İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH ANABİLİM DALI DOKTORA TEZİ CHP VE DP HÜKÛMETLERİ DÖNEMLERİNDE DOĞU VE GÜNEYDOĞU ANADOLU POLİTİKALARI RESUL KÖSE 2502110450 TEZ DANIŞMANI PROF. DR. CEZMİ ERASLAN İSTANBUL – 2019 ii Bu çalışma İstanbul Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Koordinasyon Birimi tarafından desteklenmiştir. Proje numarası: 31810 iv ÖZ CHP VE DP HÜKÛMETLERİ DÖNEMLERİNDE DOĞU VE GÜNEYDOĞU ANADOLU POLİTİKALARI RESUL KÖSE Cumhuriyet Türkiye’si kurulduğunda Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde Osmanlı Devleti’nin başlattığı merkezi otoritenin artırılması çalışmalarına devam edilmek istenmişti. Ancak bu istek Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde Cumhuriyet’in ilk yıllarında bir dizi isyana sebep olmuştu. Bu isyanların sonuçları devletin uzun yıllar bölgede uyguladığı politikalarda etkili olmuştu. Bu çalışma 1923-1960 yılları arasında iktidarda olan Cumhuriyet Halk Partisi ve Demokrat Parti Hükûmetleri dönemlerinde devletin Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde takip ettiği asayiş, adli, idari, sosyal, eğitim, sağlık, iktisadi ve bayındırlık gibi farklı birçok alanda takip edilen politikaları ele alıp iki parti arasındaki benzer ya da farklı uygulamaları ortaya koymayı amaçlamaktadır. Anahtar Kelimeler: CHP, DP, İsyan, İskân, Doğu Kalkınma Programı. v ABSTRACT THE POLICIES OF EASTEARN AND SOUTHEASTERN ANATOLIA REGİONS DURING CHP AND DP GOVERNMENTS RESUL KÖSE When the Republic of Turkey was established, the new administration wanted to continue the works of inreasing the central authority, that had been started by Ottoman Empire, in the eastearn and southeastern Anatolia regions. However, this desire caused a series of rebellions in the Eastern and Southeastern Anatolia in the early years of the Republic. This study discusses the policies of the state in Eastern and Southeastern Anatolia regions in many different fields such as public order, judicial, administrative, social, education, health, economic and public works during the periods of Republican People's Party and Democratic Party Governments which were in power between 1923-1960 and aims to introduce similar or different applications between the two parties. Keywords: CHP, DP, Revolt, Settlement, Eastern Development Program vi ÖNSÖZ İstiklal Savaşı’ndan sonra Cumhuriyet Türkiye’si, hem yeni bir devlet yapılanmasını ortaya çıkarmak hem de son savaşların sebep olduğu tahribatı gidermek durumunda kalmıştır. Bu yeni yapılanmada devlet idaresinde ve sosyal hayata dair yüzyıllardır hüküm süren bazı uygulamalar ya da alışkanlıkları değiştirmek ve en azından son on yıl boyunca aralıksız devam eden savaşların yarattığı tahribatı gidermek birlikte düşünüldüğünde bu hedefler yeni bir rejim için hiç de kolay hedefler değildi. Hele ki Osmanlı Devlet idaresi altında yüzyıllar boyu birtakım sebeplerden dolayı otorite zafiyetinin yaşandığı ancak son yüzyılda bu otoritenin arttırılmaya çalışıldığı ve de diğer bazı bölgelere kıyasla son savaşların daha çok tahrip ettiği Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde bu hedefleri gerçekleştirmek çok daha zordu. Bu çalışmada 1923 yılından 1950 yılına kadar ülkeyi kesintisiz bir şekilde 27 yıl boyunca idare eden Cumhuriyet Halk Partisi ve bu parti içinden ayrılan bazı isimlerin kurduğu ve 1950-1960 yılları arasında on yıl boyunca ülkeyi idare eden Demokrat Parti Hükûmetlerinin iktidarları döneminde bu partilerin Doğu ve Güneydoğu Anadolu politikalarını değerlendireceğiz. Bu politikalar; asayiş, adli, idari, sosyal, eğitim, sağlık, iktisadi ve bayındırlık gibi neredeyse bir devlet idaresinde olması gereken hangi alan varsa hepsini kapsamaktadır. Bu çalışma ile bu iki partinin bölgede yürüttüğü benzer ya da farklı politikaların ortaya çıkarılması hedeflendiği gibi günümüzde de devam eden bazı sorunların tarihsel geçmişleri ortaya konulmuş olacaktır. Bu sayede güncel bazı sorunlara karşı yeni çözüm önerileri ortaya konulabilecektir. Bu çalışma birçok kişinin emeğinin ortak sonucu olarak ortaya çıkmıştır. Bu sebeple çalışma süresince destek ve katkılarını esirgemeden sunan değerli danışman hocam Prof. Dr. Cezmi Eraslan’a; değerli tavsiye ve yönlendirmeleriyle ufkumu açan tez izleme kurulu üyesi hocalarım Prof. Dr. Ayhan Bıçak ve Doç.Dr. Abdurrahman Bozkurt’a ne kadar teşekkür etsem azdır. Çalışmanın hazırlanmasında değerli hocalarım kadar kurumlar ve bu kurumlardaki saygıdeğer çalışanlara da minnettarlığımı bildirmek isterim. Öncelikle eski kurumum Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi ve Cumhuriyet Arşivi Daire vii Başkanlığı, Cumhurbaşkanlığı Arşivi, TBMM Kütüphanesi, Türk Tarih Kurumu, Genelkurmay Arşivi, İBB Taksim Atatürk Kitaplığı, Beyazıt Devlet Kütüphanesi ve İSAM idareci ve çalışanlarına teşekkür ederim. Bu kurumlarda çalışan isimlerden özellikle ismini zikredemeden geçemeyeceğim Osmanlı Arşivi çalışanlarından uzun yıllar birlikte çalıştığım Vahdettin Atik, Numan Yekeler, Yılmaz Karaca, Ahmet Ergün, Salih Kahriman, Ahmet Özkılınç, Ali Coşkun, Abdullah Sivridağ, Mümin Yıldıztaş ve Ersin Kırca’ya; TBMM Kütüphanesinden Çetin Aydemir'e özellikle teşekkür ederim. Ayrıca Sağlık Bilimleri Üniversitesi Kütüphane ve Dokümantasyon Daire Başkanı Kevser Topkar ve Şube Müdürü Akif Çarkçı’ya değerli katkıları için teşekkür ederim. Çalışmaya sunulan benim için en anlamlı destek ise ailemin hep yanımda, arkamdalar duygusu olmuştur. Bu yüzden anne, babama ve kardeşlerime ne kadar minnet duysam azdır. Yıllar süren bu uzun soluklu süreçte her zaman yanımda olan aynı zamanda metinlerin kendisine okunmasına bir kez bile itiraz etmeden değerli katkılarda bulunan ve kendisinden aldığım onca vakit için hayat arkadaşım Meliha ise şüphesiz teşekkürlerin en büyüğünü hak ediyor. Bu çalışma bir takım çalışması olsa da olası tüm eksiklikler ve bundan kaynaklı tüm sorumluluk bana aittir. RESUL KÖSE İSTANBUL-2019 viii İÇİNDEKİLER ÖZ ..................................................................................................................iv ABSTRACT................................................................................................................ v ÖNSÖZ ..................................................................................................................vi İÇİNDEKİLER .......................................................................................................viii TABLOLAR LİSTESİ...........................................................................................xvii KISALTMALAR LİSTESİ..................................................................................... xx GİRİŞ ................................................................................................................. 21 1. Araştırmanın Amacı ve Önemi................................................................... 21 2. Araştırmanın Muhtevası ............................................................................. 24 3. Araştırmanın Kaynakları............................................................................. 24 4. Cumhuriyet Dönemine Kadar Bölgenin Tarihçesine Kısa Bir Bakış......... 28 BİRİNCİ BÖLÜM CHP DÖNEMİ ASAYİŞ, ADLİ VE İDARİ POLİTİKALAR 1.1. CHP DÖNEMİ ASAYİŞ POLİTİKALARI.................................................. 71 1.1.1. İsyanlar.................................................................................................. 72 1.1.1.1. Şeyh Sait İsyanı............................................................................ 72 1.1.1.1.2. İsyan Öncesi Bölge.............................................................. 73 1.1.1.1.3. İsyanın Sebebi ve Niteliğine Dair Bazı Görüşler ................ 77 1.1.1.1.4. İsyanda Azadi Örgütünün Rolü........................................... 79 1.1.1.1.5. İsyanın Çıkışı....................................................................... 83 1.1.1.1.6. İsyana Hükûmetin İlk Tepkisi ............................................. 85 1.1.1.1.7. Sıkıyönetim İlanı ................................................................. 86 1.1.1.1.8. Hükûmet Değişikliği ve Tenkil Hazırlığı............................ 90 1.1.1.1.9. Asilerin Diyarbekir’e Taarruzu ........................................... 96 1.1.1.1.10. İsyanın Bastırılması ve Hükûmetin Bölgeye Dair Düşünceleri ........................................................................ 98 1.1.1.1.11. Yargılamalar.................................................................... 102 1.1.1.1.12. İnceleme Heyetlerinin Kurulması.................................... 105 1.1.1.2. Sansür Uygulaması..................................................................... 110 ix 1.1.1.3. Ağrı İsyanları 1925- 1930 .......................................................... 113 1.1.1.3.1. Birinci Ağrı İsyanı 16.05.1926-17.06.1926 ...................... 113 1.1.1.3.2. İkinci Ağrı İsyanı 13-20 Eylül 1927.................................. 115 1.1.1.3.4. Üçüncü Ağrı İsyanı Eylül 1930......................................... 115 1.1.1.3.5. Doğu Bölgesinde Genel Bir Ayaklanmaya Karşı Hazırlık ............................................................................ 120 1.1.1.4.1. Sason Ayaklanmaları .............................................................. 126 1.1.1.4.2. Birinci Harekât .................................................................. 128 1.1.1.4.3. İkinci Harekât .................................................................... 128 1.1.1.4.5. Üçüncü Harekât................................................................. 129 1.1.1.4.6. 1936 yılı Harekâtı.............................................................. 131 1.1.1.4.7. 1937 Yılı Harekâtı............................................................. 132 1.1.1.4.8. Hükûmetin Sason Islahatı Düşüncesi ................................ 132 1.1.1.4.9. Sason Harekâtının Sonucu................................................. 134 1.1.1.5. Dersim/Tunceli İsyanları............................................................ 135 1.1.1.5.2. Cumhuriyet Dönemine Kadar Dersim............................... 136 1.1.1.5.3. Cumhuriyet Döneminde Dersim ....................................... 140 1.1.1.5.4. Koçuşağı Harekâtı ............................................................. 142 1.1.1.5.5. Dersim’in Islahına Dair Dâhiliye Müfettişi Hamdi Bey ve Elâziz Valisi Cemal Bey’in İki Farklı Çözüm Önerisi Raporu.............................................................................. 144 1.1.1.5.6. Umumi Müfettiş İbrahim Tali Bey’in Dersim Raporu...... 147 1.1.1.5.7. Pülümür Harekâtı 28 Ekim- 14 Kasım 1930 ..................... 147 1.1.1.5.8. General Ömer Halis’in (Bıyıktay) Dersim Raporu ........... 149 1.1.1.5.9. Dâhiliye Vekili Şükrü Bey'in (Kaya) Doğu Gezisi ve Dersim Raporu ................................................................. 150 1.1.1.5.10. 1933 Yılı Harekâtı........................................................... 153 1.1.1.5.11. İnönü’nün Dersim Planı ve Tunceli Kanunu................... 161 1.1.1.5.12. 1937 Yılı Harekâtı........................................................... 172 1.1.1.5.13. Seyyit Rıza’nın Yargılanması ve İdamı .......................... 180 1.1.1.5.14. 1938 Yılı Tedip Harekâtı................................................. 181 1.1.1.5.15. Tunceli Kanunu’nun Yürürlük Süresinin Uzatılması...... 188 x 1.1.1.5.16. 1939 Yılı Arama Tarama Harekâtı.................................. 190 1.1.1.5.17. Tunceli Islahat Programının Akıbeti ............................... 194 1.1.1.6. Mustafa Muğlalı Olayı ............................................................... 200 1.2. CHP DÖNEMİ ADLİ POLİTİKALAR ...................................................... 203 1.2.1.1. Af Yasaları....................................................................................... 203 1.2.1.2. Birinci Umumi Müfettiş İbrahim Tali’nin Müfettişlik Bölgesi Halkına Yayınlandığı Beyannameler ........................................ 208 1.2.2. Hakaret Davaları................................................................................. 216 1.2.3. Adli Sorunlar ve Çözüm Yolları......................................................... 219 1.3. CHP DÖNEMİ İDARİ POLİTİKALAR..................................................... 227 1.3.1. İdari Yapıdaki Değişiklikler ............................................................... 227 1.3.2. İdari İsim Değişiklikleri...................................................................... 240 1.3.3. Mahallî İdareler................................................................................... 244 1.3.3.1. İl Özel İdareleri .......................................................................... 244 1.3.3.2. Belediyeler ................................................................................. 247 1.3.3.2.4. Belediyelere Kayyım Atama ................................................... 250 1.3.4. Doğu Vilayetlerinde CHP Teşkilatı.................................................... 255 1.3.5. Umumi Müfettişlikler ......................................................................... 261 1.3.5.1. Umumi Müfettişliklerin Kurulması............................................ 262 1.3.5.2. Birinci Umumi Müfettişliğin Kurulması ve Burada Görev Yapan Umumi Müfettişler......................................................... 271 1.3.5.3. İbrahim Tali’nin Müfettişlik Bölgesi Halkına Yayınlandığı Beyanname ................................................................................ 273 1.3.5.3. Birinci Umumi Müfettiş İbrahim Tali Bey’in Umumi Müfettişliklerin Görev ve Yetkilerine İlişkin Raporu ............... 274 1.3.5.6. Üçüncü Umumi Müfettişliğin Kurulması ve Burada Görev Yapan Umumi Müfettişler......................................................... 275 1.3.5.5. Dördüncü Umumi Müfettişliğin Kurulması ve Burada Görev Yapan Umumi Müfettişler......................................................... 278 1.3.5.5. Umumi Müfettişler Toplantısı.................................................... 280 1.3.5.6. Beşinci Umumi Müfettişliğin Kurulması ve Burada Görev Yapan Umumi Müfettişler......................................................... 283 xi 1.3.5.7. Umumi Müfettişliklerin Kaldırılmasına Dair İlk Adım............. 284 1.3.5.8. Umumi Müfettişliklerin İcraatları.............................................. 287 1.3.6. İdari Meseleler ve Çözüm Yolları ...................................................... 290 1.3.6.1. Bölgede Görev Yapan Memurların Hayat Şartları............... 291 1.3.6.2. Bölgedeki Memurların Nitelikleri ........................................ 302 1.3.6.3. Memurların Vasıfları ve Karakter Durumları....................... 305 1.3.7. Hükûmet Konakları............................................................................. 310 İKİNCİ BÖLÜM CHP DÖNEMİ SOSYAL, EĞİTİM VE KÜLTÜR VE SAĞLIK POLİTİKALARI 2.1. CHP DÖNEMİ SOSYAL POLİTİKALAR ................................................ 313 2.1.1. Toprak, İskân ve Nüfusa Dair Yapısal Düzenlemeler........................ 314 2.1.2. İskân Meselesi..................................................................................... 316 2.1.3. İskân Kanunu’nun Bölgedeki Etkisi................................................... 332 2.1.4. Toprak Dağıtımı Meselesi .................................................................. 336 2.2. Elviye-i Selâsede Toprak ve İskân Sorunları .............................................. 346 2.3. Doğu Vilayetlerinde Yapılan Nakil ve İskânlar.......................................... 352 2.3.1. Umumi Harpte Batı'ya Göç Eden Şark Vilayetleri Mültecilerinin Durumu ............................................................................................... 352 2.3.2. İsyanlar Nedeniyle Yapılan Nakil ve İskânlar.................................... 356 2.3.3. Batı'ya Nakledilenlerin Tekrar Eski Memleketlerine İadeleri ............ 364 2.3.4. Casusluk, Eşkıyalık, Kaçakçılık Gibi Sebeplerle Nakil ve İskân Kararları.............................................................................................. 371 2.3.5. Bölgeye Dışarıdan Muhacir ve Mülteci İskânı................................... 372 2.3.6. Ekonomik Amaçlı Gerçekleştirilen İskânlar....................................... 380 2.3.7. Göçebe Aşiretlerin Yerleştirilmesi ..................................................... 382 2.3.8. Afetler Sebebiyle Gerçekleştirilen İskânlar........................................ 382 2.4. Sosyal Meseleler ve Çözüm Yolları............................................................ 383 2.2. CHP DÖNEMİ EĞİTİM VE KÜLTÜR POLİTİKALARI......................... 393 2.2.1. Bölgenin Okul ve Eğitim Durumu...................................................... 396 2.2.2. Doğu Vilayetlerindeki Okul İhtiyacı .................................................. 411 2.2.3. Elâzığ Kız Sanat Enstitüsü.................................................................. 418 xii 2.2.4. Doğu Vilayetlerinde Gezici Köy Kadınları Kursu ............................. 423 2.2.5. Doğu İlleri Kalkınma Programında Eğitime Yapılan Yatırımlar ....... 425 2.2.6. Doğu Vilayetlerindeki Öğretmen İhtiyacı ve Öğretmenlerin Sorunları.............................................................................................. 435 2.2.7. Türk Ocakları...................................................................................... 437 2.2.8. Millet Mektepleri ve Doğu Vilayetleri ............................................... 441 2.2.9. Halkevleri ve Doğu İllerindeki Faaliyetleri........................................ 445 2.2.10. Köy Enstitüleri.................................................................................. 452 2.3. CHP DÖNEMİ SAĞLIK POLİTİKALARI................................................ 458 2.3.1. Doğu İlleri Kalkınma Programında Sağlık Yatırımları ...................... 469 2.3.2. Tedavi Kurumları................................................................................ 472 2.3.3. Bulaşıcı Hastalıklarla Mücadele ......................................................... 475 2.3.3.1. Hariçten Gelen Bulaşıcı Hastalıklara Karşı Korunma ............... 475 2.3.3.2. Memleket Dâhilinde Bulaşıcı Hastalıklarla Mücadele .............. 475 2.3.3.2.1. Sıtma.................................................................................. 476 2.3.3.2.2.1. Doğu Vilayetlerinde Sıtma ile Mücadele ................. 480 2.3.3.2.2. Trahom .............................................................................. 483 2.3.3.2.3. Kolera ................................................................................ 489 2.3.3.2.4. Çiçek.................................................................................. 490 2.3.3.2.5. Veba................................................................................... 491 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM CHP DÖNEMİ İKTİSAT VE BAYINDIRLIK VE ULAŞTIRMA POLİTİKALARI 3.1. CHP DÖNEMİ İKTİSAT POLİTİKALARI............................................... 494 3.1.1. Tarım Politikaları................................................................................ 494 3.1.1.1. 1923-1950 Yıllarında Ülkedeki Zirai Faaliyetler....................... 494 3.1.1.2. Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerinde Tarımsal Problemler ve Çözüm Yolları ...................................................................... 500 3.1.1.3. Doğu Vilayetlerinde Sulama İmkânlarının Geliştirilmesi.......... 516 3.1.1.4. Doğu Vilayetlerinde Zirai Mücadele ......................................... 521 3.1.1.5. Doğu Vilayetlerinde Tarımda Yaşanan Nakliye Sorunları ........ 524 3.1.2. Hayvancılık Politikası, Sorunlar ve Çözüm Yolları ........................... 525 xiii 3.1.2.1. Hayvan Hastalıkları ile Mücadele.............................................. 540 3.1.3. Sanayi ve Maden Politikaları.............................................................. 552 3.1.3.1. 1923-1950 Arası Sanayi Politikaları.......................................... 552 3.1.3.2. Doğu ve Güneydoğu Anadolu’da Sanayi Faaliyetleri ............... 558 3.1.3.3. Doğu Vilayetleri ve Şeker Sanayii............................................. 571 3.1.4. 1950’ye Kadar Türkiye’de Madencilik Faaliyetleri ........................... 573 3.1.4.1. Doğu ve Güneydoğu Anadolu’da Madencilik Faaliyetleri ........ 576 3.1.5. Enerji Politikaları ve Doğu Vilayetleri ............................................... 586 3.2. CHP DÖNEMİ BAYINDIRLIK VE ULAŞTIRMA POLİTİKALARI...... 589 3.2.1. Cumhuriyet Dönemine Kadar Demiryollarının Durumu.................... 590 3.2.1.2. 1923-1950 Arası CHP’nin Demiryolu Politikasının Hedefleri.. 599 3.2.2. CHP Döneminde Doğu ve Güneydoğu Anadolu’da Yapılan Demiryolları........................................................................................ 603 3.2.2.1. 1-Ankara-Sivas Hattı.................................................................. 604 3.2.2.2. 2-Fevzipaşa-Diyarbakır Hattı..................................................... 604 3.2.2.3. 3-Sivas-Erzurum Hattı ............................................................... 606 3.2.2.4. 4-Malatya-Çetinkaya Hattı......................................................... 609 3.2.2.5. 5-Diyarbakır-Kurtalan Hattı....................................................... 609 3.2.2.6. 6-Elâzığ Genç Hattı.................................................................... 610 3.2.2.7. 7-Narlı-Gaziantep-Karkamış Hattı............................................. 611 3.2.2.8. 8-Erzurum-Hasankale Hattı ....................................................... 611 3.2.3. 1923-1950 Yıllarında Ülkedeki Karayolu Faaliyetleri ....................... 612 3.2.3.1. 1923-1950 yıllarında Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerindeki Karayolu Faaliyetleri ........................................ 616 3.2.4. Doğu İlleri Kalkınma Programında Bayındırlık Yatırımları .............. 622 3.2.5. Cumhuriyet Döneminde Hava Yolu Taşımacılığı ve Doğu Vilayetleri ........................................................................................... 626 3.2.6. İmar Faaliyetleri.................................................................................. 630 3.2.6.1. Birinci Umumi Müfettişlik Bölgesi İmar Faaliyetleri................ 632 3.2.6.2. Üçüncü Umumi Müfettişlik Bölgesi İmar Faaliyetleri .............. 633 3.2.6.3. Dördüncü Umumi Müfettişlik Bölgesi İmar Faaliyetleri........... 634 3.2.6.4. İçme Suyu Projeleri.................................................................... 635 xiv 3.2.7. Bayındırlık Meseleleri ve Çözüm Yolları........................................... 636 3.2.8. Van Gölü İşletme İdaresi .................................................................... 638 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM CHP DÖNEMİ ASAYİŞ, ADLİ, İDARİ, SOSYAL, EĞİTİM VE KÜLTÜR, SAĞLIK, İKTİSAT, BAYINDIRLIK VE ULAŞTIRMA POLİTİKALARI 4.1. DP DÖNEMİ ASAYİŞ POLİTİKALARI................................................... 643 4.1.1. II. Dünya Savaşı ve Sonrasında Türkiye’de Yaşanan Bazı Önemli Gelişmeler........................................................................................... 643 4.1.2. Asayiş Politikaları............................................................................... 646 4.1.2.1. DP ve Tunceli İsyanları.............................................................. 647 4.1.2.2. Yasak Bölge Uygulamasının Kaldırılması................................. 651 4.1.2.3. Muhalefetin Doğu’da DP Döneminde Asayişin İhlal Edildiği İddiaları Karşısında DP ............................................................. 654 4.1.2.4. Irak’ta Yönetim Değişikliği ve 14-16 Temmuz 1959 Tarihli Kerkük Türkmen Katliamının Türkiye’ye Yansımaları............ 667 4.1.2.3. Kürtçülük Propagandası Nedeniyle Uygulanan Sansür............. 672 4.2. DP DÖNEMİ ADLİ POLİTİKALAR......................................................... 675 4.2.1. DP ve Af Kanunu................................................................................ 675 4.2.2. Adli Meseleler ve Çözüm Yolları....................................................... 678 4.3. DP DÖNEMİ İDARİ POLİTİKALAR ....................................................... 682 4.3.1. Muhalefette İken Demokrat Parti ve Doğu Vilayetleri....................... 682 4.3.2. DP ve 1954, 1957 Genel Seçimleri..................................................... 691 4.3.3. İktidar Yıllarında Demokrat Parti ve Doğu Vilayetleri ...................... 694 4.3.3.1. I. Adnan Menderes Hükûmetinin Programında Doğu Vilayetleri.................................................................................. 694 4.3.3.2. DP Bütçelerinde Doğu Vilayetlerinin Kalkınması Meselesi ..... 700 4.3.4. İdari Yapıdaki Düzenlemeler.............................................................. 707 4.3.5. İdari İsim Değişiklikleri...................................................................... 711 4.3.6. İdari Sorunlar ve Çözüm Yolları ........................................................ 712 4.3.7. DP Dönemi Umumi Müfettişlikler ve Bunların Hukuken Lağvedilmesi....................................................................................... 715 xv 4.3.7.1. Demokrat Parti Döneminde Umumi Müfettişlikler ile Hesaplaşma: Karaköprü Hadisesi.............................................. 717 4.3.8. Demokrat Parti Döneminde Mustafa Muğlalı Olayının Araştırılması........................................................................................ 723 4.4. DP DÖNEMİ SOSYAL POLİTİKALAR................................................... 730 4.4.1. Toprak ve İskân .................................................................................. 731 4.4.2. Toprak Dağıtımı ve Tapulamada Yaşanan Bazı Sorunlar .................. 741 4.4.3. Yasak Bölge Halkının Geri Dönüşleri ve Malları .............................. 743 4.5. DP DÖNEMİ EĞİTİM VE KÜLTÜR POLİTİKALARI............................ 757 4.5.1. Muhalefette İken Demokrat Parti ve Doğu'da Kültür ve Eğitime Bakışı..................................................................................... 757 4.5.2. I. Menderes Hükûmeti Programı ve Doğu Vilayetlerinde Eğitim........................................................................................ 759 4.5.3. DP’nin İlk Bütçesine Kadar Doğu Vilayetleri ve Eğitim.............. 761 4.5.4. DP’nin İlk Bütçesi ve Doğu Vilayetlerinde Eğitim ...................... 766 4.5.4.1. İlköğretim ............................................................................. 768 4.5.4.2. Orta Öğretim......................................................................... 781 4.5.4.3. 1. Ortaokullar.................................................................. 782 4.5.4.4. 2. Liseler ......................................................................... 785 4.5.4.5. Atatürk Üniversitesi’nin Kuruluşu ................................. 786 4.5.5. Doğu Vilayetlerinde Öğretmen Sorunu ve Çözüm Arayışları ...... 799 4.5.6. Türkçe Öğretiminin Yaygınlaştırılması ........................................ 802 4.6. DP DÖNEMİ SAĞLIK POLİTİKALARI .................................................. 804 4.6. Sağlık Politikaları ve Doğu Vilayetleri.................................................. 804 4.6.1. Hastane Durumu............................................................................ 804 4.6.2. Demokrat Parti Dönemi Sağlık Personeli Sayısı ve Doğu Vilayetleri.................................................................................. 813 4.6.3. Salgın Hastalıklar ile Mücadele .................................................... 821 4.6.3.1. Sıtma..................................................................................... 821 4.6.3.2. Trahom ................................................................................. 823 4.6.3.3. Çiçek..................................................................................... 825 4.6.3.4. Veba...................................................................................... 825 xvi 4.7. DP DÖNEMİ İKTİSAT POLİTİKALARI.................................................. 826 4.7.1. DP’nin Muhalefette İken Doğu'nun Ekonomik Problemlerine Bakışı .................................................................................................. 826 4.7.2. II. Dünya Savaşı’ndan Sonra Türkiye................................................. 828 4.7.3. Zirai Politikalar................................................................................... 829 4.7.3.1. Tarımı Geliştiren Etmenler ........................................................ 831 4.7.3.2. Zirai Mücadele ........................................................................... 839 4.7.3.3. Doğu Vilayetlerinde Zirai Mücadele ......................................... 840 4.7.4. Tarım Politikalarının Halka Yansıması .............................................. 842 4.7.5. DP Döneminde Hayvancılık Politikası............................................... 845 4.7.5.1. Hayvanlar Vergisi ...................................................................... 846 4.7.6. Et ve Balık Kurumunun Kurulması .................................................... 850 4.7.7. Doğu Vilayetleri Hayvancılığının Sorunları ve Çözüm Yolları ......... 851 4.7.7.1. Hayvan hastalıkları..................................................................... 856 4.7.8. Sanayi Politikaları............................................................................... 857 4.7.9. Şeker Fabrikaları................................................................................. 859 4.7.10. Çimento Fabrikaları .......................................................................... 863 4.7.11. Madencilik ........................................................................................ 864 4.7.12. Enerji ve Sulama İşleri...................................................................... 871 4.8. DP DÖNEMİ BAYINDIRLIK VE ULAŞTIRMA POLİTİKALARI ........ 876 4.8.1. Karayolları .......................................................................................... 877 4.8.2. Demiryolları........................................................................................ 886 4.8.3. Havayolları.......................................................................................... 889 SONUÇ ............................................................................................................... 890 BİBLİYOGRAFYA ............................................................................................... 918 ÖZGEÇMİŞ............................................................................................................ 967 xvii TABLOLAR LİSTESİ Tablo 1.1. 1933 ve 1934 yıllarında Dersimli Çapulcular Tarafından Civar Vilayetlere Yapılan Sarkıntılıklar ......................................................... 159 Tablo 1.2. Tunceli Kanunu’nun Tatbikinden 1 Kasım 1939 Tarihine Kadar Tunceli Mıntıkasında Yapılan Harekâtlarda Elde Edilen İnsan ve Silah Miktarı ile Zayiatı Gösterir Cetvel........................................................ 191 Tablo 1.3. 1937 Yılında Tunceli’ye Civar Olan Vilayetlerden Toplanan Silah Miktarı................................................................................................... 191 Tablo 1.4. 26 Ekim 1933 Tarih ve 2330 Sayılı Af Kanunu’ndan İstifade Eden Kişi Sayıları (1933-1939)...................................................................... 211 Tablo 1.5. 1933-1937 Yılları Arasındaki İşlenen Suçlar ve Bu Suçlar Hakkındaki İlgili Mercilerin Takibat Yapılıp Yapılmamasına Dair Verdiği Kararlar .................................................................................... 218 Tablo 1.6. Ülkedeki Tüm Belediyelerin 1929-1938 Yılları Belediye Gelir ve Gider Mukayesesi.................................................................... 248 Tablo 1.7. 1929-1938 Yılları Doğu ve Güneydoğu Vilayetleri Belediye Gelir ve Gider Mukayesesi................................................................... 248 Tablo 1.8. Doğu Vilayetlerine Gönderilecek Olan Fen Memurlarının Maaşlarına Yapılacak Olan Zam Miktarları.......................................... 292 Tablo 2.9. 1921-1929 Senelerinde Türkiye’ye Gelen ve İskân Olunan Muhacirlerin Vilayetler İtibarıyla Miktarı ............................................ 373 Tablo 2.10. 1934-1949 Senelerinde Türkiye’ye Gelen Muhacirlerin Geldikleri Memleketler İtibarıyla Ayrılışı.............................................................. 374 Tablo 2.11. Seneler İtibarıyla Bilumum İlk Mektepler Adedi ve Bunların Muallim ve Talebeleri Miktarı 1923-1937............................................ 403 Tablo 2.12. 1927-1932 Yılları İtibarıyla Doğu ve Güneydoğu Anadolu Vilayetlerindeki Resmî İlk Mektep ve Talebe Miktarı ......................... 404 Tablo 2.13. 1936-1937 Yılı Vilayetler İtibarıyla Tüm İlk Mektepler Adedi, Muallimleri ve Talebeleri Miktarı ile Bu İllerin 1935 Yılı Nüfus Sayılarını Gösterir Tablo....................................................................... 406 xviii Tablo 2.14. 1936-1937 yılları itibarıyla Doğu ve Güneydoğu Anadolu Vilayetlerindeki Orta Mektep Adedi..................................................... 408 Tablo 2.15. 6 ve Daha Yukarı Yaşlardaki Ülkedeki Nüfus ve Okuma Yazma Bilenlerin Sayısı .................................................................................... 432 Tablo 2.16. 6 ve Daha Yukarı Yaşlardaki Doğu Vilayetlerindeki Nüfus ve Okuma Yazma Bilenlerin İllere Göre Sayısı......................................... 433 Tablo 2.17. 1928-1935 Yılları Arasında Tüm Yurttaki ve Doğu'daki Diyarbekir, Hakkâri ve Mardin Vilayetlerindeki Millet Mekteplerinin Faaliyet Tablosu.................................................................................................. 443 Tablo 2.18. CHP Dönemi Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığı Bütçesi (1923-1950).............................................................................. 460 Tablo 2.19. 1926-1950 Döneminde Yıllara Göre Muayene Edilen Nüfus ile Sıtma Olguları ve Oranı ........................................................................ 479 Tablo 2.20. Trahom Savaşı 1939-1949 ................................................................... 489 Tablo 3.21. 1927 Sanayi Sayımına Göre Doğu Vilayetleri..................................... 559 Tablo 3.22. Van Gölü İşletme İdaresinin 1928-1934 Yılları Gelir ve Gider Tablosu........................................................................................ 640 Tablo 4.23. 1950 yılından 1953 Yılına Kadar Vuku Bulan Asayişe Müessir Vakalar .................................................................................................. 647 Tablo 4.24. 1950, 1954 ve 1957 Genel Seçim Sonuçlarına Göre Doğu Vilayetlerinde Milletvekillerinin Dağılımı............................................ 689 Tablo 4.25. 1950-1959 Senelerinde Türkiye’ye Gelen Göçmenlerin Geldikleri Memleketler İtibarıyla Ayrılışı.............................................................. 730 Tablo 4.26. Demokrat Parti Döneminde Dağıtımı Yapılan Toprak Miktarı ........... 734 Tablo 4.27. 6 ve Daha Yukarı Yaşlardaki Nüfus ve Okuma Yazma Bilenlerin Sayısı .................................................................................... 761 Tablo 4.28. 6 ve Daha Yukarı Yaşlardaki Nüfus ve Okuma Yazma Bilenlerin İllere Göre Dağılımı .............................................................................. 762 Tablo 4.29. Demokrat Parti Döneminde Resmî İlkokullara Göre Okul, Öğretmen ve Öğrenci Sayısı ................................................................. 769 Tablo 4.30. Demokrat Parti Döneminde Resmî İlkokullarda İllere Göre Okul, Öğretmen ve Öğrenci Sayısı ................................................................. 770 xix Tablo 4.31. Resmî Ortaokullarda Okul, Öğretmen ve Öğrenci Sayısı.................... 782 Tablo 4.32. Resmî Ortaokullarda İllere Göre Okul, Öğretmen ve Öğrenci Sayısı ....................................................................................... 783 Tablo 4.33. Resmî Liselerde Okul, Öğretmen ve Öğrenci Sayısı ........................... 785 Tablo 4.34. DP Dönemi Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığı Bütçesi (1950-1960).............................................................................. 804 Tablo 4.35. 1950-1960 Dönemi Türlerine Göre Hastane Sayıları .......................... 805 Tablo 4.36. Demokrat Parti Döneminde Doğu Vilayetlerindeki Hastane ve Şahıslara Ait Eczane Sayısı................................................................... 806 Tablo 4.37. 1950-1960 Arası Sağlık Personeli Sayıları .......................................... 813 Tablo 4.38. 1953-1959 Yıllarında Vilayetlere Göre İhtisaslı ve İhtisassız Doktorların Dağılımı............................................................................. 814 Tablo 4.39. 1950- 1960 Yıllarında Ziraat Vekâletine Günel Bütçeden Ayrılan Ödenek Miktarları ................................................................................. 831 Tablo 4.40. 1936-1947 Yılları Arası Ülkedeki Traktör Sayısı................................ 832 Tablo 4.41. 1950 Yılı Toprak Tasarruf Tipleri ....................................................... 835 Tablo 4.42. 1949-1959 Yılları Toplam Hayvan Sayısı ve Bunların Türlerine Göre Dağılımı........................................................................................ 847 Tablo 4.43. 1949-1959 Arası Veteriner Hekim ve Hayvan Sağlık Memuru Sayıları .................................................................................................. 857 Tablo 4.44. 1945-1960 Yılları Arasında Bayındırlık Bakanlığı Bütçelerinin Genel Bütçe İçindeki Oranı................................................................... 876 xx KISALTMALAR LİSTESİ a.e. :Aynı eser a.g.e. :Adı geçen eser A.Ş. :Anonim Şirketi a.y. :Aynı yer BCA :Cumhuriyet Arşlivi Bkz. :Bakınız BOA :Osmanlı Arşivi CHF :Cumhuriyet Halk Fırkası CHP :Cumhuriyet Halk Partisi Çev. :Çeviren Der. erleyen DP eokrat Parti MTA :Maden Tetkik Arama OECD :Avrupa İktisadi İşbirliği Teşkilatı Sad. :Sadeleştiren TBMM :Türkiye Büyük Millet Meclisi T.C. :Türkiye Cumhuriyeti T.P.A.O. :Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı Yay. Haz. :Yayına hazırlayan Yay. :Yayınevi 21 GİRİŞ 1. Araştırmanın Amacı ve Önemi Bizim bu çalışmamızın amacı 1923 yılından 1960 yılına kadar Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerindeki devlet idaresini, politikalarını "CHP ve DP Hükûmetleri Dönemlerinde Doğu ve Güneydoğu Anadolu Politikaları" adıyla farklı cephelerle ortaya koymak ve değerlendirmektir. Burada çalışmanın içeriğine girmeden evvel devleti tanımlamak gerekmektedir. Bir tanıma göre "devlet, insanların ihtiyaçlarını karşılamak, birbirleriyle ilişkilerini düzenlemek, sorunlarını çözmek amacıyla geliştirilen ve toplumsal kurumların bileşiminden oluşan toplumun yönetiminden sorumlu en üst kurumdur."1 İşte bu tanımdan hareketle devletin toplumun ihtiyaçlarını çözüme kavuşturmak ve ihtiyaçlarını gidermek adına sahibi olduğu (iktisadi, sosyal, eğitim, güvenlik vs.) her türlü oluşum devletin tanımı ve bizim çalışmamızın kapsamı dâhilinde yer alacaktır. Cumhuriyet’i kuran kadrolar ve nesil; 1912 yılından 1922 yılına dek neredeyse kesintisiz on yıllık bir savaş sürecinden çıkmıştı. Bu sebeple Osmanlının son yüzyılında her anlamdaki yorgunluğun üzerine bir de bu on yıl boyunca devam eden harpler devleti ve toplumu uzun yıllar toparlanamayacak kadar yıpratmıştı. Bununla birlikte İstiklal Harbi’nin ardından kurucu kadronun yeni bir rejimi ülke idaresine hâkim kılma hedefi de gerçekten omuzlardaki büyük yüklerden biri idi. İşte ülkenin genel koşulları böyle iken Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde bazı yabancı devletlerin ve ayrılıkçı Kürtlerin kurmak istedikleri Kürt devleti düşüncesi Lozan’da her ne kadar ortadan kaldırılmış olsa da bu düşünce 1923 yılı sonrasında da devam etmişti. İşte bu sebeple bu bölgeler üzerindeki gelişmeler devlet açısından hassasiyetle takip edilmeliydi. Tezimizin tarih aralığı olarak 1923 ile 1960 yıllarının tarih aralığı olarak belirlenmesindeki esas düşünce; bu iki tarih arasında devleti idare eden iki farklı 1 Ayhan Bıçak, Devlet Felsefesi Eleştiriler ve Öngörüler, Dergah Yayınları, İstanbul, 2016, s. 13. 22 partinin varlığı idi. Bunlardan ilki 1923 yılından 1950 yılına kadar kesintisiz 27 yıl boyunca ülkeyi idare eden Cumhuriyet Halk Partisi iktidarı, diğeri ise 1950 yılından yine kesintisiz bir şekilde ülkeyi on yıl boyunca idare eden Demokrat Parti iktidarıdır. Yukarıda da belirttiğimiz gibi devletin 1923 yılından 1960 yılına dek zikrettiğimiz bölgelerdeki her açıdan takip edilen politikalar, bizim inceleme alanımız olacaktır. Bizim burada kastettiğimiz cepheler; devletin bölgede yürüttüğü asayiş, adli, idari, sosyal, eğitim ve kültürel, sağlık, iktisadi, bayındırlık ve ulaştırma politikalarıdır. Yani başka bir deyişle bir ülke idaresinde devletin halk adına halk üzerinde yürüttüğü farklı cephelere ait her türlü politika bizim bu çalışmamızın içerisinde ana hatlarıyla yer alacaktır. Burada şunu da ifade etmekte fayda vardır. Biz bu çalışmada, iki farklı parti döneminde devletin bölgede takip ettiği politikaları inceleyeceğiz. Bir parti döneminde farklı hükûmetler işbaşına gelmiş olsa da2 sonuçta bir hükûmet politikası değil partinin idaresindeki devlet politikasının dönemsel olarak incelenmesi üzerinde durulmuştur. Yani bir başka deyişle ister CHP dönemi olsun ister DP dönemi olsun bu dönemler, hükûmetler üzerinden incelenmemiş dönem, parti dönemleri olarak incelenmiştir. Tam da bu noktada akıllara şu soru gelebilir. Demokrat Parti zaten Cumhuriyet Halk Partisinin içinden çıkma isimler tarafından kurulmuş bir partidir. İşte bu sebeple her ne kadar ülkede 1950 yılında iktidar değişimi olmuş olsa da devletin bölgede yürüttüğü politikalar birbirine benzer aynı politikalardır. Bu görüş aslında yersiz bir görüş değildir. Örneğin DP’nin kurucu Genel Başkanı Celâl Bayar, CHP kurulduğundan beri parti içinde vardı. Üstelik 1937 yılından 1939 yılı başına kadar CHP iktidarında Başvekillik yapmış bir isimdi. Bir diğer DP’nin önemli ismi Adnan Menderes’ti ki o da 1946 yılında DP’nin kurucuları arasında yer almadan evvel 1931 yılından beri CHP içerisinde vekil olarak bulunmuştu. Ancak bu cevap ilk başta mantıklıymış gibi gelse de bölgeyi, bölgeye dair devletin yürüttüğü politikaları her veçheden 1923 yılından 1960 yılına dek incelemeden bu görüşü doğru kabul etmek mümkün değildir. Zaten şimdiye kadar bölge özelinde bu iki tarih aralığında yapılmış 2 Nitekim CHP döneminde 18, DP döneminde de 5 farklı hükûmet işbaşına gelmiştir. 23 bir akademik çalışma da bulunmamaktadır. Bu sebeple bu mantığa şüpheci gözle bakmak, doğru kabul etmekten daha sağlıklı bir yaklaşım olarak durmaktadır. Öncelikle bu noktada, 1923 yılından 1960 yılına dek geçen 37 yıllık süreçte Türkiye’nin içinden geçtiği iç ve dış siyasî koşullar genelde ülkede, özelde de bölgede yürütülecek olan politikaları ister istemez değiştirmiştir. Hatta bırakalım CHP ve DP iktidarları döneminde devletin bölgede yürüttüğü politikaların benzer ya da farklı olup olmadığı sorusunu, aynı partinin iktidarında bile bazı konularda yürütülen politikalarda değişiklikler olmuştur. Örneğin Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal Atatürk’ün eğitim sahasında Doğu vilayetlerinde her derece ve şubeden eğitim kuruluşu tesis etme düşüncesi Cumhurbaşkanı Atatürk’ün vefatı sonrasında bir kenara bırakılmıştır. CHP dönemi içinde politika değişikliğine sebep olan bir başka gelişme ise 1945 yılında Türkiye’nin içten ve dıştan gelen talepler doğrultusunda geçtiği çok partili hayattır. Demokrasinin, çoğulcu siyasetin ülkede egemen olmaya başlamasıyla birlikte yıllardır ülkeyi rakipsiz idare eden CHP, ister istemez ülke ve bölge üzerinde yürüttüğü politikaları bu tarihten itibaren tekrardan gözden geçirme ihtiyacı hissedecektir. İşte tüm bunlardan hareketle CHP ve DP dönemlerinde Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde yürütülen politikaların tamamen aynı, benzer, birbirinin devamı gibi olduğuna dair bir söylem doğru değildir. İşte biz bu çalışmamızda iki dönem arasında gerçekten benzer ya da farklı yönler var mı sorularına cevap arayacağız. Değişen politikalar varsa bunun sebeplerini sonuçlarıyla birlikte değerlendirmeye çalışacağız. Çalışmamızı kanaatimizce değerli kılan bir diğer husus bölge ve bölge halkı üzerindeki devlet idaresini bir bütün olarak ele almamızdır. Aslında olması gereken de budur. Çünkü örneğin bölgede her iki dönem için de düşünebileceğimiz; devletin yürüttüğü eğitim ya da iktisat politikalarının mantalitesini anlayabilmek için bölgedeki asayiş politikalarına da yani kısacası tüm farklı alanlarda takip edilen politikalara da bakmak gerekmektedir. Bir başka deyişle bölgenin sadece asayiş cephesini çalışacak olursak bölgenin sosyo-kültürel iktisadi boyutunu ele almadan bu alanda yapılacak olan bir çalışma ve değerlendirmenin eksik kalacağını söyleyebiliriz. Onun içindir ki 24 biz bu çalışmada her iki parti dönemi için devletin bölgede yürüttüğü asayiş, adli, idari, sosyal, eğitim ve kültürel, sağlık, iktisadi, bayındırlık ve ulaştırma politikalarını tek tek ele alacağız. Aynı dönemde bu alanların kendi içerisinde de değişen bir yön varsa bunları da sebep ve sonuçlarıyla birlikte ele alacağız. Böylelikle tezin sonunda hem devletin bölgede yürüttüğü politikaların birbirinden bağımsız olmadığı anlaşıldığı gibi, hem de herhangi bir sahada takip edilen bir politikanın arka planı daha iyi anlaşılabilecektir. 2. Araştırmanın Muhtevası Çalışmamız giriş, dört bölüm ve sonuç kısmından müteşekkildir. İlk bölümde; CHP döneminde devletin bölgede yaşanan istenmeyen olaylar karşısındaki asayiş, adli ve idari alanlarda takip ettiği politikalar ele alınmıştır. İkinci bölümde ise yine CHP dönemindeki sosyal, eğitim ve sağlık politikaları işlenmiştir. Üçüncü bölümde; CHP döneminde devletin tarım, hayvancılık, sanayi gibi sektörlerdeki iktisadi politikaları ve bu politikalarla doğrudan ilgili bayındırlık ve ulaştırma politikaları ele alınmıştır. CHP iktidarı DP dönemine göre daha uzun yıllar sürdüğü için çalışmamızın üçte ikilik kısmını CHP dönemi oluşturmaktadır. Geriye kalan dördüncü bölümde ise DP döneminde devletin Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde asayiş, adli, idari, sosyal, eğitim, sağlık, iktisat, bayındırlık ve ulaştırma alanında takip ettiği politikalar işlenmiştir. 3. Araştırmanın Kaynakları Tezin hazırlanması sırasında kaynak olarak daha çok arşiv belgelerinden istifade edilmiştir. Bu anlamda Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığına bağlı Ankara’daki Cumhuriyet Arşivi ve İstanbul’daki Osmanlı Arşivi bizim en çok istifade ettiğimiz arşivler olmuştur. Özellikle Cumhuriyet Arşivinde bulunan tüm katalogların aylarca süren uzun mesai taramaları sonrasında sadece belli başlı anahtar kelimeler üzerinden değil katalogdaki tüm belgeler tek tek kontrol edildiği için bu anlamda bu arşivde konumuzla ilgili olduğunu düşündüğümüz tüm belgeleri gördüğümüzü ifade etmek isterim. Osmanlı Arşivindeki belgelere ise Cumhuriyet öncesi bazı konular için 25 müracaat edilmiştir. Müracaat edilen diğer arşivler; Cumhurbaşkanlığı Arşivi, Genelkurmay Arşivi, Türk Tarih Kurumu Arşivi ve TBMM Arşivi ve Kütüphanesi olmuştur. Bu arşivlerden Cumhurbaşkanlığı Arşivine müracaat, bazı anahtar kelimelerle uzaktan erişimle mümkün olduğu için yani doğrudan bir katalog taraması tarafımdan yapılamadığından dolayı açıkçası çok fazla belge temin edebildiğimi söyleyemem. 30.11.2016 tarihli başvuruma 26.01.2017 tarihinde gelen cevabî yazıda araştırma konuma ilişkin yalnızca 13 adet belgenin tespit edilebildiği tarafıma bildirilmiştir. Genelkurmay Arşivinden de çok fazla yararlanabildiğimizi söyleyemeyiz. Çünkü bu arşivdeki belgelerin hâlâ büyük bir kısmı tasnif çalışmaları devam ettiği için araştırmaya henüz açık değildir. Yine başvuru yaptığımız kurumlardan biri de İçişleri Bakanlığı olmuştur. 23.06.2016 tarihli başvurumuz, 30.06.2016 tarihinde Jandarma Genel Komutanlığı tarafından cevaplandırılmıştır. Gelen cevabî yazıda; tez konuma ilişkin Jandarma Genel Arşiv Müdürlüğü kayıtlarında herhangi bir bilgi ve belgenin bulunmadığı bildirilmiştir. Esasında araştırmaya açılmasını beklediğimiz bu belgeler daha çok Cumhuriyet'in ilk yıllarında çıkan isyan ve asayişe müessir olaylara dair olduğu için tezimizde çok büyük bir eksiklik oluşturacağını düşündüğümüz belgeler olduğunu söyleyemeyiz. Çünkü biz bu çalışmada bu isyanları tüm teferruatı ile ele alacak değiliz. Konuyu etraflıca ele alan ve bu isyanlarda asıl bize lâzım olacak olan devletin isyanlara ve asilere karşı yaklaşımı ile politikalarını biz Cumhuriyet Arşivinde Bakanlar Kurulu Kararları ve Başbakanlık Muamelât Genel Müdürlüğü Evrakı kataloglarından temin ettiğimiz belgelerden gördüğümüz için Genelkurmay Arşivindeki belgeleri görmeyişimiz çok büyük bir eksiklik değildir. Yararlandığımız arşivlerden Türk Tarih Kurumu’ndan çok fazla konumuzla ilgili belge olmadığından sınırlı bir şekilde bu arşivdeki belgeler de kullanılmıştır. Esasında konumuzla ilgili çalışmamız gereken en önemli arşivler; Cumhuriyet Halk Partisi ve Demokrat Partinin geride bırakmış oldukları parti arşivleridir. Ancak ne yazıktır ki bu her iki partiden de günümüze bir arşiv kalmamıştır. Ankara’daki Cumhuriyet Arşivi belgeleri arasında CHP’nin Meclis Grup Toplantı Tutanakları yoktur. CHP üzerine doktora tezi hazırlayan Hakkı Uyar, çalışmaları sırasında CHP’nin Meclis Grup Toplantı Tutanaklarının peşine düşmüş ancak bunları 26 bulamamıştır. Hakkı Uyar bu araştırma sırasında; 12 Eylül 1980 öncesi CHP TBMM Grup Başkanvekili olan Konya Senatörü Erdoğan Bakkalbaşı ile yaptığı görüşmede tüm CHP evrakının 12 Eylül döneminde kolilere doldurularak götürüldüğünü belirtirken yine bu konuda bazı kişilerin bu arşivin SEKA’ya gönderildiğini bazılarının ise yakıldığını ileri sürdüklerini belirtmiştir. Uyar, ayrıca kendisi de Cumhuriyet Arşivinde şu anda var olan CHP arşivinin ayıklanmış olduğu sonucuna varmaktadır.3 CHP’nin Parti olarak arşivinin olmayışı çok büyük eksiklik iken DP’nin de geride bıraktığı arşivin ne olduğu konusunda günümüzde herhangi bir bilgi yoktur. Ancak DP’nin on yıl boyunca yaptığı Meclis Grup Toplantı Tutanakları şu an TBMM Arşivi ve Kütüphanesi’nde mevcuttur ki bu da dönemi Parti’nin kendi özel penceresinden görüp anlayabilmek adına çok önemli bir dokümandır. DP’nin bu on yıllık her hafta yapılan Grup Toplantı Tutanaklarına baktığımızda konumuzla ilgili olan kısımlardan istifade edilmiştir. Ancak bu tutanaklarda bizi şaşırtan bir taraf olmuştur ki bu da bölgeye dair Grup toplantılarında çok fazla görüşme konusunun olmayışıdır. Gerçi bunda daha önceki CHP dönemi gibi devletin ve Hükûmetin gündemini meşgul eden çok fazla gündem konusunun olmayışı etkili olmuş olsa gerektir. TBMM Arşivi ve Kütüphanesinden asıl daha çok istifade ettiğimiz kaynaklar; her iki dönem için çok değerli bilgileri ihtiva eden TBMM Zabıt Cerideleri ve TBMM Tutanak Dergileri olmuştur. Çalışmamızda bu arşivler haricinde gazeteler, hatıratlar ve literatürdeki çalışmalardan da istifade edilmiştir. Özellikle "Ayın Tarihi" isimli yayın dönemler hakkında bize çok değerli bilgiler sunmuştur. Mevcut çalışmalara baktığımızda daha önce de değindiğimiz gibi bizim çalışma yıllarımızı ve devletin her türlü politikasını işleyen daha önce yapılmış bir akademik çalışma yoktur. Mevcut akademik çalışmalar her iki dönemi çalışmayı bırakın, yalnızca bir dönemin belirli bir dönemini ya da belirli bir konu başlığını ele almıştır. Örneğin Bahattin Demirtaş’ın Yüksek Lisans Tezi olarak hazırladığı "Atatürk Dönemi Cumhuriyet Hükûmetlerinin Doğu ve Güneydoğu Anadolu Politikaları (1923- 3 Hakkı Uyar, Tek Parti Dönemi ve Cumhuriyet Halk Partisi, Boyut Yayınları, İstanbul, 2012, s. 83. 27 1938)" adlı tez, CHP döneminin sadece belli bir dönemini işlemektedir.4 Yine bölgenin yalnızca bir dönemini ya da bir konusunu işleyen eserlere; Sait Aşgın’ın "Doğu Anadolu’ya Yapılan Kamu Harcamaları 1946-1960", 5 Metin Kopar’ın, "Cumhuriyet Halk Partisi Döneminde Doğu Anadolu’ya Yapılan Kamu Harcamaları ve Yatırımlar (1927-1950)",6 Ferit Yücebaş’ın "Cumhuriyet Döneminde Güneydoğu Anadolu (Gaziantep-Mardin-Urfa)’ya Yapılan Kamu Harcamaları ve Yatırımlar (1923-1950)"7 adlı doktora tezi çalışmaları örnek olarak verilebilir. İşte bu sebeple bizim yaptığımız bu çalışma konuya, bölgeye bir bütün olarak bakma adına önem kazanmaktadır. Bu çalışmada Cumhuriyet'in kuruluşundan 1960 yılına gelinceye dek Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgesinde yaşanan olaylara, bu olaylara devletin verdiği tepkilere ve daha sonra devletin bu bölgeler özelinde takip ettiği her türlü politikaya dair bilgiler elde edilecektir. Böylelikle Cumhuriyet'in ilk yıllarında bölgede yaşayan bazı olayların günümüze kadar devam eden etkileri karşısında zamanında devletin ne yaptığı ya da yapmadığı/yapamadığı soruları cevap bulacaktır. Bu da bundan sonra benzer olaylar karşısında devletin takip edeceği politikalar konusunda gelecekte idare makamında yer alacak olan kişilere çok değerli bir tarihi hafıza sunacaktır. Ancak burada şunu da ifade etmek isterim ki bizim bu çalışmamızın literatüre büyük oranda katkı sunacağını düşünmemize rağmen bu çalışmanın konuyla, bölgeyle ilgili olarak her meseleyi teferruatıyla incelediğini söyleyemeyiz. Yani bir başka deyişle biz bu çalışmanın kusursuz olduğu iddiasında değiliz. Çünkü yapılan her çalışmanın göreceli olarak mutlak surette kusurları ya da eksiklikleri vardır. Zaten böylesine geniş bir tarih aralığı ve de bölgeye dair her meselenin ana hatlarıyla ifade edilmek istendiği bir çalışmada da teferruatı işlemek bir doktora tezi için çok zor bir 4 Bahattin Demirtaş, Atatürk Dönemi Cumhuriyet Hükûmetlerinin Doğu ve Güneydoğu Anadolu Politikaları (1923-1938), Gazi Üniversitesi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 2004. 5 Sait Aşgın, Doğu Anadolu'ya Yapılan Kamu Harcamaları, Atam Yay., Ankara. 6 Metin Kopar, Cumhuriyet Halk Partisi Döneminde Doğu Anadolu'ya Yapılan Kamu Harcamaları ve Yatırımlar (1927-1950), Atam Yay., Ankara, 2009. 7 Ferit Yücebaş, Cumhuriyet Döneminde Güneydoğu Anadolu (Gaziantep-Mardin-Urfa)'ya Yapılan Kamu Harcamaları ve Yatırımlar (1923-1950), Bitlis Eren Üniversitesi, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Bitlis, 2018. 28 çalışmadır. Biz burada sadece genel çerçeveyi görme adına okuyuculara bir fırsat sunmuş oluyoruz. 4. Cumhuriyet Dönemine Kadar Bölgenin Tarihçesine Kısa Bir Bakış Anadolu; coğrafyası, iklimi, iktisadi koşulları ve geçmişte yaşadığı tecrübeler dolayısıyla ortaya çıkan sosyo-kültürel değerler yönüyle birbirinden farklı yörelere, vilayetlere sahiptir. İşte bu sebeple Anadolu’yu homojen bir yapıya sahip olmamasından dolayı tek bir kritere dayandırarak bölgelere ayırmak mümkün değildir. Örneğin 1927 yılında yapılan ilk ziraat sayımında ülke 9 mıntıkaya ayrılmıştı. O dönemdeki idari taksimata göre ülkenin Doğu ve Güneydoğu Anadolu coğrafyasında yer alan 13 vilayet; IV, V, VI ve VIII. mıntıkalarda yer almıştı.8 Bu ayrımda aynı mıntıka içerisinde değerlendirilen vilayetlerin birbirleriyle toplumsal ve ekonomik bakımdan homojen özellikleri yoktu. Ülkenin bölgesel olarak sınırlandırılması günümüzde de hâlen geçerli olan 1941 yılı Birinci Coğrafya Kongresi ile mümkün olmuştur. Kongrede sınırlandırma coğrafi şartlara göre yapılmış, idarî taksimat hiçbir surette hesaba katılmamıştı.9 Aslında sadece idari taksimat değil, daha önce ki sınırlandırmada da olduğu gibi vilayetlerin sosyal ya da ekonomik koşulları da dikkate alınmamıştı. Bu sınırlandırmaya göre Doğu ve Güneydoğu bölgelerini şu vilayetler oluşturmaktaydı: Ağrı, Bingöl, Bitlis, Elâzığ, Erzincan, Erzurum, Hakkâri, Kars, Malatya, Muş, Tunceli ve Van vilayetleri Doğu Anadolu Bölgesini; Adıyaman, Diyarbakır, Gaziantep, Mardin, Siirt ve Urfa vilayetleri ise Güneydoğu Anadolu bölgesini oluşturmuştu.10 Bizim bu çalışmamızın sahası olarak belirlenmiş olan Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgeleri içerisinde yer alan vilayet sayısı; 1923 yılından 1960 yılına gelinceye değin farklı tarihlerde ve muhtelif sebeplerle idari teşkilatlanmadan dolayı sürekli değişmiştir. Ancak 1941 yılında belirlenmiş olan bölge sınırlandırmasını dikkate aldığımız zaman bu bölgeler içerisinde kalan vilayetler günümüzdeki Ardahan, Kars, 8 İstatistik Yıllığı, DİE, 1930, s. 162-163. 9 Besim Darkot, Türk Coğrafya Dergisi, Sayı: 13-14, 1955. 10 Besim Darkot, Türkiye İktisadi Coğrafyası, İstanbul 1963, s. 70. 29 Iğdır, Ağrı, Van, Hakkâri, Bitlis, Muş, Erzurum, Erzincan, Tunceli, Bingöl, Elâzığ ve Malatya Doğu Anadolu Bölgesini; Gaziantep, Kilis, Adıyaman, Şanlıurfa, Diyarbakır, Mardin, Batman, Siirt ve Şırnak vilayetleri ise Güneydoğu Anadolu Bölgesini oluşturmaktadır. İşte bu vilayetlerin kapladığı sahalardaki vilayet sayısı 1923 yılından 1960 yılına kadar nasıl bir idari teşekküle sahip olursa olsun bizim çalışma bölgemizin sınırları içerisinde yer almıştır. Anadolu’nun Doğu bölgesi, tarih boyunca birçok devletin egemenlik sahası içerisinde yer almıştı. En son Akkoyunlu Türk devletinin çöküşünün ardından bölgede Safevi-Osmanlı hâkimiyet mücadelesi yaşanmış ve nihayet bölge, 16. yüzyılda Osmanlı sınırlarına dâhil olmuştu. Yavuz Sultan Selim’in Doğu’da Şii Şah İsmail tehlikesine son vermeye çalıştığı dönemde Şah İsmail’in kuvvetlerince muhasara altına alınmış olan Doğu'daki Kürt11 beyleri II. Bayezid ve Yavuz Sultan Selim’in müşavirliği görevinde bulunan 11 Kürtlerin menşei hususunda genelde siyasî ağırlıklı yaklaşım farklılığı vardır. Çalışma konumuz ile doğrudan ilgisi olmadığı için ayrıntıya girmemekle beraber bu siyasî yaklaşımlar çerçevesinde Kürtlerin Kardu (Karduk), Med (İran), Arap, Hint-Avrupa, Gürcü-Ermeni ve Guti-Sümer kökenli oldukları hakkında iddiaların mevcut olduğunu söyleyebiliriz. Bu iddialar özellikle Osmanlı, Türkiye karşıtı yabancı devletlerin siyasî söylemleri ve yaptırdığı çalışmalarla güçlendirilmeye çalışılmıştır. Ancak dışarıda yapılan çalışmalarda siyasî maksatlara hizmet ettirmek için kendi içerisinde ve de aynı eserin farklı tarihlerde basılan çalışmalarda dönemsel konjonktüre göre çelişen bilgiler, yapılan işlerin bilimsellikten ne kadar uzak olduğunu da ortaya koymaktadır. Örneğin İngiliz yayın Encyclopedia Britannica'nın 9. edisyonunda (1875-1899) yayımlanmış olan "Kürdistan" maddesinde "Kürtlerin Turan kökenli bir halk olduğu" savunulurken bu maddenin yazarı İngiliz Sir Henry Creswicke Rawlinson'un (1810-1895) ölümünden sonra da ansiklopedinin 11. baskısına kadar (1910-1911) Kürtlerin kökeni hakkındaki görüş muhafaza edilmiş olmasına rağmen 1911'den sonra İngilizler, Kürtleri İran kökenli saymıştır. Bu durum İngilizlerin 1877-1878 Osmanlı Rus Harbi sonrasında politika değişikliğine gitmesinden kaynaklanıyordu. Bkz. Bilal Şimşir, Kürtçülük 1787-1923, Bilgi Yayınevi, İstanbul, 2010, s. 15-16. Bununla birlikte Kürtlerin Türklerle aynı kökene sahip oldukları hakkında da güçlü ipuçları vardır. Bu konudaki farklı iddialar için bkz. Ali Kemali, Erzincan Tarihi, Coğrafi, İçtimai, Etnoğrafi, İdari, İhsai Tetkikat Tecrübesi, Resimli Ay Matbaası, 1932; Şükrü Kaya Seferoğlu, Halil Kemal Türközü, 101 Soruda Türklerin Kürt Boyu, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara, 1982; Doğu ve Güneydoğu Anadolu'da Türk Beylikleri-Osmanlı Beylikleri İle Kürt Türkleri Tarihi, Haz.:Nazmi Sevgen, Şükrü Kaya Seferoğlu, Halil Kemal Türközü, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara, 1982; S. Ahmet Arvasi, Doğu Anadolu Gerçeği, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, İstanbul, 1986, s. 24-32; Şükrü Mehmet, Kürt Sorunu, Haz.: Ş. Vedat, Kamer Yayınları, İstanbul, 1998, s. 17-19; Orhan Türkdoğan, Doğu ve Güneydoğu Sorunlar ve Çözüm Yolları; Levent Kuşoğlu, "Kürtçü Yayınlarda Irk ve Dil Yaratma Çabalarındaki Tezatlar, Değişen Dünya Dengeleri İçinde Askeri Ve Stratejik Açıdan Türkiye, 23-25 Ekim 1995 İstanbul, Besinci Askeri Tarih Semineri Bildirileri I, Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Yayınları, Ankara; Muammer Gül, "Bir Dış tehdit Unsuru Olarak Kürdistan Kavramı ve Doğu-Güneydoğu Anadolu'da Aşiretlerin Kürtleşmesi", IV. Türkiye'nin Güvenliği Sempozyumu (Tarihten Günümüze Dış Tehditler) Elâzığ 16-17 Ekim 2003, Elâzığ, 2004; Vladımır Mınorsky, Thomas Boıs, Kürt Milliyetçiliği, Örgün Yayınevi, İstanbul, 2008, s. 11-17; Ahmet 30 Bitlisli İdris12 -daha sonra İdris-i Bitlîsi olarak anılacak- vasıtasıyla Sultan’a bir mektup göndermişlerdi. Bu mektupta; Kürt beyleri Şah İsmail’e karşı müstakil olarak kendileri karşı duramayacaklarından Osmanlıdan yardım istenmişti. Mektupta kendilerinin ayrı ayrı kabile ve aşiret tarzında yaşadıklarından dolayı birbirleriyle sadece din konusunda ittifak hâlinde oldukları, diğer hususlarda birbirleriyle uyuşmanın mümkün olmadığı özellikle vurgulanmıştı. Bu mektubun ardından Konya Beylerbeyi Hüsrev Paşa kumandası ve İdris-i Bitlisî'nin girişimleriyle toplanan on bin kişilik ordu, Şah İsmail’in Diyarbekir’i kuşatan ordusunu mağlup etmişti. İdris-i Bitlisî kısa zamanda Doğu ve Güneydoğu’daki Kürt ve Türkmen beylerinin Osmanlıya itaatlerini sağlamıştı. İdris-i Bitlisî Yavuz’a göndermiş olduğu bir diğer mektupta; Kürt beldelerinin Osmanlı hizmetine girmeye talip olduklarını ve Beylerbeyi Bıyıklı Mehmet Paşa’ya itaatlerini arz ettiklerini bildirmişti.13 İşte bu âlimin gayretleri ile Doğu ve Güneydoğu savaşmadan kendi rızasıyla Osmanlı sınırlarına dâhil edilmiştir. Günümüz Doğu ve Güneydoğu Anadolu, Musul ve Kerkük’ten itibaren Kuzey Irak ve Halep’te dâhil olmak üzere Kuzey Suriye'de yaşayan çok sayıda Arap, Türkmen ve Kürt aşireti Osmanlı'ya iltihak eylemişti. Bu iltihaklardan "Kürt ve Türkmen beylerinden istimalet ile kendi meyil ve arzuları ile itaat eden 25’ten fazla aşiretten ve reislerinden bazıları şunlardır: - Bitlis Hâkimi Emir Şerefüddin; - Hizan Meliki Emir Davud; - Hısn-ı Keyfa Emîri Melik Halid; - İmadiye Hâkimi Sultan Hüseyin; - Cezire Hâkimi Şah Ali Bey; - Çemişgezek Hâkimi Melik Halil; Akgündüz, "Osmanlı Tarihinden Günümüze Tarihte Kürtler", Kimlik, Kültür ve Değişim Sürecinde Osmanlı'dan Günümüze Kürtler Uluslararası Sempozyumu, 6-8 Eylül 2012, Bingöl Üniversitesi Yayınları, 2013, s. 13; Ahmet Özer, 100 Soruda Kürt Sorunu, Hemen Kitap, İstanbul, 2013, s. 20. 12 Ayrıntılı bilgi için bkz. Mehmet Bayrakdar, Bitlisli İdris, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1991. 13 Akgündüz, a.y., s. 18-20. 31 - Pertek Hâkimi Kasım Bey; - Ayrıca Şuran, Urmiye, Atak, Cizre, Eğil, Garzan, Palu, Siirt, Meyyafarakin, Sason, Sincar, Çermik, Malatya, Urfa, Besni, Harput, Mardin ve benzeri yerlerdeki aşiretler de arka arkaya Osmanlı Devleti’ne iltihak etmişlerdir."14 Görüldüğü üzere zikredilen bu yerlerin Osmanlı hâkimiyet sahasına girmesi çok da zor olmamıştı. Bunda Osmanlının dönem itibarıyla sahip olduğu nüfuzun ve otoriter idarenin çok etkili olduğunu söyleyebiliriz. Bahsi geçen yerler Osmanlı hâkimiyeti altına alındıktan sonra buraların idaresi hususunda farklı oluşumlar yüzyıllar boyu varlığını devam ettirmiştir. Bilindiği üzere Osmanlıda eyaletler arasında idari tesis noktasında farklılıklar bulunmaktaydı. Osmanlı, Çaldıran zaferi sonrasında Diyarbekir merkez olmak üzere Doğu Anadolu’da oldukça büyük bir eyalet meydana getirmişti. Daha sonra Kanuni devrinde Doğu’da yeni bir düzenlemeye gidilerek Van’da bir eyalet daha kurulmuştu. Doğu’daki sancakları bu iki eyalette de üç ana gruba ayırmak mümkündü. Bunlar: Birinci grup; klasik Osmanlı sancaklarıydı. Devletin diğer bölgelerinde uygulanan idare sistemi burada da geçerliydi. Buralarda sancakbeyleri merkezden gönderilir ve herhangi bir ayrıcalığa sahip olmazdı. Bu sancaklar tımar sistemine dâhildi. Bu iki eyaletteki bu tür sancaklar, genelde aşiret yapısı zayıf olan yerlerde kurulmuştu. Diyarbekir eyaletinde merkez Amid, Harput, Hasankeyf, Akçakale, Sincar, Zaho, Ergani ve Çemişgezek sancakları ile Van eyaletindeki Erciş ve Adilcevaz sancakları bu tür sancaklardandı. İkinci grup; Yurtluk ve Ocaklık tarzındaki sancaklardı.15 Bu sancaklar bazı beylere hizmet ve itaatleri karşılığında, daimi olarak sancak ve has şeklinde verilmişti. Bunlara Ekrâd Sancakları da denir. Bunlar diğer yerlerde görülen Osmanlı sancaklarından farklıydı. Bu sancakların idaresi bölgede eskiden beri nüfuzlu olan beyler ve hanedanlara terk edilmişti. Bu idareciler vefat ettiğinde yerlerine oğullarından biri geçmekteydi. Bunlar Devlete ihanet etmesi durumunda değiştirilebilmekteydiler. Buralara merkezden kadı tayin edilip, arazileri tımar 14 Akgündüz, a.y.. 15 Ayrıntılı bilgi için bkz. Orhan Kılıç, "Yurtluk" DİA, C: 43, s. 614-615 ve Orhan Kılıç "Ocaklık", DİA C: 33, İstanbul, s. 317-318. 32 sistemine tabiydi. Ayrıcalıklı sancaklar da diyebileceğimiz bu sancaklardan Diyarbekir eyaletinde 13 ve Van eyaletinde de 9 sancak vardı. Üçüncü grup ise; Hükûmet adı verilen sancaklardı. Buraların idaresi, tamamen yerli beylere terkedilmiştir. "Sancakbeylerinin tayinine merkezî idare asla karışmaz ve ellerine verilen ahidnâmeler gereğince, bunlar azl ve nasb edilemezler. Arazisinde tımar nizamı cari değildir. Dâhilde tamamen müstakil olan bu bölgeler, hariçte yani askeri ve siyasi alanda bölgedeki Osmanlı beylerbeyine tabidirler. Diyarbekir eyaletinde Hazzo, Cizre, Tercil, Palu ve Genç sancakları; Van eyaletinde ise, Bitlis, Hizan, Hakkâri Mahmudi sancakları bu mahiyette Osmanlı Sancaklarıdır." Başlarda devlete karşı vermiş oldukları hizmet ve gösterdikleri sadakatleri karşılığında verilen bu sancaklar daha sonra ailelerin idaresine bırakılmış ve Tanzimat dönemine kadar da bu şekilde devam etmiştir.16 Klasik Osmanlı devlet düzeninde yukarıdaki idari yapılanmada da görüleceği üzere katı bir merkeziyetçi yapı yoktu. Osmanlı Devleti, merkeziyetçi karakterini bitip tükenmez savaşlar ve Anadolu’daki iç isyanlardan dolayı 17. yüzyıl boyunca adım adım kaybetmişti. Türkiye’de bu yüzyılda "doğan yeni sosyal ve iktisadi şartların geliştirdiği siyasî zemin üzerinde ayan, derebeylik rejimi kurulmaya" başlanmıştı.17 Ülkedeki merkezi otorite bölgenin merkeze olan uzaklığından dolayı Doğu bölgesinde hepten zayıflamıştı. Bu zayıflıktan dolayı Yurtluk Ocaklık sahibi olan beylerin devlete bağlılığı bir nevi sadece "kâğıt üzerinde" olduğu için bunlardan; Bohtan, Revandiz, Baban ve Hakkâri beyleri 1828-1829 yılları arasında yaşanan Osmanlı Rus Harbi’ne katılmamışlardı. Osmanlının savaştan yenik çıkması bu sözde bağlılığı hepten ortadan kaldırmıştı. Böylelikle bu dönemde Sivas’tan, İran ve Arabistan sınırlarına kadar olan geniş bir coğrafya Kürt beylerinin eline geçmişti.18 Bölgedeki bu sorunun yanı sıra 19. yüzyılın ilk çeyreğinde bölgeyi tehdit eden bir diğer unsur; Kavalalı Mehmet Ali Paşa olmuştu. Kavalalı, Mısır’da güçlü bir idare 16 Akgündüz, a.y., s. 18-20. 17 Yaşar Yücel, “Osmanlı İmparatorluğunda Desantralizasyona (Adem-i Merkeziyet) Dair Genel Gözlemler”, Belleten, XXVIII/152, TTK, Ankara 1974, s. 688; Mustafa Akdağ, “Osmanlı Tarihinde Âyanlık Düzeni Devri 1730-1839”, Tarih Araştırmaları Dergisi, C: VIII, S: 14, Ankara 1975, s. 51. 18 Fatih Gencer, Merkeziyetçi İdari Düzenlemeler Bağlamında Bedirhan Bey Olayı, Ankara Üniversitesi Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara, 2010, s. 11. 33 kurduktan sonra yeni hedef olarak Suriye ve Anadolu’nun Doğu bölgesini belirlemişti. İşte tüm bu olumsuzluklar karşısında II. Mahmut döneminde Devlet, tüm ülkede olduğu gibi özellikle Doğu’nun yukarıda saymış olduğumuz kendine has özelliklerinden dolayı burada merkezi otoritenin kurulmasını öncelikleri arasına aldı. Bu maksatla eski sadrazamlardan Reşit Paşa Sivas’a vali olarak (1833-1836) atandı. Reşit Paşa’ya verilen görev; Doğu’yu denetim altına almaktı. Paşa’ya bu görevi sırasında çok geniş yetkiler verilmişti. Reşit Paşa’nın görevdeyken ani ölümü üzerine aynı göreve aynı yetkilerle Hâfız Paşa (1836-1839) getirilmişti. Hâfız Paşa’nın Mısır ordusuna karşı kaybettiği 1839 Nizip Savaşı valilik görevinin sonlanmasına yol açmıştı.19 Bu iki ismin Sivas valiliği döneminde bölgede merkezi otoriteyi kurma hedefi büyük ölçüde sağlanmıştı. Vergi ve asker alımı gibi birçok alanda devlet otoritesini bölgede hissettirmişti. Ancak tüm bu sağlanan başarıyı Nizip bozgunu alt üst etmişti. Bu bozgun, bölgedeki güçlerin özellikle Cizre hanedanın son temsilcisi olan Bedirhan Bey’in güçlenmesine sebep olmuştu. Bedirhan Bey, 1840’tan sonra artık merkeziyetçi yönetim için büyük bir problem haline gelmişti. Bedirhan Bey, 1843 yılında merkezi yönetimden tamamen bağımsız düşünerek Nasturilerin üzerine yürümüştü.20Bedirhan Bey’in bu hareketi İstanbul ile arasının iyice bozulmasına yol açmıştı. Bedirhan Bey, Tanzimat’ın getirdiği modernleşme ve merkezîleşme çabalarına da karşı çıkmıştı. Bedirhan Bey’in 1846 yılında Nasturilere ikinci kez saldırması üzerine artık Bedirhan Bey’in bölgeden uzaklaştırılmasına karar verilmişti. 1847 yılında gerçekleştirilen harekâtta Bedirhan Bey yakalanmıştı. Daha sonra önce İstanbul’a getirilmiş ardından Girit’te ailesiyle birlikte zorunlu ikamete tâbi tutulmuştur. Bazı taraflı çalışmalarda; "Bedirhan Bey’in Kürt milliyetçisi olduğu ve bağımsız bir Kürt devleti kurmayı hedeflediği iddia edilmektedir. Ancak o kendisini Kürt değil, Halit b. Velit’in torunu olarak tanımlamıştı." Bedirhan Bey’den sonra 19 A.e., s. 19-64. 20 Bu olayın sebebi Hakkari mıntıkasındaki Nasturilerin, bir müslüman köyüne taarruz ederek insanları katl ve köyü tahrip etmeleriydi. Olay üzerine Cizre'deki mıntıkasından asker toplayarak Nasturilere karşı harekete geçen Bedirhan Bey, Tıyarı Ulya ve Tiyarı Süfla'yı istila ettiği gibi Baz, Diz Tuhub nahiyelerini de tahrip etmişti. Nasturilerin ruhani reisi Patrik Mir Şem'un bu durumu büyük devletlere şikayet etti. Bu devletler de Osmanlıya baskı yaptılar. Bkz. İbrahim Arvas, Tarihi Hakikatler, Kardeş Matbaası İstanbul, 2007, s. 45-47. 34 bölgede merkezî otoriteyi güçlendirmek maksadıyla 1847 yılında Kürdistan Eyaleti kurulmuştu. Diyarbekir ile İran sınırı arasında kalan topraklar bu yeni eyalete bağlanmıştı. Bu tarihten sonra da yerel unsurlarından hiç kimsenin idareci olmasına müsaade edilmemiş, bölge merkezden atanan memurlarla idare edilmeye başlanmıştı. "Bu nedenle Bedirhan Bey’in ortadan kaldırılması feth-i cedid, Sultan Abdülmecit ise bölgenin fatih-i hakikisi olarak tanımlanmıştı. Kürdistan Eyaleti’nin kurulmasından sonra merkezileşme çabalarının ikinci evresi başlamıştı. Bir yıl içinde bölgedeki güçlü Kürt beylerinin önemli bir kısmı bölgeden uzaklaştırılmıştı. Geri kalan nüfuz sahibi kimselerin de yurtluk ocaklıklarına el konulmuş, buraların gelirlerinin bir kısmı bunlara maaş olarak tahsis edilmişti. Böylece sorun çıkarabilecek unsurlar devlete bağımlı hale getirilmişti."21 Bedirhan Bey vakasının ardından Doğu Anadolu’nun Tanzimat devrinde nispeten sakin olduğunu söyleyebiliriz. 1877-1878 Osmanlı-Rus Harbi’nin yarattığı otorite boşluğu bölgedeki unsurların, aşiretlerin kimi zaman merkezi otoriteye karşı itaatsizlik göstermelerine yol açmıştı. Örneğin 1878’de Hakkâri dolaylarındaki aşiretlerin reisi Ubeydullah, İran ve Osmanlı arasında İngiltere’den destek alarak bağımsız hareket etmeye başlamıştı. Sultan II. Abdülhamid, yaveri Bahri Bey’i Ubeydullah nezdine gönderip O’nu kendi yanına çekmek istemişti. Başlangıçta bu istek başarılı olsa da daha sonra Ubeydullah, Osmanlı aleyhine dönmüştü. Bunun üzerine Sultan II. Abdülhamid diğer aşiret reislerini kendine bağlayarak Ubeydullah’ın tutumundan vazgeçmesini sağlamıştı. Ubeydullah, İstanbul’da mecburi ikamete tâbi tutulmuştu. Sultan Abdülhamid bundan sonra da aşiret reisleriyle iyi ilişkiler kurma politikasına hızla devam etmiştir.22 Abdülhamid’in aşiret reisleri ile ilişkileri geliştirme isteğinin altında; Osmanlı son döneminde Ermenilerin artan zararlı faaliyetlerini bu aşiretlerle birlikte etkisiz kılma hedefi de vardı. Bu tarihlerde II. Abdülhamid, dış politikada Tanzimat ile birlikte başlayan ve gayrimüslimlerin devletten ayrılma eğilimlerinin artık netleştiği 1878 Berlin 21 Gencer, a.g.e., s. 260-262; Tanzimat Döneminde bölgedeki Kürt beylerinden İzzeddin Şîr Bey'in ortadan kaldırılması için bkz. Tuncay Öğün, "Merkeziyetçi İdari Yapılanma Sürecinde Kürdistan'ın Son Mîri İzzeddin Şir Bey ve Direnişi", Tarihte Kürtler ve Türkler Sempozyumu Bildiriler 9-10 Ocak 2014, C: 4, Ankara, TTK Yayınları, Ankara, 2012, s. 155-167. 22 Bayram Kodaman, Sultan II. Abdulhamid Devri Doğu Anadolu Politikası, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara, 1987, s. 28. 35 Antlaşması’ndan sonra Osmanlıcılık fikri yerine İslamcılık fikrini ön plana çıkardı.23 Dış politikada yürütülen bu politikanın yanı sıra merkezi otoriteyi güçlendirmek için iç politikada da farklı unsurlar arasında muvazene gerçekleştirilmek istenmişti. 1885- 1890 yılları arasında yavaş yavaş Ermeni terör örgütleri, dışarıdan aldıkları destek ve teşviklerle Doğu Anadolu’da devlet aleyhine faaliyetler göstermeye başlayınca Abdülhamid tedbir alma ihtiyacı hissetti. Abdülhamid, bu Ermeni tehlikesinin önlenmesinin yanında diğer bazı düşüncelerle bölgede aşiret güçlerinden etkin bir şekilde faydalanılacak "Hamidiye Süvari Alayları" projesini devreye soktu. Hamidiye Alayları, Doğu'da devletin merkezi otoritesinin sağlanması, devletin etkin olabileceği yeni bir sosyo-politik denge kurarak, aşiretlerin sahip olduğu askeri gücünden faydalanılmasıyla birlikte bölgede faaliyet yürüten ayrılıkçı Ermenilerin engellenmesi ve muhtemel Rus saldırısına karşı bölgenin savunulması düşünceleriyle kurulmuştu. 1890 yılı başlarında kurulum çalışmalarına başlanan bu alayların kurulumunda "IV. Ordu Kumandanı Müşir Zeki Paşa, Anadolu Islahat-ı Umumi Müfettişi ve Padişah Yaveri Ahmed Şakir Paşa ve Teftiş-i Askeri Komisyonu üyesi Miralay İbrahim Bey" aktif rol oynamışlardı. "Doğu Anadolu’da yaşayan Arap, Kürt,24 Türkmen ve Karakalpak aşiretlerinden" oluşan bu alayların sayısı 1898’de altmış beşe ulaşmıştı.25 Bu alayların "Hamidiye Alayları" olarak isimlendirilmesi ve bunların padişah himayesi altına alınması en üst düzeyde bir sahiplenmenin göstergesiydi. Bu alayların aşiret reisleri halifeyi ziyaret edip bağlılıklarını bildirmekteydiler. Ayrıca bu alaylar kurulurken bir defaya mahsus çeşitli suçların affedilmesi, aşiretlerin ileri gelenlerinin çocuklarının askeri okullara kabulü, Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerine gezici öğretmen ve vaizlerin gönderilerek halkın eğitimine önem verilmesi halkın devlete sempatisini arttırmıştı.26 23 Bu konuda ayrıntılı bilgi için bkz. Cezmi Eraslan, II. Abdülhamid ve İslâm Birliği, Ötüken Yayınları, İstanbul, 1992. 24 II. Abdülhamit ve Kürtler arasındaki ilişkilere dair ayrıntılı bilgi için ayrıca bkz. Orhan Örs, II. Abdülhamid'in Kürt Politikası 1876-1909, Ankara Üniversitesi Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara, 2018. 25 Cezmi Eraslan, "Hamidiye Alayları", DİA, C: 15, İstanbul, 1995, s. 462; Kodaman, Sultan II. Abdulhamid, s. 29. 26 Eraslan, "Hamidiye Alayları", s. 463. 36 Aslına bakılacak olursa, Hamidiye Alayları kurdurarak aşiretlere özel statü ve silah verip onları daha da güçlendirmek, Abdülhamid’in merkeziyetçilik anlayışına ters bir durumdu. O da bunun farkındaydı. Ancak Abdülhamid, ileride bütün Hamidiye Alaylarını ordu bünyesine katıp, aşiretlere verdiği tavizleri geri alma ümidini taşımaktaydı. Bu sebeple başta gayet yumuşak, adeta tavizci bir politika ile aşiretleri ilk önce kendine bağlamayı uygun görmüştü. Bunda da başarılı olmuştu.27 Aşiretlerin Padişah’a bağlılığı sağlanırken Hamidiye Alaylarından kuruluşundan 1908 yılına kadar gösterilen iyi niyetli gayretler ve çıkarılan kanunnameler, nizamnameler ve layihalara rağmen istenilen sonuç elde edilememişti. Alayların sebep oldukları olaylar, aşiret kavgaları, eşraf-ayan tabakası ile aşiretler arasındaki sürtüşmeler bu başarısızlığın başlıca sebeplerindendi. Durumun bu şekilde gelişmesinde, bölgenin kendine has özelliklerinin yanında iç ve dış politik gelişmeler de rol oynamıştı. Bütün bunlara rağmen, alaylar ve aşiretlerle merkez arasındaki ilişkilerde olumlu gelişmeler olmuş ve pek çok konuda aşiretlerin merkezi otoriteye itaati sağlanmıştır.28 Bu itaat ve II. Abdülhamid’in İslâmcı siyaseti sayesinde memleketin nispeten büyük bir bölümünde asayiş sağlanmıştı. Özellikle Güneydoğu Anadolu yöresinde Ermenilerin dış destekli bölgede çıkardıkları huzursuzluklara karşı yöredeki aşiretler, Hamidiye Alayları ile teşkilatlandırılarak düzenli bir inzibat gücü oluşturulmuş oldu.29 II. Meşrutiyetin ilânı sonrasında II. Abdülhamid’in saltanattan uzaklaştırılmasıyla işbaşına gelen yeni yönetimin Ermeniler lehine bazı kararlar alması Ermenilerin kayırıldığı düşüncesiyle aşiretler arasında huzursuzluklara yol açmıştı. Bunun üzerine Hükûmet, Binbaşı Hacı Hamdi Bey başkanlığındaki bir heyeti Rus sınırındaki alayları, Fahreddin (Altay) Bey başkanlığındaki bir diğer heyeti de Güneydoğu Anadolu bölgesindeki alayları düzenlemekle görevlendirdi. Bu arada teşkilatın ismi de "aşiret alayları" olarak kısaltıldı.30 Daha sonraki yıllarda aşiret alaylarına yeni sancak ve fermanlar verilerek II. Abdülhamid döneminde olduğu gibi 27 Kodaman, Sultan II. Abdulhamid, s. 38. 28 A.e., s. 58. 29 Eraslan, II. Abdülhamid, s. 383. 30 Eraslan, "Hamidiye Alayları", s. 464. 37 bunların İstanbul’a bağlı kalmalarına çalışıldı. II. Meşrutiyet döneminde aşiret alaylarından modern askeri usullerle gerilla, çete savaşı yapacak yardımcı birlikler olarak istifade edilmek istenmişti. Bu maksatla pek çok yeni nizamname ve talimatname çıkarıldı.31 Alaylar daha sonra 1911’de "Nizamiye Hafif Süvari Alayları" namıyla isim değiştirerek Nizamiye Ordusuna bağlanmıştır. 1913 tarihinden itibaren de alaylar "İhtiyat Süvari Alayları" adıyla yeni bir düzenlemeye tabi tutulmuş ve Erzurum’daki III. Ordu emrine verilmiştir.32 Bu dönemde Urfa civarındaki Karakeçili aşireti ile Viranşehir’deki Millî aşireti gönüllü olarak Balkan savaşlarına üç alayla katılmıştı.33 Cibran aşireti de üç alayla Birinci Dünya Harbi’ne katılmıştı.34 II. Abdülhamid’in Doğu vilayetlerine dair bir diğer politik uygulaması aşiret liderlerinin çocuklarının İstanbul’a getirilerek "Aşiret Mektebi" adı verilen mektepte eğitilmesiydi. Bu mektep Avrupalıların gayrimüslimlerden sonra Müslüman unsurların tahrik edilerek Osmanlıdan koparılmasına karşı 1892’de önce Arap aşiretlerinin daha sonra diğer aşiretlerin çocuklarının İstanbul’da eğitilerek onların devlete sadakatlerini arttırmak ve bölgelerine döndüklerinde devlet için faydalı hizmetlerde bulunmalar için kurulmuştu. Mektep kurulduktan sonra özelikle Doğu’daki aşiretlerden Cibranlı, Zilan, Celali, Şemski gibi aşiretler kendi çocuklarının da bu mektebe alınması için çaba içerisinde olmuşlardı. Bu mektepten mezun çocukların bazıları daha sonra Harbiye ve Mülkiye mekteplerine devam etmişti. Ancak bu mektep bir süre sonra öğrencilerin uygunsuz hâlleri görülünce 1907 yılında kapatılmıştır.35 II. Abdülhamid bölgeye ve bölgede nüfus olarak çoğunluk olan Kürtler için bunları yaparken yine bu yıllarda ileride büyük sorunlara yol açacak olan Kürt meselesinin temelleri, bazı Kürt aydınları ve nüfuzlu Kürtler tarafından atılmaya başlanmıştı. Osmanlı son döneminde ortaya çıkan Jön Türk hareketinin36 taraftarları 31 Bu dönemdeki bir çalışma için bkz. Mustafa Balcıoğlu, "Hamidiye Alaylarından Aşiret Alaylarına Geçerken Harbiye Nezareti'ne Sunulan Rapor", Toplumsal Tarih, Sayı: 4, Nisan 1994, s. 50. 32 Erdal Aydoğan, İttihat ve Terakki'nin Doğu Politikası 1908-1918, Ötüken Yay., İstanbul, 2007, s. 141-142. 33 Kodaman, Sultan II. Abdulhamid, s. 62. 34 Genel Kurmay Başkanlığı Ataşe Arşivi, Kutu No: 35, Gömlek No: 23. 35 Osman Nuri Ergin, Türkiye Maârif Tarihi, C: 3, İstanbul, 1977, s. 1186; Bayram Kodaman, "Aşiret Mekteb-i Hümâyûnu", DİA, C: 4, İstanbul, 1991, s. 9-11. 36 Bu konuda ayrıntılı bilgi için bkz. Sina Akşin, Jöntürkler ve İttihat ve Terakki, İstanbul, 1987. 38 arasında II. Abdülhamid döneminde bazı Kürt kökenli aydınlar da vardı. Bu yapı daha sonra İttihat ve Terakki Cemiyeti ismini almıştı. 1893 yılında İstanbul Askeri Tıbbiye Mektebi’nde okuyan 4 öğrenci tarafından temelleri atılan Cemiyet; 1909 yılında II. Abdülhamid’in tahtan indirilmesinde rol oynamıştı.37 Cemiyetin kuruluşunda etkin olan dört öğrenciden Abdullah Cevdet ve İshak Sükûti Kürt kökenli idi. Ayrıca bu yapının içinde daha önceki dönemlerde bazı isyanlarda sorumlulukları görülen ve tedbir amaçlı bölgeden kaldırılıp İstanbul ve Girit’te zorunlu ikamete tabi tutulan ailelerin çocuklarının yanı sıra, II. Abdülhamid döneminde kurulan Aşiret Mektebinde okumuş Doğu’nun nüfuzlu ağa ve aşiret reislerinin çocukları da bulunmaktaydı. Bunlar içerisinde Şeyh Ubeydullah’ın oğlu Seyyid Abdülkadir ve Bedirhanlı ailesi ön sıralarda gelmekteydi.38 Bu aydınlardan Bedirhanlı ailesine mensup Abdurrahman Bedirhan, çıkardığı "Kürdistan" isimli gazete ile Abdülhamid yönetiminin Doğu Anadolu’daki uygulamalarını eleştiriyordu. Bedirhanlı ailesinin devlet yönetimine karşı husumetinde ailenin sürgün edilmesinin de katkısının olduğu unutulmamalıdır. Devlet’in onca iç ve dış sorununun olduğu XX. yüzyılın başında milliyetçilik akımları ve bunun Balkanlardaki etkisinin ardından Kürt aydınları arasında da milliyetçilik akımı kendini gösterdi. Bedirhanlı ailesinin bölgede Kürtler üzerinde ciddî bir nüfuz sahibi olması, Osmanlı’ya bağlı ancak özerk bir Müstakil Kürdistan Emareti kurma fikrini uyandırmıştı.39 Jön Türkler arasında çok farklı görüş ve düşünceler vardı. Paris’te gerçekleşen 1902 tarihli I. Jön Türk Kongresinde bu görüş ayrılıkları ilk ciddi ayrılıklara yol açmıştı. Kongrede Prens Sabahattin, "Teşebbüs-i Şahsi ve Adem-i Merkeziyet" prensibini savunmuştu. Bu görüş, Meşruti idare için her türlü dış müdahaleyi kabul etmekteydi. Prens Sabahattin daha sonra 1906 yılında Teşebbüs-i Şahsi ve Adem-i Merkeziyet Cemiyeti’ni kurmuştu. Cemiyet tüzüğünde; her milliyetin "sayısal oranına göre oluşturulacak vilayet umumi meclislerinin", vilayetlerin maliyesi ve sair diğer 37 Ragıp Üner, "Talat Paşa ve Küçük Talat Bey", Hayat Tarih Mecmuası, 5. 38 Fatih Ünal, Kürt Meselesinin Ortaya Çıkışı (II. Meşrutiyet Dönemi), İstanbul Üniversitesi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 1995, s. 23-24. 39 A.y. 39 hususlarda tam ve geniş yetkilere sahip olmasını öngörmekteydi. Bu öneriler ülkedeki Türk olmayan Arap ve Kürtler gibi unsurlarla ve gayrimüslim unsurlara çok cazip gelmişti. Diğer bir görüş ise Ahmet Rıza’nın öncülük ettiği görüştü ki bu görüşte; dış müdahaleye karşı oluş vardı. Bu görüş ayrılığı tüm Meşrutiyet dönemi boyunca görülmüştü.40 Bu Kongreye Kürtleri temsilen Abdurrahman Bedirhan katılmıştı.41 1908 yılında Meşrutiyetin ilânının ardından İttihat ve Terakki’nin partileşme sürecine girmesiyle birlikte karşısına adem-i merkeziyetçi akımın temsilcisi olacak olan Ahrar Fırkası kurulmuştu. Ahrarcıların fikirleri arasında "Osmanlı ülkesindeki etnik unsurlara eşitlik tanınması, giderek yerinden yönetime dayanan bir siyasal düzenin kurulması" vardı. İttihat ve Terakki Fırkası bu tezler karşısında Ahrarcıları bölücülükle suçlamıştı.42 Meşrutiyet’in getirdiği hürriyet ortamında ilk başlarda gayrimüslimlerin Osmanlıya sıkı sıkıya bağlı kalacakları söylemi, zamanla kendi toplumlarının çıkarlarını koruma hatta bağımsızlıklarını sağlama hedefine yönelmişti. Bu değişim sadece gayrimüslimler arasında değil Arnavut, Arap ve Kürt unsurlar arasında da görülmüştü. İşte bu ortamda Doğu kökenli aydınlar arasında Kürtlük bilinci gelişmeye başladı. Kadri Cemil bu dönem için; "Araplar, Arnavutlar, Kürtler de kendi milliyetlerini ortaya koymak lüzumunu hissederek millî teşekküller meydana getirdiler" ifadesini kullanmıştı.43 Kürtlerde uyanan bu şuur; Doğu kökenli bazı isimler ve bölgede nüfuz sahibi isimleri bir arada toplama gayretine sevk etmişti. Bunlardan ilki de Kürt Teavün ve Terakki Cemiyeti’dir. Cemiyet; 1908 yılının sonlarına doğru Seyyid Abdülkadir başkanlığında kurulmuştu. Bu cemiyetin kurucuları arasında yer alan Şükrü Mehmet Sekban daha sonra Cemiyet’in amaçları için: "Kürtler için en ufak bir imtiyaz düşünmüyordu. Fakat hepimiz, altı doğu vilayetinde bir reform yapılması hususunda mutabık idik. İşte istedikleri reform: Muktedir ve namuslu valiler tayin edilmesi, birkaç 40 Tarık Zafer Tunaya, Türkiye'de Siyasal Partiler, II. Meşrutiyet Dönemi, C: 1, Hürriyet Vakfı Yayınları, İstanbul, 1988, s. 21. 41 Ünal, a.g.e., s. 25. 42 Tunaya, a.g.e., s. 145. 43 Zinnar Silopi, Doza Kürdüstan, Stewr Basımevi, 1969, s. 27. 40 anayol inşası, adaletin iyi bir şekilde uygulanması için, mahkemelerin yeniden ele alınması…" ifadesine eserinde yer vermişti.44 Sekban’ın bu ifadesine göre Cemiyetin amaçları arasında Osmanlıcılık düşüncesine aykırı bir husus bulunmamaktaydı. Kürt Teavün ve Terakki Cemiyeti 1909 yılında 31 Mart olayından sonra kapatılmıştı. 1912 yılında İttihatçıların yapılan seçimde iktidarını sağlamlaştırmasıyla birlikte ülkede tekrardan bir hürriyet rüzgârı esmeye başlamıştı. Bu ılımlı ortamda Kürt aydınlar "Hevi" adlı bir örgüt daha kurmuşlardı. 1912 yılında kurulan bu Cemiyet, kanunlara aykırı olarak kurulduğu gerekçesiyle kısa bir süre sonra 1913 yılında kapatılmıştı. Bu Cemiyetin de kurucuları arasında yer alan Şükrü Mehmet Sekban, Cemiyet üyeleri için: "Balkan Harbi’nden önce kurulan Kürt Üniversite Öğrencileri Derneği "Hevi" (Ümit) üyelerinin gerçekten Kürdistan’ın ayrılmasını düşündüklerine inanmıyorum. Onların tam itimadına mazhar idim. Böyle bir düşünceleri olsa idi, bana ima ederlerdi… Ama bu, bir Kürt Devleti’nin kurulmasını düşünen hiçbir Kürt yoktu, demek değildir. Belki vardı. Ama bunu itiraf edemiyorlar, bu gizli emellerini açıkça beyan etmiyorlardı." 45 şeklinde yıllar sonra hatıratına not düşmüştü. 1913 yılındaki meşhur Babıali baskını, İttihat ve Terakkicilerin yönetimi tamamen ele geçirmesine ve Türkçülük politikalarına ağırlık verilmesine yol açmıştı.46 Bunda bu dönemdeki Balkan Savaşlarından yenik çıkılarak Rumeli’nin kaybedilmesinin de etkisinin olduğunu söyleyebiliriz. Böylelikle Osmanlıcılık düşüncesi tamamen rafa kalkmıştı. Bu da gayrimüslimlerin ve Türk olmayan Müslüman unsurların devletten ayrılma eğilimlerini iyiden iyiye arttırmıştı. İşte bu süreçte Arap ve Arnavutlar gibi Kürtler de özerklik kazanma çabası içerisine girmeye başlamıştı. Meşrutiyet yıllarında Kürtlerin eğitimi ile Osmanlı ailesine kazandırılması fikri, Birinci Dünya Harbi yıllarında otonomi fikrine dönüşmüştü. Bu değişimde Rusya ve İngiltere gibi yabancı devletlerin de tesiri vardı.47 44 Sekban, a.g.e., s. 26. 45 A.e., s. 27. 46 Aydoğan, İttihat ve Terakki'nin Doğu Politikası, s. 35-42. 47 Ünal, a.g.e., s. 40. 41 Kürtlerin özerklik kazanma düşüncelerinde bölgede yaşayan Ermenilerin faaliyetleri de etkili olmuştu. Konunun daha iyi anlaşılabilmesi için burada Ermeni meselesine de kısaca değinmekte fayda vardır. Türklerle Ermeniler arasında ilk münasebetler XI. yüzyılda Türklerin Anadolu’ya gelmesiyle başlamıştı. Ermeniler kısa süre sonra Bizans baskı ve zulmünden bıktıkları için önce Büyük Selçuklu daha sonra da diğer Türk devlet ve beyliklerinin hâkimiyeti altına girmişlerdi. Bu dönemlerde Ermeniler, Bizans ve kendi prenslikleri döneminde görmedikleri adalet, hak ve hürriyete kavuşmuşlardı. Osmanlı Devleti’nin ilk dönemlerinde Ermenilerin devletle hiçbir problemleri yokken XIX. yüzyılın son çeyreğinden itibaren, özellikle yabancı devletlerin Osmanlıya karşı yürüttükleri "Şark Meselesi"nin bir parçası olarak huzursuzluklar çıkarmaya başladılar. Milliyetçilik akımından etkilenip isyan eden Balkan uluslarının Yunanistan, Sırbistan, Karadağ ve Romanya’nın bağımsız olmasını sağlamasının ardından Batılı devletler Anadolu’da yaşayan farklı etnik unsurları da kışkırtmaya başladı. Bu unsurların başını Ermeniler çekmekteydi. Çoğunlukla Doğu Anadolu’da yaşayan Ermeniler 1878 Berlin Antlaşması’ndan beri büyük devletlerin desteklerini almış durumdaydı. Bâbıâli, "Berlin Antlaşması’nın 61." maddesine göre ahalisi Ermeni bulunan eyaletlerde yerel ihtiyaçların icap ettiği ıslahatları geciktirmeksizin icra ve Ermenilerin Çerkez ve Kürtlere karşı huzur ve emniyetlerini temin etmeyi taahhüt etmişti. Osmanlı Doğu vilayetlerinde uygulanacak olan ıslahat projesi için uzunca bir süre ayak sürümüştü. 1894 Sason olayları, yabancı devletlerin ısrarları üzerine II. Abdülhamid’in gerekli egemenlik haklarını gözettikten sonra ıslahat projesini 27 Haziran 1895 tarihinde yürürlüğe koymasına yol açmıştı. Projenin Umum Müfettişliğine Abdülhamid’in çok güvendiği isimlerden Yaver-i Ekrem Müşir Ahmet Şakir Paşa getirilmişti.48 Meşrutiyet’in getirdiği özgürlük ortamı ülke dâhilinde yaşayan farklı unsurların dış desteklerle devlet aleyhine çalışmalarına, örgütlenmelerine hız vermişti. Bu süreçte Ermeni ıslahatı projesi yeniden gündeme gelmişti. Osmanlı Devleti ile 48 Ali Karaca, Anadolu Islâhatı ve Ahmet Şâkir Paşa 1838-1899, Eren Yayınları, İstanbul, 1993, s. 147-149. 42 diğer Avrupalı devletlerarasında üzerinde çalışılan ıslahat projesi nihayet 8 Şubat 1914 tarihinde son halini almıştı. Osmanlı ile Rusya arasında varılan mutabakata göre bu ıslahat projesi için Hollandalı ve İsveçli iki umumi müfettişin atanması, Hamidiye Alaylarının lağvedilmesi, mahallî dillerin kullanılması Osmanlı tarafından kabul edilmişti. Islahat projesi, bölgede yaşayan Türk ve Kürtler arasında rahatsızlık uyandırmıştı. Bu ıslahat projesi ile Ermenilere yönelik açıktan desteğini veren Ruslar daha sonra Ermenilerin ardından bölgedeki Kürtler üzerinde de nüfuz kurmaya çalışmıştı. Ruslar bu maksatla Kürtler üzerinde nüfuz sahibi olan Abdurrezzak ve Simko49 gibi aşiret reislerini yanlarına çekmeye çalışıyordu. İşte dışta Rusların tahrik ve teşvikleri ile cadı kazanı gibi kaynayan bölge, içte de yeni yönetim İttihat ve Terakkicilerin politikalarına karşı bazı kesimlerin tepkileri Birinci Dünya Savaşı öncesi Bitlis’te bir isyanın patlak vermesine yol açmıştı. 1914 tarihli Bitlis ayaklanmasının sebepleri olarak; isyancıların İttihat ve Terakki yönetimine karşı duyduğu tepki, yeni hükûmetin Şark vilayetlerinde gerçekleştirmek istediği reformlarda çıkarları zedelenecek şeyh ve reislerin tepkisi, Rusların Bitlis Konsolosluğunun tahrik ve teşvikleri sayılabilir. Bitlis olayları Hizan kazasının nüfuzlu şeyhlerinden Gayda Tekkesi Şeyhi Şehabeddin, Seyit Ali ve Molla Selim önderliğinde çıkarılmıştı. Bunlar 1913’ten itibaren Rus desteği ve teşviki ile isyan hazırlığı içindeydiler. Bu hazırlığın yerel makamlar tarafından anlaşılması üzerine Hizan Kaymakamı, Molla Selim’i tutuklatmıştır. Seyit Ali’nin jandarmaya saldırarak Molla Selim’i kaçırması üzerine isyan başlamıştır. Kaçarak kurtulan Molla Selim, kısa sürede 100 civarında kabilenin desteğini alarak silahlı 8.000 adamıyla harekete geçmiş ve Bitlis’e saldırmıştı. Molla Selim, bu isyanına gerekçe olarak da İttihatçıların İslami kuralların dışına çıkması ve yapılan reformlarla Kürtlere karşı sergilenen tutumu göstermiştir. Bitlis hadisesinin çıktığı sırada aynı tekkenin mürşidi Seyit Taha50 Rusya’da idi. Seyit Taha ayaklanmayı haber alır almaz adamlarıyla birlikte ayaklanmaya 49 Simko bu tarihlerde Türkiye ile İran arazisinde yaşayan Şikak aşireti reisiydi. 50 Seyyit Taha Birinci Dünya Harbi'nden sonra İngilizler tarafından Revandiz kaymakamlığına getirilecektir. Bkz. Yusuf Sarınay, "Hoybun Cemiyeti ve Türkiye'ye Karşı Faaliyetleri", Atam Dergisi, Ankara, 1996, s. 213. 43 katılmak için İran’a hareket etmiştir. Bunun yanında Rusya’dan Abdürrezzak ile Molla Selim’e silah, para ve adam da gönderildi.51 İsyan patlak verdiğinde o sırada Van Valisi olan Tahsin Bey (Uzer), Dâhiliye Nazırı Talat Bey’e çektiği 18 Mart 1914 tarihli telgrafta hem isyanı değerlendirmiş hem de alınması gereken tedbirler hususunda görüşlerini beyan etmişti. Tahsin Bey, Bitlis’te ve bilhassa Bitlis’in Merkez ve Hizan kazalarında her manasıyla mühim irticanın olduğunu, Halife Selim’in bir sene evvel İstanbul’da Seyyit Abdülkadir’e misafir olduğunu, Seyyid Ali, Şeyh Şehabeddin ve diğer şeyler tarafından Van vilayeti aşiretlerine de haberler gönderilmeye başlandığını, Rusya’nın bu husustaki programını Bitlis’te pek güzel tatbike muvaffak olduğunu, Hizan tarafındaki toplanmanın genişlemekte olduğunun anlaşıldığını ifade ile isyanın planlı, hazırlıklı ve dış destekli olduğunu belirtmişti. Tahsin Bey, Bitlis’ten aldığı malumata göre ortada dolaşan sözlerin şeriat talebinden ve Ermeni ıslahatını protesto ederek gerektiğince Rusya himayesini tekliften ibaret olduğunu belirterek isyanın sebeplerini izah etmişti. Vali, telgrafının devamında Mazhar Bey’den aldığı telgraf uyarınca Bitlis’te kuvvet olmadığından, "bu gidişle Bitlis’te bir Kürt meselesi çıkaracak olduklarını" ifade ile korkusunu belirtmiş ve Bitlis’e son derece ehemmiyet verilmesini istemişti.52 Dâhiliye Vekilinden 19 Mart tarihinde Tahsin Bey’e yazılan cevabi telgrafta; Bitlis’te bir şeylerin kaynamakta olduğunu ve Mazhar Bey’in zaaf gösterdiği, başlangıç tedbiri olarak Muş’tan, Van’dan biraz asker gönderildiği, Erzincan’dan da bir alay sevkinin kararlaştırıldığı, Mazhar Bey’in yerine Mustafa Abdülhalik Bey’in (Renda) vekâlet veya asaleten tayininin isabet olup olmadığı sorulmuştu.53 Tahsin Bey, aynı gün verdiği cevapta; Abdülhalik Bey’in tayininin pek münasip olacağını bildirmişti.54 Bu uyarıların ardından Hükûmet Siirt Mutasarrıfı Abdülhalik Bey’i Bitlis’e vali olarak atamıştı. Aynı zamanda Van’dan iki yüz, Muş’tan da bir tabur asker gönderilmesi için gerekli mercilere emir vermişti. Hükûmet, bu askeri hazırlıkları 51 Erdal Aydoğan, "Yeni Belgeler Işığında Bitlis Vukuatı," Kimlik, Kültür ve Değişim Sürecinde Osmanlı'dan Günümüze Kürtler Uluslararası Sempozyumu, 6-8 Eylül 2012, Bingöl Üniversitesi Yayınları, 2013, s. 208-211. 52 BOA DH.KMS 16/30 lef 3. 53 BOA DH.KMS 16/30 lef 5. 54 BOA DH.KMS 16/30 lef 4. 44 yaparken civar vilayetlerdeki aşiretlerin Selim’e destek vermelerini engellemeleri konusunda valilerin dikkatini çekmişti. Hazırlıklar sürerken Molla Selim 12 Nisan’da Bitlis’e saldırmıştı. Ancak yardım henüz gelmeden asiler, mevcut hükûmet kuvvetlerine mağlup olmuştur. Bozguna uğratılan asilerin lideri Molla Selim yakalanamadan Rus Konsolosluğu’na sığınmıştı.55 Molla Selim uzunca bir süre kaldığı Rus Konsolosluğu’ndan daha sonra Osmanlının Birinci Dünya Harbi’ne girmesiyle yakalanmış ve idam edilmişti.56 Molla Selim, idam edileceği sırada yaptığı konuşma ile asıl maksadını ortaya çıkarmıştı. İdam sırasında yanında bulunan ve daha sonra Erzurum mebusluğu yapacak olan Durak Bey’e söylediğine göre; "… Ey Türkler! Beni idam edeceksiniz ediniz. Fakat memleketinizdeki idareden utanmıyor musunuz? Bu kadar yerleri verdiniz. Ne kadar yerleri şuna buna hibe ettiniz. O vakit ki idareyi hepiniz bilirsiniz. Bunda bizim kusurumuz vardır diye söylemiyorsunuz. Ne zararı var. Bitlis’i de bize veriniz ne olur" demişti. Bu sözleriyle Molla Selim, Bitlis’te ayrı muhtar bir idare kurmak niyetinde olduğunu açıklamış oluyordu.57 İsyanın gerek bastırılması sürecinde gerekse sonrasında bölgedeki nüfuz sahibi kişilerin devlet yanlısı hâle getirilebilmesi için Hükûmet para ve hediyeler sarf etmekten geri durmamıştır. Van Valisi Tahsin, 1 Nisan 1914 tarihinde Bitlis havalisinde cereyan eden mesele dolayısıyla nüfuz sahibi Kürtlerden bazılarının hediye ve para ile hükûmete celb edilebilmesi için Dâhiliye Nezareti’nden bolca para gönderilmesini istemişti. Aslında Dâhiliye Vekâleti 20 Mart tarihinde bin lira göndermişti.58 Ancak görüldüğü üzere yine de para gönderilmesi mahallinden arzu edilmekteydi. 1914- 1918 yılları arasında yaşanan Birinci Dünya Harbi’ne Osmanlı da kısa bir süre sonra dâhil olmuştu. Osmanlı girdiği bu Harpte birden çok cephede savaşmak 55 Aydoğan, "Yeni Belgeler, s. 213-218. 56 Bayram Bayraktar, "1914 Bitlis Ayaklanması", Değişen Dünya Dengeleri İçinde Askeri ve Stratejik Açıdan Türkiye 23-25 Ekim 1995 İstanbul, Beşinci Askeri Tarih Semineri Bildirileri I, Genelkurmay Basım Evi, Ankara, 1996, s. 220-222. 57 Hasan Yıldız, Sevr-Lozan-Musul Üçgeninde Kürdistan, Koral Yayınları, İstanbul, 1991, s. 139- 140'tan naklen Fatih Ünal, a.g.e., s. 79. 58 BOA DH.KMS 19/27 lef 2. 45 durumunda kalmıştı. Osmanlı Harbe girdikten sonra Rus sınırındaki Ermeniler; Rusya ve İtilaf tarafına geçmeye başlamış ve isyanlar çıkarmaya başlamıştı. Harp sırasında Ermenilerin çıkardığı isyanlardan sonuçları bakımından en önemlisi Nisan 1915’te çıkıp tüm vilayete yayılan Van isyanı idi. Van bu sayede Rusların eline kolaylıkla geçti. Ermenilerin bu ihanetleri yüzünden Osmanlının bölgeye ikmal yolları kesildi. Savaşın hemen başlarında Sarıkamış dolaylarında toplanmış olan Rus kuvvetlerine karşı saldırı girişimi, iyi hesaplanmamış plan, koordinasyon uyumsuzluğu, soğuk, yolsuzluk ve hastalık gibi faktörler Kafkas cephesinde başarısız sonuçlar alınmasına yol açmıştı. Ruslardan cesaret alan Ermeniler de Türk ve Müslümanlara dair tecavüzlerini iyice arttırdı. Bu durum bölgeden yüzbinlerce insanın Batı vilayetlerine göçüne sebep oldu. Osmanlı Hükûmeti bu olayların ardından hem bölgede yaşayan Müslümanların hem de Ermenilerin kendilerinin güvenliğini sağlamak ve onların Ruslarla iş birliği yapmasını engellemek için tedbir amaçlı Mayıs 1915 tarihinde tehcir kararı almıştı. Doğu’dan Erzurum, Van ve Bitlis vilayetinden çıkarılan Ermeniler Musul vilayetinin güney kısmı ile Zor Sancağına ve Urfa’ya göç ettirilecekti.59 Bir süre sessiz kalan cephe Rusların 1916 yılı başlarında ileri harekâta başlamasıyla birlikte yeniden hareketlenmişti. Bu harekâtta Ruslar, Şubat 1916’da Erzurum, 19 Şubat’ta Muş, 3 Mart’ta Bitlis, 19 Nisan’da Trabzon ve 25 Temmuz’da Erzincan’ı işgal ettiler. Doğu vilayetlerindeki işgaller ve mezâlim bölge halkından yüz binlercesinin60 Batı vilayetlerine doğru göçüne sebebiyet vermiştir. Hükûmet 12.09.1916’da Batı’ya doğru göç ederken bunların yaya olarak sevk edilmemeleri, şimendifer olan yerlerde şimendiferle nakillerinin sağlanması için ilgili makamlara talimat vermişti.61 59 Konu hakkında ayrıntılı bilgi edinmek için şu eserlere bakılabilir: Ermeni Komitelerin Âmâl ve Harekât-ı İhtilâliyesi, İlân-ı Meşrutiyetten Evvel ve Sonra, İstanbul, 1332; Coşkun Üçok, Siyasal Tarih 1789-1950, Ankara, 1961, s. 294-295; Nejat Göyünç, Osmanlı İdaresinde Ermeniler, İstanbul, 1983; Esat Uras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, İstanbul, 1976; Kamuran Gürün, Ermeni Dosyası, Ankara, 1983; Yusuf Halaçoğlu, Ermeni Tehciri, İstanbul, 2004; Recep Karacakaya, Ermeni Meselesi/ Kronoloji ve Kaynakça, Gökkubbe Yayınları, İstanbul, 2005. 60 Sadâret'ten Dahiliye Nezareti'ne 26.02.1918 tarihinde gönderilen bir belgede kurtarılmış vilayetlerden (Trabzon, Erzurum, Bitlis, Van) ve önceden Rus arazisi olan yerlerden (Kars, Ardahan, Batum) diğer vilayetlere göç eden muhacir sayısı 669.588 kişi olarak belirtilmişti. Bkz. BCA 272 0 0 14/ 74 14 4 lef 1. 61 BCA 272 0 0 11/ 6 10 19. 46 Yine bu mülteciler için Dâhiliye Vekâleti Aşâir ve Muhacirîn Müdüriyeti tarafından aynı tarihli Şark mültecilerine yardım talimatnamesi yayınlanmıştı. Bu talimatnamede; Harp sebebiyle memleketlerinden uzaklaşmaya mecbur olup 29 Mayıs 1916 tarihli yazı ile tayin edilen iskân mıntıkalarına sevk olunan mültecilerin iaşelerinin temini ve istirahatlerinin Hükûmetin "mesai fihristinde" en mühim bir mevkii işgal ettiği belirtilmişti. Mültecilerin sevk edildikleri mahallerde haklarında ifa olunacak muamele ve her türlü yardım bu talimatname ile belirtilmişti. Örneğin mülteciler için emvali metruke binaları da dâhil olmak üzere her türlü kamu binası kullanılarak bunların açıkta kalmasına müsaade edilmeyecekti. Mültecilere maişetlerini temin için iskân edildikleri mahallerde emvali metruke arazisi ya da devlet arazisinden arazi verilecek ayrıca ziraat için gerekli tüm alet ve edevat temin edilecekti.62 Aşâir ve Muhacirîn Müdüriyeti daha sonraki tarihlerde de hem Doğu vilayetlerinden Batı'ya giden hem de Doğu vilayetlerinde kalmış muhacir ve mültecilerin iskân, iaşe, sevk ve sair masrafları için maddî yardımlarına devam etmiştir.63 Bölgedeki çatışma, kamplaşma ve kutuplaşma ortamının oluşmasında Rus propagandası büyük rol oynamıştı. Ruslar özellikle savaş yıllarında, Ermenileri Osmanlıya karşı kullandıkları gibi Kürtleri de Osmanlı devletine karşı kullanmak için Kürtlerin ileri gelenleriyle iş birliği yapmaya çalışmışlardı. Rusya, Abdurrezzak ve Simko gibi kişileri çeteleri ile Osmanlı vilayetlerine saldırtmıştı.64 Ruslarla Doğu'da devam eden mücadeleler Rusya’da çıkan Ekim devriminin ardından 15 Aralık 1917’de Brest-Litovsk’ta imzalanan genel mütarekeyi müteakiben 62 BCA 272 0 0 11/ 9 17 1. 63 BCA 272 0 0 74/ 64 11 7; BCA 272 0 0 14/ 73 3 23; BCA 272 0 0 74/ 64 11 14. Harp bittikten sonra bu defa mültecilerin tekrar eski yurtlarına dönme meselesi ele alınmıştı. Bu mültecilerden 58.600 nüfus Karakilise, Tutak, Bayburt, Hınıs, İspir ve Tortum kazalarına geri gelmişti. (BCA 272 0 0 14/ 75 19 14 lef 5) Yine 11.11.1918'de Erzurum İspir kazasına 705 mülteci (BCA 272 0 0 14/ 75 19 14 lef 4) 03.12.1918'e değin Bitlis'e 13.800 nüfus (BCA 272 0 0 14/ 75 19 14 lef 6) 05.12.1918'e tarihine kadar da elli bin civarında mülteci Van'a geri gelmişti. (BCA 272 0 0 14/ 75 19 14 lef 64 Muammer Demirel, "Birinci Dünya Savaşında Rusya'nın Kürtleri Elde Etme Girişimleri", Değişen Dünya Dengeleri İçinde Askeri ve Stratejik Açıdan Türkiye 23-25 Ekim 1995 İstanbul, Beşinci Askeri Tarih Semineri Bildirileri II, C: II, Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Yayınları Ankara, 1997, s. 8. 47 Osmanlı ve Rus heyetlerinin 17 Aralık’ta Erzincan Mütarekesi’ni imzalamasıyla son bulmuştu. Böylelikle Kafkas Cephesi’nde savaşa son verilmişti.65 Bilindiği üzere Osmanlı Birinci Dünya Harbi’nden müttefiklerinin harpten çekilmesi üzerine yenik çıkmayı 30 Ekim 1918 tarihli Mondros Mütarekesi ile kabul etmek durumunda kalmıştı. Mütareke’de yer alan meşhur 7. maddede Müttefikler, emniyetlerini tehdit edecek bir vaziyet ortaya çıkarsa orayı işgal hakkına sahip olmuştu. Bir diğer meşhur madde de 24. maddeydi. Bu madde ile altı vilayette (Erzurum, Elâziz, Bitlis, Van, Diyarbekir ve Sivas) bir karışıklık çıkarsa buraların da işgali hakkı İtilaf devletlerine verilmişti.66 Bu maddeler ile ülke işgallere açık hâle getirilmişti. Özellikle yirmi dördüncü madde ile İtilaf devletlerinin amaçladığı şey; buralarda kendi güdümlerinde bir Ermeni devleti kurmaktı. Bu sebeple Mondros Mütarekesi’nden sonra yurdun farklı bölgelerinde milli cemiyetler kurulmuştur. Bu cemiyetlerden biri de 2 Aralık 1918’de İstanbul’da kurulan ve reisliğini eski Hicaz valisi ve yaşlı bir zat olan Harputlu Ahmet Nedim Bey’in yaptığı "Vilayat-ı Şarkiyye Müdafaa-i Hukuku Milliye Cemiyeti"ydi. Cemiyetin teşkili ile ilgili ilk bilgilere 4 Aralık 1918 tarihli Hadisat gazetesinde rastlanmaktadır. Gazetede verilen haber şöyleydi: "Vilayat-ı Şarkiyye’de anasır-ı galib olan Türk ve Kürtlerin hukuku milliyesini müdafaa azmiyle alakadar bazı zevatı marife tarafından bir heyet teşkil edilmiştir. Erzurum, Bitlis, Diyarbakır, Sivas, Mamuretülaziz, Van vilayetlerinden müteşekkil olan Vilayat-ı Şarkiye’de en ziyade Türkler sonra Kürtler ekseriyeti kâhire teşkil ederler. Rabıta-i İslamiye ise aradaki ırk ve lisan ihtilafını büsbütün izale etmiştir. Bu vilayetler ahalisi meyanında aile-i Osmaniye’den iftirak arzu ve tasavvur edilemez. Yeni teşkil eden Müdafaa-i Hukuku Milliye Heyeti bu hakikati alem[e] isbat için her vesileyi ihzar edecektir."67 65 Selçuk Ural, Mondros Mütarekesi ve Doğu Vilayetleri, IQ Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul, 2008, s. 100. 66 İsmail Soysal, Tarihçeleri ve Açıklamaları ile Birlikte Türkiye'nin Siyasal Andlaşmaları, (1920- 1945), C: 1, TTK Yayınları, Ankara, 1989, s. 12-14; Seha L. Meray, Osman Olcay, Osmanlı İmparatorluğu'nun Çökmüş Belgeleri, Ankara, 1995, s. 1-5; Ural, a.g.e., s. 100. 67 Hâdisât, 4 Aralık 1918. 48 Bu açıklamalarda da görüldüğü üzere Türklerle Kürtler Osmanlı ailesinin birbirinden ayrılmaz iki parçası olarak vurgulanmıştı. Böylelikle bölgede bir Ermeni devleti kurmak isteyenlere karşı çok net bir cevap verilmiş oluyordu. Mütareke’nin ardından bu tarz millî cemiyetler kurulurken bazı Kürt ileri gelenler ve Kürt aydınları tarafından Kürt milliyetçiliğini kendine düstur edinecek cemiyetler de kuruluyordu. Bunlardan biri Seyyit Abdülkadir başkanlığında 17 Aralık 1918’de İstanbul’da kurulan Kürt Teali Cemiyeti idi. Bu cemiyet zengin, nüfuzlu ve aydın Kürt milliyetçileri sayesinde kısa sürede üye sayısını arttırmıştı. Cemiyet sadece beş ay içerisinde Doğu’da 19 farklı yerde şube açma başarısını göstermişti. Cemiyet, taleplerini gerçekleştirmek için İngilizlerle iş birliği içerisinde olmuş ve bağımsız bir Kürdistan kurma hedefine sahip olmuştu.68 Görüldüğü gibi Osmanlı vatandaşı Ermeni ve Kürtler üzerinde planları olan tek devlet Rusya değildi. İtilaf devletlerinden özellikle İngiltere hem Harp sırasında hem de Harpten sonra bölgede Ermeniler ve Kürtler üzerinde hesaplar yapmaktaydı. İngiliz İstihbarat Servisi, Birinci Dünya Harbi yıllarında Doğu’da aynı Ermeniler gibi Kürtler üzerinde de çalışmalar yapmıştı. İstihbarat Servisi "1914-1918 yılları arasında Güney Kürdistan’ın aşiretleriyle kurulan ilişkiler" başlıklı oldukça geniş kapsamlı ve uzun bir gizli rapor hazırlamıştı. Raporda Kürtler ile Ermenilerin Doğu Anadolu’ya göz diktiği belirtiliyordu. Bu konuda daha hızlı davranan taraf Kürtler olmuştu. Kürtler, 6 Ocak 1919’da Mısır’daki Kürt Bağımsızlık Komitesi aracılığıyla, Kahire’deki İngiliz diplomatik temsilcisi Sir Ronald Wingate’e gönderdikleri yazıda; İngiliz koruyuculuğu altında özerk bir Kürdistan kurulmasını diliyorlardı. Dışarıda bu faaliyetler yürütülürken içeride de Kürt Derneği rahat durmuyordu. Kürdistan için özerklik isteyen Hürriyet ve İtilaf Partisiyle iş çeviriyordu.69 68 Oya Girit, Millî Mücadele Dönemi Kürtçülük Hareketi, Marmara Üniversitesi, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul, 1994, s. 40-43. 69 Salâhi R. Sonyel, Kurtuluş Savaşı Günlerinde İngiliz İstihbarat Servisi'nin Türkiye'deki Eylemleri, TTK Yayınları, Ankara, 2013, s. 5-6. 49 Mondros Mütarekesi’nden sonra galip devletlerle mağlup devletlerarasında yapılacak olan kalıcı barış antlaşmasının taslağını görüşmek üzere 18 Ocak 1919’da Paris’te Barış Konferansı toplanmıştı. Bu Konferans’ta hem Ermeni hem de bağımsız bir Kürt devletinin kurulması gündeme gelmişti. Zaten bu yüzyılda Birinci Dünya Savaşı’nın sonunda dünyada milliyetçilik rüzgârları hızla esmekteydi. Ünlü tarihçi E.J.Hobsbawm bu konuda "On dokuzuncu yüzyılın milliyetçilik ilkesinin zafer kazandığı bir dönem var idiyse, bu dönem Birinci Dünya Savaşı’nın sonuna denk düşüyordu"70 diyerek dönem hakkında bizlere fikir vermektedir. Paris Barış Konferansına 18 Ocak 1919 tarihinde Kürtlerin temsilcisi olduğu iddiasıyla Şerif Paşa da71 katılmıştı. Şerif Paşa, İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon’a verdiği notta; Kürdistan bölgesinde de idari özerkliğe sahip bir yönetimin kurulması noktasında arzusunu beyan etmişti.72 Bunun için de Kürdistan’ın hudutlarını belirleyecek milletler arası bir komisyon kurulmalıydı. Paris’te yaşanan bu gelişmeler İstanbul’u telaşlandırmıştı. Dâhiliye Nezaretinden 19 Şubat 1920 tarihinde Erzurum, Bitlis, Elâziz, Erzincan, Urfa, Diyarbekir ve Sivas vilayetlerine çekilen telgrafla; kendilerine Kürt murahhası süsü vererek Paris’te faaliyet icra etmekte olan Şerif Paşa’nın en son Ermeni murahhası Bogos Nubar Paşa ile müştereken Barış Konferansına verdiği muhtırada Ermenilerle ırkdaş olan Kürt milletinin Osmanlı idaresinden kurtularak tam istiklalinin teminini talep ettiği belirtilmişti. İstanbul Hükûmeti, Kürtlerin Osmanlı camiasından ayrılmak fikrinde olmadıklarına dair gerçek Kürt aşiretleri tarafından Babıali’ye pek çok telgraf gelmekte ise de Türkiye meselelerinin mevzubahis ve müzakere olduğu bu günlerde tüm Kürtlere izafeten Konferans nezdinde vuku bulacak teşebbüs ve taleplerden doğabilecek her türlü suizan ve tefehhümleri bertaraf etmek için Şerif Paşa’nın hiçbir 70 E.J.Hobsbawm, Çev.: Osman Akınhay, 1780'den Günümüze Milletler ve Milliyetçilik "Program, Mit, Gerçeklik", Ayrıntı Yayınları, İstanbul, 1993, s. 157. 71 Şerif Paşa, II. Abdülhamid Döneminde Stockholm sefirliği yapmıştı. Şerif Paşa hakkında geniş bir soruşturma yapan İngiltere'nin İsviçre'deki istihbaratçılarından Binbaşı Vivian, mezkur şahsın giyim tarzı ve tavırlarından dolayı "Cherif le Beau" ya da Türklerce "Boş herif" şeklinde tanındığını yazıyordu. Vivian, İttihatçıların kendisine istediği Paris Büyükelçiliğini vermemesi üzerine İttihatçılarla bağını kopararak Avrupa'da onlara karşı şiddetli bir muhalefet kampanyası başlatmıştı. Yine ikbalperestliği onu Ermeni Bogos Nubar ile işbirliğine kadar götürmüştür. Bkz. Mim Kemal Öke, Musul-Kürdistan Sorunu 1918-1926, Bilge Karınca Yayınları, İstanbul, 2002, s. 78-79. 72 Murat Bardakçı, İttihadçı'nın Sandığı, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları İstanbul, 2014, s. 271- 274. 50 sıfat ve vekâleti bulunmadığına dair Kürt aşiretleri ve ahalisi tarafından Paris Barış Konferansı ile İtilaf devletleri temsilcilerine çekilmesi tabii olan telgrafların geciktirilmeden gönderilmesi için ilgili makamlardan yardımcı olunmasını istemişti.73 İstanbul’un değindiği gibi gerçekten bu telgraf öncesi Şerif Paşa aleyhtarı telgraflar Babıali’ye gelmekteydi. Örneğin bunlardan biri Midyat’tan gelmişti. 17 Şubat 1919 tarihinde Midyat Belediye Reisi Hamdi, Müftü Şakir ve diğer aşiret reis ve eşraftan ileri gelenler Sadarete yazdığı telgrafta; Şerif Paşa’nın bu hareketine çok sert tepki göstermişlerdi. Zikredilen zevat, Şerif Paşa için "kendi kendine Kürdistan murahhaslığı süsünü veren hüviyet mahiyeti bizce meçhul olan Şerif Paşa"nın hiçbir Kürt aşiret ve kabilesinin vekili olmadığı özellikle vurgulanmış ve bu babdaki teşebbüs "nefretle" reddedilmiştir.74 Şerif Paşa’ya bölgeden tepki dalga dalga yayılmıştı. 13. Kolordu Kumandanı Cevdet tarafından Diyarbekir’den 4 Mart 1919 tarihli Kolordulara gönderilen yazıda; Şerif Paşa’nın Bogos Nubar ile iş birliği yapması hakkındaki haberlerin mıntıkada büyük bir heyecana sebep olduğu her taraftan temsilcilik makamlarına protesto telgrafları gönderilerek halifelik ve saltanata olan bağlılıklarını, Şerif Paşa’nın hiçbir suretle Kürtler namına söz söylemeye salahiyeti olmadığını bildirdiklerini yazmıştır.75 Şerif Paşa’ya bu şekilde hareket etme rahatlığı veren elbette ki desteğini istediği İngiliz makamlarıydı. İngilizler bölgedeki Ermenileri ve Kürtleri kullanmak için sadece masa başında değil sahada da ajanları vasıtasıyla faaliyet yürütmekteydi. Bu ajanlardan en önemlisi şüphesiz harp yıllarından beri Osmanlı coğrafyasında faaliyet yürüten Binbaşı E. W. C. Noel idi. Binbaşı Noel, 1919 yılı Nisan-Eylül aylarında Nusaybin’den başlayarak Midyat, Sur, Mardin, Diyarbekir, Antep, Pazarcık, Malatya gibi Güneydoğu 73 BOA DH. ŞFR 107/104. 74 Eşraftan İsa, Müftü Şâkir, Belediye Reisi Hamdi, Eşrâftan Ahmed, Eşrâftan Yusuf, Eşrâftan Davud, Eşrâftan Reşid, Müdâfaa-i Milliye Heyeti, Eşrâftan Derviş, Esnâftan Resul, Esnâfdan Necmeddin, Tüccar Abdüllatif, Tüccardan Murad, Mebus-ı müntehab-ı sânîsi Mehmed, Keza Osman, Mahlemi (Mahalı) Aşireti Reisi Halil, Keza Mehmed, Keza Abid, Keza Hasan, Dekşuri Reisi Bedri, Gercüs Reisi İbrahim, Hevirgi Reisi Çelebi, Salıcan Reîisi Ramazan, Zürrâdan Halef, Kezâ Ali, keza Abdullah, Keza Mahmud, Keza Hüseyin. Bkz. BOA DH. EUM. AYŞ 33/74. 75 Genel Kurmay Başkanlığı Ataşe Arşivi, Kutu No: 30, Gömlek No: 73. 51 vilayetlerini gezmişti.76 Bu gezileri sırasında yazdığı raporlardan, Temmuz 1919 tarihli Bağdat’taki amirlerine gönderdiği "Kürtlerin Hakkında Bir Not" adlı yirmi sayfalık bir raporda Noel, o günlerde İngilizlerin ilgi sahası içerisindeki Ermenilere de temas ederek Kürtler ile Ermeniler arasındaki kan davalarına Hamidiye Süvari Alaylarının sebep olduğu, asıl düşmanlığın Türklerle Kürtler arasında olduğu, Kürtlerin Ari ırkına mensup oldukları cihetle Avrupalılara Türklerden daha yakın olduğundan Türklerin Kürtleri Osmanlılaştırma çalışmalarına karşın İngiltere’nin Büyük Ermenistan projesinden vazgeçerek Mezopotamya’nın çıkarlarını garanti altına alacak şekilde Kürt iddialarına sahip çıkılması gerektiğini savunmuştu.77 İngiliz subay Noel’in bölgede İngiltere himayesinde Kürt devleti kurmaya yönelik faaliyetleri yerel makamlar tarafından İstanbul’a gün gün rapor edilmekteydi. 22 Nisan 1919’da Diyarbekir Vali Vekili Mustafa, İstanbul’a gönderdiği telgrafta; Noel’in maksadını belirttikten sonra Midyat’ın kabilelerinin taassubunu gerekçe göstererek oraya sokmamaya çalışacağını belirtmişti.78 Ancak Noel’in gezdiği yerlere baktığımızda Vali Vekili Mustafa’nın isteğinin gerçekleşmediğini görüyoruz. Binbaşı Noel seyahatinde Kürtleri Türk idaresinden soğutmak için onların dini hassasiyetlerini de kullanıyordu. 28 Mayıs 1919 tarihinde Diyarbekir Vali Vekili Nadir’den Dâhiliye Nezareti’ne çekilen telgrafta bu husus çok açıktı. Urfa’dan Siverek ve Viranşehir’e gelen Noel’e bu seyahatinde eşlik eden jandarma mülâzımının verdiği rapora göre Noel, Talat ve Enver Paşa’nın yeni bir din ihdası için Kur’an-ı Kerim’i değiştirdiklerini ve Kürdistan’ın müstakil bir hükûmet olarak İtilaf devletlerinin birinin nezareti altında geçici olarak bir iki sene idare ve daha sonra kendilerine verileceğinden Kürtlerin İngiliz himâyesini kabul eylemelerini istemişti. Bununla birlikte Millî Aşireti reisi Firaset Bey’le biraderlerine kendilerine beylik vermek, aylık biner lira maaş bağlamak üzere İngilizlere tâbi olmayı teklif etmiş ise de ret cevabı almıştı.79 Bu gezisi sırasında Noel, yerel makamların en üst düzeyde 76 Noel'in Anadolu'daki seyahatlerinin kronolojik bir çalışması için bkz. Cengiz Kartın, "Binbaşı Edward Charles Noel'in Kürtler Üzerine Çalışmaları", Tarihte Kürtler ve Türkler Sempozyumu Bildiriler 9-10 Ocak 2014, C: 3, TTK Yayınları, Ankara, 2012, s. 206. 77 Öke, a.g.e., s. 53-68. 78 BOA, DH. ŞFR 626/162. 79 BOA, DH. ŞFR 632/66. 52 kendilerine kolaylık sağlamasını İngiltere Fevkalâde Komiserliği üzerinden sağlamaya çalışmıştı. Komiserlik, Osmanlı Hariciye Nezareti’ne başvurarak Nusaybin’de tahkikatını tamamlayan Binbaşı Noel’in Bitlis, Diyarbekir, Erzurum ve Van dâhilinde muhtelif milletlerin nispetleri ve hissiyatı ve bilumum mültecilerin iskânı ve bunlara ait meseleler hakkında rapor tanzim edebilmek üzere daha umumi tahkikat icrası için o cihetlere yeniden seyahat edeceğinden sivil ve askerî memurların bu seyahatte gerekli kolaylıkları sağlamasını istemişti.80 Osmanlı Hariciye makamı bu isteğe olumlu cevap vermiş, 29 Haziran 1919’da gereğinin yapılmasını Dâhiliyeden istemişti.81 Dâhiliye Nezareti 6 Temmuz 1919’da ilgili vilayetlere Hariciyenin isteği doğrultusunda hareket edilmesi talimatını vermişti.82 Ancak bu isteğe rıza gösteremeyecek isimler vardı. Bunlardan birisi de Van Valisi Haydar Bey idi. Haydar Bey, 20 Temmuz’da Dâhiliyeye gönderdiği telgrafta; Binbaşı Noel’in diğer İngiliz zabitanı gibi aşiretleri tahrir ve izzet-i nefsine dokunacak harekâtta bulunmasının şüphesiz olduğunu, maksadın tetkikat yapmak ise eğer İtilaf temsilcilerinden bir heyetin gelmesinin daha münasip olacağını, isteğinin kabul edilmemesi durumunda istifa edeceğini bildirmişti.83 Dâhiliye Vekâleti ise bu meselenin Babıali ile Sadaret arasında halledilmesi gerektiğini tavsiye etmişti. Daha sonraki sürece baktığımızda Haydar Bey’in temmuz ayı sonunda Van valiliği görevinden alındığını görüyoruz.84 Noel’in Güneydoğu vilayetlerinde Kürtleri Türklere karşı kışkırtarak İngiliz himayesinde bir devlet kurdurmaya çalıştığı günlerde 9. Ordu Kıtaatı Müfettişi Mustafa Kemal Paşa, milli mücadele fitilini ateşlemek için 19 Mayıs 1919’da Samsun’a çıkmıştı. Mustafa Kemal Paşa Samsun’a çıktıktan sonra memleketin vaziyetini daha sonra kaleme aldığı Nutuk’ta; Diyarbekir, Bitlis ve Elâziz vilayetlerinde İstanbul’dan idare olunan Kürt Teali Cemiyetinin olduğunu, bu 80 BOA, DH. KMS 54-1/32. 81 BOA, DH. KMS 54-1/32. 82 BOA, DH. KMS 54-1/32. 83 BOA, DH. KMS 54-1/32. 84 Haydar Bey'in Van valiliği için bkz. Mustafa Sarı, "Millî Mücadele Başlarında Bir Devlet Adamı: Van Valisi Haydar (Vaner) Bey", History Studies, C:4, Sayı 1, 2012. 53 Cemiyetin amacının yabancı bir devlet himayesinde bir Kürt hükûmeti kurmak olduğunu belirtmişti.85 Mustafa Kemal Paşa, Binbaşı Noel’in Güneydoğu’daki icraatlarından ilk defa 8 Haziran 1919 tarihinde haberdar olmuştu. Mustafa Kemal Paşa, bu tarihte Diyarbekir Vali Vekilinin IX. Ordu Müfettişliğine çektiği telgrafın kendisine iletilmesiyle 19 Haziran’da Amasya’dan Diyarbekir vilayetine gönderdiği cevapta; "bir ecnebi devletin himayesine sığınarak zelil ve esir yaşamayı tercih eden her türlü içtihatın, memleketi tefrikaya düşürecek her nevi cemiyetin dağıtılması pek vatani ve zaruri vazife" olduğundan bahisle Kürt kulübünün kapatılmasının yerinde bir karar olacağını bildirmişti.86 Bilindiği üzere Mustafa Kemal Paşa, Anadolu’ya geçtikten sonra yayınladığı Havza ve Amasya Genelgeleriyle birlikte aylardır planlarını yaptığı millî mücadele ateşini yakmıştı. Bu genelgelerden Amasya Genelgesinde; Anadolu’nun en güvenli yerlerinden biri olan Sivas’ta ulusal bir kongre çağrısı yapmıştı. Ancak toplanması planlanan Sivas Kongresi öncesi Doğu’daki ve Doğu Karadeniz bölgesindeki müdafaa-i hukuk cemiyetlerinin bölgede İtilaf desteği ile kurulması planlanan Ermenistan ve Pontus Rum devletlerinin kurulumuna engel olmak için toplanacak olan Erzurum Kongresine katılmak üzere Erzurum’a hareket etmişti.87 Yukarıda da ifade ettiğimiz üzere tahriklerle bölgede yaşayan Kürtleri, Türklere düşman etmek isteyen İngilizlerin zararlı faaliyetlerinin önüne geçmek için bölgenin ileri gelen Kürt liderlerin millî mücadele içerisine katılması, yüzyıllardır birlikte yaşayan Türk ve Kürtlerin birlikteliğinin devamı açısından önemliydi. Bu sebeple bölgedeki ileri gelen Kürt liderlere Kongreye katılım çağrısı yapılmıştı. Erzurum Kongresine davet edilen isimlerden birisi de Cibranlı aşiretinden Miralay Halit Bey’di. Ancak Halit Bey, bu Kongreye katılamamıştı. 85Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, (1919- 1927), Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Araştırma Merkezi Ankara, 1997, s. 4. 86 Öke, a.g.e., s. 85. 87 Bu Kongre'ye dair ayrıntılı bilgi için bkz. Mazhar Müfit Kansu, Erzurum'dan Ölümüne Kadar Atatürk'le Beraber, TTK Yayınları, Ankara, 1966. 54 Halit Bey, Vilayat-ı Şarkiye Müdafaa-i Hukuk-ı Milliye Cemiyeti Erzurum Şubesine Varto’dan 25 Temmuz 1919 tarihinde göndermiş olduğu yazıda; Şark vilayetlerinde Ermenilerin kurmak istediği devlete kesinlikle karşı olduklarını beyan ile birlikte resmi sıfatın teşkil eylediği mâniadan ve de bazı sebeplerden dolayı88 Kongreye katılamayacağını bildirmişti. Halit Bey bununla birlikte "milli vahdet ve vatanın muhafazası mukaddes gayesini hedefleyen cemiyetin teşkiliyle kongrenin toplanması"nı tebrik ederek bu mücadeleye destek olmuştu. 89 23 Temmuz-7 Ağustos 1919 tarihleri arasında Mustafa Kemal başkanlığında toplanıp bir dizi kararlar alan Erzurum Kongresi kararlarından; "millî sınırlar içerisinde vatan bir bütündür bölünemez" kararı daha sonra ilân edilecek olan Misakı Millî90 kararlarına temel teşkil edecek olup bölgede kurulmak istenen Ermeni, Rum ve Kürt devleti planlarına karşı adeta tokat gibi bir cevaptı. Kongre’nin bittiği 7 Ağustos günü Kongre kararlarına ilişkin beyanname tüm Türkiye’ye gönderilmişti. Bu beyannamede tüm yurdu ilgilendiren hususlar haricinde doğrudan bölgeyi ilgilendiren hususlar da vardı. Beyannamede; Trabzon vilayeti ve Canik (Samsun) sancağı ile Şark vilayetleri namını taşıyan Erzurum, Sivas, Diyarbekir, Mamuretülaziz, Van, Bitlis vilayetleri ve bu saha dâhilindeki müstakil vilayetlerin hiçbir sebep ve bahane ile bir diğerinden, Osmanlı camiasından ayrılamayacağı ifade edilmişti. Yine bu sahada yaşayan tüm İslam unsurların birbirleriyle öz kardeş oldukları özellikle vurgulanmıştı.91 Kongrede alınan kararları uygulamak için Mustafa Kemal başkanlığında bir Temsil Heyeti oluşturulmuştu. Temsil Heyetinin dokuz kişilik üyeleri arasında bölgenin etkin simalarından Erzincan’da Nakşi Şeyh Fevzi Efendi, Erzurum eski Mebusu Raif Efendi, Bitlis eski Mebusu Sadullah Efendi, Mutki Aşireti Reisi Hacı Musa Bey vardı.92 88 Dünya harbine üç alayla katılan aşiretin efrâdının büyük bir kısmı hayatını kaybetmiş kalanlar ise Harput ve Diyarbekir havalisine kadar dağılmıştı. Halit Bey bugünlerde, bu dağılan aşiret efrâdını toplamak ve bunların hepten mahvolmamasına çalışmaktaydı. 89 Genel Kurmay Başkanlığı Ataşe Arşivi: Kutu No: 35, Gömlek No: 23. 90 Bu konuda ayrıntılı bilgi için bkz. Mustafa Budak, İdealden Gerçeğe, Küre Yay., İstanbul, 2002. 91 Kansu, a.g.e., s. 114. 92 Bu isimlerden Sadullah Efendi ve Hacı Musa Bey, Kongre'ya katılmamışlardı. Atatürk, Nutuk, s. 45. 55 Kongre’nin ardından Temsil Heyeti Başkanı Mustafa Kemal, Bitlis ve Diyarbekir havalisindeki halkı aydınlatmak üzere bazı reislere mektuplar yazmış Van ve Beyazıt civarındaki bazı aşiret reisleriyle de temas ve irtibatlar93 kurarak bölge halkının Türklerle asırlardır sürdürdüğü yekvücut halini devam ettirip yabancıların tahriklerine kapılmamasını sağlamaya çalışmıştı. Temsil Heyeti Başkanı Mustafa Kemal bunları yaparken İstanbul Hükûmeti, Erzurum Kongresinin ardından tüm yurttan delegelerin çağrıldığı Sivas Kongresinin toplanmasını engellemeyi hatta aylardır başına buyruk hareket eden Temsil Heyeti Başkanı Mustafa Kemal ve yanındaki isimlerin tutuklanmasını dönem Sivas valisi Reşit Paşa’dan istemişti. Ancak Reşit Paşa, İstanbul Hükûmeti yanlısı değilde Temsil Heyeti Başkanı Mustafa Kemal, millî mücadele yanlısı bir tutum içerisine girince Kongrenin toplanmasını engelleme ve Temsil Heyeti Başkanı Mustafa Kemal’i tutuklama görevi komşu vilâyet, Elâziz Valisi Ali Galip Bey’e havale edilmişti. 4-11 Eylül 1919 tarihleri arasında toplanacak olan bu Kongrenin toplanmasını engelleme girişimlerinden yakinen haberdar olan Temsil Heyeti Başkanı Mustafa Kemal gerekli tertibatı aldırmıştı. İlginçtir ki Kongreyi engellemek için elindeki az sayıda kuvvetle Malatya’ya gelmiş olan Ali Galip Bey, burada daha önce bahsini ettiğimiz İngiliz Binbaşı Noel’le bir araya gelmişti. Sivas Kongresi öncesinde İngiliz Binbaşı Noel, Bedirhanilerden Kamran, Celadet ve Cemil paşazade Ekrem Beylerle beraber maiyetinde onbeş kadar Kürt atlısı olduğu halde Malatya’ya gelmiş ve Mutasarrıf Bedirhani Halil Bey tarafından karşılanmıştı. Bunlara daha sonra Ali Galip Bey de katılmıştı. Bunların maksatları Kürtlere Kürdistan teşkili vaadiyle Kongreye ve Kongreyi tertip edenlere karşı bir suikast icrasıydı. Hâl böyle olunca bunlara karşı tedbirler alınmıştı.94 Vaziyet üzerine Elâziz’de bulunan Alay Kumandanı İlyas Bey, 52 süvari ve iki mitralyözle 9 Eylül sabahı Malatya’ya hareket etmiş yine aynı gün Aziziye’den iki 93 Bu isimlerden bazıları şunlardı: Mutki Aşireti Reisi Hacı Musa Bey, Bitlis Küfrevizade Şeyh Abdülbaki Efendi, Şırnaklı Abdurrahman Ağa, Dirşulu Ömer Ağa, Muşarlı Resul Ağa, Şeyh Mahmut Efendi, Nurşinli Şeyh Ziyaeddin Efendi, Garzan'da Cemil Çeto. Bu telgraflar için bkz. Atatürk, Nutuk, s. 647-654. 94 Atatürk, Nutuk, s. 78; Ayrıca bkz. BOA, DH. ŞFR 646/1; Ali Gâlib Bey'in bu günlerdeki ihanetine dair ayrıntılı bilgi için bkz. Yunus Nadi, Ali Gâlib Hadisesi, Sel Yayınları, İstanbul, 1955. 56 süvari bölüğü Siverek’ten Malatya’daki bir bölük ve Recep Zühtü Bey refakatinde bir otomobil Malatya’ya gönderilmişti. Neticede üzerine kuvvet gönderildiği haberini alan Ali Galip ve ekibi Malatya’yı terke mecbur kalmışlar, Kâhta’ya kaçmışlardı. Firarilerin takip edilmesi yönünde gerekli tertibata devam edilmişti.95 15. Alay Kumandanı Binbaşı İlyas Bey’den alınan bilgilere göre firariler 10/11 Eylül gecesini Rakka’da, 11/12 Eylül gecesini ise bir aşiret reisinin yanında geçirmişti.96 İlyas Bey 11/12 Eylül gecesi Temsil Heyeti Başkanı Mustafa Kemal’e yazdığı telgrafta firarilerin Rakka’da Kürtleri topladığını, Siverek’e kadar aşiretlerin peyderpey Rakka’ya geldiği, Dersim aşiretlerinin de Rakka’ya davet edildiğini belirtmişti. Planlanan ise Mutasarrıf öncülüğünde önce Malatya’yı ele geçirmek ardından Sivas’a yürümekti. Bu sırada Dersim aşiretleri ise Elâziz üzerine yürüyecekti. Malatya’ya girdikten sonra ise bir Kürt bayrağı çekilecek bu esnada Binbaşı Noel de Urfa’daki İngiliz birliklerini harekete geçirecekti. Bu telgrafa Temsil Heyeti Başkanı Mustafa Kemal cevaben; İngiliz Binbaşının blöf yaptığını Kürtlerin ise toplansalar bile askeri kuvvet karşısında bir şey yapamayacaklarını bildirmiş ve gereken tertibatın alınmasından geri durulmamasını istemiştir.97 Bahsi geçen Dersim aşiret reisleri esasında 11. Kolordu Ahz-ı Asker Reisi Vehib Bey vasıtasıyla 06.10.1919 tarihinde Kongre delegelerine ulaştırılan telgraflarında; "bütün Kürdistan’ın ekserisini haiz, umum Dersim aşiretlerinin hilafet ile hukuk-ı hükümrâninin korunması ve İslam birliği ve milli emelleri kabule şayan her bir alınacak olan karara iştirake amade ol"duklarını belirtmişlerdi.98 Temsil Heyeti Başkanı Mustafa Kemal’in aldırdığı bu tedbirler sayesinde Ali Galip ve Halil Beylerin iğfale çalıştıkları aşiretler dağılmış, ümitsiz kalan Ali Galip evvela Urfa’ya ve oradan Halep’e firar etmiştir. Noel de nezaret altında Elbistan 95 Atatürk, Nutuk, s. 82-85. 96 A.e., s. 89. 97 A.e., s. 89-90. 98 Bu telgrafa imza koyan aşiret liderleri şunlardı: Dersim Karaballı Aşiret Reisi Kongozade Mehmed Abbas, Zinozade Mustafa, Yukarı Abbas Uşağı Reisi Seyyid İbrahim zade Rıza, Ferhad Uşağı Reisi Ali Şir ağazade Cemşid, Dere Nahiyesi Reisi Köse oğlu Hacı Mustafa Ali Kongozade Koç Mustafa. Bkz.Genel Kurmay Başkanlığı Ataşe Arşivi: Kutu No: 20, Gömlek No: 12. 57 üzerinden Mersin’e gitmiştir. Diğerleri de birer birer firar eylemişlerdi.99 Temsil Heyeti Başkanı Mustafa Kemal, 18 Eylül 1919 tarihinde Edirne’de Birinci Kolordu Kumandanı Cafer Tayyar Bey’e gönderdiği telgrafta; İngiliz himayesi altında müstakil bir Kürdistan teşkili hakkındaki propagandanın ve taraftarlarının bertaraf edildiği ve Kürtlerle Türklerin birleştiğini yazmıştı.100 Sivas Kongresi günlerinde Ali Galip gailesi bu şekilde atlatıldıktan sonra Temsil Heyeti’nin icraatları, İstanbul’da Hükûmet düşürmüş ve Ali Rıza Paşa yeni kabineyi kurmuştu. Yeni İstanbul Hükûmeti Temsil Heyeti ile uzlaşı zemini aramış ve neticede taraflar arasında Amasya görüşmeleri gerçekleşmişti. Heyet-i Temsiliye adına Mustafa Kemal, Rauf Bey ve Bekir Sami Beylerin, İstanbul Hükûmeti adına da Bahriye Nazırı Salih Paşa’nın katıldığı 20-22 Ekim 1919 tarihleri arasında gerçekleşen Amasya Görüşmelerinde taraflar arasında yapılan protokollerle; Osmanlı Devleti için düşünülen ve kabul edilen sınırın Türk ve Kürtlerin oturdukları araziyi içine aldığı, Kürtlerin Osmanlı toplumunun ayrılmaz bir parçası olduğu, Kürtlerin sosyal ve geleneksel haklar yönünden de gelişmelerinin destekleneceği, yabancılar tarafından Kürtlerin bağımsızlığı adı altında yayılmakta olan yalanlarının önüne geçilmesi gerektiğine karar verilmişti.101 Her ne kadar Ali Galip tehlikesi ortadan kaldırılmış, Binbaşı Noel Eylül 1919’dan itibaren bölgeden ayrılmış olsa da yabancı devletlerin özellikle bu yıllarda İngiliz ve Fransızların bölgede Türklere karşı Kürtleri kullanma planları İstiklal Harbi yıllarında devam ettirilmiştir. 10 Ağustos 1920 tarihinde Osmanlının kabul ettiği Sevr Antlaşması’nda "Fırat’ın doğusunda ve Ermenistan, Irak ve Suriye arasında kalan mıntıka için İtilaf Devletleri murahhaslarından mürekkep bir komisyonun mahallî muhtariyeti hazırlaması"na dair bir madde vardı. Muahedenin imzalanmasından bir sene sonra bu havalinin Kürt ahalisi Cemiyet-i Akvam Meclisine müracaatla Kürtlerin 99 Genel Kurmay Başkanlığı Ataşe Arşivi: Kutu No: 3, Gömlek No: 113; Atatürk, Nutuk, s. 92. 100 A.e., s. 14. 101 Süleyman Beyoğlu, "Atatürk'ün Bakış Açısıyla Azınlıklar", Atatürkçü Düşünce El Kitabı II, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara, 2005, s. 224-225. 58 çoğunluğunun Türkiye’den ayrılmayı istediğini ispat ederse ve Meclis bunu kabul ederse Türkiye bu havalideki her türlü hukukundan vazgeçecekti.102 Sevr’de yabancıların Türkiye’ye karşı Kürtleri kullanma düşüncesi çok açıktı. Bu niyeti daha başka birçok örnekle çoğaltmak mümkündür. Örneğin İngiliz Yüksek Komiseri Sir Horace Rumbold 29 Aralık 1920’de, Dışişleri Bakanı Lord Curzon’a gönderdiği yazıda; Meclis Başkanı Mustafa Kemal’e karşı koymak amacıyla İstanbul’daki Kürt ileri gelenlerinden Seyyit Abdülkadir ve Bedirhan ailesinin kimi üyelerinin kullanılabileceğini belirtmişti. Yine bu bağlamda Rumbold, Lord Curzon’a 25 Mayıs 1921’de gönderdiği bir diğer yazıda; Bedirhan ailesinin reisi olan Emir Ali, oğlu Celadet’le birlikte İngiliz Yüksek Komiserliğinin siyasi yetkililerinden Andrew Ryan ile görüştüklerini, kendilerinin Meclis Başkanı Mustafa Kemal’e karşı bir Kürt akımı başlatmayı dilediklerini belirtmişti.103 İşte bu örneklerde de görüldüğü üzere Irak ve Suriye topraklarına yerleşen İngiliz ve Fransızlar bölgedeki bazı aşiretleri ve Kürtleri tahrik ve teşvik etmekten geri durmamışlardır. Bu yıllarda yabancı devlet tahriki, desteği ve güvencesi ile Ali Batı, Cemil Çeto, Millî Aşireti ve Koçgiri isyanları çıkmıştı. Bu isyanlar İstiklal Harbi günlerinde Harbin geç kazanılmasına ve boş yere kardeş kanı dökülmesine yol açmıştı. Bu isyanlardan ilki 11 Mayıs- 18 Haziran 1919 tarihleri arasında çıkmış olan Ali Batı isyanı idi. Ali Batı, Midyat’ın güneyindeki aşiretlerden birinin reisiydi. Mütareke’den sonraki karışıklıktan yararlanarak İngiliz ve Kürtçülerden aldığı destekle Cizre, Nusaybin, Savur ve Mardin yörelerine hâkim olma gayesini gütmüştü. Bu maksatla 11 Mayıs günü emrindeki yüz silahlı ile Nusaybin’e gelmiş, hapishanedeki hükümlüleri serbest bıraktırmış, halktan zorla para toplamaya girişmişti. Nusaybin kaymakamı üzücü bir durum yaşanmaması ve de olayların genişlememesi düşüncesiyle işi nasihat yolu ile halletmek istemiş ancak sonuç alamamıştı. Bunun üzerine kasabadaki ve 102 Atatürk, Nutuk, s. 502. 103 Sonyel, a.g.e., s. 136, 170. 59 Mardin ile Derbesiye’den getirilen Yüzbaşı Yusuf Ziya komutasındaki askeri birlikler Harapkurt köyü dolaylarında Ali Batı taraflısı birçok kişiyi etkisiz hâle getirdi. Nusaybin’de tutunamayacağını anlayan Ali Batı, Midyat’ın güney bölgesine kaçtı. 4 Haziran’da bir dağ topu ile yeni askeri birlikler ve de bu bölge halkından teşkil edilmiş olan 800 kadar mevcutlu millî müfrezeler ile çatışmalar başladı. Bu çatışmada büyük kayıplar veren Ali Batı 500 kadar adamıyla Midyat’ın 15 km. güneydoğusundaki Mezizah köyüne sığındı. 9/10 Haziran gecesi buradaki çatışmayı da kaybeden Ali Batı 100 kadar adamıyla Dîrulamr’a kaçmış, buradaki bütün köylüleri ve Yezidileri ayaklandırmaya teşvik etmişse de bunda muvaffak olamamıştı. Bunda 5. Tümen Komutanının "Hükûmet’in yalnız Ali Batı’yı takip ettiğini, köylülerin ve aşiretlerin bu hayduta yardımda bulunmamak şartıyla serbest olduğu"na dair yayınladığı bildirgenin de katkısı olmuştu. Alınan tedbirler sayesinde nitekim 18 Ağustos 1919 tarihinde Ali Batı, Medah mevkiinde ölü olarak ele geçirilmişti.104 Ali Batı isyanından sonra bölgede çıkan bir diğer isyan, Cemil Çeto isyanı idi. Bu isyan 20 Mayıs-7 Haziran 1920 tarihleri arasında etkili olmuştu. Cemil Çeto, İngiliz ve Fransızlardan cesaret alan Garzan’daki Bahtiyar aşiretinin reisi idi. Cemil Çeto, Haydaran aşiretinin reisi Hüseyin Paşa yardımıyla İstanbul’daki Kürt Teali ve Teavün Cemiyeti ile irtibat kurarak bu Cemiyetin kurmaya çalıştığı Kürt Devleti için harekete geçmişti. Cemil Çeto’nun bölgedeki tüm aşiretleri elde etme çabasına Reçkotan aşireti reisi Sabri karşı çıkmıştı. Garzan bölgesinde çıkan bu ayaklanmayı bastırmak için 13. Kolordu 2. Tümeni 20 Mayıs’ta harekete geçirilmişti. Kısa zamanda her taraftan sarılan Cemil Çeto kuvvetlerinin bir kısmı dağılmış bir kısmı da esir edilmişti. Cemil Çeto, 4 oğlu ile birlikte 7 Haziran’da teslim oldu.105 Güneydoğu’da çıkan ayaklanmalardan biri de 1 Haziran 8 Eylül 1920 tarihleri arasında çıkan Millî Aşireti isyanı idi. 104 Türk İstiklâl Harbi, C: VI, İstiklal Harbinde Ayaklanmalar, T.C. Genelkurmay Harp Dairesi Başkanlığı Resmî Yayınları, Ankara, 1964, s. 40-42; Abdulhalûk M. Çay, Her Yönüyle Kürt Dosyası, Boğaziçi Yay., Ankara, 1993, s. 393-394. 105 Türk İstiklâl Harbi, C: VI, s. 180-181. 60 Bu ayaklanmaya dair Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal Nutuk’ta teferruatlı bilgi vermektedir. Buna göre Millî Aşireti reisleri Mahmut, İsmail, Halil, Bahur, Abdurrahman Beyler güneyde Fransızlarla gizli temas ve irtibat tesis ettikten sonra Siirt’ten Dersim havalisine kadar tüm aşiretlerin reisi sıfatını takınarak o havaliye tahakküm ve riyaset etmek iddiasına kalkışmışlardı. Fransızlar 1920 senesi Haziran’ın başlangıcında, Urfa’yı ikinci defa zapt etmek maksadıyla hareket ettikleri zaman Milli Aşireti de Siverek istikametinde ilerledi. Buna karşı o havalide bulunan beşinci fırka havalideki milli kuvvetlerle takviye olunarak isyanı bastırmaya memur edilmişti. Asiler, 19 Haziran 1920 tarihinde, kıtaların takibi altında Güneydoğu istikametinde düşman mıntıkasına firara mecbur edilmişti. Bu aşiret, bir müddet düşman mıntıkasında hazırlandıktan sonra 24 Ağustos 1920’de üç bin atlı ve develi ve bin kadar piyadeden ibaret bir kuvvetle tekrar gelmişti. Asiler, teslim olmak maksadıyla geldiklerini söyleyerek mahalli kumandanları iğfal ve tedbir almakta ihmale sevk etmişlerdi. Bu sırada o civarda dağınık halde bulunan müfrezelere hücum ederek onları mağlup ve 26 Ağustos 1920’de Viranşehir’i işgal etmişlerdi. Haberleşme ve irtibata mâni olmak üzere de o mıntıkadaki tüm telgraf hatlarını kesmişlerdi. Ancak on beş gün sonra, beşinci fırkanın Siverek, Urfa, Resulayn ve Diyarbekir’de bulunan kıtalardan gönderilen askerler ve sadık aşiret kuvvetleri asileri mağlup edebilmişlerdi. Takip olunan Milli Aşireti tekrar güneye, çöle firar etmişti.106 İstiklal Harbi yıllarında bu bölgede çıkan ve sonuçları itibarıyla en çok etkili olan isyan; 6 Mart- 17 Haziran 1921 tarihleri arasında çıkan Koçgiri isyanı idi. "Koçgiri aşireti Kürttür ve mezhepçe alevi" idi. Bu aşirete 135 köy mensuptu. Aşiret, Zara’nın Ümraniye, Karacaviran, Bolucan, Beypınar köyleriyle Kangal kazasının Kavak nahiyesinde Suşehri, Alucra, Kuruçay kazalarının Ümraniye ile sınır olan köylerinde oturmakta idi. Aşiretin iki bin kadar silahı olup nüfusu ise on bin civarında tahmin olunmaktaydı.107 Koçgiri Aşireti reisi Mustafa’nın oğlu İmranlı (Ümraniye) bucağı Müdürü Haydar Bey, Mütareke döneminde İstanbul’a gelmiş ve burada Kürt Teali Cemiyetine 106 A.e., s. 179; Atatürk, Nutuk, s. 300-301. 107 Kemali, a.g.e., s. 151. 61 girmişti. Dönüşünde Koçgiri bölgesinde Ümraniye’de bu cemiyetin bir şubesini açacak ve aynı zamanda Kürtçe Jin gazetesini de buraya getirterek burada Kürtlerin Sevr muahedesi ile ekseriyet teşkil ettikleri yerlere muhtariyet verileceğine dair bir maddeden dolayı bu muhtariyeti gerçekleştirme çabası içine girmişti. Halil Bey’in en büyük yardımcısı Alişir idi. Alişir Ümraniye’de bu cemiyeti kuran ve faaliyete girişerek diğer Dersim aşiretleri üzerinde de propaganda çalışmaları yapan asıl kişiydi. Zira Haydar Bey bu işleri yapabilecek kapasitede bir adam değildi.108 Yine Kürt Teali Cemiyeti tarafından Koçgiri aşiretinin bulunduğu bölgeye gönderilen Veteriner Hekim Nuri Dersimi (Baytar Nuri) Ümraniye’den başka Zara, Divriği, Kangal, Hafik, Sincan, Başpınar ve Domurca kaza ve nahiyelerinde Cemiyetin şubelerini kurarak hazırlıklara başlamıştı. 1920 yılında Sivas’ın Kangal ilçesi Yellice nahiyesinde Hüseyin Abdal tekkesinde Nuri Dersimi başkanlığında yapılan bir toplantıda; Sevr Antlaşmasının tatbiki ve Diyarbekir, Van, Bitlis, Elâziz ve Dersim mıntıkalarında bağımsız bir Kürdistan kurulması için harekete geçilmesine dair kararlar alınmıştı.109 Bu kararlar doğrultusunda Alişir 1920 Ekim’inde 150 kadar cahil kimseyle Kemah’ın köylerine saldırıya geçti ve yağmacılığa başladı. Diğer taraftan eşkıyalıkla geçinen ve Yıldızeli ayaklanmasında parmağı olan Zalim Çavuş da bu bölgede çapulculuğa başlamıştı. Bu olaylar üzerine Sivas’ta henüz kurulmakta olan 6. Süvari Alayı 14 Şubat 1921’de İmranlı’ya geldi. Alayın buraya gelmesi üzerine, Türklerin Kürtleri yok edeceklerine dair propaganda bölgenin her tarafına yayıldı. Hâlbuki Alay’ın buraya gelmedeki görevi bu bölgedeki asker kaçaklarını toplamak ve çapulcuları yakalamaktı. 6 Mart 1921’de asiler İmranlı’daki askere saldırdılar ve Alay Komutanı Binbaşı Halis, Jandarma Takım Komutanı Müştak ve dört er şehit oldu. Alay’ın diğer subay ve 90 eri de asiler tarafından esir alındı. Yaşanan bu olaylarda İmranlı Bucak Müdürü ve Koçgiri Aşireti Reisi Haydar Bey, görevi başına gelmeyerek evinde oturmuştu. İsyanın bu raddeye gelmesi üzerine Sivas Valisi sorunu idare-i 108 Nazmi Sevgen, "Alişér Efendi", Tarih Dünyası, Yıl: 1 Sayı: 9, 15 Ağustos 1950'den naklen Faik Bulut, Dersim Raporları, Evrensel Basın Yayın, İstanbul, 2011, s. 353-355. 109 Şadillili Vedat, Türkiye'de Kürtçülük Hareketleri ve İsyanlar 1, Kon Yayınları, Ankara, 1980, s. 36; M. Nuri Dersimi, Kürdistan Tarihinde Dersim, Doz Yayınları, İstanbul, 2012, s. 131-133. 62 maslahat ile çözüme kavuşturmak istedi. Bu maksatla bölgenin ileri gelen şahıs ve din adamlarına telgraflar çekildi. Ancak bu aşiret liderleri ve din adamları, Koçgiri aşiretinin yaptığı hareketin Hükûmetin "Kürtleri vurup yok etme" propagandasından dolayı nefis savunması olarak değerlendirince, Vilayet, tekrardan asilerin sevip saydığı bir ismi; eski Danıştay üyesi Şefik Bey’i Zara’ya nasihat amaçlı gönderdi. Bu temas başta olumlu gibi görünse de sonradan asilerin bunu zaman kazanmak için yaptıkları anlaşıldı.110 Bu olaydan sonraki safahatı Erzurum Mebusu Hüseyin Avni Bey’in Ümraniye hadisesine ait gelişmeler için Meclise 21 Haziran 1921 tarihinde verdiği soru önergesine Müdafaai Milliye Vekili Fevzi Paşa’nın 12 Temmuz 1921 tarihinde verdiği cevaptan öğreniyoruz. Buna göre nasihat telgrafları ve heyetlerinin bütün çabalarına rağmen asileri dağıtmak mümkün olamamış, bilakis bazı aşiret reisleri dış mihrakların etkisiyle işe siyasi bir renk vermek üzere Kürtleri veya Alevileri Hükûmetin vuracağı tarzındaki propagandalara devam etmişlerdi. Bundan başka Alişir ve rüfekasının imzasıyla Divriği, Refahiye, Kuruçay, Kemah kazalarının muhtar bir vilayet haline ifrağıyla başına yerli Kürtlerden birisinin geçirilmesini talep yollu çekilen telgraftan meselenin alelade bir şekavet olmayıp, ecnebiler tarafından hazırlanmış siyasi mahiyette bir durum olduğu anlaşılmıştı. Bu sebeple 10 Mart 1921’de Heyeti Vekile kararıyla Mamuretülaziz vilayetiyle Erzincan sancağı ve Sivas vilayetinin Divriği, Zara kazalarında idarei örfiye ilânı, Sivas’ta bir Divanı Harbi Örfi teşkil ve 13 Mart 1921’de de Karahisarı Şarki ve Erzincan livalarıyla Elâziz vilayeti Merkez Ordusu mıntıkasına ilhak ile Nurettin Paşa, asayişi temine memur edilmişti. Tedip111 harekâtına hemen başlanmamış aşiret reislerinin aldatmalarına kapılan cahilleri aydınlatabilmek maksadıyla 6 Nisan 1921 tarihine kadar asilere silah bırakmaları ve teslim olmaları için süre verilmişti. Bu tutuma karşılık verilmediği gibi asiler Refahiye, Suşehri, Zara ve Kemah kazalarına tecavüz etmişlerdi. 9 Nisan 1921’den itibaren bizzat Nurettin Paşa tarafından idare edilen kıtalarla Erzincan, Suşehri ve Zara’dan aynı zamanda harekât başlatılmış ve takriben bir buçuk aylık 110 Türk İstiklâl Harbi, C: VI, s. 261-264. 111 Edeblendirme, haddini bildirme. Bkz. Ferit Develioğlu, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Aydın Kitabevi, Ankara, 2010, s. 1229. 63 askerî harekât neticesinde Ümraniye havalisindeki iki bin kadar Koçgirili ve Dersim’den Fırat’ın Kuzeyine, Kuruçay ve Refahiye havalisine gelmiş olan bir miktar Ovacıklı şahıs tenkil112 ve bir kısmı da silahtan tecrit edilmiş, yağmalanan mallar ellerinden kısmen alınarak sahiplerine iade olunmuştur. Bu husus 26 Mayıs 1921 tarihli resmî tebligat ile de neşredilmişti.113 Merkez Ordusu Kumandası altında tenkil harekâtı için; 2.750 tüfek, 3 hafif, 18 ağır makinalı tüfek, 13 top, 3.161 er ve 1351 hayvan gücü vardı. İsyancıların kuvveti ise 3.000 kişi olup 2.500 tüfekleri mevcut idi. Tenkil planına göre yapılan müsademeler çok şiddetli geçmişti. Nurettin Paşa Genelkurmay’a çektiği 24 Mayıs tarihli telgrafta Fırat Nehri, Erzincan, İmranlı arasındaki bölgenin asilerden temizlendiğini, 500 kadar asinin öldürüldüğünü bildirmişti. Haziran sonuna kadar âsi elebaşlarından Haydar Bey ve Alişan Bey’le birlikte diğer âsi ileri gelenleri teslim olmuştu. Teslim olan 500’den fazla âsi yargılanmak üzere Sivas’a gönderilmişti.114 Tenkil harekâtı sırasında yaşanan bazı olaylar daha sonra Ordu Komutanı Nurettin Paşa’nın eleştirilmesine ve hatta görevden alınıp meselenin incelenmesi için bir tahkik heyetinin kurulmasına yol açmıştı. Bunda bölge milletvekillerinin Meclisteki faaliyetleri ile o günlerde Sivas’a vali olarak atanan Ebubekir Hazım Tepeyran’ın dahli vardı. İsyan günlerinde Sivas’a vali olarak görevlendirilen Ebubekir Hazım Tepeyran, hatıratında isyan ve Nurettin Paşa ile ilgili bilgiler de vermişti. Hatıratında Nurettin Paşa ile arasının eskiden beri iyi olmadığı, hatta bu sebeple Valiliği sırasında yetki çekişmesi yaşadığı çok belli olan Hazım Bey,115 Nurettin Paşa’yı bastırma hareketini “çok fena bir şekilde” sonuçlandırmakla suçlamış ve Paşa’nın bu hareketlerini Dâhiliye Vekâletine 06.06.1921 tarihli bir telgrafla bildirmiştir. Telgrafta; “Pek feci olan bu hadiseyi yakından görmek ve askeri hareketin cereyan 112 Örnek olacak şekilde ceza verme. Bkz. Develioğlu, a.g.e., s. 1258. 113 BCA 30 18 1 1/ 2 38 14; BCA 30 18 1 1/ 2 40 112; TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 1, C: 14, İçtima: 2, TBMM Matbaası, Ankara, 1958, s. 316-318; Suat Akgül, Yakın Tarihimizde Dersim İsyanları ve Gerçekler, Boğaziçi İlmi Araştırmalar Serisi: 4, İstanbul, 1992, s. 79. 114 Türk İstiklâl Harbi, C: VI, s. 271-272, 280. 115 Ebubekir Hazım Tepeyran, Belgelerle Kurtuluş Savaşı Anıları, Çağdaş Yayınları, İstanbul, 1982, s. 53-69. 64 şeklini mahallerince tahkik etmek üzere Ankara’dan hususi bir heyet gönderilmesi" istenmişti.116 Mesele 3-5 Ekim tarihleri arasında hassasiyetinden dolayı üç gün boyunca Meclis gizli celsesinde ele alınmıştı. Toplantıda özellikle Erzincan Milletvekili Emin Bey, Nurettin Paşa’nın yetki sınırını aşarak ileri gittiğinden bahisle bir "mezâlim" icra edildiğini savunmuştu. Dönem Dâhiliye Vekili Refet Paşa da ortada fenalığın olduğunu kabulle birlikte bir tetkik heyeti gönderme kanaati içerisinde olmuştu. Dersim Mebusu Hasan Hayri Bey’in vermiş olduğu önerge ile Koçgiri hadisesini tetkik, sebepler ve sorumlularını araştırmaya Meclisçe bir heyetin gönderilmesi, yine bu heyetin gidinceye kadar Divanı Harp ve İstiklal Mahkemesince hiçbir muamelede bulunulmamasına da 6 Ekim 1921 tarihinde karar verilmişti.117 Yine Nurettin Paşa gerek Koçgiri olayları gerekse Samsun’da elliden fazla kişinin özgürlüğünü vazifesi olmadığı hâlde kısıtladığı iddiaları ile Emin Bey’in önergesi doğrultusunda 8 Kasım’da görevinden alınmış ve yargılanmaya başlamıştı.118 Bugünlerde Nurettin Bey, hakkında başlayan tahkikat için Meclise bir telgraf göndermiş ve kendisinin suçsuz olduğunu iddia etmişti. Bu telgraf Meclisin 22 Kasım tarihli toplantısında okunmuştu. Telgrafta Nurettin Bey, Ordu kumandanının bizzat eşkıya takibine memur olmadığını, takip vazifesinin asayiş memurları olan jandarmaya, mülkî memurlara ve onlara yardım eden askeri kıtalara ve müfreze kumandanlarına ait olduğunu, bunlardan vazifesini suiistimal eden olursa haklarında usulünce kanunî takibat yapıldığını, nitekim yapılmış olduğunu da belirterek Ordu Kumandanına tevcih edilecek bir ithamın olamayacağını ifade etmişti.119 Nurettin Paşa görevden el çektirildikten sonra Ankara’ya gelmişti. Yargı sürecinde Başkomutan Mustafa Kemal’i ziyaret etmiş, kendisi hakkında ortaya atılan 116 A.e., s. 76-78. Tepeyran hatıratında; Nurettin Paşa’nın kendisini karşılama nezaketinde bulunmadığını, eskiden beri tanıdığı üzere kibirli, makama saygı duymayan birisi olarak tarif etmektedir. Ebubekir Hazım Bey, Sivas’ta 2,5 ay kadar görev yaptıktan sonra 13 Ağustos 1921'de Trabzon valiliği için Sivas’tan ayrılmıştır. 117 Karar No: 176; TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 1, C: 13, İçtima Senesi: 2, Ankara, 1958, s. 106. 118 TBMM Gizli Celse Zabıtları, Devre: 1, C: 1, İçtima: 2, Türkiye İşbankası Kültür Yayınları, s. 248- 255. 119 TBMM Gizli Celse Zabıtları, Devre: 1, C: 16, İçtima: 2, Türkiye İşbankası Kültür Yayınları, s. 435. 65 meselelerle ilgili olarak on maddelik bir savunma yazısı hazırlamıştı. Bu savunmayı Başkomutan Mustafa Kemal önce kendisi okumuş daha sonra da Vekiller Heyetine okutmuştu. Bununla beraber Başkomutan Mustafa Kemal, tahkik heyetinin reis ve azası ile de fikir alışverişinde bulunmuş, onların bu konudaki kanaatlerini sormuş ve onlardan da Nurettin Paşa hakkında Meclisin aldığı kararın ağır olduğu kanaati sonrasında Meclisin 16 Ocak 1922 tarihli gizli görüşmesinde Paşa’ya verilen cezanın ağır olduğunu düşündüğünü belirtmişti.120 Meclisin 17 Ocak tarihli müzakeresinde de Başkomutan Mustafa Kemal’in Nurettin Paşa’ya desteği sürmüş ve Paşa’nın mahkemeye çıkması Tahkik Heyetinin incelemesi sonrasına bırakılmıştı. Ancak yasama yılının sonlanması ve Heyetin raportörü ve başkanı konumundaki Yusuf İzzet Paşa’nın Nisan 1922’de vefat etmesi ve de heyetin görüş ayrılıkları yüzünden kısa bir süre sonra dağılması, Nurettin Paşa hakkında işlemin devamına engel olmuştur.121 Tahkik heyetinin yapmış olduğu inceleme sonrasında hazırlanan taslak raporda; Koçgiri ayaklanmasının "politik anlamda" başladığı tespiti yapılmıştı.122 Böylelikle mesele kapanmış oldu. Koçgiri olayları sebebiyle mağdur olanlara yardım için daha sonra Kanun çıkarılmıştı. Kanun teklifi Koçgiri Tahkik Heyeti namına Bolu Mebusu Yusuf İzzet tarafından verilmişti. Teklifte, Koçgiri hadisesi münasebetiyle muhtelif mıntıkalarda iki bine yakın binanın harap olduğu, bu harap binalarda ve hadisenin cereyan ettiği mahallerde birçok halkın mal, eşya ve yiyeceksiz kaldığından sebepleri ne olursa olsun bu ahaliye yardım edilmesi gerektiği belirtilmişti. Nitekim Meclis bu teklifi yerinde bulmuş ve 26 Şubat 1922 tarih ve 196 sayılı Kanun’la hadisede sefalete duçar olanlara askeriyeye ait zahireden verilecek tohumluk ve yemeklik bedeli olmak üzere Maliye bütçesinden 40 bin liranın tahsis edilmesine karar verilmişti.123 Bu Kanun’un 120 TBMM Gizli Celse Zabıtları, Devre: 1, C: 2, İçtima: 2, Türkiye İşbankası Kültür Yayınları, s. 622- 624. 121 Mahmut Akyürekli, Koçkıri Kırımı 1920-1921, Tarih Kulübü Yayınları, İstanbul, 2016, s. 264-267. 122 Türk İstiklâl Harbi, C: VI, s. 281; Bu rapor taslağına ayrıntılı bilgi için bkz. Akyürekli, Koçkıri Kırımı; Dilek Kızıldağ Soileau, Koçgiri İsyanı Sosyo-Tarihsel Bir Analiz, İletişim Yayınları, İstanbul, 2018. 123 TBMM Zabıt Ceridesi, C: 17, Devre: 1, İçtima: 2, s. 129. 66 uygulanma şekli için 30 Nisan 1922 tarihinde de bir Hükûmet kararnamesi çıkarılmıştı.124 Koçgiri isyanı bugünlerde bu şekilde sonlandırılırken Hükûmet bölgeye, bölgedeki sorunlara daha çok eğilme ihtiyacı hissetmişti. 21 Şubat 1922 tarih ve 1413 numaralı Hükûmet kararnamesi ile Doğu illerinin durumu masaya yatırılmış ve buralar hakkında Heyet-i Vekilede şifahen bazı hususlar kararlaştırılmıştı. Aynı zamanda Mudafaa-i Milliye, Hariciye, Dâhiliye ve Nafia vekillerinden mürekkep bir komisyonun teşkil edilmesine karar verilmişti.125 Vekillerden oluşan komisyon, Heyet-i Vekilenin şifahen almış olduğu kararları daha sonra tekrardan gözden geçirmişti. Ayrıca bu şifahî kararlar haricinde kendisi de bazı kararlar almıştı. Komisyon daha sonra Heyet-i Vekilenin aldığı kararlardan; Saidi Kürdi ve Mardin eski Mebusu Hasan Lami Efendileri Müdafaa-i Milliye Vekâletine davet etmişti. Yine eski mebuslardan İlyas Sami Efendi ile Diyarbekir Mebusu (Mehmet) Zülfi (Tigrel), Muş Mebusu Rıza, Siverek Mebusu Abdülgani, Bitlis Mebusu Sadullah, Van Mebusu Haydar Beylerle Mahkeme-i Temyiz azasından Şefik Bey’in Şark vilayetlerine gönderilmeleri için Şefik Bey’den başka diğerlerine Meclis Başkanı Mustafa Kemal tarafından tebligat gönderilmişti. Haydar Bey’e Simko’yu Türk Hükûmeti tarafında celp etme ve Haydaranlı Aşireti Reisi Hüseyin Paşa’ya Hükûmetçe koruma güvencesi keyfiyetleri tebliğ etme vazifesi verilmişti. Hakkâri’ye Beyazıt eski Mutasarrıfı Ziya Bey tayin edilmek istenmiş ancak Ziya Bey’in bulunamamasından dolayı bu istek icra edilmemişti. Musul Vilayetine Konya eski valilerinden Muammer Bey’in tayini muvafık görülmüştü. Van valiliği Sivas eski valilerinden Sabit Bey’e teklif olunmuş ise de ailevi sebeplerden dolayı muvafakat cevabı alınamamıştı. Meclis Riyasetinden Muşlu Hacı Musa Bey’e, Şırnaklı Abdurrahman Ağa’ya, Garzanlı Bahtiyar Aşireti Reisi Cemil Çeto’ya, Muş’ta Norşin zaviyesi postnişini Şeyh 124 BCA 30 18 1 1/ 5 14 2. 125 Encümen üyeleri Nafia Vekili Feyzi; Dâhiliye Vekili namına Mehmed Vehbi ve Müdafaa-i Milliye Vekili Kâzım Beyler idi. 67 Ziyaeddin Efendi’ye, Bitlis’te Küfrevi Şeyhi zade Şeyh Abdulbaki Efendi’ye ve Nakibüleşraf Hacı İbrahim Efendi’ye icap eden mektuplar gönderilmişti. Bu hususlardan başka komisyonda şu maddeler de kararlaştırılmıştı: Van’da bir alay piyade ve bir batarya topun bulundurulmasına karar verilmişti. Hududumuz haricindeki aşiretlerin Nasturilere karşı tahriki suretiyle İngilizlerin bize kullandıkları silahı siyasî vaziyete göre onlara karşı kullanmak. Maarife harcanmak üzere Haydar Bey’e tahsisat verilmesi için Meclis Başkanı Mustafa Kemal’e arz-ı keyfiyet eylemek. Siirt livası mebuslarından da bir zatı Siirt taraflarına göndermek. (Müftü Halil Hulki Efendi) Haydar Bey’den başka gidecek mebuslara bazı uyarı ve tavsiyelerde bulunulmuştu. Bunlar şunlardı: İngiliz propagandasının mahiyeti nedir? Buna yardım eden, alet olanlar kimlerdir? Bu kişilerin tutumlarından vazgeçmeleri için iltifat, nakdi mükâfat, nişan, tehdit ve liva haricinde ikinci derece memuriyet suretlerinden hangisi mümkün olabilirdi? Halkın umumi kanaati ne merkezdedir? Bunlardan başka bu mebusların görevi şunlar olacaktı: Vahdeti temin için, İngiliz aldatmacasında halkı aydınlatmak aşiretler arasında ihtilaf uyandırmaktan sakınmak. Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükûmetinin mahiyeti ve maksadını halka anlatmak. Hükûmet taraftarı olan aşiret reislerini gücendirmemek, Hükûmet aleyhtarı olanları halkın gözünden düşürmek. Türklerle Kürtlerin ayrı ayrı yaşamalarının imkân ve ihtimali olmadığını anlatmak. 68 Komisyonun almış olduğu bu kararlar İcra Vekilleri tarafından 5 Mart 1922 tarihli toplantıda muvafık görülmüş ve icap edenlere tebligatta bulunulması kararlaştırılmıştı.126 Siyasî olarak Hükûmet ve devlet tarafından yukarıda saymış olduğumuz hususlarda planlamalar ve icraatlar yapılırken basın yayın yoluyla da Türk-Kürt kardeşliğine dair bir kamuoyu oluşturulmak isteniyordu. Bu konuda özellikle Cumhuriyet’in ideologlarından Ziya Gökalp büyük bir gayret içerisinde idi. İstiklal Harbinin devam ettiği günlerde Türk-Kürt kardeşliğine vurgu yapmak için Ziya Gökalp "Küçük Mecmua"da 5 Haziran 1922 tarihinde çıkan makalesinde; Haçlı Seferlerinden beri Türklerle Kürtlerin bin senedir ortak din, ortak tarih, ortak bir coğrafyada yaşamanın neticesi olarak hem maddi hem de manevi bir surette birleştiklerini hatırlatmıştı. Gökalp, bu hatırlatmadan sonra günün tehlikelerine karşı yine ancak birlikte hareket ederek kurtulunabileceği, "bu iki milletin birbirini sevmesinin her iki taraf için hem dini hem siyasi bir farîza" olduğunu ifade ettikten sonra Türk Kürt kardeşliği konusunda şu sözlere yer vermiştir: "Kürtleri sevmeyen bir Türk varsa Türk değildir, Türkleri sevmeyen bir Kürt varsa Kürt değildir." 127 İstiklal Harbinin askeri safahatı Mudanya Mütarekesi ile son bulduktan sonra sıra, kalıcı bir barış antlaşmasını taraflar arasında imzalamaya gelmişti. Bu antlaşmanın müzâkere yeri olarak İsviçre’nin Lozan kasabası belirlenmişti. Bu Konferans’ta konuşulacak çok mevzu vardı. Ankara’yı temsilen bu konferansa Hariciye Vekili İsmet Paşa’nın başkanlığında bir heyet katılacaktı. Heyet, Lozan’a hareket etmeden evvel bu Konferans’ta takip edilecek politika öncelikle Ankara’da, Mecliste 3 Kasım 1922’de müzakereye açılmıştı. Bu müzâkerede Batılı devletlerin Kürtleri ayrı bir ırk olarak kabul edip Sevr ile birlikte Kürtlere ayrı bir devlet kurdurma projesi de gündeme gelmişti. Yabancı devletlerin bu projesine en yüksek tepki, Türklerle Kürtlerin ayrılmaz bir bütün olduğu kabulü, yine bölgeden özellikle Kürt kökenli milletvekillerinden gelmişti. Bölge milletvekilleri heyetin Lozan’da Kürtlerin 126 Kararname Numarası 1449; BCA 30 18 1 1/ 4 51 5. 127 Ziya Gökalp, Kürt Aşiretleri Hakkında Sosyolojik Tetkikler, Kaynak Yayınları, İstanbul, 2011, s. 19-122; Altan Tan, Kürt Sorunu, Timaş Yayınları, 13. Baskı, İstanbul, 2012, s. 187-190. 69 ayrı bir kavim olmadıklarının Batılı devletlere ifade ile herhangi bir taleplerinin olmadığının bilinmesini istemişlerdi. Sevr’in özellikle azınlıklar meselesinin Lozan’da tekrar ele alınacağından dolayı Mecliste söz alan isimlerden Dersim Mebusu Diyap Ağa; toplumda ayrılık, gayrılık olmadığını "hepimiz biriz. Ne Türklük ne Kürtlük dâvası vardır. Hep biriz, kardeşiz" cümlesi ile ifade etmişti. Diyap Ağa’nın bu sözleri Meclisten yoğun alkış ve tezahürat almıştı.128 Bu konuda söz alan bir başka bölge milletvekili, Erzurum Mebusu Süleyman Necati Bey idi. Necati Bey, kendisinin annesinin Kürt olduğunu ifade ile Kürtlerin Turani bir kavim olduğunu, bu sebeple Türk ile Kürtlerin ayrı bir kavim olmadığını özellikle belirtmişti. Necati Bey, konuşmasının devamında özetle; Türklerle Kürtlerin birbirine girift olduklarını hem kan suretiyle hem tarih münasebetiyle hem milliyet ve hem de din itibarıyla yekvücut olduklarını bu sebeple memlekette ırki ekalliyet olmadığını vurgulamıştı.129 Bir diğer bölge mebusu, Bitlis Mebusu Yusuf Ziya Bey: "Avrupalılar diyorlar ki Türkiye’de yaşayan ekalliyetlerin en büyüğü, en kesretlisi Kürtlerdir. Bendeniz Kürdoğlu Kürdüm. Binaenaleyh bir Kürt Mebusu olmak sıfatıyla sizi temin ederim ki Kürtler hiçbir şey istemiyorlar. Yalnız büyük ağabeyleri olan Türklerin saadet ve selâmetlerini istiyorlar. (Alkışlar) Biz Kürtler vaktiyle Avrupa’nın Sevr paçavrası ile verdiği bütün hakları, hukukları ayaklarımız altında çiğnedik ve bütün manasıyla bize hak vermek isteyenlere iade ettik. Nasıl ki, Elcezire Cephesinde çarpıştık. (Alkışlar) Nasıl ki, Türklerle beraber kanımızı döktük, onlardan ayrılmadık ve ayrılmak istemedik ve istemeyiz. (Alkışlar) (…) Heyeti Murahhasamızdan rica ederim ki, akalliyetler mevzuubahsedildiği zaman Kürtlerin hiçbir mütalebesi (talebi) olmadığını ve Kürtlerin kanaatine tercüman olarak buradan söylediklerimi söylesin ve iddia etsin"130 cümlesi ile bu konudaki düşüncelerini ifade etmişti. Meclisten, özellikle Kürt kökenli milletvekillerinden alınan bu destek çok anlamlıydı. Nitekim Lozan’da; Kürtlerin azınlık olduğu ya da ayrı bir devlet olmaları meselesi "mevzuubahs ettirilmemiştir."131 Bunda Konferans öncesi Türk-Kürt birlikteliğinin sağlanıp iç ve dış kamuoyuna yani konuyla ilgili olan her kesime verilen mesajın da etkili olduğunu söyleyebiliriz. 128 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 1, C: 24, İçtima: 3, TBMM Matbaası, Ankara, 1960, s. 347. 129 A.e., s. 349-350. 130 A.e., s. 353. 131 Atatürk, Nutuk, s. 502. 70 Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgeleri buraya kadar ana hatlarıyla değindiğimiz üzere tarihsel süreç içerisinde 1923 yılına böyle gelmişti. Bu tarihten sonraki safahat bizim tezimizin sınırları içerisine girmektedir. 71 BİRİNCİ BÖLÜM CHP DÖNEMİ ASAYİŞ, ADLİ VE İDARİ POLİTİKALAR 1.1. CHP DÖNEMİ ASAYİŞ POLİTİKALARI Cumhuriyet Türkiye’si kurulduğunda ülkede güvenlik ve asayişi temin edip vatandaşına huzurlu bir hayat sunması, ilk yıllarda hiç de kolay bir hedef değildi. Yönetici kadronun inkılaplarla halka sunmaya çalıştığı yeni hayat tarzı, toplumun alışkanlıklarını kolay kolay değiştirmek istemeyen bazı kesimlerinde birtakım huzursuzluklara yol açmıştı. Bunun yanı sıra Osmanlının son yüzyılında sağlamaya çalıştığı merkeziyetçilik politikasının Cumhuriyet’in hemen başından itibaren sürdürülmek istenmesi çıkarları zedelenen kesimlerin devlet düşmanı hâline gelmesine sebep olmuştu. Yine son yüzyılın en büyük problemlerinden milliyetçilik düşüncesi ve de son yıllardaki savaşların getirmiş olduğu iç ve dış problemler ile devlet otoritesindeki zafiyet, ülkede uzun yıllar sürecek olan asayiş problemlerinin en önemli çıkış noktalarını oluşturmuştur. Saymış olduğumuz bu problemler CHP’nin iktidarda olduğu 1923-1950 yılları arasında dönem dönem çok etkili isyanlara yol açmıştı. 1923-1950 arası CHP iktidarı döneminde çıkan isyanlar; Nasturi, Şeyh Sait, Raçkotan ve Raman, Sason, Ağrı, Koçuşağı, Mutki, Bicar, Asi Resul, Tendürek, Savur, Zilan, Oramar, Pülümür, Menemen ve Dersim (Tunceli) isyanları olarak sıralanmaktadır.132 Görüldüğü üzere zikredilen bu isyanların neredeyse tamamına yakını bizim çalışma bölgemiz olan Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde çıkmıştır. Bu isyanlarının çıkışını yukarıda saymış olduğumuz özelliklerden dolayı tek bir sebebe bağlamak mümkün değildir. Özellikle kimi çevrelerin kasıtlı olarak yaptıkları gibi bölgede çıkan tüm isyanları Kürtçülük kaynaklı olarak göstermek yanlıştır. Çalışmamızın ana teması Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde çıkan isyanları işlemek olmadığı için bu isyanların tamamını tek tek sebepleri ve sonuçları ile ele 132 Bu isyanların ayrıntısına dair bkz. Reşat Hallı, Türkiye Cumhuriyeti'nde Ayaklanmalar (1924- 1938), Genelkurmay Basımevi, Ankara, 1972. 72 alacak değiliz. Biz burada hem CHP hem de DP iktidarları döneminde devletin bölgede takip edeceği asayiş, adli, idari, sosyal, kültürel, sağlık, iktisadi ve bayındırlık politikalarını belirlemesinde etkili olan bazı önemli isyanları çok fazla ayrıntıya girmeden ele alacağız. Bu isyanlar; Şeyh Sait, Sason, Ağrı ve Dersim isyanlarıdır. Bu dört önemli isyanın tüm safahatının ortaya konulması, çalışmanın asayiş politikaları haricinde diğer konu başlıklarının da daha iyi anlaşılmasını sağlayacaktır. 1.1.1. İsyanlar 1.1.1.1. Şeyh Sait İsyanı Doğu vilâyetlerinde ele alacağımız isyanlardan ilki; 13 Şubat- 14 Nisan 1925 tarihleri arasında yaşanan Şeyh Sait isyanıdır. Bu isyan çalışmamızın tüm konu başlıklarını ilgilendirdiği için aşağıda alt başlıklar hâlinde tüm safahatıyla işlenecektir. İsyan başladığında, mevcut Ali Fethi Hükûmeti tarafından ilk başta basit bir eşkıyalık olayı ya da mahallî bir isyan olarak değerlendirilmişti.133 Ancak bu değerlendirme isyanı; İngiliz teşviki ile çıkarılmış ve halifelik, şeriat hedefi süsü verilmiş bir Kürt hareketi olarak gören Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal tarafından uygun görülmemişti.134 Hâl böyle olunca kısa bir süre sonra Ali Fethi Bey istifa etmek zorunda kalmış,135 yerine Hükûmeti, İsmet Paşa kurmuştu. İsmet Paşa, Hükûmetini kurar kurmaz isyanı bastırmak için Hükûmete olağanüstü yetkiler veren Takrir-i Sükûn136 ve İstiklal Mahkemelerinin kurulmasına137 dair kanunları Meclisten geçirmişti. 133 A.e., s. 91-93. 134 Metin Toker, Şeyh Sait ve İsyanı, Akis Yayınları, Ankara, 1968, s. 17; İsmet İnönü, Hatıralar, Haz.: Sabahattin Selek, Bilgi Yayınevi, Ankara, 2006, s. 461. 135 Toker, Şeyh Sait ve İsyanı, s. 48-49; Falih Rıfkı Atay, Çankaya, İstanbul, 1969, s. 461-462; Kâzım Özalp, Teoman Özalp Atatürk'ten Anılar, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları Ankara, 1990, s. 37- 38. 136 Resmî Cerîde, 04.03.1925, Sayı 87; TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: II, İçtima Senesi II, TBMM Matbaası, Ankara, 1976, s. 149-154. 137 Resmî Cerîde, 04.03.1925, Sayı: 87; TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: II, İçtima Senesi II, TBMM Matbaası, Ankara, 1976, s. 149-154. 73 Hükûmetin aldığı idari, adli ve askeri tedbirler sayesinde ayaklanma, Genç ili ile Diyarbekir ve Ergani illerinin bir kısmında etkili olmak üzere yaklaşık 30.000 kilometrekarelik bir sahada mevzii nitelikte kalmıştı.138 İsyan bastırıldıktan sonra Hükûmet, bölgede benzer nitelikli isyanların bir daha yaşanmaması için 24 Eylül 1925 tarihinde "Şark Islahat Planı" adı altında bir ıslahat programını yürürlüğe koymuştu.139 Plandaki hedeflere bakıldığında bu işin Hükûmet tarafından büyük bir ciddiyetle ele alındığını söyleyebiliriz. Ancak bu hedefler Hükûmetin hemen birkaç yılda gerçekleştirebileceği hedefler değildi. Bu sebeple daha sonraki yıllarda bölgede Şeyh Sait isyanı gibi benzer nitelikte isyanlar çıkmıştır. 1.1.1.1.2. İsyan Öncesi Bölge Doğu ve Güneydoğu Anadolu coğrafyası, tarih boyunca özellikle Osmanlı Devleti’nin son yüzyılında birçok savaşın yaşandığı, isyanın çıktığı bir bölge olmuştu. I. Dünya Harbi yıllarında ve sonrasında bölgedeki Ermeni, Nasturi ve Kürt unsurlar yabancı devletlerin kışkırtmasına maruz kalmıştı.140 Cumhuriyet tarihinde de en çok isyan bu bölgede çıkmıştı. Bu isyanlardan sonuçları itibarıyla en etkili olanlardan biri Şeyh Sait isyanı idi. Cumhuriyet'in hemen ilk yıllarında çıkmış olan Şeyh Sait isyanını daha iyi anlayabilmek için öncesinde bölge şartlarına, yeni Türk devletinin uğraştığı Musul meselesine ve bu meseleyle ilintili Nasturi isyanına kısaca değinmekte fayda vardır. Çünkü Şeyh Sait isyanı çıktığı zaman devrin siyasî kadrolarının neredeyse tamamına yakını bu isyanı İngiliz tahrik ve teşviki sonucu çıkan Musul meselesi bağlantılı bir isyan olarak değerlendirmişlerdi. Dönem koşullarına bakıldığında bu değerlendirmelerin abartılı olduğunu söyleyemeyiz. Lozan’da Musul meselesi çözüme kavuşturulamamıştı. Musul’un çalışma bölgemize sınır olması ve de İngilizlerin bu meseleyi kendi lehine çözüme kavuşturmak için Nasturi isyanını çıkartmış olmaları Devlet’in daha sonra bölgede 138 Hallı, a.g.e., s. 124-125. 139 Tan, a.g.e, s. 245-250. 140 Bu konuda bkz. Ergün Aybars, Yakın Tarihimizde Anadolu Ayaklanmaları, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları, İstanbul, 1988. 74 takip edeceği politikalar açısından ilk ciddî tecrübe olmuştu. Musul meselesi, 5 Haziran 1926’da Türkiye’nin aleyhine çözülmüştü. Ancak bu süreçte yaşadığı bazı tecrübeler Türkiye’nin gerek Şeyh Sait isyanı gerekse sonraki isyanlara karşı tutumu, bölge ve bölge insanı üzerindeki düşünce ve planlarını etkilemesi açısından önemli olmuştur. Bilindiği üzere I. Dünya Savaşı’nın nedenlerinden biri de sanayisini kurmuş olan ülkelerin petrol ihtiyacını karşılayacak havzalara sahip olma arzusuydu. Osmanlı Devleti’nin sahibi olduğu Ortadoğu bölgesi bu zenginliğinden dolayı daha savaş başlamadan ülkelerin rekabet sahası hâline gelmişti. Musul bölgesinde petrol arama çalışmaları 1871 yılında ilk kez Almanlar tarafından yapılmıştı. Bu coğrafyadaki petrolle sadece Almanlar ilgilenmemiş İngilizler de ilgilenmişti. İşte bu iki devlet arasındaki rekabet, I. Dünya Harbi başlayıncaya kadar devam etmişti.141 Harp, 1918 yılında İttifak devletlerinin mağlubiyetiyle sonuçlanmıştı. Osmanlı Devleti, Harpten 30 Ekim 1918 tarihli Mondros Mütarekesi ile çıkmıştı. Mütareke’nin 7. maddesine göre Müttefikler, emniyetlerini tehdit edecek bir vaziyet ortaya çıkarsa orayı işgal hakkına sahip olmuştu.142 İngilizler işte bu maddeye dayanarak 8 Kasım 1918’de Musul’un işgaline başlamıştı. Musul’un ardından diğer Anadolu vilayetlerinin de İtilaf devletlerince işgal edilmeye başlanması üzerine 9. Ordu Kıtaatı Müfettişi Mustafa Kemal, 19 Mayıs 1919 tarihinde İstiklal Harbi meşalesini yakmak için Samsun’a çıkmıştı.143 Genelgeler ve kongrelerin ardından Temsil Heyeti Başkanı Mustafa Kemal’in bizzat hazırlayıp İstiklal Harbi’nin yol haritası olarak görülen Misakımilli, Osmanlı Mebusan Meclisinde kabul edilmiştir. Misakımilli sınırları içerisinde olup düşman işgalinden kurtarılması gereken yerler arasında Musul da vardı.144 141 Kemal Melek, İngiliz Belgeleriyle Musul Sorunu (1890-1926), Üçdal Nesriyat, İstanbul, s. 12-15; Öke, a.g.e., s. 30-32. 142 Soysal, a.g.e., s. 12. 143 Mondros Mütarekesi sonrası ülkenin içinde bulunduğu durum için bkz. Atatürk, Nutuk, s. 1-4. 144 Soysal, a.g.e., s. 15. 75 İstiklal Harbi’nin askeri safahatı, 11 Ekim 1922 tarihli Mudanya Mütarekesi ile sona ermişti. Kasım 1922’de başlayıp kesintiyle beraber Temmuz 1923 tarihine dek sürecek olan Lozan barış müzakerelerinde Musul meselesi çözüme kavuşamamıştı. Görüşmelerde Türk tarafını temsil eden İsmet Paşa, Musul’un etnografik, siyasal, tarihî, coğrafî, askerî ve stratejik yönden Türk tarafına bırakılması konusundaki Türk tezini savunmuştu.145 İngilizler ise petrol sorununu tamamen gizleyerek Musul’da istedikleri gibi oynadıkları demografik verilerle Türklerin Musul’da herhangi bir hakları olmadığını ileri sürmüşlerdi.146 Konferans’ta her iki taraf isteklerinden vazgeçmeyince imzalanan Lozan Antlaşması’nın 3. maddesi ve 2. fıkrası gereğince; Türkiye ile Irak arasındaki sınır, Lozan Antlaşması’nın yürürlüğe girmesinden sonra dokuz aylık bir süre içinde her iki tarafça dostça bir çözüm yoluyla saptanacaktı. Belirtilen süre içinde iki hükûmet arasında anlaşma olmadığı takdirde, bu anlaşmazlık Milletler Cemiyeti Meclisine götürülecekti.147 İngilizler, 19 Mayıs- 9 Haziran tarihleri arasında toplanan İstanbul Konferansında bir sonuç çıkmayınca meseleyi 6 Ağustos’ta Cemiyeti Akvama götürmüşlerdi.148 Burada da Türk tarafının askerî149 ve sivil150 makamlara hazırlattırılmış olan haklı tezlerine rağmen İngilizler bildiğini okumuştu. Türk Hükûmetinin askerî harekâtı bile düşündüğü bu günlerde151 İngilizler, Türkiye dâhilinde birtakım karışıklıklar çıkarttırmışlardır. Bunlardan biri Nasturi ayaklanmasıydı. İngilizler Haliç Konferansında, Musul’dan başka Hakkâri toprakları üzerinde de birtakım taleplerde bulunmuştu. O günlerde İngilizler, meseleyi kendi lehine 145 BOA HR. SYS 2656/7-17. 146 BOA HR. SYS 2656/7-17. 147 Soysal, a.g.e., s. 85-87; Ömer Kürkçüoğlu, Mondros'tan Musul'a Türk-İngiliz İlişkileri, İmaj Yayınevi, Ankara, 2006, s. 349. 148 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: II, C: 9, İçtima Senesi: II, s. 5-21 (18 Ekim 1924); Mahmut Goloğlu, Türkiye Cumhuriyeti Tarihi 1, 1924-1930 Devrimler ve Tepkileri, Türkiye İşbankası Kültür Yayınları, s. 60; Öke, a.g.e., s. 183.. 149 Erkan-ı Harbiye-i Umumiye Reisi Müşir Fevzi'nin 02.09.1924 tarihli hazırlattığı rapor için bkz. BOA HR.SYS 2655/1-2-5. 150 BOA HR.SYS 2658/4. 151 Feridun Kandemir, Hatıraları ve Söylemedikleri ile Rauf Orbay, Sinan Matbaası, İstanbul, 1965, s. 121-122. 76 çözüme kavuşturmak için Van’ın güneyinden, Siirt vilayetinin doğusunda ve Mardin vilayetinin kuzeyinden ve doğusundan Irak hududuna kadarki geniş sahada yaşayan Nasturileri152 kullanmak istemiştir. Nasturiler, bu günlerde İngiliz tahrikiyle, aralarına devlet memuru sokmak istemeyecek kadar başlarına buyruk hareket etmekteydi. Neticede Nasturiler, İngilizlerin gizlice verdikleri silahlarla bir ayaklanma çıkarmışlardı.153 Türkiye, esasında daha önceki tecrübelerden hareketle, İngilizlerin Nasturiler üzerinden bölgede gerçekleştirmek istedikleri planların farkındaydı.154 Buna engel olmak için bölgede idari ve askeri teşkilat kurmaya çalıştığı sırada,155 7 Ağustos 1924’te Hakkâri Valisi Halil Rıfat Bey kaçırılmıştı. Böylelikle bölgede beklenen isyan başlamıştı.156 İngilizler isyanı teşvik etmekle kalmamış doğrudan doğruya asilere fiili yardımda da bulunmuştu. Asi Nasturiler için 16 Eylül’de başlayan tedip harekâtında İngilizler, 20 Eylülde Türk askerleri ve ikmal hattı üzerindeki kervanları bombalamaktan geri durmamıştır. İngilizlerin bu hareketi Türk ordusunun bölgede çok daha fazla varlık göstermesine engel olsa da 22 Eylül 1924’te Valto dağına kadar ilerlenmişti. Nasturiler bu tarihte güneye kaçtıkları için mıntıkada artık onlardan eser kalmamıştı.157 İsyan, Türk Hükûmetince bastırılırken Milletler Cemiyeti Meclisi, 30 Eylül 1924’te toplanarak Musul sorununu inceleyecek bir komisyon kurulmasını kararlaştırdı. Komisyon, 16 Temmuz 1925 tarihinde raporunu tamamlayıp Milletler 152 Osmanlı Devleti'nde Ermenilerden sonra gelen en önemli Hristiyan cemiyet olarak bilinen ve genellikle Süryanilikle karıştırılan Nasturilik, Hazreti Yahya'dan beri Ortadoğu'daki meskûn Hristiyanlar arasında Mesih'in kutsallığı üzerine çıkan dini tartışmalar üzerine Nastorios'un 5. Yüzyılda kurduğu bir mezhepti. Nastur mezhebinden olanlara Nasturi denilmekteydi. Nasturiler hakkında geniş bilgi için bkz. Kadir Albayrak, Keldâniler ve Nasturiler, Vadi Yayınları, Ankara, 1997, s. 77; Yonca Anzerlioğlu, Nasturiler, Ankara, 2000. 153 Kandemir, a.g.e., s. 121-122. 154 Hâkimiyet-i Milliye, 3 Ekim 1924. 155 Şadillili Vedat, a.g.e., s. 60. 156 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: II, C: 9, İçtima Senesi: II, s. 5-21, (18 Ekim 1924); Goloğlu, a.g.e., s. 61. 157 Hallı, a.g.e., s. 28-63. 77 Cemiyetine verdi.158 Milletler Cemiyeti Meclisi, 16 Aralık 1925 tarihinde Komisyonun raporunu benimsedi. Bundan sonra Türkiye ve İngiltere arasında 5 Haziran 1926 tarihli Ankara Antlaşması ile Türk-Irak sınırı çizilmiş oldu.159 Buna göre müzâkere sürecinde çizilen ve Hakkâri’yi Türkiye’de bırakan Brüksel hattının güneyi Irak’a, kuzeyi de Türkiye’ye bırakıldı. Türkiye’nin ilk başta bu karara tepkisi çok sert olsa da direnmesi uzun sürmedi. "Bunda iç ve dış faktörlerin etkisi önemli rol oynadı. Türkiye Milletler Cemiyeti’ne üye değildi ve Milletler Cemiyeti, İngiliz hâkimiyeti altında bulunmaktaydı. Kürt ayaklanmasının kuvvet kullanarak bastırılması, Nasturilerin geri alınmaması... Musul sorununun, meselenin çözümü için hep Avrupalı Hristiyan devlet temsilcileri tarafından incelenmesi, Türkiye’yi yalnızlığa itti. Türkiye’nin tek Müslüman devlet olarak Avrupa örgütlerinde hak araması, durumu biraz aleyhine geliştirdi."160 1.1.1.1.3. İsyanın Sebebi ve Niteliğine Dair Bazı Görüşler Musul meselesinin Türkiye ve İngiltere arasında çözüme kavuşturulmak istendiği süreçte 13 Şubat– 14 Nisan 1925 tarihleri arasında Şeyh Sait isyanı çıkmıştı. Bu isyan, Nasturi isyanından daha etkili ve uzun sürmüştü. İsyanının sebepleri ve çıkışına zemin hazırlayan şartları, dıştaki Musul sorunuyla birlikte bu yıllarda Türkiye’nin içteki politik gelişmelerinde arayabiliriz. İstiklal Harbi’nin ardından Mecliste Müdafaa-i Hukuk ve İkinci Grup kurulmuştu. Gruplar arasındaki görüş ayrılıkları 3 Mart 1924 tarihinde Halifeliğin kaldırılmasıyla iyice belirginleşmişti. II. Meclisin açılmasıyla Meclis Başkanı Mustafa Kemal yanlısı grubun kurduğu Cumhuriyet Halk Fırkasının hemen karşısında Mustafa Kemal’in Millî Mücadele’de en yakınında yer alan isimlerden Kâzım Karabekir, Ali Fuat ve Rauf Beyler Terakkiperver Cumhuriyet Fırkasını kurmuştu. İşte Musul meselesinden kaynaklı dış huzursuzluğun yanı sıra savaştan yeni çıkmış devletin geçirmiş olduğu bu hızlı siyasî dönüşüm ister istemez hem yönetici kadroda hem de yönetilen kesimde birtakım rahatsızlıklara yol açmıştı. 158 Melek, a.g.e., s. 46-47; Musul Tahkîk Komisyonu'nun Cemiyet-i Akvâm'a Verdiği Rapor'un tam metni için bkz. Raif Karadağ, Musul Raporu, Yay.Haz.: Ömer Hakan Özalp, Emre Yayınları, İstanbul. 159 Soysal, a.g.e., s. 304-317; Kürkçüoğlu, a.g.e., s. 366. 160 Melek, a.g.e., s. 47. 78 İsyanın niteliği hususunda geçmişten günümüze araştırmacılar arasında varılmış ortak bir kanaat yoktur. Görüş ayrılığı, isyanın irticaî ya da millî olup olmadığı ve İngiliz desteği var mıydı yoksa yok muydu sorunsalı üzerinde yoğunlaşmaktadır. Başta isyanın lideri Şeyh Sait olmak üzere dönemin bazı önemli isimleri ve sonrasında bazı araştırmacılar Kürtlerin merkezle arasındaki en önemli bağlardan biri olan Halifeliğin kaldırılmasının devlete karşı hilafetin yeniden getirilmesi konusunda baskı kurmak için irticaî bir karakterle bu isyanın çıkarılmış olduğu fikrini savunmaktadırlar.161 Halifeliğin kaldırılmasının isyanın çıkmasında gerçekten bir etkisinin olup olmadığı ya da ne derece bir etkisinin olduğu tam olarak kestirilemez ama bölgede bir takım rahatsızlıklara yol açtığı bir gerçektir. Örneğin Başvekil İsmet Bey, 14.05.1924 tarihinde Diyanet İşleri Reisine yazdığı yazıda, Erzurum vilayeti İspir kazası müftüsü Hacı Ahmet Efendi’nin bayramda camide ve hükûmet dairesi önünde hilafet ve saltanat taraftarı bir beyanda bulunması üzerine kendisine işten el çektirilerek hakkında soruşturma başlatıldığına dair Dâhiliye Vekâletinden bir telgraf alındığını ve zikredilen müftünün hemen azliyle yerine bir başkasının seçilmesi ve diğer müftülüklerde de bu tarz hareketlerin ortaya çıkmaması adına gerekli nasihatlerin yapılması için tedbirler alınmasını istemişti.162 İsyanın millî bir karakter taşıyıp taşımadığı konusunda ise isyanda asiler arasında bulunmuş olan isimlerden Kasım Bey, asiler için kurulan Şark İstiklal Mahkemesindeki ifadesinde Şeyh Sait ve adamlarının isyanlarına dini alet ettiklerini, esas maksatlarının istiklâl elde etmek olduğunu söylerken163 Mahkemenin üyelerinden Ahmet Süreyya Örgeevren de Kasım Bey ile aynı kanaati taşımaktaydı.164 161 İsmail Beşikçi, Doğu Anadolu'nun Düzeni Sosyo-Ekonomik ve Etnik Temeller, e Yayınları, Ankara, 1970, s: 312-313; Hüseyin Okçu, "Şeyh Said'in Torunu A. Melik Fırat İle..." Girişim Dergisi, İstanbul, 1989; Uğur Mumcu, Kürt- İslam Ayaklanması 1919-1925, Tekin Yayınevi, İstanbul, t.y., s. 233; K. Doğan Dirik, Atatürk'ün İzinde, Vali Paşa Kâzım Dirik Bandırma Vapuru'ndan Halkın Kalbine, Gürer Yayınları, İstanbul, 2008, s. 164; Şevket Süreyya Aydemir, Tek Adam Mustafa Kemal, Üçüncü C. 1922-1938, Remzi Kitabevi, İstanbul, 2011, s. 202; Mesut Yeğen, Devlet Söyleminde Kürt Sorunu, İletişim Yayınları, İstanbul, 2013, s. 135. 162 BCA 30 10 0 0/ 102 667 1. 163 Ahmet Süreyya Örgeevren, Şeyh Sait ve Şark İstiklâl Mahkemesi, Yay.Haz.: Osman Selim Kocahanoğlu, , Temel Yayınları, İstanbul, 2002, s. 223. 164 Örgeevren, a.g.e., s. 37-41. 79 Kimi yazarlar da bu isyanın hem ulusçu hem de İslamcı bir karakter taşıdığı kanaatindedir.165 Ayaklanmanın İngiliz destekli çıktığına dair o dönem akıllara şüphe düşürecek bazı gelişmeler de yaşanmıştı. İstanbul’dan 23 Temmuz 1924 tarihinde İngiliz Büyükelçilik görevlisi Henderson imzalı İngiltere Dışişleri Bakanı Mc Donald’a gönderilen 572 sayılı raporda, gelen bir temsilcinin bütün Kürt yerel komitelerini harekete geçirmeye hazır oldukları, bu sebeple kendilerine yardımcı olmaları yönünde istekte bulunduğu ancak bu isteğin kabul edilmediği bildirilmişti.166 İsyan sonrası yapılan araştırmalarda da kimi araştırmacılar isyanın dini görüntüsü altında ulusal bir başkaldırı olduğu görüşünü savunmuştur.167 Bu görüşü destekler nitelikte Azadi örgütünün faaliyetlerini ilk başta söyleyebiliriz. 1.1.1.1.4. İsyanda Azadi Örgütünün Rolü I. Dünya Harbi’nden sonra Kürt aydınları, Doğu’da İngiltere mandası altında bağımsız bir Kürt devleti kurmak için Kürt Teali Cemiyetinin etrafında toplandılar. Merkezi İstanbul’da olan bu Cemiyet, Kürt nüfusunun yoğun olduğu bölgelerde şubeler açmaya başladı. Cemiyetin başkanı Seyyit Abdülkadir, başkan yardımcısı ise Bedirhan ailesinden Emin Avni idi.168 Cumhuriyet’in ilânından sonra kapatılan bu Cemiyetin mensupları kısa bir süre sonra yeniden örgütlenerek merkezi Erzurum olmak üzere yeni bir bölücü teşkilatlanmayı 8. Kolordu bölgesinde kurmuşlardı. Genellikle Azadi adıyla bilinen "Kürdistan İstiklâl ve İstihlâs Komitesi" adındaki örgütün liderliğini Cibranlı Halit Bey ile Bitlis beylerinden Bitlis eski Milletvekili Yusuf Ziya169 yapmaktaydı. Yusuf Ziya Bey, Millî Mücadele yıllarında 18 Kasım 1920 tarihli Meclis görüşmelerinde 165 Bernard Lewis, Modern Türkiye'nin Doğuşu, TTK Ankara, 2007, s. 405-406; Erik Jan Zürcher, Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası (1924-1925), İletişim Yayınları, İstanbul, 2010, s. 116. 166 Bilal N. Şimşir, İngiliz Belgeleriyle Türkiye'de "Kürt Sorunu" (1924-1938) Şeyh Sait, Ağrı ve Dersim Ayaklanmaları, 2. Baskı, TTK Basımevi, Ankara, 1991, a.3-10, No. 1; Martin van Bruinessen, Ağa, Seyh, Devlet, İletisim Yayınları, İstanbul, 2013, s. 387. 167 Şadillili Vedat, a.g.e., s. 73-74; Mete Tunçay, Türkiye Cumhuriyeti'nde Tek-Parti Yönetimi'nin Kurulması 1923-1931, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 2010, s. 136. 168 Behçet Cemal, Şeyh Sait İsyanı, Sel Yayınları, t.y., s. 13-14. 169 TBMM Albümü 1920-2010, C: 1, s. 16. 80 Kürtlerin bütün siyasetleri, bütün mefkûrelerinin dinlerinde olduğunu söylemiş, "Kürtler bu Meclise karşı fena fikirler besleyemezler"170 cümlesini sarf etmişti ki daha sonra kendisinin Azadi Örgütü içerisinde yer alması 4 yıl önce konuştuklarının artık çok ötesinde bir yerde olduğunu bize göstermektedir. Azadi Örgütü ilk kongresini 1924 yılında Erzurum’da yaptı. Bu kongreye katılanlar arasında Halit Bey’in akrabası Şeyh Sait de vardı. Bu kongrede iki önemli karar alındı: "a) Doğuda bütün aşiretlerin katılacağı bir isyan yapılacak ve bağımsızlık ilân edilecekti. İsyan titizlikle planlanacak ve Mayıs 1925 tarihinde çıkartılacaktı. b) İsyan için dış yardım temini sağlanacaktı." İsyanı organize eden Azadi Örgütünün isyan öncesi en az 18 yerde teşkilat kurduğu bilinmektedir.171 Örgütün bu yıllarda muhtemelen Şeyh Sait isyanından sonra yayınlanan "Kürdistan Bağımsızlık ve Kurtuluş Komitesi Genel Merkezi" imzası ile yayınladığı bildiride de "Ulusal gayenin elde edilmesine kadar savaşa devam edilecektir" cümlesine yer verilmişti.172 Bu süreçte bazı Kürt ileri gelenler çıkarmayı planladıkları isyanda İngilizlerin desteğini alabilmek için İngiliz makamlarına defalarca başvurmuştu. Hatta Kürt Teali Cemiyetinin en faal üyelerinden Kör lakabı ile tanınan Palulu Sadi, ayaklanmanın öncesi ve sonrasında İstanbul’da Büyük Britanya Dışişleri Bakanlığı Şark Şubesi memurlarından Miralay Templeton diye Türk gizli polisinden Nizamettin Bey ile görüşmüştü. Sadi, Seyyit Abdülkadir adına Kürt bağımsızlık hareketi için İngilizlerden şu yardımları istemişti: "İngiltere Kürt emirliğinin kurulmasını destekleyecek ve emirliği civar hükûmetin hücumundan koruyacak, Emaretin başına Seyyit Abdülkadir getirilecek ve kabinesinin teşkili konusunda kendisine karışılmayacak. 1925 yılının ilkbaharında başlayacak olan hareketin ilk hedefi Diyarbakır’ı ele geçirmek ve Musul hududunda 170 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 1, C: 5, İçtima: 1, TBMM Matbaası, Ankara, 1981, s. 428-430. 171 Yaşar Kalafat, Şark Meselesi Işığında Şeyh Sait İsyanı Olayı, Karakteri, Dönemindeki İç ve Dış Olaylar, Boğaziçi Yayınları, Ankara, 1992, S. 128-133; Soyak, a.g.e., s. 301-302; Dersimi, a.g.e., s. 182. 172 Bu bildirinin tam metni için bkz. Murat Bardakçı, "İşte Kürtlerin 80 Yıl Önceki İlk Talepleri" Habertürk, 22.08.2009. 81 İngilizlerle temas kurmak. İngiltere Emaretin kurulmasına kadar, Kürtlere gerekli silah, cephane ve altın verecek, bunun ilk taksiti 250 bin altın olacaktır." 173 Kürt ileri gelenlerin farkında olmadan yapmış olduğu bu görüşmeler Türk hükûmetinin gelişmelerden haberdar olmasını sağlamıştı. Hatta bu sebeple Şeyh Sait isyanı çıktıktan sonra teşvik ve tahrik edici dış unsur olarak İngilizlerin akla geldiği söylenebilir. Hatırlanacağı üzere Kürt aydınların İngilizlere doğru bir şekilde ulaşarak onlarla yapmış oldukları görüşmelerde istedikleri yardımın İngilizlerce dikkate alınmadığını daha önce ifade etmiştik. Kürtlerin isteklerinin kabul edilmediğine dairrapor, İngiltere’ye 23 Temmuz 1924 tarihinde gönderilmişti.174 İngilizlerin bu istekleri niçin kabul etmediklerine dair raporda herhangi bir bilgi yoktur. İngilizler belki de Musul müzâkerelerinin gidişatına göre ya da Kürtlerin faaliyetlerine göre durum belirleyecekti. Bu konuda net cümleler kurmak zordur. Bu bilgiler bize her ne kadar bu isyana İngilizlerin doğrudan taraf olduklarına dair net çıkarımlar vermese de Kürtlerin isyan için İngiliz desteğini aradıklarını kesin olarak ortaya koymaktadır. İlk önce Kürt Teali Cemiyeti, ardından Azadi örgütü liderlerinin İngilizlerle isyan öncesi destek sağlamak için yapmış olduğu görüşmeler, dönemin birçok önemli simasına, isyanın ardında İngiltere’nin olduğu kanaatini doğursa da bu konu henüz aydınlığa kavuşmuş değildir. İsmet İnönü isyandan çok sonra kaleme alınan hatıralarında; "Şeyh Sait isyanını doğrudan doğruya İngilizlerin hazırladığı veya meydana çıkardığı hakkında kesin deliller bulunamamıştır. Fakat bundan şüphe edilmiş ve gerekli tahkikat yapılmıştır. Çünkü İngilizlerin Musul hareketi esnasında ve daha sonra Nasturi ayaklanmalarında olduğu gibi, hudutlarda ve dışarıda propagandayla, münasebetlerle Şeyh Sait isyanının patlamasında zahiren yardımcı oldukları intibaı mevcuttu" diyecekti. İnönü’nün de değindiği gibi gerçekten Musul meselesinin çözüme kavuşturulmaya çalışıldığı bu yıllarda isyanın İngiltere tarafından desteklenmesi kuvvetle muhtemeldi. Ancak İngiliz belgeleri üzerine bu dönemi inceleyen Öke, 173 Cemal, a.g.e., s. 14-15; Şadillili Vedat, a.g.e., s. 73-74. 174 Şimşir, İngiliz Belgeleriyle, a.3-10, No. 1. 82 "isyanın mimarları bu desteği sağlamak için uğraşmışlardır" derken bir başka araştırmacı Kürkçüoğlu ise "bu konuda, İngiltere’nin kesin rolünü ortaya koyacak bir belgeye rastlayamadık" demekteydi.175 İsmet Paşa’ya göre bu isyanı milli bir hareket olarak kabul etmemek lazımdı. Çünkü Millî Mücadele esnasında ve Lozan müzâkereleri sırasında Kürtler, Türklerle birlikte hareket etmişlerdi. Bu sebepten ötürü isyanın sebepleri arasında Doğu’daki sosyal yapıyı düşünmek gerekiyordu. Doğu'daki şeyh hâkimiyeti ve nüfuz sahasının Osmanlıda olduğu gibi devam ettirilmek istenmesi bir propaganda malzemesi olmuş ve bu konu tahrik edilmişti.176 Türk devletince hareketleri çok yakından takip edilen Azadi örgütü mensuplarına karşı Hükûmet, elbette ki kayıtsız kalmayacaktır. Örgütün liderleri 1924 yılı ağustos ayında çıkan Nasturi ayaklanmasının tedip harekâtı sırasında tevkif edileceklerdir. Başvekil İsmet Paşa, Trabzon’da bulunan Gazi Mustafa Kemal Paşa’ya 16 Eylül 1924 tarihinde Ankara’dan Nasturi harekâtını özetleyen rapor göndermişti. Rapora göre Bitlis’te bulunan eski milletvekillerinden Yusuf Ziya, tedip sırasında kullanılacak olan Beytüşşebap Grubu’nda görevli 18. Alay yaveri ve kardeşi Teğmen Rıza’dan Erzurum’a gideceğinden dolayı kendisine para göndermesini istemişti. Yine raporda Yusuf Ziya’nın daha önce Muş’ta Vartenis köyünde iken Beytüşşebap Grubu’nun Eylül’ün altıncı günü firar edip Van’ı basacağından bahsettiği bilgisi de verilmişti. Raporun devamında zikredilen Alay’dan dört subay ile 400 kadar erin 3/4 Eylül gecesi firar ettiği bildirilmiştir. Yusuf Ziya’nın firardan önce olaydan bahsetmesi, dâhilde Van, Bitlis, Siirt bölgelerinde ayaklanma tertip etmiş olduğu, kendisinin de bu ayaklanma sırasında Erzurum’da bulunma sebebinin ya bu 175 Şeyh Sait isyanı hakkında İngiliz rolünün olup olmadığı konusunda farklı değerlendirmeler için bkz. Okçu, a.g.e.; Ergün Aybars, İstiklal Mahkemeleri, Milliyet Yayınları, İstanbul, 1997, s. 264; Öke, a.g.e., s. 214; Kürkçüoğlu, a.g.e., s. 377-378; Ali Fuat Cebesoy, Yayına Hazırlayan: Osman Selim Kocahanoğlu, Siyasi Hatıralar Büyük Zaferden Lozan'a Lozan'dan Cumhuriyete I-II, İstanbul, 2007, s. 541-546; Tunçay, a.g.e., s. 136-137; PRO, E 6454/32/44'ten naklen 23.7.1924 tarihli İngiliz elçilik raporundan Erik Jan Zürcher, Cumhuriyetin İlk Yıllarında Siyasal Muhalefet Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası (1924- 1925), İletişim Yayınları, İstanbul, 2010, s. 64; Genelkurmay Belgelerinde Kürt İsyanları II, Kaynak Yayınları, İstanbul ,2011, s. 251 176 İnönü, Hatıralar, s. 465-466. 83 ayaklanmanın tertipleyicisi olduğunu gizlemek ya da Erzurum’da bulunarak ayaklanmaya bu havalide katılım sağlamak istediği tahminini yürüttürmüştür. İsmet Paşa’ya bu ayaklanmada genel tertibatın İngilizler tarafından alınmış olma ihtimalini düşündüren olay ise, firari subaylardan birinin Zaho’da İngilizlere katılmış olmasıydı.177 Bu rapordan da anlaşılmaktaydı ki Azadi örgütünün liderlerinin 1925 ilkbaharında çıkarmayı kararlaştırdıkları isyan için Nasturi isyanı adeta harekete geçmek için bir fırsat zemini oluşturmuştu. Bu isyanla birlikte Azadi’nin etkilediği ordu mensubu kişilerin firarı, asilerin hem planlarını deşifre edecek hem de erken kalkışılacak olan bir ayaklanmada örgütün diğer geriye kalanlarının başarısız olmaları sonucunu doğurmuştur. Ortaya çıkan bu durum üzerine örgüte dâhil Yusuf Ziya, Musa ve Cibranlı Halit ile bazı arkadaşları Nasturi isyanı sebebiyle tevkif ve mahkûm edilmişlerdi. Bitlis Divanı Harbi bunları yargılarken Şeyh Sait’in şahitliğine de ihtiyaç duymuş ve mahkemeye davet etmiştir. Şeyh Sait, hasta olduğu gerekçesiyle ifadesini yazılı olarak Hınıs’ta vermişti. Ancak bu durumdan kuşkulanan Şeyh Sait, durumu oğlu Ali Rıza vasıtasıyla İstanbul’a Seyyit Abdülkadir’e bildirdi. Kendisi de İstanbul’dan dönen oğluyla beraber Diyarbekir civarına indi. Burada bir ay kadar kaldıktan sonra Şubat 1925’te Piran’a geldi.178 1.1.1.1.5. İsyanın Çıkışı Şeyh Sait isyanı, 13 Şubat 1925 tarihinde çıkmış ve aylarca genç Cumhuriyeti uğraştırmıştı. İsyan, daha önceden yapılan plana göre 1925 baharında çıkartılacaktı. Ancak Nasturi isyanı sırasında Azadi ileri gelenlerinin tutuklanmalarıyla erken bir tarihe çekilmiştir. Bu isyanın nasıl çıktığı sebepleri ve özelliklerini devrin Başvekili Ali Fethi Bey’in Mecliste 25 Şubat’ta yaptığı konuşmadan öğreniyoruz. Ali Fethi Bey’e göre Bitlis Divan-ı Harbi’nde yargılanmak üzere tevkif edilen kişilerle münasebeti bulunan 177 Hallı, a.g.e., s. 483-485. 178 Cemal, a.g.e., s. 22-23. 84 Nakşibendi tarikatından Şeyh Sait, bu tutuklamalar üzerine harekete geçmişti. Şeyh Sait, mürit ve adamlarıyla beraber Genç vilayetinde bir dolaşma hareketi yapmış ve her uğradığı yerde bilhassa Hükûmete muhalefeti ile tanınmış olan unsurlar ile sıkı ve gizli görüşmeler yapmıştı. Bu arada Şeyh Sait’in attığı adımlar jandarma tarafından takip edilmekteydi. Şeyh Sait, doğum yeri olan Piran köyüne geldiğinde jandarmalar Şeyh’in yanında bulunan iki şahsın firari olduğunu fark etmiş ve bu firarileri derdest etmeye teşebbüs etmişti. Bunun üzerine Şeyh Sait, jandarmalara karşı silah kullanılması için emir vermiş ve çatışma sırasında jandarmaları esir almıştı. Bu suretle Şeyh’in içinde tuttuğu isyanı başlamıştı. Ali Fethi Bey, isyan başlamadan evvel Şeyh Sait’in biri Halep’te diğeri İstanbul’da bulunan iki oğlunun Hınıs’a varmasını beklediğini ve onlarla görüştükten ve onların Halep ve İstanbul’da temas etmesi muhtemel bulunan zevattan beklediği haberleri aldıktan sonra Şubat’ın 13. gününde isyan hareketini başlattığını belirtmiştir.179 Bu isyanın lideri olarak Şeyh Sait’in ön plana çıkmasında bazı etkenler vardı. Bunlar arasında Şeyh Sait’in Nakşibendi tarikatının önemli bir ismi olması, Erzurum Hınıs meralarında beslediği koyunları satmak için hayatı boyunca defalarca Halep’e gitmesi ve bu yolculukları sırasında Erzurum-Halep arasındaki güzergâh üzerinde özellikle Zaza Kürtleri arasında oldukça nüfuz sahibi bir isim olması da vardı. Piran’da jandarmalara ateş açılmasının ardından Şeyh Sait burada bir vaaz vermişti. Şeyh Sait vaazında: "Medreseler kapandı. Din ve Vakıflar Bakanlığı kaldırıldı. Din okulları Milli Eğitim’e bağlandı. Gazetelerde birtakım dinsiz yazarlar dine hakaret etmeye, Peygamberlerimize dil uzatmaya cüret ediyorlar. Ben bugün elimden gelse, bizzat dövüşmeye başlar, dinin yükselmesine gayret ederim"180 sözleri ile halkı ayaklanmaya teşvik etmişti. Şeyh Sait, isyanı başlatır başlatmaz derhal telgraf hatlarını kestirmiş ve Hükûmete karşı isyan halinde bulunduğunu ilan etmişti. Aynı günün gecesinde Genç Hapishanesi’ne ve Jandarma Dairesine yapılan tecavüz neticesinde jandarmalar 179 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 2, C. 14, İçtima Senesi 2, Ankara, 1976, s. 309-311 (25.02.1925); Örgeevren, a.g.e., s. 37-41. Cemal, a.g.e., s. 18-19. 180 Cemal, a.g.e., s. 18-24; Hallı, a.g.e., s. 88. 85 asilerin eline esir düşmüştü. Çapakçur’da da aynı şekilde hükûmet konağına karşı bir tecavüz vuku bulmuş, hükûmet konağı zapt olunmuştu.181 Şeyh Sait, isyandan sonra kurulmuş olan Şark İstiklal Mahkemesindeki yargılamalar sırasında isyanı dini gerekçelerle çıkardığını savunmuştu. Şeyh Sait: "Hükûmet’e şeriat meselesini anlatmak istedik. Hiç olmazsa bir kısmının icrasını talep edecektik. Allah’ın kaderi beni bu işe düşürdü. İçine bir düştüm, bir daha çıkamadım." sözleri ile isyanın evveliyatının olmadığını Piran vakası ile alevlendiğini söylemişti. Yine O’na göre kendisi, yanında bulunan firarilerin teslim olmasını tavsiye etmiş ancak onlar bu tavsiyeyi dinlememiş ve jandarmaya ateş açmışlardı. Oğlu Ali Rıza, İstanbul’a koyun ticareti için gitmişti. Kendisi isyan meselesinden İstanbul’dan katiyen bir şey işitmemişti. Şeyh Sait sorgusunun devamında şeriat için mücadele edeceğini ancak bunun fiili olarak bu şekilde değil kitap, risâle vs. ile olacağını, müstakil bir Kürdistan krallığı niyetlerinin olmadığını ancak kaderin kendisini böyle bir işin içine soktuğunu da ifade etmişti.182 Şeyh Sait bu şekilde isyanla ilgili kendisini savunurken aynı mahkemede isyana katılan isimlerden Emekli Binbaşı Kasım, mahkeme salonunda Şeyh Sait ve Şeyh Abdullah varken isyanın Kürt istiklali için çıkarıldığını, Şeyh Sait’in oğlu Ali Rıza’nın İstanbul’da Seyyit Abdülkadir ile görüştüğünü bizzat kendisinin söylediğini ifade etmiş olmasına rağmen bu konuda Şeyh Sait ve Şeyh Abdullah’tan Binbaşı Kasım’a herhangi bir şekilde bir itiraz ya da bir yalanlama yapılmamıştı.183 1.1.1.1.6. İsyana Hükûmetin İlk Tepkisi Hükûmet, bu eşkıyalığı etrafa daha fazla bulaşmasına meydan vermeden ortadan kaldırmak, dirlik ve düzeni tekrar sağlamak için bu işi yapmış olanları tenkile karar vermişti. Dâhiliye Vekâleti 15/16 Şubat 1925 gecesi gizli kaydı ile bir yönerge yayınladı. Yönergeyle tenkil görevi 3. Ordu Müfettişi Kazım Paşa’ya verilmişti. Bakanlık ayrıca harekât bölgesinde veya civar olan illerde durumun hassasiyet ve nezaketini göz önünde tutarak olayın büyümemesi ve kamuoyunun karışıklıktan 181 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 2, C. 14, İçtima Senesi 2, Ankara, 1976, s. 309-311 (25.02.1925). 182 Örgeevren, a.g.e., s. 187-193. 183 Örgeevren, a.g.e., s. 222-225. 86 korunması için tedbirlerin alınması hususunda çok hassas davranılmasını ilgili makamlardan istemişti.184 İsyan hakkında gazetelere ilk bilgi tenkil kararının alındığı 16 Şubat 1925’te verildi.185 Bu tarihten de anlaşılmaktadır ki ilk üç gün boyunca kamuoyu bu isyandan haberdar olmamıştır. 17 Şubat tarihli Cumhuriyet gazetesinde; meselenin Vekiller Heyetinde ele alındığı, civardaki zabıta kuvvetleriyle uçaklar ve sair vasıtalarla tenkil harekâtının emrolunduğu yazarken "meseleye kapanmış nazarı ile bakılmaktadır"186 cümlesine de yer verilmişti. Haberin içeriğine baktığımızda haberde tutarsızlıklar olduğu görülecektir. Çünkü haberde hem meseleye kapanmış nazarı ile bakılmakta deniliyor hem de tenkilde uçakların kullanılmasından bahsediliyordu. İsyan sahasına askeri birlikler sevk edilirken asilerle ilk temas 16 Şubat’ta sağlanmıştı.187 19 Şubat’ta Piran ve civarındaki köyler asilerden temizlemişti.188 Hükûmet, ayaklanmanın bir an önce bastırılması için kısmî seferberliğe karar vermişti.189 1.1.1.1.7. Sıkıyönetim İlanı Hükûmet bu tedbirleri alırken Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal, Ali Fethi kabinesinin tedbirlerinden tatmin olmayıp İstanbul’da bulunan İsmet Paşa’yı acil olarak Ankara’ya çağırmıştı. Başından beri Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal, Fethi Bey’in isyana karşı tutumu harici çok ihtiyatlı davranmıştı. Hâdisenin hakiki mahiyetini görmek için yalnız Hükûmet kanalından gelen malumat ile yetinmemişti. Ayrıca hususi vasıtalarla da bilgi edinmeye çalışmıştı. Hususi Kalem Müdürü Hayati Bey ile bir diğer Çankaya çalışanı Mutemet Hasan Rıza,190 o günlerde gece gündüz nöbetleşe Ankara telgrafhanesinde kalmış ve isyanın seyri ve mahiyeti hakkında bilgi toplamaya 184 Hallı, a.g.e., s. 91-93. 185 Hâkimiyet-i Milliye, 16.02.1925. 186 Cumhuriyet, 17.02.1925; Cemal, a.g.e., s. 38-39. 187 Hallı, a.g.e., s. 97. 188 A.e., s. 100. 189 A.e., s. 103. 190 Hasan Rıza Soyak daha sonra uzun yıllar genel sekreterlik vazifesini ifa edecekti. 87 çalışmıştır. Alınan bilgiler tez elden Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal’e ulaştırılıyordu.191 Toplanan bilgiler, isyanın mahiyeti hakkında bazı hususları netleştirince Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal, Fethi Bey kabinesinin bu olağanüstü durumu idaresini beğenmemiş ve İsmet Paşa’yı Ankara’ya çağırmıştı. İsmet Paşa, Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal’den aldığı 19 Şubat192 tarihli çağrı üzerine 21 Şubat günü Ankara’ya gelmişti. Cumhurbaşkanı, İsmet Paşa’yı tren istasyonunda bizzat karşılamıştı.193 İkili birlikte doğrudan Çankaya’ya geçmişlerdi. Durum hakkında Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal, İsmet Paşa’yı ayrıntılı bilgilendirdikten sonra bu iki asker, olayın askeri safhasından ziyade mahiyeti üzerinde durmuştur. Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal, İngilizlerin teşvikleriyle bölgede bir Kürt hareketinin hazırlanmakta olduğunu, ancak Şeyh Sait’in bir Kürt lideri gibi davranmaktan ziyade bir karşı ihtilalin ilk darbecisi gibi davrandığını ve açtığı bayrağın hilâfet bayrağı, şeriat bayrağı olduğu düşüncesini Paşa’ya aktarmıştı. Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal bu isyan karşısında Başvekil Fethi’nin durumu kendisi gibi görmediğini, hadiseyi mahallî bir isyan hareketi olarak değerlendirdiğini, Hükûmetinin de bu mahallî isyanın bastırılması tedbirlerini düşündüğünü belirtmiştir.194 Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal’in bu değerlendirmesi isyanın ilk günlerinde bu isyanı teşvik eden tarafın İngilizlerin olarak görüldüğünü göstermektedir. Ertesi günün akşamı Başvekil Fethi Okyar, Meclis Başkanı Kazım Özalp ve Halk Partisi Genel Başkan Vekili İsmet Paşa arasında yapılan değerlendirme sonrası bölgede bir ay süre ile sıkıyönetim ilanı kararlaştırılmıştı. 23 Şubat günü isyan, Halk Partisinin Meclis grubunda görüşülmüştü. Genel Başkan Vekili İsmet Paşa, eski devir taraftarları ve mürteciler tarafından dinin siyasete alet edilerek çıkartılmış olan bu isyanın bastırılması için Hükûmete destek verileceğini açıklamıştı.195 191 Soyak, a.g.e., s. 303. 192 İsmet İnönü, Defterler (1919-1973), C: 1, YKY, İstanbul, 2000, s. 69. 193 Bu karşılamada Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal, Meclis Başkanı Kâzım (Özalp), Adalet Bakanı Mahmut Esat (Bozkurt), Maliye Bakanı Mustafa Abdülhalik (Renda), Ticaret Bakanı Cemil (Uybadın) vardı. Dışişleri Bakanı Şükrü (Kaya) ve en önemlisi Başvekil Ali Fethi Bey yoktu. Bkz. İhsan Sabri Balkaya, Ali Fethi Okyar, TTK Yayınları, Ankara, 2005, s. 229. 194 Toker, Şeyh Sait ve İsyanı, s. 17; İnönü, Hatıralar, s. 461. 195 Cemal, a.g.e., s. 40-42; Hallı, a.g.e., s. 107-108. 88 Alınan bu desteğin ardından İcra Vekilleri Heyeti, 23.02.1925 tarih ve 1547 sayılı kararname ile sıkıyönetim ilân etmişti. Sıkıyönetim kararnamesine göre Ergani vilayetinin bir kısmında silahlı kuvvetlere karşı silahlı olarak vukua gelen "isyan" Diyarbekir, Elâziz ve Genç vilayetlerine de sirayet eylemiş ve genişlemeye müsait görülmüş olduğundan Genç, Muş, Ergani, Elâziz, Dersim, Diyarbekir, Mardin, Siverek, Urfa, Siirt, Bitlis, Van, Hakkâri vilayetleriyle Erzurum vilayetinin Kiğı ve Hınıs kazasında bir ay müddetle sıkıyönetim ilan edilmişti. Yine Kararnameye göre bu vilayetlerde Divan-ı Harp teşkil olunacak ve isyan harekâtı ile alakadar olan tüm suçların davalarının bu mahkemede görüleceği karar altına alınmıştır.196 Sıkıyönetim kararnamesinin kapsadığı alanlara 24.02.1925 tarih ve 1551 tarihli diğer bir kararname ile Malatya da dâhil edilmiştir.197 Bu bir aylık süre daha sonra 22 Mart 1925 tarihinde uzatılmıştır.198 Sıkıyönetim kararnamesi, Mecliste 25.02.1925 tarihinde müzakere edilmiştir. Hükûmet adına Başvekil Ali Fethi Bey, hem isyanın bu tarihe değin safahatı hem de kararnamenin teferruatı ile ilgili Meclisi bilgilendirmişti. Ali Fethi Bey, isyanın sebepleri hakkında asilerden ele geçen birtakım vesikalara dayanarak yapmış olduğu açıklamalarda; hâdisenin hilâfet, şeriat gibi irtica kâr bir propaganda ile örtülmüş Kürtçülük olduğunu ifade etmişti. Ali Fethi Bey konuşmasının devamında isyanı Musul Meselesi ile ilişkilendirerek harici meselenin hallolunmak üzere olduğu sıralarda dâhilde ortaya çıkan bu isyanın menşeinin arandığı zaman birçok şeyin akla gelebileceğini ancak bu akla gelen şeylerin ahaliye söylenmediğini, ahaliye söylenen şeylerin "1.300 seneden beri tekemmül eden dini İslâm mahvolmuştur veya mahvına doğru yürünmektedir. Bunun temini ihyasına Cenabı Hak tarafından Şeyh Sait memur edilmiştir." şeklinde olduğunu beyan etmişti. Fethi Bey, halkın dini duyguları istismar edilerek çıkarılmış olan bu ayaklanmanın en kısa zamanda tenkil olunacağını, sorumluların da cezalandırılacağını ifade ettikten 196 BCA 30 18 1 1/ 12 76 17; Resmî Cerîde, 26. 03. 1925, Sayı 85, No:114; TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: II, C: 14, İçtima Senesi: II, TBMM Matbaası, Ankara, 1976, s. 306-309. 197 BCA 30 18 1 1/ 12 77 1. 198 BCA 30 18 1 1/ 13 15 10; Resmî Cerîde, 24.03.1925, Sayı:90. 89 sonra Meclisten bu konuda Hükûmetin sunduğu sıkıyönetim kanunu teklifinin kabul edilmesini istemiştir.199 Bu konuşmaya baktığımızda ilk günlerdeki Ali Fethi Bey’in kafasındaki isyan mahiyeti ile İsmet Paşa’nın Ankara’ya geldikten sonraki isyan mahiyeti arasında farklılık oluşmuştur. Ali Fethi Bey’in vesikalara dayanarak Mecliste yaptığı bu konuşmadan da anlaşılmaktadır ki isyan artık 25 Şubat tarihi itibarıyla Hükûmet tarafından dini duygular kullanılarak ve irticai bir süs verilerek halkın millet ve Cumhuriyet aleyhine Kürtçülük hedefi doğrultusunda çıkarılmış bir isyan olarak görülmüştür. Bu beyanat üzerine söz alan Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası Başkanı Kâzım Karabekir Paşa Hükûmete şu sözlerle destek olacaktır: "Hükûmetimizin beyanatına nazaran, bazı Şark vilayetlerimizde idare-i örfiyeyi mucip hâdiseler zuhura gelmiştir. Bu, mahdut mütegallibenin, haricî teşvikatla bazı emellere nail olmak için, halkı dini tahrik ile idlâl ettikleri anlaşılmıştır. Dini âlet ittihaz ederek, mevcudiyeti milliyemizi tehlikeye koyanlar, her türlü lanete lâyıktır. Hükûmetimizin kanunî olan icraatına biz de bütün mevcudiyetimizle müzahiriz. Dâhilî ve haricî herhangi bir tehlike karşısında, bütün cihan bilmelidir ki, bu vatanın yekvücut evlâtları her zaman, her fedakârlığa amadedir."200 Görülüyor ki Halk Fırkası muhalifi bir fırkanın lideri olarak Kâzım Karabekir Paşa da Başvekil Ali Fethi Bey gibi isyanın mahiyetine ilişkin aynı görüşe sahiptir. Bu konuda hem Hükûmet hem de muhalefet fırkasında fikir birliği oluşmuş ve Hükûmetin tedbir kararları desteklenmiştir. Bu konuşmanın ardından sıkıyönetim kanun teklifi 25 Şubat 1925 tarih ve 556 sayı ile yasalaşmıştır.201 Böylece ayaklanma bölgesinde sıkıyönetim ilân eden Ali Fethi Bey Hükûmeti gerekli tedbirleri uygulamaya başlamıştı. Sıkıyönetim, 20 Nisan 199 Cemal, a.g.e., s. 43-49; TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: II, C: 14, İçtima Senesi: II, TBMM Matbaası, Ankara, 1976, s. 306-309. 200 Cemal, a.g.e., s. 43-49; TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: II, C: 14, İçtima Senesi II, TBMM Matbaası, Ankara, 1976, s. 306-309. 201 Resmî Cerîde, 26.02.1925, Sayı: 85; Hâkimiyet-i Milliye, 26.02.1925; TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: II, C: 14, İçtima Senesi II, TBMM Matbaası, Ankara, 1976, s. 306-309. 90 1925’te yedi ay202 21.11.1925203 ve 22. 11. 1926204 tarihlerinde birer yıl daha uzatılmış, 23 Kasım 1927 tarihine kadar yürürlükte kalmıştır. Bu arada Dâhiliye Vekâleti bütün vilayetlere 25 Şubat 1925 tarihinde “1” numaralı tebliği göndererek, isyanın mahiyeti ve alınacak tedbirlerle ilgili gerekli duyuruyu yapmıştı. Bu tebliğde Şeyh Sait’in harici telkinlerle halkın cehaletinden yararlanarak din perdesi altında bir Kürdistan teşkili maksadıyla isyan çıkardığı belirtilmiş ayrıca bu süreçte halktan tahriklere karşı uyanık ve Hükûmetin yanında yer alması istenmişti.205 Hükûmet sıkıyönetim kararı alırken asiler 24 Şubat günü Elâziz’i işgal ediyordu.206 Elâziz’de yağma ve çapulculuk yapan asilerin gerçek yüzünü görmüş olan halk, silaha sarılmış ve asileri 26 Şubat’ta şehri terk etmeye mecbur bırakmıştı.207 Asiler bu tarihte Elâziz’den çekilseler de yine Elâziz için hazırlıklar yaptıkları Elâziz Valiliğinden 3 Mart’ta bildirilmişti.208 1.1.1.1.8. Hükûmet Değişikliği ve Tenkil Hazırlığı İsyanın mahiyetine ilişkin görüş ve düşünceleri her ne kadar değişmiş olsa da Ali Fethi Bey, isyanı bastırmak için sıkıyönetim kararlarının yeterli olacağını düşünmekteydi. Yani O’na göre fevkalâde tedbirlere lüzum yoktu. İşte bu sebeple Ali Fethi Bey, Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal’le ters düşmekteydi.209 Bu düşünce farklılığı da Fethi Bey kabinesinin sonunu getirmiştir. Yeni kabineyi kurma vazifesinin verileceği isim ise 19 Şubat’ta Ankara’ya çağrılan İsmet Paşa olacaktır. 2 Mart 1925 tarihindeki Fırka Grup toplantısında İsmet Paşa bu ayaklanmanın sıradan bir irtica hareketi olmadığını, rejime karşı çıkartılmış bir ayaklanma olduğunu 202 Resmî Cerîde, 23. IV.1341, Sayı: 96. 203 Resmî Cerîde, 26.11.1925, Sayı: 229; TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: II, C: 19, İçtima Senesi: II, TBMM Matbaası, Ankara, 1977, s. 173. 204 Resmî Cerîde, 27.11.1926, Sayı: 521. 205 Kalafat, a.g.e., s. 164. 206 Hallı, a.g.e., s. 103-106. 207 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 2, C: 14, İçtima: 2, TBMM Matbaası, Ankara, 1976, s. 358-359. 208 TTK Arşivi SS (Saadet Sevencan) Koleksiyonu, Kutu No: 8, Gömlek No:19, Belge No: 19. 209 Toker, Şeyh Sait ve İsyanı, s. 48-49; Bkz. Atay, Çankaya, s. 461-462; Özalp, a.g.e., s. 37-38. 91 bu sebepten ötürü daha sert tedbirlerin alınması gerektiğini belirtmişti.210 Bu sert tedbirlerin başında İstiklal Mahkemelerinin kurulması, rejim karşıtı yayın yapan gazete ve dergilerin kapatılması ve sahiplerinin cezalandırılması geliyordu. İsyan günlerinde Meclisteki bazı Doğulu milletvekilleri de İsmet Paşa’nın isyanı abarttığını düşünmekteydi. Bu milletvekillerinden Van Milletvekili İbrahim Arvas, isyanın sirayet ettiği vilayet sayısı ile ilgili olarak hatıratında şu cümlelere yer vermiştir: "Biz Şark mebusları birbirimize sorardık. "Yahu Allah aşkına sizde bir şey var mı?" "Yok, vallahi hiçbir şey yoktur." …Zira biz her gün telgraf alır ve mektuplaşırız. İsyanın zerresi yoktur halkımızda." İbrahim Arvas bu sözlerle İsmet Paşa’nın isyanı yersiz yere abarttığını ifade etmekteydi. Arvas, Grup toplantısında yaşananlara ilişkin aktarımların ardından Ali Fethi Bey Hükûmetine karşı güvensizlik oyu veren Doğu milletvekillerinin kendi Doğulu hemşerilerini arkadan vurduklarını yazmıştı.211 Grup toplantısında Başvekil Fethi Bey, ilan edilen sıkıyönetim rejiminde bazı hafifletmeler yapmak istemiş ancak özellikle Adalet Bakanı Mahmut Esat Bozkurt, Ticaret Bakanı Ali Cenani ve İçişleri Bakanı Cemil Uybadın gibi Hükûmet içindeki bazı isimler212 evvelce alınmış olan kararın değiştirilmesine kesin olarak karşı çıkmışlardı. Fırka grubundaki uzun tartışmalar sonucunda Fethi Bey istifasını Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal’e vermişti. 3 Mart’ta Cumhurbaşkanı tarafından yeni hükûmeti kurma vazifesi İsmet Paşa’ya verilmiştir.213 İsmet Paşa, Hükûmeti kurarken kürsüde okuduğu kısa Hükûmet programında: "Siyaseti dâhiliyede her şeyden evvel hadisatı ahirenin sürat ve şiddetle itfası ve memleketin maddeten ve manen ifsattan vikayesi, umumî huzur ve sükûnun muhafazası ve herhalde devlet nüfuzunun teyit ve tarsini için seri, müessir tedabiri mahsusa ittihazını iltizam ediyoruz" sözleriyle alışılmışın dışında çok kısa bir hükûmet 210 Hallı, a.g.e., s. 112. 211 Arvas, a.g.e., s. 83-91. 212 Bu isimler için bkz. TBMM Albümü 1920-2010, C: 1, s. 36, 149, 170. 213 Hallı, a.g.e., s. 113. 92 programı olarak tarihe geçecek olan bu programla isyan için özel tedbirlerin alınacağını beyan etmişti. İsmet Paşa’nın ardından söz alan isimlerden Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası Milletvekili Ali Fuat Paşa; daha birkaç gün evvel Meclisin Genç isyanını teskin için Hükûmetin istediği tahsisat ve salahiyeti vermek suretiyle Fethi Bey Hükûmetine itimat edildiğini, ancak Hükûmet Fırkasının daha sonra hususi bir müzakere sonrası hükûmet değişikliği yoluna gidildiğini ve bunu anlayamadığını ifade ile sözlerine başlamıştı. Ali Fuat Paşa, konuşmasının devamında “isyanlar, irticalar, tenkil ve asiler, mürteciler tedip olunmalıdır. Buna şüphe yoktur. Ancak milletin hukuku tabiiyesini ve hürriyetini tahdit ve tazyik edecek tedbirlere de idare makinesinde yer verilmemesini rica ederim" sözleriyle hükûmet değişikliği ve alınacak özel tedbirlerle milletin hak ve hürriyetlerinin sınırlanacağı düşüncesinden dolayı hükûmete güvenoyu vermeyeceklerini ifade etmişti. Yapılan güven oylamasında 152 evet oyu verilirken 23 hayır, 2 çekimser oy verilmiştir.214 Beklenildiği gibi hayır oyu verenler Terakkiperver milletvekilleriydi. Başvekil İsmet Paşa, işe çok hızlı başlamıştı. Hükûmeti kurduktan hemen bir gün sonra 4 Mart’ta isyana karşı icap eden tedbirlerin alınması ve isyanın süratle tenkil edilmesi için Meclise Takrir-i Sükûn kanun tasarısını sunmuştu. Mecliste tasarının müzâkeresi sırasında Terakkiperver Fırkası Dersim Milletvekili Feridun Fikri Bey215 asilerin kanunlar, adli esaslar dairesinde ve mevcut kanunlar üzere imha edilmesi lâzım geldiğini, ancak bu kanunun yetkiyi Hükûmetin eline vermek gibi bir vaziyeti ortaya çıkaracağını söylemişti. O’na göre Hükûmet, hürriyetle alakalı bütün faaliyetleri, her türlü siyasi faaliyetleri, siyasî fırkaların faaliyetlerini, basının faaliyetlerinin, vatandaşların sosyal hürriyetlerini bu kanunun denetimine dâhil edebilirdi. Kanun tasarısını bu şekilde eleştiren Fikri Bey konuşmasının devamında "sıkıyönetimi bile hafif bıraktıracak bir surette bir harekette bulunmak Teşkilâtı Esasiye, Cumhuriyet ve Hâkimiyeti Milliye ruhuna terstir" diyerek kanun teklifinin reddini istemiştir. Fikri Bey’in ardından kürsüye gelen Kazım 214 Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükûmetler, Programlar Ve Genel Kurul Görüşmeleri, C: 1, Haz.: İrfan Neziroğlu, Tuncer Yılmaz, TBMM Basımevi, Ankara, 2013, s. 121-122. 215 TBMM Albümü 1920-2010, C: 1, s. 73. 93 Karabekir Paşa da Fikri Bey gibi düşünmekteydi. Konuşmasında Kanun için "kanun gayrı vazıh ve elâstikidir" sözleri ile gelecek için endişesini belirtmişti. Bu kanunu kabul etmenin "Cumhuriyet tarihi için bir şeref olmadığını" ifade etmişti. Kazım Karabekir Paşa’dan sonra söz alan Konya Milletvekili Refik (Koraltan) Bey,216 kanunu savunmuştur. Ardından kürsüye gelen İstanbul Milletvekili Rauf Bey, bu isyanı bastırma konusunda bir şüpheleri olmadığını ancak bir kısım mütegallibenin de Cumhuriyet hükûmetini ortadan kaldırma düşüncesine ihtimal vermeyerek kanun tasarısını eleştirmiştir. Terakkiperver Fırkası Sivas Milletvekili Halis Turgut217 ise Türkiye hududu dâhilinde unsur olarak Türk ve Kürt kardeşliğinin yaşandığını Teşkilatı Esasiye Kanunu’nda Cumhuriyet hududu dâhilinde bulunan herkesin Türk olduğunu bu Türk olan Türkiye’nin bir kısmında bir vaka olduğunu bu olayın çoğunluğa yayılmayan "bir kısım zavallının Kürtlük peşinde koşmasından ibaret" olduğunu söylemişti. Kürsüye çıkan isimlerden Muş Milletvekili İlyas Sami Bey218 kanunun irticaî mahiyette olan isyanı bastırmak için çıkarıldığını, hiçbir vatandaşın hürriyetinin, hakkının bu kanunla sınırlandırılamayacağını söylemiştir. Adliye Vekili Mahmut Esat Bey, kürsüye geldiğinde kanun tasarısını savunmuş ve Feridun Fikri Bey’i çok sert ifadelerle eleştirerek bu kanunla Hükûmetin yargılama yapmayacağını, yargılamanın mahkemelerle yapılacağını belirterek kanunun Hükûmetin polis vazifesini genişleteceğini söylemişti. Müzâkerede Rauf Bey, Takriri Sükûn Kanunu denilen kanununun sükûnsuzluk getireceğinden şüphe ve endişe ettiğini ifade etmiştir. Söz alan Başvekil İsmet Paşa, mevcut olan kanunun, Teşkilatı Esasiye sınırları dâhilinde memlekette faydalı tedbirler vücuda getirecek bir kanun mahiyetinde olduğunu söyleyince Kazım Karabekir’in "ıslahatı İstiklal Mahkemelerine mi dayanarak yapacaksın" şeklindeki sorusuna, ıslahatın emniyet ve asayiş temeline dayanarak yapılacağını emniyet ve asayiş temelini muhafaza etmek için bütün kanunlar gibi İstiklal Mahkemesinin de bir vasıtadan ibaret olduğunu söylemişti. İsmet Paşa, Rauf Bey’in "Cumhuriyeti tehlikede görmüyorum ve onun için bu kanun lazım değildir" sözüne karşılık Cumhuriyet'in tehlikede olmadığı görüşüne katılmakla 216 A.e., s. 160. 217 A.e., s. 73. 218 A.e., s. 113. 94 beraber alınacak tedbirlerin doğru olduğunu ve vaziyete göre daima tedbirler alınacağı beyan etmişti. Nitekim yapılan oylama doğrultusunda Takriri Sükûn Kanunu; "İrticaa ve isyana ve memleketin nizamı içtimaisini huzur ve sükûnunu ve emniyet ve asayişini ihlâle bâis bilumum teşkilât ve tahrikât ve teşvikat ve teşebbüsat ve neşriyatı Hükûmet, Reisicumhurun tasdikiyle, re’sen ve idareten men’e mezundur"219şeklinde yasalaşmıştı. Çıkarılan bu kanun kısa bir süre sonra Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası ve bazı gazetelerin kapatılmasına sebebiyet verecekti. Bu bağlamda Terakkiperver Fırkası yönetici ve milletvekillerinin endişeleri haklı çıkmıştı. Takrir-i Sükûn Kanunu 2 Mart 1927 tarihinde iki yıl daha uzatılmıştı.220 Bu sürenin bitiminden sonra 1929 yılı mart ayında bir daha uzatılmamıştır.221 Takrir-i Sükûn Kanunu’yla irtica, isyan ve memleketin sosyal düzenini, huzur ve emniyetini ihlale yeltenen kişi ve gruplara karşı Hükûmete bu tarihe kadar yetki verilmişti. Bu yetkinin süresinin uzatılmasında iki sebep etkili olmuştur. Bunlardan birincisi Şeyh Sait isyanı gibi isyanların bir daha yaşanmasına engel olmaktı. Örneğin 1926 yılında Gazi’ye suikast teşebbüsü Hükûmeti bu noktada emniyet tedbirlerini devam ettirme konusunda dayanak oluşturmuştur. İkincisi ise bu kanun sayesinde Türk inkılabının çok önemli değişiklikleri gerçekleştirilmişti. Kanunun yürürlükte kalmasıyla birlikte özellikle toplumun çok hassas olduğu dini konularda inkılapların yapılması ve yerleştirilmesinin çok daha kolay olduğunu söyleyebiliriz. Takrir-i Sükûn Kanunu’nun kabul edildiği gün, sonraki tarihlerde uygulamaları çokça eleştirilecek olan İstiklal Mahkemeleri Kanunu da çıkartılmıştı.222 Bu Kanunla biri askerî harekât mıntıkasında, diğeri Ankara’da olmak üzere iki İstiklal Mahkemesi kurulmuştu. Askerî harekât mıntıkasında kurulacak olan İstiklal Mahkemesinin 219 Resmî Cerîde, 04.03.1925, Sayı 87; TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: II, İçtima Senesi II, TBMM Matbaası, Ankara, 1976, s. 149-154. 220 Atatürk, a.g.e., s. 455-456. 221 BCA 490 1 0 0/ 1 2 21, TBMM Zabıt Ceridesi, C: 9, Devre: 3 s. 5-7. 222 Resmî Cerîde, 04.03.1925, Sayı: 87; TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: II, İçtima Senesi II, TBMM Matbaası, Ankara, 1976, s. 149-154. 95 vereceği kararlar için Meclisin tasvibine gerek duyulmazken Ankara’da kurulacak olan ve görev sahası askerî harekât mıntıkası haricindeki vilayetlere şamil bulunan Mahkemenin kararları için Meclis tasvibine gerek duyulacaktı. Başvekil İsmet imzası ile verilen bu kanun teklifine, Teşkilatı Esasiye’ye aykırı olduğu gerekçesiyle Dersim Milletvekili Feridun Fikri Bey karşı çıksa da tam tersi iddiayı savunan isim, Karesi Milletvekili Ahmet Süreyya Bey223 olmuştur. Neticede Hükûmetin istediği olmuş tasarı kabul edilmişti. Kurulan mahkemelerin üyeleri Meclis içinden seçilmişti.224 İstiklal Mahkemelerinin göreve başlar başlamaz öncelikle ele aldığı meseleler ve de icraatları, o dönem bazı muhalif isimlerden eleştiri almıştı. Ali Fuat Paşa225 (Cebesoy) Mahkeme üyelerinin işbaşına gelir gelmez asıl vazifesiyle meşgul olmayıp hemen Terakkiperver Cumhuriyet Fırkasının kapatılması ve İstanbul matbuatının susturulması ile meşgul olduğunu ifade etmişti.226 İbrahim Arvas da İstiklal Mahkemelerinin iftira ve suçlama kampanyalarıyla birçok haksız uygulamaya imza attığını düşünürken aynı zamanda "Çapakçur’daki Şeyh Said isyanına lüzumundan fazla ehemmiyet vermedeki mana, dünkü ordu ve kolordu kumandanlarının kumandanlıklarını bırakarak mebus olmalarında aranmalıdır” görüşüne sahipti.227 Bu kanunların hemen ertesi günü, 5 Mart 1925’te Hükûmet, Takrîr-i Sükûn Kanunu’nun birinci maddesi gereğince yayınlarıyla irticai propaganda yaptıkları, isyancıları cesaretlendirdikleri gerekçesiyle İstanbul’da neşredilmekte olan Tevhidi 223 TBMM Albümü 1920-2010, C: 1, s. 104. 224 Ankara İstiklal Mahkemesi için seçilenler: Reis, Afyonkarahisar Mebusu Ali Bey Efendi; Müddei Umumi, İzmir Mebusu Necati Bey (Necati Bey'in istifası üzerine Denizli mebusu Necib Ali Bey müddei umumi seçilmiştir.); Azâlar: Gaziantep Mebusu Kılınç Ali Bey Efendi, Aydın Mebusu Reşid Gâlib ve Rize Mebusu Ali Bey. Şark vilayetleri için seçilenler: Reis, Denizli Mebusu Mazhar Müfid Bey; Müddei Umumi, Karesi Mebusu Süreyya Bey; Azâlar: Kozan Mebusu Ali Saib Bey, Bozok Mebusu Avni Bey, Kırşehir Mebusu Müfid Bey. Bkz. Resmî Cerîde, 02.05.1925, Numara: 99; Hâkimiyet-i Milliye, 03.03.1925; Ayın Tarihi, Numara: 14, Mayıs 1925, Matbuat Müdüriyet-i Umumiyesi, Ankara 1341. 225 TBMM Albümü 1920-2010, C: 1, s. 211. 226 Ali Fuat Cebesoy, Siyasi Hatıralar Büyük Zaferden Lozan'a Lozan'dan Cumhuriyete I-II, Yay. Haz.: Osman Selim Kocahanoğlu, İstanbul, 2007, s. 550-551. 227 Arvas, a.g.e., s. 91. 96 Efkâr, Son Telgraf, İstiklal, Aydınlık ve Orak Çekiç gazeteleriyle Adana’da neşredilen Sayha gazetesini ve İstanbul’da yayınlanan Sebilürreşat mecmuasını yasaklatmıştı.228 Hükûmetin getirdiği bu kanunlara karşı Mecliste muhalif bir hava eserken 7 Mart 1925’te Reisicumhur Mustafa Kemal ve İcra Vekillerinin birlikte imzaladığı bir beyannameyle halk bilgilendirilmişti. Beyannamede bazı nüfuz sahibi kişilerin “din maskesi altında” çıkardıkları isyanın bastırılması için Hükûmetin her türlü tedbiri aldığı ifade edilmişti.229 Yaşanan bu gelişmeler üzerine Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal’e ülkenin dört bir yanından ve toplumun birçok kesiminden yüzlerce destek telgrafı gönderilmişti.230 Bu tarz telgrafların benzerleri Hâkimiyet-i Milliye gazetesine de gelmekteydi. Sadece 2 Mart 1925 günü gazeteye beş yüz civarında destek telgrafı gelmişti.231 1.1.1.1.9. Asilerin Diyarbekir’e Taarruzu Hükûmet değişikliği ve ardından isyana karşı daha tesirli tedbirler alınırken isyan sahasında asilerin maksadının Diyarbekir’i elde ettikten sonra Kürdistan krallığı kurmak olduğu anlaşılmıştı. 7 Mart gecesi Diyarbekir’in dört kapısına birden saldıran asiler 8 Mart’ta başarısız olmuş ve geri çekilmişti. Burada ele geçen bazı belgeler arasında İngiltere’deki bazı silah fabrikalarının kataloglarının gönderildiği mektup ve zarflar bulunmuştu. Bu zarfların adres teslim yeri olarak Kürdistan Kraliyeti Harbiye Nazırlığı Diyarbekir olarak yazılmıştı.232 İşte bu vesikalar da İngiltere Hükûmetinin isyanın arkasında olduğunu doğrudan kanıtlamasa da en azından asilerin dış bağlantılı olduğunu ortaya koyan vesikalardı. 228 BCA 30 18 1 1/ 13 12 12. 229 BCA 30 18 1 1/ 13 12 14; Hâkimiyet-i Milliye, 03.03.1925; Cebesoy, a.g.e, s. 552-553. 230 Hâkimiyet-i Milliye, 03.03.1925, No: 1364, s. 1; Yine bazı destek telgrafları için bkz. Goloğlu, a.g.e., s. 119-120; Kalafat, a.g.e., s. 166-167. 231 Hâkimiyet-i Milliye, 03.03. 1925, No: 1364, s. 1; Telgrafların tam listesi için bkz. Bülent Başpınar, Hâkimiyet-i Milliye Gazetesinde Şeyh Sait Ayaklanması, Selçuk Üniversitesi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Konya, 2010, s. 46. 232 Hâkimiyet-i Milliye, 10 Mart 1925; Ayın Tarihi, Numara: 14, Mayıs 1925, Matbuat Müdüriyet-i Umumiyesi, Ankara 1341; Bu gelişme için ayrıca bkz. Hallı, a.g.e.,s. 120; Aybars, Yakın Tarihimizde, s. 60; Cebesoy, a.g.e, s. 553. 97 Diyarbekir başarısının ardından ordu birlikleri Mardin, Diyarbekir ve Malatya bölgelerine yığınak yapmaya devam ederken, Şeyh Sait de özellikle Dersim ve Muş beylerini kendi tarafına çekmeye çalışıyordu. Ancak Şeyh Sait ayaklanmanın başında, ayaklanmanın gayesini dini kurtarmak şeklinde belirtince ayaklanmaya Genç ve Diyarbekir’den başka Dersim ve Muş beyleri katılmamıştır.233 Dersim ve Muş gibi diğer bazı aşiret reisleri de Reisicumhur ve Hükûmete arzı hizmet ve sadakat eylemişti.234 Batı Dersim ağalarından Seyit Rıza’dan başkası Reisicumhura ve Hükûmete arzı hizmet ve sadakat eylemişlerdi. Nusaybin Hevirki aşireti reisi Haço, aşiretiyle beraber Diyarbekir Kolordu emrine hareket ettiğini bildirirken, Cizre Belediye Başkanı Abdülselam bütün ahali namına ve Midyat yöresindeki birçok aşiret reisi, isyanı lanetlerken asilere karşı canları ve mallarıyla her türlü hizmete hazır olduklarını bildiriyorlardı.235 Yine Beyazıt’taki Celali ve Zilan aşiretleri, Mardin dolaylarındaki Ballı Dekoriki, Halcan, Ömerkan, Hobige, Siirt, Bitlis ve Varto dolaylarındaki birçok önemli büyük aşiret bu ayaklanmaya katılmadıkları gibi hatta Varto, Kiğı dolaylarındaki bazı aşiretler, asilere karşı koymuştu.236 Görülüyor ki ayaklanmaya her ne kadar dini bir karakter yüklenmiş olsa da ayaklanma tüm bölgede karşılık bulmamıştı. Bugünlerde Hükûmetin bazı üyelerinin aşiretleri Hükûmet yanlısı olarak kullanmak için adli takibatın tecili yönündeki düşüncesi Hükûmetçe kabul edilmemişti. 233 Hallı, a.g.e., s. 119. 234 İsyana karşı çıkan ve Hükûmet'e destek olan bu aşiretlerin listeleri ve telgrafları için bkz. Hâkimiyeti Milliye, 10-19 Mart 1925. 235 Midyat yöresinden Hükûmete destek veren aşiret lidelerleri şunlardı: Cenbirit aşireti reisi Hüseyin, Hasankeyf aşireti reisi Şeyh Ahmet, Kesuri asireti reisi Gercüslü Bedrettin, Midyat Belediye Reisi Reşit, Hevbirgan asireti reisi Çelebi, Resan aşireti reisi Cemil, Mahalmi aşireti reisi Halil, Hisar aşireti reisi İsmail, Irnas aşireti reisi Salih ve İsmail. Ayın Tarihi, , Numara: 14, Mayıs 1925, Matbuat Müdüriyeti Umumiyesi, Ankara 1341, Naşit Hakkı Uluğ, Derebeyi ve Dersim, Kaynak Yayınları, 3. Basım, İstanbul, 2011, s. 49. 236 Halil Şimşek, Geçmişten Günümüze Bingöl ve Doğu Ayaklanmaları, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 2001, s. 157. 98 Dâhiliye Vekâleti ve Erkânı Harbiyei Umumiye reisinin, Musul meselesinin ve güney hududu ihtilafı ile Şeyh Sait hadisesinin halline kadar evvelce işlemiş oldukları suçlardan dolayı güney hududu üzerindeki aşiret reisleri ve efradı hakkındaki adli takibin ertelenmesinin münasip görüleceği mütalaası Hükûmete sunulmuştu. Ancak Hükûmet, mevcut kanunların izin verdiği müsaadeler haricinde herhangi bir suretle istisnai bir muamele yapılmamasına 08.03.1925 tarih ve 1596 numaralı kararname ile karar vermişti.237 1.1.1.1.10. İsyanın Bastırılması ve Hükûmetin Bölgeye Dair Düşünceleri Genelkurmay Başkanlığı, 3. Ordu Müfettişliği kumandasında son hazırlıklar yapıldıktan sonra ayaklanma bölgesindeki il ve ilçelerde 9 Mart 1925’te bir bildirge yayınlamıştı. Bildirge ile asilere son uyarı yapılırken başlayacak olan tedip harekâtının yalnızca asiler üzerine yapılacağı bilgisi ile halka güven verilmek istenmiştir. İlanda; birkaç güne kadar başlayacak olan tedip harekâtının yalnız asiler üzerine yöneltileceği ve Cumhuriyet Hükûmetine karşı ayaklanmış olanlara şiddetli darbeler indirileceği belirtiliyordu. 16 Mart’ta yayımlanan resmi tebliğde de Ergani’yi tutan asilerin dağılmakta oldukları ve asiler arasında yiyecek sıkıntısı başladığı bildirilmişti. 238 Hükûmetin aldığı bir dizi tedbir sayesinde ayaklanma, Genç ili ile Diyarbekir ve Ergani illerinin bir kısmına inhisar etmek üzere yaklaşık uzunluğu 200 km. genişliği de 150 km. olan 30.000 kilometrekarelik bir sahada mevzii nitelikte kalmıştı.239 Bu tarihten itibaren plan, asilerin yoğun olduğu bölgenin geniş bir surette sarılması ve sonrasında bu çemberin yavaş yavaş daraltılarak asilerin tamamen yok edilmesiydi. Bu maksatla 3. Ordu Müfettişliği kolorduları, plan üzere Varto, Elâzığ ve Diyarbekir istikametlerinden harekete geçtiler. Harekâta katılan tümenler "ayrı 237 BCA 30 18 1 1/ 13 13 6. 238 Hâkimiyet-i Milliye, 22 Mart 1925. 239 Hallı, a.g.e., s. 124-125. 99 yürüyüp beraber vurmak" kuralına göre ilerliyorlardı.240 Bu plandan da anlaşılıyor ki asilerin komşu ülkelere kaçışına mâni olunmak isteniyordu. Harekâtın olanca şiddet ve hızıyla sürdüğü bu günlerde Sivas Mebusu Halis Turgut Bey, 7 Nisan 1925’te Başvekil İsmet Paşa’dan isyana dair Meclisi bilgilendirmesini istemişti. Başvekil İsmet Paşa, bir ay önce isyana dair kanunlar çıkarılırken isyanın Diyarbekir’in kuzeyine kadar birkaç merkezde iken geçen zaman içinde asilerin Diyarbekir’i ele geçirme teşebbüsünde bulundukları, Mardin üzerine yürüdükleri, Malazgirt, Bulanık, Çemişgezek’e kadar dayandıklarını belirtmişti. İsmet Paşa daha sonra: "görüyorsunuz ki, biz vaziyet ciddidir, mühimdir dediğimiz zaman, zan ve vehim üzerine söz söylememişiz. Ciddi ve ehemmiyetli bir vaziyet karşısında bulunduğumuzu açığa çıkarmış ve ispat etmişiz. (...) Vaziyeti ilk defa açıkladığımız zaman, asilerin esasen Mart nihayetinde umumi mahiyette bir kıyamı planladıklarını tahmin ediyorduk ve buna ait delillerimiz vardı. Hakikaten yirmi Mart’tan sonradır ki hadise en büyük şümulünü göstermiştir. (…) Bir defa askerî harekâtı neticelendireceğiz. (…) İkincisi harekât bittikten sonra bu havalide ve alelumum bilhassa ve böyle irticaî dine dayandırarak siyaset yapmaya müsait olan bu havalide bu imkânı ortadan kaldıracak tedbirler alacağız. İdarî, adlî tedbirler alacağız. Bu tedbirleri Meclisi Âli’nin nazarı mütalâa ve nazarı tasvibine arz edeceğiz. Ümit ederim ki kuvvetle kaniyim ki hakikat üzerinde idrak ettiğimiz neticeler ve ondan sonraki idare-i ıslahat, memleketin bilhassa o havalisinde ve bilvesile diğer yerlerinde de tesir hâsıl edecektir. Buna her halde muvaffak olacağız ve behemehâl muvaffak olacağız."241 İsmet Paşa bu açıklamalarla Hükûmetini kurduğunda çıkarılmasını sağladığı Takrîr-i Sükûn ve İstiklal Mahkemeleri Kanunu’nun kabul edilmesinin ne kadar doğru ve yerinde olduğunu savunmuştu. Ayrıca isyan bastırıldıktan sonra gelecekte de bu tarz isyanların bölgede çıkmaması için bir dizi ıslahat yapılacağı ifadesi ile Cumhuriyet Türkiye’sinin Doğu ve Güneydoğu vilayetlerinde uygulayacağı politikalar için ipuçları vermişti. Bu bağlamda Doğu ve Güneydoğu vilayetlerinde 240 Tedip harekatının gün gün takibi için bkz, A.e., s. 128-140. 241 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 2, C: 17, İçtima: 2, TBMM Matbaası, Ankara, 1976, s. 150-152 (07.04.1925), Cebesoy, a.g.e, s. 556. 100 sonraki yıllarda bayındırlık, eğitim, iktisat gibi alanlarda takip edilecek olan Hükûmet ve devlet politikalarını Şeyh Sait isyanı temelli ve ilintili olarak düşünmeliyiz. Başvekil’in Meclisi bu şekilde bilgilendirmesinden kısa bir süre sonra harekâta katılan askeri birliklerin gayretleri sonuç vermeye başlamıştı. İsyanın lideri olan Şeyh Sait’in 14 Nisan 1925’te Varto’nun güneyinde Çarpuh Köprüsü civarında Şark’a doğru kaçmak isterken yakalanması ile isyanın askeri kısmı sonuçlanmıştır. Hükûmet bu durumu 15 Nisan 1925 tarihinde yayınladığı resmî tebliğ ile halka duyurmuştu.242 Hükûmet isyanı bastırmak için askeri tedbirleri kullanırken aynı zamanda isyanın çıkması ve de bölgede yayılmasında çok etkili olan halkın dini hassasiyetlerine de dokunmaya çalışmıştı. Bu amaçla 29.04.1925 tarihinde Diyanet Reisliği, Müftülüklere bir tamim göndermişti. Bu tamimde Cumhuriyet Hükûmetinin dininin İslâm dini olduğu vurgulandıktan sonra din adına yapılan ve yanlış algılanan hususlara açıklık getirilmeye çalışılmıştı. Buna göre Tevhid-i Tedrisat Kanunu’yla millî ve dini eğitimin birleştirilerek yürütülebilmesi için imam hatip mektepleriyle ilahiyat fakültesinin açıldığı, hafızlar yetiştirmek ve Türkçe bir tefsirin vücuda getirilmesi için Diyanet Riyaseti bütçesine tahsisat konduğu halde Doğu vilayetlerinde medreselerin kapatılmasıyla ulemanın, Kuran’ın tercümesiyle dinin ortadan kaldırılmasının arzu edildiğine dair bir takım kişilerin halkı kandırmak için propaganda yaptıklarından Cumhuriyet’in gayesini halka layıkıyla anlatarak yanlış anlaşılmalara meydan vermemeye azamî gayret gösterilmesi istenmiştir.243 İrtica hadisesinin tenkili münasebetiyle Reisicumhur Gazi Mustafa Kemal 31.05.1925 tarihinde bir beyanname yayımlamıştır. Beyannamede son irtica hareketini tenkil etmek için silahaltına alınmış olan askerlerin peyderpey terhis olunacağını ancak İstiklal Mahkemeleri ve Divan-ı Harplerin görevlerine devam edeceklerini belirtmiş ve bu tenkil harekâtında görev alan herkese teşekkür etmiştir.244 242 Hâkimiyet-i Milliye, 16 Nisan 1925; Cemal, a.g.e., s. 71-72; Cebesoy, a.g.e, s. 566-567. 243 BCA 51 0 0 0/ 12 104 15. 244 Ayın Tarihi, Numara: 14 Mayıs 1925, Matbuat Müdüriyet-i Umumiyesi, Ankara 1341; Resmî Cerîde, 01.06.1925, Sayı 108. 101 Şeyh Sait’in yakalanması ile ayaklanma olayı önemini kaybetmiş olsa da harekâta memur birlikler, kendilerine verilen bölgelerde tedip ve temizlik faaliyetine ve çıkacak olan perakende asilerin tenkili ve silahların toplanması işi ile görevlendirilmişti.245 Bu maksatla Dâhiliye Vekâleti, 26 Mayıs 1925 ve 13 Haziran 1925’te sıkıyönetim uygulamakta olan illere genelgeler göndererek temizleme harekâtı için valiliklere gerekli talimatları vermişti. Asi kalıntıları ve bunların ellerindeki silahların toplanması temel hedef olmuştu.246 Daha önce belirttiğimiz Raçkotan ve Raman Tedip Harekâtı (9-12 Ağustos 1925)247, Mutki ayaklanması (26 Mayıs-25 Ağustos 1927),248 Bicar Tenkîl Harekâtı (7 Ekim-17 Kasım 1927)249 bu tarz temizleme harekâtları içerisinde yer almaktadır. Bu harekâtlarda asi kalıntıları temizlenirken Şeyh Sait isyanından hemen sonra Nehri’de (Şemdinli) bir isyan çıkmıştı. Bu isyanın sebebi Şeyh Sait isyanı ile ilgili görülerek idam edilen Seyyit Abdülkadir’in oğlu Seyyit Abdullah’ın babasının intikamını almak istemesiydi. Seyyit Abdullah, Irak’ta İngilizlere daha önceden sığınmış olan amcasının oğlu Seyyit Taha’nın da desteğini alarak 10 Haziran 1925 sabahı İran ve Irak’tan topladığı tahminen 1.200- 1.700 civarındaki isyancılarla Navşar (Şemdinli) bölüğü, Gerdi Şapatan ve Nehri’de bulunan tabur merkezini bastı. Baskında akşama kadar süren çatışmanın ardından memur ve askerlerin olduğu karakol asilerce teslim alındı. Seyyit Abdullah’ın Seyyit Taha ve İngilizlerle irtibatlı olduğu ve onlardan gıda ve silah yardımı aldığı ve bunun karşılığında Türklere karşı savaşılmasını istediklerini o sırada Seyyit Abdullah’ın yanında olan Gerdi aşiret reisi Ahmet (Kayran) anlatmaktadır.250 Şeyh Sait isyanında İngilizlerin asilere açıktan destek verdiği kanıtlanamamış olsa da Nehri isyanında bu destek çok nettir. 245 Cemal, a.g.e., s. 72; Hallı, a.g.e., s. 139-140. 246 Hallı, a.g.e., s. 145-153; Genelkurmay Belgelerinde Kürt isyanları II, s. 247. 247 Hallı, a.g.e., s. 145-153; Genelkurmay Belgelerinde Kürt isyanları II, s. 247. 248 Hallı, a.g.e., s. 210-212. 249 A.e., s. 236-242. 250 Muzaffer İlhan Erdost, Şemdinli Röportajı, Onur Yayınları, Ankara, 1993, s. 108-111; Alpay Kabacalı, Tarihimizde Kürtler ve Ayaklanmaları, Cem Yayınevi, İstanbul, s. 45-48. 102 1.1.1.1.11. Yargılamalar İsyan patlak verdiğinde Kürtçü aydınlardan Seyyit Abdülkadir, İstanbul’da 12 Nisan 1925’te oğlu Mehmet ve maiyetiyle birlikte tutuklanmış ve Diyarbekir’e sevk edilmişti. İstanbul Valisi Süleyman Sâmî (Kepenek), Seyyit Abdülkadir’in yakalanması sırasında kendisi tarafından imha edilmek istenilirken kısmen parçalanmış bir vaziyette elinden alınan Farsça bir evrak içeriğini pek ziyade dikkate değer görmüş ve bu evrakı tercüme ettirerek 18 Nisan 1925’te Dâhiliye Vekâletine göndermişti. Bu evrakta Reisicumhur Mustafa Kemal ve Başvekil İsmet Paşa ile topyekûn Türklere karşı hakaret içeren ifadeler kullanılmış ve halkın özellikle Kürtlerin dini duyguları istismar edilerek ayaklanma çağrısı yapılmıştı.251 Seyyit Abdülkadir Diyarbekir’deki İstiklal Mahkemesi karşısına çıkarılmıştı.252 Seyyit Abdulkadir ve oğulları isyanın planlayıcısı ve şefleri idi. Hatırlanacağı üzere isyandan evvel Seyyit Abdülkadir, adamı Palulu Kör Sadi’yi İngilizlerle ilişki kurmak için görevlendirmişti. Kör Sadi, Mister Templeton zannettiği İstanbul Emniyet Müdürlüğünden Başkomiser Nizamettin Bey ile görüşmeler yapmıştı. Mahkemede bu görüşmeleri itiraf eden Kör Sadi görüşmelerin esaslarının Seyyit Abdulkadir tarafından belirlendiğini, Şeyh Sait’in oğlu Ali Rıza’nın İstanbul’da Seyyit Abdulkadir’in evinde kalarak isyanı planladıklarını söylemişti. İşte bu deliller ve itiraflarla Seyyit Abdülkadir ve arkadaşları Şark İstiklâl Mahkemesinde 14 Mayıs’tan 23 Mayıs 1925’e kadar yargılanmıştı. Neticede Seyyit Abdülkadir, Seyyit Mehmet, Kemal, Fevzi, Kör Sadi, Hoca Askerî ve Avukat Hacı Ahdi’nin idamına karar verilmişti.253 Bu hüküm 28 Mayıs’ta infaz edilmişti.254 Şeyh Sait ve arkadaşlarının yargılanmasına ise 26 Mayıs 1925’te başlandı. Şeyh Sait, yargılandığı İstiklal Mahkemesinde verdiği ifadesinde ayaklanmanın kendi düşüncesi olduğu, bunun için hiçbir yerden telkin gelmediğini, çalışmaları tek başına 251 TTK Arşivi SS (Saadet Sevencan) Koleksiyonu, Kutu No: 9, Gömlek No: 30, Belge No: 30. 252 Cemal, a.g.e., s. 76-92. 253 Uğur Mumcu, Kürt- İslam Ayaklanması 1919-1925, s. 121-122; Cebesoy, a.g.e, s. 568-571. 254 Hâkimiyet-i Milliye, 28 Mayıs 1925. 103 yaptığını ifade etse de bu ifadeler gerçeklerle pek bağdaşmamaktaydı. Çünkü Genç Valisi İsmail Hakkı’nın mahkeme sırasında verdiği bilgilerle bu ayaklanmanın fevri bir hareketle ani olarak patlamadığı ortaya konulmuştu. İsmail Hakkı sorgusunda, Çapakçur öğretmenlerinden Mehmet Zeki ile eski Genç Milletvekili Hamdi Beylerin, Dâhiliye Vekâletini ayaklanmadan çok önce ayrı ayrı uyardıklarını, Oğnut Bucak Müdürü Tevfik Bey’in Valiliğe isyan propagandası hakkında rapor verdiğini söylemiştir. İşte bu bilgiler isyan öncesi Ali Fethi Hükûmetinin, olaylara kayıtsız kaldığı izlenimini Reisicumhur Mustafa Kemal’de uyandırmıştı.255 İşte bu bilgiler de ayaklanmanın Şeyh Sait’in sorgusunda ifade ettiği gibi kendisinin Piran’da düşünerek başlattığı bir ayaklanma olmayıp çok önceden beri planlanan bir ayaklanma olduğunu ortaya çıkarmıştı.256 27 Haziran 1925 tarihine kadar aralıksız devam eden yargılamalar sonunda kararlar 28 Haziran’da ilgililere tebliğ edildi. Kararın bildirilmesinden sonra Mahkeme Başkanı Mazhar Müfit Kansu son olarak mahkûmlara şu konuşmayı yapmıştı: "Kiminiz hasis kişisel çıkarlarınıza bir zümreyi alet, kiminiz yabancı kışkırtmasını ve siyasî harisleri rehber ederek, hepiniz bir noktaya yani Bağımsız Kürdistan teşkiline doğru yürüdünüz. Senelerden beri düşündüğünüz ve tertiplediğiniz genel ayaklanmayı yaparak bu bölgeyi ateş içinde bıraktınız. Cumhuriyet Hükûmeti’nin azimli ve kesin hareketi, Cumhuriyet ordusunun öldürücü darbeleri ile irticainiz ve ayaklanmanız derhal yok edildi ve hepiniz yakalanarak hesap vermek üzere adalet huzuruna çıkarıldınız. Herkes bilmelidir ki, genç Cumhuriyet Hükûmeti kışkırtıcılık ve irticaa, her türlü lanetli faaliyetlere kesin surette göz yummayacağı gibi, hatta kesin tedbirleri sayesinde bu gibi eşkıya hareketlerine yer vermeyecektir. Senelerden beri şeyhlerin, ağaların, beylerin baskısı altında sömürülen, eriyen, inleyen bu bölgenin zavallı halkı, artık sizin kışkırtıcılığınızdan kötülüğünüzden kurtularak Cumhuriyet’imizin verimli ilerleme ve saadet vaat eden yollarında yürüyerek refah ve saadet içerisinde yaşayacaktır. Siz de döktüğünüz kanların, söndürdüğünüz ocakların cezasını adalet sehpasında hayatınızla ödeyerek hesap vereceksiniz. İşte Cumhuriyet'in sert, fakat adil kanunlarının hükmü budur... Mahkûmları götürün.” Şeyh Sait, 28 Haziran 1925 tarihinde gece yarısı asılarak idam edildi.257 255 Soyak, a.g.e., s. 304. 256 Cemal, a.g.e., s. 24-25; Hallı, a.g.e., s. 89. 257 A.e., s. 143-144; Cebesoy, a.g.e, s. 571-572. 104 Asilerin yargılandığı İstiklâl Mahkemelerinde muhalefet partisi Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası ve bazı gazetelerin yönetici ve yazarları da yargılanmıştı. Şark İstiklal Mahkemesi, bölgede bazı Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası yöneticilerinin isyanın ortaya çıkışı ve teşvikinde yer aldığı gerekçesiyle 25 Mayıs 1925’te görev bölgesi içindeki Terakkiperver Cumhuriyet Fırkasının şubelerinin kapattırılması için tüm valiliklere yazı göndermişti.258 Bu tarihten birkaç gün sonra da Hükûmet, 3 Haziran 1925 tarihinde Terakkiperver Cumhuriyet Fırkasının kapatılmasına karar vermiştir.259 Şeyh Sait’in ifadesi ve Binbaşı Kasım Bey’in "matbuat bunlara çok tesir ediyordu" şeklindeki ifadesi üzerine Sebilürreşad, Tevhîdi Efkâr, Son Telgraf, Tok Söz, Vatan, İstiklal, Tanin, İleri gibi gazeteler de davaya dâhil olmuştu. Bu gazetelerin yazarlarından Eşref Edib Fergan, Velid Ebuzziya, Sadri Ertem, Fevzi Lütfi (Karaosmanoğlu), Abdülkadir Kemali, Ahmet Emin (Yalman), Ahmet Şükrü (Esmer), Suphi Nuri, İhsan Safa Beyler yargılanmak üzere Diyarbekir’e Mahkemeye getirilmişti.260 Bu gazeteciler yazıları ile halkı isyana teşvik ve isyanla alakadar oldukları iddiası ile yargılanmışlar ancak görülen davalar sonrasında ciddi, somut bir delile ulaşılamadığı için261 beraatlarına ve tutukluluk durumlarının kaldırılmasına karar verilmiştir. 262 İstiklâl Mahkemelerinin görev süreleri isyan bastırıldıktan sonra da uzatılmıştı. Ankara ve Diyarbekir İstiklâl Mahkemelerinin görev süreleri 28.02.1926263 ve 18.05.1926 tarihinde altı ay daha uzatılmıştır.264 258 Aybars, İstiklal Mahkemeleri, s. 303. 259 3 Haziran 1925 tarih ve 1987 nolu Kararnâme, Resmî Cerîde, 6 Haziran 1925, Sayı: 109; Gazi Mustafa Kemal Atatürk, Söylev, Haz.: Hıfzı Veldet Velidedeoğlu, 9. Bası, Çağdaş Yayınları, İstanbul, 1991,.s. 455-456; Zürcher, Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası, s. 130; İnönü, Hatıralar, s. 467. 260 Örgeevren, a.g.e., s. 280-281. 261 Bu gazetecilerden bazılarının Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal'e gönderdikleri yardım telgrafları davanın seyrinde etkili olmuştu. Bu telgraflar ve Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal'in Şark İstiklal Mahkemesine gazeteciler lehine gönderdiği telgraf için bkz. Hasan Rıza Soyak, Atatürk'ten Hatıralar, YKY, İstanbul, 2004, s. 331-334. 262 Eşref Edip, İstiklal Mahkemelerinde, Haz.: Fahrettin Gün, Beyan Yayınları, İstanbul, 2002, s. 95, 199-200. 263 Resmî Cerîde, 22.11.1926, Sayı: 328. 264 Resmî Cerîde, 25.05.1926, Sayı: 381. 105 1927 yılı mart ayında İstiklal Mahkemelerinin görev süresi bitmişti. Bu mahkemelerden Diyarbekir İstiklal Mahkemesinin Meclise 12 Mart 1927’de gönderdiği 432 numaralı yazıdan Mahkemenin göreve başladığı 12 Nisan 1925’ten 7 Mart 1927 tarihine kadar yaptığı yargılamalar hakkında bilgi sahibi olmaktayız. Bu yazıya göre Mahkeme, 207 vicahi, 213 gıyabi toplam 420 idam kararı vermişti. 1.911 kişi çeşitli cezalara çarptırılırken 2.779 kişi beraat etmiş toplamda ise 5.010 kişi bu Mahkemede yargılanmıştı.265 Üyelerinin Meclis içinden seçildiği ve vicdani kanaate göre kararların alındığı, temyiz organı olmayan bu mahkemelerin verdiği kararlarda Türk inkılabının olağanüstü şartlarda gerçekleşmiş olmasını dikkate alarak yapılacak olan bir değerlendirme kanaatimizce daha sağlıklı bir değerlendirme olacaktır. 1.1.1.1.12. İnceleme Heyetlerinin Kurulması Hükûmet, Şeyh Sait isyanını bastırmaya çalışırken isyan sonrası için Doğu vilayetlerinde ıslahat düşünmekteydi. Bu husus daha önce de belirttiğimiz gibi bizzat Başvekil İsmet Paşa tarafından 7 Nisan 1925’te Mecliste dile getirilmişti.266 Hükûmet, sıkıyönetim mıntıkasında inceleme yapıp takip edilecek ıslahat programlarını belirlemek için heyetler göndermişti.267 Hükûmet, 17.06.1925 tarih ve 2.086 sayılı mahrem kararname ile sıkıyönetim mıntıkasında resmi heyetler ve makamlar tarafından bu tarihe değin yapılan incelemeyi yeterli görmemişti. Bu heyetlerden ayrı olarak daha önce oralarda mülkî amirlik yapmış olan Çankırı Mebusu Mustafa Abdülhalik Bey’den (Renda) 268 ahvali hazıra ve alınacak ıslah tedbirleri hakkında bir rapor hazırlamasını uygun görmüştü.269 Mustafa Abdülhalik Bey, Başvekil İsmet Paşa’nın emri ile çıkmış olduğu Van’dan Maraş’a kadar olan isyan sahası ve o sahaya civar olan vilayetlerde yaptığı 265 Aybars, İstiklal Mahkemeleri, s. 348. 266 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 2, C: 17, İçtima: 2 (07.04.1925). 267 Resmî Cerîde, 30.07.1925, Sayı: 107. 268 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 2, C: 17, İçtima: 2, TBMM Matbaası, Ankara, 1976, s. 150-152 (07.04.1925); Cebesoy, a.g.e, s. 556. 269 BCA 30 18 1 1/ 14 37 18. 106 tetkik seyahatine dair izlenimlerini bir rapor halinde 14 Eylül 1925 tarihinde mahrem notu ile Başvekil İsmet Paşa’ya sunmuştu. Daha sonra 24 Eylül 1925 tarihli Şark Islahat Planı’nın temeli sayılacak olan bu raporda Abdülhalik Bey isyan için; "İsyan, din ve irtica perdesi altında milli bir harekettir." değerlendirmesini yapıp bölgedeki yoğun Kürt nüfusu karşısında eğer tedbirler alınmazsa Fırat’ın doğusundaki vilayetlerin elden çıkma tehlikesine karşı birtakım uyarılarda bulunmuştu.270 Abdülhalik Bey tetkik gezisi için Hükûmet tarafından görevlendirilirken Dâhiliye Vekili Cemil Bey de Sıhhiye Vekili Refik Bey ve Umum Jandarma Kumandanı Miralay Zeki Bey ile birlikte Adana, Cebelibereket, Antep, Urfa, Siverek, Diyarbekir, Mardin, Bitlis, Ergani, Elâziz, Malatya, Sivas, Kayseri ve Bozok vilayetlerine haziran ayının son günlerinde başlayıp271 2 Ağustos 1925 tarihinde sonlanan inceleme ve teftiş gezisine çıkmıştı.272 Bu inceleme gezilerinin ardından 8 Eylül 1925 tarih ve 2.536 sayılı gayet mahrem notunun düşüldüğü kararname ile irtica hadisesinin cereyan mahalli olan vilayetlerdeki müşahedeleri araştırmak ve icap eden tedbirleri belirleyerek bir rapor halinde tanzim eylemek üzere Dâhiliye Vekili Cemil, Adliye Vekili Mahmut Esat, Çankırı Mebusu Mustafa Abdülhalik Bey ve Erkânı Harbiye İkinci Reisi Mirliva Kâzım’ın iştirakiyle bir encümen teşkili kararlaştırılmıştı. Ayrıca bölgede incelemelerde bulunan Dâhiliye Vekili Cemil Bey ile Abdülhalik Bey tarafından daha evvel ayrı ayrı hazırlanan raporların zikredilen encümene gönderilmesi ve encümence müzakere neticelerini havi olmak üzere hazırlanacak raporun ve uygulanacak tedbirlerin encümenin teşebbüs tarihinden on beş gün sonra Vekiller Heyetine gönderilmesi İcra Vekilleri Heyeti tarafından kabul olunmuştu.273 Nitekim bu çalışmaların ardından hazırlanan rapor, 24 Eylül 1925 tarihinde Hükûmet tarafından "Şark Islahat Planı" adı altında kabul edilmiştir.274 Gizli olarak 270 Bu raporun tam metni için bkz., Kürt Sorunu ve Devlet Tedip ve Tenkil Politikaları (1925-1947), Der. Tuğba Yıldırım, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 2011, s. 1-16; Gönül Türkan Demir, Mustafa Abdülhalik Renda 1881-1957, Atam Yay., Ankara, 2015, s. 97-103. 271 BCA 180 9 0 0/ 8 50 1, lef 2. 272 Ayın Tarihi, Numara: 17, Ağustos 1925, Matbuat Müdüriyet-i Umumiyesi, Ankara, 1925. 273 BCA 30 18 1 1/ 15 60 12. 274 Tan, a.g.e, s. 245-250. 107 kabul edilen Şark Islahat Planı’ndan kamuoyu ancak 1946 yılında haberdar oldu. Söz konusu belge, dönemin İçişleri Bakanı Hilmi Uran’ın Mülkiye Başmüfettişi Hasip Koylan’ı Şeyh Sait ayaklanmasına ilişkin belgelere dayalı yeni bir araştırma yapmakla görevlendirmesi sonucu ortaya çıkmıştı.275 Plan, 27 maddeden oluşuyordu. Raporun asayiş boyutunu ilgilendiren kısımlarına bakacak olursak rapora göre Şark vilayetlerinde mevcut sıkıyönetim, programın tatbikinin sonuna kadar devam edecekti. (md. 1) Türkiye 5 umumi müfettişlik mıntıkasına bölünmüştü. (md. 2)276 İlerleyen sayfalarda planlanan bu umumi müfettişliklerden ayrıntılı bir şekilde bahsedilecektir. "Van şehri ile Midyat arasındaki hattın batısında Ermenilerden kalan araziye Türk muhacirler yerleştirilecekti. Bunun için sıkıyönetim mıntıkasındaki vilayetlerde bulunan Ermeni malları Maliyece satılmayacak ve hatta Kürtlere icar dahi" edilmeyecekti. (md. 6) "İsyanı teşvik ve idare etmiş olanlar ile bunların akraba ve taallukatı ve reislerden Hükûmetin Şark’ta kalmalarını muvafık görmediği şahıslar, aile ve taallukatıyla beraber Garp’ta Hükûmetin göstereceği mahallere" nakledilecekti. (md. 9) "Silahlar toplanacak ve silah taşınması menedilerek ancak vesika altında taşınmasına müsaade edilecekti. Vesikasız silahlar evlerde dahi olsa müsadere edilecek ve sahipleri Divan-ı Harbi Örfîlere" gönderilecekti. (md. 12) "Hükûmet binaları ile jandarma karakolları ve askeriye ve hudut karakolları cem-i iane kanununa uygun olarak süratle inşa" edilecekti. "Yalnız hükûmet konakları inşaatına Hükûmet de umumi bütçeden yardım" edecekti. (md. 17) 275 Mehmet Bayrak, Kürtler ve Ulusal-Demokratik Mücadeleleri Üstüne, Özge Yayınları, Ankara, 1993, s. 23-24; M. Kalman, İngiliz ve Türk Belgelerinde Botan Direnişleri (1925-1938), Med Yayınları, İstanbul, 1996, s. 14; Bilal Şimşir, Kürtçülük II 1924-1999, Bilgi Yayınevi, 2011, s. 298- 299. 276 1927 yılında kurulan Umûmî Müfettişlikler teşkilatından ayrıca ilerleyen sayfalarda bahsedilecektir. 108 "Bu mıntıkaya ecnebi bir şahıs ve müessesenin Hükûmetin müsaadesi olmaksızın girmesine müsaade" edilmeyecekti. (md. 24) Nüfus sayımı yapılan mıntıkalarda derhal asker alma teşkilatı yapılması istenmişti. Acemi asker olanlar bu mıntıka haricinde askerlik hizmetini ifa edecekti. Bunlar bir müddet için silahsız olarak hizmet edecekti. (md. 25)277 Görülüyor ki Hükûmet bu programla artık Doğu’da dini ya da millî hassasiyetlerin suiistimal edilerek bölgede karışıklıkların bir daha yaşanmaması için çok katı tedbirler alınmasını uygun görmüştü. Programı kabul eden İsmet Paşa Hükûmeti, Osmanlı son döneminde Doğu Anadolu, Balkanlar ve Arap coğrafyasında bir takım harici kışkırtmalarla etnik temelli yaşanan bazı olumsuzlukların Anadolu’da, Cumhuriyet Türkiye’sinde yaşanmasını istememekteydi. Bu bağlamda Şeyh Sait isyanı ve bu isyanın yarattığı etkiler devrin şartları içerisinde düşünüldüğünde iktidar sahiplerini böylesine sert kararlar almaya sevk ettiğini söyleyebiliriz. İşte bu tarihsel hafızadan dolayı isyan sadece 1925 yılında patlak vermiş bir olay olarak görülmemiştir. Bizim de günümüzde bu olaya ilişkin yapacağımız değerlendirmelerde devrin bu şartlarını dikkate alarak değerlendirmemiz gerekmektedir. Olayı ve sonrasındaki Hükûmet politikalarını günümüz şartları ya da değer yargılarıyla değerlendirmeye çalışırsak eğer eksik bir değerlendirme yapabiliriz. Şark Islahat Planı’ndaki bu sert tedbirlerin dönem itibarıyla alınması Hükûmet tarafından uygun görülse de aslında bu tarihe değin iş başına gelmiş olan Hükûmetlerin de bölgeye dair ihmalkâr bir tutum içerisinde olduğunu söyleyebiliriz. Hükûmetin kabul ettiği bu Şark Islahat Planı’ndaki bazı hususlar isyanla doğrudan alakalı hususlardı. Hükûmetin Şark vilayetlerini ıslâh etmeye dair eğer daha önceden tetkik ve tahkike dair çalışmalar yapmış ve bu çalışmaları uygulama safhasına koymuş olsaydı belki de isyan çıkmayabilirdi. Bu sebeple Hükûmetin Şark vilayetlerini isyan çıkıncaya değin bu anlamda ihmal ettiğini söyleyebiliriz. Yapmış olduğumuz arşiv taramalarında 1925 yılına kadar işbaşındaki Hükûmetin Doğu vilayetlerinin meselelerini tespit ve bunların çözümlerine dair merkezi olarak bir çalışma içerisinde olduğunu göremedik. İsmet Paşa’nın başkanlığında kurulan Birinci (30.10.1923- 277 Tan, a.g.e, s. 245-250. 109 06.03.1924)278 ve İkinci (06.03.1924-22.11.1924)279 İnönü Hükûmetlerinde Doğu ve Güneydoğu Anadolu’ya dair ne bir programa ne de bir beyana rastlanmamıştır. Hükûmetler Doğu vilayetlerine karşı ihmalkâr bir tutum içerisinde iken Doğu'nun herkes tarafından unutulmuş olduğunu esasında söyleyemeyiz. Doğu'nun ıslah edilmesi yönünde hassasiyet sahibi isimlerden birisi de bölgede uzun yıllar görev yapmış, bölgeyi ve bölge insanını çok iyi tanıyan Kâzım Karabekir Paşa idi. Karabekir, hatıratında Doğu’nun ıslah edilmesi düşüncesine dair Dâhiliye Vekili Recep Peker’le yaşadığı bir anekdotu aktarmaktadır. Karabekir, 19 Haziran 1924’te kendisini ziyaret eden Dâhiliye Vekili Recep Peker’e Kürtlerin ıslahı hakkında kendisinin de vermiş olduğu layihaların tetkik edilip edilmediğini sormuştu. Recep Peker: "Dâhiliye Vekâletinde ne layiha gördüm ne de Kürtlüğe dair bir eser buldum. Hiçbir şey yoktur" cevabını vermişti. Karabekir; "Çok fena, milli Hükûmetimizin beş yıllık hayatında Kürtlüğe dair hayli işler geçti, hayli lâyihalar verildi. Dâhiliye Vekâleti’nin ayrı bir şubesi, hiç değilse ayrı bir masası, sırf Kürtlük işleriyle uğraşmalı idi. Oraları tanıyan birkaç kişi, güzel dosyalar hazırlayabilirler ve oraya ait nerede ne varsa toplayabilirlerdi." Recep Bey’in; "Böyle ayrı bir masa dahi açılmış değildir" cevabı karşısında hüzünlenen Karabekir, Recep Bey’e bu mesele ile ilgili olarak farklı dillerde ne kadar kitap yazılmış ise bunların toplanıp tercüme ettirilmesi ve Dâhiliye Vekâletinde kurulacak bir masanın esaslı bir ıslahat programına başlaması tavsiyesinde bulunmuştur.280 Hükûmetin bölgeye ve Kürtlük meselesine ilişkin ihmalkâr bir tutum içerisinde olduğunu ifade ederken yine devrin koşullarına bakmamız gerekmektedir. Çünkü uzun yıllar süren savaşların ardından kurulan Cumhuriyet Türkiye’si yeni bir yönetim kurarken gerek içeride gerekse dışarıda daha önemli ve öncelikli konularla meşguldü. İsyanın planlanması ve uygulama safhasına sokulması Cumhuriyet'in ilânından sadece bir yılı gibi çok kısa bir süre sonra olmuştu. Bu anlamda devletin, Hükûmetin, meseleye çok fazla önem atfedip zaman ayıramadığını söyleyebiliriz. 278 Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükûmetler, C: 1, s. 82. 279 A.e., s. 89-90. 280 Kazım Karabekir, Kürt Meselesi, Haz. : Faruk Özerengin, 12. Baskı, Emre Yay., İstanbul, 2004, s. 161-163. 110 1.1.1.2. Sansür Uygulaması Yeni Türk Devleti, güvenlik ve asayiş noktai nazarından Doğu ve Güneydoğu vilayetlerine sınır olan ülkelerden özellikle Kürtlük cereyanını uyandıracak, halkın birlik ve beraberliğini bozacak, ülkede fitne ve fesat çıkartacak kitap, gazete gibi bilumum propagandist dokümanların yurda girişini daha Cumhuriyet ilan edilmezden evvel İstiklal Harbi yıllarında281 engellemeye çalışmıştı. Bu engellemeler özellikle Şeyh Sait isyanı sonrasında had safhaya ulaşmıştır. 1925 yılında çıkan Şeyh Sait isyanı, bu konuda sadece askeri sansür değil her türlü sansürün Hükûmetçe uygulanmasını doğurmuştur. İcra Vekilleri Heyeti isyanın en ateşli günlerinde 18.03.1925 tarihinde Müdafaa-i Milliye Vekâletinin teklifi doğrultusunda ve Takrir-i Sükûn Kanunu’na uygun olarak güney sınırlarımızdan gelecek olan bilumum gazete, risale, basılı ve basılı olmayan evrakların propagandaya ait olması muhtemel olduğundan yurda girişlerini yasaklamıştı.282 İcra Vekilleri daha sonra, Şark havalisinde sıkıyönetim mıntıkası dâhilinde tatbiki gerekli sansür muamelâtı hakkındaki talimatnameyi 3 Mayıs 1925 tarih ve 1846 nolu kararname ile yürürlüğe koymuştu. Talimatnameye göre sıkıyönetim mıntıkası dâhilindeki postanelerde mahallinden gönderilen ve diğer postanelerden gelen bilumum hususi haberleşme vilayet merkezlerinde sansüre tâbi tutulacaktı. Bu sansür işini yapacak olan memurlar askeriyeden seçilecekti. Mıntıka dâhilinde Türkçeden başka bir lisanla mektup ve telgraf yazılması ve gönderilmesi yasaklanırken yayınlanacak olan bilumum gazete ve risaleler basıldıktan sonra sansüre tâbi tutulacaktı. Mıntıka haricinden gelecek olan bilumum gazete ve risaleler sansür memurlarınca görüldükten sonra dağıtılacaktı.283 Bu talimatnameye ek olarak 31.05.1925 tarihinde bir kararname daha yayınlanmıştı. Bu kararname ile sıkıyönetim mıntıkası dâhilinde Fransızca yazılmış mektup ve telgrafların da sansüre tâbi tutulması kararlaştırılmıştı.284 Uzun zaman 281 Suriye ve Irak'taki Fransız ve İngilizlerin bu yöndeki çabalarına karşı Erkân-ı Harbiye Riyâseti ve İcra Vekillerinin aldığı tedbirler için bkz. BCA 30 10 0 0/ 55 369 4. 282 BCA 30 18 1 1/ 13 14 19. 283 BCA 30 18 1 1/ 13 25 20. 284 BCA 30 18 1 1/ 14 33 12. 111 yürürlükte kalacak olan bu sansür talimatnamesi gereğince yurda girişi yasaklanan bazı yayınlardan Es-seyyid Hüseyin Hazeni el-Hüseyni namındaki Kürt tarafından propaganda maksadıyla telif edilmiş "Gonca-i Bahar" isimli Kürtçe kitap,285firari ve yüz elliliklerden Tarık Mümtaz tarafından Şam Kuneytra’da çıkarılan "Març gazetesi", 286 Hoybun Cemiyeti tarafından Kahire’de yayınlanan ve Kürtçülük propagandası yapan "La Questiyon Kurde" adlı Fransızca dergi,287 Hoybun Cemiyetinin yayın organı olan ve Şam’da çıkan "Havar gazetesi", 288 Halep’te çıkan Arapça "Elnahda" gazetesi,289 Suriye’deki Kürt Hoybun Cemiyeti tarafından çıkarılan; "Türk Affı Umumisi Karşısında Kürtler, Türkiye Reisicumhur Gazi Mustafa Kemal Hazretlerine Mektup, Bir Ecnebi Noktai Nazarına Göre Kürt Meselesi, Elkaziyetülkürdiye" adlı yayınlar Hükûmet ve Cumhuriyet aleyhine zararlı yazılar ihtiva ettiğinden Türkiye’ye sokulması yasaklanmıştı.290 Takrir-i Sükûn Kanunu’nun ortaya çıkardığı bu yasak kararı epey bir süre yürürlükte kalmış, 10 yıl sonra ancak kısmi olarak yumuşatılmıştı. Yasaklı bazı gazetelerin yurda sokulmasına İcra Vekilleri 25.03.1935 tarihinde izin vermişti.291 Bu yumuşamaya rağmen sakıncalı görülen yayınların yasakları CHP iktidarı boyunca devam etmiştir. İcra Vekillerinin bu tarihten sonra farklı tarihlerde yasak koyduğu bazı yayınlar şunlardır: Irak’ta Refik Hilmi tarafından yazılan Kürt Meselesi Safahatından adlı kitap,292 Şeyh Said tarafından doldurulmuş Kürtçe plak, 293 Halep’de çıkan "Sadwa markalı 24/11 numaralı plak", 294 Süreyya Bedirhan tarafından yazılıp Amerika’da basılan "The Case of Kurdistan Against Turkey-Kürdistan’ın Türklere Karşı Davası" adlı kitap,295 Kürt Fukara Hayır Cemiyeti tarafından 1932 yılında ElCezîre’de bastırılan "Kürt Fukara Hayır Cemiyeti Nizamnamesi" adlı kitap,296 Dr. 28505.08.1925 tarih ve 2302 nolu kararname, BCA 30 18 1 1/ 14 48 14. 286 21.06.1930 tarihli kararname, BCA 30 18 1 2/ 12 42 9. 287 16.05.1931 tarihli kararname, BCA 30 18 1 27 19 30 2. 288 30.05.1932 tarihi kararname, BCA 30 18 1 2/ 29 43 13. 289 07.08.1933 tarih ve 14772 nolu kararname, T.C. Resmî Gazete 11.09.1933, Sayı: 2500. 290 01.08.1934 tarihli kararname, BCA 30 18 1 27 47 54 16. 291 BCA 30 18 1 2/ 53 21 8; Tunçay, a.g.e., s. 148. 292 05.06.1935 tarihli kararname, BCA 30 18 1 2/ 55 46 11. 293 26.01.1937 tarihli kararname, BCA 30 18 1 2/ 71 8 6. 294 05.05.1937 tarihli kararname, BCA 30 18 1 2/ 74 36 11. 295 14.3.1939 tarihli kararname, BCA 30 18 1 2/ 86 23 1. 296 25.11.1949 tarihli kararname, BCA 30 18 1 2/ 121 84 1. 112 Kamuran Ali Bedirhan tarafından yazılıp Şam’da bastırılan "Xwendina Kürdi" adlı kitap,297 Tahran’da çıkan ve Kuhistan dergisi yayınlarından "Esrarı Barzan" adlı kitap,298Kamran Bedirhan tarafından Paris’te yayınlanan "Bulletin du Centre d’Etudes Kurdes" adlı broşür299 gibi muhtelif yayınlar 1881 sayılı kanunun 2.657 sayılı kanunla değiştirilen Matbuat kanununun 51. maddesine göre Bakanlar Kurulunca yasaklanmıştır. Görülüyor ki Türk Hükûmetlerinin yasakladığı yayınlar arasında Cumhuriyet Türkiye’sinin kuruluşu sırasında vatandaşlıktan çıkarılmış yüz elliliklerin, Şeyh Sait isyanı sonrasında ülkeden kaçmış kişilerin, amacı devletin ve milletin bölünmez bütünlüğünü ortadan kaldırmak olan Hoybun Cemiyetinin yayın organları bu sansüre tabi tutulmuştur. Bu yayınların olumsuz propagandalar içerdiği Hükûmet açısından tartışma götürmez gerçeklerdi. Burada ayrıca şunu da belirtmekte fayda vardır. CHP Hükûmetleri sadece Kürtlük ihdasına hizmet etmek için çıkarılan yayınlara yasak koymamıştır. Birçok farklı konuda ülkenin ve milletin birlikteliğinin devamı ve menfaatleri gereğince yasak kararları alınmıştır. Bu bağlamda Atatürk döneminde 144, 1938-1945 arası döneminde 65, 1945-1949 arası dönemde 112 yayına yasak konulmuştur.300 Devletin uygulamış olduğu bu sansür, düz mantıkla bakıp fikir özgürlüğü açısından değerlendirildiğinde eleştirilecek bir uygulama gibi görülse de devlet kendi toprak ve millet bütünlüğü için bu politikayı yıllarca sürdürmüştür. 297 08.12.1949 tarihli kararname, BCA 30 18 1 2/ 121 88 1. 298 10.03.1950 tarihli kararname, BCA 10.03.1950/ 122 23 20. 299 11.05.1950 tarihli kararname, BCA 30 18 1 2/ 122 43 18. 300 CHP döneminde sansür kararları içn bkz. Mustafa Yılmaz, “Cumhuriyet Döneminde Bakanlar Kurulu Kararı İle Yasaklanan Yayınlar (1923-1945), Kebikeç, 1998, Yıl:3, Sayı:6; “İsmet İnönü Döneminde Bakanlar Kurulu Kararı İle Yasaklanan Yayınlar (1938-1945), Türk Kültürü Araştırmaları, Yıl: XXXIV/1-2, Ankara, 1998; “İsmet İnönü Döneminde Bakanlar Kurulu Kararı İle Yasaklanan Yayınlar (1945-1949), Kök Araştırmalar, C:II, Sayı:2, Güz 2000; Deniz Güner, "Tek Parti Döneminde Basın Yayın Yoluyla Yapılan Bölücülük Propagandasına Uygulanan Sansür", Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, XIV/29 (2014 Güz), s. 223-248. 113 1.1.1.3. Ağrı İsyanları 1925- 1930 Şeyh Sait isyanından sonra bölgede uzun yıllar isyan ve huzursuzlukların yaşandığı yer Ağrı Dağı civarı olmuştu. Bu bölgedeki asayiş sorunları 1925 yılında başlamış 1930 yılı sonuna kadar devam etmiştir. Bu sorunların sebeplerini bölgenin kendine özgü şartları, eskiden beri devam eden yaşantılar ve o yıllardaki güncel dış kışkırtmalar olarak sıralayabiliriz. İsyanlar sırasında dönem İsmet Paşa Hükûmeti, bu eşkıya ve fesat yatağının bozulması için daha önceki harekâtlardan dersler çıkararak 1930 yılında daha etkili bir askerî harekât düzenlemişti. Bu harekâtta Ağrı’nın girilmemiş hiçbir noktası bırakılmamıştı.301 Bölgede bu tarihlerde sorunların neredeyse tamamen giderilmesinde Hükûmetin takip ettiği diğer bir politika asi ve eşkıyaların hudut geçişlerine mâni olmak için İran devleti ile yaptığı sınır güvenliği anlaşması olmuştur.302 1.1.1.3.1. Birinci Ağrı İsyanı 16.05.1926-17.06.1926 Şeyh Sait ayaklanmasından sonra burada görülen ilk ciddî asayiş olayı, İran tarafından gelen bir eşkıya çetesinin karakollarımıza 1925 yılında gerçekleştirmiş olduğu saldırı olmuştur. Birinci Ağrı isyanı, Mayıs 1926 başlarında Yusuf Taşo idaresindeki bir eşkıya grubunun Beyazıt’ın Muson bucağına bağlı Kalecik köyünden bir miktar hayvan çalarak Ağrı Dağı’na götürmesi ile patlak vermişti. Görünürde çapulculuk niteliğinde olan bu durumun iç yüzü farklıydı. Çünkü Nasturi isyanı sırasında ordudan firar eden Yüzbaşı İhsan Nuri,303 iltica ettiği Irak’tan Ağrı Dağı eteklerine gelmişti.304 Yine 301 Meclis Kararı No: 583, T.C. Resmî Gazete, 28.09.1930, Sayı: 1607; Genelkurmay Belgelerinde Kürt İsyanları II, s. 261. 302 Bu antlaşmanın imzalanması sürecinde Hüsrev Gerede'nin çabaları için bkz. Hüsrev Gerede, Siyasî Hatıralarım I İran, Vakit Basımevi, İstanbul, 1952, s. 189-215. 303 Kürtlerin bağımsızlığı için 1924 yılından itibaren Türkiye Cumhuriyeti’ne isyan bayrağı açan İhsan Nuri'nin hatıratı için bkz. İhsan Nuri Paşa, Ağrı Dağı İsyanı, Med Yayıncılık, İstanbul, 1992. 304 Hallı, a.g.e., s. 46. 114 burada Ermeni Zilan305 ve Celali Aşireti Reisi İbrahime Hasso Bro Telli ve Yusufan Tayo komutasındaki Celali, Hasenan, Cibran ve Haydaran aşiretleri Şeyh Sait isyanı sonrasında bölgede toplanmıştı. Yeni bir isyan için askeri talime başlayan aşiret kuvvetlerine İngilizler de destek olmuştu.306 İngilizlerden sağlanan bir telsiz şebekesi ve bir matbaa, Ağrı Dağına gönderilmişti. Bu matbaa ile asiler "Gazita Welat" (Vatanın Çağrısı) adlı bir gazete ile "Ağrı Ağır Dıbarine" "(Ağrı ateş yağdırıyor)" adlı bir bülten çıkararak içte ve dışta destek bulmaya çalışmışlardı.307 Bu hareketin tedibi için 28. Alay memur edilmişti. Alay, 17 Mayıs 1926’da asilere taarruza başlamıştır. Ancak taarruzun tertip ve yapılışında sevk ve idare hatasına ilave olarak Yukarı Demirkapı bölgesinde bulunan asi kuvvet ile İran’ın Sakanlı ve Kızılbaş aşiretlerinden mürekkep kuvvetli bir asi grubun yan ve geriden açtığı ateş ile Alay perişan olmuştu. Bu harekâtta iki top, birçok hayvan, eşya ve gereç asilerin eline geçmiştir. Harekâtta başarısızlığı görülen Alay Komutanı derhal görevinden alınmış ve Harp Divanına verilmek üzere Sarıkamış’a gönderilmişti. Başarısızlık ile daha da nazik bir hâl alan vaziyeti kurtarmak için 3. Ordu Müfettişliği yeni bir tedip harekâtı planlamıştır. 16 Haziran 1926’da başlayan harekâta tayyare desteği verilmişti. Asiler ise 5 grup hâlinde toplamda 1.150 kişiydiler. Başlatılan harekâtta asilerin ordu birliklerine karşı başarısız birkaç taarruz girişimi olsa da asiler netice alamamışlar ve arazinin sarplığından istifade ile İran tarafına kaçmışlardır. Bu suretle asilerin Ağrı Dağı’nda tamamen imhası bugünlerde mümkün olamamıştır. Ancak Ağrı Dağı’nın asilerden temizlenmesi sağlanmıştır.308 305 Hoybun Cemiyeti'nin önemli isimlerinden Garo Sasuni Ağrı hareketinin üç büyük lideri olarak tanımladığı İbrahim Huske Telli, İhsan Nuri Paşa ve Zilan üçlüsünü "Kürdistan ve Ermenistan'ın bağımsızlığı amacındaydılar" şeklinde tanımlamaktadır. Bkz. Garo Sasuni, Kürt Ulusal Hareketleri ve 15. YY'dan Günümüze Ermeni Kürt İlişkileri, Med Yayınları, İstanbul, 1992, s. 217. 306 Ağrı isyanlarındaki İngiliz ve diğer devletlerin rolü için ayrıca bkz. Esra Sarıkoyuncu Değerli, "Ağrı İsyanlarında Yabancı Parmağı (1926-1930)", SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, Aralık 2008, Sayı: 18, s. 113-132. 307 Şadillili Vedat, a.g.e., s. 127-129; Dersimi, a.g.e., s. 247. 308 Hallı, a.g.e., s. 169-173. 115 1.1.1.3.2. İkinci Ağrı İsyanı 13-20 Eylül 1927 3. Ordu Müfettişliği, 1926 yılı haziran ayında yapılan harekâtta asilerin çoğunlukla İran’a kaçmaları nedeni ile istenilen kesin sonuç elde edilemediği için bu bölgede tekrardan toplanan asilere karşı yeni bir tedip harekâtını lüzumlu görmüş ve bu konuda 25 Ağustos 1927’de Genelkurmay Başkanlığından olur istemişti. Genelkurmay onayı sonrasında 13 Eylül’den itibaren birlikler, asileri kuşatmaya başlamıştı. 14 Eylül’de asilerin kâmilen Demirkapı civarına indiğini ve bütün sürü ve aileleri ile Demirkapı civarından doğuya doğru kaçmakta oldukları haber alınmıştı. Her ne kadar gayretle harekât sürdürülmüş olsa da bu ikinci Ağrı harekâtından da istenilen sonuç alınamamıştır. Arazinin arızalı ve susuz oluşu, üç gün devam eden muharebe ve 10 günlük bir yürüyüşün doğurduğu yorgunluk, bir de bunlara ilâveten birliklerin sevk ve idaresinde yapılan hatalar bu başarısızlıkta etkili olmuştu.309 1.1.1.3.4. Üçüncü Ağrı İsyanı Eylül 1930 1928 yılında Ağrı bölgesinde asilerle daha etkin mücadele etmek için Takip Bölgesi Komutanlığı kurulmuştu. Bu takip komutanlığının kurulmasında hem 1926 yılından beri bölgede yaşanan birtakım olaylar hem de 1927 yılında Kürtçülerle Ermenilerin kurduğu Hoybun örgütü etkili olmuştur. Bu yıllarda bölgede çıkan tüm olayların neredeyse tamamında parmağı olan bu örgütten kısaca bahsetmekte fayda vardır. Hoybun sözcüğüne "ne konuşma dilinde ne yazı dilinde ne de Kürtçe sözlüklerde rastlıyoruz."310 Gerek Azadi Cemiyeti gerekse Şeyh Sait isyanından sonra Irak, İran ve Suriye’ye kaçan bazı Kürtçü liderler Türkiye’ye karşı faaliyetlerini devam ettirmek maksadıyla yeni bir örgüt kurmak için çalışmalara başlamışlardı. Yakın zamanda Irak ve Suriye’ye yerleşip buralarda manda yönetimi kurmuş olan İngiliz ve Fransızlar bölgedeki çıkarlarını devam ettirmek için bu kişilere yardım etmişti.311 309 A.e., s. 171-173. 310 Rohat Alakom, Xoybûn Örgütü ve Ağrı Ayaklanması, Avesta Yayınları, İstanbul, 2011, s. 19. 311 Sarınay, "Hoybun Cemiyeti…", s. 213. 116 Cemiyetin kuruluşuyla ilgili ilk toplantı 1927 yılı şubat ayında İngilizlerin Revandiz Kaymakamlığına getirdikleri Seyyit Taha’nın evinde yapılmıştı. Toplantıyı İngiltere’nin Irak Olağanüstü Komiser Yardımcısı Edmons organize etmişti. Toplantıda Türkiye’de çıkarılacak isyanla ilgili bazı kararlar alınmıştı. Buna göre İngilizler, Kürtler ve Nasturileri para ve silah bakımından destekleyerek onların isyanını sağlayacaktı. İsyan, Şemdinli Yüksekova’dan başlayacak ve Van ele geçirilecekti. Taşnak Ermenilerinin de katıldığı bu toplantının ikincisi 1927 Mart’ında yine Seyyit Taha’nın evinde yapılmıştır. Toplantıda Şeyh Sait’in oğlu Ali Rıza ile kaçak subaylardan Kasım ve İhsan Nuri de vardı.312 Bu isimlere daha sonra bazı önemli Kürtçü ve de Türkiye düşmanı Memduh Selim,313 Taşnakçılardan meşhur Vahan Papazyan, Hracth Papazyan, Celadet Bedirhan,314 Cemil Paşa’nın315 oğulları ve torunları da katıldılar. Örgütün kurulumu Fransızların destek ve himayesi ile Ermeni-Kürt ittifakı sonrasında 1927 yılında Beyrut’ta gerçekleşmişti. Amacı Anadolu coğrafyasında bağımsız bir Ermenistan ve Kürdistan devleti kurmak olan bu örgüt, Türkiye’ye gönderdiği çete ve adamları sayesinde Zilan ve Ağrı isyanlarını çıkarmıştı. Bu isyanların başarısız olmasıyla sarsılan Ermeni-Kürt ittifakını bu sefer pekiştirmek isteyen dış güç İtalya olmuştu. Ancak II. Dünya Savaşı yıllarında gelişen Sovyet Rusya-Kürt ilişkileri Sovyetlerin istemediği Taşnaklarla ilişkilerin kopmasına yol açmıştı. Kısa bir süre sonra da Hoybun Cemiyeti dağılmıştır.316 1928 yılı Eylül ayı başlarında Birinci Umumi Müfettiş İbrahim Tali Bey, bu bölgede gittikçe önemini artıran Kürt-Ermeni birleşmesi siyasetinin belirtileri dolayısıyla tedbir olarak takip bölgeleri kurulması önerisini getirmişti. Öneri, 9. Kolordu Komutanı Sedat Paşa’nın da görüş ve önerileriyle birleşince Karaköse Takip 312 A.e., s. 213. 313 Alakom, a.g.e., s. 43-44. 314 A.e., s. 80. 315 Tan, a.g.e, s. 53. 316 BCA 30 10 0 0/ 113 771 1; BCA 30 10 0 0/ 110 740 17; BCA 30 10 0 0/ 116 805 6; M. Sadi Koçaş, Kürtlerin Kökeni ve Güneydoğu Anadolu Gerçeği, İstanbul, 1990, s. 140; Kadri Cemil Paşa (Zinar Silopî), Doza Kurdistan (Kürdistan Davası) Kürt Milletinin 60 Yıllık Esaretten Kurtuluş Savaşı Hatıraları, Yay. Haz.: Mehmet Bayrak, Özge Yayınları, Ankara, 1991; Sasuni, a.g.e., s. 195-217; Prens Süreyya Bedirhan, Kürt Davası ve Hoybun, Çev.: Dilara Zîrek, Med Yayınları, İstanbul, 1994, s. 55- 56; Erdal Aydoğan, Türk Siyasi Hayatında Dr. İbrahim Tali Mustafa Kemal'le Trablusgarp'tan Cumhuriyet'e, Yeditepe Yayınevi, İstanbul, 2008, s. 104; Şimşir, Kürtçülük II, s. 369-372. 117 Bölgesi Komutanlığı, 1 Ekim 1928’den itibaren görev yapmak üzere teşkil edilmiş ve Kolordunun önerisi üzerine komutanlığına da 9. Tümen Komutanı Albay Galip atanmıştı.317 Hükûmetin Doğu’da ayaklanma ihtimaline karşı tedbiren teyakkuzu arttırdıkça Kürtçülerin de şuurlu propagandaları artıyordu. Diyarbekir Maarif Emini Celil’in Maarif Vekâletine 05.03.1929’da gönderdiği yazıya göre Siirt’te Doğulu bir muallim "Hükûmet, Kürt ve Arapları okutmayacak" gibi halk arasında telkinatta bulunmaktaydı. Yine Van muallimlerinden Bitlisli Fevzi, Hükûmet aleyhine beyanatta bulunmuş ayrıca asilerin başında bulunan İhsan Nuri’ye katılacağını söylemesi üzerine mahallince haklarında inceleme yapılmıştı. Bu incelemenin sonucuna göre Fevzi Efendi görevden uzaklaştırılarak mahkemeye gönderilmişti.318 Umumi Müfettiş olarak 1928’de göreve başlayan İbrahim Tali Bey, bölgede asayişin temini için başlatılan çalışmaların koordinasyonunu yürütmek için problemleri yerinde görmek maksadıyla 10 Temmuz 1929’da yanına Kadri ve Suphi Paşaları da alarak Kulp, Kağızman, Çilli Gediği319 yoluyla Beyazıt’a oradan da Ağrı’ya gidip incelemelerde bulunmuştu.320 Ağrı Dağı eşkıyası hakkında Karaköse Kaymakamlığının 30.08.1929 tarihli şifresine göre Ferzende, Halit, İhsan Nuri, Kör Hüseyin Paşa oğullarından Mehmet ve Nadir, maiyetlerinde takriben 160 atlı ile 26.08.1929’da Hangediği ve Sarıçimen’den Zilan deresine gittikleri bildirilmişti.321 Bu bilgiyi 25.11.1929’da Birinci Umumi Müfettiş İbrahim Tali de doğrulamıştı. İbrahim Tali, Başvekâlete Van vilayetinin isteği doğrultusunda muhtemel istikametlerde jandarmalar tarafından tedbirler alındığını bildirmişti.322 317 Hallı, a.g.e., s. 216-229. 318 BCA 30 10 0 0/ 114 792 4. 319 Doğubeyazıt ve Iğdır arasında Ağrı'nın batısındadır. 320 Aydoğan, Türk Siyasi Hayatinda Dr. İbrahim Tali, s. 113. 321 BCA 30 10 0 0/ 112 753 14. 322 BCA 30 10 0 0/ 128 917 46. 118 Zikredilen isimlerden Kör Hüseyin Paşa’nın oğulları Memo ve Nadir, Zilan323 ayaklanmasını tertip ettiler.324 Zilan ayaklanması; 9. Kolordu’nun Ağrı harekâtı, 7. Kolordu’nun Doğu'da mevzii ve genel bir ayaklanmaya karşı hazırlık yaptığı, Karaköse ve Van Tabur Bölgeleri Komutanlıklarının eşkıya takibine devam ettiği günlerde 19/20 Haziran 1930 gecesi sınırı geçerek Çaldıran-Beyazıt telgraf hattını kesen Kör Hüseyin ve Emin Paşa oğulları komutasındaki birkaç yüz kadar asinin Erciş’in 20 km. kuzeyindeki Zilan bucak merkezi ve jandarma karakolunu basıp kendi aşiretlerine mensup halkı da yanlarına katarak çıkardıkları bir ayaklanmadır. 325 Asi grup, ilk başta birkaç yüz kişi ile sınırlı iken bölge aşiretlerinden aldıkları kuvvetle 6 bin kişiye ulaşmıştı. Bunlar daha sonra Erciş’e yürüseler de Ercişlilerin, başlarında İdris Bey, kardeşi Süleyman Erdinç, Hacı Hasan gibi halkça sevilmiş sayılmış, hamiyetli insanların vücuda getirdikleri kuvvetler karşısında gerilemek zorunda kalmışlardı.326 Bu durum da bize göstermektedir ki asiler bölge halkının tamamı üzerinde etkili olamamışlardı. Bölge halkının 6 bin kişilik asi grubuna üstünlük kurduğunu düşünecek olursak Hükûmet yanlısı hareket eden kişi sayısının bunlardan daha fazla olduğunu söyleyebiliriz. Erciş’in bu yıllardaki nüfusu dikkate alındığında asilerin görüş ve düşüncelerinin bölgede karşılık bulmadığı anlaşılmaktadır. Genelkurmay Başkanlığınca harekâta 7. ve 9. Kolordu Komutanlıkları memur edilmişti. Zilan bölgesindeki asiler 25 Haziran’da ikiye ayrıldılar ve peyderpey 1 Temmuz tarihinden itibaren İran’a firar etmeye başladılar.327 31 Temmuz 1930 tarihinde Şark hududunda sükûn tamamen sağlanmıştı.328 Ağrı Dağı bölgesinde çıkan ayaklanmalar bastırıldıktan sonra Erciş mıntıkasında ortaya çıkan Zilan ayaklanması ile alakadar olup bir kısmı suçlarından dolayı mahpus bulunan ve bir kısmı da civar köylerde iskân edilen Zilan ahalisinden 323 Zilan, 1930 yılında Van Vilayeti Erciş kazasının bir nahiyesiydi. Bkz. Son Teşkilat-ı Mülkiyede Köylerimizin Adları, Dâhiliye Vekâleti Nüfus Müdüriyet-i Umumiyesi 1928, s. 31. 324 BCA 490 1 0 0/ 1580 440 2 lef 6. 325 Hallı, a.g.e., s. 287. 326 Feyzi Kalfagil Raporu, a.g.e., BCA 490 1 0 0/ 1580 440 2. 327 Akşam, 1 Temmuz 1930. 328 Akşam, 31 Temmuz 1930. 119 230 şahıs, 885 sayılı İskân Kanunu’nun 3. maddesi gereğince 04.10.1931 tarihinde Batı vilayetlerine nakledilmiştir.329 Bu kararda etkili olan en önemli husus sınır güvenliği konusunda İran’ın bu yıllarda Türk Hükûmetine yardım etmemesidir. Sınırdan eşkıyalık ya da Kürtçülük hedefi doğrultusunda her türlü geçişler mümkün olabilmekteydi. Bunun için Türkiye kendi emniyet ve güvenliği için böylesine bir politikayı benimsemiştir. 1930 yılına kadar Ağrı’da yapılan harekâtlarda asilerin her sıkıştıklarında İran’a doğru kaçması ve İran makamlarının bu kaçışa mâni olma konusunda gerekli ciddiyeti göstermemesi harekâtlardan istenilen sonucun elde edilememesine sebebiyet vermekteydi. Ağrı bölgesinde ne kadar asi olduğu tam olarak tespit edilememişse de buradaki asiler Hassas Örenli, Şiphanlı, Haydaranlı, Milanlı, Hasenanlı, Zerkanlı, Cibranlı, Mokorlu aşiretlerine mensup olup Bro Haso Telli idaresinde idiler. Bunların hepsinin başında da İhsan Nuri ve Ermeni Zilan bulunuyordu. İhsan Nuri’nin bu teşkilatına 25 Ağustos 1930 tarihinde 40 Ermeni sınırı geçerek katılmışsa da bunlar bir hafta sonra korktuklarından Ermenistan’a geri gitmişlerdi.330 Ağrı’ya yakın İran aşiretleri ise genel olarak Celali adı altında Cinikanlı, Melhikanlı, Sakanlı ve Kızılbaşoğulları aşiretleriydi ki bir tehlike anında bu aşiretlerin Türk tarafındaki aşiretlerle birlikte hareket etme ihtimali vardı. Bu sebeple bu aşiretlere karşı da tedbir alınması gerekmekte idi. Türkiye dâhilinde ve Iğdır bölgesinde bulunan Zilanlı, Kamiranlı, Şimikanlı, Delberanlı, Kellioğlu aşiretlerinin ve Beyazıt bölgesinde bulunan Hassas Örenli, Keskünlü aşiretlerinin sadakatlerine de tam olarak güvenilemiyordu. Sonuç olarak sürekli şekavet olaylarının çıktığı ve Kürtçü isimler ve Ermeniler tarafından vücuda getirilen Hoybun Cemiyetinin kışkırttığı bu aşiretler-asiler üzerine bir tenkil harekâtının yapılması Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal başkanlığında ve Genelkurmay Başkanı Mareşal Fevzi ile Birinci Umumi Müfettiş İbrahim Tali Bey’in de hazır bulunduğu 28 Aralık 1929 tarihli Bakanlar Kurulu toplantısında, 1930 yılı içerisinde Ağrı’da bir tenkil harekâtının yapılması kararlaştırılmıştı. Alınan karar gereğince Genelkurmay Başkanlığı 7 Ocak 329 04.10.1931 11825 nolu kararname, BCA 30 18 1 2/ 23 69 7. 330 Bir Türk Subayının Ağrı İsyanı Anıları, Haz.: Rohat Alakom, Avesta Yayınları, İstanbul, 2011, s. 81. 120 1930’da 9. Kolordu’ya verdiği emirle, Bulakbaşı ve Şıhlı Köyü arasındaki asilerle meskûn olan köylerin işgal edilerek asilerin geçim üssünden yoksun bırakılması, iaşe ve iskân ihtiyacından tamamen yoksun bırakılıp asilerin dağılması veya İran’a sığınmaya mecbur bırakılmasını istemişti. Bu takdirde meselenin İran ile halledileceği de ayrıca belirtilmiştir.331 1.1.1.3.5. Doğu Bölgesinde Genel Bir Ayaklanmaya Karşı Hazırlık 9. Kolordu, Ağrı bölgesinde asilere karşı yapılacak harekâta hazırlanırken Birinci Umumi Müfettişlik 1 Şubat 1930’da 7. Kolordu Komutanlığına yazdığı yazıda "son günlerde çeşitli kaynaklardan alınan haberlere göre, bazı İngiliz ajanları ile Kürt reisleri ve Kürt örgütlerinin hudutlarımız boyunca kışkırtmada bulundukları..." uyarısında bulunmuştu. 7. Kolordu Komutanlığı bu konuya dair düşüncelerini 3 Mart’ta Genelkurmay Başkanlığı ve Birinci Umumi Müfettişliğe yazmıştı: "Kürtlerin bu sene ilkbaharda Kolordu bölgesinde bir ayaklanma için hazırlandıkları ve bu maksatla da İngilizlerden top, uçak ve çok sayıda silah satın aldıkları alınan haberler arasındadır. Ağrı durumunun henüz devam etmekte olması ve arazi dağıtımı ve sair tedbirlerle Hükûmet’in gelecekte halk üzerindeki nüfuzunun daha da çoğalmasının muhtemel bulunması sebepleri ile Kürtlerin ayaklanma için en elverişli zaman olarak bu seneyi seçmeleri muhtemeldir. Böyle bir ayaklanma, Ağrı’ya dolaylı olarak yardım etmek ve Ağrı harekâtını akim bıraktırmak için mahdut hedefli ve tali bir nitelikte olması muhtemel olduğu gibi bizzat ayaklanmanın esasını ve sıklet merkezini teşkil etmesi de muhtemeldir " tespitinden sonra olası bir ayaklanmaya karşı alınacak tedbirlerle ilgili birtakım görüşler ileri sürmüştür.332 7. Kolordu’nun bu mütalaası sonrası Genelkurmay Başkanlığının değerlendirmesi ise şu şekilde olmuştur: "Kürtlük ülküsünün mevcut olduğu muhakkak ise de halen Kürt bağımsızlığı, kişisel emellerini bu isim arkasında saklayan sınırlı bir zümrenin, aynı zamanda bu bölgede siyasi emelleri bulunan yabancılara dayanarak ortaya attığı bir tehdit propagandasıdır. Senelerden beri kabile düşmanlıkları ile birbirlerinin can düşmanı olan muhtelif aşiretlerin, bu ülkü uğrunda birleşmelerine ve bize karşı birleşik bir cephe arz 331 Hallı, a.g.e., s. 318-322. 332 A.e.,.s. 329-333. 121 eylemelerine ve daha önce bu bölgede çok zayıf ve hazırlıksız bulunduğumuz bir zamanda Şeyh Sait ayaklanmasında bir sonuç elde edemediklerine göre, halen Doğu’da çok kuvvetli ve hazırlıklı bulunduğumuz şu sırada yeniden geniş ölçüde ayaklanmalarına ihtimal verilemez. Bununla beraber yapılacak Ağrı harekâtı dolayısıyla, Doğuda siyasi emeller besleyen yabancıların dayanak noktalarını teşkil edecek olan Ağrı yuvasının bozulmamasını sağlamak gayesi ile bizi başka yerlerde meşgul etmek için muhtelif yerlerde şekavet olaylarının meydana geleceği ve bu şekavet tam zamanında yeteri kadar kuvvet ve şiddet ile bastırılmadığı takdirde bunun genişleyebileceğini de dikkate almak ihtiyaten uygun olur."333 Doğu bölgesinin genel bir ayaklanmaya karşı bir yandan alınacak tedbirler hakkında 7. Kolordu Komutanlığı ve Genelkurmay Başkanlığı arasında yazışmalar devam ederken bir yandan da Ağrı harekâtı ile görevli 9. Kolordu Komutanlığı hazırlık yapıyordu. Kolordu, kesin sonucun alınabilmesi için harekâtın Eylül ayına ertelenmesini istemişti. Bu istek Bakanlar Kurulunca 8 Mayıs 1930 tarihinde onaylanmıştı.334 Hazırlıklar yapılırken yıllardan beri hep sorun olup eşkıyanın takibini zorlaştıran Türk-İran sınırının çizilmesi istekleri de bugünlerde had safhaya ulaşmıştı. Hududun çizilmesi meselesi, Hükûmetin 25.06.1930 tarihli toplantısında mütalaa ve müzakere edilmişti. Bu toplantıda, mütecavizlerin tenkili ve hudut bölgesinde düzen ve emniyetin sağlanması için iki hükûmet arasında senelerden beri süren müzakereler neticesinde 09.04.1929’da bir mukavele akdedilmiş olmasına rağmen fiiliyatta şimdiye kadar henüz bir netice alınamadığı tespiti yapılmıştı. İran tarafının üzerine düşen görevi yapmaması aslında Başvekil İsmet Paşa’nın muhtelif mahfillerde yaptığı konuşmalarına da yansımaktaydı.335 Zikredilen mukavelenin 7. maddesine göre mıntıkada şekavetin izalesi için her iki taraf gerekli tedbirleri ortaklaşa almak hususunda bir protokolle tayin ve tespiti taahhüt etmiş oldukları halde İran tarafı, o günden beri hiçbir mesaide bulunmamıştı. Diğer taraftan da eşkıya takibi ve tenkili için İran arazisine askerlerimizin geçmesini kabul etmemişti. Defalarca yapılan ciddi harekâtta İran tarafının yardım etmemesinden dolayı eşkıyalar sıkışınca İran’a iltica ederek asker çekildikten sonra tekrar Ağrı Dağı mıntıkasına gelmekteydi. 333 A.e., s. 333. 334 A.e., s. 335. 335 İsmet Paşa'nın 28 Temmuz 1930'da Ankara Hukuk Mektebi'nde yaptığı konuşma için bkz. İsmet Paşa'nın Siyasî ve İçtimai Nutukları 1920-1933, Başvekâlet Matbaası, Ankara, 1933, s. 283, 291. 122 Eşkıyalar iaşe ve malzeme tedarikini İran’dan sağladıkları için mıntıkada şekavet hadisesi müzmin bir hal ve mahiyet almıştı. Bundan başka Ağrı Dağı eşkıyasının İran’daki bazı teşekküllerden özellikle Tebriz’de Ermeni Taşnaklarla birleşen Kürt cemiyetleri tarafından elbise, yiyecek ve mühimmat aldıklarının sabit olması sonrasında gerekli tedbirlerin alınması ve bunlara mâni olunması konusunda İran nezdinde yapılan teşebbüsler neticesiz kalmıştı. Bu ahval ve şartlar içerisinde Türkiye’nin dâhili emniyet ve asayişini muhafaza için hudut üzerinde serbest bir şekilde askerî harekât icra etme zaruretinden dolayı Türkiye ile İran arasındaki ilişkilerin geliştirilmesi, her iki hükûmetin sorumluluğu ve tavizleriyle mümkün olduğu için Ağrı Dağı üzerinde askerin giremediği yerlere girebilmesi, eşkıyalığın izalesi, sınırın yeniden tashihi için Tahran Büyükelçiliğine talimat verilmesi 25.06.1930’da kararlaştırılmıştı.336 İran içlerine kaçan asileri takip edip tamamen imha etme konusunda kararlı olan Hükûmet, askeri birliklerin Eylül ayında yapılacak olan harekâtta, yeni cepheden harekât yapması, ayrıca dağın kuzey ve güneyinden geçerek İran içlerine girmesini istemiştir. Bu karar asileri imhaya uğratmış ancak İran ile ilişkileri de bozmuştur. İki ülke arasında daha sonra başlayan müzâkereler netice vermiş ve Türk Hükûmetinin fiili olarak yapmış olduğu hudut tashihine karşılık olarak İranlılara Kotur Boğazı’nda başka bir arazi verilmişti.337 Dâhiliye Vekili Şükrü Kaya, tedip harekâtından önce olumsuz propagandaların önünü almak için Vilayetlere bir tamim göndermişti. Bu tamimin bir sureti 05.08.1930 tarihinde Parti Umumi Kâtibi Saffet Bey’e de bilgi amaçlı gönderilmişti. Tamimde hudutlarımızı muhtelif yerlerden taciz ederek yakında Ağrı’ya karşı yapılacak tedip harekâtını durdurmak kastıyla Suriye’de kalan Kürt aşiretlerinden bazılarının, özellikle Haço’nun Mardin ve Urfa Vilayetleri hudutlarına tecavüz ve hudut üzerindeki köyleri isyana teşvik edeceğinin haber alındığı belirtilmişti. Kaya, cahil ve gafil bazı menfi tınetli adamların şurada burada güya Kürtlerin ordularımıza galip gelecekleri ve Kürtlerin isyanda muvaffak olarak kendi istiklâllerini aldıktan başka Türkiye Cumhuriyeti’ni mahvedeceklerini yaydıklarından bu zararlı propagandalara 336 25.06.1930 tarihli Kararname, No: 9631, BCA 30 18 1 2/ 12 45 18. 337 İnönü, Hatıralar, s. 527. 123 karşı halkın aydınlatılması idareci, memur, asker ve parti yetkililerin uyanık olması ve halka karşı olumlu propaganda yapılmasını istemişti.338 Yapılan hazırlıkların ardından 9. Kolordu, 4 Eylül 1930’da birliklere şu harekât emrini vermişti: "Eli ve Çevirme bölgesinde, aralarında İhsan Nuri, Bro, Abdülkadir, Timur, Seyyit Resul, Körhüseyinoğulları Mehmet ve aveneleri de dâhil 150 kadar çadır; Biçare dağları güneybatı eteklerinde 45, Biçare dağının hemen kuzeyinde 12, Serdarbulak’ta 160 çadır; Takaltı kuzeyinde 150 çadır; Ahuri civarında 50-60 çadır; Aybey dağları ile Karnıyarık arasında 45 çadır; Dil bölgesinde Hulula civarında, halen bize düşman olmayan Halikanlı Halit aşiretinin 800 kadar çadırları bulunmaktadır. Kolordu Ağrı eşkıyasının İran’a kaçmalarına meydan verilmeyerek imhası maksadı ile 7 Eylül 1930 günü fecirle beraber taarruza başlayacaktır." 339 İki tümenin yanı sıra Karaköse ve Erciş’teki toplam 42 parçalık hava kuvvetiyle harekât başlamıştır. 7 Eylül’de başlayan harekâtta Genelkurmay Başkanlığı 14 Eylül 1930’da yayınladığı tebliğde: "Ağrı tedip harekâtı, eşkıyanın kesin yenilgisi ile son bulmuştur ve bir hayli reis öldürülmüştür. Dağılan eşkıya artıkları ile kaçarken bıraktıkları eşya ve hayvanları mağaralarda, sarp yerlerde gizlenmiş olan perakendeleri toplamak üzere tertip edilen müfrezeler tarama işi ile meşguldür " denilmekte idi. Ancak her ne kadar harekât başarılı olsa da asilerin lider kadrosundaki birçok ismin yine İran tarafında kaçmasına mâni olunamamıştı. Ağrı isyanının bastırılmasında görev alan Yüzbaşı Zühtü Güven "Doğu İsyanlarında Bir Türk Subayı" adıyla kaleme aldığı anılarında, bu harekâtta İhsan Nuri’nin sınırı aşıp kaçmasını hudut taburunun vazifesini hakkıyla ifa edememesine bağlamaktadır.340 İhsan Nuri, yanında çok sayıda yaralı olduğu halde İran’a ve oradan da Suriye’ye geçmişti. Haso Bro Telli, Memekanlı Timur, Şeyh Resul, Ferzende, Halis, Şeyh Tahir ve arkadaşları İran’ın batısındaki Akgöl mevkisinde toplanmışlardı. Şeyh Abdülkadir zaten İranlı olduğundan kendi köyüne yerleşmişti.341 338 BCA 490 1 0 07 1 4 4. 339 Hallı, a.g.e., s. 339. 340 Bir Türk Subayının Ağrı İsyanı Anıları, s. 108-109. 341 A.e., s. 117-118. 124 Başvekil İsmet Paşa, harekât ile ilgili 22 Eylül 1930 tarihinde Meclisi bilgilendirmişti. Paşa’ya göre, 1930 yılında Şark vilayetlerinde mühim taarruzlar ve ayaklanmaların sebebi; hudut harici fesatçı ve ihtilalci birçok teşkilattı. İsmet Paşa burada Ermeni-Kürt örgütü Hoybun Cemiyeti ve bu Cemiyete destek veren yabancı devletleri kastetmekteydi. İsmet Paşa’ya göre fesatçıların 1930 yılı için hazırladıkları taarruzları ertelememek için başlıca iki sebep vardı. Bunlardan birincisi, şimendifer şebekesinin henüz ilk kısmının tamamlanmadan evvel hazırlıkların neticesini almak, ikincisi memleketin bir köşesinde bulunan Ağrı Dağı’nda senelerden beri barınmakta olan fesat ocağının ortadan kalkmasına imkân vermeden umdukları neticeyi almaktı. İsmet Paşa bu hazırlığın Ağrı ile sınırlı olmadığını da belirtmişti. Haziran ayından itibaren bütün hudutlardan memleket dâhiline silahlı çeteler girmişti. Bu çeteler boş buldukları yerde hâkim olmaya çalışmışlar ve halkı kendilerine iltihaka zorlayarak bu suretle kıyamı; müteakiben ve tedricen birkaç vilayette umumi bir hale getirmeye çalışmışlarsa da bu emeller asiler için her noktada ayrı ayrı makûs neticeler vermişti. İsmet Paşa’nın konuşmasında bahsettiği sınır tecavüzlerine daha önce değindiğimiz Zilan ayaklanması örnek gösterilebilir. Paşa; bu sınır tecavüzlerinden sonra Ağrı Dağı harekâtının başladığını beyan ederek bölgedeki duruma ilişkin şu tespit ve değerlendirmelerde bulunmuştur: "Bizim senelerden beri Şark vilayetlerinde gösterdiğimiz gayret ve mesai geçmiş zamanlar siyasetinin tasfiyesi mücadelesi ve milli vahdetin vatanın o parçasında da tesis ve istikrarı meselesidir. Biliyoruz ki Hamidiye alayları teşkilatı ve saire şeklinde Şark vilayetlerimizde eskiden imtiyazlı, mükellefiyetten azade bir kısım sınıflar vücuda gelmiştir. Cumhuriyetin teessüsü ile imtiyazlı sınıflar kalmış mükellefiyette bütün vatandaşlar eşit hâle gelince hususi vaziyette bulunanların menfaatleri tabiatıyla bozulmuş oldu. Cumhuriyetin bütün vatandaşları eşit tutan, bütün vatandaşlara aynı hakkı veren esas prensibinden vazgeçmek bizim için imkân haricindedir. Bunun karşısında menfaatlerinin bozulduğunu görenler Cumhuriyet kanunlarına kayıtsız şartsız itaat etmeyip mukavemetle ısrar ederse kendileri için emellerine nail olmamak ve yahut mahvolmak mukadderdir." Paşa konuşmasının devamında; Cumhuriyet’ten evvel Zilan’da ve Ağrı’da ve diğer bazı yerlerde Orta çağ feodalite ve aşiret teşkilatının var olduğunu, fazla olarak bunların rütbeli reislerinin olduğunu, adeta bunların bulundukları yerlerde derebeylik ve hatta ufak hükûmet halinde olduklarını söylemişti. Paşa’ya göre bu kişilerin devlete karşı vazifeleri bağlılıkları kadar zayıftı. Devlete karşı vergi ve askerlik 125 mükellefiyetleri yoktu. İdare ve kanun nazarında kendilerini hususi ve mümtaz görmekteydiler. Ağrı Dağındaki hâl de böyle idi. Bu sistemden vatan iki surette zarar görmekteydi. Bunlardan birincisi, bu teşkilat altında bu zihniyetle yaşayan kümeler gittikçe daha iptidai bir hale gelmekteydiler. Bunlar devletin denetiminden, nüfuzundan, kanunundan, himayesinden ve medeni terbiyesinden uzaktılar. İkincisi, bu kümeler etrafında yaşayan vatandaşların bu fiili imtiyazlardan istifade etmek için gerek zihniyetleri ve gerek yaşayışları itibarıyla onlara katılmaya ve uymaya yeltenmekteydiler. Bunun içindir ki bu iki sebebin de kaldırılması lüzumluydu. İsmet Paşa tüm bunların yanı sıra Ağrı Dağı’nın son zamanlarda bir eşkıyalık ve siyasi mülteci ve daha ziyade fesatçıların da ayrıca merkezi olduğundan bu harekâtın icra edildiğini takriben bir hafta kadar süren askeri harekâttan sonra Ağrı’nın girilmemiş hiçbir noktasının kalmadığı ve Ağrı’da barınanların kısmen imha edildiğini, kısmen İran’a firar ve iltica ettiklerini, özetle eşkıya ocağı halinde, bilhassa dışarıdaki fesatçıların senelerden beri ümit veren bir yuvanın bastırılarak tamamen ezildiğini ifade etmişti. İsmet Paşa’nın Ağrı Dağında yapılan harekâta dair yapmış olduğu konuşma aslında Cumhuriyet Türkiye’sinin kuruluşundan itibaren Doğu ve Güneydoğu vilayetlerinde gerçekleştirmiş olduğu tüm harekât ve faaliyetlerinde temel felsefeydi. Cumhuriyet Türkiye’si, Osmanlının son yıllarında başlattığı merkezileştirme politikasına devam etmekteydi. İsmet Paşa konuşmasının sonunda harekâtta görev alan askerlere teşekkür ederken harekâta sahne olan yerlerde "mütecavizlere iltihak etmek bedbahtlıklarında bulunan" bazı sınırlı yerlerde hasar ve tahribat yaşandığını kabul etmişti. Zayiatın elde edilen neticelere bakılacak olursa, vatanın bütünlüğü, milli vahdet nazarından değerlendirildiği zaman önemsiz olduğunu söylemişti. Başvekil’in Mecliste yaptığı bu Şark ahvali hakkındaki beyanatın çoğaltılarak neşir ve tamimine karar verilmişti.342 Başvekil’in bu açıklamalarının ardından Hükûmet, harekât sırasında görev alan kişilerin herhangi bir adli soruşturmaya o günlerde ya da ilerde tâbi tutulmamaları için 342 Meclis Kararı No: 583, T.C. Resmî Gazete, 28.09.1930, Sayı: 1607. 126 Meclisten kanun çıkarttırmıştı. İsyan mıntıkasında işlenen fiillerin suç sayılmamasına dair 20.07.1931 tarihinde kabul edilen kanuna göre "Erciş, Zilan, Ağrıdağ havalisinde vuku bulan isyanla, bunu müteakip Birinci Umumî Müfettişlik mıntıkası ve Erzincan’ın Pülümür kazası dâhilinde yapılan takip ve tedip hareketleri münasebetleri ile 20 Haziran 1930’dan l Aralık 1930 tarihine kadar askerî kuvvetler ve devlet memurları ve bunlarla birlikte hareket eden bekçi, korucu, milis ve ahali tarafından isyanın ve bu isyanla alâkadar vakaların tenkili emrinde gerek müstakilleri ve gerek müştereken işlenmiş efal ve harekât suç sayılmaz"343 deniliyordu. Ağrı Dağı civarında son yaşanan olaylar ve İran’daki yönetim değişikliği ile İranlılar, asilerin iki ülke ilişkilerine verdiği zararı görmüştü. Bunun üzerine Türkiye ile İran devleti arasında 23 Ocak 1932’de sınır güvenliği konusunda uzlaşıldı. Böylelikle Eylül 1930’dan beri yürütülen diplomatik çalışmalar sonuç vermiş oluyordu.344 1.1.1.4.1. Sason Ayaklanmaları Sason,345 Siirt vilayetinin bir kazası olup pek sarp, arızalı bir coğrafya üzerinde iptidai hayatın yaşandığı bir bölge idi. Cumhuriyet’in ilk yıllarında bölgeyi dışardan gelip gözlemleyen Subay Cemal Madanoğlu: "O bölgede toplumsal düzen aşiret koşullarıydı. Kapalı bir ekonomi, henüz pazar için üretim yok. İçtikleri tütünü bile kendileri üretiyorlar. Yufka ekmeği yapıp yiyorlar. Kaynaktan su içiyorlar köylerde ve bucak merkezlerinde ayakyolu yok yoksulluk diz boyu" diye tarif edecektir.346 Bölge eskiden beri bu özelliklerinden dolayı zamanında burada yaşayan Ermeniler başta olmak üzere halkının itaatsizlikleri ile Cumhuriyet’e kadar bu şekilde gelmişti.347 Sason, Cumhuriyet döneminde de ayrıntısı aşağıdaki alt başlıklarda verileceği üzere coğrafyasından dolayı sürekli isyanların, itaatsizliklerin merkezi konumunda 343 Kanun No:1850, Kabul tarihi 20.07.1931, T.C. Resmî Gazete, 29.08.1931, Sayı: 1859; TBMM Zabıt Ceridesi, Dördüncü Devre, C: 3, Fevkalade İçtima, Ankara, TBMM Matbaası, 1931, s. 242-243. 344 Gerede, a.g.e., s. 189-215. 345 Günümüzde Batman'ın bir ilçesidir. 346 Cemal Madanoğlu, Anılar (1911-1938), Çağdaş Yayınları, İstanbul 1992, s. 290. 347 Bu konuda bkz. Cezmi Eraslan, "I. Sasun İsyanı Sonrasında Osmanlı Devleti'nin Karşılaştığı Siyasî ve Sosyal Problemler", Kafkas Araştırmaları, 1996, ss. 65-92; Nihat Çelik, XIX. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu'nda Sason Ermenileri ve Sason Ermeni İsyanları, Batman Üniversitesi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Batman, 2016. 127 olmuştur. Devlet Şeyh Sait, Ağrı ve Dersim isyanları gibi ne zaman büyük bir sorunla uğraşsa hemen Sason’da devlete karşı itaatsizlik baş göstermiştir. Bununla birlikte bölge halkının Hükûmete karşı itaatsizliklerinde dönem dönem bölgede görev yapan bazı yerel idarecilerin sorumsuzluklarının da rolünün olduğunu söyleyebiliriz.348 Devlet, bölgedeki sorunu çözüme kavuşturmak için Şeyh Sait isyanı sonrasında Sason’da birçok sorunun kaynağı olarak gördüğü bazı aşiret liderlerini Batı vilayetlerine nakletmişti. Ancak bunlar daha sonra Tecil-i Takibat Kanunu’nda istifade ile tekrar eski yurtlarına dönüp349 bölgeyi yine bir sorun yumağı hâline getirince bu sefer devletin başvurduğu yöntem bölgeyi iskâna kapalı yasak bölgeler arasına dâhil etmek olmuştu. Yasak bölge olarak ilân edilen yerlerden ilk önce Sason’a civar yerlere nüfus nakli gerçekleştirilmişti. Ancak bu nakledilen nüfus tekrar eski yerlerine dönmeye çalışınca devlet bu sefer, buralarda iskânı tamamen sonlandırmak için bölge halkını Batı vilayetlerine nakletmiş,350 köy ve evleri tahrip ederek buraları oturulamaz hâle getirmeye çalışmıştır.351 1938 yılının sonuna gelindiğinde 1935 yılından beri sürdürülen harekât sonlandırılmıştı. Yıllardır süren bu harekâtta 5.000 kişi olarak tahmin edilen bölge halkından hayatını kaybedenlerin haricinde geriye kalan 4.169 kişinin tamamı Batı vilayetlerine nakil ve iskân edilmişti.352 Devlet Sason bölgesinde harekâtla birlikte bu nakilleri gerçekleştirirken 1938 yılında aynı zamanda Sason ıslahat programını uygulamaya koymuştu. Programa göre bölgede asayişi temin edip, kalıcı olarak devlet otoritesini sağlamlaştırmak için yeni idari teşekküller, yol ve köprüler, karakollar inşa edilecekti. Bu yapılanlar sayesinde "Ağrı gibi bir Kürtlük kalesi" olarak tanınan bu bölgede devletin gücü olması gerektiği noktaya getirilebilecekti.353 Alınan bu kararın gereği olarak hemen bu yıl içinde yasal düzenlemeler yapılmış, inşaatlar başlamıştır.354 348 BCA 30 10 0 07 135 969 1. 349 BCA 30 10 0 0/ 115 804 16 lef 1. 350 14914 sayılı Kararname, BCA 30 18 1 2/ 39 62 13. 351 BCA 30 10 0 0/ 115 804 16 lef 2. 352 BCA 30 10 0 0/ 116 805 26. 353 BCA 30 10 0 0/ 116 805 21 lef 1-7. 354 BCA 30 18 1 2/ 84 66 10. 128 1.1.1.4.2. Birinci Harekât Cumhuriyet döneminde Sason’daki ilk asayişsizlik durumu 1925 yılında Şeyh Sait isyanı ile ortaya çıkmıştı. Bu sebeple Sason’a bugünlerde harekât yapılmıştı. Yapılan tedip hareketleri ile bölge kontrol altına alınmış Asi ve Küsküt bölgeleri idareten yasak bölge kabul edilerek boşaltılmıştı. Ancak ayaklanma dolayısıyla Batı'ya nakledilmiş olan aşiret reisleri Tecil-i Takibat Kanunu’nun yayınlanması üzerine tekrar eski yurtlarına dönmüşler ve Sason’u tekrar suçun ve suçluların merkezlerinden biri haline getirmişlerdi. Öyle ki Hükûmet kuvvetleri bölgeye giremez olmuştu.355 Bu yıllardaki Sason halkının kanun dışı davranışları Muş Vilayetinden 27.06.1930 tarihinde Dâhiliye Vekili Şükrü Kaya’ya gelen telgrafla ortaya konulmaktaydı. Telgrafta Sason Malmüdürünün ahalinin vergilerini vermediğinden dolayı jandarmadan yardım istemek zorunda kaldığı belirtilmekteydi. Bununla birlikte Sason’daki huzursuzluklarda kısmen de olsa etkisinin olduğunu düşündüğümüz mahallî memurların bir takım usulsüz davranış biçimleri de ortaya konulmuştu. Telgrafta belirtildiğine göre Sason kaymakamı geçen sene ağnam sayımında ahaliye zulmetmişti. Evvelce yüz hane oturan bir köyden istenen icar, köy yirmi haneye indiği halde aynen istenmiş bu da vergi tahsilatını zorlaştırmıştı.356 Bu örnekte de görüldüğü üzere bölgede görev yapan memurlar bölgedeki sorunların bazen kaynağı olabilmekteydi. 1.1.1.4.3. İkinci Harekât 1930 yılında Ağrı harekâtının başlaması üzerine bu durumu fırsat bilen Sasonluların itaatsizlikleri iyice artmıştı. Bölge halkı devlet mükellefiyetlerini yerine getirmekten tamamen uzaklaşmışlardı. Hükûmet, Sason’daki bu itaatsizlik durumuna son vermek için 1932 yılında iki alay ve iki seyyar jandarma taburu ile harekât yapılmasına karar vermişti. Harekât, Eylül ayında başlatılmıştı. Yapılan taramada 200’den fazla silah toplanmış ve ulaşılabilen köy ve evler tahrip edilmişti. 355 BCA 30 10 0 0/ 115 804 16 lef 1. 356 BCA 30 10 0 07 135 969 1. 129 1932 yılında yapılan bu harekâta rağmen bölge halkının itaatsizliği devam etmekteydi. 1933 yılı temmuz ayında Muş’ta bulunan 7. Seyyar Jandarma Taburu’ndan bir bölüğün himayesinde tütün hasadına giden tütün tekel memurları Halilan ve Harbak mıntıkalarında Sasonluların fiilen engellemesine maruz kalmıştı. Buna karşı, giden askerlerin mevzii hareketi neticesiz kalınca bu hareketi zaaf telakki eden Sasonlular büsbütün şımarmışlardı.357 Harekât bölgeden nüfus naklini de doğurmuştu. Sason ve Mutki mıntıkasında evleri dağınık olan ve eşkıyaya yataklık etmek suretiyle memleketin asayişini bozmaya yeltenen 350 hane halkının 885 sayılı Kanun’un 3. maddesine göre Trakya’ya nakil ve iskânları İcra Vekilleri Heyeti tarafından 12.09.1933’te uygun görülmüştü.358 1.1.1.4.5. Üçüncü Harekât Bölgedeki itaatsizlik, 1935 yılında hayvan sayımına çıkan devlet memurlarını kovmak, öğüt vermeye giden heyet içindeki kaymakam vekilini öldürmek ve müftüyü yaralama boyutuna kadar varmıştı. 21 Mayıs 1935 günü hayvan sayımı ve kayıt dışı nüfusu yazmak ve bölge halkına nasihat etmek için Harbak köyüne giden heyete Harbak köyünde bir saldırı olmuştu. Hazo Müdürü ve Kaymakam Vekili Rıdvan bu saldırıda hayatını kaybetmişti.359 Olayın birçok sebebi vardı. Birinci Umumi Müfettiş Vekili Fuat Baturay, olayın sebebi olarak Hazo müdürünün Hazo mıntıkası halkından Abdurrahman ve Mustafa Çeto namlarındaki iki şahısla aralarındaki husumetten dolayı bunların tahrik ve teşviki ile vakanın yaşanmasını göstermişti.360 Yine Baturay; sadece hayvan sayımı için gönderilmiş olan kaymakam vekilinin ağır istekleri ve mıntıkaya müfrezenin gitmesinden kuşkulanan asilerin vaziyet almaya karar vermiş olmaları, aynı zamanda 357 BCA 30 10 0 0/ 115 804 16 lef 2. 358 14914 sayılı Kararname, BCA 30 18 1 2/ 39 62 13. 359 BCA 30 10 0 0/ 115 804 5; Abdulaziz Kardaş, "Cumhuriyet Döneminde Sason İsyanları ve Alınan Tedbirler", The Journal of Academic Social Science Studies, No: 43, 2016, s. 52. 360 BCA 30 10 0 0/ 115 804 5. 130 Şeyh Sait isyanında vaka elebaşlarından Tatar Badik’in kardeşi Resul’un öldürülmesi ve Tatar Badik ile Harbak köylülerinin yakınlık ve akrabalık bağları olduğundan dolayı intikam hissiyle hareket etmelerini de sebepler arasında saymaktaydı. Görülüyor ki birçok etkenin bulunduğu bu vakada mahallî idarecilerin tutumu da sebepler arasında sayılmıştı. Daha önce Muş vilayetinin bölgeden alınması gereken vergiden fazla vergi alınmaması hususundaki uyarıları kaymakam vekili tarafından dikkate alınmamış ki bu vakanın yaşanmasında bu sebep de sayılabilmiştir. Fuat Baturay bölgede tahminen 300 silahlı kişinin olduğunu, Hükûmete karşı taarruz ile memurları öldüren ve bu hareketleri her zaman devam edecek olan asilerin tedip ve tenkilinin gerekmekte olduğunu 31 Mayıs’ta üst makamlara bildirmişti.361 Yapılan hazırlıkların ardından Sason’a harekât, 16.10.1935’te başlamıştı.362 Asilerle ilk temas öncesi Malaşeref mıntıkasında, aşiretlere silah ve suçluları teslim etmeleri için 24 saatlik bir süre verilmişti. Verilen sürede beklenen karşılık alınamayınca harekât 25.10.1935’te başlatılmıştı.363 11.11.1935 tarihine gelindiğinde Dâhiliye Vekili Şükrü Kaya Başvekâlete, yasak bölgenin Harbak, Şat ve Gov köylerinde tahrip işlerinin tamamlandığını, buraların bir daha oturulamaz bir hale sokulması için evlerin tahrip edildiği ve iki yüz yetmiş dönüm tütünün imha edildiğini bildirmişti.364 Görülüyor ki Hükûmetin devlet memurlarına ve otoritesine karşı silah kullanılmasına asla tahammülü yoktu. Ayrıca bölgeyi tamamen boşaltmak için halkın ev ve tarlalarını yakmak da yasak bölge kuralını işletme mantığından ileri gelmekteydi. Otoriteye karşı yapılan bu harekete karşı 16 Ekim 1935’te başlayan harekât kışın bastırması ile çok fazla sürdürülememiştir. Harekâtta bir jandarma şehit olmuş 4 asker yaralanmıştır. Eşkıyadan 23 ölü, üçü yaralı olmak üzere 58’i ise yakalanarak ele geçirilmiştir. 870 kişi kendiliğinden teslim olmuş ve bu arada 57 tüfek 361 BCA 30 10 0 0/ 115 804 5. 362 BCA 30 10 0 0/ 115 804 9. 363 BCA 30 10 0 0/ 115 804 12 lef 9,10. 364 BCA 30 10 0 0/ 115 804 10. 131 toplanmıştı.365 Sason’daki tarama ve silah toplama harekâtının ilk safhası böylelikle sonlanmıştı.366 1.1.1.4.6. 1936 yılı Harekâtı 1935 yılı harekâtından sonra bölge içine girmek isteyen eşkıyaların bölgede yuvalanmalarına mâni olmak maksadıyla Sason’da 7. ve 10. Seyyar Jandarma Taburları kışın dahi bölgenin belli başlı yerlerinde baskınlar yapmışlardı.367 1935 yılı harekâtının devamı sayılan 1936 yılı harekâtı, 10 Temmuz’da tekrar başladı. 7., 8. ve 10. Seyyar Jandarma Taburlarına İkinci Tümen tarafından verilen mürettep bir bölüğün de katılımıyla muhtelif zamanlarda kışa kadar devam eden harekâtta varılabilen bütün köylerle tarlalar tahrip ve yiyecek maddeleri imha edilmiştir. Ancak daha önceden yasak bölge halkının Sason civarına yerleştirildikleri için yine eski yurtlarına dönen Sasonluların bu dönmelerine son vermek için 6 Ekim 1936’da yasak bölge halkından 2.400 kişinin Batı illerine nakline başlanmıştır. Naklin ardından 23 Kasım 1936’dan itibaren Harbak, Kozik, Norşin, Melefan kuzeyi Silent ve Kerho bölgelerinde yapılan tarama kışın bastırması ile hareket kabiliyeti yüksek küçük gruplar ile devam ettirildi. 1936 yılı harekâtında jandarmadan 14, askerden 2, halktan 5 şehit verilirken jandarmadan 21, askerden 2 ve halktan 1 kişi yaralanmıştır. Eşkıyadan 155 kişi öldürülürken 24’ü yaralı 39’u sağ olarak yakalanmış, 879 kişi ise teslim olmuştur. Eşkıyadan alınan tüfek sayısı 52 idi.368 Yasak bölgeyi Siirt’te görev yapan Tümen komutanı Osman Tufan Paşa’nın isteği doğrultusunda zorla boşaltmaya çalışan askerlerden Cemal Madanoğlu, Sason’un Hürürük köyünde köylülerin bölgeyi boşaltmama gerekçesi olarak, bölgeden çıkarılanların sıtmalı yerlere sürüldüğü, onların oralarda öldüğü, dağ havasının kendileri için daha iyi olduğunu söylediklerinden bahsetmektedir.369 365 BCA 30 10 0 0/ 115 804 16 lef 11. 366 BCA 30 10 0 0/ 115 804 14. 367 BCA 30 10 0 07 115 804 19 368 BCA 30 10 0 0/ 115 804 16 lef 12, Hallı, a.g.e.,s. 157-159. 369 Madanoğlu, s. 275. 132 Hükûmet 1936 yılının sonlarına geldiğinde Sason bölgesindeki yasak bölgenin sınırlarını net olarak çizmişti.370 1.1.1.4.7. 1937 Yılı Harekâtı Hükûmet, ilân ettiği Sason yasak bölgesini tamamen temizlemeye karar vermişti. Bu maksatla bölgede 1937 yılında tekrardan tarama faaliyetleri ve harekât başlatılmıştı. 1937 yılı başından Kasım 1937’ye kadar süren harekâtta jandarmadan 38 şehit, 57 yaralı, nizamiye birliklerinden üç şehit, beş yaralı, halktan yedi şehit, 10 yaralı verilmiş, eşkıyadan 273 ölü, 52 yaralı verdirilmiş, 283 kişi yakalanmış, 748 kişi kendiliğinden teslim olmuş ve 39 tüfek ele geçirilmişti.371 1.1.1.4.8. Hükûmetin Sason Islahatı Düşüncesi 1937 harekâtının devam ettiği günlerde Dersim isyanı da devam etmekteydi. Bu isyan günlerinde Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal bölgeye bir ziyaret gerçekleştirmiş ve gelişmeleri yakından takip etmişti. Yine Sason işinin halli için Başvekil’in riyaseti altında Diyarbekir’de Atatürk treninde bir toplantı yapılmıştı. Bu toplantıya dair tutanak 23.11.1937 tarihinde Başvekâlet Hususi Kalem Müdürlüğü’ne gönderilmişti.372 Sason ıslahatı hakkında yapılan bu toplantıya Başvekil Celâl Bayar, Dâhiliye Vekili Şükrü Kaya, B. U. Müfettiş Abidin Özmen, Orgeneral K. Orbay, Korgeneral Galip Deniz, Emniyet Umum Müdürü Şükrü Sökmensüer, J. Gn. K. Kur. Bşk. Alb. Zeki Erkmen ve Siirt Vali V. Feyzi katılmıştı. Toplantıda Başvekil, Dersim 370 Sason-Mutki hudut mıntıkasını teşkil eden Kanibrim Dağının cenup eteklerinden itibaren Sason dağlarından Malato dağına ve oradan yine aynı istikamette Sason dağlarının güneydoğusunu takiben Sason'un Gündeno Köyünün 2 kilometre güneydoğusundaki Halkis Dağından geçen hattı takiben Goh, Harbik, Yukarı ve Aşağı Şat köylerini yasak mıntıka içinde bırakarak Hazo nahiye merkezinin 2 kilometre kuzeyinden doğuya doğru Novşin, Neveban, Tarup köylerini de ihtiva etmek üzere ve Malafan'ın 3 kilometre kuzeyinden, tuzlanın güneyinden Berki deresine ve bu dere vadisini takiben Rezi Dağı ile Kerho arasından ve Porak Dağı üzerinden Şinasi dağına ve oradan kuzeye doğru, Şinak köyünün iki kilometre kuzeyinden Sason dağlarına uzanan hattın teşkil ettiği çerçeve içinde kalan kısmın, 2848 sayılı Kanun'un 2'inci maddesinin 3'üncü fıkrasına göre yasak mıntaka olarak kabul ve ilanı İcra Vekilleri Heyetince 06.10.1936'da kabul edilmişti. Bkz. BCA 30 18 1 2/ 68 79 20, T.C. Resmî Gazete, 19.10.1936, Sayı: 3438. 371 BCA 30 10 0 0/ 115804 16 lef 4. 372 BCA 30 10 0 0/ 116 805 21 lef 8. 133 işi gibi Sason işinin de muvaffakiyetle hallinin lazım geldiğini işaret etmişti. Birinci Umumi Müfettiş Abidin Özmen, Sason’un geçmişte ve şimdiki durumu hakkında izahat vermişti. Bu izahatta harekâtın başlangıcında tahmin edilen 3.500 nüfustan bu tarihe kadar 3.150 nüfusun Batı'ya nakledilmiş olduğunu, 540 nüfusun da muhtelif çarpışmalar neticesi olarak telef olduklarını işaret ederek halen Sason bölgesinde 200- 250 kişi ile 100 kadar silah mevcudunun tahmin edildiğini ve bu 250 kişiden yalnız Malaşeref’li Abdurahman’ın 30 kişi olarak toplu bir kuvvet halinde bulunmakta olduğunu, diğerlerinin münferit bir halde saklı ve dağınık olduklarını beyan eylemiştir. Bölgede yapılacak icraat hakkında Abidin Özmen, aşağıdaki tekliflerde bulunmuştur: A) Yasak bölge vaziyetini korumak ve içinde saklananları temizlemek için içte ve dış çevrede karakollar açmak, B) Yol ve köprü yapmak, C) İdarî teşkilat vücuda getirmek, Başvekil, Sason bölgesinde kalan 250 kişinin de çıkarılması için yapılacak olan karakollar, yol, köprü ile karakol ve idari teşkilatta çalışacakların masrafları için bir milyon lira sarfına ihtiyaç duyulduğundan bu paranın çok görülebileceğini işaret etmişti. Dâhiliye Vekili Şükrü Kaya, Sason’da yapılması istenen icraat ve teşkilatın 250 kişi meselesi olmadığını, Suriye’deki teşkillerle ilgili ve Ağrı gibi bir Kürtlük kalesi olarak tanınan bu bölgenin kudret ve bu kabiliyetini ortadan kaldırmak üzere müessir tedbir almak ve Suriye ile olan ilgisini kesmek için bölgenin ehemmiyetinden dolayı masrafın yalnız Sason işini değil mühim bir kısmının Şark vilayetlerinin bir yol ihtiyacını karşılayacağını ifade etmiştir.373 Dâhiliye Vekili Şükrü Kaya’nın istekleri Ankara’da kabul edilmişti. Sason bölgesinde yeni idari teşekküller meydana getirilecekti. Asayiş ve inzibatı temin ve devlet otoritesini sağlamlaştırmak, mülkî teşkilatı zayıf olan ve idarî otoritenin halkın yanında olmaması yüzünden aşiretlerin kötü hareket ve faaliyetleri, vaktinde önlenemeyen bu mıntıkada gerek Hükûmet otoritesini yakından tanıtmak gerekse halkın kültür ve ekonomi bakımından kalkınmasını temin etmek için 3393 sayılı 373 BCA 30 10 0 0/ 116 805 21 lef 1-7. 134 Kanun’la Siirt vilayetinde kurulan Baykan ve Kozluk kazalarının sınırları daraltılmıştı. Bu kazalarda yapılan idarî değişiklik ile Garzan kaza merkezinin ve adının değiştirilmesi ve bu kazada yeniden bir nahiye kurulması İcra Vekillerinin 20 Ocak 1938 tarihli toplantısında kararlaştırılmıştı.374 Yine bu toplantıda konuşulan konulardan karakol yapımı için Sason bölgesinde, 3420 sayılı Kanun’la kabul edilen fevkalade tahsisatla acil yaptırılması gerekli olan 15 Jandarma karakolu, iki kışla ve yüzer hayvanlık iki ahır binalarının inşaatı için eksiltme ve pazarlıkla ihalesi mümkün olmadığı takdirde 2490 sayılı kanunun 50. maddesinin E fıkrasına göre emaneten yaptırılmasına icra Vekilleri 14.07.1938’de onay vermiştir.375 1.1.1.4.9. Sason Harekâtının Sonucu 1938 yılı sonbaharına gelindiğinde Sason harekâtına artık son verilmişti. Dâhiliye Vekâleti 1935 yılından beri Sason’da sürdürülen harekât ve takip edilen politikanın sonuçlarını 27.09.1938’de Başvekâlete rapor etmişti. Gönderilen bu rapora göre 1935 yılında Sason Kaymakam Vekilinin öldürülmesiyle başlayan isyan ve eşkıyalıkta 5.000 nüfus ve 300 silahlı oldukları tahmin edilen Sason yasak bölgesi halkıyla, 1935 yılından beri seyyar, sabit jandarma ve piyade kıtalarının devamlı bir halde yaptığı çetin mücadele ve çarpışmalar neticesi olarak bu halktan 834 kişi ölü, 592 kişi sağ olarak ele geçirilmiş 3.577 kişi de teslim olarak 302 silah vermişlerdi. Sağ olarak ele geçirilen ve teslim olan bu halkın tamamı Batı vilayetlerine nakil ve iskân edilmişti. Rapor tarihinde Sason yasak bölgesi içinde hiçbir ferdin kalmadığı görülerek 11.09.1938 tarihinden itibaren Sason takip harekâtına son verilmiş ve evvelce kararlaştırılmış olduğu üzere yasak bölgenin iç ve dışında açılan 15 sabit jandarma karakolu ile bölge muhafaza altına alınmıştı. Sason zayiatı ise, harekâtının başlangıcından sonuna kadar yapılan çarpışmalarda 80 şehit, 106 yaralıydı.376 Osmanlıdan beri sürekli sorunların çıktığı Sason mıntıkası bu şekilde yapılan karakollar ve meydana getirilen idari teşekküllerle kontrol altında tutulmak istenmişti. 374 BCA 30 11 1 0/ 126 45 3. 375 BCA 30 18 1 2/ 84 66 10. 376 BCA 30 10 0 0/ 116 805 26. 135 Bu politika da CHP iktidarı boyunca devam ettirilmiştir. Sason bölgesinde yasak bölge mantığının ortadan kaldırılması ve buraların tekrar iskâna açılması Demokrat Parti döneminde mümkün olmuştur. 03.08.1951 tarih ve 5826 sayılı Kanun ile Sason yasak bölgesinin yasaklığı kaldırılmıştı. Üstelik bu yerlerin kalkındırılması için Devlet, Bayındırlık, Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlıkları uzmanlarından oluşan bir heyetin bu yerlerde kurulacak köy yerlerini tespit etmek üzere 15 güne kadar hareket ettirilmesi 29.08.1951’de Başbakanlık’ça kararlaştırılmıştı.377 1.1.1.5. Dersim/Tunceli İsyanları 1.1.5.1. Dersim/Tunceli’deki Sorunların Sebepleri 1936 yılına kadar Dersim, bu tarihten sonra da isim değişikliği ile Tunceli diye adlandırılan bu Doğu vilayeti, Osmanlının son yılları ve Cumhuriyet’in ilk yıllarında devletin gündemini asayiş bakımından en çok meşgul eden vilayet olmuştu. Dersim’deki isyanların en son kalıntıları 1939 yılında temizlenmişti. Burada çıkmış olan onlarca isyan ya da huzursuzluğu tek bir sebebe bağlayamayız. Meseleye bu şekilde yaklaşmak yersiz ve de maksatlı bir yaklaşımın ürünüdür. Çıkan isyanlarda maksatlı yaklaşımların en çok karşımıza çıkan yönü isyanların Kürt bağımsızlığı düşüncesiyle ortaya çıktığına dair görüşlerdir.378 Ancak mesele tarafsız bir gözle ele alındığı zaman meselenin çok yönlü olduğu görülecektir. Dersim’de yaşanan huzursuzlukların sebebini yüzyıllar öncesine, Osmanlı idaresine girişinden itibaren başlatabiliriz. Bölgenin kendine has bir idare tarzına sahip olması ve bu durumun uzunca bir süre böyle devam ettikten sonra Osmanlının son yüzyılı ve Cumhuriyet Türkiye’sinde kaldırılmak istenmesi, bölgede çıkarları zedelenen bazı kesimlerce tepkiyle karşılanmıştır. 377 BCA 30 1 0 0/ 117 737 6. 378 Bu görüşe sahip bazı yayınlar için bkz. Thomas Bois, The Kurds, Beirut, 1966; Hassan Arfa, The Kurds, Oxford University Press, 1968; İsmail Beşikçi, Tunceli Kanunu (1935) ve Dersim Jenosidi, Belge Yayınları, İstanbul, 1990; Sasuni, a.g.e. 136 Bölgede yaşayan kişiler üzerinde devlet nüfuzunun çok fazla hissedilmemesinin etkisiyle bunların iktisadi ve kültürel olarak yüzyıllardır alışageldikleri hayatı yaşamak istemeleri bir diğer huzursuzluk kaynağı olmuştur. Örneğin Anadolu’nun diğer vilayetleri gibi Dersim’den de devletin asker ve vergi gibi konularda mükellefiyet beklemesi en tabii hak iken bu konuya bölge halkınca sıcak bakılmamıştır. Yine bölgede yüzyıllardır geçerli olan ağalık, şeyhlik, seyyitlik düzeninin Cumhuriyet Türkiye’sinde artık barındırılmak istenmemesi kendisine mütegallibe denilen bu kişilerin tepkisine yol açmıştı. Bu kişiler sahip oldukları dini ve sosyal statüler sayesinde halkı da istedikleri gibi Hükûmete karşı kışkırtabilmişlerdir. Bölgedeki huzursuzlukların çıkış noktalarından biri de bölgenin iktisadi yaşantısıydı. Bölge coğrafya olarak tarım ve hayvancılığa pek müsait olmadığından maişetini çevre vilayetlere yağma ve talan yaparak sağlamaya çalışan Dersimlilerin bu tarz yaşantısı Cumhuriyet Türkiye’sinde tahammül edilecek şeyler değildi. Saymış olduğumuz sebepler yüzünden Cumhuriyet Türkiye’sine kadar burada çıkan isyanlara karşı bölgedeki yöneticilerin ihmalleri, idarei maslahat, yani günü kurtarma politikaları sorunları çözemediği gibi daha da yeni sorunlar doğurmuştu. İşte bu sorunlar yumağında kendisine destek bulmaya çalışan Dersim’deki bazı aşiretlerin ya da Türkiye’de huzursuzluk çıkararak bundan menfaat sağlamak isteyen kişilerin Dersim isyanlarına eklemek istediği sebeplerden biri de Kürtçülük düşüncesi olmuştur. Saymış olduğumuz bu faktörlerin tamamını dikkate almadan Dersim isyanlarına bir sebep aramak ya da bu isyanlara dair yapılacak olan bir değerlendirme, meselenin tam olarak anlaşılamadığını ortaya koyacaktır. 1.1.1.5.2. Cumhuriyet Dönemine Kadar Dersim 1936 yılına kadar Dersim adıyla anılan Tunceli vilayetinin "topraklarının %70’ini dağlar, %25’ini platolar, % 5’ini ovalar ve düzlükler oluşturmaktadır." 379 379 Rıza Zelyut, Dersim İsyanları Seyyit Rıza Gerçeği, Kripto Yayınları, 15. Baskı, Ankara, 2013, s. 35. 137 Dersimliler Osmanlı- Safevi mücadelesinden beri etrafa ta Bayburt ve Sivas yakınlarına kadar taşkınlıklarda bulunuyorlardı. Hükûmet nüfuzunun Dersim’e sokulması için Osmanlı, askerlikte Nizam-ı Cedit usulünü kabul ettikten sonra Dersimlilerin de askerlik mükellefiyetini yerine getirmelerini sağlamak istemişti. Ancak bunu nişan, rütbe, hediyeler dağıtarak idare-i maslahat politikası ile Dersim reislerini ele geçirmekle sağlanacağını düşünmüştü. Tanzimat’tan sonra Dersim’de yapılan idare teşkilatında kaymakamlar ve memurlar tamamen yerli reisler ve reis çocuklarından seçilmişti.380 Dersim’de Hükûmet nüfuzunun başlangıcı olarak Dersim vilayetinin teşekkül ettiği, 1880 tarihi esas tutulmaktadır. Ancak 10 sene kadar valilik teşkilatı devam eden Dersim vilayetinin umumi ve hususi gelirleri teşkilat masrafını bile karşılayamadığından vilayet teşkilatı lağvedilerek, 13.05.1888’de tekrar mutasarrıflık hâline getirilmiştir.381 Devlet için sürekli sorun olan Dersim’in ıslahı ile ilgili çeşitli tarihlerde raporlar verilmişti. Bunlardan biri de 1903 yılında Dersim’de mutasarrıflık yapan Arif Bey’in 28.11.1903 tarihli raporuydu. Arif Bey raporda Dersim’in ekseriyetle Türk olduğunu ancak Kürtleştiğini, bölge halkının silahlı ve de cahil olduğundan mütecaviz hâle geldiği tespitlerini yapmıştı. Daha sonra Dersim’in ıslahı için evvela burayı silahsız bir vaziyete getirerek bölge halkı üzerindeki seyyit ve ağaları bir daha Dersim’e ayak basamayacak şekilde İşkodra, Trablusgarp, Fizan gibi yerlere aileleriyle birlikte sürerek bölgeyi imar ve medenileştirme işine girişmeyi önermişti.382 Arif Bey’in tespit ve önerileri yıllar boyu birçok isim tarafından hazırlanan raporların genel olarak hep ortak yönü olmuştu. Bu yıllarda bölgede sadece güvenlik tedbirleri almakla ıslah edilemeyeceği yönünde raporlar da hazırlanmıştır.383 380 Dersim, Jandarma Umum Kumandanlığı Yayınları, t.y., s. 126-127 381 A.e., s. 56-57 382 A.e., s. 198 383 Örneğin on yedi sene bu bölgede görev yapan Genç Eski Mutasarrıfı İbrahim Muhlis Bey 16 Eylül 1908 tarihli bir rapor hazırladı. Raporda idarenin bu bölgede yaptığı yanlışları sıraladı. O'na göre Hükûmet bu bölgeye sadece güvenlik boyutuyla bakmıştı. Daha doğrusu sadece askeri tedbirlerin düşünülmesi, bu bölgenin makûs talihinin yenilmesi eğitim, ulaşım ve iktisadi sorunların halledilmesiyle mümkün olabilecekti. Bkz. Nazmi Eroğlu, "II. Meşrutiyet'in Başlarında Bingöl ve 138 Dersimliler 1907 yılında her zaman olduğu gibi bahar ile birlikte çapulculuğa başlamışlardı. Dersimliler üzerine bir harekâtın yapılması görevi 4. Ordu Müşiri Zeki Paşa’ya verilmişti. 9 Kasım 1907’de dört koldan başlayan harekâtta kışın gelmesi ve kıtaların ortak hareketinin temin edilememesi ve işe kâfi derecede bir kuvvetle başlanılmaması yüzünden istenilen netice alınamamıştı.384 1908 yılında başlatılan tedip harekâtında Dersim işinin temelli halledileceği sırada Meşrutiyet’in ilanının ardından harekâtın durdurulması ile beklenen netice elde edilememiş ve 23 Temmuz 1908’den önceki işlenen suçlar için genel af ilan edilmişti.385 1909 yılında Dördüncü Ordu Müşiri İbrahim Paşa nezaretinde 20 Temmuz’da Dersim’de harekât yeniden başlatılmıştı. Harekâtta bazı aşiret reisleri teslim alınmıştı. Bu kısa tedip harekâtından sonra Dersim’de umumi olmayan bir takım önemsiz çapul hareketleri görülse de bir müddet sükûn dönemi başlamış ve bu durum I. Dünya Harbi’ne kadar böyle devam etmiştir.386 I. Dünya Harbi’nde Bitlis ve Muş dolaylarını işgal eden Ruslar ile bazı Dersim aşiretleri münasebet kurmuştu. Ruslar, Türklere karşı kendilerine yardım koşuluyla bu aşiretlere bağımsızlık taahhüdünde bulunmuştu. Bu aşiretler Balabanlı, Kureyşanlı ve Koçuşağı aşiretleriydi.387 Ruslarla Dersimliler arasında "Kürdistan üzerine görüşmeler başlamıştı." Konuyu görüşmek için Koçkirili Alişir Rus kontrolü altındaki Erzincan’a geldi ve Rus subaylarla görüşmelerde bulundu. Alişir, Koçkiri ve Dersim aşiretlerinin birleşmesini sağlayarak bağımsızlık ilân etmeyi düşünüyordu. Ancak Koçkiri aşiret liderlerinin Osmanlı tarafından gözaltına alınması388 ve de Rusların 1917’de buralardan çekilmesi ile Alişir, planlarını ertelemek zorunda kalmıştı..389 Çevresinde Aşiret Alayları ile İlgili Yaşanan Sorunlar ve Yeni Düzenlemeler", Arşiv Vesikalarına Göre Bingöl Kolokyumu, Bingöl Belediyesi Yayınları, Eylül 2011, 107-108. 384 Dersim, s. 140-143. 385 A.e., s. 148-155. 386 A.e., s. 158-161. 387 A.e., s. 162-163. 388 Dersimi, a.g.e., s. 122-123. 389 A.e., s. 124-125. 139 Dersim’de bilhassa Şarkî Dersimlilerin 1916’da Ruslarla münasebet kurması, hükûmet merkezlerinin işgal ve Elâziz istikametine doğru tecavüzlerin genişletilme teşebbüsleri İstanbul’u harekete geçirmişti.390 Bu aşiretler üzerine 13. Fırka ve Erzurum Seyyar Jandarma Taburunun icra ettiği harekât ile asiler tamamen etkisiz hâle getirilmişti.391 Ülkede emniyet ve asayişin, devlet otoritesinin kalmadığı Mütâreke döneminde Dersim bölgesinde çapulculuk ve dış destekli Kürtçülük faaliyetleri de artış kaydetmişti. Bu faaliyetler Samsun’a çıktıktan sonra 9. Ordu Müfettişi Mustafa Kemal Paşa’nın da yakından takip ettiği mevzular arasında yer almıştı.392 Bu dönemde Dersim’e Kürtçülük cereyanları sokulmaya çalışılmıştır. 1920 yılı ocak ayında tüm aşiretlerin bilhassa Karaballı ile Koçuşağı aşiretinin Seyyit Abdülkadir ve eski Polis Müdürü Miralay Halit Bey ve Kürt Teali Cemiyetiyle münasebette bulundukları anlaşılmıştı. Bunun üzerine Dâhiliye Vekâleti Elâziz Valiliğine Türklük ve Kürtlük neşriyatı yapan gazetelerin ve bilhassa Jin gazetesinin Dersim’e ve civar yerlere sokulmamasını emretmişti.393 Görülüyor ki Dersimliler şimdiye kadar hep yapa geldikleri çapulculuk faaliyetlerini bu yıllarda Kürtçülük hedefi ile birleştirmişlerdi. Mustafa Kemal Paşa’nın başlatmış olduğu Millî Mücadele hareketinde, Temsil Heyetinin Ankara’ya gelmesiyle, İstanbul Hükûmetinin otoritesi iyiden iyiye sarsılmıştı. Dersimlilerin tecavüzlerine karşı civar vilâyetlerin bu tarihe değin yardım istediği makam İstanbul iken bu tarihten sonra artık Ankara olmuştu. 19.01.1920 tarihinde Kuruçay Kaymakamı Talat Bey’den Ankara’da Temsil Heyeti Reisliğine gönderilen yazıda, Dersim Kürtlerinin Kuruçay, Eğin, Kemah ve sair civar mahallere ilkbaharla birlikte tecavüz edeceklerinden askeri yardım istenmişti.394 Temsil Heyeti Başkanı Mustafa Kemal Paşa, 24.01.1920 tarihinde 15. Kolordu Kumandanı Kazım 390 Burhan Özkök, Osmanlılar Devrinde Dersim İsyanları, Askeri Matbaa, İstanbul, 1937, s. 35. Bu kitabın isyanların hemen öncesinde bir kurmay binbaşıya hazırlatılması Hükûmet'in isyanı bastırmak için bir hazırlık yaptığını göstermektedir. 391 Dersim, s. 165-168. 392 Genel Kurmay Başkanlığı Atase Arşivi: Kutu No: 10, Gömlek No: 84. 393 Dersim, s. 169. 394 Genel Kurmay Başkanlığı Atase Arşivi: Kutu No: 27, Gömlek No: 76ax. 140 Karabekir Paşa’ya gönderdiği şifre telgrafta Kuruçay ahalisine gerekli silah ve mühimmatın gönderilmesini istemişti.395 Ancak İstiklal Harbi’nin en şiddetli günlerinde Dersimlilerin tecavüzlerine karşı mahallinden istenen askeri yardım isteğine yeterince cevap verilemeyecektir.396 Görülüyor ki Dersim eşkıyaları İstiklal Harbi günlerinde bile rahat durmamış ve Ankara’nın kafasında bu talanlara karşı ne yapılabileceği dışta İtilaf devletlerine karşı mücadele verilirken hep bir soru işareti olarak kalmıştır. 1.1.1.5.3. Cumhuriyet Döneminde Dersim Cumhuriyet Türkiye’si, Millî Mücadele’nin zaferle neticelenmesi üzerine yıllardan beri sorun olup çözüm bekleyen Anadolu’nun ıslahı ve özellikle kangren hâline gelmiş olan Dersim meselesini hemen ele almıştı. Esaslı bir ıslahata girişmek için daha önce bu hususta yapılan ve yapılmak istenenlere dair arşivin tozlu raflarına müracaat edilmişti. Başvekâletten 12.02.1924 tarihinde Dersaadet mülga Sadaret Dairesinde Başvekâlet Özel Kalem Evrak Mahzeni Mümeyyizliğine yazılan yazıda Anadolu’nun ıslahı ve özellikle Dersim hakkında tatbik edilecek ıslahat tedbirlerine ait Hazine-i Evrakta mevcut eski proje dosyalarının yeniden gözden geçirilmesine lüzum görüldüğü belirtilmiş ve görevli memurlara yardım edilmesi istenmişti.397 Bu istek bir yıl sonra yenilenmişti. Siverek eski Mebusu Nurettin, 14.05.1925’te Hazine-i Evraktan Dâhiliye Vekâleti adına Şark vilayetleri ahvali hakkında muhtelif yazışmalar ve Şark vilayetleri adliye, nafıa ve maarifine dair idare usulü ve Dersim ıslahatına dair 11 Nisan 1916’da Emniyet-i Umumiye Müdüriyetine teslim edilen seksen kıta ıslahat dosyasının asılları ya da suretlerini istemişti.398 Bahsi geçen Şakir Paşa evrakı, Şark vilayetleri ıslahatına memur edilen Nurettin Bey’e 28 Mayıs 1925’te gönderilmişti. 395 Genel Kurmay Başkanlığı Atase Arşivi: Kutu No: 27, Gömlek No: 76av. 396 Cumhurbaşkanlığı Arşivi, Ebis No: 01010553, Belge No: 1, Fihrist: 5. 397 BCA 30 10 0 0/ 110 740 2. 398 BCA 30 10 0 0/ 17 97 17. 141 Yapılan incelemelerin ardından 165 parça evrak yerine konulmak üzere 17 Eylül 1925’te Hazine-i Evraka iade edilmişti.399 Bu şekilde Anadolu ve Dersim ıslahatı için arşive müracaat edildiği günlerde Cumhuriyet Türkiye’si Şeyh Sait isyanı ile karşı karşıya kalmıştı. Şeyh Sait, isyan ettiği vakit bölgedeki birçok aşiret lideri Cumhuriyet’e bağlılıklarını bildirmişti. Bu isimler arasında ilk Mecliste Dersim mebusu olan ve bölgedeki önemli isimlerden aşiret reisi Diyap Ağa da vardı. Diyap Ağa, Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal’e itaatkâr bir tutum içerisinde olmuştu. Ancak ikinci Mecliste yer alamamış ve Dersim’e dönerek Ekrek’te yaşamaya başlamıştı. Diyap Ağa, Şeyh Sait isyanı çıktığı vakit birkaç ağa ile birlikte Elâziz’e Kumandan Nurettin Paşa’nın yanına giderek "Dersim’in böyle taassup ve irtica hareketleri ile alakası olmadığını temin etmişti."400 Bağlılık bildiren bir diğer isim ilk Meclisin Dersim mebuslarından ve Dersim’in Karabal aşiret liderlerinden Kango ailesine mensup Hasan Hayri Bey idi.401 Hasan Hayri Bey, isyanın başlarında Elâziz’i işgal eden kuvvetlerle beraber hareket etse de daha sonra Nurettin Paşa sayesinde kontrol altında tutulmuştu. İleride Dersim isyanlarının lideri olacak olan Seyyit Rıza,402 bu kişiler arasında yer almamıştı. Seyyit Rıza,403 Elâziz’i işgal eden Şeyh Şerif kuvvetlerinin Malatya’ya saldıracağını düşünerek kendisi de Erzincan ve Koçgiri aşiretleri ile Sivas’a saldırmayı düşünüyordu.404 Seyyit Rıza’nın bu tutumu Hükûmet idarecilerinde kendisinin itimada değer biri olmadığı kanaatini daha bugünlerde uyandırmış olmalıdır. 399 BCA 30 10 0 0/ 17 98 7. 400 Uluğ, a.g.e., s. 40-41. 401 TBMM Albümü 1920-2010, C: 1, TBMM Yayınları, Ankara, 2010, s. 22. 402 Seyyit Rıza, Dersim'deki iki ana aşiret kolundan Şeyh Hasanlar topluluğunun lideriydi. Rıza Şeyh Hasanlar'ın Yukarı Abbaslılar isimli kolunun lideri olmakla birlikte "seyyid" ailesinden gelmesi yüzünden güçlenerek diğer aşiretler üzerinde etkili olmuştur. Zelyut, a.g.e., s. 248. 403 1938 yılında Dersim isyanlarının bastırılmasında vazife alan Naşit Hakkı Seyyit Rıza ile ilgili olarak: "Bunun girdiği bir evin halkı artık cehennemlik degildir. Bir ev onu getirmeye muvaffak olduktan sonra yarın ahirette cennetin en yüksek katında bir köşk temin etmiş demektir" sözleriyle bölge halkı üzerinde ne denli etkli olduğunu ifade etmiştir. Bkz. Uluğ, a.g.e., s. 43-45. 404 Dersimi, a.g.e., s. 192. 142 1.1.1.5.4. Koçuşağı Harekâtı Cumhuriyet döneminde devletin Dersim bölgesine yönelik ilk ciddî harekâtı bölgede etkin olan aşiretlerden Koçuşağı aşireti üzerine olmuştur. Koçuşağı aşireti, 4 bin nüfuslu bir aşiretti. Bu aşiret civar aşiretlere zarar vermekle nam salmıştı. Yalnız Kemah, Eğin (Kemaliye) Arapkir, Çemişgezek için değil aynı zamanda Dersimliler için de bir bela olmuş, rahatsız etmediği aşiret kalmamıştı.405 Koçuşağı aşireti, 1925 yılında Şeyh Sait isyanı sırasında 20 Mart’ta Çemişgezek’e taarruz etmiş ancak başarılı olamamıştı.406 Koçuşağı aşiretinin yıllardır sürdürdüğü eşkıyalık ve devlete karşı mükellefiyetlerini yerine getirmemesi üzerine Elâziz valisinin isteği doğrultusunda 19.09.1926 tarihinde bir tedip kararı alınmıştı. Tedip aynı zamanda Şam ve Resik aşiretleri üzerine de yapılacaktı. Tedip harekâtının icrasına Elâziz Havalisi Kumandanı Miralay Mustafa Muğlalı memur edilmişti.407 Tedip öncesi Elâziz Valisi Cemal Bey, bölgedeki diğer aşiretlerin ya devlet taraftarı olmasını ya da tarafsız kalmasını sağlamaya çalışarak Koçuşaklıları yalnız bırakmaya çalışmıştı. Vali Cemal Bey, 29.09.1926 tarihinde Dâhiliye Vekâleti İskân Müdüriyetine gönderdiği şifrede Koçuşaklıların tecridiyle alakalı çalışmaların son bulduğu, aşiretin etrafındaki aşiretlerin tarafsızlıklarının sağlandığını ve tedip harekâtına iştiraklerinin yüzde doksan temin edildiğini bildirmişti.408 Asilerin sayılarının 2.500 civarında ve bunların en az 1.700’ünün silahlı olduğu tahmin edilmekteydi.409 6 Ekim günü nizami kıtalar, aşiret grupları, Türk milisleri ve jandarmalardan oluşan birlikler harekete geçtiler. Akşama kadar süren mücadelede Gözerek Köyü, Bozan Köyü ve Ekrek deresi civarı ele geçirildi. İlk taarruz sonrası asilerin teslim olmaya istekli oldukları anlaşılınca havali komutanı bizzat asi reisleri 405 Uluğ, a.g.e., s. 52. 406 Hallı, a.g.e., s. 124. 407 Dersim, s. 171-176; Genelkurmay Belgelerinde Kürt isyanları II, s. 256. 408 BCA 272 0 0 12/ 49 102 9 lef 2. 409 Şadillili Vedat, a.g.e., s. 125-126. 143 ile görüşmüştü. Asilerin dağınık bulunmaları sebebiyle silahlarını kısa zamanda toplamaları mümkün olamayacağı mazereti, makul karşılanmıştı. Bu sebeple asilere 15 Ekim akşamına kadar mühlet verilmişti. 15 Ekim günü asi reisleri, çoğu kırık ve kullanılmaz halde 29 tüfek göndererek, silahlarını teslime yanaşmamıştı. Asilerin böylelikle vakit kazanmak istedikleri anlaşılınca 16 Ekim sabahından itibaren tekrar harekâta başlanılması yönünde müfreze komutanlığına emir verilmişti.410 Yeniden başlayan harekât, Ali Boğazı, Kalabur deresi, Tagar deresi civarındaki taramalarla 30 Kasım 1926 tarihinde nihayete erdirilmişti.411 Bu harekât sırasında Hükûmete yardım maksadıyla gelen Seyyit Rıza reisliğindeki Yukarı Abbasuşağı aşireti ve Ovacık aşiretleri daha sonra yardımdan vazgeçerek Koçuşaklılara yardım ve yataklık etmişlerdi.412 Gerçekleştirilen bu harekât, o yıl Dersimlilerin tecavüzlerini nispeten azaltmıştır. Bu durum bölgedeki diğer Karaballı, Bahtiyar, Ferhatuşağı, Abbasuşağı, Fergan aşiretlerinin Ankara’ya teşekkür telgrafları göndermelerini sağlamıştır.413 Bu telgraflar da göstermektedir ki Koçuşağı aşiretinden diğer aşiretler gerçekten muzdaripti. Koçuşağı isyanına katılanlar Şeyh Sait isyanı dolayısıyla o günlerde bölgede görev yapan İstiklal Mahkemelerinde yargılanmıştı. Mahkeme, Koçuşağı aşiretinden olup askere silah kullanan 27 şahsın idamına ve geri kalanlarının da Batı vilayetlerinde muhtelif ağır hapis cezalarına çarptırılmalarına karar vermişti.414 410 Dersim, s. 171-176; Hallı, a.g.e., s. 175-180. 411 BCA 30 10 0 0/ 110 740 8. 412 Dersim, s. 171-176. 413 BCA 30 10 0 0/ 114 788 27. 414 BCA 30 10 0 0/ 110 740 9 lef 2. 144 1.1.1.5.5. Dersim’in Islahına Dair Dâhiliye Müfettişi Hamdi Bey ve Elâziz Valisi Cemal Bey’in İki Farklı Çözüm Önerisi Raporu Koçuşağı aşiretinin isyanı Dersim’e dair ıslah düşüncelerinin sertleşmesine yol açmıştı. Dâhiliye Müfettişi Hamdi Bey’in 1926 tarihinde hazırladığı Dersim raporunda Dersim’in giderek Kürtleştiğine dikkat çekilmiş ve Dersim için; "Dersim Cumhuriyet Hükûmeti için bir çıbandır. Bu çıban üzerinde kati bir ameliye yapmak ve elim ihtimalleri önlemek, memleketin selameti namına farzı ayındır. (...) Mektep açmak, yol yapmak, refah sebeplerini temin edecek fabrikalar açmak, kendilerini işgale hadim muhtelif sınai mesai ve ameliyi temin eylemek, hulasa yurtlaştırma ve medenileştirme suretiyle ıslaha çalışmak bir hayâlden başka bir şey değildir " denilmişti. Hamdi Bey, Dersim’deki eşkıyalığın reis, şeyh, bey ve ağaların tesiri ve teşviki ile çıktığını, idarei maslahat politikası ile bir müddet daha eskiden olduğu gibi devam edilirse gelecekte daha büyük karışıklıklar çıkacağı öngörüsünde bulunmuştu. Hamdi Bey bu tehdide karşı tedbir olarak silah toplamak, tarama harekâtı yapmak ardından seyyit, şeyh ve ağaları akrabaları ile uzak vilayetlere naklederek iskân etmek, halka arazi vermek, sermaye vererek üretici hale getirmek, nakledilenlerin yerlerine Türkleri getirerek bölgeyi Türkleştirmek önerilerini sıralamıştı.415 Diyarbekir Valisi Cemal Bey, Dersim için Hamdi Bey ile aynı yıl hazırladığı raporda önceki isimlere göre daha yumuşak bir rapor hazırlamıştı. Cemal Bey raporunda Dersim Alevilerinin aslen ve neslen Türk olduğunu, Dersim’de tazyik yerine şuurlu bir hareket tarzı takip edilirse Dersimlilerin Cumhuriyet’in en sadık ve fedakâr hizmetçileri olabileceklerini, Dersimlilere maişet temin olunur ve Hükûmete karşı olan itimatsızlık ve emniyetsizlikleri bertaraf edilirse Koçuşağı aşiretinden başka diğerlerinin silahtan tecrit edilerek ıslah edebilmenin mümkün olduğunu ifade etmişti.416 415 Dersim, s. 198-201. 416 Dersim, s. 201-205. 145 Raporların ortak noktası, Dersim’in öncelikle silahtan arındırılmasıydı. Bu konuda çalışmalar, 1927 yılının hemen başında başlamıştı. Dâhiliye Vekili tarafından Elâziz Vilayetinin 06.01.1927 tarihli şifresine atfen 10.01.1927’de Başvekâlete gönderilen raporda; Dersim’de silahların toplatılmaya başlandığı ve Mazgirt civarında mevcut silahların bir hafta içinde toplanmasının mümkün olduğu ve bu hareketin kuzeye ve daha batıya doğru genişletilmesine çalışılacağı bildirilmişti.417 Dersim’de bu şekilde Hükûmetin silahları toplamaya çalışması hem bölgedeki aşiretleri hem de bu aşiretler üzerinden birtakım hedeflere ulaşmak isteyen yabancı devletleri telaşlandırmıştır. Zaten daha önce de ifade ettiğimiz gibi bugünlerde İngiliz ve Fransız destekli Hoybun örgütünün kurulum çalışmaları devam ediyordu. İşte bu örgütü kurduracak olan dış güçler Dersim üzerinden de plan yapmaktaydılar. Yapılan bu plan ve faaliyetleri Dâhiliye Vekâleti çok yakından takip etmekteydi. Dâhiliye Vekâletinden 7 Mart 1927’de Başvekâlete gönderilen yazıda Dersim’de birtakım hareketler için hazırlıklar yapılmakta olduğu ve bu maksadın husulü için Şam’dan, Yunanistan’dan tedarik edilmiş Çerkez zabitan ile İngilizler tarafından Irak ordusundan ihraç olunmuş olan Kürt zabitanın peyderpey çöl yolu ile Dersim’e sevk edilmekte olduğu bildirilmişti. Yazıda ilkbaharda çıkartılmasının planlandığı isyan için Simko ve firari Yüzbaşı İhsan Nuri’nin de memur edildiğinin güvenilir kaynaklardan haber alındığı ayrıca bildiriliyordu.418 Hükûmet bu şekilde tehlikelerin farkında olduğundan bölgedeki tehditlere karşı devamlı, hızlı ve pratik mücadele etmek için Umumi Müfettişlik teşkilatını kurmuştu. Bölgede Umumi Müfettişliğin kurulması ve silah toplama ameliyesinin başlaması hem harici unsurlar hem de içerideki Hükûmet karşıtı aşiretler arasında hemen etkisini göstermişti. Bu etkiyi Birinci Umumi Müfettiş İbrahim Tali, Dâhiliye Vekâletine gönderdiği 05.12.1928 tarihli raporda bildirmişti. İbrahim Tali, Elâziz ve Ovacık’a yapmış olduğu ziyaretlerde aşiretlerin Hükûmete karşı bağlılıklarını bildirdiklerini yazmıştı. Özellikle Seyyit Rıza ve oğlu Hasan, Baytar Nuri ile Abbasuşağından Alişen Ağa, Ovacık’ta misafir edildikleri sırada bağlılıklarını bildirdikleri gibi aynı zamanda haklarındaki şüphelerin giderilmesi için ovada 417 BCA 30 10 0 0/ 110 740 10. 418 BCA 30 10 0 0/ 110 740 11. 146 iskânlarını da rica etmişlerdi. İbrahim Tali, aşiretlerin istemiş olduğu arazinin verilmesi için Elâziz vilayetine talimat vermişti.419 Görüldüğü gibi Hükûmetin aşiretlere yaklaşımı aslında iyimserdi. Aşiretlere Dâhiliye Müfettişi Hamdi Bey’in önerileri ile değil, Diyarbekir Valisi Cemal Bey’in önerileri doğrultusunda yaklaşılmıştı. Maişet zorluğu çeken aşiretlere ovadan arazi verilmesi bu maksada yönelikti. Dersim aşiretleri, bölgede Umumi Müfettişlik teşkilatının kurulduğu günlerde anlaşılan odur ki bekle gör politikası izlemişlerdi. Yani bu ilk günlerde Hükûmetin ne yapmak istediğini ve sahadaki faal varlığını anlamak istemişlerdi. Çünkü kısa bir süre sonra Dersim’deki aşiretler eski minval üzere hayatlarına devam etmek için yine birtakım hazırlıklar içerisine girmişlerdi. Dâhiliye Vekili Şükrü Bey, Elâziz valisinin raporuna atfen 31.03.1929’da Başvekâlete sunduğu raporda Şarki Dehiran ve İzoli aşiretlerinin Halep’ten silah cephane temin ettikleri ve ilkbaharda Elâziz’deki fırkanın hareketini müteakip Zazalarla Dersimlilerin müttefikan etrafa baskınlar düzenleyeceklerine dair istihbari bilgiyi sunmuştu.420 Bu aşiretlerin hazırlıklarını icraata döküp dökmediğini belgelerden takip edemiyoruz ancak Dersim’deki diğer bazı aşiretlerin bu yılın ilkbaharında Hükûmeti kızdıracak hareketleri olduğu kesindir. Dâhiliye Vekili Şükrü Bey'in 12.05.1929’da Doğu ile ilgili Başvekâlete sunduğu asayiş raporuna göre 26.03.1929’da Ferhatuşağı aşireti Çemişgezek’in Dursun köyünden 51 keçi gasp etmişti. Seyyit Rıza ise aşiretlerinin elinde hayvan kalmadığını söyleyerek sayıma çıkarılacak hayvanları olmadığını söylemişti. Yine Hozat’ın Zeroh köyünde Kalan aşireti aşiret reislerinden Sırhal, 17 köyün hayvanlarını saydırmamış ve Seyyit Rıza gibi Hükûmete karşı isyankâr bir vaziyet almıştı.421 Görülüyor ki bugünlerde Dersim aşiretlerinin Umumi Müfettişliğin kurulduğu ilk günlerdeki gibi Hükûmete yönelik sadık tutumlarından eser yoktu. Ancak Hükûmet 419 BCA 30 10 0 0/ 110 740 15. 420 BCA 30 10 0 07 112 758 14. 421 BCA 30 10 0 0/ 110 740 16. 147 yine de Dersim’deki sorunları hakiki manasıyla anlamaya, buna çözümler bulmaya çalışıyordu. 1.1.1.5.6. Umumi Müfettiş İbrahim Tali Bey’in Dersim Raporu Hükûmetin mahallinde görev yapan bir temsilcisi olarak Birinci Umumi Müfettiş İbrahim Tali, Müfettişlikte geçirdiği bir yılın ardından meseleye çok yönlü açılardan bakarak 05.06.1929’da bir rapor hazırlamış ve Hükûmete göndermişti. Raporda "Dersim, her türlü dertleri ve ihtiyaçları ile Cumhuriyet’in feyiz ve nur dağıtan elinde, en yakın bir tetkike ihtiyaç göstermektedir" teşhisi ile "Dersim’de vuku bulan şekavetlerin gasp ve garetlerin çok mühim bir sebebi yaşamak his ve endişesinde aramak icap eder" diyecekti. İbrahim Tali’ye göre Dersimlinin yağma, aşiret kavgaları, kan davaları ve devlet kuvvetine karşı muhalefet telkinleri gibi yaşama kaygısı bölge halkını silahlandırmıştı. Dersim’de tahmin olunan silah yekûnu 25 bin civarındaydı. Bu tespitler sonrası İbrahim Tali, raporda çözüm önerisi olarak bu tarihe kadar gelip geçen muhtelif idarelerin muhtelif devir icraatında, faaliyetlerin sebep ve sonuçlarına bakılmaksızın iç bir teşhise, ilmî ve hakiki hiçbir tahlile dayanmadan yapılan hamlelerin pek hazin ve pek elim sonuçlar doğurduğu değerlendirmesini yapmıştır.422 Aslında daha önce de ifade ettiğimiz gibi Anadolu ve Dersim ıslahı için Hükûmet, Cumhuriyet’in ilânından hemen sonra daha önce yapılmış olan harekât ve ıslahat projeleri hakkında arşivlere müracaat etmişti. Bu yapılan işten İbrahim Tali’nin bilgisinin olmaması kanaatimizce pek mümkün değildir. Ancak belki de bu arşiv çalışmaları sonrasında ya ciddî anlamda bir şey yapılmamış ya da yapılanlar İbrahim Tali açısından yetersiz görülmüştü. 1.1.1.5.7. Pülümür Harekâtı 28 Ekim- 14 Kasım 1930 1930 yılı sonbaharında Hükûmet, Dersim’in Pülümür ilçesinin bazı köyleri ve Nazimiye ilçesindeki Haydaran aşireti üzerine bir harekât düzenlemiştir. Bu harekâtın 422 BCA 30 10 0 0/ 110 740 23. 148 sebebi bölgede asayişi bozan, mükellefiyetlerini yerine getirmeyen aşiret ve köylerin devlete karşı itaatkâr bir tutum içerisine sokulmak istenmesiydi. Harekâtın bir diğer sebebi ise devletin nüfuzunu bölgede hissettirerek Kürtlüğün yayılmasının önüne geçmekti. Ağrı harekâtını takip eden günlerde Genelkurmay Başkanı Mareşal Fevzi Çakmak, bölgede yaptığı gezide Erzincan’daki izlenimlerini 18 Eylül 1930’da Başvekâlet ve Dâhiliye Vekâletine bildirmişti. Genelkurmay bu raporunda Erzincan ilinde vergi vermeyen ve bu bölgedeki asayişsizliğin en önemli amillerinden olan Aşkirik, Kürk, Dağbey, Haryi köylerinin tedip ve tenkilinin zorunlu olduğunu belirtmişti.423 Yine Mareşal, burada "ırkan Kürt olduğu kesinlikle bilinen memurların bir an önce yerlerinden alınması"nı istiyordu. Genelkurmay Başkanlığı 20 Eylül 1930’da Başvekâlet ve Dâhiliye Vekâletine yazdığı diğer bir yazıda da: "Kürtlerin muntazam bir sistem dâhilinde Türk köylerine yerleşerek Kürtlüğü yaymaya çalıştıkları ve aynı zamanda eşkıyaya yataklık ve kılavuzluk ettikleri anlaşılmaktadır. Bu gibi muzır ailelerin Türkler arasından çıkarılarak Trakya’ya nakilleri, Türklük aleyhine yönelen bu kötü maksada karşı en etkili bir tedbir olacaktır" diyordu. Bu arada Pülümür ağalarının tertibi sonucu, Pülümür İlçe Kaymakamının evine birkaç el silâh atılmış ve tertipçiler bu işi yapanları Hükûmete teslim etmemekte direnmişlerdi. Genelkurmay Başkanı’nın teklifini de dikkate alan Başvekil İsmet Paşa, 8 Ekim 1930’da Genelkurmay Başkanlığına özetle şu şekilde bir cevap vermişti: "1. Vergi ve asker vermek gibi yükümlülüğe itaat etmekten çekindiklerini bildirdiğiniz köylerin tedipleri zorunlu görülmüştür. 2. Gerek tedip edilecek köyler ve gerek tecavüzü itiyat eden ve Kürtlüğü zorla yaymaya çalışanların geniş ölçüde Batı'ya nakilleri, Bakanlar Kurulu’nca uygulanması kolay görülmüyor. Bunlardan reislerinin imkân ve kesin lüzum oranında nakillerine çalışılması, 423 Ali Kemali Bey, bu civar halkının tedip edilmesi yönünde Mareşal Fevzi Paşa'ya Erzincan'ı ziyareti sırasında mahallinde izahat verildiğini ifade etmektedir. Bkz. Kemali, a.g.e., s. 166-167. 149 3. Kürtlük cereyanına eğilimli olan ve kışkırtan yerli memurların değiştirilmeleri Bakanlıklara tebliğ edilmiştir." Genelkurmay Başkanlığı 12 Ekim 1930’da bu harekâtı, 3. Ordu Müfettişliği Kurmay Başkanı Albay Rüştü’nün komutasına vermişti. Genelkurmay tedip harekâtının hazırlıklarını yaparken Birinci Umumi Müfettişliğin Nazimiye ilçesi dâhilindeki bölgede asayişi uzun zamandır bozan Haydaran aşiretinin tedibi isteğine de onay verilmişti.424 Alınan bu kararlar gereğince 28 Ekim sabahı harekât başlatıldı.425 10 Kasım’da başlatılacak olan harekâtın ikinci safhası için General Ömer Halis görevlendirilmişti. 13 Kasım’da asi köylerden Kürk köyünün tamamen ele geçirilmesini müteakip harekâta son verilmiştir. Birlikler 14 Kasım’dan itibaren garnizonlarına dönmeye başlamıştır. Tedip harekâtının etkisiyle birçok aşiret reisi Hükûmete dehalet ederek, borçlarını ödemeye, gasp ettikleri eşyaları ve ellerindeki suçluları teslim etmeye başlamıştır. Böylelikle bölgede sükûnet sağlanabilmiştir.426 1.1.1.5.8. General Ömer Halis’in (Bıyıktay) Dersim Raporu 1930 Pülümür harekâtının ikinci safhasını idare eden 3. Fırka Kumandanı Halis Paşa Dersim ile ilgili 1931 yılında bir rapor hazırlamıştı. Halis Paşa raporda Dersim’de her ferdin kanunlara itaatsiz olmadığı, buradaki halkın seyyit ve ağaların zulmünden kurtarılabilirse "en muti ve çalışkan bir halk" olacağını, bu hususta ilk tedbir olarak Pülümür mektebinde ekserisi yerli halkın çocuklarına Türklüğün telkin edilmesini istemişti. Halis Paşa, askeri ıslah tedbiri olarak da: "1. Dersim’i dağınık bir şekilde diğer vilayetlere dağıtmak. 2. Seyyit ve ağaların Beyşehir Gölü civarına nakledilmesi. 3. Yapılacak harekâtta Dersim’i dört taraftan sararak tedip etmek ve silah toplamak. 424 Hallı, a.g.e., s. 351-354. 425 A.e., s. 356. 426 A.e., s. 358-360. 150 4. Bu askerî harekât yapıldıktan sonra her vekâletin görev sahası dâhilinde yollar yapmak, mektepler açmak" gibi faaliyetlere girişilmesini istemiştir.427 Bu raporda da görülmektedir ki bir asker olmasına rağmen Halis Paşa, Dersimliler için toptancı olumsuz bir yaklaşım içerisinde değildir. Ancak Halis Paşa da bir asker olarak Mareşal Fevzi gibi muzır Dersimlilerin diğer vilayetlere nakledilmesi konusunda onunla aynı fikirdedir. 1.1.1.5.9. Dâhiliye Vekili Şükrü Bey'in (Kaya) Doğu Gezisi ve Dersim Raporu Dâhiliye Vekili Şükrü Bey, 8 Kasım’dan 7 Aralık 1931 tarihine kadar Güney ve Güneydoğu vilayetlerini ziyaret etmiş ve bu ziyaretlerinde asayiş ve kaçakçılık gibi iki mühim meseleyi yerinde tetkik ederek daha sonra atılacak olan adımlar ile ilgili birtakım görüşlere sahip olmuştu. Şükrü Bey Birinci Umumi Müfettişlik mıntıkasını teftişi sırasında özellikle Dersim ve muhitini de dolaşmış,428 mahallinde edindiği bazı tespit ve önerilerini Başvekâlete 18.11.1931 tarihinde yazmıştı. Şükrü Bey teftişinde civar halkının Dersimlilerden çektiklerini görüp dinledikten sonra raporunu hazırlamıştı. Rapora göre, "Dersim’e yakın olan muhitlerin kazanç ve hayatları Dersimlilerin ayakları altında her gün çiğnenmektedir. Toplu büyük çetelerin köy basması, sürüleri götürmesi, mukavemet edenleri öldürmesi, yol kesmesi son aylarda adi vakalar sırasına geçmiştir. (...) Dersim meselesinin kat’i suretle hallinin devletçe, milletçe ve bilhassa Hükûmet’çe tehiri caiz olmayan, muzır, tehlikeli ve zaman geçtikçe halli müşkülleşecek ve zararı artacak bir vaziyet" aldığı belirtilmişti. Şükrü Bey, raporunda Seyyit Rıza’nın bölgede günden güne nüfuz ve hâkimiyetini arttırdığını, hariçtekilerle münasebetleri olduğundan şüphe edildiğini belirttikten sonra "Koçkiri’ye kadar nüfuzu şamil olan ve hariçteki katil ve hırsızları da himaye ederek silah kuvvetini ve adamlarını arttıran bu adam kat’i tedbirler 427 Dersim, s. 219-227. 428 Bu seyahatta 7.K.O. Komutanı, Jandarma Umum Kumandanı, Birinci Umumi Müfettiş, Siirt Mebusu Mahmut Bey de Şükrü Kaya'ya eşlik etmişti. Bkz. BCA 30 10 0 0/ 110 741 1; Hâkimiyet-i Milliye, 16-21 Kasım 1931. 151 alınmazsa istikbalin Dersim için hazırlanmış bir şefidir"429 değerlendirmesinde bulunmuştu. Şükrü Bey, Seyyit Rıza’nın hariçtekilerle münasebette olduğuna dair şüphesine bir kanıt da sunmuştu. Nazimiye Kaymakamlığının yazısı ve Erzincan Valisi Ali Kemali’nin raporuna atfen 17.10.1931’de Başvekâlete gönderilen raporla biri Fransız diğeri Arap olmak üzere iki kişinin Seyyit Rıza’nın yanına geldikleri ve Seyyit Rıza’nın kardeşi Seyyit Ağa ile Mazgirt, Palu ve Kiğı kazasında dolaştıkları anlaşılmıştı.430 Görülüyor ki Hükûmetin Seyyit Rıza’dan ta Şeyh Sait isyanı ve Koçuşağı aşiretinin tedibi sırasında duyduğu şüphe artık şüphe olmaktan çıkmıştı. Seyyit Rıza artık potansiyel bir tehdit olarak görülmeye başlanmıştı. Bu tespitler sonrasında Şükrü Kaya, Dersim için düşünülen tedbirler olarak her şeyden önce Dersim’in silahtan arındırılması, aşiret ağalarının ve ağa olabileceklerin Dersim’den uzaklaştırılması ve Dersim halkının topraklandırılması önerilerinde bulunmuştur.431 Şükrü Bey ıslahattan maksadın Dersim’de Hükûmet nüfuzunu diğer vilayetler seviyesinde tesis etmek ve bu bölge "halkını ticaret, ziraat ve sanat yoluna sevk ederek askerlik vergi gibi Hükûmet mükellefiyetlerini ifaya kabiliyetli hale getirmek" olduğunu belirtmişti. Şükrü Bey idari ıslahatın şu hususları ihtiva etmesi gerektiğini de raporunda açıklamıştır: "1. Halkı toprağa bağlı kılmak. 2. İdari teşkilatı yeniden düzenlemek. 3. Mefkûre sahibi ve en iyi memurları Dersim’e tayin etmek, yerli memurları buradan uzaklaştırmak. 429 Dersim, s. 235-244. 430 BCA 30 10 0 0/ 128 921 7. 431 Dersim, s. 233. 152 4. Adliye mekanizmasını mutlak surette adilane ve seri surette çalıştırmak. 5. Yollar yapmak. 6. Mektepler açarak Türklük propagandası yapmak." Dersim ıslahını yıl yıl planlayan Dâhiliye Vekili Şükrü Bey birinci sene için; her şeyden önce silah toplamak, aşiret reislerini aileleriyle birlikte bir daha Dersim’e gelemeyecek bir şekilde Batı illerine sürmek, mücrim ve mahkûmların yakalanmasını sağlamak, vergi ve asker mükellefiyetlerinin yerine getirilmesini sağlamayı düşünmekteydi. Dersimlinin hayat şartları onu mezralarda dağınık surette yaşamaya mecbur bıraktığı için bu mezralardaki kişilerin icabında köylerinin yakılarak hükûmetin denetimine daha yakın köylere bunların nakillerini sağlamak gerekliydi. İkinci sene için; harekât icra edildikten sonra Dersim’de istikrarın sağlanabilmesi için burada bir müddet asker bulundurmak, tekrardan bir silah yoklaması yapmak, Dersimlileri mahallen veya naklen topraklandırmak gerekliydi. Çünkü Dersimli maişet derdinden kurtulursa eşkıyalığı kendiliğinden terk edecekti. Dersimli üretici hale geldikten sonra Dersim işi esasında halledilmiş olacaktı. Yine Dersim’in iktisadi ilerlemesi için yol yapmak gerekliydi. Bu yollarda Dersimlilerin yevmiye ile çalıştırılması çapulculuğa ihtiyacı azaltacaktı. Dersimlilere Türk olduklarını hissettirecek mektepler açmak, halkta Hükûmete bağlılık hislerini artıracak halkın sıhhati için dispanserler açmak da düşünülen diğer tedbirlerdendi.432 Dersim’de ıslahatın en önemli gerekçelerinden biri Dersimlilerin devlete karşı mükellefiyetlerini yerine getirmediği iddialarıydı. Peki, gerçekten durum böyle miydi? Bunu Şükrü Bey'in rapor yılı olan 1931 yılı Dersim’in gelir ve giderleri ile askerlik mükellefiyetine iştirakleri üzerinden görebiliriz. Dersimlilerin 1931 yılı devlete karşı mükellefiyetlerine dair istatistiki veriler oldukça dikkat çekicidir. 1931 yılı Dersim’in mali vaziyetine bakıldığında Hozat, Mazgirt, Nazımiye, Ovacık ve Pertek kazalarından oluşan Dersim’de "Arazi ve Bina", "Sayım", "Kazanç" ve diğer vergilerden tahsil edilen miktar 86.846 lira iken Vilayetin 432 Dersim, s. 235-244. 153 185.650 lira masrafı vardı. Bu durumda vilayetin 100 bin lira civarında bir masrafı olduğu görülmektedir. Dersimlilerin askerlik mükellefiyetine de pek riayet ettikleri söylenemezdi. Dersim’de Osmanlı döneminde asker alınamıyordu. Cumhuriyet’le birlikte bölgeye nüfuz edilmeye tedricen başlanmıştı. Cumhuriyet’in ilanının üzerinden onca yıl geçtikten sonra Dersimliler bu mükellefiyete Ovacık’ta %10, Hozat’ta %10, Pertek ve Çemişgezek’te %80, Nazımiye’de %25, Mazgirt’te %60 seviyesinde katılım sağlamışlardı.433 Görülüyor ki başından beri Dersim’in mükellefiyetlerine riayet etmeyen bir yer olduğu iddiası bu rakamlarla ispatlanmış oluyordu. Bölge halkının vergi verme konusunda elinde imkânının olmadığı düşünce ve ihtimali de pek doğru değildir. Çünkü daha önce de ifade ettiğimiz gibi aşiretlerin ellerinde var olan hayvanlarını saydırmaması bu konuda aslında vergi vermek niyetinde olmadıklarını bizlere göstermektedir. 1.1.1.5.10. 1933 Yılı Harekâtı Dâhiliye Vekilinin bizzat mahallinde bu sorunları görmüş olmasına rağmen yapılacak olan ıslahatta daha önceki tecrübelerden yine yararlanılmak istenilmişti. Hükûmet Dâhiliye Vekili Şükrü Bey'in raporundan sonra Dersim’in ıslahına dair tekrardan Devletin hafızasına bakma ihtiyacı hissetmişti. Muhtelif tarihlerde Dersim aşiretlerine karşı icra olunan askerî harekâtın icra sureti ve neticelerinin tetkikine Dâhiliye Vekâletince 30.12.1931’de lüzum görülmüştü. Başvekâletten Hazine-i Evraka 02.01.1932’de 1896, 1901, 1907 seneleri ve daha evvelki senelerde Dersim aşiretlerine karşı yapılan harekâta ait olan evrakların gönderilmesi için yazı yazılmıştı.434 09.01.1932’te 86 parça evrak hazırlanmıştı.435 Bu evraklar incelendikten sonra 03.09.1933’te Hazine-i Evraka iade edilmiştir.436 433 Dersim, s. 81. 434 BCA 30 10 0 0/ 18 104 9 lef 8-9. 435 BCA 30 10 0 0/ 18 104 9 lef 7. 436 BCA 30 10 0 0/ 18 104 9 lef 1. 154 Görülüyor ki Dersim’in ıslahına dair Hazine-i Evraktan alınan evraklar yaklaşık iki yıl boyunca Başvekâlette kalmış ve incelenmiştir. Bu da daha önceki harekât ve ıslahat düşüncelerinde olduğu gibi işe ciddî hazırlıklar yapılmadan başlanmak istenmediğinin açık bir göstergesi olsa gerektir. Hükûmet, Dersim için acele bir karar alamıyordu. Bunda bütçe sorunu da etkili olmuştu.437 Bütçenin bu yıllarda müsait olmamasını ülkenin içinden geçtiği Dünya ekonomik buhranına bağlamak yanlış olmayacaktır. Görülüyor ki Dersim’e bu yıllarda yapılmak istenen harekât bütçe yetersizliği sebebiyle sonraki yıllara sarkmıştı. Henüz bir karar alınmasa da yapılan hazırlıklar Dersim’de devlete âsi aşiretleri rahatsız etmeye yetmişti. 1932 yılı temmuz ayında Dersim’in Bahtiyar aşiretine mensup Hoşan ve emsali bazı köylerde, asker geleceğine dair söylentiler bu köylerde hendekler kazılmasına ve köylülerin eşyalarını Şerabiye deresine götürüp saklamalarına sebep olmuştu. Daha önceden bir jandarmayı şehit eden Bahtiyar aşireti reisi Yusuf’un yakalanması için gidecek olan asker bu köyler tarafından beklenmekteydi. Birinci Umumi Müfettişlik, halkı tedirgin etmek istemiyordu. Bu maksatla askerin mıntıkaya gidince yalnızca Yusuf’u aradığı diğer en yakın akrabalarının bile olaydan mesul tutulmayacağı propagandasını yaptırmıştı.438 Van’dan gelen Alayın Dersim’e gelmesi mühim tesirler yapmıştı. Nazımiye’deki Haydaranlılar borçlarını vermeye hazır olduklarını Hükûmete bildirmişti. Hozat mıntıkası aşireti ise sadakatlerini sunmuş Bahtiyar aşireti reisi Yusuf’a karşı ortak hareket edeceklerini vaat etmişlerdi.439 Hükûmetin Dersim’e tedip için hazırlık yaptığı bugünlerde Kürtlük cereyanı Seyyit Rıza ve Koçgirili Alişer tarafından iyice körüklenmeye çalışılıyordu. Mazgirt Kaymakamlığınca ele geçirilen, Cumhuriyet ve Türklük aleyhtarı ve Kürtlük 437 BCA 30 10 0 0/ 110 741 2. 438 BCA 30 10 0 0/ 110 741 3. 439 BCA 30 10 0 0/ 110 741 4. 155 emellerini takip edenler için çok kuvvetli bir propaganda vasıtası olduğu düşünülen üç nüsha türkü ve destan, Elâziz vilayetince 22.03.1933 tarihinde Dâhiliye Vekâletine gönderilmişti. Elâziz valisi yazısında aşiret reis ve seyyitlerinin eskiden olduğu gibi Dersim halkını kendine bağlı bulundurmak, nüfuzlarını yürütmek hedefinde olduklarını, bu noktada "en ziyade Seyyit Rıza kendisine Dersim’in aleviler ulusu ve ruhaniyet ve kutsiyet melcei ve Türk düşmanı, Kürt hamisi sıfatını takınmak istediği"440ni yazmıştı. Seyyit Rıza’nın bugünlerde faaliyetlerini artıran en önemli sebeplerden biri de oğlunun intikamını almak istemesiydi. 25 Mayıs 1933’te Elâziz Valisi Tevfik’ten (Sırrı) Dâhiliye Vekâletine gönderilen raporda Seyyit Rıza’nın oğlu Baban’ı öldürmesinden dolayı sürekli kavgalı olduğu, Kırgan aşiretinden intikam almak istediği yazıyordu. Seyyit Rıza, Kırgan aşireti üzerine 400’den fazla kuvveti ile Aşağı Abbasuşağı, Ferhatuşağı, Ovacık’ın Kalan aşiretinden ve Aşuran kabilesi, Mazgirt’in Demenan ve Kureyşan ve Yukarı Karaballı aşiretinden aldığı kuvvetlerle Kırganlıların mıntıka bölgesindeki Hozat nahiye merkezi olan Sin köyüne taarruz ederek köyü işgal etmiş ve Şekak köyünü tamamen yakmış ve karargâhını Sin Köyü’ne nakletmişti.441 Seyyit Rıza’nın bu kadar çok aşiret ve kişi ile hareket etmesi bölgedeki nüfuzunun zamanla nasıl bir hâle geldiğini göstermektedir. Bu hareket Seyyit Rıza’nın nüfuzunu bölgede daha da artırmıştı. Yine Vali Tevfik'in Birinci Umumi Müfettişlik ve Dâhiliye Vekâletine durum ile ilgili 27.05.1933’te gönderdiği raporda Seyyit Rıza’nın Hozat Kaymakamlığına yazdığı mektupta: "oğlum Baban’ın katilini yakalamak işinin Hükûmete ait olduğu ve milletin ciğer acısından sabır ve takati kalmadığı ve Hükûmeti aciz ve masrafa sokmamak için üç dört günden beri sıkılan millet çok gayrette bulundular. Katillerin kaçtıkları ve herhangi bir aşirete girerlerse takip edeceğini ve fişek olmadığından dört beş sandık cephane verilip muavenet beklediğini ve ricası kabul edilmezse milletin ciğer 440 BCA 30 10 0 0/ 110 741 9. 441 BCA 30 10 0 0/ 113 779 1 lef 5-7. 156 acısından Hükûmet deposundan cephane çaldıracaklarını ve bunun da hoş görülmesini ve hükûmet malının kendilerine helal olduğunu bildirmiştir." 442 Bu yılların tanıklarından Karerli Mehmet Efendi Seyyit Rıza’nın şikâyet ve başvurularının karşılıksız kaldığını iddia edecekti.443 Ancak görülmektedir ki Seyyit Rıza’nın oğlunun intikamını almak için kendisinin harekete geçmesi kabul edilebilir şeyler olmadığı gibi hatta bunun için Hükûmet deposundan cephane bile çaldıracağını Kaymakamlığa söyleme cesaretinde bulunması kendinde ne kadar büyük nüfuz gördüğünü göstermektedir. Elâziz Vilâyeti, Seyyit Rıza’ya karşı askeri tedbirler alınmasını istemişti. Ancak Dâhiliye Vekili 27.05.1933’te, Birinci Umumi Müfettiş ve Elâziz Vilayetine cevaben; Seyyit Rıza’ya karşı zayıf ve neticesiz bir askeri tedbir almanın Seyyit Rıza’nın mevkiini daha da güçlendirerek karışık işlere meydan vermekten başka bir netice vermeyeceğini yazmıştı. Bu sebeple Hozat ve Mazgirt’teki birliklerin yerlerinden kımıldatılmayarak her ihtimale karşı da teyakkuzda bulunmaları, neticesiz tayyare uçuşlarına da teşebbüs edilmemesi talimatını vermişti. Vekil, Seyyit Rıza’nın hareketinin Cumhuriyet kanunlarına muhalif ve devletin dikkatini üzerine çektiğini, hakkında iyi neticeler vermeyeceğinin kesin bir dille Vilayetçe kendisine haber olarak gönderilmesi ve bu gibi telkinlerle Hükûmete taraftar reislere de münasip haberler göndererek vaziyetin idaresini Vilayete talimat olarak vermiştir. 444 Görülüyor ki daha önce de belirttiğimiz gibi Hükûmet, yetersiz bütçe imkânlarından dolayı hazırlıkları sürdürürken günü kurtarmanın peşindeydi. Yani bir nevi idarei maslahata başvurmaktaydı. Ağustos 1933’te 7. Kolordu Kumandanı Kenan Paşa 17. Fırka’nın Dersim’de yapacağı harekât için bölgeye gelmişti. Kenan Paşa 21.08.1933’de Erkânı Harbiye Reisliğine gönderdiği raporunda Birinci Umumi Müfettiş ile Hozat’a gelindiğini Kırgan, Bahtiyar, Koçuşağı, Karaballı, Ferhat Uşağı aşiret ağaları ile Hozat’ta, 442 BCA 30 10 0 0/ 113 779 1 lef 2. 443 Karerli Mehmed Efendi, I. Dünya Savaşı, İstiklâl Mahkemeleri, Koçgiri, Şeyh Sait ve Dersim'e Dair Yazılmayan Tarih-Anılarım, Der.: Ali Rıza Erenler, Fam Yayınları, İstanbul, 2013, s. 296. 444 BCA 30 10 0 0/ 113 779 1 lef 4. 157 Müfettişin görüşüp onlara tembih ve vasiyetlerde bulunduğunu, aşiretlere verginin verilmesi, maznun ve asker kaçaklarının teslimini teklif ettiğini, aşiretlerin askerin mevcudiyetinden sinmiş ve sakin vaziyette olduklarını, Seyyit Rıza-Kırgan çatışmasının durmuş ise de her iki tarafın silah başında müteyakkız beklediğini bildirmiştir.445 Birinci Umumi Müfettiş Hilmi Bey de 25.08.1933’te Hozat’tan Başvekil İsmet Paşa’ya gönderdiği yazıda Seyyit Rıza’nın artan nüfuzundan bahsetmişti. Yazıya göre Seyyit Rıza, görünürde oğlunun intikamını almak maksadıyla günden güne kudret ve nüfuzunu arttırmak emeli ile tatbikata geçmişti. Seyyit Rıza’yı eşkıyalığında desteksiz bırakmak ve Dersimli akınlarına mâni olmak, sık sık ihlal edilen sükûnu iade ve temin etmek için idari tüm tedbirlere tevessül olunmuştu. Dâhiliye Vekâleti tarafından planlanan manevra bölgede etkisini göstermiş, bölge halkı mükellefiyet ve vergilerini defterlere yazdırmıştı. Harekât hedefi tayin edilirken gerek aralarındaki kan davalarından mütevellit husumetten istifade edilmesi gerekse Hükûmetin korkusu ile Seyyit Rıza aleyhine kısmen isteyerek kısmen de kerhen kışkırtılan aşiretlerden azami istifade edilmesi düşünülmüştü.446 Görülüyor ki hem Kenan Paşa’nın hem de Umumi Müfettiş’in Seyyit Rıza hakkındaki düşünceleri benzer minvalde idi. Harekât sırasında aşiretlerden yardım alınması ya da aşiretlerin tarafsız kalmasının temini düşüncesi aynı zamanda Erkânı Harbiye Reisi Müşir Fevzi Paşa’nın da düşüncesiydi.447 26 Ağustos’ta Abbasuşağı, Karaballı ve Ferhatuşağı aşiretleri üzerine harekât başlatılmıştı.448 Harekât başlayınca bu aşiretler halkı, Koçuşağı aşiretine sığınmıştı. Birinci Umumi Müfettiş Hilmi Bey, harekâtın sadece adı geçen aşiretler üzerine yapıldığından kendilerinin emin olması gerektiği aynı zamanda zikredilen aşiretler halkından 445 BCA 30 10 0 0/ 110 741 10. 446 BCA 30 10 0 0/ 110 741 11. 447 BCA 30 10 0 0/ 110 741 6. 448 BCA 30 10 0 0/ 110 741 13 lef 14. 158 kendilerine sığınanların kabul edilmemesi gerektiğini aşirete tebliğ etmişti. Hozat Kaymakamını da nasihat için tekraren Koçuşağı aşiretine göndermişti.449 Umumi Müfettiş Hilmi Bey, bu tarihe kadar yapılan icraatların muhitte fena tesirler doğuracağından Hükûmete karşı emniyetsizlik hissi uyandırmamak için üzerlerine icraat yapılan 3 aşiretten başka diğer aşiretlere kesin teminat vermişti. Bilhassa Seyyit Rıza’ya düşman olanların emniyet ve itimatlarını sağlamaya çalışmıştı. Seyyit Rıza ise fırsattan istifade propagandasını kuvvetlendirerek kendisi ile ortak hareket etmeyen aşiretlerin gelecekte düşecekleri akıbete üç aşireti örnek vererek; "Siz Hükûmetin bana karşı hareket yapacağına kanarak beni dinlemediniz işte görüyorsunuz Hükûmet bütün Dersimlileri evvela silahtan tecrit edecek ve sonra imha edecektir. Benimle beraber olanlara Hükûmet bir şey yapamaz" yollu telkinler ile mevkiini kuvvetlendirmeye çalışıyordu. Askerin Hozat’a geldiği halde bir harekette bulunmaması Seyyit Rıza’yı iyiden iyiye şımartmıştı.450 Devam eden harekâtta 04.09.1933’te bu üç aşiretten 200 silah toplanmış, 61 mahkûm, 68 bakaya ve yoklama kaçağı yakalanmıştı.451 15 Eylül 1933’te 7. Kolordu Kumandanı Kenan Paşa, Milli Müdafaa Vekâletine yazdığı yazıda devlet kuvvetini gösteren askeri icraat ve ardından asi ve mütecaviz aşiretlerin tamamen tenkil edileceği, devlete itaat edenlerin ise daima hürmet ve himaye göreceği yolunda Kolordu Kumandanlığı tarafından neşredilerek muhtelif vasıtalar ve tayyarelerle Dersim’in her tarafına gönderilen beyannameler ve yapılan propagandalar neticesinde Dersim aşiretlerinin genel bir ayaklanma teşebbüslerinin tamamen sonuçsuz kaldığı gibi Kırganlılarla, Bahtiyarlıların bir kısmının sadakatleri tekrar kuvvetlendirilmiş, Koçuşaklıları ve Ovacık aşiretleri itaat altına girmiş, Seyyit Rıza faaliyetini tamamen durdurmuş ve Doğu Dersim’in sükûnete, itaate girdiğini belirtmişti.452 Böylelikle 1933 yılı harekâtı sonlandırılmıştı. Bu beyannameye birçok aşiretten olumlu yönde karşılık gelmiştir. 7.Kolordu Kumandanı 16.09.1933’te, Doğu Dersim’de Kureyşan, Yusufan, Alan, Demenan, 449 BCA 30 10 0 0/ 110 741 17 lef 24-26. 450 BCA 30 10 0 0/ 110 741 17 lef 20-23. 451 BCA 30 10 0 0/ 110 741 14. 452 BCA 30 10 0 0/ 110 741 18 lef 6-7. 159 Şeyh Mehmetli, Şadıllı, İzolü, Kıran, Lazvanlı, Cibran, Özbek aşiretlerinden alınan telgraflarda Kolordunun muhtelif vasıtalarla neşrettiği beyannameleri aldıkları ve Hükûmetin şimdiye kadar olduğu gibi bundan sonra da her türlü emir ve kanunlarına sadakatle itaat edeceklerini bildirdiklerini Milli Müdafaa Vekâletine bildirmişti.453 1933 yılı Dersim Hozat harekâtı sonlanırken Dâhiliye Vekili Şükrü Kaya, 22.11.1934 tarihinde Dersim’in asayiş vaziyetine dair bir rapor hazırlamıştı. Bu raporda harekâtın gerçekleşme yılı olan 1933 ve ertesi 1934 yılı içinde Dersimli çapulcular tarafından civar vilayetler mıntıkalarına yapılan sarkıntılıklara dair bilgiler de verilmişti. Tablo 1.1. 1933 ve 1934 yıllarında Dersimli Çapulcular Tarafından Civar Vilayetlere Yapılan Sarkıntılıklar 1933 1934 Vilayeti Gasp Faillerin Sayısı Yakalanan Gasp Faillerin Sayısı Yakalanan Elâziz 11 109 0 59 563 8 Erzincan 48 583 18 55 611 8 Erzurum 3 43 5 7 55 6 Malatya 4 52 3 9 38 5 Sivas 0 0 0 6 45 0 Toplam 66 727 26 136 1312 27 Tablodan da görüldüğü üzere 1934 yılında yapılan silahlı tecavüz ve çapul olayları 1933 yılına nazaran iki mislinden fazladır. Dâhiliye Vekili Şükrü Kaya bu nispet için özetle şu değerlendirmeleri yapmıştır: Seyyit Rıza öldürülen oğlunun intikamını almak için 1933 yılı başında ittifakına aldığı aşiretlerle Kırganlılar üzerine yürümüş ve bu suretle bütün Dersim’i alakalandıran bir aşiret kavgası meydana getirmişti. Bu kavgalar esnasında aşiretlerin silahlı kuvvetleri Seyyit Rıza veya Kırganlılar tarafını tutmak suretiyle çarpışmalara girmişler ve bundan dolayı çapul ve talan için muhitlerinden pek fazla uzaklaşmak fırsatını bulamamışlardı. Geçen yıl içinde Dersimlilerin muhitlerine daha fazla bağlanışlarının ve bu suretle bol bol çapul 453 BCA 30 10 0 0/ 110 741 19. 160 yapmaya fırsat bulamayışlarının ikinci sebebi de Erzincan ve Elâziz’deki askeri kıtaların harekât hazırlığına başlamalarıdır. Bu haber aşiretler arasında duyulur duyulmaz Dersim’de derhal bir sinme ve Hükûmete sokulma baş göstermişti. Bu hazırlığın sonunu korku ve heyecanla bekleyen Dersimliler muhitlerinden uzaklaşamıyorlardı. Dersimlilerin 1934 yılı içinde civar vilayetlere yönelik zararları geçen yıllara nispetle dikkati çekecek derecede artmıştır. Bunun sebebi, 1934 yılında Dersimlilerin gözünü yıldıracak kati bir hareketin yapılmamış olması ve Hozat havalisinde civar garnizon kıtaları ile yapılan kısa hedefli hareketin de aşiretleri sindirebilecek bir netice vermemiş ve bu suretle onların Hükûmet nüfuzuna karşı olan ananevi itimatsızlıklarını artırmış olmasıdır. Dersimlilerin günden güne ilerlemekte olan bu hareketleri, onları gelecek 1935 yılı içinde daha şiddetli saldırılara sevk edeceği muhakkaktı. Dersim’de esaslı bir harekâtın geciktirilmesinde görülen ikinci mühim mahzur da Hoybuncuların bu mıntıkaya ehemmiyet vermeye başlamış olmalarıydı. Dâhiliye Vekili Şükrü Kaya, Dersimli çapul kollarının akınlarını karşılamak için sınır vilayetlerce tedbirler alınmasına rağmen sözü geçen sarkıntılıkların artmasına mâni olunamadığını belirtmiş ve kendi düşüncesine göre bir manevranın olması gerektiğini beyan etmiştir. Dâhiliye Vekili Şükrü Kaya, bu manevra harekâtı yapılmadığı takdirde şimdilik Dersimlileri muhitlerinde sindirebilmek ve zararlarını mümkün olduğu kadar azaltabilmek için aşiret dişlilerinden veya suçlularından Dersim dışında her ne suretle olursa olsun ele geçeceklerin derhal Batı vilayetlerine kaldırılmalarının muvafık olacağını belirtmişti.454 Dâhiliye Vekili Şükrü Kaya bu rapordan sonra 01.01.1935’te Başvekâlete yazdığı yazıda 1935 yılında Dersimlilerin kış ortalarında yapacakları muhtemel sarkıntılıklara karşı tedbir olarak Çemişgezek’te Van Jandarma Alayından bir piyade bölüğünün bırakılacağını bildirmişti.455 454 BCA 30 10 0 0/ 110 742 4. 455 BCA 30 10 0 0/ 111 743 1. 161 1.1.1.5.11. İnönü’nün Dersim Planı ve Tunceli Kanunu Başvekil İsmet İnönü, Atatürk’ün emri ile Doğu’daki durumu yerinde görmek için Ankara’dan 29 Haziran 1935’te hareketle Doğu gezisine456 çıkmıştı. İnönü, bu Doğu seyahatinde Erzincan’a da uğramıştır. İnönü, Erzincan’da Dersim eşkıyasından muzdarip olan kişilerin önünde adeta geçit töreni yaptıklarını, Dersimlilerin civar, özellikle Erzincan’daki Türklerin Dersim eşkıyasından dağılıp gitmeleri endişesinden dolayı "az zamanda Erzincan’ın Kürt merkezi olmasıyla asıl korkunç Kürdistan’ın meydana gelmesinden ciddi olarak kaygılanmak yerindedir"457 cümlesini raporuna almıştı. İnönü’nün raporunda Dersim ile ilgili bölüm büyük önem taşıyordu. Raporun bu bölümü "Dersim ıslahına bir program halinde tevessül edeceğiz. Programı hazırlık, silahtan tecrit ve icap ederse iskân safhalarını ihtiva edecektir” şeklinde başlıyordu. İnönü raporunda Dersim’de icrâ edilecek olan ıslahat programının teferruatına da yer vermişti: “Dersim Planı: hazırlık ve silahsızlanma üç senede olacaktır, Dersim vilayetini yeni usulde teşkil edeceğiz. Muvazzaf bir Kolordu Kumandanı, vali ve üniformalı muvazzaf zabitler kaza kaymakamları olacaktır. Kaza memurlarından hiçbiri yerli olmayacaktır ve bulundukça, emekli zabitler memuriyetlere tayin olunacaktır. İlbaylık (valilik) dairesi bir kolordu karargâhı gibi, fakat maksada elverişli olarak teşkil olunacaktır. Asayiş, yol, maliye, ekonomi, adliye, kültür, sağlık şubeleri olacaktır. İdama kadar infaz ilbaylıkta bitecektir. Adliye usulü basit, hususi ve kesin olacaktır. İlbaylığın, muhakeme etmek üzere Dersim haricinden istediği yerli alakalılar veya yatakları ilbaylığa göndermeye devlet teşkilatı mecburdur. Kazaların teşkilatı bu esasa göre yapılacaktır. İlbaylığın emrinde asgari yedi seyyar jandarma taburu bulunacaktır. Sabit jandarması ayrıdır. İlbaylığa yardım etmek Genel Enspektörlerin (Umumi Müfettiş) vazifesidir. İlbaylık bu teşkilat ile idareyi alacaktır. 1935 ve 1936’da yolları, karakolları yapılacaktır. 1937 ilkbaharına kadar hazır olursa mürettep ve seferber 2. Fırka kuvvet ilbaylığın emrine 1937 ilkbaharında verilecektir. Süratle bütün Dersim silahtan tecrit olunacak, İlbaylığın o zamana kadar tetkiki neticesinde kuvvetle yapılmasını tasavvur ettiği, Hükûmet’e bildirdiği icraat da yapılacaktır. Bundan sonra Dersim’e verilecek şeklin safhası başlayacaktır. Bütün bu tasavvurlar gizlidir. İlbaylık yol, orman işletme, çabuk ve kesin adalet gibi bir idare ile işe başlayacaktır. İlbaylığın lüzum göstereceği diğer ihtiyaçları temin etmek ve eğer Dersimliler bizim düşündüğümüz zamandan evvel harekete kalkarlarsa programı hemen tatbik etmek 456 Saygı Öztürk, İsmet Paşa'nın Kürt Raporu, Doğan Kitap, İstanbul, 2008, s. 113. 457 A.e., s. 51. 162 zaruridir. Bu tasavvurları İcra Vekilleri ve Genelkurmay Başkanı ile Kamutay Başkanından başka yalnız ilbay ve iki Genel Enspektör ve üç ordu müfettişi şahsen bileceklerdir. Maiyet memurları bilmeyeceklerdir.”458 Başvekil İnönü’nün Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal Atatürk’e sunduğu rapor daha önce hazırlanan Dâhiliye Vekili Şükrü Kaya’nın raporuyla çok büyük benzerlikler arz ediyordu. Burada da Başvekil İnönü’nün Dâhiliye Vekili Şükrü Kaya’nın raporu üzerinde çalışma yaptığı anlaşılmaktaydı. Raporda yıllardır hep düşünülüp de yapılamayan şeyler artık daha esaslı bir şekilde planlanmaktaydı. Başvekil İsmet İnönü’nün Doğu gezisi sonrasında raporunda yazılan hususların hayata geçirilebilmesi için yılsonunda Tunceli Kanunu, Meclisin gündemine getirilmiştir. Tunceli vilayetinin idaresi hakkında kanun teklifi 25 Aralık 1935’te Mecliste müzâkere edilmişti. Dâhiliye Vekili Şükrü Kaya, teklifin gerekçesini milletvekillerine izah etmişti. Vekil, Dersim’i aslen Türk unsuruna mensup 65-70 bin civarında nüfusa sahip bir yer olarak tanımlamıştı. Dâhiliye Vekili Şükrü Kaya, konuşmasında öncelikle Dersim’in tarihi ve nitelikleri hakkında milletvekillerine kısaca bilgi vermişti. Şükrü Kaya’ya göre Dersim’in içtimai teşkilatı Orta Çağ vari idi. Dersimliler medeni, hukuki ve hatta cezai hususları kendi aralarında görmekteydiler. Dersim, 91 aşiretten oluşmaktaydı. 1876’dan beri muhtelif zamanlarda Dersim üzerine 11 askerî harekât yapılmıştı. Halk cahil, birazda toprağın azlığı dolayısıyla fakir olup elinde silah olduğu için böyle bir yerde vukuat tabii olarak eksik olmamıştı. Şükrü Kaya Dersim’de medeni usullerle bir tedbir düşünülmüş olduğunu ve bu program ile memleketin her yerinde olduğu gibi burada da Dersimlilerin Cumhuriyet’in feyizlerinden istifade etmesinin temin edilmek istendiğini söylemiştir. Vekilden başka söz alan olmadığı için teklif yasalaşmıştır. Kabul edilen kanunla; "Tunceli vilayetine ordu ile irtibatı baki kalmak üzere kor komutan 458 BCA 30 10 0 0/ 111 743 11, Öztürk, a.g.e., s. 57. 163 rütbesinde bir zat vali ve kumandan seçilecekti. Bu vali ve kumandan teşkil edilen Dördüncü Umumi Müfettişliğinde umumî müfettişi olacaktı." (md. 1) "Vali ve kumandan vilayetin işlerinde ve vilayet memurları hakkında, vekillerin kanunen haiz oldukları bütün salâhiyetleri haizdi. Vali ve kumandan lüzum gördüğü takdirde vilayeti teşkil eden kaza ve nahiyelerin hudut ve merkezlerini değiştirilebilecekti." (md. 2) Bu "vilayetin kaza kaymakamları ve nahiye müdürleri usulü dairesinde Millî Müdafaa Vekâletinin muvafakati alındıktan sonra vali ve kumandanın inhası ve Dâhiliye vekilinin tasvibiyle kararname ile ve orduya irtibatları baki kalmak şartıyla muvazzaf subaylardan dahi tayin olunabilecekti." (md. 3) "Vali ve kumandan lüzum gördüğü belediyelerde reislik vazifesini kaymakamlara ve nahiye müdürlerine" verebilecekti. (md. 7) Görüldüğü gibi Kanun, esaslarını İsmet Paşa’nın Doğu gezisi sonrasında belirtilen hususlardan almıştır. Kabul edilen Kanun, basında devrin ünlü gazetecilerinden Falih Rıfkı Atay tarafından savunulmuştu. 26 Aralık 1935 tarihli Ulus gazetesinde Kanun’un, "müzmin bir hastalığı kökünden gidermek" hedefine sahip olduğu belirtilmişti. Atay, Dersim’deki isyanları da ağalara bağlamıştı. Atay, ağalar için bunlar; "Anadolu’nun son derebeyleridir. Halk bunların esiridir. Bunlar halkı yağma, talan ve kan hizmetlerinde kullanmaktadırlar" 459 değerlendirmesini yapmıştı. Tunceli yasasının kabulünden günler sonra Dördüncü Umumi Müfettişlik teşkilatı kurulmuştu. 06.01.1936’da İcra Vekillerince Orta Anadolu’nun Doğu kısımlarında ve bilhassa Dersim çevresinde idare ve inzibat işlerinin esaslı surette düzenlenmesi ve Hükûmet denetimini daha yakından sağlamak için yeniden kurulacak Bingöl ve 459 Ulus, 26.12.1935; Ayın Tarihi, Aralık 1935, No: 25, İçişleri Bakanlığı Basın Genel Direktörlüğü, Ankara 1935. 164 Tunceli ve Birinci Umumi Müfettişlik mıntıkasından ayrılacak Elâziz vilayetini ihtiva etmek üzere Dördüncü Umumi Müfettişlik teşkilatının kurulması kararlaştırılmıştı.460 Hükûmet, yeni kurulan Tunceli Valiliğine 10.01.1936’da Dördüncü Umumi Müfettişlik görevi de uhdesinde kalmak üzere 8. Kolordu Komutanı Korgeneral Hüseyin Abdullah Alpdoğan’ı getirmiştir.461 Hükûmet, Tunceli’nin asayişine yönelik ilk adımını "8 Ocak 1936’da çıkardığı 2887 sayılı" "Tunceli vilayeti halkından olup da nüfus ve askerlik kanunlarına göre kendilerine verilmesi lazım gelen bazı cezaların affına ve nüfus yazımı ile askerlik işlerine dair kanun" ile atmıştı. Bu Kanunla, Tunceli vilayeti halkından olup da her ne sebeple olursa olsun şimdiye kadar nüfus kütüklerine yazılmamış veya doğum, ölüm, evlenme, boşanma ve kayıp vakalarını yazdırmamış olanlar hakkında 2576 sayılı Kanun hükümlerine göre tayin edilen cezalar affolunmuştu. Yoklama kaçağı, bakaya, saklı, firari ve izinsizlerden iki yıl içinde askerlik şubelerine başvuranlar bu suçlardan dolayı takibata uğramayacaktı.462 Böylelikle Hükûmet, asayiş için öncelikle devletin şefkatli yüzünü göstermiş oluyordu. Kanun’un geçerlilik süresi iki yıldı. 2887 sayılı kanunun yürürlük süresinin bitimine 3 ay kala 14.01.1938 tarih ve 3323 sayı463 ile geçerlilik süresi 1 Ocak 1940’a kadar uzatılmıştı. Devrin Başvekil’i Celâl Bayar’ın verdiği kanun teklifinin gerekçesinde 2887 sayılı kanunun uygulanmaya başladığı tarihten itibaren Tunceli nüfusuna 11.890 kişi eklendiği belirtilerek henüz nüfusa kaydolmamış daha çok insanın varlığından dolayı Tunceli’nin ictimaî nizamı ve asayişini daha düzenli bir hale koymak için sürenin uzatılması istenmişti. 460 BCA 30 18 1 2/ 61 1 8, T.C. Resmî Gazete, 06.01.1936, Sayı: 3207. 461 BCA 30 18 1 2/ 61 2 12, T.C. Resmî Gazete, 16.01.1936, Sayı: 2/3847. 462 Kanun No: 2887, T.C. Resmî Gazete, 13.01.1936, Sayı: 3204; TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: V, C: 8, İçtima: 1, TBMM Matbaası, Ankara, 1936, s. 15. 463 14.01.1938 tarih ve 3323 sayılı Kanun, T.C. Resmî Gazete, 27.01.1938, Sayı: 3819. 165 Kanunla muvazzaflık hizmetler cezasız olarak tam yaptırılacaktı. Ancak Askerlik Kanunu’nun 20.11.1935 tarih ve 2850 sayılı kanunla464 değişen ikinci maddesine göre Türkiye içerisinde bir iskân mıntıkasından diğer bir iskân mıntıkasına Hükûmetçe nakil olunarak yerleştirilen vatandaşlardan muvazzaf hizmete tâbi olup da bu hizmeti henüz yapmamış olanların bu hizmetleri yerleşecekleri yere vardıkları tarihten başlayarak iki yıl geciktirilmekte ve en yakın piyade kıtalarında yaptırılmak üzere 6 aya indirilmekteydi. Bu vilayet halkını Devletin hizmet ve mükellefiyetlerine alıştırmak için Hükûmetçe mıntıkalarının değiştirilmesine lüzum görülmeyenlerin de muvazzaflık hizmetlerinin 6 aya indirilmesi ve 3323 sayılı kanunla Tunceli vilayeti halkından olan 1900’den 1919 yılına kadar (1919 dâhil) doğumlulardan saklı, yoklama kaçağı ve bakayanın askerlik işlerinden dolayı görecekleri cezaların affedilmesi ve muvazzaflık hizmet sürelerinin 6 aya indirilmesi kabul edilmiştir. Görülüyor ki Hükûmet, biraz sonra değineceğimiz 1937 yılı Dersim harekâtını icra etmiş, bölgede asayişi büyük ölçüde sağlamış olmasına rağmen bölge halkını devlet mükellefiyetlerine alıştırma konusunda yine hassas davranıyor, diğer vilayetler halkına tanımadığı ayrıcalığı Tunceli vilayeti halkına tanıyordu. Tunceli Kanunlarının uygulanmasında ilkin, Dersim’e hâkim olmak esası dikkate alındığı için Kahmut, Sin, Karaoğlan, Amutka, Danzik, Haydaran gibi bucak merkezlerinde birer karakol tesisi ve binalarının inşasına başlanmıştı.465 Ancak bu kanun ve başlayan ıslahat hareketi Dersimlilerce hoş karşılanmamıştı. Aşiretler Hükûmete karşı ortak bir tutum için aralarında toplantılar yapmıştı. Tunceli’nin inşa ve idaresine yönelik bu düzenlemeler yapılırken Malatya Valiliğinin Dâhiliye Vekâletine gönderdiği 05.02.1936 tarihli şifreden Tunceli’de Seyyit Rıza ve Kör Seyithan’ın başkanlığında Dersim ağaları toplanarak aralarındaki husumeti kaldırıp Hükûmete teslim olmak yerine mukavemet göstermeyi karar altına aldıkları anlaşılmıştı.466 Dördüncü Umumi Müfettişlik ise 08.02.1936’da Dâhiliye Vekâletine gönderdiği raporda bu bilgiyi teyit etmiş ve Dersim ağalarının bu görüşmedeki fikirlerin 3 noktada toplandığını belirtmişti. Bunlar; 464 T.C. Resmî Gazete, 30.11.1935, Sayı: 3170. 465 Hallı, a.g.e., s. 377. 466 BCA 30 10 0 07 111 743 13 lef 6. 166 1. Tunceli vilayeti teşkilatı kanunu ile Hükûmet, silahları toplayacak ve ondan sonra Dersimlileri Ermeni kafileleri gibi sürecek. 2. Seyyitler ve reisler aileleri ile birlikte yaşayamayacakları yerlere gönderilecek ve orada öldürtülecektir. 3. Dersim’i şefkatle ıslah edecektir. Müfettişlik Dersimlilerin bu fikirlerden ilk iki fikre karşı silahla mukavemet etmek üçüncü fikre karşı da minnetle şükretmek kararına vardıklarını belirtmişti.467 Bu raporun benzer bir örneğini Ankara’ya Üçüncü Umumi Müfettiş Tahsin Uzer de ulaştırmıştı.468 Bu raporlardan da anlaşılmaktadır ki Hükûmet olan biten her şeyin farkındaydı. Ancak daha önceki dönemlerde olduğu gibi bu sefer farklı olarak günü kurtarmanın peşinde değil, soruna kesin olarak çare bulma derdindeydi. Bu konudaki kararlılık raporlara çok net bir şekilde yansımıştır. Dördüncü Umumi Müfettiş 16.03.1936 tarihinde Dâhiliye Vekâletine gönderdiği rapor ile Tunceli bölgesinde Haziran’da başlanacak olan ıslahat için 6 taburluk askerin yetmeyeceğinden "idari çalışmalarda cahil olan bu halka kuvvetli görünmekliğimiz ve ani olarak karşılaşılması muhtemel halleri muvaffakiyetle karşılayabilmemiz mühim ve gerektir" diyerek iki jandarma taburunun daha Tunceli’ye gönderilmesini istiyordu. Dâhiliye Vekili Şükrü Kaya, bu rapora 28.03.1936’da cevap olarak bütçe ve subay durumu müsait olmadığı için fevkalade bir zaruret hissedilmedikçe 6 taburla yetinilmesi gerektiğini bildirmişti.469 27.07.1936’da Şükrü Kaya, bölgedeki ve Dersim’deki son duruma dair Başvekâlete bir rapor gönderdi. Raporda Dersim’deki aşiretlerin içeride Hükûmete karşı birlikteliği sağlamaya çalışırken dışarıdan da destek aradıkları ifade ediliyordu. 467 BCA 30 10 0 07 111 743 13 lef 4. 468 BCA 30 10 0 0/ 111 743 12. 469 BCA 30 10 0 0/ 111 743 14. 167 Bu anlamda en çok desteğini almak istedikleri örgüt Hoybun Cemiyetiydi. Rapora göre Diyarbekir, Bingöl ve Dersim çevrelerinden bazı adamlar gizlice kaçak olarak Suriye’de bulunan ve oradaki muzır teşekküllerle aleyhimize birçok faaliyet sarf eden Kürt Cemil Paşa oğullarından Mehmet ile temas etmekte idiler. Bu adamlar sınır vilayetlerinde bir Kürt isyanı çıkarmak için para ve eleman teminine ve Suriye ile esaslı irtibat tesisine çalışmakta ve Dersim Kürtlerini de isyana tahrik ve teşvik etmekteydiler. Bu maksatla Suriye’den Diyarbekir’e gizlice gelecek olan Cemil oğlu Mehmet başkanlığında Diyarbekir’de bir toplantı yapılacağı Bingöl vilayetince haber alınmıştı. Bunun üzerine Birinci, Dördüncü Umumî Müfettişliklerle Diyarbekir ve Bingöl vilayetlerince gereken tedbirler alınarak bu işle alakalı gösterilen kişiler üzerinde incelemelere başlanmıştı. Ancak bu incelemelerden sonra, Birinci Umumi Müfettişlik bölgesinde bu şekilde muzır bir çabalama ve Diyarbekir’de yapılacağı işitilen toplantı hakkında herhangi bir iz elde edilememişti. Şükrü Kaya, bu haberlerin başlıca kaynağı olan Diyarbekir’in Lice ve Hani muhitinin, Şeyh Sait isyanının merkezi ve bu isyanı müteakip asılan birçok şeyh sülale ve ailelerinin ikametgâhı olması itibarıyla önemli bir mevki olarak daimî surette göz önünde bulundurulduğunu belirtmiştir. Şükrü Kaya, esasen bu bölge halkının kaçakçılığa öteden beri fazla meyyal olmaları ve şahsî menfaatleri için yekdiğerini Hükûmet nazarında suçlu ve aleyhte göstererek ezdirmek itiyadında bulunmalarından dolayı incelemelere bu açıdan da bakılarak devam edildiğini belirtmiştir.470 Esasen Hoybun örgütünün Dersim’e yönelik ilgisi yeni değildi. Daha önce de ifade ettiğimiz gibi Hoybuncuların 1934 yılında Dersim’de aşiretleri Hükûmete karşı kışkırtma çabaları da görülmüştü. Hoybuncular tarafından gönderilen Mehmet ve Bogos adlı kişiler aşiretler arasında dolaşmıştı. Bunlara Yukarı Abbasuşağı aşireti reisi Seyyit Rıza tarafından yardım edilmişti.471 Hükûmetin başlatmış olduğu Dersim ıslahat programı istenilen hızda ilerlemiyordu. Bunda en büyük sebep; bütçe imkânlarının yetersizliği idi. 470 BCA 30 10 0 0/ 111 743 16. 471 BCA 30 10 0 0/ 115 803 22. 168 Dördüncü Umumi Müfettiş Alpdoğan Paşa, Başvekâlete gönderdiği 02.07.1936 tarih ve 492 sayılı raporda 1936 yılı için 500.000, 1937 yılı için 500.000 olmak üzere iki yılda toplam tahsis edilen 1.000.000 liranın daha önceden kararlaştırılmış olan programın ancak dörtte birini yapmaya yeteceğini belirtmişti. Umumi Müfettiş, Tunceli’ye girebilmek bu sayede Hükûmet nüfuzunu devamlı surette yürütebilmek, halkın iktisadi ve diğer ihtiyaçlarını temin etmek, önemli ve lüzumlu olan köprü ve yollar için bu paranın yetmeyeceğini, en mühim yollar üzerinde müdafaalı karakollar yapılması kararlaştırılan 38 adet karakoldan ancak 2 ya da 3 tanesinin yapılabileceğini belirtmişti. Müfettiş, Tunceli halkı ile yapılan temaslarda halkın maişet azlığından dolayı çapul ve yağma yapmış olduklarından dolayı472 kabahatli bulunduklarından iş bulmak için Tunceli dışına çıkamadıkları bu sebeple Tunceli’de zaruret içinde yaşadıkları, Tunceli kanununun eseri olarak vaktiyle mahalli idarelerce kabahatli zannedilen pek çok kişinin çoğunun kabahatsiz olduklarının artık anlaşıldığı bundan sonra da halkın yapılacak yol, köprü vs. diğer inşaatlarda iş beklediklerini belirtmişti. Müfettiş, bu işlerde ve Sivas-Erzincan demiryolu inşaatı ile Ergani maden ocaklarında Tunceli halkının çalışmalarını teşvik ederek Tunceli dışında çalışmaya halkı alıştırmak ile sükûn ve emniyetin idame ettirilmeye çalışılacağını, SivasErzincan demiryolu inşaatı müteahhitleri ile yaptığı muhabere neticesinde Tunceli’den amele temininin kararlaştırıldığı, bu inşaata amele göndermek için kazalara tebliğ yapıldığı maden müdürleri ile de amele meselesi ile ilgili temas içerisinde olduğunu belirtmişti. Müfettiş, emniyet ve asayişi bozan amillerden birinin de diğer vilayetlerden Tunceli’ye kaçmış ve kolbaşılara boğaz tokluğuna bağlanmış insanlar olduğunu ve bunların da Tunceli’den çıkmaları noktasında kolaylıklar gösterildiğini, dar ve dağlık yerlere sığınmış insanlara kasabalar yakınında ve Hükûmetin tesirine kolayca girebilecek dere ve ova kısımlarında metruk arazi verildiğini belirtmiştir. 472 Bu düşünce aynı zamanda Kâzım Karabekir'in raporunda da kendine yer bulmuştu. Bkz. Karabekir, a.g.e., s. 86-94. 169 Rapor tarihine kadar alınan tedbirler sayesinde teslim olup silahını getiren insanların sayısı şu şekilde idi: Suçlu silahlı: 452 Suçlu silahsız: 121 Suçsuz silahlı: 155 Suçsuz silahsız: 217 Umumi Müfettiş, suçsuz olarak gelenlerini gayesinin suçsuz olduklarından alacakları vesikalarla para kazanılacak işlerde çalışmak olduğunu bu konuda da büyük teşvik ve kolaylıkların gösterildiğini bildirmiştir.473 Bu raporda da görüldüğü gibi daha önce Dersim/Tunceli’ye dair hazırlanan birçok raporun ortak noktası olan Dersimlilerin maişet darlığından dolayı çapulculuğa yöneldiği değerlendirmesine karşı Dördüncü Umumi Müfettişliğin ve Hükûmetin aldığı tedbirler bu dertten bölge halkını kurtarma amacına yönelik olmuştur. Hükûmetin aldığı bu tedbirler Seyyit Rıza’nın Elâziz’e gelerek "Hükûmete dehâlet"474 etmesini sağlamıştı. Bu dehâlette Seyyit Rıza, Dördüncü Umumi Müfettiş ile görüşmüştü. Görüşmeye dair Umumi Müfettiş, Dâhiliye Vekâletine şu bilgileri aktarıyordu: "Üç aydanberi Sin köyünün üç kilometre kuzeyinde yeni yaptırdığı evde oturan bu adam; Tunceli Kanunu’nun tatbikatı uğrunda alınmış olan tedbirlere ilâveten Hozat’tan Sin köyüne telefon hattı çekildikten ve Sin’de askeri merasimle 27.07.1936’da nahiye açıldıktan sonra 31.07.1936 Cuma Hozat’a gelerek Hükûmete dehalet etmiştir. Hozat’tan sonra 01.08.1936 Cumartesi günü Elâziz’e geldi. 03.08.1936 Pazartesi günü kendisini kabul ettikten sonra Elâziz’de Müfettişlik ve Tunceli vilayet teşkilatıyla ve bu teşkilatın büro şefleriyle görüştü. Elâziz’de bulunduğu günlerde Halkevi, istasyon, un, kereste fabrikaları ve sair gibi medeni ve sınai meseleleri halktan birinin delâletiyle gezerek gördü. Kendisini kabul ettiğim sırada devletimizin ve milletimizin teşkilatı, idare tarzları çalışma şekil ve gayelere memleketimizin istiklali ve yükselmesi hususunda büyüklerimizin yüksek kararlarını ve muvaffakiyetleriyle zaferlerini anlattım ve Tunceli vilayeti halkının kısa zamanda diğer vilayetler halkından daha ileri ve daha yüksek derecelere çıkarmak için 473 BCA 30 10 0 0/ 111 743 15. 474 Sığınmak, aman dilemek. 170 büyüklerimizden aldığım emirleri söyledim ve bu emirleri her ne bahasına olursa olsun yerine getirmek karar ve azmimizi de anlattım. Bu adamın hayatını iki safha olarak kendisine tarif ettim. Düşman ordusunun memlekete geldiği zaman Türk ordusuyla birlikte sadık bir Türk çocuğu olarak çalışmış olduğunu hatırladığımızı ve düşman ordusu memleketten gittikten sonra Türk düşmanlarının sözlerine kapılarak Türk devlet ve Hükûmetine emniyet vermeyecek derecede karşı ve uzak durduğunu da söyledim. Türk ordusuyla Türk vatanını müdafaa ederken mi; yoksa Türk devletinden uzak yaşadığı günlerde mi daha rahat uyku uyuduğunu sordum. Ayağa kalkarak Türk ordusuyla birlikte Türk vatanını düşmana karşı müdafaa ederken her türlü hava tesirlerine ve yaşama mahrumiyetlerine rağmen kalp istirahatiyle uyuduğunu ve bununla beraber Hükûmete karşı asla hain ve uzak olmadığını; ancak kendi aleyhine yapılan iftira ve yanlış düşünüşlerin tesiriyle Hükûmetin kendisinden şüphe etmesi üzerine bazı memur ve habercilere karşı emniyet göstermemiş vaziyette kaldığını müessir bir ifade ile iddia etmiştir. Devletin bugün hakkında gösterdiği şefkati tamamen takdir ettiğini kalan ömrünü devletin arzularına uygun bir şekilde hareketle geçireceğini de tekrar etmiştir. Yalnız oğlunun katilleri olan Kırganlıların vaktiyle kan diyeti olarak Sin köyünden kendisine vermiş oldukları arazinin şahsi tazminat olarak kendisinde bırakılmasının temini arzusunu bilvasıta göstermiştir. Kendisine bu bapta hiçbir vait yapılmamıştır. Fakat bu meselenin tarafları memnun edecek şekilde hal etmek de münasip olacaktır. Bu mevzu üzerinde tetkikat yapacağım. Kısa zamanda devletçe büyük terakki ve kudret gösterilmiş olduğuna iman ve kanaat getirmiş olduğu hal ve ifadesinden mahsus bulunan Seyyit Rıza; dört gün Elâziz’de kaldıktan sonra Hozat’a dönmüş ve Hozat’ta bir gün kaldıktan sonra köyüne dönmüş"475tü. Kimi araştırmacılar tarafından bu görüşme yanlış aktarılmıştır. Ali Kaya’nın iddiasına göre Seyyit Rıza, Hükûmetin harekâtının önüne geçmek için oğlu Bra İbrahim’i Abdullah Alpdoğan ile görüşme talebini iletmek için Hozat’a göndermişti. Ancak Alpdoğan’ın emri ve Hozat Kaymakamı Kâzım’ın tedbiriyle Kırgan aşiretinden Süleyman ve Hasenanlı Hıdır tarafından düzenlenen bir suikast sonucu Bra İbrahim öldürülmüştü.476 Kaya’nın bu iddiası doğru değildir. Çünkü bahsi geçen Seyyit Rıza’nın oğlunun öldürülmesi olayı ifade edildiği 1937 yılı olayı değil 1933 yılı olayıdır. Daha önce ifade ettiğimiz gibi 25 Ağustos 1933 tarihli, Birinci Umumi 475 BCA 30 10 0 07 113 779 11. 476 Ali Kaya, Başlangıcından Günümüze Dersim Tarihi, Can Yayınları, İstanbul, 2002, s. 282-283. 171 Müfettiş Hilmi Bey’in Başvekil İsmet Paşa’ya gönderdiği Dersim raporunda Seyyit Rıza’nın bu tarihlerde oğlunun intikamını almaya çalıştığı belirtilmekteydi.477 Verdiği teminat ve sözlere karşın Seyyit Rıza, Hükûmet temsilcisi olarak Umumi Müfettiş Alpdoğan Paşa’ya vermiş olduğu sözlerin arkasında durmamıştı. Seyyit Rıza’nın, Umumi Müfettiş Alpdoğan Paşa ile görüşmesinin ardından en yakınında bulunan isimlerden Nuri Dersimi, Seyyit Rıza’nın kendisine; "General Alpdoğan’ın Dersim hakkındaki düşüncelerini hiç beğenmediğini, bu yüzden de direnmek gerektiğini, bundan başka hiçbir çare kalmadığını, Türk ordularının Dersimlilerle başa çıkamayacaklarını" söylediğini aktarmaktadır. Seyyit Rıza ayrıca Nuri Dersimi’nin her ihtimale karşı bir an önce Türkiye dışına çıkarak, durumlarının büyük devletlere bildirilmesini tavsiye etmişti.478 Nuri Dersimi 11 Eylül 1937 tarihinde Türkiye dışına çıkmıştır. Ardından İngiltere, Fransa, Amerika ve diğer bütün devletlerin konsoloslukları aracılığıyla Dışişleri Bakanlıklarına Türkiye’yi şikâyet eden mektuplar yazmıştı.479 Tüm bu yaşanan gelişmeler de göstermektedir ki Seyyit Rıza, Hükûmetin onca uyarı ve iyi niyetli yaklaşımına rağmen iflah olmaz bir muhalif olarak bölgede ön plana çıkan bir isim olmuştu. Seyyit Rıza cephesinde bunlar yaşanırken bu yılın son günlerinde Ankara’da toplanan Umumi Müfettişlikler toplantısında her şeyin yolunda olduğu ifade ediliyordu. Umumi Müfettişliklerin her vekâleti ilgilendiren işlerini ve isteklerini incelemek için Ankara’da yapılan toplantıya Umumi Müfettişler, 5 Aralık 1936’da Ankara’da bulunmak üzere Dâhiliye Vekili Şükrü Kaya tarafından davet edilmişlerdi.480 5-22 Aralık tarihleri arasında gerçekleşen bu Umumi Müfettişler toplantısına ait rapor özetinde: "Dördüncü Umumi Müfettişlik mıntıkasında; şimdiye kadar Hükûmet kuvvet ve nüfuzu girememiş olan ve Kürtlük cereyanlarıyla şekavetin merkezi sayılan Dersim ve havalisinde % 99 salah husule gelmiş ve Türkiye 477 BCA 30 10 0 0/ 110 741 11; Mahmut Akyürekli, Dersim Kürt Tedibi 1937-1938, Kitap Yayınevi, s. 54. 478 Dersimi, a.g.e., s. 261. 479 Dersimi, a.g.e., s. 281-290. 480 BCA 30 10 0 0/ 68 452 4 lef 1. 172 Cumhuriyeti camiasının fethedilmiş ayrılmaz bir parçası haline sokulmuştur. Devlete ve Hükûmet kuvvetlerine karşı itimat daima artmaktadır" deniliyordu.481 Ancak yine de Hükûmet, tedbiri elden bırakmayacaktır. Bu tedbirlerin de boşuna olmadığı 1937 yılında patlak veren isyanla anlaşılmıştır. 1.1.1.5.12. 1937 Yılı Harekâtı Hükûmetin Tunceli’ye yönelik çıkarmış olduğu Kanun ve yapılan düzenlemeler daha önce de ifade ettiğimiz gibi aşiretlerin tepkisini çekmişti. Bu tepkiler 1937 yılı mart ayında isyan boyutuna ulaşmıştır. İsyan, Pah bucağı ile Kahmut bucağını birbirine bağlayan Harçik (Darboğazı) deresi üzerindeki tahta köprünün 20/21 Mart gecesi Demenan ve Haydaranlılar tarafından yıkılması ve köprü ile Kahmut arasındaki telefon hattının tahrip edilmesiyle başladı. 26/27 Mart gecesi ise Sin karakolu ile bucağı arasındaki telefon irtibatı kesilmiş ve bucak merkezine kimlikleri belli olmayan şahıslar ateşle baskın yapmıştı. Bu yaşananlar üzerine Umumi Müfettiş, Tunceli’ye yapılmasını istediği harekât ile ilgili olarak üst makamlara görüşlerini açıklayarak askeri tedbirlerin alınmasını, bölgeye yeni askeri birlikler gönderilmesini istemişti. Umumi Müfettişlik bölgesinde askeri tedbirler alınmaya devam ederken ayaklanmış olan Demenan, Haydaran, Yusufan, Yukarı Abbasuşağı aşiretleri kendilerine müttefik temini için gayret sarfetmekte idiler.482 Seyyit Rıza ise askerî harekâta karşı hazırlanmaktaydı. Dâhiliye Vekili Şükrü Kaya, Elâziz Vilayetinin 29.03.1937 tarihli şifresine atfen Sin nahiyesinin 2 km. kuzeyinde Seyyit Rıza’nın evinin bir km. önünde 40 kişi tahmin edilen bir grubun taştan siper yaptığını 06.04.1937’de Başvekâlete bildirmişti.483 481 BCA 30 10 0 0/ 68452 4 lef 8. 482 BCA 30 10 0 0/ 111 74 3; Hallı, a.g.e., s. 379-381. 483 BCA 30 10 0 0/ 111 743 17. 173 Seyyit Rıza bu hazırlıkları yaparken yaşanan olaylardan kendisinin dahli ve bilgisi olmadığını ispatlamaya çalışıyordu. Umumi Müfettiş Alpdoğan Paşa’nın 30.03.1937’de Dâhiliye Vekâletine gönderdiği rapora göre Seyyit Rıza, Sin’deki müfreze kumandanının yanına, Demenan’ın büyükleri ise Kahmut Karakoluna gelerek bu işlere karışmadıklarını iddia etmekteydiler. Seyyit Rıza olayda kendisinin bir dahlinin olmadığını ifade etmek için oğlunu da Hozat ve Elâziz hükûmet merkezine yollamıştı.484 Ancak aşiretlerin yaptığı hazırlıklar Hükûmet yetkililerinde bu kişilerin iddialarının gerçek dışı olduğu kanaatini oluşturmuştu. Asiler için askeri hazırlıklar başlamıştı. Umumi Müfettiş 30 Mart tarihli Dâhiliye Vekâletine gönderdiği raporunda bu tarih itibarıyla tayyare bölüğünün Elâziz’e geldiğini, Çanakkale’den jandarmaların hareket ettiklerini belirtmişti.485 Bölge aşiretleri Hükûmete karşı taraftar toplamak için aslında bu isyanın çıkışından çok önce yerli yersiz propagandalara başlamışlardı. Dâhiliye Vekili Şükrü Kaya 04.01.1937’de, bu propagandalara karşı halkın aydınlatılarak etkili tedbirler alınması konusunda Valilik ve Umumi Müfettişlikleri uyarmıştı.486 Bu propagandanın esasları ana hatları itibarıyla şu şekilde idi: "Arazisi çok olan bey, ağa ve seyyitlerin arazisi ellerinden alınarak arazisi olmayan halka dağıtılacaktır. Hükûmet karakolları içimize sokacak, silâhlarımızı alarak asker alma ve vergi kanunları ile diğer kanunları tatbik edecek. Hükûmet silâhlarımızı aldıktan sonra bizi sürecek ve Ermeniler gibi kıracak. Hükûmet tarafından bütün ormanlar alınacak ve içine muhafızlar konularak halka odun ve davarlara yaprak verilmeyecek. 484 BCA 30 10 0 0/ 111 743 19. 485 BCA 30 10 0 0/ 111 745 19. 486 BCA 30 10 0 0/ 111 743 18 lef 1. 174 Evlenecek erkek ve kadınlar muayene edilecek ve bu suretle karılarımızın mahrem yerleri görülecek. Evlenecek çiftler tartılacak ve bir ağırlıkta olmayınca evlenmelerine müsaade edilmeyecek ve akidemiz müsait olmadığından evlenme olmayacak ve bu suretle neslimiz kurutulacak. Hükûmet davarların sütlerini ve tarlaların mahsullerini kendisi toplayacak ve halkın geçimine yetecek kısmını halka verdikten sonra üst tarafını satıp parasını alacak." 487 Bu propagandada geçen hususlar, daha önce hazırlanan onca rapor ve en son Hükûmetin hazırladığı Dersim ıslahat programında düşünülen tedbirlerle uzaktan yakından alâkası yoktu. Ancak bu propagandalardan ağa ve şeyh hâkimiyeti altında bulunan cahil halk etkilenmekteydi. Bugünlerde Dâhiliye Vekili Şükrü Kaya, 07.04.1937 tarihinde harekât hazırlıklarına dair Meclisi bilgilendirmişti. Kaya, Tunceli’de devlet otoritesini yerleştirmek, mıntıkayı medenî ve iktisadi bakımdan yükseltmek maksadıyla uygulanacak olan programın tatbiki için Dördüncü Umumi Müfettişliği tekrar yeni kuvvetlerle teçhiz ettiklerini, programın tereddütsüz ve ertelenmeksizin tatbik olunacağını ifade etmişti.488 Asiler 26 Nisan 1937’de Sin bucağının Hozat ile irtibatının sağlanması için yapılan Askisor Karakolunu 100 kadar eşkıya ile yine aynı gece 80 kişilik bir kuvvetle Harçik suyunun doğusunda ve Pah bucağının kuzeyinde bulunan 9. Seyyar Jandarma Taburu Süvari Bölüğüne saldırdılar. 27 Nisan gecesi miktarı tespit edilemeyen bir eşkıya grubu, Şehir köyü yakınındaki Taht komunda yerleşmiş bulunan 3. Bölüğe baskın yaptılar. Yine miktarı tespit edilemeyen başka bir eşkıya grubu Nohut tepede bulunan tabur karargâhı ile 2. bölüğe saldırdı.489 28 Nisan 1937’de Dâhiliye Vekâleti, Tunceli’deki son durumu Müfettişlikler ve Doğu illerine aktarırken bu tecavüzleri yapanların Yukarı Abbasuşağı, Haydaran, Yusufan, Kureyşan aşiretleri olduğunu, ayrıca bunların Nazımiye, Hozat, Ovacık, Pülümür bölgelerindeki aşiretleri de kendi hareketlerine iştirak ettirmek için 487 BCA 30 10 0 0/ 111 743 18 lef 2. 488 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 5, C: 17, İçtima: 2, TBMM Matbaası, Ankara, 1937, s. 17. 489 Hallı, a.g.e., s. 382-383. 175 çalışmakta olduklarını yazmıştı. Bakan, aşiretlerin bu hareketleri devam ettirmeleri ve genişletmek istemeleri ihtimaline karşı Tunceli’ye komşu ve özellikle Kürtlerle meskûn olan illerde her türlü olayları karşılayabilecek şekilde tedbirli bulunulmasını ve istihbarat işlerine önem verilmesini çok elzem görmekteydi.490 İlerleyen günlerde asiler tecavüzlerini iyice arttırmıştı. 1/2 Mayıs 1937 gecesi 150 kadar olduğu tahmin edilen bir eşkıya grubu Mazgirt’in kuzeydoğusundaki Beşiktepe’de bulunan 9. Seyyar Jandarma Taburuna, 30-40 kadar eşkıya da bu taburun sağ tarafındaki 2. Seyyar Jandarma Süvari Bölüğüne, 50-75 kişi kadar diğer bir kuvvet de Kaletepe Güneyindeki 9. Seyyar Jandarma Süvari Bölüğüne ve 15 kişi Mazgirt Köprüsü’ne taarruz etmiştir. Sabaha kadar devam eden müsademelerde eşkıya grubu sabaha karşı civardaki ormanlara dağılmıştı.491 Genelkurmay Başkanlığının isteği doğrultusunda harekât, Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal Atatürk ve Mareşal’in de hazır bulunduğu Bakanlar Kurulunda 4 Mayıs 1937’de onaylanmıştı. Harekâtın 12 Mayıs’ta başlatılmasına karar verilmişti. Kararnameye göre "toplanan kuvvetlerle Nazımiye-Keçikezen-Aşağı Bor-SinKaraoğlan hattına kadar şiddetli ve etkili bir taarruz hareketine başlanacaktı..."492 Bu kararın yanı sıra Genelkurmay Başkanlığı da aynı gün (4 Mayıs 1937) bölge halkına son kez ihtarda bulunmak için bir bildiri hazırlatmıştı. Bu bildirinin Türkçe, Osmanlıca ve mahallî lisana göre çoğaltılarak uçak ile attırılması Dördüncü Umumi Müfettişlikten istenmişti. Bildiride masum olan hiç kimsenin canına dokunulmayacağını ancak suçluların eğer gelip teslim olmazlarsa cezalandırılacakları açıkça belirtilmişti.493 Müfettişlik, bildiriyi uçaklarla halkın üzerine attırarak emri yerine getirmişti.494 Ancak bildiriye aşiretlerden beklenen karşılığın verilmediğini Dördüncü Umumi Müfettiş Hüseyin Alpdoğan’ın 12.05.1937 tarihli Dâhiliye Vekâletine gönderdiği rapordan anlamaktayız. 490 A.e., s. 385. 491 A.e., s. 387-388. 492 A.e., s. 389-390. 493 A.e., s. 390-391. 494 Akgül, a.g.e., s. 129. 176 Rapora göre Seyyit Rıza son vakaların hiçbirinde dahli olmadığı hatta Demenanlılara Hükûmet isterse saldırarak yardım edebileceği yönünde Karaoğlan nahiye müdürüne bir ifade kullanmıştı. Bunun üzerine verdiği sözü tutması için kendisine adam gönderilip Demenanlılar üzerine yürümesi talimatı 12 Mayıs’ta Müfettişlikçe verilmişti. Böylelikle Seyyit Rıza’nın gerçek yüzü ortaya çıkarılmak istenmişti. Aslında Müfettişlik bu konuda tereddüt içerisinde değildi. Çünkü 10 Mayıs günü asilerin Halvori köyünde yaptıkları toplantıya Seyyit Rıza da katılmıştı. Toplantıda aşiretler, ittifaklarını teyit ederken beklenen askerî harekâtta, harekât tarzlarını konuşmuşlardı. Bunlar Müfettişlikçe biliniyor olmasına rağmen yine de Seyyit Rıza’ya şans verilmek istenmişti. Diğer aşiretlerin durumuna ilişkin olarak raporda Haydaran’ın Rosnak grubu, Demenan, Yusufan ve Abbasların tamamen devlete karşı müttefik oldukları, Kureyşan’ın Şeyhan grubunun asilere meyilli olduğu, diğerlerinin ise tereddütlü olduğu ve harekâtın neticesine göre hakiki düşüncelerini ortaya çıkaracakları bildirilmişti.495 Görülüyor ki Hükûmet, son ana kadar âsi olan kişi ya da aşiretleri bu isyanlarından vazgeçirmek için sabırlı olmuştur. Bildiriye asilerin cevap vermemesi üzerine artık son hazırlıklar yapılmıştı. 15 Mayıs’tan itibaren mevzii çatışmaların başladığı harekâtta 19 Mayıs’ta Keçikezen köyü topçu ateşi altına alınmış ve eşkıyaya oldukça ağır zayiat verdirilmişti.496 26 Mayıs 1937’yi takip eden günlerde de 25. Alay, Muhafız Alayı, 62. Alay ve jandarma birlikleri çıkarıldıkları müfrezeler ile tarama işine devam etmişler, yer yer eşkıya ile müsademe etmişlerdi. Bu tarama faaliyetine uçaklar da asi köylerini bombalayarak destek vermişti.497 495 BCA 30 10 0 0/ 111 745 2. 496 Hallı, a.g.e., s. 396. 497 A.e., s. 400. 177 Harekâtta Seyyit Rıza’nın etkisiz hâle getirilmesindeki en önemli faaliyetlerden biri 6 Haziran’da Kızıldağ’ın işgal edilerek, evinin Sabiha Gökçen’in kullandığı uçakla bombalanması olmuştu.498 Başvekil İsmet İnönü, Meclisin 14 Haziran 1937 tarihli müzakerelerinde Dersim meselesi hakkında milletvekillerini bilgilendirmişti. İnönü Tunceli’de başlayan bu harekâtın daha önceki "sel seferleri"499 gibi bir tedip harekâtı olmadığını bunun iki sene önce başlayan Tunceli ıslahat programının bir parçası olduğunu ve kararlılıkla devam ettirileceğini söylemişti.500 Türk kamuoyu Dersim’de yaşanan olaylardan İnönü’nün bu konuşmasından sonra haberdar olmuştu. Daha önce, 14 Mayıs tarihinde Son Telgraf gazetesi Doğu vilayetlerindeki huzursuzlukla ilgili bir makale yayınlayınca hemen kapatılmıştı. Birkaç gazeteci 1937 yılı mayıs ayında Dersim’e gitmiş olmasına rağmen ancak İnönü’nün konuşması sonrasında haber yapmaya başlamışlardı.501 15 Haziran tarihli Tan gazetesinde Ahmet Emin Yalman, Tanzimat’tan beri devam eden Dersim sorunu için "Yüz Senelik Dersim İşi Şifa Yolunda" diye başlık atmıştı.502 17 Haziran tarihli Tan gazetesinde ise Dersim’in içyüzü buradaki silah durumu, ağanın halk üzerindeki etkisi, teferruatıyla birlikte okurlara aktarılıyordu. Böylelikle bir asırdır devam eden sorunun artık çözülmesi gerektiği açıkça vurgulanmıştı.503 Cumhuriyet gazetesinde 17 Haziran 1937’de “Tunceli’nin Islahı ve Medenileştirilmesi” başlığıyla çıkan yazıda Yunus Nadi; Hükûmetin Tunceli vilayetinde geçici bir tedip harekâtı değil devamlı bir ıslah işine el attığını ancak Hükûmetin bölgedeki çalışmalarının bazı çıkar gruplarınca istenmediğinden Hükûmetin daha önceden bu ihtimallere karşı hazırlıklı olduğunu, bu harekât sonlandıktan sonra yapılacak olan yollar, köprüler ve mekteplerle Türk 498 Akgül, a.g.e., s. 131; Dersim Harekâtında bir savaş pilotu olarak vazife alan Atatürk'ün manevi kızlarından Sabiha Gökçen anılarında Dersim harekâtının nedenleri ve sonuçları üzerinde durmamış bu harekâtta ülkenin kendisine verdiği vazifeyi yerine getirmeye çalıştığını belirtmişti. Gökçen, aynı zamanda isyan edenleri aldatılan zavallı insanlar olarak tanımlamıştı. Bkz. Sabiha Gökçen, Atatürk'le Bir Ömür, Anıları Kaleme Alan: Oktay Verel, Altın Kitaplar Yayınevi, 2. Basım, İstanbul, 1996 s. 117-125. 499 Bir anda başlayıp biten tedip harekâtı. 500 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 5, C. 19, İçtima: 2, s. 315. 501 Akgül, a.g.e. s. 132. 502 Ahmet Emin Yalman "Yüz senelik Dersim işi Şifa Yolunda", Tan, 15 Haziran 1937. 503 Tan, 17 Haziran 1937. 178 ülkesinin baştanbaşa yekpare ve medeni bir bütün haline getirileceğini ifade etmişti.504 18 Haziran 1937 tarihli Anadolu gazetesinden Haydar Rüştü imzalı “Tunceli-Dersim Harekâtımız ve Programımız…” başlığıyla çıkan yazıda; harekâtın sebepleri ifade edildikten sonra harekâtın ardından planın tatbik edileceği yazılmıştı.505 29 Haziran tarihli Cumhuriyet gazetesinden Y. Mazhar Âren, “Tunceli (Dersim ) Meselesinde Hakikatle Yüzyüze” başlıklı yazısında bölgenin sarp coğrafyasından dolayı medenileştirilemeyeceği, bunun yerine Dersimlilerin oradan kaldırılıp Anadolu’nun diğer vilayetlerine götürmenin daha mantıklı olduğunu yazmıştır.506 Başvekil İsmet İnönü, Meclisteki nutkunun ardından devam edecek ıslahat programının esaslarını görüşmek üzere 18 Haziran’da Genelkurmay Başkanı Fevzi Çakmak’ın da katıldığı İcra Vekilleri toplantısını yapmıştı. Bu toplantıda Hükûmetin belirlediği ıslahat programı 18 Haziran tarihli Tan ve Son Telgraf gazetelerinde ana hatlarıyla yayınlandı. Buna göre; "1. Dersim’e yol, köprü mektep, kışla yapılacak. 2. Askerlik, vergi işleri düzene konacak, 3. Ağalık, derebeylik, şeyhlik kökünden kaldırılacak, zorbaların malları devlete geçecek, 4. Halka toprak, ziraat aletleri ve tohumluk verilecek, 5. Dersimi eşkıya yatağı hâline getirenler Garp vilayetlerine nakledilecekler, orada iskân edilip, namuslu müstahsil (üretici) vatandaşlar hâline getirilecekler, 6. Dersim tamamıyla boşaltılacak ve burada Bakanlar Heyeti’nin müsaadesi olmadan kimse oturmayacak, yerleşmeyecek, 7. Memleketin diğer köşelerine yerleştirilen Dersimliler ev ev dağıtılacaklar. Böylece öz be öz Türk olan, Timurleng’in önünden kaçarak Horasan’dan gelme Türkler olan Dersimli, asîl muhitine, benliğine kavuşacak, vatan haritası 7 km. karelik bir parça, memleket nüfusu 70 bin yurttaş kazanacak"tı.507 504 Yunus Nadi “Tunceli’nin Islahı ve Medenileştirilmesi”, Cumhuriyet, 17 Haziran 1937; Ayın Tarihi, Haziran 1937, Basın Genel Direktörlüğü, Sayı: 37. 505 Haydar Rüştü, “Tunceli-Dersim Harekatımız ve Programımız…”, Anadolu, 18 Haziran 1937; Ayın Tarihi, Haziran 1937, Basın Genel Direktörlüğü, Sayı 37. 506 Y. Mazhar Âren, “Tunceli (Dersim) Meselesinde Hakikatle Yüzyüze”, Cumhuriyet, 29 Haziran 1937; Ayın Tarihi, Haziran 1937, Basın Genel Direktörlüğü, Sayı: 37. 507 Akgül, a.g.e., s. 133-134; Necmi Günel, Dersim İsyanı, Paraf Yayınları, İstanbul, 2010, s. 182. 179 Bu arada Dördüncü Umumi Müfettişlik Tunceli, Elâziz, Bingöl vilayetlerinde köylere varıncaya kadar çalışma yapacak olan irşat ve tetkik heyetleri kurmuştu. Öğretmenlerden oluşan bu heyetler, gittikleri yerlerin tarih, coğrafya ve folklor bakımından incelenmesi ile meşgul olurlarken aynı zamanda halk, Hükûmetin yaptığı ve yapacağı icraatlar konusunda bilgilendirilecekti.508 Kıtaların keşif ve tarama faaliyetlerinin devam ettiği bugünlerde, Başvekil İsmet İnönü, 19 Haziran 1937’de özel bir trenle Elâziz’e geldi. İnönü bölgede birkaç gün inceleme yaptıktan sonra 21 Haziran’da beraberindeki heyetten Sağlık Bakanı Refik Saydam, 3. Ordu Müfettişi Orgeneral Kazım Orbay, 4. Umumi Müfettiş Korgeneral Abdullah Alpdoğan ve 7. Kolordu Komutanı Korgeneral Galip Deniz olduğu halde özel bir toplantı yaptı ve Tunceli harekâtı hakkında görüştüler.509 Yapılan toplantı sonrasında alınan yeni kararlar gereği birlikler, 24 Haziran 1937’den itibaren arama ve tarama faaliyetine başladılar. Tarama sırasında birçok asi köy yakılıyor, karşılaşılan asilere ağır kayıplar verdiriliyordu. Temmuz sonlarında isyan eden aşiretlerin girilmemiş bölgesi kalmamasına rağmen henüz Seyyit Rıza ele geçirilememişti. Tunceli harekâtının asıl hedefi eşkıyalığın başlıca teşvik ve tertipleyicileri olan altı aşiret reisinin ölü ya da diri ele geçirilmesinden sonra tüm dikkatler, Seyyit Rıza’nın ele geçirilmesine çevrilmişti. 9 Eylül 1937’de Seyyit Rıza’nın Dojikbaba Dağı güneyindeki mağaralarda saklandığı öğrenilmişti. Bu bilgi üzerine hazırlıklar yapılırken Seyyit Rıza 10 Eylül günü saat 22.00’da silahsız olarak iki arkadaşı ile birlikte Erzincan jandarmasına teslim oldu.510 Seyyit Rıza’nın teslim olmasının ardından mayıs ayından beri sürdürülen harekât, 19 Ekim 1937’de Genelkurmay Başkanlığının harekâtın sonucunu yeterli 508 Elâzığ Halkevi Altan Dergisi, 24 Temmuz 1937, Sayı: 28. 509 BCA 30 10 0 0/ 13 76 5; Hallı, a.g.e., s. 403. 510 Niyazi Ahmed Banoğlu "Dersim Muhalefetinin Başı Nasıl Adamdı, Neler yaptı", Kurun, 13 Eylül 1937; TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 5, C: 19, İçtima: 2, TBMM Matbaası, Ankara, 1937, s. 344-345; Hallı, a.g.e., s. 404-409. 180 görmesi ve kış mevsiminin de başlamış olması dolayısıyla sonlandırılmıştır.511 Harekâtı bitiren kıtalar 22.10.1937’den itibaren garnizonlarına hareket etmişti.512 1.1.1.5.13. Seyyit Rıza’nın Yargılanması ve İdamı Tunceli isyanın faillerinin yargılamaları 12.10.1937’de başlamıştı.513 Asiler halkı isyana teşvik ve bilfiil isyana iştirakten dolayı Türk Ceza Kanunu’nun 149. maddesinin 2. ve 3. fıkralarına göre yargılanıyordu. Zanlılardan Demenanlı aşiret reisi Cebrail ifadesinde aşiret reislerinin Munzur suyu kenarında Seyyit Rıza ile toplanarak Hükûmet aleyhine hareket etmeye karar verdiklerini ve bu kararlarını Munzur suyundan birer yudum içerek yeminle teyit ettiklerini anlatmıştı. 16 Ekim tarihli duruşmada Seyyit Rıza, Sin karakol binasını bastığı ve telefon tellerinin kendisi tarafından kesildiği iddialarını reddetse de 22 Ekim tarihli duruşmada şahitlerden Seyyit Rıza’nın torununun, dedesinin 60 silahlı ile karakolu bastığını söylemesi, Seyyit Rıza’yı şaşırtmış ve Rıza tevil yollu cevaplar vermişti.514 12 Kasım’da Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal Atatürk, Başvekil Celâl Bayar, Dâhiliye Vekili Şükrü Kaya, Nafia Vekili Ali Çetinkaya olduğu halde hususi bir trenle Şark vilayetlerine bir tetkik seyahatine çıkmıştı. Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal Atatürk Sivas, Malatya ve Diyarbekir’in ardından 17 Kasım’da Elâziz’e gelmiş daha sonra da Tunceli’ye gitmişti. Burada birtakım incelemeler ve açılışlarda bulunmuştu.515 İşte Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal Atatürk’ün bu Doğu ziyareti öncesinde Seyyit Rıza’nın yargılanması sonuçlandırılmış ve Atatürk, Elâziz’e geldiğinde Rıza’ya verilen idam hükmü infaz edilmişti.516 511 BCA 30 10 0 0/ 111 745 19; Hallı, a.g.e., s. 409. 512 BCA 30 10 0 0/ 111 745 19 lef 5-6. 513 BCA 30 10 0 0/ 111 745 20 lef 7. 514 Ayın Tarihi, Ekim 1937. 515 Ayın Tarihi, Kasım 1937, Sayı: 48, Basın Genel Direktörlüğü; Mehmet Önder, Atatürk'ün Yurt Gezileri, İş Bankası Kültür Yayınları, Ankara, 1975, s. 133-137. 516 Tanju Cılızoğlu, Kader Bizi Üne Değil Una İtti Çağlayangil'in Anıları, Ankara, 2007, s. 66-74. 181 1.1.1.5.14. 1938 Yılı Tedip Harekâtı 1937 yılında yıllardır Başvekillik vazifesini sürdüren İsmet İnönü, bu görevinden sağlık sorunları gerekçesiyle 20 Eylül 1937’de önce izinli olarak geçici, daha sonra da 25 Ekim’de istifa ile temelli ayrılmıştı. Yeni hükûmeti kurma görevi Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal Atatürk tarafından İsmet İnönü kabinesinin İktisat Vekili Celâl Bayar’a verilmişti.517 Celâl Bayar, 1 Kasım 1937’de hükûmetini kurmuştu. Başvekil Celâl Bayar, Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal Atatürk’le beraber 12 Kasım tarihinde Doğu seyahatine çıkmıştı. Başvekil Celâl Bayar, bu seyahatte Dersim’e dair fikirlerini olgunlaştırmıştı. 25 Kasım 1937 tarihli Ulus gazetesinde Başvekil Celâl Bayar’ın bu düşünceleri yayınlanmıştı. Bayar, aynen Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal Atatürk gibi518 Tunceli’de geçim zorluğu çeken halkın endüstri merkezleri ve verimli topraklara nakledilmesini istemekteydi.519 1937 yılı Tunceli harekâtı sona erdirildiğinde Hükûmete muhalif olan birçok aşiret ve reisler sinmişti. Ancak bu sinme Tunceli’deki sorunların tamamen hallolduğu anlamına da gelmiyordu. Nitekim Ovacık Adliyesi ve Askerlik Şubesinin istediği 1.149 kişiyi takip ve yakalamak üzere doğu köylerinde iki aydan beri dolaşmakta olan sabit jandarma müfrezesinden 9 jandarma eri, 2 Ocak 1938’de Aktaş köyü ve Mansur uşağı köylerinde Kör Abbas, Keçel ve Bal uşağı aşiretlerine mensup eşkıya tarafından pusuya düşürülmüş ve şehit edilmişti. Bu olay üzerine Dördüncü Umumi Müfettiş, 6 Ocak 1938’de üst makamlara sunduğu raporda Tunceli’de bugüne kadar 5.050 silah toplanmış olduğunu, bunun faydalı sonuçları olsa da bununla beraber geleneksel yaşantıdan dolayı hala bölgenin istenen noktaya gelemediğini, nitekim son olayın da bunu gösterdiğinden Tunceli’de yeni bir harekâtın yapılmasını istemişti. Müfettişin 18 Ocak 1938 tarihli bir başka raporunda meydana gelen bu olaydan sonra Erzincan ve 517 Murat Bardakçı, "İnönü'nün 1937'de azlinin belgeleri", Habertürk, 22.10.2017. 518 Ulus, 25 Kasım 1937; Ayın Tarihi, Kasım 1937, Sayı: 48, Basın Genel Direktörlüğü; Asım Us'un Hatıra Notları, İstanbul, 1966, s. 238. 519 Ulus, 25 Kasım 1937; Ayın Tarihi, Kasım 1937, Sayı 48, Basın Genel Direktörlüğü; Asım Us'un Hatıra Notları, s. 238; Akgül, a.g.e., s. 148. 182 Tunceli kaynaklarından alınan bilgilere göre öncekilerin tekrarından ibaret olan propagandalar yapıldığı anlaşılmıştı. Bu propagandaları uyduran ve yayanlar aşiret ağaları ve bazı kanun kaçaklarıydı. Kışkırtıcıların propaganda sebepleri şunlardı: "A. Tunceli’deki yol ve bina işleri, Erzincan’da devam eden demiryolu inşaatı, Tunceli halkını çalışmaya çekmiş, para kazandırmıştı. Bu durum, ağaların tarlasını ekerek kendilerine uşaklık yapacak adam bulma sıkıntısını doğurmuştu. B. Tunceli Kanunu ve özellikle tedip hareketinden sonra halk, ağaları saymamaya başlamıştı. Her sene gelenek halinde ağaya verilen "Ağa Hakkı" birçok insan tarafından verilmemişti." 520 Buradan da anlaşılmaktadır ki Tunceli ıslahat programı başarılı sonuçlar vermeye başlamış, geleneksel yaşantı kırılmaya başlamıştı. Umumi Müfettişliğin isteği doğrultusunda yeni bir harekâtın yapılmasına karar verildi. Genelkurmay Başkanlığı 21 Mart 1938’de yayınladığı emirde haziran ayından itibaren Tunceli’de tenkil ve silah toplama harekâtının devam ettirileceğini duyurdu.521 Bu yılki vaziyet, 1937 yılından farklı idi. Çünkü çıkarılacak isyana Kürtlük hükûmeti teşkil etmek maksadıyla Fransızların da destek olacağı ihtimali vardı. Bu sebeple Hükûmet daha hassas davranmaktaydı. Dâhiliye Vekili Şükrü Kaya, 05.04.1938 tarihinde acele notuyla Başvekâlet ve Genelkurmay Başkanlığına gönderdiği yazıda Dersim’deki aşiretlerin Kürtlük hükûmeti teşkil etmek için Fransız Hükûmetinin yardım edeceğinin gizliden gizliye aşiretler arasında propoganda yapılmakta olduğu ve Dersim aşiretlerinin Hükûmet aleyhinde ittifakı için toplandıklarını yazmıştı. Aşiret ileri gelenleri aralarında Ovacık kazası ve Pulur’u basıp askerlerin silâh ve cephanelerini aldıktan sonra Pülümür kazasını basmak için anlaşmışlardı.522 İsyana Fransız bölgesinden, Suriye’den destek verileceğine dair Dâhiliye Vekili Şükrü Kaya’nın istihbaratı ve tahminleri boşuna değildi. Harekât günlerinde 17 Temmuz gecesi Münbiç’ten Urfa yoluyla Dersim’e "dört kamyon içinde pestil 520 Hallı, a.g.e., s. 410-413. 521 A.e., s. 415. 522 BCA 30 10 0 0/ 115 801 10. 183 sandıklarında bombalar ve sekiz hoçkis makineli tüfek" gönderilmişti.523 Bununla birlikte Şükrü Kaya 15.08.1938’de Başvekâlete meşhur firarilerden Baytar Nuri’nin Temmuz ortalarında Hasiçe’ye giderek şaki Haço ile görüştüğünü ve daha önceki Dersim harekâtı sebebiyle Türkiye’den kaçıp Hasiçe- Kamışlı bölgelerinde toplanan Kürtlerin çete halinde Türkiye’ye akın yapacaklarının haber alındığını bildirmişti.524 Görüldüğü üzere Türkiye, Suriye-Fransa tarafından emin olmamakla haklıydı. Buradan Türkiye’ye sürekli kaçak kişi ve silahlar gelmekteydi. Özellikle sınır boyunca konuşlanmış olan Türkiye muhalifi isimler, Türk Hükûmetince Tunceli harekâtı günlerinde yakından takip edilmişti. Harekât öncesi yine daha önce de yapıldığı gibi masum halkın zarar görmemesi için Ovacık ilçesinin Lertik, Mercan, Birman bölgelerinde oturan Kalan aşiretine ulaştırılmak üzere bildiri dağıtılmıştı. Bildirinin ardından birlikler 11/12 Haziran 1938 gecesinden itibaren harekete geçerek tedip bölgesine girmeye başladılar.525 Harekâtın bu ilk günlerinde Başvekil Celâl Bayar, Mecliste 29 Haziran 1938 tarihli oturumda Tunceli meselesine değinmiş; burada yol, köprü, karakol ve mektep inşası suretiyle bir ıslahat programının yürütüldüğünü söylemişti. Bayar, yakın tarihte Tunceli’de "manevra" yapılacağını ve bu genel tarama ile meselenin "kökünden söküp" atılacağını özellikle vurgulamıştı. Bayar, konuşmasının devamında Tuncelilerin, Orta Çağ zihniyeti ile eşkıyalık yapmaya devam etmek istediklerini, silahla gezip kendilerine ilişilmemesini beklediklerini ve aynı zamanda vatani mükellefiyetlerini yerine getirmeme konusunda ısrarcı olduklarını belirtmişti. Bayar, Tunceliler bu tutum ve davranışlarını bırakıncaya değin birliklerin orada kalacağını söylemişti.526 Görülüyor ki Başvekil Celâl Bayar bu konuşmasında, daha önceki tenkil harekâtlarından farklı bir harekâtın icra edileceğini söylüyordu. Daha önce bir kısım askerle yapılan tenkil harekâtında istenilen netice alınamamış olacak ki Başvekil 523 BCA 30 10 0 0/ 264 781 19 lef 2. 524 BCA 30 10 0 0/ 264 781 35. 525 Hallı, a.g.e., s. 429. 526 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 5, C: 26, İçtima: 3, s. 507. 184 Bayar, yeni harekâtta daha çok askerle yapılacak olan "manevra" ile genel bir taramanın bölgede yapılacağını ifade etmişti. Bu askeri tedbirler düşünülürken bölgedeki komutayı elinde bulunduran Dördüncü Umumi Müfettişlik, 1 Temmuz 1938 tarihinde halkı uyarmak için bir bildirge daha yayınlamış ve uçaklar ile halka ulaştırmaya çalışmıştır. Bildirgede halka son kez yanlıştan dönmesi çağrısı yapılmıştı.527 Bu bildirge sonrasında harekât tüm hızıyla devam ederken 3. Ordu Müfettişliği 14 Temmuz’da vermiş olduğu emirde, ordu manevrasının üç safhalı olacağını; birinci safhanın Tunceli’de tedip ve tarama, ikinci safhanın Elâzığ bölgesinde manevra; üçüncü safhanın takip şeklinde yapılarak Urfa-Gaziantep hattına yürüyüş olduğunu bildirmişti.528 06.08.1938 tarihli İcra Vekilleri toplantısında gizli kararname ile Üçüncü Ordunun yapacağı manevranın birinci safhasını teşkil etmek üzere Tunceli’de sükûn ve asayişin istikrarını temin etmek maksadıyla o mıntıkada yapılacak tarama hareketi için bazı yerler 2848 sayılı Kanun’un 2’nci maddesine göre 3 nolu yasak bölge olarak ilân edilmişti.529 Bu yasak bölge kararından sonra daha önce de yapıldığı üzere bölgeden yine nüfus nakli için kararname çıkarılmıştı. Tunceli halkından Batı illerine 20.05.1937 tarihli ve 2/6662 sayılı kararname ile 2.000 kişi nakledilmişti. Bu, 2.000 kişiye ilaveten bu seferki tarama hareketinde ve taramadan sonra elde edilecek yasak bölge sahası halkından 3-5 bin kişinin daha Batı illerine nakledilmesi kararlaştırılmıştır. Bunlar, Trakya, Çanakkale, Bilecik, Bursa,530 527 Hallı, a.g.e., s. 492-Ek 7. 528 A.e., 436 -437. 529 Kararname'ye göre bu yerler: "Karacale, Kürk, Hinzuri, Darboğazı garbı, Seyyithan-Kırmızıdağ Bala hattı, Haçılıderesi ağzı, Ballımezrası, Rıza'nın evi, Munzur suyu, Anakomu, Harcıdağı, HarcıdağıKaraca kale arasındaki Bala hattının çevrelediği saha ile Masumpak kalesi Zeyneltepe, Pilavtepe, Eğrek köyünün beş kilometre kuzeyindeki Boztepe, Koçulu köyünden geçen dere ile bunun iki kilometre güneyinden geçen dere arasındaki su taksim hattı, Setirge köyünden Yılandağına giden yol hariç Yılandağı 2100 rakımlı hattı, Setirge köyünden Yılandağına giden yol hariç Yılandağı 2100 rakımlı Hanife tepe ve bu tepenin dört kilometre doğusundaki tepe, Masumpak kalesi" çevresiydi. 530 İsyan bölgesinden en çok nüfusun gönderildiği vilayetlerden birisi Bursa idi. Gelen Tuncelilere Hükûmetçe toprak dağıtımı vs. gereken yardımlar yapılmıştı. Yerli Bursa halkı da bu gelen Tuncelilere iyi muamelede bulunmuştu. Öyle ki 1950 yılından sonra Tuncelilerin tekrar eski yurtlarına dönmelerine 185 Balıkesir, Kütahya, Eskişehir, Denizli, Aydın, Isparta, Burdur ve Muğla vilayetlerinde iskân edileceklerdi. Bu kişilere ilâveten yasak bölgeler sahası haricinde oturan ve fakat yerlerinde bırakılmaları caiz olmayan ve isimleriyle nüfus miktarları Dördüncü Umumî Müfettişlikçe tespit edilecek olan aşiret reisleri, kolbaşıları, seyyitler ve şerifler ile aile ve yakınlarının da Batı'ya nakle tabi tutulmaları kararlaştırılmıştı. Maden ve endüstri merkezlerinin amele ihtiyacını karşılamak üzere bu merkezlerde yerleştirilmeleri düşünülen Tunceli halkından bin beş yüz kişiden üç yüz kişinin Zonguldak’ta iskân edilmeleri kararlaştırılmıştı. Bunlardan geriye kalan bin iki yüz kişinin İzmit, Keçiborlu, Karabük, Fethiye ve Divriği gibi maden ve endüstri merkezlerinde yerleştirilmelerinin uygun olup olmadığının ve uygun görülmesi durumunda ne kadarının nerelere dağıtımının münasip olacağının Dâhiliye, Sıhhat ve İçtimaî Muavenet, İktisat Vekâletleri ve Genelkurmay Başkanlığınca memur edilecek zatlardan mürekkep bir heyet tarafından incelenerek varacakları kararın Dâhiliye, Sıhhat ve İçtimai Muavenet Vekâletlerince tatbiki kararlaştırılmıştı. Kararnamede bu nakillere ilâveten taramada ve sonradan elde edileceklerden isyana iştirak edenlerin mahkemeye sevkleri ve evvelce mahkûm olup hala firarda bulunanlar hakkındaki hükümlerin infazı ile Tunceli mıntıkasında taramadan sonra silah toplama ameliyesine devam edilmesi Hükûmet tarafından onanmıştı.531 8 Ağustos 1938 tarihine gelindiğinde Tunceli harekâtı emir ve komutası 3. Ordu Müfettişliğine geçmiştir. Bu suretle 10 Ağustos’tan itibaren harekâtın daha önce kararlaştırılmış olan 3. safhası 3. Ordu manevrası ile başlamıştır. 10-17 Ağustos 1938 tarihleri arasında sürecek olan 3. Ordu manevrasının 1. safhası aslında fiilen tedip niteliğinde olmayıp Dördüncü Umumi Müfettişliğin bu bölgede yaptığı harekâtın tamamlanması idi. Bu yapılacak olan taramada Tunceli bölgesinde girilmemiş hiçbir yer bırakmamak hedeflenmişti. Haydutların tarama dair izin çıkmış olsa da bir kısım Tuncelili eski köylerine gittiklerinde oradaki yaşam koşullarının iyi olmaması nedeniyle tekrar Bursa'ya dönmüşlerdir. Hatta Bursa'ya geri dönerlerken Tunceli'deki bazı akrabalarını da beraberlerinde götürmüşlerdi. Bkz. Raif Kaplanoğlu, Ozan Kaplanoğlu, Bursa'nın Göç Tarihi, Nilüfer Belediyesi Kültür Yayını, Bursa, 2017, s. 214-217. 531 06.08.1938 tarih ve 2/2409 sayılı Kararname, BCA 30 18 1 2/ 84 73 8; Hıdır Öztürk, Tarihimizde Tunceli ve Ermeni Mezâlimi, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları,t.y., s. 37. 186 bölgesi dışına çıkmasına müsaade etmemek maksadı ile bu harekâta 5 Piyade Tümeni, 2 Süvari Tümeni ile halen Tunceli’de bulunan Seyyar Jandarma Alayı ve 3 Seyyar Jandarma Taburu vazifelendirilmiştir.532 Genelkurmay Başkanı Mareşal Fevzi Çakmak beraberinde ikinci başkanla birlikte Tunceli harekâtını tetkik ve 3. Ordu manevrasında bulunmak üzere 15.08.1938’de Elâzığ’a gitmişti. Mareşal Fevzi Çakmak, Başvekâlete 12.08.1938’de gönderdiği yazıda bu seyahatinin yaklaşık olarak 10 Eylül’e kadar devam edeceğini bildirmişti.533 Görüldüğü üzere Başvekil Celâl Bayar’ın Mecliste yaptığı konuşmasındaki bu sorunu kökünden halletme kararlılığı, Genelkurmay Başkanını harekâtı bizzat sevk ve teftiş noktasında bölgeye getirmişti. 21.08.1938’de manevranın 1.safhası bitmiş, emir ve komuta Tunceli vali ve komutanına devredilmişti.534 Harekâtın 1. safhası bittikten sonra ikinci safhası olan Elâzığ manevra bölgesine birlikler intikal etmişti.535 Başvekil Celâl Bayar da harekâtın devam ettiği bugünlerde bölgeye gelmiş ve olayları yakından takip etmişti. Başvekil Celâl Bayar’dan başka bölgede olan üst düzey askeri ve mülkî erkân: Mareşal Fevzi Çakmak, M.M. Vekili Kazım Özalp, Orgeneral Fahrettin Altay, Korgeneral İzzettin ve Umumi Müfettiş Abidin Özmen idi. Başvekil Celâl Bayar, harekâtı 27 Ağustos’a kadar Elâzığ’da takip etmiş536 ve bu tarihte Elâzığ’dan İstanbul’a hareket etmişti.537 Devam eden Tunceli manevrası hakkında Başvekil Celâl Bayar, 29.08.1938’de gazetecilere beyanat vermişti. Beyanatta yapılan tedip hareketinin kati ve müspet netice vermeye başladığını ve harekâtın son safhasına geldiğini, bundan sonra 532 Hallı, a.g.e., s. 442-443. 533 BCA 30 10 0 0/ 199 360 18. 534 BCA 30 10 0 0/ 111 750 7. 535 Hallı, a.g.e., s. 464-465. 536 Ayın Tarihi, Ağustos 1938, Sayı: 57, Basın Genel Direktörlüğü s. 10. 537 BCA 30 10 0 0/ 13 76 13. 187 Tunceli’de eski zamanlarda olduğu gibi eşkıyalığın ortaya çıkmasının bertaraf edildiğini ifade etmişti.538 Manevranın 3. safhasının bir parçası olarak 6 Eylül 1938’de başlayan tarama harekâtı 15 Eylül’e kadar devam etti. Birlikler bölgedeki mağaraları, taş kovukları, bir insanın girebileceği her noktayı adım adım aradılar.539 Tunceli’de başlamış olan silah toplama ve tenkil harekâtı 15.09.1938’de saat 24.00’da sona ermişti. Genelkurmay Başkanlığının 08.06.1938 gün ve 2805 sayılı emrine istinaden 14.06.1938 gün ve 259/570 sayılı emirle Askeri Ceza Kanunu’nun 7. maddesi gereğince yürürlüğe giren harp hükümleri 16.09.1938’de kaldırılmıştır.540 Harekâtta bizzat bulunmuş olan Naşit Uluğ, 30 Eylül 1938 tarihli Ulus gazetesinde “Dersim Medeniyete Açılıyor” başlıklı bir yazı kaleme almıştı. Bu yazısında Uluğ; Dersim işinin bir medenileştirme, bir imar davası olduğunu yazmıştı.541 Harekâtın tamamen sonlandığı bilgisi kamuoyuna, Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal Atatürk hasta olduğu için 1 Kasım 1938 tarihli Meclis açılış konuşmasını O’nun yerine yapan Bayar tarafından verilmişti. Başvekil Bayar, Tunceli’deki toplu eşkıyalığın bir daha tekrarlanmamak üzere artık tarihe devrolunduğunu söylemişti.542 Tunceli harekâtı her ne kadar bitirilmiş olsa da Dâhiliye Vekili Şükrü Kaya 27.10.1938’de Başvekâlete gönderdiği yazıda silah toplanması hususuna dikkat çekmişti. Kaya, Tunceli harekâtı dolayısıyla Dersim içinden Sivas’ın Divrik, Zara, Kangal, Gürün ve Suşehri kazalarına aşırıldığı tahmin edilen silahlardan Divrik, Zara, Kangal mıntıkalarındaki silahların tamamen toplandığını ve bu miktarın 2.500’e 538 Ayın Tarihi, Ağustos 1938, Sayı: 57, Basın Genel Direktörlüğü, s. 10; Celâl Bayar Diyor ki 1920:1950 Nutuk-Hitabe-Beyanat-Hasbihal, Haz., Nazmi Sevgen, İstanbul, 1951, s. 83-84. 539 Hallı, a.g.e., s. 479. 540 BCA 30 10 0 0/ 111 751 1. 541 Ulus, 30 Eylül 1938; Ayın Tarihi, Eylül 1938, Sayı: 58, Basın Genel Direktörlüğü, s. 45-47. 542 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 5, C: 27, İçtima: 4, s. 3. 188 ulaştığını belirtmişti. Mevsim dolayısıyla toplanamayan Gürün ve Suşehri’ndeki silahlar da bir ay içinde toplanacaktı.543 1.1.1.5.15. Tunceli Kanunu’nun Yürürlük Süresinin Uzatılması Tunceli Kanunu’nun yürürlükte kalma müddeti 1940’ta son bulacaktı. Ancak Hükûmet gerek emniyet ve asayiş gerekse imar bakımından alınan önemli neticelerin tamamlanması ve takviyesi ve oranın normal bir şekilde idare edilebilmesi için 2884 sayılı Kanunun yürürlükte kalma süresini üç sene daha uzatmak istemiştir. Bu bağlamda 07.07.1939 tarihinde Başvekil Refik Saydam, Meclise bir kanun teklifi sundu. Teklif Meclisin 07.07.1939 tarihli oturumunda görüşülmüştü. Dâhiliye Vekili Faik Öztrak, Tunceli vilayetinin geçmiş ve geleceğe dair idaresi konusunda Meclisi bilgilendirmişti. Dâhiliye Vekili Faik Öztrak, geçmişte yaşanan isyanlardan kısaca sebepleri ile bahsettikten sonra ikide bir de tekrarlayan isyanların ve etrafa devamlı surette yaşanan tecavüzlerin önüne geçmek ve Dersim’de esaslı ıslahata girişmek için oradan silâhların toplanması için 1933 senesi yazında yapılan silâh toplama hareketinin beklenen neticeyi vermemiş olduğunu söylemişti. Vekil Öztrak’a göre meselenin kati ve devamlı bir surette halli için çıkarılan 2884 numaralı Kanun ile Tunceli’nin asayişinde bir rahatlama olsa da 1937 ve 1938 yıllarında Tunceli’deki bazı aşiretler isyan çıkarmıştı. Hükûmetin tedbirleri sayesinde isyanlar bastırılmıştı. Bu isyanlar bastırılırken Hükûmet yolları, mektepleri, konakları, karakolları, kışlaları, bir program dâhilinde ikmal yoluna girmişti. Vekil Faik Öztrak, Kalan yasak mıntıkasında Yusufan, Demenan, Haydaran, Körabbas, Keçel, Bal ve Yukarıabbas aşiretlerinin Hükûmetin tazyikine mukavemetten ümitlerini kesmiş bir hâlde peyderpey teslim olduklarını ve Tunceli mıntıkasında şimdiye kadar toplanan silahların adedinin 14.593 olduğunu söyleyerek bir taraftan tedip harekâtı devam ederken diğer taraftan da imar ve medenileştirme faaliyetlerinin yürütüldüğünü söyleyerek bu imar işlerine dair 543 BCA 30 10 0 0/ 111 751 26. 189 istatistiki bilgiler vermiştir. Tunceli ıslahatının başlamasından Temmuz 1939 tarihine değin Tunceli’de yapılan inşaat işleri şunlardı: "A) Bina inşaatı: 1- Pülümür, Nazimiye, Mameki, Sin ve Ovacık’ta 9 kışla, 2- Nazimiye Mameki, Hozat, Ovacık ve Pertek’te 5 Hükûmet konağı, 3 - Danziğ, Hakis, Seyithan, Tüllük, Karaoğlan ve Amutka’da 6 karakol, 4- Nazimiye, Mazgird, Sahsik, Türüşmek, Dervişcemal, İncik, Türktanır ve Ovacık’ta 8 mektep yapılmıştır. B) Köprüler (Betonarme): 60 metre uzunluğunda Alişan köprüsü, 180 metre uzunluğunda Külüşkür köprüsü, 60 metre uzunluğunda Cip köprüsü, 106 metre uzunluğunda Pertek köprüsü, 60 metre uzunluğunda Singeç köprüsü ve Pülümür’de ayrıca dört beton köprü yapılmıştır. İnşası devam eden köprüler; 100 metre uzunluğunda Mazgirt köprüsü, 80 metre uzunluğunda Türüşmek köprüsü, 120 metre uzunluğunda Mameki köprüsü, 80 metre uzunluğunda Seyithan köprüsü, 80 metre uzunluğunda Ovacık köprüsü. Ahşap köprüler: 180 metre uzunluğunda Dinar, 120 metre uzunluğunda Mameki, 60 metre uzunluğunda Seyithan köprüleri de iki seneden beri kullanılmaktaydı. C) Yollar: Elâzığ- Mameki (100 Km.) şosesi bitmiştir. Nazımiye - Mameki 1 Mameki- Sin yolları otomobil işletmesine açılmıştır Sin- Ovacık Sin- Hozat Pertek- Çemişgezek yolu açılmaktadır. D) Memur ve subay evleri: 190 Nazımiye’de 6 Mameki’de 48 Sin’de 8 Ovacık’ta 10" Vekil Faik Öztrak, kanunun uzatılmasını, Hükûmet nüfuzuna dayanan geçici değil kararlı, daimî ve asla bozulmayacak olan nizam ve asayişin ebediyen kalması ve başlayan imar ve medenileştirme işinin artık burada kökleşmesi için istediklerini belirtmiştir. Dâhiliye Vekilinin ardından bölgeden, Elâzığ Milletvekili Fethi Altay, Cumhuriyet Hükûmetinin en feyizli işlerinden birinin de Doğu’da ağaların, aşiret liderlerinin tahakkümünden bölgeyi kurtarmak olduğunu söylemiş ve bir vatandaş ve bir Elâzığ milletvekili sıfatıyla kanunun süresinin uzatılmasını istemişti.544 Bingöl milletvekillerinden Feridun Fikri Düşünsel,545 Tunceli’de başlayan esaslı ıslah ameliyesinin muvaffakiyeti için Tunceli Kanunu’nun bir müddet daha uzatılmasının zaruret olduğunu beyan ile kanun teklifini desteklemiştir. Yapılan oylamada Tunceli vilayetinin idaresi hakkındaki 2884 sayılı Kanun hükmünün uzatılmasına dair Kanun, 31.12.1942 tarihine kadar üç yıl süreyle uzatılmıştır.546 Kanun’un süresinin uzatılmasına CHP’ye yakın Ulus gazetesi de destek vermişti. Ulus gazetesinden N.A. Küçükata, 17 Temmuz 1939’da istikrar, nizam ve asayişin ebediyen sürmesi için Kanun’un yürürlük süresinin üç yıl daha uzatılmasını doğru ve yerinde bir karar olarak değerlendirmişti.547 1.1.1.5.16. 1939 Yılı Arama Tarama Harekâtı Tunceli bölgesinde takip ve tarama faaliyeti 1939’da Tunceli’nin Kalan yasak bölgesinde 07.07.1939’da başlamıştı. 02.08.1939 tarihine kadar yapılan tarama neticesinde 163 ölü, iki yaralı, 85 sağ ve 120 kişi de teslim olmak suretiyle toplam 370 544 TBMM Albümü 1920-2010, C: 1, s. 256. 545 A.e., s. 303. 546 Kanun No: 3706, Kabul tarihi 07.07.1939, T.C. Resmî Gazete, 14.07.1939, Sayı: 4258; TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 6, C: 4, İçtima: F., 7 Temmuz 1939, s. 175-179. 547 Ayın Tarihi, Temmuz 1939, Sayı 68, Basın Genel Direktörlüğü, s. 113. 191 kişi ele geçirilmişti. Bu tarama sırasında 12 erin şehit ve biri subay olmak üzere 27 askerin yaralanması548 Hükûmetçe ciddiye alınmıştı.549 Devam ettirilen arama tarama harekâtının neticelerine dair Dâhiliye Vekili, 02. 11. 1939 tarihine kadar son durum hakkında bir raporu Başvekâlete sunmuştu. Dâhiliye Vekili bu raporunda Tunceli kanununun tatbik tarihi olan 1936 yılı mart ayından itibaren Tunceli mıntıkasında alınan idari ve inzibatı tedbirler ve icraatın neticelerini gösterir cetveller de sunmuştur.550 Tablo 1.2. Tunceli Kanunu’nun Tatbikinden 1 Kasım 1939 Tarihine Kadar Tunceli Mıntıkasında Yapılan Harekâtlarda Elde Edilen İnsan ve Silah Miktarı ile Zayiatı Gösterir Cetvel Yıl Eşkıyadan Elde Edilen Alınan Silah Verilen Zâyiât Ölü Sağ Teslim Olan Toplam Şehit Yaralı 1936 - - - - 788 - - 1937 262 36 928 1.228 4.263 30 51 1938 13.160 2.107 821 16.088 844 122 251 1939 384 824 2.867 4.075 222 47 552 Toplam 13.806 2.967 4.616 21.389 6.117 199 354 Tablo 1.3. 1937 Yılında Tunceli’ye Civar Olan Vilayetlerden Toplanan Silah Miktarı Vilayet Adet Erzincan 2.845 Elâzığ 703 Bingöl 935 Sivas 4.122 Malatya 21 Toplam 8.626 548 BCA 30 10 0 0/ 111 751 33. 549 BCA 30 18 1 2/87 70 7. 550 BCA 30 10 0 0/ 111 751 30. 192 Bu tablodaki verileri değerlendirmeye geçmeden evvel Tunceli’den Batı vilayetlerine sevk edilen kişi sayısını da vermek gerekiyor. Çünkü Tunceli harekâtlarında hayatını kaybeden insanların sayısı üzerinde yapıldığı gibi nakledilen kişilerin sayısı üzerinden de herhangi bir belgeye dayanmaksızın gerçeklerden çok uzak iddialar ortaya atılmaktadır. 1938 yılında harekâtın bitmesiyle Tunceli’den Batı’ya nüfus nakilleri hızlanmıştı. İcra Vekillerinin 23.12.1938 tarihli toplantısında Tunceli’den Batı’ya nakline karar verilen toplam 12.000 kişiden 11.683 kişinin belirlenmiş mahallere nakil ve iskânlarının gerçekleştirilmiş olduğu anlaşılmış ve bu sayıya ilâve olarak 2.000 kişinin,551 yine 03.06.1939’da 1.000 kişinin,552 23.09.1939’da da 1.500 kişinin553 daha belirlenen mahallere nakil ve iskânlarına karar verilmişti. Tunceli’den Batı vilayetlerine nakli gerçekleştirilenlerin kişilerin sayısı ile burada yürütülen 1937 ve 1938 harekâtları ile 1939 yılındaki takip ve tarama faaliyeti sırasında ölen kişilerin sayısı üzerinde o tarihten günümüze birçok rakam ortaya atılmıştır. Belgelerden takip edebildiğimiz kadarıyla Tunceli bölgesinden Batı vilayetlerine nakline karar verilen kişi sayısı yukarıdaki kararnamelerden hareketle topladığımızda 16.500 kişidir. Harekâtlarda askerden ve asilerden verilen kayıplar da yukarıdaki tablodan yıl yıl ayrıntılı bir şekilde takip edilebilmektedir. Batı’ya nakledilen ve hayatını kaybedenlerin sayıları üzerinden ortaya atılan iddialar gerçekten çok büyük tutarsızlıklar içermektedir. Rakamlar öylesine yüksektir ki bazen o yıllardaki Tunceli’nin toplam nüfusuna yakın rakamlar bile verilmiştir. Harekâtın Tunceli vilayetinin tamamında da olmadığını düşünecek olursak buradan da iddiaların ne kadar gayrı ciddî olduğunu anlayabiliriz. Belgelerde sayı bu şekilde iken Rıza Zelyut’tan Dersim bölgesindeki zayiatın bazı Kürtçü ve bunlara destek veren isimler tarafından nasıl abartıldığını takip edelim. Bu isimlerden Ayşe Hür; "tahminlere göre 110 bin nüfus olan Dersim’in 72 bin kişisi 551 BCA 30 18 1 2/ 85 107 16. 552 BCA 30 18 1 2/ 87 51 6. 553 BCA 30 18 1 2/ 88 93 18. 193 ülkenin değişik bölgelerine sürüldü" diyor. İsmail Beşikçi; "1937-1938’deyse, 50 binin üzerinde Alevi Kürdün öldürüldüğü görülmektedir." "Dersim’de 70 bin ile 90 bin arasında insanın kanına ve canına mal olan bir katliam yaşanmıştı." Mustafa Yelkenli; "Mustafa Kemal’in emriyle yüz bin kadar kişinin katliamına neden olacak bastırma operasyonu" yapıldı demektedir.554 Yabancı yazarlardan Hassan Arfa ise Dersim olaylarında Türk Hükûmetinin yaklaşık 50 bin Dersimliyi başka vilayetlere sürdüğünü yazmıştı.555 1935 ve 1940 yıllarındaki nüfus sayımı dökümlerine baktığımızda gerçekçi verilere ulaşmak mümkün olabilmektedir. Bu iki tarih, harekâtların başlama tarihi olan 1936 yılı öncesi ve bitiş tarihi olan 1939 yılı sonrası nüfus sayımlarının yapıldığı yıllardır. Çemişgezek, Hozat, Kalan, Mazgirt, Nazımiye, Ovacık, Pertek ve Pülümür kazalarından oluşan Tunceli vilayetinin 1935 yılı nüfusu 107.100 iken 1940 yılı nüfusu 94.639 olarak tespit edilmişti.556 Bu veriler Tunceli ıslahat programı için harekâtların öncesi ve sonrası verilerdir. Görülüyor ki öyle yukarıda iddia edilen rakamlar kadar ne nüfus nakli ne de ölüm hadisesi vuku bulmuştur. Yukarıda verilen tabloda Tunceli olaylarında üç yılda toplamda 13.806 kişinin hayatını kaybettiği görülmektedir. Sadece bu belgeyle bile yukarıda tamamen tahmin ya da art niyetli olarak iddia edilen rakamların geçerliliği ortadan kalkmaktadır. Yine tablodan takip edileceği üzere harekâtlarda hayatını kaybedenler daha çok 1938 yılında toplanmıştı. Üç yıldaki toplam 13.806 kişiden 13.160 kişi 1938 yılında hayatını kaybetmişti. Bunda o yıl yapılan harekâtta devrin Başvekili Celâl Bayar’ın Tunceli meselesini temelli halledip tarihe devretmek için başlattığı geniş kapsamlı harekâtın etkisi olsa gerektir. Gerçi belgede bu, 1938 yılı verisi olan 13.160 kişinin hayatını kaybetmesini bu yıl ele geçen silah sayısından hareketle yüzde yüz doğru kabul etmek mümkün olmasa gerektir. Çünkü 1938 yılında ele geçen silah miktarı sadece 844 adettir. Yani bu kadar çok kişinin hayatını kaybettiği harekâtta ele geçen 554 Zelyut, a.g.e., s. 360. 555 Arfa, a.g.e., s. 44. 556 Doğu Sorunu, Necmeddin Sahir Sılan Raporları, Der. Tuba Akekmekçi, Muazzez Pervan, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 2010, s. 219-220. 194 silah miktarı orantısız gibi gelmektedir. Bu sebeple bu sayının, bundan sonra elde edilecek yeni bilgi ve belgelerle teyit edilmeye muhtaç olduğunu söyleyebiliriz. Bunca insanın hayatını kaybetmesi meseleye insani açıdan bakıp değerlendirildiğinde elbette ki kabul edilemez bir durumdur. Ancak tarihi olayların en temel özelliği bilindiği üzere olayı geçtiği günün koşullarına göre değerlendirmektir. Meseleyi başından beri anlattığımız üzere gerçek bilgi ve belgelerle sadece sonuç üzerinden değil de sebepleriyle birlikte değerlendirdiğimizde kanaatimizce daha hakkaniyetli değerlendirmeler yapılabilecektir. 1.1.1.5.17. Tunceli Islahat Programının Akıbeti 1936 yılından itibaren uygulama safhasına konulan Tunceli ıslahat programının en önemli aşaması bölgede asayiş ve emniyetin öncelikle sağlanmasıydı. Üç yıl üst üste sürdürülen bu harekâtlarda bölgede huzur ve güven ortamı tesis edilmişti. Sıra programdaki diğer işleri yapmaya gelmişti. Ancak 1939 yılı harekâtının tam da bittiği aylarda patlak veren Dünya Harbi, Hükûmetin uygulamaya çalıştığı programın başarısında istenilen noktaya gelinmesini engellemiştir. 2884 sayılı Tunceli Kanunu 31.12.1942 tarih ve 3706 sayılı kanun ile iki yıl uzatılmıştı. Bu süre dolarken 16.12.1942 tarih 4330 sayılı Kanun ile iki yıl daha uzatılmasına karar verilmiştir.557 Harbin en hareketli yıllarından 1943 yılında, CHP Tunceli Milletvekili Necmeddin Sahir Sılan’ın seçim bölgesi olan Tunceli vilayetinde yapmış olduğu incelemeler 11.12.1943 tarihinde CHP Genel Sekreterliğine bir rapor olarak sunulmuştu. Raporda harekâtların bitmesinin ardından son dört yılda Tunceli’de yapılan ya da yapılmayan hususlar, Hükûmetin artı ve eksileri ifade edilmişti. Rapor Hükûmetin eksikliklerine de temas ettiği için Tunceli ıslahat programının akıbetini görmemiz açısından önemlidir. Biz burada raporun yalnızca asayiş boyutunu ilgilendiren kısımları ele alacağız. 557 T.C. Resmî Gazete, 26.12.1942, Sayı 5290; Kanunlar Dergisi, C: 24; TBMM Zabıt Ceridesi Devre: VI, C: 29, İçtima: 4, TBMM Matbaası, Ankara, 1943, s. 92, 143. 195 N. Sahir Sılan, vilayetin genel durumu üzerine yapmış olduğu incelemelerde Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal Atatürk devrinde Başvekil İsmet İnönü’nün çizdiği hususi Tunceli ıslahat programının 1943 yılına gelindiğinde 1941 yılından beri duraksamış bir vaziyette olduğunu yapılan kışlaların ve hükûmet yapılarının bakımsız olduğunu, başlanılan ve yarıda bırakılan yolların metruk halinin çok hazin olduğunu belirtmişti. Rapora göre, Dördüncü Umumi Müfettişliğin ilk hamlede ve ilk yıllarda bu çevre üzerindeki yakın ve sürekli olan ilgisi türlü sebeplerle kaybolmuştu. Bunun başlıca sebeplerinden biri hususi bir idare tarzının icaplarına göre çalışması gereken Tunceli Vali ve Komutanının, Umumi Müfettişliklere ait kanun ve talimatname hükümlerine göre, Umumi Müfettişlik bölgesindeki diğer vilayet işleri ile de görevli olmasına rağmen Kor komutan olarak Maraş’ta558 vazifelendirilmesiydi. Kor komutanın bir yandan Tunceli Vali ve Komutanlığına, diğer yandan Umumi Müfettişliğe ait işleri gerektiği gibi görebilmesinde zorluklar olmuştu.559 N. Sahir Sılan 2884 sayılı Tunceli çevresi hususi kanununun yöredeki tatbikinin akislerini de gözlemlemişti. Necmeddin Bey, halk görüşü ile programı değerlendirmiştir. O’na göre halk eskiden genel olarak silahlı haydutlardan, aşiretlerde seyyit denilen ruhani reislerden ve reis adını taşıyan aşiret ağalarının elinde hayatları, malları ve toprakları tehdit altındayken artık değildi. Halk, Hükûmete serbestçe yaşamak imkânı bulduğundan dolayı minnettardı. Halk minnettar olduklarını belirtmekle beraber seyyit ve ağa zümrelerinin hala aralarında silahsız olarak yaşamasından rahatsızdı. Sılan, bu durumun bölge halkını huzursuz ettiği izlenimine kapılmış ve halk için zararlı ve çok tehlikeli olan seyyitlerle ağaların gizli hareketler ile ileride fena neticeler verebilecekleri uyarısında bulunmuştu. Necmeddin Bey, daha önce başlanılan ıslah ve tedip hareketleri müspet netice vermemiş olmasına rağmen Tunceli kanunu ile girişilen ıslah ve tedip hareketlerinin tam bir muvaffakiyetle başarılmış olduğunu ifade etmiştir. Bu tespitlerle Tunceli özel0/ 146 13 4. 559 Doğu Sorunu, s. 187-206. 196 kanununun tatbikini halk görüşüyle ortaya koyan Necmeddin Bey "Tunceli’de yerleşen Hükûmet nüfuzu kurulacak geniş bir maarif şebekesi ve kuvvetli kültür hamlesiyle kökleştirilmeli ve sağlanmalıdır" önerisinde bulunmuştur.560 N. Sahir Sılan, Tunceli’de geçmiş yıllarda birçok defa isyana sebep olan; yerine getirilemeyen mükellefiyetlerden askerlik konusunda, vilayet çevresinde askerlik işlerinin düzenli bir durumda olduğunu ve halkın askerliğe büyük ilgi gösterdiğini belirtmişti.561 Sahir Sılan’ın Tunceli ıslahat programının başarısına dair hazırlamış olduğu bu rapora baktığımızda Hükûmetin programı uygularken ilk yıllarda taşıdığı heyecanı sonraki yıllarda kaybettiğini icraatlardan anlayabilmekteyiz. Bunda en büyük faktör, kanaatimizce Hükûmetin Dünya Harbi şartlarıyla meşgul olmasıdır. Ancak yine de 1943 yılında, üzerinde yedi yıldır çalışılan bir program olarak birçok başarıya imza atıldığı da söylenebilir. Bu raporun ne kadar etkisi olduğu bilinmez ama 1944 yılı bütçe müzakereleri Mecliste sürerken 23.05.1944 tarihli müzâkerede hem bu Tunceli Kanunu’nun yürürlük süresi hem de daha önce Elâzığ’a nakledilmiş olan Tunceli Vilayet merkezinin Elâzığ’dan Tunceli’ye nakledilmesi konusu Mecliste tartışmaya açılmıştır. Elâzığ Milletvekili Sabit Sağıroğlu562 7 sene evvel Doğu’da büyük bir harekât yapıldığı, bu harekâttan sonra orada Tunceli vilayeti namıyla yedi kazadan mürekkep bir vilayet teşkil edildiğini, yedi seneden beri bu yeni vilâyetin Elâzığ vilayeti merkezinde adlî ve sair bütün teşkilâtı ile vazifesini ifa ettiğini beyan ile sözlerine başlamıştır. Sağıroğlu, Tunceli vilayetinde yapılan tedip harekâtı mıntıkasına bu yedi kazadan beş kazanın dâhil olduğunu bu mıntıkaların Hükûmetten uzak kaldıkça, her zaman Tunceli’nin eski hale geri dönme ihtimalinin mevcut olmasından bahisle Tunceli vilayet merkezinin Dersim’in ortasında münasip görülecek bir mahalle nakledilmesini istemiştir. Bingöl Milletvekili Feridun Fikri Düşünsel de bölgeyi, bölge insanını çok iyi bilen birisi sıfatıyla bu meseleyi esaslı surette kökünden, katî olarak 560 A.e., s. 210-212. 561 A.e., s. 224. 562 TBMM Albümü 1920-2010, C: 1, s. 322. 197 tasfiye etmek için, muhakkak olarak "Devletin otoritesini temsil eden vilayetin şimdiki Tunceli’nin göbeğine gidip oturması en büyük bir zarurettir" demiştir. Erzincan Milletvekili Abdülhak Fırat,563 da bölgedeki asayişin devamı için "Dersim için de vilayet tekmil teşkilatıyla lazımdır" diyordu. Tunceli Milletvekili Hasan Üçöz de564 diğer bölge milletvekilleri gibi vilayet merkezinin Elâzığ’dan Tunceli merkezine gelmesinin çok zaruri ve kati olduğunu Vilayet’e yaptığı ve hemen hemen bir ay kadar orada kalıp Vilayet’in 24 köyünü, bütün kazalarını ve nahiyelerini gezdikten sonra halkın da bu isteği dört gözle beklemekte ve istemekte olduklarını belirtmişti. Tüm bu beyanlardan sonra kürsüye gelen Dâhiliye Vekili bu isteklere kayıtsız kalmamış ve müspet yaklaşarak şu açıklamada bulunmuştur: "Bugün Tunceli’nde inzibat tesis edilmiş ve bundan sonra; teessüs etmiş olan inzibatı muhafaza ve Tunceli halkının iktisadi kalkınması devri hulul etmiş olduğu için hakikaten Tunceli vilayet merkezinin Tunceli vilayeti dâhiline girmesi lazımdır. Bu lüzum gerek vali ve komutanlık sıfatını üzerinde tutan Umumi Müfettiş tarafından ve gerek diğer vilayet erkânı tarafından tetkik edilmiştir. Yalnız gerek Tunceli merkezinin vilayet dâhiline girmesi, gerek Çemişgezek ve emsali yasak bölgelerin muhafaza mı, kaldırılması mı, daraltılması mı keyfiyeti ilk fırsatta benim oraya gideceğim âna talik edilmiştir. Hükûmetle bunu bu şekilde kararlaştırdık. Ümit ediyorum ki, Meclisin tatilinden sonra derhal oraya gidip tetkikat yapacağım." Bu açıklama sonrasında Meclisten "çok muvafık ve teşekkür ederiz sesleri" yükselmişti. Görülüyor ki bu cevap Mecliste sadece bölge milletvekillerini değil aynı zamanda birçok milletvekilini de memnun etmiştir.565 Meclisteki genel kanı Tunceli’de artık asayişin sağlandığı, huzur ve emniyetin tesis edildiği yönündeydi. Tunceli vilayet merkezinin Elâzığ’dan alınıp Tunceli’ye götürülmesine Hükûmet bu şekilde olumlu yaklaşırken 18.12.1944 tarih ve 4687 sayılı Kanun ile 2884 sayılı Tunceli Kanunu bir yıl,566 ardından 25.12.1945 tarih ve 4809 sayılı Kanun ile bir yıl daha uzatılmıştır.567 563 A.e., s. 323. 564 A.e., s. 430. 565 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 7, C: 10, İçtima: 1, TBMM Matbaası, Ankara, 1944, s. 199-210. 566 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 7, C: 14 İçtima: 2, TBMM Matbaası, Ankara, 1945, s. 85, 109; T.C. Resmî Gazete, 23.12.1944, Sayı: 5887. 567 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 7, C: 20, Toplantı: 3, TBMM Matbaası, Ankara, 1946, s. 352- 353. 198 Bu uzatmalar Dâhiliye Vekilinin verdiği sözlerin yerine getirilmediğini ortaya koyuyordu. Hükûmetin bu istekleri karşılamaması mahallinden aldığı raporlara dayanmaktaydı. Dördüncü Umumi Müfettişlik bölgesinin 1945 yılına ait ilk sekiz aylık genel durum raporu İçişleri Bakanı tarafından 15.09.1945’te Başbakanlığa sunulmuştu. Sunulan raporda bölgenin asayiş durumuna ilişkin bilgiler de verilmişti. Rapordaki bazı hususlar henüz Tunceli Kanunu’nun yürürlükten kaldırılma zamanının gelmediğini Hükûmete düşündürmüştü. Raporda Müfettişlik bölgesindeki durumun genel olarak iyi olmakla beraber eski isyan artıklarının varlığının şüphesiz olduğu, idare makamlarının dayanacakları adalet teşkilatına burada çok önem verilmesi, en iyi hâkimlerin buralara gönderilmesi, yargıç ve savcılık yerlerinin boş bırakılmaması gibi hususlar yerine getirilse de bu durumun kökten düzelmesi için milli eğitimin yayılması ve halkın kati olarak toprağa bağlanması ve şekavet neslinin ihtiyarlayıp ortadan kalkması ile mümkün olacağı ifade edilmişti.568 Bu rapordan bir yıl sonra artık 4809 sayılı kanunla bir yıl daha uzatılan 2884 sayılı Tunceli Kanunu’nun süresi dolarken Hükûmetin isteği doğrultusunda 30.12. 1946’da Tunceli ili merkezi, geçici olarak bulunduğu Elâzığ (Mameki) kasabasından Kalan kasabasına nakledilmiştir.569 Hükûmet, Vilayet merkezinin Kalan kasabasına naklinin ardından bu tarihe kadar dört defa uzatılan Tunceli Kanunu’nun 31.12.1946’da sona ermesi ve Tunceli ilinin idaresi diğer iller gibi Vilayetler İdaresi Kanunu ile Özel İdarelere ilişkin diğer mevzuatın genel hükümleri dairesinde uygulanmaya başlanacak olması dolayısıyla Dördüncü Genel Müfettişliğin durumu da diğer Genel Müfettişlerin görev ve yetkileri ile aynı şartlara bağlanmasını lüzumlu görmüştü. Bu bağlamda Elâzığ, Tunceli, Erzincan, Bingöl illerini kapsayan Dördüncü Genel Müfettişliğin mülki bir idare ve murakabe makamı olarak devam etmesi esasında mutabık kalınmıştı. Bununla beraber "Hükûmetçe lüzum görüldüğü takdirde Ordu ile bağlılığı baki kalmak üzere orgeneral veya korgeneral rütbesinde bir zatın da bu makama tayini"ni istemişti.570 568 BCA 30 10 0 0/ 72 471 12. 569 Kanun No: 4993 Kabul tarihi 30 12. 1946, Kanunlar Dergisi, C: 29. 570 TBMM 57 Nolu Komisyon Raporu, (30.12.1946). 199 Bu rapor doğrultusunda tasarı, Mecliste 30.12.1946 tarihinde gündeme geldiğinde İçişleri Bakanı Şükrü Sökmensüer,571 Tunceli il merkezinin Kalan Kasabası’na nakline dair kabul edilen 4993 numaralı Kanun’la Tunceli’deki fevkalade tedbirler sisteminin ortadan kalktığını, 1 Ocak’tan itibaren bu mıntıkada normal bir idare başlayacağını ancak normal bir idare için tasarının kabul edilmesi gerektiğini belirtmiştir. Aynı gün kabul edilen Kanunla; "Dördüncü Genel Müfettişliğe, Hükûmetçe lüzum görüldüğü takdirde, ordu ile bağlılığı baki kalmak üzere orgeneral veya korgeneral rütbesinde bir zat seçilebilir" deniliyordu. 572 Bu Kanun sonrasında Hükûmet, Dördüncü Genel Müfettişliğe eski Tunceli Vali ve Komutanı Korgeneral Ekrem Baydar’ın Dördüncü Genel Müfettiş olarak tayinini 20.01.1947’de kararlaştırmıştır.573 Her ne kadar Hükûmet bir askerin seçilmesini bu tarihte uygun görmüş olsa da mevzuat üzerinde yapılan bu düzenleme önemliydi. Esasları dönemin Başvekili İsmet İnönü tarafından belirlenen Tunceli Kanunu 1936 yılı başlarında yürürlüğe girmiş on bir yıl boyunca uygulandıktan sonra 1946 yılı sonunda yürürlükten kalkmıştı. Kanun ile bölgede istenen emniyet ve asayiş büyük ölçüde sağlanmıştı. Ancak bölgeyi medenî hayat şartlarına sahip kılma adına yapılmak istenen yol, mektep, hastane, adliye vs. gibi birçok teşkilat ve yatırım ile bölgenin iktisadi ve kültürel durumunda yapılmak istenen değişiklikler bu Kanun’un yürürlükte kaldığı süre zarfında tamamlanamamıştı. Kanun’un güvenlikçi politikaları yönüyle kaldırılması isteği özellikle bölge milletvekilleri tarafından Mecliste 1944 yılı mayıs ayından itibaren dillendirilen bir istek olmuştu. Ancak Hükûmet, bu isteklere henüz ıslahat programının başarıya ulaşmadığı gerekçesiyle sıcak bakmamıştır. Programdaki belirlenen hedeflere ulaşılmamasına rağmen yine de 1946 yılı sonlarında Tunceli Kanunu yürürlükten kaldırılmıştır. Bu değişiklikte kanaatimizce II. Dünya Harbi sonrasında Türkiye’deki demokratikleşme rüzgârının da etkisi vardır. Çünkü ülkede artık çok partili hayata geçilmişti. Tunceli Kanunu ile Hükûmetin Vilayette yaptıkları ya da yapmadıkları Meclis içinde ve dışında sürekli tartışılmaya, eleştirilmeye çok müsait bir konu olduğu için Hükûmet bunlara hiç mahal bırakmadan gelen istekler 571 TBMM Albümü 1920-2010, C: 1, s. 470. 572 Kanun No: 4996, Kanunlar Dergisi, C: 29; T.C. Resmî Gazete, 06 01.1947, Sayı: 6498; TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 8, C: 3, Toplantı: 1, TBMM Matbaası, Ankara, 1947, s. 847-848. 573 BCA 30 18 1 2/ 112 88 17. 200 doğrultusunda Kanun’u yürürlükten kaldırmıştır. Islahat programı kapsamında Tunceli’den Batı'ya nakledilen kişilerin eski yerlerine dönmeleri meselesi, ilerleyen sayfalarda teferruatıyla ele alınacağı için burada değinmiyor ve bu bahsi burada kapatıyoruz. 1.1.1.6. Mustafa Muğlalı Olayı CHP’nin iktidar yıllarına ait Hükûmete yönelik en büyük eleştiri konularından biri de şüphesiz Van’ın Özalp ilçesinde 30 Temmuz 1943 tarihinde meydana gelen 32 kişinin mahkemesiz öldürülmesi olayıdır. 1943 yılında cereyan eden olayın yıllarca üstü kapatılmıştı. Olayın çok partili hayata geçince ülke gündemine girmesi meydana gelişinden beş yıl sonra olmuştu. Ancak ne var ki olayın etraflıca araştırılması ve sonuçlarının ortaya konulması da yıllar sürmüştü. CHP iktidarında bir sonuca bağlanamayan olay, DP iktidarının neredeyse son yıllarında ancak 1958 yılında açıklığa kavuşturulmuştur. Mesele anlaşılsa bile olayın üzerinden 16 yılın geçmiş olması, faillerin bir kısmının hayatta olmayışı, bir kısmının ise suç ile ilişkilendirmek için yeterli delilin olmayışı ve 1950 yılında çıkan 5677 sayılı Af Kanunu Türk Ceza Kanunu’nun 230. ve 240. maddeleri gereğince zanlılar hakkında ceza davası açılamamış, böylelikle dava kapanmıştır. Hükûmete hadiseyle ilgili olarak sorumlular hakkında hesap sormaya çalışan ilk isim, çoğulcu demokrasinin vermiş olduğu rahatlıktan olsa gerek Hükûmet partisinden CHP Van Milletvekili Muzaffer Koçak574 olmuştur. Koçak, Van’ın Özalp ilçesinde kurşuna dizilen 33 kişi ile ilgili 15.11.1948’de Adalet, Milli Savunma ve İçişleri Bakanlarının cevaplandırması isteğiyle CHP Meclis Grubuna soru önergesi vermişti.575 Bu önerge üzerine mesele, Meclis gündemine gelmeden önce Parti yöneticileri ve ilgili bakanlar arasında idare kurulunda görüşülmüştü.576 Hadiseyi Meclisin gündemine getiren isim ise DP Eskişehir Milletvekili İsmail Hakkı Çevik577 olmuştur. Çevik, hâdise ile ilgili 03.12.1948 tarihinde verdiği soru önergesinde böyle 574 TBMM Albümü 1920-2010, C: 1, s. 507. 575 BCA 30 1 0 0/ 42 252 18 lef 2. 576 BCA 30 1 0 0/ 42 252 18 lef 1. 577 TBMM Albümü 1920-2010, C: 1, s. 467. 201 bir hâdisenin olup olmadığı ve failler hakkında bir muamele yapılıp yapılmadığını öğrenmek istemiştir. Önergenin Mecliste görüşüldüğü gün İsmail Hakkı Bey, hadiseye dair Meclisi bilgilendirmiştir. Çevik’e göre 1943 senesinde Özalp kazasına bağlı Miranengiz köyünden 15 şahıs İran hududuna tecavüz etmiş ve Belesur köyünün sığırlarını sürüp içeri getirmişti. 3-4 gün sonra bu köy halkı Özalp kaymakamına müracaat ederek hayvanlarının iadesini istemişlerdi. İade imkânı bulunmayınca mukabele-i bilmisl kaidesine uyarak onlar da 30-40 kişi silahlanıp bizim hududu geçmişler ve 20 km içeride bulunan Özalp kazasının merkezine kadar yanaşmışlar ve bu köyün bütün hayvanlarını sürüp götürmüş, sınırı geçmişlerdi. Vakıa bu şekilde meydana gelince vaziyeti kurtarmak için Jandarma Kumandanı Vasfi Bayraktar zikredilen Miranengiz, Mirahur ve Harapsonik köylerinden 32 vatandaşı eşkıyaya yataklık suçundan gözaltına aldırmış ve bunlar tevkif edildikleri tarihten 6 gün sonra Koçkıran deresi namı ile bilinen yere götürülerek makineli tüfek ateşi ile kurşuna dizilmişlerdi. Hâdise, Van Cezaevinde mahkûm olan İbrahim isminde bir vatandaşın 1943 senesinde Cumhurbaşkanlığı, Meclis Başkanlığı, Adalet ve İçişleri Bakanlıklarına olmak üzere dört arzuhal ile bu vakayı haber vermesiyle ortaya çıkmıştı. Bu arzuhallerden Meclise gönderilen arzuhal, usulen Dilekçe Komisyonuna verilmiş, Komisyon da hadiseyi İçişleri Bakanlığından sormuştur. Bakanlığın cevabı ise şu şekilde olmuştur: "Polis vazife ve salahiyetleri kanununun lağvedilmiş olan 18. hükmüne dayanılarak Özalp kazasının Miranengiz, Mirahur ve Harapsonik namıyla anılan 3 köyünden 32 vatandaşın kaçakçılara ve eşkıyalara yataklık ettikleri, zan altına alındıkları ve bunların 6-7 gün Özalp kazasında alıkonulduktan sonra, huduttaki geçit yerlerini göstermek üzere bir jandarma müfrezesiyle hududa sevk edildiklerini, bunlar hududa yaklaştıkları sırada karşı huduttan ateş açılmış ve bilmukabele bizim müfreze de onlara ateş açmış ve neticede bu 32 vatandaş iki ateş arasında kalarak ölmüşlerdir." İsmail Hakkı Çevik, olayı ihbar eden kişinin 32 kişinin kasten öldürüldüğünü iddia ettiği, olaya muttali olan İçişleri Bakanlığının ise kazaen öldüklerini söylese bile hataen bir kişi öldürmenin dahi suç olduğu, ancak bu konuda 1943 tarihinden beri Bakanlığın hiçbir şey yapmadığını söylemiştir. Çevik, yine bu hiçbir şey yapmama hareketsizliğinin Meclis içtüzüğüne göre Meclis Komisyonuna gelen işlerin 1,5 ay 202 zarfında sonuçlandırılması kuralına rağmen Komisyonun da hareketsiz kaldığını söylemişti. İsmail Hakkı Çevik’e Milli Savunma Bakanı Hüsnü Çakır cevap vermişti. Çakır, hadisenin askeri şahıslar ile ilgili olduğundan adli amirliğin tahkikat açıp takibat yapılmasına karar verdiğini, bununla beraber meselenin tamamen yargı merciine intikal etmediğini, adaletin tecellisi için gereken şeylerin yapılacağını söylemişti. Tekrar söz alan İsmail Hakkı Çevik, "bu kötü ve teessür verici hâdisenin fâillerinin adalete teslim kararını" yakında beklediklerini söylemişti.578 Özalp olayı dönemin gazetelerine de yansımıştı. 25 Haziran 1948 tarihli Yeni Gazete’de Asım Us, Van’daki suiistimaller meselesinde haklı veya haksız ortaya atılan bir takım maddî isnatların mahkemeye intikal ettiği halde müspet veya menfi bir hükme varılmamış olmasını, ağır işleyen adalet sistemi ve bu sistem üzerinde bir denetim mekanizmasının olmayışına bağlamıştı.579 Hâdisenin bu şekilde Meclis gündemi ve adli mercilere intikaliyle birlikte olay sırasında bölgede bulunan ve öldürme emrini bizzat verdiği iddia edilip hakkında takibat yapılan Emekli General Mustafa Muğlalı 1 Eylül 1949 tarihinde tutuklanarak askerî tevkifhaneye konulmuştu. Genelkurmay Askerî Mahkemesi sanık Mustafa Muğlalı ile arkadaşlarını tutuklamış ve yargılamalar sonunda bunlardan Mustafa Muğlalı’nın mahkûmiyetine ve diğerlerinin beraatlarına 2 Mart 1950 tarihinde karar vermiştir. Bu hüküm Askerî Yargıtayca Mustafa Muğlalı’nın aklî haletinin tetkik ettirilmemiş olması sebebiyle 16 Haziran 1950 tarihinde bozulmuştu. Gülhane Hastanesinde yaptırılan muayenede Muğlalı’nın ileri derecede bunaklığa müptelâ olduğu raporla tespit edilmişti. Bununla birlikte hasta ve felçli bir halde yatmakta olan ve konuşamayan Muğlalı, 11 Aralık 1951’de ölmüştü.580 578 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: VIII, C: 14, Toplantı: 3, TBMM Matbaası, Ankara 1949, s. 8-9. 579 Yeni Gazete, 25 Haziran 1948; Ayın Tarihi, Haziran 1948. 580 İsmail Beşikçi, Orgeneral Muğlalı Olayı, Otuzüç Kurşun, Belge Yayınları, İstanbul, 1991, s. 42; Şevket Beysanoğlu, Diyarbakırlı Fikir ve Sanat Adamları, C: 3, San Matbaası, Ankara, 1997, s. 235. 203 Mustafa Muğlalı’nın almış olduğu hasta raporunun teyidi ve olayda rolü olan kişilerin sorumluluklarının ortaya çıkarılması CHP döneminde mümkün olamamıştı. Böylelikle mesele, DP iktidarı dönemine kalmıştır. 1.2. CHP DÖNEMİ ADLİ POLİTİKALAR Ankara’da 23 Nisan 1920’de yeni bir devlet kurulmuştu. Bu devlet, dışta işgalci İtilaf devletlerine karşı mücadele ederken içeride de otoriter varlığını İstanbul Hükûmetine kabul ettirmek için mücadele ediyordu. İşte bu süreçte toplumun eskiden beri sürdürdüğü olağan yaşantısı ve de savaşın getirdiği bazı sorunlar içerisinde ortaya çıkan asayiş vakaları yeni bir yönetim için çözülmesi gereken büyük problemlerdendi. Bahsini ettiğimiz bu problemleri çözmek için Ankara’daki yeni yönetimin hem millî mücadele günlerinde hem de 1923 sonrası tarihlerde çıkarmış olduğu bir dizi kanun, af yasaları vardır.581 1.2.1.1. Af Yasaları Af yasaları genelde bir ülkede, yeni bir devlet ya da yönetimin işbaşına gelişinde, savaş öncesi ve sonrasında, bizde olduğu gibi köklü inkılapların sonrasında sıkça başvurulan bir yöntem olagelmiştir. Millî Mücadele ve CHP dönemi boyunca çıkarılan bu af kanunlarının hepsini incelemek bizim bu çalışmamızın kapsamı dışındadır. Onun için biz sadece çalışma sahamız olan Doğu vilayetlerini ilgilendiren yasal düzenlemeleri, af kanunlarını ele alacağız. Yapmış olduğumuz araştırmalara göre Hükûmet, daha Cumhuriyet ilân edilmeden çıkarmış olduğu kararnâmeler ile bölgede asayişi sağlamayı hedeflemiştir. 581 Bu konuda ayrıntılı bilgi için bkz. Cahide Sınmaz Sönmez, Cumhuriyet Döneminde Çıkarılan Af Yasaları ve Topluma Yansımaları (1923-1974), Hacettepe Üniversitesi, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara, 2005. 204 Cumhuriyet sonrası ise çıkarılan kanun ve aflar, asayişi tesis edip, geçmişte yaşanmış bir takım acı olayları unutarak tekrar devlet millet kaynaşmasını ve toplumsal huzuru sağlamayı hedeflemiştir. Hükûmet, Millî Mücadele döneminde çıkarmış olduğu kanun ve afların haricinde doğrudan bölgeyi, bölge halkını ilgilendiren kararnâmeler ile bölgede eşkıyalık yapan kişilerin Tecil-i Takibat Kanunu’ndan yararlandırılarak topluma kazandırılmasını istemişti. Bu kararnamelerden birkaç örnek verecek olursak; İcra Vekilleri Heyeti 03.07.1923 tarih ve 2591/728 sayılı kararname ile Siirt Livasının Garzan Kazasında Hükûmete teslim olan 164 şahsın582, 17.10.1923 tarihli kararname ile de düşman işgalinden kurtarılmış olan vilayetlerden eşkıya erbabından 706 şahsın583 Tecil-i Takibat Kanunu’ndan yararlandırılmasına karar vermişti. Yeni Türk devleti İstiklal Savaşı’ndan sonra ülkede asayişinin sağlanması konusunu esaslı bir şekilde ele almıştı. Bu konuda ilk icraat ülkedeki şekavetin ortadan kaldırılması için 18.10.1923 tarih ve 356 sayılı İzale-i Şekavet Kanunu’nu çıkarmak olmuştur. Kanunla şakî (eşkıya) tanımlaması içerisine giren kişilere Dâhiliye Vekâletince mühlet verileceği ve gelip teslim olmaları durumunda haklarında takibat yapılmayacağı kararlaştırılmıştı.584 Bu kanun ile aslında daha çok Doğu vilayetlerinin asayiş problemine çözüm bulunmak isteniyordu. Çünkü Doğu vilayetlerinde çeşitli sebepler yüzünden asayiş vakaları diğer vilayetlerden daha fazlaydı. Bu Doğu vilayetlerinden sürekli asayiş vakalarının yaşandığı Dersim vilayeti için ilk Meclis döneminde, Dersim mebusları Diyab (Yıldırım), Mustafa (Öztürk),585 Kansu zade Hayri (Kanko) 586 tarafından Dersim’in umumi ahvâli hakkında bir takrir verilmişti. Bu takrirde yüzyıllardır Dersim’de devam eden olayların sebepleri izah edildikten sonra vilayetin mahallî idaresi için alınması gereken birtakım öneriler sunulmuştu. Bunlar arasında Dersim 582 BCA, 30 18 1 1/ 7 24 12. 583 BCA 30 18 1 1 / 7 38 7. 584 TBMM Zabıt Ceridesi Devre: 2, İçtima: 1, s. 757-797. 585 TBMM Albümü 1920-2010, C: 1, s. 22. 586 A.e., s. 22. 205 sancağı dâhilinde şimdiye kadar vukua gelen suçların affedilmesi de vardı. Bu aftan Dersim civarında bulunan Elâziz, Maden, Arapkir, Eğin, Kemah, Erzincan, Pülümür, Mamahatun, Tercan, Kiğı, Çapakçur ve Palu kazaları Müslüman unsurlarının da istifade etmesi istenmekteydi. Mecliste 04.04.1921 tarihinde müzakere edilen önergenin Vekiller Heyeti’ne gönderilmesine karar verilmişti.587 1923 yılında çıkarılmış olan İzale-i Şekavet Kanunu’nda işte biraz da bu talebin etkili olduğunu söyleyebiliriz. Bu kanundan kısa bir süre sonra zafer ve sulh şerefine 26 Aralık 1923 tarih ve 391 numaralı Affı Umumi Kanunu çıkarılmıştı. Kanun’da; Cumhuriyet’in ilân tarihi olan 29 Ekim 1923 tarihine kadar işlenmiş olan bilumum suçların failleri hakkında hükmolunmuş veya olunacak cezaların yarısı indirilmişti. İdam cezaları on beş sene küreğe ve müebbet kürek cezaları on sene küreğe ve müebbet kalebentlik cezaları on sene kalebentliğe ve müebbet nefi cezaları588 da üç sene nefiye düşürülmüştü.589 Bu kanunun çıkarılmasının üzerinden bir yıl bile geçmeden Doğu vilayetlerinin birçoğunda etkili olan Nasturi ve Şeyh Sait isyanları bölgede sağlanmak istenen asayişe ciddî anlamda sekte vurmuştu. Doğu vilayetlerindeki adli vakaların daha önceki yıllara göre Şeyh Sait isyanıyla birlikte arttığı istatistiklere yansımıştı.590 Şeyh Sait isyanı bastırıldıktan sonra Hükûmet, Doğu’da başlatılacak olan köklü ıslahat programı öncesinde bazı şahısların Batı vilayetlerine nakillerine dair 19 Haziran 1927 tarih ve 1097 numaralı bir yasa çıkartmıştı.591 Doğu'da tenkil harekâtı ile güvenliğin sağlanması üzerine 19 Haziran’dan sadece altı ay sonra 5 Aralık 1927 tarih ve 1178 sayılı Kanun ile "Bazı Şahısların Şark 587 TBMM Zabıt Ceridesi C: 9, Devre: 1, İçtima: 2, TBMM Matbaası, Ankara, 1954, s. 118-119. 588 Sürgün cezası. 589 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 2, Cilt: 4, İçtima Senesi: 1, Birleşim: 74, Ankara, 1968, s. 460-473. 590 Doğu vilayetleri ceza davalarının istatistiki verileri için bkz. İstatistik Yıllığı, C: 1, DİE, 1928, Cumhuriyet Matbaası, İstanbul 1928, s. 70-72; İstatistik Yıllığı 1929, DİE, Cumhuriyet Matbaası, İstanbul 1929, s. 96-97. 591 BCA 272 0 0 12/ 54 133 15 lef 1-2. 206 Mıntıkalarından Garp Vilayetlerine Nakilleri Hakkındaki Kanun Hükmünün Kaldırılmasına Dair Kanun" kabul edilmişti.592 Hükûmet, böylelikle isyanın o ilk zamanlarındaki tutumunu, değiştirmiş oluyordu. Bu politika değişikliği ile eski yaşanmışlıklar, acılar unutulmak istenmişti. Yine 9 Mayıs 1928 tarihli ve 1239 sayılı "Şark Mıntıkasında Muayyen Vilayet ve Kazalarda Ceraim Takibatı ile Cezalarının Tecili Hakkında Kanun" çıkartılacaktır.593 Başvekil İsmet Bey tarafından 28 Mart 1928 tarihinde Meclise arz edilen kanun lâyihasının gerekçesinde; 1178 numaralı kanunun etkisi ile Şark vilayetlerinde çoğu kişinin Cumhuriyet Hükûmetinin adaletine iltica ederek sığındığı, sığınmaları kabul olunan firariler hakkında kamu davalarının açılarak bunların tutuklanmalarının teslim olma arzusunda bulunan diğer firariler üzerinde suitesir icra eylediğinden bu gibiler hakkında takibatın ertelenmesinin memleket menfaatine olduğu ifade edilmişti. 9 Mayıs’ta kabul edilen Kanunun birinci maddesi ile: "Şeyh Sait vakası ve müteakip şekavet hadiseleri dolayısı ile bütün isyan mıntıkasında idare-i örfiyenin ilgası tarihi olan 23 Kasım 1927’ye kadar askerî kuvvetler ve memurini devlet taraflarından isyanın tenkili emrinde yapılmış olan bütün efal ve harekât cürüm ve kabahat addolunmaz" denilmişti. (md.1) Dâhiliye Vekili Şükrü Kaya 7 Mayıs tarihli görüşmelerde; bu kanun maddesi ile isyan vakası ve şekavet hadiselerin sonlandırılmasında vazife alan kişilerin korunurken istenmeyen olayların gelecekte de tekrarlanması durumunda mahallî kuvvetlerin de hadiselerde görev alarak fesat çıkaranların karşına çıkacağını, bunun da onlar için şimdiden bir ihtar olduğunu şu sözlerle ifade etmişti: "Bununla Cumhuriyet kanunlarına ve müesseselerine silah çekmek gaflet ve delaletinde bulunacakların bihakkın maruz ve mahkûm olacakları tedibatın ciddiyeti gösterilmiş oluyor. Bu tedip ruhu dün ne kadar çetin idi ise, yarın da aynı mahiyeti koruyacaktır. Zaten her vatandaş gibi, sulh ve sükûnun huzur ve nimetlerinden istifade 592 Resmî Cerîde, 12 Aralık 1927, Sayı: 759; TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 3, C: 1, İçtima Senesi 1, TBMM Matbaası, s. 83-86. 593 T.C. Resmî Gazete, 14.05.1928, Sayı: 888; TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 2, C: 4, İçtima Senesi: 1, s. 60-62. 207 hakkına malik olan Cumhuriyet’in müdafaa kuvvetleri, eğer barış zamanında hayatları pahasına sırf memleketin selâmet ve birliğinin temini için vazife başına davet olunurlarsa, elbette silah fenninin bütün icaplarına göre hareket mecburiyetinde kalırlar." Kanunun ikinci maddesi ile Şeyh Sait vakası ve onu takip eden şekavet hadiselerinde doğrudan doğruya veya dolaylı olarak dahli bulunanlar ile bu hadiselerin vukuundan itibaren 23 Kasım 1927’ye kadar geçen müddet zarfında Diyarbekir, Elâziz, Van, Bitlis, Hakkâri, Mardin, Urfa, Siirt, Beyazıt ve Malatya vilayetleri ile Besni, Hınıs ve Kığı kazalarında, kişiler tarafından işlenen cürüm ve kabahatlerden dolayı zanlı ya da mahkûm durumunda olanların haklarındaki takibatın icrası veya hükümlerin infazı tecil edilmişti. Bu tarihte hâlâ firarda bulunup da bu kanunun neşri tarihinden itibaren üç ay zarfında dehalet etmeyen zanlı ve mahkûmlar tecilden istifade edemeyeceklerdi. (md.3) Görülüyor ki Hükûmet, bu kanun ile eski defterleri kapatmak istiyor bölge halkına şefkatli yüzünü gösteriyordu. Ancak istenmeyen olayların patlak vermesi durumunda devletin takınacağı tavır da açıkça belirtilmişti. Böylelikle Hükûmet bölgede normalleşmenin önünü iyice açmıştı. Özellikle gerek yurt içi gerekse yurtdışında hâlâ firarda olan kişilerin bu Kanun’dan istifade etmesi bekleniyordu. Kanun hem toplumsal huzurun sağlanması hem de 1927 yılı Ekim ayında kurulan fesat örgütü, Hoybun Cemiyeti’nin zararlı propagandalarının önüne geçmek için çıkartılmıştı. Hoybun Cemiyeti, Türkiye’de ve Türkiye dışında Irak, Suriye gibi ikinci ülkelerde bu isyan ve şekavet hadiselerinde firar hâlinde yaşayanları maksatları uğruna kullanmakta ve bu kişiler üzerinden şekavet ve Kürtçü politikalar üretme peşindeydi. Bu bağlamda bu Kanun’un aynı zamanda Devlet’in kendi vatandaşını kendine düşman yapmama adına çıkarılmış bir Kanun olduğunu da söyleyebiliriz. Bu Kanun’un ardından 28 Mayıs 1928 tarih ve 1316 sıra sayısı ile Mecliste kabul edilen "Şark Mıntıkasında Muayyen Vilâyat ve Kazalarda Ceraim Takibatı ile 208 Cezalarının Tecili Hakkındaki 1239 Numaralı Kanuna Müzeyyel Kanun"594 ile 1239 sayılı Kanun’un kapsamı genişletilmiştir. Çünkü 1239 sayılı Kanun’unun ikinci maddesine yer alan Şeyh Sait isyanı ve sonrasındaki şekavet hadiselerinde dahli olan suçluların takibi ve cezalarının ertelenmesi maddesinden beklenen fayda elde edilememişti. Bu kişilerden hâlâ firarda bulunan şahısların hemen ekserîsi, haklarında Şeyh Sait isyanı tarihinden önce işledikleri suçlardan dolayı takibat yapılacağını düşündükleri için teslim olmaktan geri duruyorlardı. Bu durum da Kanun’un yayınlanmasından beklenen faydaların elde edilmesine mâni olmaktaydı. İşte bu sebeple Kanun’un ilgili maddesi 1316 sayılı Kanun ile değiştirilmiştir. Yeni düzenlemeye göre bu Kanun’un yayınlanma tarihine kadar işlenen suçlar ve kabahatlerle zanlı ya da hâlâ firarda bulunan mahkûmların haklarındaki takibatın icrası ve hükümlerinin infazı tecil edilmiştir. Kanun 30 Mayıs tarihinde yayınlanarak yürürlüğe girmişti. Böylelikle bu tarihten önce takibata uğrayan kişiler kanundan istifade edebilecekti. 1316 sayılı Kanun’un üzerine daha sonra Hükûmet tarafından 25 Kasım 1928’de, Kanun’dan istifade edip dönenlerin beraberinde getirdikleri hayvanlardan mevzuat uygun olmadığı için gümrük vergisi alınması ancak sayım ve yoklama vergisinin alınmaması da kararlaştırılmıştı.595 1.2.1.2. Birinci Umumi Müfettiş İbrahim Tali’nin Müfettişlik Bölgesi Halkına Yayınlandığı Beyannameler Hatırlanacağı üzere Birinci Umumi Müfettiş İbrahim Tali Bey, görev bölgesine gider gitmez Müfettişlik mıntıkası halkına 19 Ocak 1928 tarihinde bir beyanname yayınlamıştı. Bu beyannamede, yıllardan beri ihmal edilmiş olan Doğu vilayetlerinin medenileştirileceği ancak bunun için emniyet ve asayişin sağlanması gerektiği vurgulanmıştı. Cumhuriyet kanunlarına itaat eden kişilerin kendilerini emniyet içinde 594 T.C. Resmî Gazete, 30 Mayıs 1928, Sayı: 902; TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 3, C: 4, İçtima Senesi: 1, s. 318. 595 BCA 30 18 1 2/ 1 5 11. 209 hissetmeleri ifade edilirken itaat etmeyen kişilere karşı da en şiddetli ve en amansız takibatın yapılacağı belirtilmişti.596 Cumhuriyet Hükûmetinin Şeyh Sait isyanı sonrasında Batı vilayetlerine nakledilenleri tekrardan memleketlerine iadesi ve de 30 Mayıs 1928 tarihine kadar işlenen suçların ve suçluların takibinin kaldırılmasına dair alınan kararları ve mahiyetini anlatmak için İbrahim Tali Bey, Diyarbekir, Elâziz, Bitlis, Hakkâri, Urfa, Mardin ve Siirt ahalisine hitaben iki beyanname neşretmişti. Bu beyannameler, Cumhuriyet’in Şarktaki feyizli teşebbüslerine ait olarak addedilmiş ve devletin yayın organı olan Ayın Tarihi dergisinin 1928 yılı Temmuz sayısında yayınlanmıştı. İlk beyannamede İbrahim Tali Bey; Kanun’un içeriğinden bahsederken aynı zamanda Kanun’dan istifade edilmemesi durumunda ya da bölgede eskiden olduğu gibi suç işlenmesi durumunda suçlulara karşı çok sert davranılacağını şu sözlerle belirtmişti: "Kanun’un neşri tarihine kadar birçok saiklerin tesirleriyle yapılan kabahatler ceza görmeyecek, kimse bu cürümlerinden dolayı mahkemeye çağrılmayacak, hapse atılmayacaktır. Fakat kanunun emrettiği yoldan küçük bir ayrılık, devletin koyduğu nizamlara ufak bir itaatsizlik, eski cürümlerin cezalarıyla birleştirilerek süratle görülecektir. Her vatandaş şu noktayı iman gibi taşımalıdır ki; Türkiye, kanun, hürriyet ve fazilet diyarıdır. Büyük Gazi’nin dâhi ve nurlu hidayetinden doğan bu yurtta Türk’ün emellerine, devletin kanunlarına zıt bir fikir taşınamayacak, şekavet hislerine asi ve serkeş düşüncelere en zayıf bir hayat, en hafif bir teneffüs imkânı verilmeyecektir." İbrahim Tali Bey, daha sonra yayınladığı ikinci beyannamede; evvelâ Batı vilayetlerine gönderilenlerin kendi memleketlerine iadesi ardından da 9 ve 30 Mayıs tarihli suçluların takibi, cezaların ertelenmesine dair Hükûmetin son üç hareketi hakkında tekrardan vatandaşı bilgilendirdikten sonra; "Dehalet müddeti 14 Mayıs 1928 tarihinden itibaren üç aydır. Henüz gelmeyen, henüz teslim olmayan vatandaşlarımı kendilerini bekleyen ailelerinin, çoluk çocuklarının yanına, işlerinin güçlerinin başına geçerek temiz bir hayat geçirmeleri için istifade etmeye davet ediyorum" demişti. 597 596 Ayın Tarihi, 19.01.1928, Numara: 40, Ocak 1928. 597 Ayın Tarihi, C: 17, 31.07.1928, Numara: 52, Temmuz 1928. 210 Tecil-i Takibat kanununun kabulü ve ardından yayınlanan bu beyannamelerin bölge halkı arasında nasıl karşılandığını İbrahim Tali Bey’in, 23 Mayıs 1928 tarihinde Dâhiliye Vekâletine gönderdiği rapordan anlamaktayız. Raporda; Tecili Takibat kanununun kabul ve tasdik edilmesi üzerine Müfettişlik mıntıkası dâhilinde bulunan vilayet, kaza ve hatta köylerden alınan telgraflarda halkın, Cumhuriyet devletinin Türk vatanına iyi, temiz bir vatandaş olmak için bahşettiği bu hami ve müşfik fırsatın derin şükran hisleri içinde sevinçle kutlandığı bildiriliyordu.598 Hükûmet bu af yasalarını çıkartırken Hoybun Cemiyeti, af kapsamına giren yurt içi ve yurt dışındaki kişilerin affa inanmamaları konusunda yoğun çaba sarf ediyordu. Cemiyet, yayınladığı birçok çağrı ve broşürle halkın af çağrısına itibar etmemesini istiyordu.599 Doğu vilayetlerine özgü çıkarılmış olan bu af kanunun ardından 1933 yılında Doğu vilayetlerini de ilgilendiren ancak ülkede herkesin istifade edebileceği bir af kanunu çıkartılmıştı. Cumhuriyet'in onuncu yılı şerefine muhtelif sebep ve tesirlerle mahkûm olmuş kişilerin cezalarını affetmek ve onları tekrar toplum hayatına kazandırmak düşüncesiyle 26 Ekim 1933 tarihinde Af Kanunu çıkartıldı. Ancak çıkarılan bu kanunla tüm suçlulara dair bir af veya af indirimi söz konusu olmamıştır. Kanun’un 11 ve 13. maddeleriyle Kanun’dan istifade edemeyecekler sıralanmıştı. Af gurubuna girmeyen suç unsurları şu kişilerdi: A) Zimmet, hırsızlık, rüşvet, ihaleye fesat karıştırmak ve kaçakçılık fiillerinden biriyle zanlı veya mahkûm olanlar; B) Tekrarlayan hırsızlık ve ve diğer suçlardan herhangi biriyle ikiden fazla mahkûm olanlar; 598 Raporda Devlet'in yasal düzenlemeleri sonrasında rapor tarihine kadar bölgede kaç kişinin teslim olduğuna dair herhangi bir bilgi verilmemiştir. Bkz. BCA 30 10 0 0 69 454 2. 599 Yayınlanan bu bildirilerden bazı örnekler için bkz. Sasuni, a.g.e., s. 205-213. 211 C) Yağma, yol kesme ve adam kaldırmayla alakalı suçlardan biriyle zanlı veya mahkûm olanlar; D) Türk Ceza Kanunu’nun 271’inci maddesinde ve 449’uncu maddesinin 2 numaralı bendinde yazılı suçlardan biriyle zanlı veya mahkûm olanlar; (md. 11) "Hilâfetin ilgasına ve Osmanlı hanedanının Türkiye Cumhuriyeti memleketi haricine çıkarılmasına dair olan 431 numaralı kanunda yazılı şahıslar ile Lozan Muahedenamesi ile merbut affı umumî protokolünde belirlenen yüz elli şahıs affedilmemiştir. "(md.13)600 Kanunun yürürlüğe girmesiyle birçok kişi bu kanundan istifade edecektir. Kanun’dan yararlanan kişilerden hangi vilayetlerden daha çok kişinin yargılandığına dair elimizde bir veri yoktur. Ancak aşağıda 1939 tarihine kadar ülkede bu aftan istifade edenlerin sayısı toplu olarak yıl yıl tablo hâlinde gösterilmektedir. Bu rakamlardan bir kısmının Doğu vilayetlerinden olduğu da bir gerçektir. Tablo 1.4. 26 Ekim 1933 Tarih ve 2330 Sayılı Af Kanunu’ndan İstifade Eden Kişi Sayıları (1933-1939)601 Sene Yekûn 1933 45.957 1934 9.279 1935 620 1936 111 1937 244 1938 125 1939 53 Tablodan da görülmektedir ki Kanun’dan ilk yıl istifade eden kişi sayısı 45.957 kişidir. Bu sayı, o tarih itibarıyla bir af kanununun çıkmasına ne kadar çok ihtiyaç olduğunu göstermektedir. Aftan yararlanan kişi sayısı yıldan yıla azalış kaydetmiş ve 1939 yılında 53 kişiye kadar düşmüştür. 600 Kanun No: 2330; T.C. Resmî Gazete, 28.10.1933, Sayı: 2540; TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 4, C: 17, İçtima: 2, TBMM Matbaası, Ankara, 1933, s. 51-57. 601 Tablo, Mahkûmlar İstatistiği 1932-1939, DİE, Başvekâlet İstatistik Umum Müdürlüğü Yayınları, Neşriyat No: 170, s. 27'den hazırlanmıştır. 212 Kanun’dan bu kadar çok kişi yararlanmış olmasına rağmen özellikle Doğu vilayetlerinde nüfusa kayıtlı olmayan birçok kişinin bu kanunlardan yıllar geçmesine rağmen hâlâ yararlanamadıkları Vilayet Kongrelerinin dilekleri olarak sonraki yıllarda Parti Genel merkezine gelmiştir. Ancak bu dileklere belli bir noktadan sonra müsamaha gösterilmemiştir. Örneğin CHP 1941 senesi Erzurum vilayeti Hınıs kazası kongresinin Parti Genel Merkezi’ne gönderdiği dilekler arasında; 1933 tarihli Af Kanunu’ndan herhangi bir suretle istifade edememiş mektum (gizli, saklı) nüfus için Af Kanunu’nun süresinin uzatılması da vardı. Ancak Dâhiliye Vekâleti; 29.05.1926 tarih ve 861 sayılı,602 15.05.1929 tarih ve 1441 sayılı,603 28.10.1933 tarih ve 2330 sayılı, 05.07.1934 tarih ve 2576 sayılı,604 23.12.1934 tarih ve 2649 sayılı,605 ayrıca Tunceli için 2887606 ve 3323 sayılı607 kanunları hatırlattıktan sonra "16 yılda 7 adet af kanunu çıkarıldığından Af Kanunu’nun süresini uzatmak faydalı görülmemektedir"608 diyerek bu isteğe olumsuz cevap vermiştir. Hükûmet, hatırlanacağı üzere Tunceli’de Cumhuriyetin ilk yıllarından beri esaslı bir ıslahat projesini uygulamak istemişti. Bu bağlamda 25.12.1935 tarih ve 2884 sayılı Tunceli Kanunu'nun çıkarılmasını sağlamıştı. Daha sonra bu Kanun’un yani ıslahat programının bir parçası olarak Tunceli vilayeti için af kanunları da çıkartılmıştı. Tunceli’nin asayişine yönelik olarak "Tunceli Vilayeti Halkından Olup da Nüfus ve Askerlik Kanunlarına Göre Kendilerine Verilmesi Lazım Gelen Bazı Cezaların Affına ve Nüfus Yazımı ile Askerlik İşlerine Dair Kanun" 8 Ocak 1936’da Mecliste kabul edilmişti. Bu kanunla, Tunceli vilayeti halkından olup da her ne sebeple olursa olsun nüfus kütüklerine yazılmamış veya doğum, ölüm, evlenme, boşanma ve kayıp 602 Resmî Cerîde, 19.06.1926. 603 T.C. Resmî Gazete, 16.05.1929, Sayı 1441. 604 T.C. Resmî Gazete, 15.07.1934, Sayı 2752. 605 T.C. Resmî Gazete, 29.12.1934, Sayı 2892. 606 Kanun No: 2887, T.C. Resmî Gazete, 13.01.1936, Sayı: 3204; TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: V, C: 8, İçtima: 1, TBMM Matbaası, Ankara, 1936, s. 15. 607 14.01.1938 tarih ve 3323 sayılı Kanun; T.C. Resmî Gazete, 27.01.1938, Sayı: 3819. 608 BCA 490 1 0 0/ 498 1 2005. 213 durumlarını yazdırmamış kişiler hakkında 2576 sayılı kanun hükümlerine göre tayin edilen cezalar affolunmuştu.609 2887 sayılı kanunun yürürlük süresinin bitimine 3 ay kala 14.01.1938 tarih ve 3323 sayı610 ile geçerlilik süresi 1 Ocak 1940’a kadar uzatılmıştı. Çıkarılan af kanunları bölgede asayişin sağlanması adına elbette ki önemliydi. Ancak bu af kanunlarından daha önce halledilmesi gereken asıl mesele suçların işlenmesini önlemekti. İşte bu koruyucu tedbirler bağlamında bu yıllarda Birinci Umumi Müfettiş İbrahim Tali Bey’in görüşleri önemliydi. Birinci Umumi Müfettiş İbrahim Tali Bey üç yıl bölgede görev yaptıktan sonra 12 Şubat 1931 tarihinde, 1931 yılında Adliye Kanunu’nda yapılması düşünülen bazı değişiklikler ile ilgili olarak hazırladığı raporu doğrudan Başvekil İsmet Paşa’ya göndermişti. Rapor; bölgede bir süredir görev yapan en üst düzey Hükûmet görevlisi tarafından hazırlanmış olması ve o yıllarda bölgede en çok işlenen suçlar ve bu suçların sebeplerine dair önemli bilgiler sunduğu için önemlidir. Rapora göre, İbrahim Tali Bey, Cumhuriyet’in muhafazası için daha şiddetli kanunlara ihtiyaç olduğu kanaatindeydi. O’na göre Umumi Müfettişlik mıntıkasında hududun vaziyet ve yakınlığı itibarıyla ahalinin büyük bir kısmı silahlıydı. Şekavetin ve mevzii isyanların ve bir başkasını öldürmenin başlıca sebebi silahtı. Bu yüzden halkı silahtan tecrit etmek lâzımdı. Vakıa silahlar sık sık toplanmakta ise de hududun yakın ve kaçakçılık suretiyle tedarik imkânının kolay olması hasebiyle taramayı müteakip yine silah tedarikine mâni olunamamaktaydı. Türk Ceza Kanunu’nun 264’üncü maddesinin tayin ettiği ceza bu mühim meselenin önüne geçemiyor, bir veya iki ay hapis kararının bunlar için ehemmiyeti yoktu. 609 Kanun No: 2887, T.C. Resmî Gazete, 13.01.1936, Sayı: 3204; TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 5, C: 8, İçtima: 1, TBMM Matbaası, Ankara, 1936, s. 15. 610 14.01.1938 tarih ve 3323 sayılı Kanun; T.C. Resmî Gazete, 27.01.1938, Sayı: 3819. 214 Bundan başka en mühim cihet evde silah bulundurmanın kanunen suç teşkil etmemesiydi. Her kim meskeninde, ticarethanesinde ve yahut herhangi bir yerde silah saklarsa suç teşkil etmeli ve 264’cü maddedeki ceza tespit olunmalı ve mükerrerler hakkında müebbet sürgün cezası verilmeliydi. Müfettişlik mıntıkasında vuku bulan mühim suçlardan biri de yağma ve yol kesmeydi. Bu hal memleketin asayiş ve emniyetini ihlâlden başka iktisadi hayatı da olumsuz etkilemekteydi. Vakaların azalması ve sonlanması ancak kanun kuvvetiyle temin edilebileceğinden bu gibi suçlar için Türk Ceza Kanunu’nun 495’nci maddesi üç seneden on seneye kadar, 494’ncü maddesi dahi 7 seneden 15 seneye kadar ağır hapis vermekte olup hâkimler ise cezayı artıran sebepler olmaksızın cezanın alt sınırını aşamıyorlardı. Bundan başka hapishane olmamasından dolayı ağır hapis cezasının tatbik edilemediği için bunlar hakkında cezanın arttırılması gerekmekteydi. İbrahim Tali Bey, bölgedeki diğer adli meselelere de raporunda temas etmişti İbrahim Tali Bey, bölgede tasarrufî haklardan doğan ihtilâfların ve anlaşmazlıkların bu havalide çok olduğunu, güçlünün zayıfın elinden gayrimenkullerini zapt ettiğini yazmıştır. Bu durum karşısında haksızlığa uğrayan kişi, Türk Ceza Kanunu’nun 308’inci maddesi gereğince bu suçtan dolayı takibat icrası şahsî dava açmasına bağlıydı. Şikâyet ve ihbar kâfi değildi. Bundan başka ceza da pek azdı. Tek taraflı kamu davası açılabilmeli ve süratle sonuçlandırılmalıydı. Bu bapta konacak cezanın derecesi ve şiddeti, çok vuku bulan bu suçun azalmasını sağlayacağı gibi, tagallüp ve tahakkümün önünü almaya hizmet edecekti. İbrahim Tali Bey, bölgedeki en fazla işlenen suçun adam öldürme olduğunu ve bunun neden fazla olduğunu belirtmişti. O’na göre adam öldürmenin başlıca sebepleri menfaat, husumet ve intikam hisleri ile arazi ihtilâflarıydı. Faillerin cüretlerini arttıran sebeplerin başlıcası failin suçu işledikten sonra firar ederek hükûmetin eline düşmemek ümidiydi. Bu tarz suç erbabı askerin bir hayli mesaisine rağmen kabile ve 215 ailelerinin yardımlarıyla dağlarda barınmakta iaşe, silah ve cephane gibi ihtiyaçlarını yine aileleri vasıtasıyla temin etmekte ve neticede eşkıyalığa başlamaktaydı. Yakalanmalarında müşkülat çekilen bu kişiler hakkında Ceza Mahkemeleri Usulü Kanunu gereğince gıyabında mahkemeleri yapılamayarak tahkikatın muvakkaten tatiline karar verilmesi cüretlerini artırmaya sebep olmaktaydı. Bu tarz firariler nihayetinde münferiden veya toplu olarak eşkıyalığa başlayarak memleketin emniyet ve asayişini ihlâl ediyordu. Bunlara yataklık ve yardım eden aile ve akrabaların fiilleri suç teşkil etmediğinden ceza görmüyorlardı. Bu da ikinci cüret sebepleri oluyordu. İbrahim Tali Bey, bölgedeki vaziyeti işte bu tespit ve değerlendirmelerle çok net bir şekilde anlattıktan sonra bu tarz firarî ve şekavet erbabına yardım eden aile ve akrabaların diğer mahallere nakilleri hakkında bir kanun yapılmasını faydalı olarak görmüştü.611 Araştırmalarımıza göre bu yıllarda adliye kanununda bir değişiklik yapılmamıştı. Ancak İbrahim Tali Bey’in değerlendirmeleri hiç de yabana atılır cinsten değildi. Çünkü kendisi burada birkaç haftalık bir teftiş gezisine çıkıp da bu raporu hazırlamamıştı. Bölgede üç yıl görev yapan birisi olarak bu raporu hazırlamış olması raporu ehemmiyetli kılmaktaydı. Daha önce de değindiğimiz üzere İbrahim Tali Bey, bölgede asayişin sağlanması hususunda kurdurduğu Seyyar Jandarma Alayları ve toplattığı binlerce silah ile büyük başarılara imza atmıştı. Ancak bu raporda kendisinin belirttiği adli hususlara bir çözüm bulunamaması durumunda bölgede yürütülen asayiş faaliyetlerinin tam olarak başarıya ulaşması da mümkün değildi. İbrahim Tali Bey’in bu görüşleri Başvekil İsmet Paşa nezdinde etkili olmuştu. Başvekil İsmet İnönü’nün 1935 yılında gerçekleştirdiği tarihi Doğu illeri seyahatinin ardından hazırlanan raporda, Doğu illerinde yer yer tatbik olunmak üzere özel bir adliye rejiminin kanun ile tayin olunacağı böyle bir projenin bilhassa Birinci Umumi Müfettişle beraber hazırlanacağı belirtilmiş ayrıca adliye memurları üzerinde Birinci ve Üçüncü Umumi Müfettişliklerin kati salahiyetleri olacağı ifade edilmişti. 612 611 BCA 30 10 0 0/ 69 455 2. 612 Öztürk, a.g.e., s. 54-58. 216 Bu arada Umumi Müfettişlikler mıntıkalarında sadece asayişi sağlamakla görevli değillerdi. Müfettişler mıntıkanın iktisadi, sosyal, kültürel yönleriyle de gelişimi için faaliyet yürütecekti. İşte bu alanlarda yürütülen faaliyetler bölgedeki suç oranlarını da etkilemişti. Müfettişlik teşkilatları bölgede art arda kurulmaya başlayınca suç oranları Müfettişliklerin uyguladığı bazı bayındırlık ve ekonomi politikaları sayesinde azalmıştı. Üçüncü Umumi Müfettişlik 1938 yılında çıkardığı yayında; Sivas-Erzurum demiryolu hattının yapılmaya başlanması, Trabzon-İran transit yolunun açılması, Artvin’de kuvarssan bakır madeninin faaliyete geçmesi ve muhtelif vilayet ve kaza merkezlerinde inşaatların başlamasıyla halkın iktisadi vaziyetinin düzelmesinin suç ve davalar üzerine de olumlu etki ettiği ifade edilmişti. Mıntıka mahkemelerinde 1933 senesinde 19.396 ceza ve 26.044 hukuk davası varken bu dava sayıları yıldan yıla azalış kaydetmişti. 1937 yılına gelindiğinde 18.875 ceza ve 24.094 hukuk davası gelmiştir. Bu rakamlar da dava adedinin azaldığının kanıtıdır. Doğu illerinin bir kısmında görülen ve uzun yıllar çok fazla adli vakaya sebebiyet veren kan gütme âdeti üzerinde de 3236 sayılı kanun derhal tesirini göstermiştir.613 1.2.2. Hakaret Davaları Cumhuriyet Türkiye’sinin gerçekleştirmiş olduğu bir dizi inkılap ve milliyetçi laik politikalar toplumun bazı kesim ve şahıslarının tepkilerine yol açmıştır. Bu gibi kişilere karşı 01.03.1926 tarih ve 765 sayılı Türk Ceza Kanunu’nun 160. maddesinde uygulanacak olan muamele belirlenmişti. 613 "Doğu Cumhuriyet'in 15. Yılında", Cumhuriyetin 15. Yılında Türkiye, C: 3, Atam Yay., Ankara, 2014, s. 1734. 217 Türk Ceza Kanunu’nun 158 ve 159. maddelerine göre Reisicumhura, Meclise, Hükûmete, ordu ve donanmaya ve Türklüğe hakaret eden kişilere para ve hapis cezası verilmesi kararlaştırılmıştı. Hakaret eğer Reisicumhura karşı yapılmışsa Kanun’un 160. maddesine göre takibi Adliye Vekâletinin iznine tabi idi. Diğer hakaret mevzularında ise Büyük Millet Meclisi’nin izin vermesi gerekiyordu.614 Bu belirleme sonrasında hakaret suçlarını işleyen kişilere karşı ülkenin birçok vilayetinde dava dosyaları açılmaya başlanmıştır. Belgelere yansıdığına göre Hükûmetin özellikle milliyetçi politikaları ülkenin Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgesinde daha çok yoğunlaşmıştı. Bölgede Türklüğe, Meclise, Hükûmete hakaretler diğer bölgelere göre daha fazlaydı. Bu hakaret eden kişiler arasında sivil halktan kişilerin yanı sıra kamu çalışanlarının da olması dikkat çekmektedir. Örneğin Hükûmete hakaretten suçlu Kilis Rüsumat Muhafaza memurlarından Erzurumlu Kâmil oğlu Zihni hakkında takibat yapılmasına 14.10.1926’da615 karar verilmişti. Yine Türklüğe hakaret eden Siirt’in Şeyh Halef Mahallesinden Hacı Mahmut oğlu Necmettin hakkında takibat yapılmasına 09.05.1927’de,616 karar verilirken Meclisin manevi şahsiyetini tahkir ve kanunlara sövdüğü gerekçesiyle Gaziantep’ten Beyzade Ahmet hakkında takibat yapılması 21.12.1929’da,617 Hükûmete hakaret eden Mardin’de Muhtar Hüseyin hakkında takibat yapılması isteği 15.05.1930’da,618 Kars Maarif Kâtibi Hakkı ve eski tahsildar Mazhar ve Feyzullah hakkında takibat yapılması 19.08.1930’da,619Türklüğe hakaret eden Siirt’te Cizre Jandarma onbaşılarından Mehmet Resul oğlu Sadullah hakkında takibat yapılması 23.09.1930’da,620 Hükûmete ve Ağrı isyanını bastırmaya hakaret eden Yüzbaşı Osman Nuri hakkında 17.05.1931’de,621 Türklüğe hakaret eden Gaziantep Taharri Komiseri 614 Resmî Cerîde, 13.03.1926, Sayı: 320. 615 BCA 30 10 0 0/ 31 178 15. 616 BCA 30 10 0 0/ 33 188 20. 617 BCA 30 10 0 0/ 36 214 5. 618 BCA 30 10 0 0/ 26 216 6. 619 BCA 30 10 0 0/ 37 218 18. 620 BCA 30 10 0 0/ 37 221 6. 621 BCA 30 10 0 0/ 38 231 13. 218 Süleyman hakkında takibat yapılması 31.10.1931’de,622 Hükûmete hakaret eden eski Diyarbekir Savcısı Tahir hakkında takibat yapılması 14.06.1931’de Türk Ceza Kanununun 159 ve 160. maddelerine istinaden Meclis tarafından onaylanmıştı.623 Bu hakaret davalarındaki toplu istatistiği Adliye Vekâletinin 1938 yılında hazırladığı bir rapordan takip edebilmekteyiz. 1933-1937 yılları arasındaki işlenen suçlar ve bu suçlar hakkındaki ilgili mercilerin verdiği kararlara ilişkin istatistiki bilgiler aşağıdaki tabloda gösterilmiştir.624 Tablo 1.5. 1933-1937 Yılları Arasındaki İşlenen Suçlar ve Bu Suçlar Hakkındaki İlgili Mercilerin Takibat Yapılıp Yapılmamasına Dair Verdiği Kararlar İzin Verilen İzin Verilmeyen Yekûn 1933 1934 1935 1936 1937 1933 1934 1935 1936 1937 Türklüğü Tahkir 120 120 100 62 49 0 67 100 95 91 804 Meclisi Tahkir 24 16 10 14 15 0 13 27 16 13 148 Hükûmeti Tahkir 128 43 59 58 68 65 169 166 145 95 996 Orduyu Tahkir 13 9 7 5 9 0 0 0 4 7 54 Reisicumhuru Tahkir 65 43 27 38 31 25 49 67 41 43 429 Yekûn 350 231 213 178 172 90 298 360 301 249 Adliye vekilinden 13.05.1938 tarihinde Başvekâlete gönderilen yazıda, Türk Ceza Kanunu’nun yürürlüğe girdiği tarihten 1932 senesi sonuna kadar takibat icrası Meclis Reisliğinden izin almaya bağlı olan Meclisi veya Türklüğü tahkir suçlarından ve takibat icrası Adliye Vekâletinin iznine bağlı olan Reisicumhur aleyhine gıyabında lisânen tecavüzatta bulunmak ve Hükûmetin manevi şahsiyetini tahkir suçları ile takibat icrası Millî Müdafaa Vekâletinden izin alınmasına bağlı olan Türk ordu ve donanmasını tahkir etmek suçlarından dolayı düzenlenen tahkikat evrakı tetkik 622 BCA 30 10 0 0/ 39 238 6. 623 BCA 30 10 0 0/ 38 234 16. 624 BCA 30 10 0 0/ 44 283 6. 219 edilmeksizin zanlılar hakkında mercilerince takibat icrasına sırasıyla izin verilmekte olduğu belirtilmişti. 1933 senesi başında Adliye Vekâletince tesis ve tatbik edilmekte olan usule göre bu suçlardan maznun şahıslar hakkında mahallî Cumhuriyet savcılıklarınca yazılıp hazırlanan evrakta; suçlunun hareketinde şuur ve kasıt bulunup bulunmadığına bakılarak izin verilip verilmediği, takibat icrası diğer mercilerden izin alınmasına bağlı hallerde de tahkikat evrakı tetkik olunarak ilgili mercie sunulmaktaydı. İşte bu sebepten dolayı 1933 senesinden itibaren tatbik edilen bu usule göre suçlar tablodan da görüleceği üzere yıldan yıla azalmıştır. 1.2.3. Adli Sorunlar ve Çözüm Yolları Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde Cumhuriyet’in ilk yıllarında adliye teşkilatının olmaması, adli ve mülkî idareciler arasındaki uyum problemi ile teşkilatta çalışan kişilerin sorunları temel meselelerdendi. 1923 yılı bütçe müzakerelerinde Ardahan Mebusu Talat Bey, Mecliste 27.02.1924 tarihinde Ardahan Merkez ile Oltu kazasında adliye teşkilâtının olduğu ancak Çıldır, Posof ve Göle kazalarında teşkilatın olmadığı, özellikle kış mevsiminde uzayan mahkemelerden dolayı da halkın muzdarip olduğundan seçim bölgesi olan Ardahan’da seyyar mahkemelerin kurulmasını istemişti.625 Bu isteğe o tarihlerde nasıl karşılık verildiği belgelerden takip edilememektedir. Adalet teşkilatının bölgede yetersiz olmasından dolayı devamlı surette vilayete, adliyeye giden köylü özellikle davaların da uzamasından dolayı sıkıntı çekmekteydi. Hâl böyle olunca Devlet kapısında sorunlarını halledemeyen vatandaş bir daha Hükûmet kapısına uğramamaktaydı. Bu durum da beraberinde yeni sorunlar doğurmaktaydı. Cumhuriyet’in ilk yıllarında adliye teşkilatındaki yetersizlikler CHP’nin iktidarının son yıllarında da eksiklik olarak göze çarpmaktaydı. 625 TBMM Zabıt Ceridesi, C: 6, Devre: 2, İçtima Senesi 1, TBMM Matbaası, Ankara, 1968, s423-427. 220 1943-1945 döneminde Adliye Vekâleti eliyle yapılan kamu harcaması nüfusa oranla iller genel ortalaması 3,38 TL iken, bu rakam Doğu illeri ortalamasında 2.26 TL olmuştu. 1946-1950 döneminde II. Dünya Harbi’nin artık geride kalmasından dolayı kamu harcamalarında artış olmuştu. Adalet Bakanlığında bu oran % 15,07 idi. İller genel ortalaması ülkede 7,70 TL’ye yükselirken bu rakam Doğu illerinde 6.48 TL626 olarak gerçekleşmiş ve yine diğer yerlere göre geri kalmıştı. Adli meselelerden biri de bölgede görev yapan adliye teşkilatı mensuplarının bir takım uygunsuz hareketleriydi. Bu durum bölgede rahatsızlıklara yol açmaktaydı. Kars Vilayeti İdare Heyeti Reisliğinden Parti Umumi Kâtipliğine gönderilen 23.02.1931 tarihli 1930 yılı kongre dilekleri raporuna göre bazı adliye memurlarının usulsüz görev yaptıkları belirtilmişti. Yine rapora göre Posof kaza hâkimi halkla çok laubali, sokakta olur olmaz adamlarla kavga etmekte ve mahkemede elma yemekteydi. Sarıkamış savcısı ise kumarla tanınmaktaydı. Ardahan mahkemesi azalarından Edip ve Şefik Beyler ile Çıldır kazası hâkimi menfaat hırsıyla hareket etmekteydiler.627 Yine Elâziz Valisi Nizamettin Ataker tarafından 02.10.1932 tarihinde hazırlanarak Başvekil İsmet Paşa’ya sunulan raporda; bölgedeki adli meseleler konusunda bölgedeki adli ve mülkî idareciler arasında ihtilafların varlığına dikkat çekilmekteydi. Raporda; Palu kaymakamının Şeyh Abdurrahman’ı eşkıyaya yataklık yaptığı için sorguladığından dolayı Savcılık, kaymakam hakkında soruşturma açmıştı. Yine Ovacık’ta hâkim, suçlu aşiret ağalarına cezadan nasıl kurtulabileceklerine dair yol göstermekte, Mazgirt hâkimi suçlu bir katil ve işbirlikçilerini bırakarak aşiretler arasında büyük kavgalara sebebiyet vermekteydi. Tüm bu örnekler adli ve idari makamlar arasında uyumun olmadığını gösterdiği gibi bu durumlar da bölgede sorunların giderilememesine hatta yeni sorunların çıkmasına yol açmaktaydı. 626 Kopar, a.g.e., s. 80. 627 Raporda belirtilen şikâyetlere karşı Parti yönetiminin ne şekilde cevap verdiği ya da muamele ettiği hakkında elimizde bir belge olmadığı için sonuca dair bir şey söyleyemiyoruz. Bkz. BCA 490 1 0 0/ 495 1993 1 lef 46. 221 Mahkemelerde çalışan kişilerin ahlakî durumlarına da raporlarda değinilmiştir. Bölgede adliyede çalışanların çoğu Kürt olduğu için mahkemede bir Türk haklı olduğu hâlde Kürt karşısında haksız çıkarılmaktaydı.628 Adliye teşkilatında çalışan yerli memurların mahzurlarına Birinci Umumi Müfettişlikten 09.08.1935 tarih ve 2781 sayı ile Adliye Vekâletine gönderilen raporda da dikkat çekilmekteydi. Raporda; Şark vilayetlerindeki merkezden atanan birçok memuriyetin uzun zaman açık kalmasından dolayı yerli memurlar elinde kalan mühim işlerin iyi gitmediğinden, açık memuriyetlerin derhal doldurulması ve yenisi gelmeden eski memurların vazifeyi bir başkasına terk ederek gitmemelerinin temini ve uzun izinlerin haber verildikten sonra kullanımında mahallince mahzur görülmediği takdirde Adliye Vekâletince tatbiki istenmişti. Adliye Vekâleti ise konu ile ilgili olarak 15.08.1935 tarihinde Başvekâleti bu konuda bilgilendirmişti. Yazılan yazıda, uzun seneler Şark'ta kalan hâkimlerin kısmen Batı'ya alındığı ancak yerlerine yenileri gitmeksizin yerlerinden ayrılmadıklarını, buna rağmen gerçi birkaç münhal varsa da hukuk mektebi mezunlarının askere sevk olunması ve hâkimler kanununa göre hukuk mektebi mezunlarından başkalarının hâkimliğe tayin edilmemesi yüzünden talip bulunamadığı, bulundukları zaman bu boşlukların dahi kapanacağını ifade etmişti. Vekâlet, izin meselesinde ise vazifelerinden ayrılmalarında mahzur olanlara izin verilmemekte ve izin verilmesi mecburiyeti halinde yerlerine salâhiyetli hâkim gönderilmekte olduğunu arz etmiştir.629 Görülüyor ki mahallinden giden rapor ile merkezdeki Vekâletin bölgenin meseleleri ile ilgili olarak Başvekâlete verdiği bilgiler tam olarak tutarlı değildi. Bunda da bürokrasinin üst makamlara bilgi verirken sorun varken olmadığa dair yanlış ya da 628 Hamit Pehlivanlı, "Cumhuriyetin İlk Yıllarından Günümüze Doğu ve Güneydoğu Anadolu'nun Meseleleri: Örnek Raporlar Işığında Karşılaştırmalı Bir İnceleme", Değişen Dünya Dengeleri İçinde Askeri Ve Stratejik Açıdan Türkiye 23-25 Ekim 1995, İstanbul, Beşinci Askeri Tarih Semineri Bildirileri I, Genelkurmay Basım Evi, Ankara, 1996, s. 571-582. 629 BCA 30 10 0 07/ 27 156 6. 222 eksik bilgilendirmesi tutumuyla sorunların üstünü örtme gibi bir eğilim içerisinde olduğu akla gelmektedir. Üçüncü Umumi Müfettiş Tahsin Uzer tarafından 1935 yılında bölgenin genel durum ve ihtiyaçları ile yapılacak işler hakkında Başvekâlete bir rapor sunulmuştu. Bu rapor Adliye Vekâletini de ilgilendirdiği için 06.12.1935 tarihinde buraya da gönderilmişti. Raporda; Müfettişlik mıntıkasına gönderilecek hâkim ve müddei umumiler ve diğer adliye memurlarının muktedir, hassas ve dikkatli olmaları lüzumuna dair yazıya karşılık; Adliye Vekâleti, bu hususların yapılacak tayinler sırasında göz önünde bulundurulacağını belirtiyordu.630 Bölgenin adli meselelerinden biri de hapishane eksikliği ya da hapishanelerin ıslahı konusuydu. Üçüncü Umumi Müfettiş Tahsin Uzer’in 1935 yılında gönderdiği raporda; hapishanelerin ıslahı ve Erzurum Ilıca nahiye merkezinde 500.000 liralık bir hapishane yaptırılması istenmişti. Bu isteğe Vekâlet, ceza evlerinin ıslahının Vekâletin en öncelikli işlerinden olduğu, Batı'daki ceza evlerinin teşkili ve idareleri hakkında yaptırılan tetkikat sonuna kadar ceza evleri inşa edilmemesinin kararlaştırıldığı, yeni ceza evlerinin ihtiyaca göre kararlaştırılırken Doğu vilayetlerinin bu durumunun göz önünde bulundurulacağı yönünde cevap vermişti.631 Bu yıllarda Doğu vilayetlerindeki mahkemelerde görülen davaların büyük çoğunluğu, hudut sorunları ve tapulamanın henüz yapılmamış olmasından kaynaklı kavgalardı. 1930 yılı Cumhuriyet Halk Partisi taşra kongrelerinden gelen dileklerden Gaziantep’in Nizip Kazası kongresi, Genel Merkezi bu konuya dikkat çekmiş ve bu kavgaların bazen cinayete kadar gittiğini belirterek biran evvel kadastro heyetinin gönderilip kaza ve köylerin kadastrosunun yapılmasını istemişti. Bu istek konusunda bir şey yapılmamış olacak ki istek 1940 yılında tekrarlanmıştı. Adliye Vekâleti ise verdiği cevapta, Avrupa harbinin bütün işler için satın alınması zaruri olan aletlerin 630 BCA 30 10 0 0/ 70 463 6. 631 BCA 30 10 0 0/ 70 463 6. 223 alınmasına mâni olduğundan elde mevcut vasıtalarla yapılabilecek kadastro faaliyetinin programa alındığını belirtiyordu.632 II. Dünya Harbi’nin sonlanmasından ardından bölgenin birtakım hususiyetleri bölgede adli meselelerin sürüp gitmesine sebebiyet vermekteydi. 1940 yılı sonlarında Bingöl Mebusu Necmeddin Sahir Sılan, 11.12.1940 tarihinde CHP Genel Sekreterliğine seçim bölgesi olan Bingöl vilayeti işlerine dair görüş ve düşüncelerini yazdığı raporunda vilayetin adliye işlerine ait ilgili kısımda; Bingöl vilayetinin ağır ceza mahkemesi eksikliğine dikkat çekerek burada teşkilatın kurulmasını istemişti.633 Bu istek için Adliye vekilinin CHP Genel Sekreterliğine gönderdiği cevap 29.07.1941 tarihinde Necmeddin Sahir Sılan’a iletilmişti. Verilen cevapta; eldeki tahsisat ve eleman vaziyeti ile tetkik edilen iş miktarının Bingöl vilayetinde bir ağır ceza teşkilatı yapılmasına müsait değilse de 1941 bütçe yılında Şark muhitinin hususi vaziyeti göz önünde tutularak 3119 numaralı kanuna istinaden Şark'ın bazı yerlerinde mürettep mahkemelerin teşkiline çalışılacağı ifade edilmiştir.634 Görülüyor ki Şark'ta bir teşkilat sorunu olduğu kabul ediliyor ancak tahsisat ve eleman eksikliğinden dolayı bu mesele çözüme kavuşturulamıyordu. Bu yıllardaki eksikliklerde Dünya Harbi şartlarının da dikkate alınması gerekmektedir. Doğu'daki adli teşkilatın en büyük problemlerinden biri de teşkilatta çalışacak eleman bulma sorunuydu. Bu sorun Meclisin 27.12.1947 tarihli müzakerelerinde İstanbul Milletvekili Osman Nuri Köni635 ve Diyarbakır Milletvekili Feyzi Kalfagil tarafından gündeme getirilmişti. Bu iki isim, Meclis kürsüsünden Doğu'ya hâkimlerin gitmemesini eleştirmişler ve bunun için zorunlu Doğu hizmeti getirilmesini istemişlerdi. Ancak ne var ki bu 632 BCA 490 1 0 0/ 498 2005 1 lef 276. 633 Doğu Sorunu, s. 62-63. 634 Doğu Anadolu'da Cumhuriyet Bürokrasisi (1939-1951), Der. Tuba Akekmekçi, Muazzez Pervan, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 2011, s. 31. 635 TBMM Albümü 1920-2010, C: 1, s. 475. 224 müzâkerede Adalet Bakanı Şinasi Devrin636 bu istekler karşısında sessiz kalarak cevap vermemiştir.637 Doğu'ya hâkim ve savcıların gitmemesi meselesi iki yıl sonra Meclisin 23.02.1949 tarihli müzakereleri sırasında yeniden gündeme gelmiştir. DP Afyon Karahisar Milletvekili Hazım Bozca,638 adalet müessesesinde tayin ve nakillerin henüz bir sisteme bağlanmamış olmasını mühim bir yara olarak addetmişti. Bozca’ya göre bazı yargıçlar mektepten çıktıktan sonra, "büyük şehirlerde dolaştırılmakta bir kısım yargıçlar ise mahrumiyet diyarlarında inletilmektedir." (…) Şarka hâkim tayin etmek oldukça güç oluyor. Her şeyden evvel hâkim bu yerlere giderken kendisinin cezalı olduğunu cezaen sürüldüğünü sanıyor. (…) Yargıç muayyen müddetten sonra, döneceğini bilse, orada yıllarca unutulmayacağını anlamış olsa, muhakkak ki; seve seve yurdun bu köşelerinde vazife yapar. Fakat haklı olarak oraya gidip de unutulması korkusu bu yerde hizmet kabiliyetini engelliyor. (…) Buralara giden arkadaşların çocuklarını leyli mekteplerde okutmak, mümkünse kendilerine bir mesken temin etmek ve herhâlde muayyen müddetleri bitirdikten sonra Garbe nakilleri yapılmak gibi bazı haklar tanımak suretiyle değerli hâkimler gönderirsek oradaki vatandaşları hak dilenmekten kurtarırız, sanırım." Aynı konuya bölgeden bir diğer isim CHP Erzurum Milletvekili Şakir İbrahim Hakkıoğlu639 da dikkat çekiyordu: "Adalet mesleğine girenlerin ilk tayinleri yıllardan beri tatbik ede gelmekte olan ve çok güzel bulduğum ad çekme, kur’a usulü ile yapılmaktadır. Bu güzel usulün öteden beri tek aksayan tarafı; Adalet Bakanlığının bu ad çekmeyi ekseriya son baharın son ayında veya kış aylarında yapmış olmasıdır. Bu takdirde kur’aları Doğuya çıkanlar görevlerinin başına müşkülâtla gidebilmekte ve gittikleri yerlerde kışlık erzak ve yiyeceklerini sıkıntı ile temin edebilmektedirler. Naklen tayinlere gelince; bunda yetki tamamen Adalet bakanınındır. Bu nakillerde göze ilişen cihetler şunlardır: a) Kanuni ve mecburi olmamakla beraber Adalet Bakanlığı Doğu’da muayyen bir müddet kalmış ve sicilleri iyi olan yargıçları Garbe nakletmektedir. Burada şöyle bir prensibin mevcut olduğunu biliyorum; «Doğu’nun mahrumiyetleri çok olan mıntıkasında bulunanlar Garbın o sırada açık olan en iyi yerlerine alınacaktır.» Ekseri ahvalde bu böyle cereyan etmemekte ve binaenaleyh asıl prensip istisna vaziyetine düşmektedir. b) Garp’ta vazife görenlerden usulüne tevfikan mecburi tahvile tâbi tutulanlarının sanki bir menfa 636 A.e., s. 508. 637 TBMM Tutanak Dergisi, C: 8, Dönem: 8 Toplantı: 2, TBMM Basımevi, Ankara, 1948, s. 426. 638 TBMM Albümü 1920-2010, C: 1, s. 447. 639 A.e., s. 466. 225 (sürgün) imiş gibi Doğu’ya nakledildikleri keyfiyetidir. (…) İşte bu, çok acıdır. Esefle kayda değer ki, bu usul diğer Devlet dairelerindeki memurların da biricik korkusu olarak kalmakta ve zaman zaman bakanlıklar tarafından beğenilmeyen memurlar Doğu illerine sürülmektedirler. (…)" Adalet Bakanlığına yönelik bu eleştirilerin ardından Adalet Bakanı Fuad Sirmen640 eleştirilere cevap vermek üzere kürsüye çıkmış ve şu açıklamalarda bulunmuştur: "Şarka kötü hâkim gidiyor, şu oluyor, muayyen devreye koymalıdır gibi mütalâalar oldu. (…) Biliyorsunuz Hâkimler Kanunu 60 liraya gelmiş bir hâkimi teminata mazhar kılar. Teminata mazhar olmuş bir hâkimin yerini değiştirmeye yerinden oynatmaya imkân yoktur, hakkımız da yoktur. Adalet Bakanının elinde bu hususta ne vardır? Ne yapabilir? Terfi listesinin başına gelmiş bir hâkime İstanbul veya Ankara gibi bir yerden Şarka gitmesini istersek dahi kabul etmez ve terfi listesinin başından ismini silip terfi listesinin sonuna geçmesini göze alır, olduğu yerde kalır. Biz onu zoraki gönderince teminat nerede kalır. İkinci müşkülât, bir hâkim Garpte veya kendisine göre uygun gördüğü bir yerde yerleşince onu o yerden değiştirmek için inzibati bakımdan bir sebep bulunmayınca onu yerinden nasıl ayırırım? Esas veya örnek olarak alabileceğimiz modern memleketlerden hiçbirinde Şarktakileri Garba, Garptekileri Şarka göndermek kabilinden objektif bir şeyin de mevcut olduğuna rastlamış değiliz. Belki biz bunun ufak tefek mahzurlarını izale için dahi dolambaçlı bir yoldan giderek teminatı kaldırmış olacağız. Her müşküle rağmen imkân buldukça Garpte veya tercih edilen yerlerde münhaller bulundukça buralara Şark bölgesinde hizmet etmekte olan arkadaşları tercihân aldırmaktayım. Bazısından minnet telgrafları almaktayız. Mesela Örtülü’de Iğıl Kazasında bulunan bir çocuğun kararnamesi geliyor, ona Çarşamba’ya veya Yalova’ya tayin edildin diye yazıldığı zaman tabiî memnun oluyor ve biz bu esas dâhilinde hareket ediyoruz. Yaparken en evvel sırada olanları alıyorum. Bunların istisnası oluyor, tek istisnaları şöyle oluyor: Heyeti sıhhiyeden rapor getiriyor; "hayatı için tehlikelidir orada bulunamaz, bu hâkim şu hastalıkla malûldür, şöyle heyeti sıhhiyesi olan bir yerde olması lâzımdır" diye. Bu gibi raporlar yüzleri aşmıştır. Hatta bu raporların ciddiyetine inanmadığım için bunları müteaddit heyeti sıhhiyelerden geçiriyorum. Şunu da açık olarak arz edeyim ki; Başbakanlığa müracaat ederek, merkezi Hükûmette, verdiği raporların sıhhatinden şüphe edilen kimseler için daha yüksek bir heyeti sıhhiye kuralım da bir de oradan geçirelim, diyorum. Çünkü bu raporları idari bir merci kendiliğinden keenlemyekun addedemez. Hâkim hastalanır, vefat edebilir. Bu mesuliyeti hiçbir vicdan sahibi adam üzerine alamaz. Her raporlu da kaldırıldığı takdirde Şarka hiç kimse bulunamıyor. Ben bugün İstanbul’da, sizlere söyleyebilirim, 3-5 hâkime Bursa’da açılan hukuk reisliğini teklif ettim, kabul 640 A.e., s. 496. 226 etmediler. İstanbul sulh hâkimi Bursa’ya hukuk reisliğine gitmiyor. Burdur’a, Bartın’a ağır ceza reisi olarak gitmelerini teklif ettim, gitmiyorlar."641 Adalet Bakanının bu açıklamaları ve o yıllardaki hâkim ve savcıların tutumlarına bakacak olursak sorunun temelinde mevzuat eksikliği vardır. Hâkim ve savcıların mahrumiyet bölgelerine gitmesi için yasal bir düzenleme tam anlamıyla yapılmamıştır. Yaklaşık 27 yıldır iktidarda olan CHP’nin Cumhuriyet’in ilânından bu tarihe kadar böylesine hassas bir konuda bir düzenlemeyi yapmaması, ya da yapamaması CHP iktidarının bu konuda zayıf ve yetersiz hatta ihmalkâr kaldığını bize göstermektedir. İşin Hükûmet ve Devlet tarafı böyle iken sorunun bir de adalet teşkilatında çalışan kişiler tarafı vardır. Yukarıda Bakanın açıklamalarından da anlaşılacağı üzere teşkilatta çalışan hâkim ve savcılar mahrumiyet bölgesi diye Doğu vilayetlerine gitmek istememektedirler. Ancak yine Bakanın açıklamalarından anladığımıza göre hâkim ve savcıların mahrumiyet bölgesi diye gitmek istemedikleri tek yer aslında sadece Doğu vilayetleri değildir. Marmara, Akdeniz, Karadeniz bölgelerindeki yukarıda adı geçen vilayetlere bile gitmekten hâkim ve savcıların imtina ettikleri görülmektedir. Bu yıllarda bu görevliler İstanbul ve Ankara’da çalışmayı diğer tüm vilayetlere göre tercihen istemektedirler. Devlet’in gerekli düzenlemeyi yapmamış olması, hâkim ve savcıların zikredilen bölgelere gitmemesi, bir devletin vatandaşına sunması gereken en temel hizmetlerden biri olan adalet hizmetinin yeterli düzeyde sunulmadığı anlamına gelmektedir. Bu da beraberinde birçok sorunu ya devam ettirmiş ya da yeni sorunlar doğurmuştur. 641 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 8, C: 16, Toplantı: 3, (23.02.1949), TBMM Basımevi, Ankara, 1949. 227 1.3. CHP DÖNEMİ İDARİ POLİTİKALAR 1.3.1. İdari Yapıdaki Değişiklikler 1920 yılında Ankara’da kurulan yeni devlet, Misakımilli sınırları içerisinde yeniden teşkilatlanma düşüncesi doğrultusunda Osmanlı’daki mülkî taksimatta kullanılan liva/sancak teşkilatını ortadan kaldırmak istemişti. Bu bağlamda 1921 Anayasasına göre ülke; coğrafya durumu ve ekonomi ilişkileri bakımından vilayetlere, vilayetler kazalara, kazalarda nahiyelere ayrılmıştı.642 Bu ayrım yapılmış olmasına rağmen Osmanlı’daki sistem 1924 yılına kadar fiilî varlığını sürdürmüştür. Bunda ülkenin içinde bulunduğu İstiklal Harbi koşulları ve de 1921 Anayasasının tam bir anayasa hüviyeti arz etmemesinin etkili olduğu söylenebilir. Çünkü bu Anayasa, sadece 24 maddeden oluşma çerçeve bir anayasa olup bir anayasada olması gereken tüm hususlara sahip değildi. 1924 anayasasına göre ülke; illere, iller ilçelere, ilçeler bucaklara bölünmüştü. Bucaklar da kasaba ve köylerden meydana gelecekti.643 İşte bu maddeyle liva/sancak teşkilatı kaldırılmış ve livalar vilayetlere dönüştürülmüştü. 1924 yılındaki anayasal düzenlemenin yapıldığı tarihte 74 vilayet bulunuyordu. Ancak bu sayı zamanla artı eksi yönde değişmişti. 1927’de 63, 1935’te 57, 1940-50’de 63, 1955’de 66 ve uzun süre 67 sayısında kalmıştır.644 Ülkenin idari taksimatında ve ileride geçilecek olan Umumi Müfettişlikler adı verilen teşkilat yapılanmasında 1925 yılında çıkan Şeyh Sait isyanı çok etkili olmuştu. Ancak bununla birlikte dönem boyunca idari, coğrafi, iktisadi ve asayiş gibi birtakım etkenlerle halkın ihtiyaçlarına cevab verme adına yapılan tasarruflar ve halk ile 642 Şeref Gözübüyük, Suna Kili, Türk Anayasa Metinleri (Senedi İttifaktan Günümüze), Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2000, s. 101. 643 Gözübüyük, Kili, a.g.e., s. 139. 644 1923 yılından 1957'ye kadar idari yapıdaki değişiklikler için bkz. BCA 30 1 0 0/ 68 432 9; Nejdet Bilgi, "Cumhuriyet'in İlk Döneminde Mülkî Yapının Gelişimi (1920-1950)", Türkler Ansiklopedisi, C: 17, Yeni Türkiye Yay., Ankara, 2002, s. 338. 228 hükûmet arasındaki bağlılığın pekiştirilmesi hedefi de idari taksimatta etkili olmuştu. Dönem boyunca bazen idare teşkilatının artırıldığını bazen de azaltığını görüyoruz. Şeyh Sait isyanı, teşkilattaki birtakım eksiklikleri devrin idarecilerine göstermişti. Bu eksiklikleri giderme düşüncesi doğrultusunda 1926 yılında Mülkî Teşkilat Kanunu çıkarılacaktır. Şeyh Sait isyanının henüz devam ettiği günlerde bu iş ele alınacaktı. Dâhiliye Vekâleti, Şark vilayetlerinde Hükûmet idaresinin daha "nafiz ve esaslı" olmasını temin etmek için bir ıslahat projesi hazırlamıştı. Projenin 13 Nisan’da Meclise sevk edilmek üzere olduğu dönemin gazetelerine yansımıştır. Projeye göre bazı vilayetler lağvedilerek geriye kalan vilayetlerde daha geniş salahiyeti haiz valiler bulunacaktı. 645 20 Nisan 1925 tarih ve 134 sayılı Meclis kararı ile Hükûmete isyan sahası mülki teşkilatında değişiklik yapma yetkisi verilmişti.646 Bu karar, Hükûmete istediği idari düzenlemeyi yapma konusunda imkân tanımıştı. Ancak 21 Nisan tarihli gazetelere göre647 Hükûmetin; sadece örfi idare mıntıkasında değil tüm ülkede ciddî tedbirlere ve esaslı ıslahatlara karar vermiş olduğunu görüyoruz. Hükûmet, mülki taksimat için tetkikat icrasına memur heyetler tayin etmiş temmuz ayında bunları mıntıkalarına göndermişti.648 Heyetlerin yaptığı çalışmalar yerinde ve merkezde olmak üzere yaklaşık bir yıl sürmüştü. Mülkî teşkilat hakkında vilayetlerin arazi durumu, tabii engeller, iklim, sıhhi şartlar, yollar ve geçitler, ticari muamelat, iktisadi ihtiyaçları, nüfus gibi durumlar bütün sınırları ve genişliğiyle tahkik ve tetkik olunmuştu. Bu çalışmanın ardından Hükûmet, hazırladığı kanun layihasını, Meclise 6 Mayıs 1926’da sevk etti. Mecliste Dâhiliye Encümeninin 17.05.1926 tarihli hazırladığı mazbatada Hükûmetin çalışma bölgemizle ile ilgili olarak yapmış olduğu teklifler şu şekilde idi: Genç, Ergani, Ardahan vilayetinin gelirleri masraflarının yarısı civarındadır. 645 Hâkimiyet-i Milliye, 13, 21 Nisan 1925. 646 Resmî Cerîde, 23.04.1925, Sayı: 96; TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 2, C: 18, İçtima Senesi: 2, s. 247-249. 647 Hâkimiyet-i Milliye, 21 Nisan 1925. 648 Resmî Cerîde, 30.07.1925, Sayı: 107. 229 Siverek vilayeti arazi güçlüğü, Viranşehir’den başka kazası olmaması ve merkezinin vilayete layık ve kâfi bir kabiliyet ve mazhariyette bulunmaması hasebiyle Urfa’ya ilhakı münasip görünmüştür. Muş ve Bitlis vilayetleri Dünya Harbi’nde Rus tahribatına maruz kalmıştı. Öyle ki Muş, Harp öncesi sahip olduğu nüfusun dörtte üçünü kaybetmiştir. Bu iki vilayetten Muş’un 87.000 lira gelirine karşı 250.000’i aşan masrafı ve Bitlis’in 80.000 küsur lira gelirine karşılık 200.000 küsur lira masrafı olup, ikisinin de hususi idareleri müteşekkil değildir. Bununla beraber Bitlis tabiaten müstahkem olduğu halde Muş açık olduğundan vilayetin ilga edilmesi tavsiye edilmiştir. Mazbatada Dersim vilayeti için güvenlik ve iktisadi düşünceler ön plana çıkmış, şu ifadelere yer verilmişti: "Bu vilayet küçük, ümrandan mahrum, imarâta az kabiliyetli, maarifsiz halkı iptidai hayatta, dağlık, yolsuz, ücra bir yerdir. İki yüz bin liralık masrafına karşılık yüz bin lira geliri vardır, İşbu sebeplere mebni tabiatın kahrına uğramış olan bu yerin biçare halkına medeni bir hayat vermek, medeniyetin maddi ve ruhi hazlardan zavallıları da olabildiği kadar istifade ettirmek lâzım gelir. Bu da Dersim’i etrafındaki vilayetlerin himayei ıslahkârına tevdi etmekle bir dereceye kadar mümkün olabilir. Bunun faydaları şu suretlerde mütalâa olunabilir: 1. Dersim unvanı eskiden beri acı vermiştir. Çünkü devletimizin her gaileli zamanında orası dâhili karışıklığa boğulmuş ve vatanın nice dilâver evlâdı ölüp gitmiştir. Böyle olduğu halde ona bir de vilayet gibi yüksek kıymette bir sıfatın izafesiyle acı veren tesirini arttırmakta elbette mahzur vardır. Bu fikre mebni Dersim vilayeti unvanının ortadan kalkması iltizam olunur. 2. Bugün otuz bin liradan ibaret hususi geliri ile Dersim kendi kendini bir veçhile idare edemez. Ona hakiki evlât gibi rahmü şefkatte bakacak kudretli bir vasiye ihtiyaç vardır. Bu vasi de civarındaki vilayetlerden biri olabilir. Fakat Dersim’i yanındaki vilayetler de bu işi başlı başına deruhte ve ifa edecek bir halde değildir. Kuzeyindeki Erzincan vilayeti Dersim’i takımıyla yüklenemez. Kaldı ki o mıntıkanın teşekkülâtı tabiiyesi de buna manidir. Tetkikatımızda yalnız Nazimiye kazasının arazice Erzincan’a rabtına imkân görülebilmiştir ve Dersim’in bu kazadan gayri bütün aksamı da Elâziz’e kabili tevlittir. Mamafih Erzincan ile Elâziz’in hususi gelirleri toplam yekûn iki yüz bin liradan ibaret olmasıyla bu vilayetler o kadar kudretli addolunmazsa da Dersim’e üvey evlât nazariyle bakmak gibi bir kayıtsızlık da bulunmayarak onu da bu vatanın aziz bir parçası ve ora halkını da saikai cehaletle medeniyetten mahrum kalmış biçare kardeşler addederek rahimane ve şefikâne himaye ve sahabet ettikleri halde Dersim’e her halde faydalı olabilir. 230 3. Dersim’in ıslahı hususunda civardaki vilayetlerden hâsıl olacak fayda bu kadarla kalmaz. Dersim aynı zamanda haşarı bir çocuk gibi uygunsuz hallerde bulunduğu vakit kendisini terbiye edecek müessir ve kuvvetli nigehbanlara da muhtaçtır. Bugünkü haline göre Dersimin üzerinde yalnız bir vilayetin yani Dersim vilayetinin kuvveti hâkim bulunmaktadır. Hâlbuki Dersim’i parçalayıp iki Vilayete taksim edersek gerektiğinde Dersim’in üzerinde- heyeti umumiyesi itibarıyla- iki vilayetin kuvveti hâkim ve âmil olacak demektir ki bu da başkaca faydalıdır. Özetle Dersim vilayetinin taksimi suretiyle ilgası muvafık görülmüştür." Mecliste kanunun müzakeresi sırasında Erzurum Milletvekili Münir Hüsrev Bey,649 öncelikle Teşkilatı Mülkiye Kanunu için tetkikat süresinin azlığını eleştirmişti. Yine gelirlerin azlığı gerekçesiyle vilayetlerin ilga edilme gerekçesinin yersiz bir gerekçe olduğunu, Ardahan vilayeti özeli üzerinden anlatmaya çalışacaktı. Birinci Mecliste özel bir kanunla Elviye-i Selase namı altında bulunan Kars, Ardahan ve Artvin vilayetlerinde Ruslardan devrolunan maktu vergi esasının kabul edildiğini ve hala o havalide bu esasın geçerli olduğunu söylemişti. O’na göre, maktu vergi esası geçerli olan bir vilayetin ilgası umumi gelirleri mahalli masraflarına tekabül etmez diye, etmiyor diye vilayetin ilgası cihetine gidilemezdi. Memleketin diğer kısımlarında tatbik edilen kanunların oralarda da tatbik edilip umumi gelirleri masraflarını karşılamazsa ondan sonra yine düşünüleceğini ve de idari ehemmiyetinden dolayı Ardahan vilayetinin ilga edilemeyeceğini savunmuştu. Münir Hüsrev Bey, Dersim vilayeti için; Dersim’in medenileştirilmesi düşüncesinin güzel olduğunu ancak bunu temin için düşünülen yolun yanlış olduğunu ifade etmişti. Dersim vilayetinin vaziyetinin doğrudan doğruya bir vilayet şeklinde idare edilecek bir kabiliyet ve vaziyette olduğu, coğrafya itibarıyla Dersim’i parçalayıp idareleri başka vilayetlere verilirse Dersim’in idare, asayişinin idaresinin çok zor olacağını bu konunun tekrar ele alınmasını istemiştir. Dâhiliye Vekili Cemil Bey, bu eleştiriye karşılık olarak üç buçuk ayda değil, bir buçuk seneden beri bu meseleyi kendisinin Vekâlette uzmanlara ve tecrübeli idarecilere danışarak ve onların yardımından istifade ederek tetkik ettiğini bu tetkikte 649 TBMM Albümü 1920-2010, C: 1, s. 94. 231 iki esaslı fikir ortaya çıktığını söylemişti. Bunlardan ilki; bir idare-i umumiye fikri, diğeri idare-i mahalliye fikriydi. İdare-i ımumiye fikri; memleketin az miktarda vilayetlere taksim edilmesiydi. Böylelikle buraların idaresi çok kolay olacaktı. Bununla birlikte bu vilâyetler birçok kazaya taksim edilerek nahiyelere kadar taksimat teşkil edilecekti. Diğer bir kısım bu fikri savunanların görüşü ise liva kademesinin ihdasıydı. İkincisi; idare-i mahalliye fikri: memlekette devletin umumi vilayetini haiz idareler olmalı, bu umumi idare; vilayet altında idare-i mahalliyeler olmalı ve inkişaf etmeli fikridir. Vilayetler kendi kendini idare etmeli, bütçelerini tanzim etmeli ve umumi meclislerini toplamalı ve halkın kendi muhitinin işlerini kendileri yapmalı. Cemil Bey, bu iki fikirden hareketle Meclisin ikinci fikre mütemayil olduğunu söylemişti. Cemil Bey, 1925 yılında bütün vilayetlerde mahalli idarelerin umumi gelirleri 23 milyon lira olduğunu, 1926 yılında umumi meclislerin fazla vergilerle bu miktarı 35 milyona çıkardıklarını söylemişti. Hükûmetin doğru bulduğu fikir; mahalli idarelerin gelişimi, bunların kuvvetlenmesi ve halkın kendi kendini idare edebilecek kabiliyete kavuşmasıydı. Layiha, bu esasa göre hazırlanmıştı. Cemil Bey, Münir Hüsrev Bey’in Ardahan eleştirisine ilişkin şu cevabı vermişti: "Ardahan Vilayeti elli bu kadar sene evvel Vilayet-i Selâse halinde Ruslarda kalmıştı, Yeniden elimize geçtiği vakit, eski hatırayı ihyaen Elviye-i Selâse olarak ihya edilmiş ve teşkilât yapılmıştır. Hâlbuki Ruslar zamanında Batum ve Kars Vilayetleri, bu elimize geçen yerler iki vilayet halinde idare edilmekte idi. Bu iki vilayetin hududu gayet tabiidir. Batum bize gelmediği için ona mukabil Artvin, vilayet merkezi yapılmıştır. Ruslar zamanında tam bir vilayet olan Kars yine tam bir vilayet olarak devam ettirilmiştir. Ardahan’ın ilgasının hakiki sebebi budur. Halkın iki seneden beri alışmış olduğu teşkilât, alışmış olduğu merkezler yeniden ihya edilerek halkın refahına hadim bir teşkilât yapılmıştır." Vekil Dersim için; "Dersim, elli bu kadar sene evvel liva olmuştur. Mülhak liva müstakil liva ve en sonra vilayet olmuştur, şahsiyeti hükmiyyesi vardı, kendi kendini idare için, her türlü selâhiyet verilmişti. Fakat maalesef bir mektep açmadı, bir karış yol yapamadı. Binaenaleyh, Dersim’in bu yollarını yaparak, mekteplerini açarak ve bunların elinden tutarak istediği gayeye götürmek için büyük, kuvvetli ve zengin 232 vilayetlere kazalarının raptedilmeği müfit görülmüştür. Bu sistemin daha faydalı netice vereceği zannolunmaktadır"650 demişti. Cumhuriyet Türkiye’sinin kurulalı henüz birkaç yıl olmasına rağmen Hükûmetin bu tasarrufu acele bir karar olarak değerlendirilebilir. Ancak Cemil Bey, bu konuda Dersim’in Osmanlıdan beri süregelen sorunlu bir vilayet olmasına dikkat çekmişti. Ayrıca bu konuda Hükûmeti hassas davranmaya sevk eden bir diğer husus Şeyh Sait isyanının daha yeni bastırılmış olmasıydı. Dersim’de de benzer olayların yaşanmasını önleme düşüncesinin idarecilerde kuvvetle muhtemel olduğunu söyleyebiliriz. Tasarının bu şekilde eleştirilmesi ve Vekil tarafından savunulmasının ardından 30.05 1926’da yapılan oylama sonrasında tasarı yasalaşmıştır. Kanuna göre;651 on bir vilayet kazaya çevrilmişti. Bunlar; Üsküdar, Beyoğlu, Çatalca, Gelibolu, Genç, Ergani, Ardahan, Siverek, Kozan, Muş ve Dersim’di. Dersim’deki bu düşünce ile I. Dönem (1920-1923) Dersim milletvekillerinin düşünceleri arasında çok fark vardı. Hatırlanacağı üzere Dersim’in umumi ahvâli Meclisin 04.04.1921 tarihli müzakerelerinde görüşülmüştü. Dersim Mebusları Diyab (Yıldırım), Mustafa (Öztürk),652 Kansu zade Hayri (Kanko)653 Dersim’in umumi ahvâli hakkında verdikleri takrir ile yüzyıllardır Dersim’de devam eden olaylarını sebepleri olarak; "Suiidare, açlık, maarifsizlik, bu fırsatlardan istifade eden mütegallibenin gayri meşru teşviki ve aynı zamanda makamlara yalan yanlış ihbaratta bulunmaları" şeklinde bir özetleme yapılmıştır. Mebuslar, eğer Meclis tarafından bu dört meseleye imkân derecesinde bir çare bulunursa Dersim sorunlarının yüzde doksan halledilmiş olacağını ifade etmişti. Mebuslar mahallî idare için birtakım önerilerde bulunmuştu. 650 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 2, C: 25, İçtima Senesi: 3, TBMM Matbaası, s. 605-611. 651 Teşkilatı Mülkiye Kanunu, 30.05.1926, Kanun No: 877; Resmî Cerîde, 26.06.1926, Sayı: 404. 652 TBMM Albümü 1920-2010, C: 1, s. 22. 653 A.e. 233 Öncelikle Dersim’in Elâziz’den ayrılarak müstakil olarak idare edilmesi istenmişti. Ardından Dersim’de meskûn aşiretlerin mıntıkaları bir nahiye addedilmeli ve aşiret reisi o nahiyenin müdürü olarak aşiret efradıyla kendi mıntıkasından sorumlu olmalıydı. Merkez livadan başka diğer beş kaza kaymakamlıkları nispet dairesinde reis ve beylerden seçilmeli veyahut Dersim mebuslarının teklifiyle Meclis tarafından tayin edilmeliydi. 1921 yılı Türkiye’sinde istenen bu istekler öncelikle kendi içerisinde tutarsızdı. Takrirde hem mütegallibeden şikâyetçi olunmakta hem de bölgedeki aşiret reisi ve beylerin idareci olarak atanması talep edilmekteydi. Bu istekler Hükûmetin bölgede kurmak isteği merkezi otoriteyi olumsuz etkileyecek türdendi. Aşiretin başında bulunan bir ismin nahiye müdürü ya da kaymakam olarak atanması yeni Türk devletinde müsaade edilecek şeylerden olmayacaktı. Meclis bu takririn Vekiller Heyetine gönderilmesine karar vermiştir.654 Sonraki sürece baktığımızda bu takririn dikkate alınmadığını görüyoruz. Görülüyor ki kanun ile coğrafi, iktisadi ve güvenlik gibi birtakım sebepler ile vilayet halinden kaza hâline çevrilen vilayet sayısı; Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgesinde ülkenin diğer bölgelerine göre daha fazla olmuştu. Kanun ile Türkiye’deki 27 kaza nahiyeye çevrilmişti. Bölgedeki Narman, Hoşap, Adilcevaz, Harput, Halfeti kazaları nahiye yapılmıştı. Yine ilga edilen 60 nahiyeden bölgedeki Polat, Koçali (Malatya), Uğunut, Mizak, Ferfi (Genç), Veladikars (Kars), Madrak, Çerme, Erdüz, Hudicur (Erzurum), Edremid, Erçek, Kanıs, Çubuklu, (Van), Emir, Derican, İranik, İtkan, (Elâziz) nahiyeleri ilga olmuştu. Kanunla ülkedeki vilayet sayısı 63’e, kaza sayısı 343’e nahiye sayısı ise 681’e inmiş oluyordu. 654 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 1, C: 9, İçtima: 2, TBMM Matbaası, Ankara, 1954, s. 118-119. 234 Hükûmetin bu tasarrufunun doğru olmadığı kanaati kanunun çıkarılmasından sonra da bazı partililerce devam ettirilmişti. Bunlardan birisi Amasya Milletvekili Fırka Müfettişi Esat (Uras) Bey’di. Esat Bey, Eylül 1926 tarihli Erzurum, Elâziz, Erzincan, Ardahan, Beyazıt gibi Doğu vilayetleri teftiş gezisinin ardından hazırladığı raporda; kısa süre önce çıkarılan Teşkilatı Mülkiye Kanunu’na ilişkin değerlendirmesinde; "Dersim vilayetinin ilgasında ve en fena kısımlarının Erzincan’a bağlanmasından ziyade düşünülecek tedbir olarak bu tarihe kadar kırkı mütecaviz isyanda bulunmuş ve Hükûmetin en meşgul zamanlarında bile gaileler, isyanlar çıkarmış olan Dersim’i bir daha başkaldırmayacak bir vaziyete döndürülmesi ve amil ve fesat ve muharriklerin bu mıntıkadan uzaklaştırılmasıdır. Erzincan’da bütün halkın istirahati hemen bu noktada içtima ediyor"655 değerlendirmesinde bulunmuştu. Bu değerlendirme ile Esat Bey, Dersim vilayetinin kaza hâline çevrilmesinin pek de doğru bir karar olmadığı görüşünü ortaya koymaktaydı. Rapor, hazırlandığı tarihte Başvekil İsmet Bey tarafından şayanı dikkat görülmüş ve mütalaa edilerek daha sonra meseleleri birlikte değerlendirmek üzere 10.10.1926’da Dâhiliye Vekâletine gönderilmiştir.656 Esat Bey’in raporunda Ardahan vilayetinin lağvı üzerine de birtakım değerlendirmelerde bulunulmuştu. Esat Bey, Ardahan vilayetinin lağvı üzerine Posof ve Çıldır kazalarının vilayetten uzak kalmasından dolayı buralara ehemmiyet atfedilmesini istemişti.657 Hükûmetin 1926 yılındaki idari taksimata yönelik takdirinde idari, askeri ve iktisadi düşüncelerle üç yıl sonra değişiklik yapılacaktı. 1926’da ilga edip kazaya dönüştürdüğü Muş vilayetini, 1929 yılında tekrar vilayet hâline getirecektir. Hükûmet tarafından 02.06.1929’da Meclise sevk edilen teklife göre Bitlis vilayeti, Cihan Harbi’nde nüfusunun üçte ikisini kaybetmişti. Yapılmakta olan 655 BCA 30 10 0 0/ 78 518 10 lef 16-17. 656 BCA 30 10 0 0/ 78 518 10 lef 4. 657 BCA 30 10 0 0/ 78 518 10 lef 2-3. 235 Diyarbekir-Kulp-Muş yolundan dolayı önemi azaldığı için vilayet merkezinin idari, iktisadi askeri noktai nazardan mühim ve geniş bir mıntıkanın tam ortasında bulunan ve her türlü medeni gelişmeye müsait olan Muş’a naklinde bir zaruret ve kati ihtiyaç vardı. Teklif, Mecliste 08.06.1929’da yasalaşmıştır. Yasa ile Bitlis vilayeti kaldırılarak Bitlis, Varto, Bulanık, Malazgirt, Mutki kazaları ve Elâziz ve Siirt vilayetlerinden irtibatları kesilen Çapakçur, Genç ve Sason kazalarından müteşekkil Muş vilayeti kurulmuştu. Ahlat kazası ile Tatvan nahiyesi Van vilayetine bağlanmış ve Hizan kazası Bitlis kazasına bırakılmıştı.658 Bu yeni değişiklikte görüldüğü üzere yeni yapılan yollar etkili olmuştu. Ulaşım ve iletişim imkânlarının yetersizliği bu yıllarda idari değişikliklerde etkili olan hususlardandı. 18.03.1930’da üçlü kararname ile Mardin’in Koçhisar kazası Viranşehir’e bağlanmıştı. Bunda Resulayn nahiyesinin Mardin’e ve kaza merkezlerine çok uzak olmasından dolayı yakın ve telefon tesisatı mevcut olan, inzibat ve asayiş hususları ile diğer hükûmet ve halk arasındaki muameleleri kolaylaştıracağı gerekçesi etkili olmuştu.659 Hakkâri’nin Şemdinan (Şemdinli) kazası da nüfus azlığı ve daha çok güvenlik gerekçeleriyle 28.06.1932 tarihinde lağvedilmişti. Şemdinan kazası umumi harpten evvel nüfus yoğunluğuna sahip idi ise gerek Umumi Harp ve gerek onu müteakip ortaya çıkan olaylar ahalisinin hicreti dolayısıyla çoğu köylerinin gayrimeskûn olması ve nüfusunun hemen hemen 400’e inmesi artık bu mıntıkada kaza teşkilatının idamesine mahal bırakmamıştı. Bu sebeple bu kazanın Herki ve Hamaro nahiyeleriyle birlikte ilgası ve merkezi Sürünüş olmak üzere Şemdinan nahiyesi haline çevrilerek 658 08.06.1929 tarih ve 1509 sayılı Kanun; T.C. Resmî Gazete 11.06.1929, Sayı: 1213;TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 3, C:12, İçtima: 2, Ankara, TBMM Matbaası, s. 262. 659 BCA 30 11 1 0/ 54 8 3. 236 Hakkâri vilayetinin Gevar kazasına bağlanması 28.06.1932 tarih ve 2042 numara ile yasalaşmıştı.660 20.05.1933’te Hakkâri vilayeti, gerek nüfus ve gelir azlığı ve gerek ekonomisinin bir vilayet merkezi mertebesinde gelişememesi gibi mühim sebeplerden dolayı bu vilayetin vilayet teşkilâtını muhafaza etmesinde bir fayda görülmemişti. Başvekil İsmet Bey tarafından 20.03.1933 tarihinde Meclise sunulan kanun layihasında; Hakkâri vilayetinin merkezinin 800 nüfuslu olduğu, ilk bakışta Irak ve İran hudutları üzerinde bir vilayet merkezinin bulunmasının mühim faydaları akla gelse de coğrafî vaziyeti itibarıyla siyasî bir ehemmiyet iktisap etmeye müsait olmadığı belirtilmişti. Vilayetin toplam nüfusu 25.000 olup umumî gelirleri 74 000; hususî gelirleri 143.000 lira bulunan bu vilayetin gelişme ve medenileşmesi iktisadî ve askerî vaziyeti itibarıyla halen bir vilayet kabiliyetini haiz olmadığı gibi gelecekte de gelişmesi muhtemel görülmemişti. İşte bu gerekçelerle sunulan kanun layihası Mecliste 20.05.1933’te görüşülmüş ve kabul edilmişti. Kabul edilen kanuna göre; Hakkâri vilayeti lağvolunarak kaza haline konulmuş, Gevar kazasıyla birlikte Van vilayetine bağlanmıştı.661 Asayiş ve halkın ihtiyaçlarına cevap verme adına bir diğer idari tasarruf da 1934 yılında gerçekleştirilmişti. 07.06.1934 tarihinde Beyazıt vilayetinin Iğdır ve Tuzluca kazalarının merkezi vilayetle araları kışın aylarca karla kapanması ve bu mıntıka halkının iktisadi münasebetleri daha çok Kars ile olduğundan Kars vilayetine, yine Muş vilayet merkezine 113 ve Beyazıt vilayet merkezine 83 km. mesafede bulunan Muş vilayetine bağlı Malazgirt kazasının da aynı mülahazalara binaen mezkûr vilayetten ayrılarak Beyazıt vilayetine bağlanması kararlaştırılmıştı.662 660 T.C. Resmî Gazete, 04.07.1932, Sayı: 2141; TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 4, C: 9, İçtima Senesi: 1, TBMM Matbaası, Ankara, 1932, s. 403-404. 661 T.C. Resmî Gazete, 27.05.1933, No: 2411; TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 4, C:15, İçtima: 2, TBMM Matbaası, Ankara, 1933, s. 236. 662 09.06.1934 tarihli Kanun No: 2500; T.C. Resmî Gazete, 14.06.1934, Sayı: 2727; TBMM Zabıt Ceridesi, C: 23, TBMM Matbaası, Ankara, 1934, s. 77. 237 Başvekil İsmet İnönü’nün 1935 yılı yazında Doğu illerine yaptığı tarihi ziyaret sonrası Hükûmetin bu tarihe kadar idari taksimatta uyguladığı politikalarda değişikliğe gidilmiştir. Ziyaret sonrası hazırlanan raporda, 1926’da kazaya çevrilen Dersim vilayetinin yeniden teşkiliyle burada askeri bir idare kurulması ve Dersim ıslahının bir programa bağlanması düşünülmüştü. Yine Doğu'daki kazalarda bazı değişiklikler ve yeni kazalar yapılması da zarurî görülmüştü.663 Hem Dersim’de bir vilayet teşkili hem de bölgede yeniden dokuz kaza ve beş vilayet teşkiline dair Hükûmet, Meclise 20.11.1935 tarihinde kanun teklifi sunmuştu. Teklifte ülkenin Doğu bölgesinde yerin genişliğine göre nüfusun azlığı yüzünden mülkî kurullarda ve idare taksimatında daha önceden azaltmalar olduğu ve birçok yerlerde de öteden beri teşkilata lüzum görülmemiş olduğu belirtilmişti. Ancak Doğu illerindeki güvenlik, sosyal ve kültür işlerinin tanzim ve halk ile hükûmet arasındaki bağlılığın pekiştirilmesi göz önüne alınarak idare teşkilatının artırılmasına ve sıklaştırılmasına lüzum görüldüğü belirtilmişti. Teklif, Mecliste 25.12.1935 tarih ve 2885 numara ile kabul edilmişti. Kanuna göre; Hakkâri vilayetine bağlı Şemdinli; Bitlis vilayetine bağlı Hizan ve Kotum; Diyarbekir vilayetine bağlı Bismil ve Eğil; Van vilayetine bağlı Gürpınar; Ağrı vilayetine bağlı Patnos; Elâziz vilayetine bağlı Karakoçan ve Sivrice kazalarının kurulması kararlaştırılmıştı. Kanunun 3. maddesiyle; Şemdinli, Hakkâri, Gevar kazaları ile Siirt vilayetinin Beytüşşebap kazasından teşekkül etmek ve merkezi Çölemerik kasabası olmak üzere Hakkâri tekrardan vilayet olmuştu. Kanunun 4. maddesiyle; Muş vilayetinin yerinin çok geniş olması ve de "Bitlis vilayeti, Van Gölü’nün batısında bulunan Bitlis’in kuvvetli bir Türklük merkezi olması ve civarındaki dağlı köylülerle daima münasebette bulunarak temsil rolünü layıkıyla yapabilmesi içinde Bitlis’in vilayet haline konulması zaruri görüldüğünden" Muş vilayetinin Bitlis, Mutki ve Van vilayetinin Ahlat kazalarıyla Hizan ve Kotum 663 Öztürk, a.g.e., s. 54-58. 238 kazalarından teşekkül etmek ve merkezi Bitlis kasabası olmak üzere Bitlis vilayeti kurulmuştu. Bitlis’in vilayet olmasını İnönü özellikle istemişti. İnönü raporunda; "Birinci ve Üçüncü Umumi Müfettişlikte olumlu ve büyük iskân işleri vardır. Van ve Erzincan’da acele olarak ve Muş Ovasında tedricen ve bir de Elâzığ ovasında kuvvetli Türk kütleleri vücuda getirmek mecburiyetindeyiz" demişti.664 Raporda İnönü, Bitlis’i "kuvvetli bir merkez olarak bir Türk yuvası ve kalesi" şeklinde tanımlamıştı. Bu tanımlamayı devam ettirmenin gerekliliğine inanan İnönü, Bitlis’in ufak bir endüstri merkezi yapılabilirse buradan Türk kültürünün etrafa çok tesir edeceği fikrini savunmuştu.665 Görülüyor ki İnönü’nün raporunda istediği hususlar idari değişikliklerde doğrudan dikkate alınmıştı. Kanun’un 5. maddesiyle; Muş vilayetinin Çapakçur, Genç, Solhan ve Bingöl kazaları ile Erzincan vilayetinin Kiğı kazasından teşekkül etmek ve merkezi Çapakçur kasabası olmak üzere Bingöl vilayeti kurulmuştu. Kanun’un 6. maddesiyle; Erzincan vilayetinin Pülümür kazası ile Elâziz vilayetinin Nazimiye, Hozat, Mazgirt, Ovacık, Pertek, Çemişgezek kazalarından teşekkül etmek üzere Tunceli vilayeti kurulmuştu. Ancak Tunceli vilayetinin merkezi için Kanun’da: "İcra Vekilleri Heyeti’nce görülecek lüzuma göre başka mahalle nakledilmek üzere bu vilayetin merkezi şimdilik Elâziz kasabasıdır" denilmişti. 1926 yılında Teşkilat-ı Mülkiye Kanunu çıkarılırken Erzurum milletvekili Münir Hüsrev Bey’in Dersim’i parçalayıp idareleri başka vilayetlere verilirse Dersim’in idare, asayişinin idamesinin çok zor olacağı yönündeki tespitleri 1935 664 A.e., s. 54-58. 665 A.e., s. 30-31. 239 yılında doğru çıkmıştı. Dersim Tunceli adıyla bu tarihte yeniden vilayet statüsüne kavuşmuştur. Kanunun 7. Maddesiyle, Muş vilayetinin Sason kazası Siirt vilayetine ve Ağrı vilayetinin Malazgirt kazası Muş vilayetine bağlanmıştı.666 Doğu'da gerek idare ve gerekse asayiş ve inzibat gerekçesiyle yeni kazaların teşkiline 15 Haziran 1937 tarihli kanunla devam edilmişti. Yeniden kazalar teşkil edilmesi hakkında hazırlanan kanun layihası Hükûmet tarafından Meclise 06.05.1937 tarihinde sunulmuştu. Teklif, Meclisin 15.06.1937 tarihli oturumunda görüşülmüş ve 3223 sıra numarası ile yasalaşmıştır.667 Buna göre Mardin vilayeti dâhilinde Diyarbekir-Mardin-Irak yollarının güvenliği ve Güney hududuna yakın olması dolayısıyla Suriye’deki firarilerin kuzeye geçişlerine mâni olmak için Mardin vilayeti dâhilinde Mazıdağı kazası kurulmuştu. Bölgede asayiş ve idare bakımından kurulan diğer kazalar ise Tunceli’de Kalan, Erzurum’da Karayazı, Diyarbekir’de Çınar idi. İsmet İnönü’nün 1937’de Başvekillikten ayrılıp668 yerine gelen Celâl Bayar döneminde de daha önceki yıllarda olduğu gibi aynı düşüncelerle Doğu vilayetlerinde idari değişiklikler yapılacaktı. Bayar’ın Başvekilliği döneminde yine bazı kazaların idari birimlerinde değişiklik yapılmasına dair Başvekil Celâl Bayar tarafından Meclise 25.04.1938 tarihinde bir kanun layihası verilmişti. 666 T.C. Resmî Gazete 04.01.1936, Sayı: 3197; TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: V, C:7, İçtima: 1, s. 171-175. 667 T.C. Resmî Gazete 23.06.1937, Sayı: 3638; TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: V, C: 19, İçtima: 2, TBMM Matbaası, Ankara, 1937, s. 154-155. 668 İsmet İnönü'nün Başvekillikten ayrılmasına sebep olan Atatürk ile yaşadığı görüş ayrılıkları hususunda bkz. İsmet İnönü, Cumhuriyetin İlk Yılları II (1923-1938), Cumhuriyet Gazetesi Yayınları, 1998, s. 57-87. 240 Kanun teklifinde "Şarkta en mühim bir Türk topluluğu halinde bulunan Erzincan vilayetinin büyütülmesi" vurgusu dikkat çekmekteydi. 11.05.1938 tarih ve 3383 sıra numarası ile kabul edilen kanun ile Kemaliye Kazası Malatya’dan; Tercan kazası da Erzurum’dan alınarak Erzincan vilayetine bağlanmıştı. Bu bağlılıkta etkili olan başka hususlar da yok değildi. Kemaliye Kazasının Malatya’ya, Tercan Kazasının da Erzurum’a uzaklığı dikkate alınmış ve gerek idare ve gerekse halkın rahatlığı bakımından faydalı görülerek teklif Mecliste 11.05.1938 tarih ve 3383sıra numarası ile yasalaşmıştır. Kanun ile Kemaliye kazasının Malatya’ya uzaklığı sebebiyle bu kazanın bu vilayetten alınarak daha yakın olan ve az zamanda demiryolu ile bağlanacağı muhakkak bulunan Erzincan vilayetine ilhakı idarî, asayiş ve halkın iktisadî vaziyeti bakımından faydalı görülmüştü.669 Görülüyor ki İsmet İnönü Başvekillikten ayrılmış olsa da raporundaki; "Erzincan’da acele olarak Türk kütleleri vücuda getirme"670 düşüncesi CHP Hükûmetinin yeni Başvekili Celâl Bayar tarafından da devam ettirilmişti. Yapılan idari değişiklik, bu düşüncenin bir ürünü olsa gerektir. Bu dönemde Başvekil değişmiş olsa da devletin bölgeye dair politikaları aynı şekilde devam ettirilmiştir. 1.3.2. İdari İsim Değişiklikleri Çok uluslu bir imparatorluk olan Osmanlı, Birinci Dünya Harbi’yle birlikte yerini ulusçu temeller üzerine oturtulacak olan yeni Türk devletine bırakmıştı. Bu politika siyasette, kültürde, maarifte kendini gösterdiği gibi idari politikada da kendini göstermişti. Bu bağlamda Hükûmet, mahallî yer isimlerinin değiştirilmesi konusunda da birtakım değişiklikler yapacaktı. Esasında bu tarz çalışmalara Osmanlının henüz tarih sahnesinden tam olarak çekilmediği İttihat ve Terakki döneminde başlanmıştı. Rusların ellerinde tuttuğu Elviye-i Selâse sınırları içerisinde bulunan yerlerin isimleri 669 TBMM 165 nolu Komisyon Raporu; T.C. Resmî Gazete, 18.05.1938, Sayı: 3910; TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: V, C: 25, İçtima: 3, TBMM Matbaası, Ankara, 1938, s. 9-10. 670 Öztürk, a.g.e., s. 54-58. 241 Ermenilerin yardımlarıyla Ruslar tarafından değiştirilmişti. İttihatçılar da Osmanlılık düşüncesi gereği Doğu vilayetlerinde yer isimlerini değiştirme yoluna gitmişti.671 Çalışma bölgemiz olan Doğu ve Güneydoğu vilayetlerinin Ermeni ve Kürtlerin Anadolu’da yoğun olarak yaşadıkları yerler olduğu düşünülecek olursa ülkedeki yer isimleri değişikliği işleminden Doğu vilayetlerinin diğer vilayetlere göre nasiplerini daha fazla aldıklarını söyleyebiliriz. Birinci Mecliste Kütahya Mebusu Besim Atalay tarafından "Gayrı Millî Şehirler İsimlerinin Değiştirilmesine Dair" dair bir kanun teklifi verilmişti. 9 Mayıs 1921 tarihli birleşimde gündeme gelen ve görüşülen teklifin illerin genel meclislerince dikkate alınmak üzere Dâhiliye Vekâletine gönderilmesi kabul edilmişti. Teklifin Genel Kurulda görüşülmesi sırasında yurtta çok sayıda Türkçe olmayan mahallî yer isimlerinin bulunduğu ve bunların Türkçe isimlerle değiştirilmesi gerektiği vurgulanmıştı. Görüşmelerde Kilikya ve Gaziantep vilayetindeki Rumkale kazası gibi isimlerin kullanılmaya devam etmesinin mahzurlar yarattığı, Türk ve Müslüman vatanında bu tarz isimlerin olmaması gerektiği belirtilmişti. Ancak meselenin tartışma merciinin Meclis mi yoksa il genel meclisleri mi olduğuna dair yapılan tartışmalardan sonra meselenin illerin genel meclislerine bırakılmasına karar verilmişti.672 Bu mesele Harp biter bitmez merkezi olarak bizzat Dâhiliye Vekâletince ele alınmıştır. Dâhiliye Vekâleti 28 Mart 1924’te, millî geleneklere ve Türk lisanıyla münasebeti olmayan mahalle ve köy isimlerinin eskiden beri başka bir unvanları varsa onunla, olmayanların da lafzını kolay ve bir milli mefhumu ifade edecek isimlerle isimlendirmek için 1923 senesinde Maarif Vekâletiyle kararlaştırıldığı üzere bu konuda bir ilmi encümen tarafından tetkikat icrası için Başvekâletten izin istemişti. Başvekâletin bu isteğe ne cevap verdiğine dair ulaşabildiğim herhangi bir belge olmasa da 1925 tarihli bir belgede Başvekâletin bu isteğe olumlu yaklaştığını anlamaktayız. 671 Aydoğan, İttihat ve Terakki'nin Doğu Politikası, s. 67-68. 672 Bilgi, a.g.e., s. 335. 242 Dâhiliye Vekâleti 31.10.1925’te Tekirdağ, İçel, Bursa, Eskişehir, Çanakkale, Karesi, Gaziantep, Artvin ve Kırklareli vilayetlerinde arazi ve müsakkafat tahriri icra edilirken tahrir esnasında kayıt tasarruflarının yeni isimlerle tespit ve düzenlenmesi muamelatının Dâhiliyece mütalaa edildiğini ve diğer vilayetlerden de bu husus için müracaat edildiğinden Başvekâletten izin istemişti.673 Türkçe olmayan yer isimlerinin değiştirilmesine bir örnek de hemen bu yıllarda Dersim vilayetinde yaşanmıştır. Mecliste 23.01.1924 tarihinde Dersim Mebusu Feridun Fikri ve Ahmet Şükrü Beylerin önergesi doğrultusunda Dersim’in Başvartenik nahiyesinin Ermeni ismiyle anıldığından halkın isteğine uygun olarak Kazımiye diye isimlendirilmesi uygun bulunmuştu. Kararın gereğinin yapılması için Başvekil tarafından Dâhiliye vekiline 26.01.1924’te talimat verilmişti.674 Bölgedeki vilayet isimlerinden Elâziz ve Diyarbekir ismi bu dönem değiştirilmişti. Devrin meşhur Türkçü isimlerinden Profesör Hasan Reşit Tankut,675 yapmış olduğu çalışmalar ve değerlendirmelerle Elâziz isminin Alazığ’dan dejenere olduğunu, kullanılmakta olan Elâziz isminin gerçek ve asil Türkçe şekli olan Elâzığ’dan başkası olmadığını, Diyarbakır’ın çok eski zamanlardan beri bir bakır diyarı olduğunu ve İslam’dan önceki dönemlerden beri de yörenin Diyarbakır olarak isimlendirildiğini, zamanla bu coğrafya da yaşamış olan "halkın etimolojisi ve o günkü zihniyetlerin doktrinlerini zerk ederek kelimeleri, bilhassa yer ve insan adlarını hem semantik hem fonetik bakımdan değiştirebilirler. Diyarbakır’da böyle bir istihale geçirmiştir"676 denilmişti. 673 BCA 30 10 0 0/ 66 440 10. 674 BCA 30 10 0 0/ 6 35 31. 675 Ulus devletin inşa sürecinde Hasan Reşit Tankut'un dil ve kültür alanında yaptığı bazı çalışmalar için bkz. Erhan Alpaslan, Tülay Aydın, "Bir Cumhuriyet Aydını Olarak Dil ve Kültür Politikaları Işığında Hasan Reşit Tankut", Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Sayı:60, Bahar 2017, ss. 23-53 676 "Diyarbakır ve Elâzığ Adı Üzerine", Ulus, 25 Kasım 1937; Ayın Tarihi, , Kasım 1937, Basın Genel Direktörlüğü, Sayı: 48. 243 Atatürk’ün 16-17 Kasım 1937 tarihli Elâziz ziyaretinde şehrin adı değişecekti. Ziyaret sırasında 17 Kasım gecesi Halkevinde Elâziz Milletvekili Fazıl Ahmet Aykaç ile bir diğer Milletvekili İsmail Müştak Mayakon, Atatürk’ün önceden verdiği direktif üzerine şehrin adı olan Elâziz ismi üzerine birer konuşma yapmışlardı. İşte bu gece şehrin adının değiştirilmesi kararlaştırılmıştı.677 Bu iki vilayetin isminin değişmesi çok uzun sürmemiştir. İcra Vekillerince 10.12.1937’de Diyarbekir beldesi adının Diyarbakır,678 Elâziz beldesi adının da Elâzığ olarak değiştirilmesi 1580 sayılı kanunun 9. maddesine göre kararlaştırılmıştı.679 Dâhiliye Vekâletince 26.08.1944’te yayınlanan tamim ile 16.08.1944 gününden itibaren Bismil Kazasına bağlı Kürt Arslanoğlu Köyünün adı da Yukarı Arslanoğlu olarak değiştirilmişti.680 Bölgedeki yer isimlerinde değiştirilmesinde sadece gelenek ve Türk lisanına uygunluğuna bakılmamıştır. Aynı zamanda başka yer ile aynı olan isimlerin karışıklıklara yol açma ihtimalinden dolayı da yer isimleri değiştirilmiştir. Tekirdağ ve Van Vilayetleri dâhilinde Saray namı ile iki kazanın mevcut olması ve muamelelerde yanlışlığa mahal vereceğinden dolayı Van vilayetine bağlı Saray kazası isminin Kazımpaşa namı ile isimlendirilmesi 02.03.1932’de kabul edilmişti.681 Tunceli’deki Ovacık kazası adının da burada önceki yıllarda harekâtlarda bulunan Genelkurmay Başkanı Fevzi Çakmak’ın adının verildiğini de görüyoruz. 677 Önder, a.g.e., s. 136. 678 BCA 30 18 1 2/ 80 99 17; Kararname No: 2/7789; T.C. Resmî Gazete 18.12.1937, Sayı: 3786; Diyarbakır İl Yıllığı 1967, İş Matbaacılık ve Ticaret Ankara, 1967, s. 148. 679 Kararname No: 2/ 7806; T.C. Resmî Gazete, 17.12.1937, Sayı: 3785; Elâzığ 1967 İl Yıllığı, Bingöl Matbaası Elâzığ, 1970, s. 33. 680 T.C. Resmî Gazete, 26.08.1944, Sayı: 5793. 681 02.03.1932 tarih ve 12333 nolu Kararname; T.C. Resmî Gazete, 02.03.1932, Sayı: 2078; BCA 30 18 1 2/ 26 13 10. 244 10.06.1939 tarihinde Pülür köyünde bulunan ve Ovacık kazası merkezi olan belde adının Mareşal Çakmak olarak isimlendirilmesi kabul olunmuştu.682 Ad değiştirme işlemleri Dâhiliye Vekâleti’nin 1940 yılı sonlarında hazırladığı 8589 sayılı genelge ile resmileşmiş ve böylece “yabancı dil ve köklerden gelen ve kullanılmasında büyük karışıklığa yol açan yerleşme yerleri ile tabii yer adlarının Türkçe adlarla değiştirilmesi” başlatılmıştır. Adı geçen genelgenin ardından valilikler, yabancı dil ve köklerden gelen yer adlarına ilişkin dosyalar hazırlayarak Bakanlığa göndermiştir. Fakat bu çalışmalar Dünya Savaşı sebebiyle uzun süre aksamış ve bir ad değiştirme işlemi yapılmamıştır. 1949 yılında yer adlarının değiştirilmesi işlemleri 5442 sayılı İl İdaresi Kanunu ile yasal bir dayanağa kavuşmuş, ardından 1957 yılında da bir “Ad Değiştirme İhtisas Kurulu” kurulmuştur.683 1.3.3. Mahallî İdareler İdarenin teşkilatlanmasında geçmişte ve günümüzde iki sistem uygulanmaktadır. Bunlar merkezden ve yerinden yönetim organlarıdır. Merkezden yönetim ilkesi, devlet otoritelerince yürütülen işlemlerin tek merkezden yönetilmesi olarak karakterize edilebilir. Yerinden yönetim ilkesi, kamu hizmetlerinin merkezi otorite haricinde teşkilatlanması ve merkezi idarenin hiyerarşisine tâbi olmadan ayrı tüzel kişiliğe sahip idarelerce yürütülmesi olarak tarif edilmektedir. Bu bağlamda yer bakımından yerinden yönetim kuruluşları; il özel idareleri, belediye ve köyler olarak anayasada tanımlanmıştır.684 1.3.3.1. İl Özel İdareleri İl özel idareleri bir yerel yönetim organı olarak varlık sebebini anayasadan almaktadır. Bu yerel yönetim, merkezi yönetimle birlikte ülkedeki bir kısım idari 682 Kararname No: 2/11192; T.C. Resmî Gazete, 02.06.1939, Sayı: 4239; BCA 30 18 1 2/ 87 52 20. 683 Harun Tunçel, "Türkiye'de İsmi Değiştirilen Köyler", Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C: 10, Sayı: 2, s. 26, Elâzığ, 2000. 684 Ethem Atay, İdare Hukuku 1, Gazi Kitabevi, Ankara, 2006, s. 104-111; Şeref Gözübüyük, Turgut Tan, İdare Hukuku, C: 1, Turhan Kitabevi, 11. Baskı, Ankara, 2016, s. 144-159. 245 görevleri yerine getirmeye çalışır. İl özel idarelerin faaliyet alanı her ne kadar merkezi yönetime yardımcı olmaksa da asıl görev yaptığı saha, belediyelere ve köylere yardımdır. Belediyelerin yapmış olduğu beledî hizmetlerin belediye sınırları dışında kalan yerlerde bu tür hizmetleri il özel idareleri gerçekleştirmektedir. Bu görevleri yerine getirirken il özel idarelerinin gelirleri ise şunlardı: Maliye vasıtasıyla tahsil olunan hazine gelirlerinden alınan hayvan, arazi, kazanç, bina vergilerinden belirlenmiş oranlardan alınan miktar ile özel idareler vasıtasıyla temin olunan gelirlerdi. Bunlar; yol parası, ispirtolu içeceklerden alınan vilayet hissesi, zephiye (hayvan kesim resmi), taşocakları resimleri vs. gibi gelirlerdir. Bu gelirlerden il özel idarelerinin harcama yaptığı yerler; vilayet dâhilinde eğitim, bayındırlık, sağlık, tarım ve hayvancılığın geliştirilmesine dair yapılan harcamalardır.685 Cumhuriyet'in ilk yıllarında Doğu vilayetlerindeki il özel idarelerinin durumu hiç de iç açıcı değildi. Bunda, uzun yıllar devam eden harbin bölge vilayetleri üzerindeki yıkıcı etkisi, idareler üzerindeki denetimsizlik sayılabilecek birkaç nedenden sadece ikisidir. Bölgedeki il özel idarelerinin kötü idaresi ve bu idarelerin Ankara tarafından denetime tâbi tutulmaması ya da tutulamaması raporlara yansımaktaydı. Özel idarelerdeki acı tabloyu Birinci Umumi Müfettiş İbrahim Tali Bey, 03.05.1931’de Başvekil İsmet Paşa’ya gönderdiği yazıda bildirmişti. Buna göre Müfettişlik vilayetlerinden bilhassa Eâziz, Urfa, Van, Diyarbekir, Hakkâri Vilayet Hususi Muhasebe idareleri çok bozuk ve perişan bir vaziyette idi. Urfa’da bir maliye müfettişi aylardan beri işin içinden çıkamamıştı. İsraf çok fazlaydı. Siirt Hususi İdaresi acilen teftişe muhtaçtı. 50 bin liradan fazla bir masrafla yapılan Siirt’teki Kezer köprüsü, ilk senesinde suyun kabarmasıyla yıkılmıştı. Müfettişsizlikten Van’da birçok israf meydana gelmekteydi.686 685 İdare Dergisi, Dâhiliye Vekâleti Aylık Mecmuası, Yıl: 6, Sayı: 67, İstanbul, 1933, s. 111-116. 686 BCA 30 10 0 0/ 69 455 5. 246 İl özel idarelerindeki bu sıkıntılar 1936 yılında da devam etmekteydi. 5-22 Aralık 1936’da Ankara’da toplanan Umumi Müfettişler toplantısında vilayetlerin hususi idareleri de konuşulmuştu. Toplantıya ait rapor özetinde bu idarelere ilişkin bir takım tespit ve önerilerde bulunulmuştu. Rapora göre mahallî mahiyeti haiz amme hizmetlerinin yapılabilmesi için 1929 senesinde kaldırılan vergi koyma salahiyetinin umumî meclislere iadesi isteniyordu. Her hizmetin ifasına kifayet edecek gelir temini, karşılığı olmadıkça vilayetlere yeni hizmet verilmemesi istenirken ziraat, baytarlık ve sağlık işlerinin karşılığı bulunmadığı belirtilmişti. Özel idarelere harcama yapmak üzere tahsis edilmiş olan ispirtolu içkilerden, bina ve arazilerden alınan vergiler yetmemekteydi. Öyle ki raporda, Bina ve Arazi Vergilerinin yüzde yetmiş beşi değil tamamı bile maarif hizmetlerine kâfi gelemeyecek kadar maarifte ihtiyaç olduğu belirtilmişti. Ülkedeki tahsil çağındaki çocukların %33’ü ilk mekteplere gidebilmesine rağmen bu oran, Şark’ta %9 ve bazı vilayetlerde %2’ye düşmekteydi. Şark’ta kuvvetli kültür hareketlerine, köylerin dağınıklığı dolayısı ile leylî mekteplere ihtiyaç vardı. Mevcut 6.150 ilk mektepten 4.653’ü tek muallimli ve üç dershaneliydi. Vilayetlerdeki hastane, dispanserlerin çoğu vilayet ve belediyeler tarafından idare edilmekte ve 4,5 milyon lira sarf olunduğu halde ihtiyacının onda birini bile karşılayamamaktaydı. Yol şebekesi ihtiyacın çok altında ve mevcut 16.000 kilometrelik şoselerin yarısından fazlası geçilmez bir haldeydi. Bu şoselere eğer bakılmazsa geri kalan kısmı da aynı hale girecekti. En az 17.000 kilometrelik yeni şoseye ihtiyaç olduğu ve mevcutların da yeni baştan tamiri için üç yüz milyon lira kadar bir paraya ihtiyaç vardı. Ancak bu kadar büyük bir şebekeyi vilayetlerin kurmasına imkân olmadığından birden fazla vilayeti alâkadar eden yolların Devlet bütçesinden yaptırılması gerekmekteydi.687 Görülüyor ki mevcut il özel idarelerinin gelir durumları kendilerinden beklenen vazifeyi ifa edecek düzeyde değildi. Bu anlamda merkezi yönetime çok fazla iş düşmekteydi. Ancak yeni kurulmuş bir devletin ilk yıllardaki kısıtlı imkânları, bir ikincisi 1936 yılından hemen kısa bir süre sonra II. Dünya Harbi’nin patlak vermesi 687 BCA 30 10 0 0/ 68 452 4. 247 merkezi harcamalarda gerek ülke gerekse bölge düzeyinde beklenilen oranlarda yatırımın yapılamadığını ilerleyen yıllarda bize gösterecektir. 1.3.3.2. Belediyeler Osmanlı’da Tanzimat devrinde kurulmuş olan belediyeler688 Cumhuriyet döneminde 3 Nisan 1930 tarih ve 1580 sayılı Belediye Kanunu689 ile daha işler bir hâle sokulmaya çalışılmıştı. Kanunun birinci maddesine göre belediye, belde ve belde sakinlerinin yerel düzeyde ortak ve bedeni ihtiyaçlarını düzenlemek ve kolaylaştırmak ile mükellef tüzel bir kuruluş olarak tayin edilmişti. Cumhuriyet’in bu ilk yıllarında il özel idarelerinin gelirlerinin azlığı ve kendilerinden beklenen üst düzey vazifeler aynen belediye idarelerinde de benzer sorunlar olarak karşımıza çıkmaktadır. Aslında bu sorunlar, sadece Doğu'daki belediyelerde değil tüm yurttaki belediyelerde yaşanan bir sorundu. 1936 yılı aralık ayında toplanan Umumi Müfettişlikler toplantısında tüm yurttaki belediyelerin sorunlarına dikkat çekilmiş ve birtakım taleplerde bulunulmuştu. Bu toplantının raporunda ülkede var olan 516 belediye arasında senelik geliri 17.891.619 liraya baliğ olan belediyelerin 326’sının gelirinin 10.000 liradan aşağı olduğu belirtilmişti. Buna göre hizmetler gelirle karşılanamamaktaydı. Yeni gelir kaynakları üzerinde çalışmakta bulunan Fırka İhtisas Encümeninin bir an evvel mesaisinin neticelendirilmesi, pazar yerlerinin çoğaltılması, nakliye ücretlerinin ucuzlaştırılması, fırınların ıslahı, mezbahalar, soğuk hava depoları tesisi ve hayat ucuzluğunun tahakkuk ettirilmesi Umumi Müfettişlerin ortak istekleriydi.690 688 Bu konuda ayrıntılı bilgi için bkz. İlber Ortaylı, Türkiye Teşkilat ve İdare Tarihi, Cedit Neşriyat, 2. Baskı, Ankara, 2008, s. 435-443; İlber Ortaylı, Tanzimat Devrinde Osmanlı Mahallî İdareleri (1840-1880), TTK Yay. Ankara, 2. Baskı, 2011. 689 T.C. Resmî Gazete, 14.04.1930, Sayı: 1471. 690 BCA 30 10 0 0/ 68 452 4 lef 13. 248 Tablo 1.6. Ülkedeki Tüm Belediyelerin 1929-1938 Yılları Belediye Gelir ve Gider Mukayesesi691 Sene Gelir Gider Giderin Gelire Oranı (%) 1929 19.338.624 17.206.614 89 1930 18.484.914 17.025.885 92 1931 17.675.991 17.393.303 98 1932 17.626.871 15.619.415 89 1933 15.992.248 16.335.401 102 1934 19.363.233 18.283.328 92 1935 21.667.784 19.652.812 91 1936 25.025.260 22.293.645 89 1937 28.479.208 25.630.617 90 1938 34.461.121 27.536.543 85 1936 yılı Umumi Müfettişlikler toplantısı rapor hulâsasında belediyelerin yıllık geliri 17.891.619 lira olarak ifade edilmişse de bu tabloda görüldüğü üzere Devlet İstatistik Enstitüsünün verilerine göre 1935 yılında belediyelerin geliri 21.667.784 lira, 1936 yılında da 25.025.260 lira olarak gerçekleşmişti. Bu bağlamda DİE’nin verilerinin daha doğru olacağı kuvvetle muhtemeldir. Tablo 1.7. 1929-1938 Yılları Doğu ve Güneydoğu Vilayetleri Belediye Gelir ve Gider Mukayesesi692 Sene Ağrı Bitlis Bingöl Diyarbakır Elâzığ Gelir Gider Gelir Gider Gelir Gider Gelir Gider Gelir Gider 1929 19.768 20.238 - - - - 138.536 162.949 58.275 56.780 1930 24.716 23.010 - - - - 161.453 165.877 102.233 99.664 1931 34.192 35.408 - - - - 122.367 125.127 121.544 118.367 1932 37.429 32.407 - - - - 95.550 103.690 80.885 76.727 1933 17.894 20.293 - - - - 131.033 124.359 104.922 97.632 1934 24.621 23.013 - - - - 198.847 151.249 159.553 145.302 1935 35.065 30.173 - - - - 283.120 294.360 162.023 148.251 1936 39.926 35.342 35.916 33.378 17.567 11.146 243.046. 269.804 109.571 104.431 1937 53.591 49.927 49.389 41.359 19.037 14.140 307.542 272.780 135.893 119.219 1938 65.486 62.788 48.218. 46.797 19.981 16.458 316.996 309.897 176.496 159.326 Sene Erzincan Erzurum Gaziantep Hakkâri Kars Gelir Gider Gelir Gider Gelir Gider Gelir Gider Gelir Gider 1929 26.233 26.277 192.331 171.219 86.553 85.133 - - 53.403 95.478 1930 27.356 29.202 148.695 144.692 96.606 97.435 - - 44.408 93.025 691 Tablo 1929-1938 Belediyeler İstatistiği, DİE, Ankara, 1941, s. VI'dan hazırlanmıştır. 692 Tablo A.e., s. 12-77'den hazırlanmıştır. 249 Sene Erzincan Erzurum Gaziantep Hakkâri Kars Gelir Gider Gelir Gider Gelir Gider Gelir Gider Gelir Gider 1931 27.809 27.274 136.115 125.843 108.014 115.490 - - 34.419 88.750 1932 39.305 32.440 99.128 95.735 118.524 123.663 - - 30.345 78.689 1933 36.892 33.255 130.451 136.164 161.804 153.153 - - 86.345 87.296 1934 48.496 46.065 119.925 117.000 188.871 178.363 - - 90.432 88.150 1935 52.555 49.918 124.801 122.046 265.425 226.979 - - 97.531 95.714 1936 57.855 48.108 145.021 148.739 333.747 304.175 5.209 4.424 134.491 124.181 1937 98.037 89.850 192843 182.970 301.011 286.019 10.882 9.351 184.508 162.977 1938 37.560 32.623 224.646 217.005 583.416 557.826 11.497 7.9933 214.454 209.533 Sene Malatya Mardin Muş Siirt Gelir Gider Gelir Gider Gelir Gider Gelir Gider 1929 89.230 79.628 85.542 76.366 32.543 37.098 42.585 73.849 1930 107.864 89.857 62.922 59.511 28.341 35.047 47.217 52.761 1931 103.888 109.114 60.369 59.067 30.256 33.315 56.322 52.027 1932 100.684 81.271 56.953 55.278 19.331 25.235 49.203 50.890 1933 115.603 103.109 68.025 63.454 36.688 34.276 55.831 55.132 1934 159.481 153.017 89.391 83.402 50.378 39.197 62.093 59.665 1935 175.308 144.224 97.359 86.618 45.516 33.985 66.655 63.981 1936 235.219 170.103 109.004 89.328 29.209 17.039 93.455 76.434 1937 282.818 31.706 129.575 115.940 29.681 24.901 68.987 62.798 1938 301.843 256.617 157.024 134.533 48.919 45.233 67.909 60.553 Sene Tunceli Urfa Van Gelir Gider Gelir Gider Gelir Gider 1929 - - 94.570 93.151 24.957 26.576 1930 - - 83.346 85.714 26.621 24.272 1931 - - 88.510 90.467 29.593 30.869 1932 - - 85.715 84.188 38.941 43.380 1933 - - 121.849 110.738 27.897 26.211 1934 - - 203.909 199.595 144.016 38.280 1935 - - 209.334 196.869 59.314 49.523 1936 19.143 12.559 241.207 205.814 75.753 53.657 1937 26.010 15.310 451.844 223.260 93.090 77.183 1938 34.451 19.423 454.371 262.400 82.982 70.188 Tablo dikkatlice incelendiğinde Doğu belediyelerinde vilayet bazında birbirinden farklı rakamların olduğu görülecektir. Aynı yıl içerisinde Dünya ekonomik buhranın Türkiye’yi etkilediği yıllarda bile bazı vilayetlerde gelir giderden fazla iken bazı vilayetlerde gelir giderden az olmuştur. Doğu vilayetleri içerisinde Kars belediyesinin gelir ve gider dengesi arasında 1933 yılına kadar bir uçurum vardır. Gelir, giderin neredeyse sadece yarısı kadar gerçekleşmiştir. Bunun yanı sıra bazı Doğu vilayetlerinde de üst düzey başarı grafiği sergilenmiştir. Örneğin; Bingöl, Bitlis, Tunceli ve Hakkâri vilayetleri belediyeleri 1936 yılında kurulmuş olmalarına rağmen 1936, 1937 ve 1938 yılı verilerine bakıldığında bu üç yılda da gelirlerinin giderlerinden fazla olduğu görülecektir. Elâzığ ve Mardin vilayet belediyeleri tüm vilayet belediyelerine göre durumu çok iyidir. Bu 250 iki belediyenin 10 yıllık süre zarfında tüm yıllarda geliri giderinden yüksek olmuştur. Gaziantep vilayet belediyesi ise 1938 yılı geliri 583.416 lira iken gideri 557.826 lira ile tüm belediyeler arasında en çok gelire sahip belediye olarak ön plana çıkmıştır. Belediyenin 1929 yılındaki gelirinin 86.553 lira olduğu dikkate alınacak olursa burada ciddî anlamda bir belediyecilik başarısının olduğunu söyleyebiliriz. 1.3.3.2.4. Belediyelere Kayyım Atama Türk Dil Kurumu sözlüğüne göre "belli bir işin yapılması için görevlendirilen kimse"693 diye tabir olunan "kayyım" atamaları, tespitlerimize göre CHP hükûmetlerinin 1930 yılından itibaren merkezi yönetimin bir görevlisi olan vali ya da kaymakamın, seçilmiş belediye başkanının yerine atanması olayıdır. Hükûmetin lüzum görmesi durumunda 3 Nisan 1030 tarih ve 1580 sayılı Belediye Kanunu’nun 94. maddesi ile belediye başkanlıklarına merkezi idare tarafından atama yapılabilecekti. Bu belediye; vilayet merkezinde ise vali, kaza merkezinde ise kaymakam uhdesine verilmesi kanunun belirlediği esaslardandı.694 Uygulama özellikle asayiş noktasında belediye başkanlığı vazifesinin vali ya da kaymakama verilmesi şeklinde karşımıza çıkmaktadır. Ancak tek sebep de bu değildir. İlk uygulama 1930 yılında merkezi Ağrı olan ancak Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgesinin birçok sahasında çıkan isyanların bastırılmasından hemen sonra bölgedeki birçok belediye başkanlığının vali ve kaymakama verilmesi ile başlamıştır. 1930 yılı Eylül ayında üçüncü Ağrı isyanının bastırılmasından hemen bir ay sonra Doğu'daki birçok belediyenin başına kayyım atamaları gerçekleşmişti. 22.10.1930 tarih ve 10099 nolu Kararname ile Beyazıt, Hakkâri vilayet merkezleri belediye reisliklerinin valiler; Silvan, Lice, Kulp, Muradiye, Saray, Başkale, Şıtak, Gevaş, Palu, Mazgirt, Keban, Pertek, Baskil, Nazimiye, Hozat, Diyadin, Tuzluca, Eleşkirt, Tutak, Suruç, Siverek, Viranşehir, Yaylak, Hilvan, Harran, Şırnak, Garzan, 693 (Çevrimiçi) https://sozluk.gov.tr/ 15.09.2019. 694 T.C. Resmî Gazete, 14 Nisan 1930, Sayı: 1471. 251 Şirvan, Eruh, Pervari, Sason, Malazgirt, Genç, Çapakçur, Mutki, Bulanık, Varto, Gevar, Şemdinan, Beytüşşebap kazaları belediye reisliklerinin de kaymakamlar uhdesine verilmesi, Dâhiliye Vekâletinin 18.10.1930 tarihli teklifi üzerine İcra Vekilleri Heyeti tarafından kabul edilmişti.695 Görülüyor ki tek kararname ile ikisi vilayet belediyesi olmak üzere toplamda 42 belediye başkanlığına kayyım ataması yapılmıştır. Bu atamaların hepsinin Doğu ve Güneydoğu vilayetlerinde olduğunu dikkat nokta-i nazarıyla değerlendirecek olursak Hükûmet gerek Şeyh Sait isyanı gerekse sonraki tarihlerde devam eden bölgedeki isyanlar ya da sorunlar karşısında yerel yönetimlerden bu şekilde emin olmak istemiştir. Asayişi sağlama kaygısıyla belediyelere Hükûmetin kayyım atamaları sonraki aylarda da devam etmişti. 23.11.1930’da 7,696 01.02.1931’de 1,697 25.03.1931’de 1,698 20.02.1932’de 5,699 21.11.1932’de 2,700 23.10.1933’te 1,701 05.08.1935’te 1,702 19.03.1936’da 1,703 695 BCA 30 18 1 2/ 14 69 3; T.C. Resmî Gazete, 12.11.1930, Sayı: 1645. 696 Bu kazalar şunlardı: Mardin Nusaybin, Gerze, Midyat, Savur, Koçhisar, Derik, Gercüş. Bkz. BCA 30 18 1 2/ 15 77 18. 697 Elâzığ'ın Ovacık kazası. Bkz. BCA 30 18 1 2/ 17 5 18; T.C. Resmî Gazete, 05.03.1931, Sayı: 1740. 698 Urfa ili Birecik kazası. Bkz. BCA 30 18 1 2/ 18 20 18. 699 Van, Erçiş, Ahlat, Siirt ve Beşiri belediye reislikleri. Bkz. BCA 30 18 1 27 26 11 5; T.C. Resmî Gazete, 09.03.1932, Sayı: 2046. 700 Çemişgezek ve Maden belediye reislikleri. Bkz. BCA 30 18 1 2/ 32 72 5. 701 Muş Belediye Başkanlığı. Bkz. BCA 30 18 1 2/ 40 74 8. 702 Kars ili Ardahan kazası. Bkz. BCA 30 18 1 2/ 57 65 1, T.C. Resmî Gazete, 07.09.1935, Sayı: 3100. 703 Bingöl vilayeti belediye reisliği. Bkz. BCA 30 18 1 2/ 63 21 1. 252 01.05.1937’de 1,704 28.9.1937’de 1,705 14.02.1941’de 1,706 26.03.1941’de 1,707 08.07.1943’te 4,708 03.03.1945’te 1,709 belediye başkanlığı görevi vali ya da kaymakam uhdelerine verilmiştir. Bu atamalar sadece güvenlik kaygısıyla yapılmıyordu. Aynı zamanda yeni kurulan bir belediye idaresine bir kaymakamın atanması ya da bir yerde belediye başkanlığı vazifesini görecek kudrette bir kişinin olmaması da bu atamalarda gerekçe olarak karşımıza çıkan durumlardandır. 22.12.1936’da Elâziz’in yeniden kurulan Karakoçan ve Sivrice ilçeleri belediye başkanlıkları710 ile yine bu minvalde 10.12.1937’de 1,711 15.12.1938’de 1,712 belediye başkanlığına kayyım ataması yapılmıştı. 27.05.1940'ta Erzincan çevresinde depremde zarar görüp yeniden kurulan Reşadiye kasabasında belediye işlerini görecek kudret ve kabiliyette bir belediye reisi bulunmadığı anlaşıldığından belediye reisliğine,713 15.06.1940’ta deprem sebebiyle harap olan Erzincan Belediye başkanlığı görevine714 kayyım ataması yapılmıştı. Tespit edebildiğimiz kadarıyla CHP döneminde vilayet ve kaza bazında olmak üzere toplamda 70 belediyeye kayyım ataması yapılmıştı. Bu atamalarda genelde 704 Tortum Belediye Başkanlığı. Bkz. BCA 30 18 1 2/ 73 25 20, T.C. Resmî Gazete, 22.04.1937, Sayı: 3587. 705 Van'ın Gürpınar İlçesi Belediye Başkanlığı. Bkz. BCA 30 18 1 2/ 79 82 15. 706 Erzurum'un Karayazı ilçesi belediye başkanlığı. Bkz. BCA 30 18 1 2/ 94 11 5; T.C. Resmî Gazete, 26.02.1941, Sayı: 4744. 707 Diyarbakır vilayetinin Çınar kazası belediye reisliği. Bkz. BCA 30 18 1 2/ 94 25 5, T.C. Resmî Gazete, 22.04.1941, Sayı: 4791. 708 Solhan, Genç, Kiğı ve Karlıova Kazaları. Bkz. BCA 30 18 1 2/ 102 51 15. 709 Bingöl vilayeti belediyesi. Bkz. BCA 30 18 1 2/ 107 98 3, T.C. Resmî Gazete, 03.03.1945, Sayı: 5952. 710 BCA 30 18 1 2/ 70 97 1. 711 Mardin'in İdil ve Mazıdağı ilçeleri belediye başkanlığı. Bkz. BCA 30 18 1 2/ 80 100 1; T.C. Resmî Gazete, 18.12.1937, Sayı: 3786. 712 Diyarbakır'ın Çınar ilçesi Belediye Başkanlığı. Bkz. BCA 30 18 1 2/ 85 103 9. 713 BCA 30 18 1 2/ 91 50 5. 714 BCA 30 18 1 2/ 91 57 14. 253 güvenlik kaygısı dikkati çekmektedir. Ancak bu kaygının yanı sıra yeni kurulan bir yere kurucu vazifesi ile bir kişinin kayyım olarak atanması ya da örneğin Erzincan depremi sonrasında merkezi ve mahallî idare arasında koordinasyonun daha iyi sağlanması için Erzincan ve Reşadiye belediyelerine yapılan atamalar gibi uygulamalar da karşımıza çıkmıştır. Bu atamaların yapılması bir yandan devam ederken bir yandan da görevin vali ya da kaymakam uhdesinde kalmasına artık lüzum kalmamışsa eğer tekrardan eskiden olduğu gibi vazifenin seçilmiş kişilere bırakılmaya çalışıldığını görmekteyiz. Birinci Umumi Müfettişlik 20.02.1934 tarih ve 12288 sayılı kararname ile valiye verilen Van belediye işlerinin, valinin çok ağır olan valilik işleri ile uğraşmasından ötürü gereği gibi görülemediğinden bakımsız kalan bu işin vali üzerinden alınarak seçilmiş bir reisle görülmesi yönündeki istek Bakanlar Kurulu tarafından 12.11.1934 tarih 2/154 sayılı kararnâme ile kabul edilmişti.715 Yine Erzurum ili belediye başkanlıklarının atamasını icap ettiren sebep ve zaruretin ortadan kalkmasından dolayı 02.02.1937 tarih ve 2/ 5965 sayılı kararnamenin 19.07.1939’da yürürlükten kaldırılması,716 15.06.1940’da717 22.10.1930 tarih ve 10099 sayılı kararname ile idare amirlerine verilen "Hakkâri ili ile Yüksekova (Gevar) ilçesi belediye başkanlığı görevinin verilmesini gerekli kılan zaruret kalmadığından hükmün ortadan kaldırılması kabul edilmişti." 23.10.1940’ta718 da aynı mülahazalarla 12 belediye başkanlığı, kaymakamların uhdesinden alınmıştı. Necmeddin Sahir Sılan 1943 yılı yaz sezonunda seçim bölgesi olan Tunceli’ye inceleme gezisine çıkmıştı. Sılan, bu gezisinde hazırladığı vilayetin genel durumu hakkındaki raporunu CHP Genel Sekreterliğine 11.12.1943’te sunmuştu. Sılan bu raporunda; Tunceli çevresindeki kazalarda belediye reisliklerinin kaymakamlar uhdesinde bulunduğunu ancak belediye işlerinde henüz esaslı bir hareket 715 T.C. Resmî Gazete, 20.11.1934, Sayı: 2859. 716 BCA 30 18 1 2/87 70 1. 717 BCA 30 18 1 2/ 91 58 1, T.C. Resmî Gazete, 28.06.1940, Sayı: 4547. 718 Muş ve Siirt vilayetleri belediye reislikleriyle Lice, Ergani, Silvan, Malazgirt, Gercüş, Midyat, Nusaybin, Dirik, Viranşehir, Suruç kazaları belediyesi. Bkz. BCA 30 18 1 2/ 92 100 16, T.C. Resmî Gazete, 06.11.1940, Sayı: 4653. 254 görülmediğini ifade ederken kaymakamlar tarafından idare edilmekte olan belediye işlerinin halk tarafından seçilecek belediye reislerine bırakılmasını istemişti.719 Necmeddin Sahir Sılan gibi bölge milletvekillerinden gelen bu temenniler doğrultusunda belediye başkanlıklarının seçilmiş kişilere bırakılması uygulaması sonraki tarihlerde de devam etmiştir. 03.11.1947’de 30 belediye,720 09.03.1948’de Bingöl ve Tunceli illeri belediye başkanlıkları ile 33 belediye başkanlığı721 görevine atanmış kişiler yerine bu görevlerin tekrardan seçilmiş kişilere verilmesi kararlaştırılmıştı. Belediyelere kayyım ataması sadece Doğu ve Güneydoğu vilayetlerinde yaşanmamıştır. Karadeniz bölgesindeki Yusufeli722 ve Borçka723 vilayetlerine de kayyım atamaları yapılmıştı. 22.10.1930 tarih ve 10099 numaralı kararname ile başlayan belediye başkanlıklarının vali ya da kaymakam uhdelerine verilmesi uygulamasının ardından baktığımızda birçok belediye idaresi 18 yıl gibi uzun bir süre kayyımların elinde kalmıştı. Belediye reisliklerinin tekrardan seçilmiş kişilere verilmesi her ne kadar 1934 yılında Van örneği ile başlamış olsa da 23 Haziran 1940 tarihli kararnameye kadar sadece birkaç kayyım uygulamasına son verilmişti. Bunda bizim değerlendirmemize göre Ağrı isyanı 1930 yılında her ne kadar sonlanmış olsa da bu yıllarda Dersim bölgesinin devlet için sorunlu bir bölge olması, nitekim 1937 ve 1938 yılı isyanlarının patlak vermesi etkili olmuştur. Hükûmet, Dersim bölgesinde isyanlarla uğraşmakta iken güvenlik açısından sorun yaşayacağı muhtemel yerlerde kayyım uygulamasına 719 Doğu Sorunu, s. 214-216. 720 Bunlar Hınıs, Bulanık, Varto, Başkale, Erciş, Gevaş, Muradiye, Şatak, Bismil, Harran, Ahlat, Hizan, Mutki, Tatvan, Arpaçay, Çıldır, Göle, Tuzluca, Diyadin, Doğubeyazıt, Eleşkirt, Patnos, Tutak, Yusufeli, Şavşat, Kiğı, Baskil, Maden, Keban, Palu'ydu. Bkz. BCA 30 18 1 27 115 71 5. 721 Bunlar; Solhan, Karlıova, Genç, Borçka, Çınar, Karakoçan, Sivrice, Karayazı, Beytüşşebap, Şemdinli, Beşiri, Eruh, Baykan, Kurtalan, Pervari, Sason, Şırnak, Şirvan, Kozluk, Çemişgezek, Hozat, Mazgirt, Nazimiye, Ovacık, Pertek, Yaylak-Bozova, Hilvan, Gürpınar, Özalp, Savur, Kızıltepe, Mazıdağı ve İdil belediyesiydi. Bkz. BCA 30 18 1 2/ 115 98 17. 722 BCA 30 18 1 27 115 71 5. 723 BCA 30 18 1 2/ 115 98 17. 255 devam etme ihtiyacı hissetmiştir. Birçok yerdeki kayyımların varlığına tek kararname ile toplu olarak son verilmeye başlanması da zaten bizim iddiamızı güçlendirir mahiyettedir. Ancak burada bir hususa daha dikkat çekmekte fayda vardır. O da 1940 kararnamesi ile kaldırılan kayyımlıklar Tunceli ve civarı belediyeler değil, buralara uzak belediyelerdi. Tunceli ve ilçeleri belediye başkanlıklarına atanan kayyımlarının vazifelerine son verilmesi ancak 09.03.1948 tarihli kararname ile mümkün olmuştur. Kayyım tarzı bir idare ile belediyelerin yönetilmesine bu yıllarda son verilmiş olması devletin Tunceli başta olmak üzere Doğu ve Güneydoğu vilayetlerinde asayiş ve güvenliği sağlamasından ileri gelmekteydi. 1930 yılında ülkedeki silahlı 77 çeteden 58’i Birinci Umumi Müfettişlik mıntıkasındaydı. 1934 yılına gelindiğinde bu çetelerin sayısı 10’u geçmemekteydi.724 Bu anlamda büyük bir başarıya imza atılmıştı. Kayyımların varlığına son verilmesindeki bir diğer hususun da ülkenin iç siyasetinde yaşanan bazı gelişmeler olduğunu söyleyebiliriz. II. Dünya Harbi’nin ardından Türkiye’de geçilen çok partili hayatta Demokrat Parti Ocak 1946’da siyasete çok hızlı girmiştir. DP her ne kadar öncelikle Batı’da örgütlenmeye başlamışsa da Doğu vilayetlerinde de örgütlenmeye hemen başlamıştı. Bu durum, CHP’nin yıllardır ülke idaresi ve bölge özelinde uyguladığı birtakım politikaları değiştirme yoluna gitmesine sebebiyet vermiştir. CHP’nin 13 Kasım 1947’de toplanan 7. Kurultayında alınan bazı kararlarla daha özgürlükçü bir politika benimsemeye başlaması,725 Doğu ve Güneydoğu vilayetlerinde onlarca yıldır uygulanan kayyım idarelerinin kaldırılmasında etkili olduğunu düşündürmektedir. 1.3.4. Doğu Vilayetlerinde CHP Teşkilatı CHF’nin parti faaliyetleri Cumhuriyet’in kuruluşundan itibaren Doğu ve Güneydoğu vilayetlerinde başlamıştı. Örneğin Kars’ta Fırka teşkilatı için 1924 Ağustos’unda çalışmalara başlanmış, Eylül ayında Fırka örgütü kurulmuştu. Ancak bu teşkilatın gerçek anlamda kurulması Haziran 1925’te kabul edilen Fırka nizamnamesi 724 Jandarma, Dâhiliye Vekilliği İç İşleri hizmetine mahsustur. Başvekâlet Matbaası, Ankara, 1935, s. 15-16. 725 Şimşir, Kürtçülük II, s. 449-450. 256 ile mümkün olmuştur.726 Malatya’da ise Fırka teşkilatının kurulması yine bu ay içinde 24 Haziran 1925 tarihinde gerçekleşmişti.727 CHF’nin Doğu vilayetlerinde örgütlenmesi, başladığı gibi devam etmeyecektir. Parti, 1924 yılının sonlarına doğru kurulan Terakkiperver Cumhuriyet Fırkasının ülkede estirdiği siyasî rüzgâr ve 1925 yılı başlarında çıkan Şeyh Sait isyanının yarattığı sarsıntılar yüzünden faaliyetlerini 1944 yılına kadar duraksatmıştır.728 Şeyh Sait isyanının etkili olduğu bazı Doğu ve Güneydoğu illerinde CHF il örgütleri kapatılmıştı. 1931 yılında mevcut 63 ilden, 55’inde CHF il örgütü vardır. 1931 yılında CHF örgütünün bulunmadığı 8 il; Beyazıt, Diyarbekir, Elâziz, Erzincan, Hakkâri, Mardin, Siirt ve Urfa vilayetleri idi. 1936 yılında mevcut 62 ilden 50’sinde CHP il örgütü vardı. CHP örgütünün olmadığı bu diğer 4 il ise Bingöl, Bitlis, Tunceli ve Van vilayetleri idi.729 CHP’nin bu örgütlerini tam olarak neden kapattığına dair elimizde herhangi bir belgeye sahip değiliz. Ancak bu konuda fikir yürütecek olursak; öncelikle Cumhuriyet henüz kurulmuştu ve yerleştirmeye çalıştığı birçok inkılap hedefine sahipti. Özellikle dini alanda yapılan inkılaplara bölgeden tepkiler gelmişti. Örneğin Başvekil, 14.05.1924 tarihinde Diyanet İşleri Reisi'ne yazdığı yazıda; Erzurum vilayeti İspir Kazası Müftüsü Hacı Ahmet Efendi’nin bayramda camide ve hükûmet dairesi önünde hilafet ve saltanat taraftarı bir beyanda bulunması üzerine kendisine işten el çektirilerek hakkında soruşturma başlatılmasını istemişti.730 Şeyh Sait önderliğindeki kalkışmada bölgede güçlü olan tarikat yapısından dolayı isyanı daha çok dini önderler yönetmişti. Bölgede, diğer bölgelere göre çok 726 Cengiz Atlı, Kars'ta Siyasî Hayat (1923-1950), Atam Yay., Ankara, 2014, s. 49-50. 727 Mehmet Serkan Şahin, Erken Cumhuriyet Dönemi'nde CHP'nin Malatya Teşkilatı (1923-1950), Libra Yayınevi, İstanbul, 2016, s. 55. 728 Doğu Sorunu, s. 258. 729 Uyar, a.g.e., s. 221. 730 BCA 30 10 0 0/ 102 667 1. 257 daha fazla olan aşiret hayatı ve ağalık sisteminin olması, halkın birtakım eylemler içerisine çekilmesi için Hükûmet açısından dezavantajlı bir durumdu. Yapılacak olan inkılaplara özellikle merkezden hem coğrafya hem de ulaşım imkânları bakımından uzak olan vilayetlerin bir tepki vermesi Hükûmetçe istenmemekteydi. İşte bu düşüncelerle Şeyh Sait isyanı tecrübesi sonrasında Hükûmetin bölgedeki halkın bir takım dini, sosyal hatta dış mihrakların etkisiyle ayrılıkçı Kürtçü düşüncelerin harekete geçirilmesine imkân tanımama adına bu bölgelerde siyasî örgütlerin kurulmasına fırsat vermediğini düşünebiliriz. CHP’nin inkılapların yerleşmesi için bölge özelinde siyasî örgütlerinin kurulmasını istememesi şeklinde bir politikaya sahip olduğu iddiamızı ülke genelinde de Terakkiperver Cumhuriyet Fırkasının Hükûmet tarafından kapatılması örneği ile güçlendirebiliriz. Parti ile Hükûmetin birleştirilmesi 1936 yılında gerçekleşmişti. Başvekil ve CHP Genel Başkan Vekili sıfatıyla İsmet İnönü, 18 Haziran 1936 tarihinde ülkedeki bütün parti teşkilatları, Vilayet ve Umumi Müfettişliklere gönderdiği beyannamede; bundan sonra Parti teşkilatı ile Hükûmet arasında daha sıkı bir yakınlık kurmak ve işlerin tek elden yürütülmesi için bütün vilayetlerde vilayet parti başkanlığına vilayetin valisi memur edilmişti. Umumi Müfettişler, mıntıkaları dâhilinde bütün devlet işlerinin olduğu gibi parti faaliyet ve teşkilatının da en yüksek murakıp ve müfettişi ilân edilmişti. 731 Bu genelgeyle birlikte umumi müfettiş, vali ve kaymakamların bulundukları yerlerde Parti işlerinden sorumlu olması Parti ile devletin birleştirildiğini bize göstermektedir. İsmet İnönü’nün Cumhurbaşkanı olmasından sonra mülkî amirlerin Parti il başkanı olması uygulamasına Mayıs 1939’daki CHP 5. Kurultayında son verilmişti.732 Ancak resmî olarak buna son verilmiş olsa da uygulamada bu durumun öyle olmadığı 731 Hikmet Bila, CHP 1919-1999, Doğan Kitap, İstanbul, 1999, s. 71-72; Hilmi Uran, Meşrutiyet, Tek Parti, Çok Parti Hatıralarım (1908-1950), İş Bankası Yay., İstanbul, 2007, s. 247-248; Cemil Koçak, Umumi Müfettişlikler (1927-1952), İletişim Yayınları, İstanbul, 2010, s. 257-258. 732 Uyar, a.g.e., s. 88. 258 görülmüştür. Çünkü Parti işlerinin bu tarihten sonra da 1944 yılına kadar Umumi Müfettişlikler vasıtasıyla yürütüldüğünü görüyoruz. Doğu’da CHP’nin yeniden örgütlenme çabalarına girmesi 1944 yılı sonbaharından itibaren başladı. Fakat genel bir teşkilat yapısına ancak 1947’de ulaşılabildi. Yeniden örgütlenme sürecinin başlatılmasında Partinin geçen yıllar içerisinde daha önce ifade ettiğimiz çekincelerinin artık ortadan kalkmasından ileri geldiğini söyleyebiliriz. Ancak yine de Parti teşkilatı bölgede kurulurken bazı hususlara dikkat edilmiştir. Bölgede teşkilat kurulurken bu görevlere eskiden beri hatta İttihat ve Terakki Cemiyetinden beri merkezle siyasî bağları olan aileler getirilmiştir. Örneğin Birinci Umumi Müfettişlik merkezi olan Diyarbakır’da parti teşkilatı 1944 sonbaharında kurulurken il başkanlığına, il idare kurulu üyeliklerine büyük ailelerden, yerel eşraftan Adil Tigrel, Nedim Pirinçcioğlu, Abdullah Pirinçci gibi büyük toprak sahipleri getirilmişti.733 CHP’nin Doğu'da örgütlenmeye başlamasında bir diğer faktör de çok partili hayata geçiş gerçeğiydi. 1945 yılından itibaren ülkede çok partili hayata geçiş noktasında çok önemli değişiklikler yaşanmıştı.734 1923 tarihinden beri tek parti ile yönetilen Türkiye’de tek partiye dayanan TBMM’de tenkit ve denetleme organı olarak bir Müstakil Grubun kurulması CHP 5. Büyük Kurultayında kararlaştırılmıştı. TBMM’de bir nevi muhalefet vazifesi üstlenecek olan Müstakil Grup, CHP’li gibi olmaktan kendini alamamıştır. Grup, bu anlamda demokratik hayatımıza hiçbir faydası olamayan bir teşebbüs olarak kalmıştır. Müstakil Grup denemesinin ardından çok partili hayata geçişin sebeplerinde bazı genellemelerde bulunmak mümkün olmaktadır. 1938-1945 yılları arasında iç 733 Songül Miftakhov, “Doğu ve Güneydoğu Anadolu’nun Parlamento’da Temsili: 1946-1960”, Marmara Üniversitesi Siyasal Bilimler Dergisi, C: 6, Sayı 2, Eylül 2018, s. 3. 734 Murat Turan, CHP'nin Doğu'da Teşkilatlanması, Libra Kitapçılık ve Yayıncılık, İstanbul, 2011, s. 224-225. 259 politikada meydana gelen ekonomik, sosyal ve siyasal gelişmeler ve bu gelişmelerin ortaya koyduğu başarısız ekonomik politikalar, Milli Korunma Kanunu, Varlık Vergisi Kanunu, Toprak Mahsulleri Vergisi Kanunu gibi sert ekonomik tedbirler toplumun geniş kesimlerini olumsuz olarak etkilemiş ve bu da çok partili hayata geçişte etkili olmuştu. Türkiye’nin çok partili hayata geçişinde dış tesirler de etkili olmuştur. II. Dünya Savaşı’nın müttefik devletlerin zaferiyle sonuçlanmasıyla birlikte Türkiye’nin savaş sonunda milletlerarası ortamda oluşan yeni güç dengesi dışında kalmamak, Sovyetler karşısında bağımsızlığını ve toprak bütünlüğünü korumak ve savaş neticesinde gittikçe kötüleşen ekonomik durumunu güçlendirmek için demokrasi ile idare edilen Batı ülkelerinin desteğini alması gerekiyordu. İşte bu şartlar altında Türkiye savaşın ardından toplanan San Fransisko Konferansı’na katılırken katılımcı Batılı devletlere demokrasiye uygun olarak çok partili hayata geçeceğini taahhüt etmişti. İşte bu iç ve dış tesirlerin etkisiyle birlikte 1945 yılında parti içindeki muhalefetin Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu ve 1945 yılı Bütçe Kanunu ile parti üst yönetimine karşı Celâl Bayar ve arkadaşlarınca, CHP içinde ve siyasal hayatımızda liberalleşmenin sağlanması, demokratikleşme çabalarının hızlandırılması gibi taleplerle verilen Dörtlü Takrir, takrir sahiplerinin bir kısmının istifası bir kısmının da partiden ihraçlarına yol açmıştı. Tüm bu yaşanan olaylar Ocak 1946 yılında Demokrat Parti’nin kuruluş sürecini başlatmıştır.735 DP’nin kurulumu sonrasında Parti, her ne kadar öncelikli ve ağırlıklı olarak Batı'da teşkilatlanmaya hız vermiş olsa da Doğu’da da alt yapılarını oluşturmaya bu yıldan itibaren başlamıştı. Bu durum Doğu'da örgütlenmesini tamamlamak isteyen CHP’yi rahatsız etmiştir. 735 Osman Akandere, Milli Şef Dönemi Çok Partili Hayata Geçişte Rol Oynayan İç ve Dış Tesirler 1938-1945, İz Yayıncılık, İstanbul, 1998, s. 461-468. 260 DP’nin kuruluşu sonrasında bu süreçte DP lideri Bayar ile CHP lideri Cumhurbaşkanı İsmet İnönü arasında birçok defa görüşme yaşanmıştı. İsmet İnönü’nün damadı Metin Toker bu görüşmelerden birinde İnönü’nün DP’nin Doğu’da örgütlenmesini istemediğini yazmıştır. İnönü, görüşmelerinin birinde Bayar’a bir teklifte bulunmuştu: "Hudut bölgelerimizde ve Doğu’da parti teşkilatları kurmayalım. Siz kurmayınız, biz de bizimkileri lağvedelim. Oralar halkı vuruşkan, ateşli kimselerdir. Particiliğin millî birliği bozmasından endişe ederim." "Şüpheci Bayar pirelenmiştir. Kendi kendine düşünmüştür. "CHP devlettir. Oradaki teşkilatını lağvetse de varlığını muhafaza edecektir. Hâlbuki biz, meçhul kalacağız. Onun için, bu teklifi kabul etmemeliyim." "Nitekim Doğu’nun zaten özel kanunlarla yönetildiğini söylemiş, Doğululara bu yeni hayat tarzında da "başka sınıf vatandaş" muamelesi yapılmasının doğru olmayacağını, bunun onları üzeceğini belirtmiş, fakat oralarda partilerin dikkatli davranabileceklerini hatırlatmıştır." "İnönü "Peki" demiştir." 736 Bu görüşmede Cumhurbaşkanı İsmet İnönü’nün "millî birliği" bozmama adına bölge insanına yönelik sahip olmuş olduğu endişelerin yanında II. Dünya Savaşı’nın hemen ardından Rusların Doğu vilayetlerimizden toprak istemesi, endişenin bir diğer kaynağı idi. Bu bağlamda kurulacak olan siyasî parti örgütlerinin bölgede ortaya çıkartacağı muhtemel karışıklıklar ve huzursuzluklar İnönü’nün bir Cumhurbaşkanı sıfatıyla dönemsel olarak istemediği şeyler olsa gerektir. DP’nin kurulması sonrasında CHP, uyguladığı politikalarda tutum değiştirmiştir. Bu değişikliğe ilişkin Celâl Bayar hatıratında şu ifadelere yer vermişti: "İktidar yeni partinin hızla gelişmesinden tedirgin olmaya başlamıştı. Kısa bir süre sonra Halk Partisi, memleketi 23 bölgeye bölerek her birine bir parti müfettişi gönderdi. Bu parti müfettişleri, gittikleri bölgede Halk Partisi’nden Demokrat Parti’ye doğru başlayan akımı durdurmaya, illerde devlet idaresini Demokrat Parti’ye karşı 736 Metin Toker, Tek Partiden Çok Partiye, Milliyet Yayınları, İstanbul, 1970, s. 141-142. 261 kullanmaya çalışıyorlardı. Buna rağmen gayretler boşa gidiyordu. Demokrat Parti bütün Türkiye sathında yıldırım hızı ile gelişmeye devam etti."737 1.3.5. Umumi Müfettişlikler Türkiye Cumhuriyeti’nde 1927’den 1952 tarihine kadar 23 yılı CHP Hükûmetleri döneminde olmak üzere toplamda 25 yıl boyunca idare sisteminde "Umumi Müfettişlikler" teşkilatı var olmuştur. 1927 yılında CHP’nin kurduğu bu teşekkül, aslında Osmanlı’dan miras alınan bir uygulamaydı. II. Abdülhamit devrinde Türk siyasî hayatına giren Umumi Müfettişlikler, 1920 yılında kurulan yeni Türk devletinin 1921 tarihli Teşkilatı Esasiye Kanunu’nda hemen kendisine yer bulan bir teşekkül olmuştu. 1924 Anayasası’nda Umumi Müfettişliklerden bahsedilmemişti. 1925 yılında çıkan Şeyh Sait isyanı, Cumhuriyet’in kurucu kadrolarının kafasında var olan, üzerinde çalışılan Umumi Müfettişlikler teşkilatının hayata geçişini hızlandırmıştır. Umumi Müfettişlikler teşkilatı yürürlükte kaldığı 25 yıl boyunca sadece Şeyh Sait isyanının etkili olduğu bölgelerde kurulmamıştır. Bu süreçte beş adet Umumi Müfettişlik Teşkilatı kurulmuştu. İlki 1927 yılında Doğu vilayetlerinde, ikincisi 1934 yılında Trakya vilayetlerinde, Üçüncü ve Dördüncü Umumi Müfettişlikler 1935 ve 1936 yıllarında yine Doğu vilayetlerinde, Beşincisi ise 1947 yılında Güney vilayetlerinde kurulmuştu. Kurulan bu Umumi Müfettişliklerde maksat kimi yazarlarca ideolojik olarak değerlendirilmiştir.738 Umumi Müfettişlikler konusunda önemli bir çalışma yapan Cemil Koçak bu teşkilatın oluşturulmasını; "Umumi Müfettişlikler, Doğu bölgesinde uygulamadan kalkacak olan sıkıyönetimin yerine ikame edilmiş gibi görünüyor"739 737 Celâl Bayar, Başvekilim Adnan Menderes, Der.: İsmet Bozdağ, Tercüman Aile ve Kültür Kitaplığı Yayınları, İstanbul, 1986, s. 50. 738 Bu yazarlardan İsmail Beşikçi, Umumi Müfettişliklerin kurulmasının nedenini tamamen siyasî olarak görmektedir. O'na göre Müfettişlikler Kürt ulusal varlığını yok etmek, Kürt ve Kürdistan kişiliğini ortadan kaldırmak için girişilecek, ideolojik, politik ve askeri eylemleri koordine etmek için kurulmuştu. Bkz. Beşikçi, a.g.e., s. 29. 739 Koçak, a.g.e., s. 65. 262 değerlendirmesinde bulunmuştur. Bu iki yaklaşımdan hareketle bizim kanaatimize göre Müfettişliklerin ihdası her ne kadar Şeyh Sait isyanı sonrasında olsa da bu teşekkül sadece ideolojik ya da güvenlik ve asayiş boyutuyla değerlendirilemez. Öncelikle bu teşekküller II. Abdülhamit devrinden beri Türk siyasî hayatında var olmuştu. Bu sebeple bu teşekkülleri sadece Kürtler için ya da Şeyh Sait isyanı sonrasında asayiş için düşünülmüş teşekküller olarak değerlendirmek, yanlış bir değerlendirme olacaktır. Bir ikincisi Müfettişliklerin 1927’de kurulumu öncesi ve kurulumunda Müfettişlerin asayişi temin görevlerinin yanı sıra tüm devlet işlerinin teftişi, kanun ve nizamların uygulanmasına nezaret, müşterek, sistemli bir idare ve kalkınma temini gayesi gözetilen ortak hedeflerdendi. Müfettişler bir nevi merkezden uzak olan bu eyaletlerde Hükûmetin yerinden, yakından görüp, işiteceği gözü ve kulağı olacaklardı.740 Bu bağlamda Müfettişliklerin sadece belli bir kesime ya da belli bir amaca hizmet ettiğini düşünemeyiz. Umumi Müfettişlikler, Türk siyasî hayatında görev yaptığı bölgelerde yıllar içinde birçok işlere imza atmıştı. Ancak çok partili hayata geçişiyle birlikte Müfettişliklerin varlık sebebi ve de özellikle asayişi temin noktasında bazı uygulamaları sorgulanır, eleştirilir hâle gelmiştir. Nitekim 1948 yılı bütçe görüşmelerinde Müfettişliklerin kaldırılması yönünde bir eğilim iyiden iyiye gün yüzüne çıkmıştır. CHP’nin 1950 yılında iktidarı kaybetmesiyle birlikte 24 Kasım 1952 tarihinde bu kurumların varlığına son verilmiştir. 1.3.5.1. Umumi Müfettişliklerin Kurulması Genç Cumhuriyet, 1927’den 1952’ye kadar idari mekanizmayı daha merkezi ve faal olarak kullanmak için Umumi Müfettişlikler ihdas etmiştir. Bu Umumi Müfettişlikler hakkında yapılan çalışmalardan Serap Taş’ın "Umumi Müfettişlikler", 741 Hüseyin Koca’nın "Yakın Tarihten Günümüze 740 Abidin Özmen, "Genel Müfettişlikler Hakkında Bir Düşünce", İdare Dergisi, Ocak-Şubat 1947, Sayı: 184, s. 238-239. 741 Serap Taş, Umumi Müfettişlikler, Anadolu Üniversitesi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Eskişehir, 1997. 263 Hükûmetlerin Doğu-Güneydoğu Anadolu Politikaları,"742 Murat Burgaç’ın "Türkiye’de Umumi Müfettişliklerin Kurulması ve Trakya Umumi Müfettişliği"743 ile bu konuda en kapsamlı çalışma olarak gördüğümüz Cemil Koçak’ın "Umumi Müfettişlikler"744 adlı çalışmaları konu ile ilgili bizlere bilgi sunmaktadır. Ülke idaresinde onca yıl egemen olan Umumi Müfettişliklerin başında bulunan isimlerin bu görevlerine ilişkin anılarını yazmamış olması gerçekten büyük eksiklik olarak kalmıştır. Devrin önemli isimlerinden Birinci Umumi Müfettişlik vazifesinde bulunanlardan İbrahim Tali Öngören’in geride bıraktığı günlük745 dönemden çok uzak olup konu ile ilgili bilgi vermemektedir. Bir diğer Birinci Umumi Müfettiş Abidin Özmen, anılarını yazmamıştır. Özmen bu konu hakkında sadece kısa bir değerlendirme yazısını geride bırakmıştır.746 Avni Doğan’ın yayınlanan anılarında konu ile ilgili hiçbir bilgiye rastlanmaz.747 Üçüncü Umumi Müfettiş Tahsin Uzer’in geride bıraktığı eseri yine dönem olarak eski tarihlidir.748 Anılar dönemi aydınlatma konusunda yetersiz olsa da arşiv belgeleri günümüzde bize dönem hakkında epeyce bilgi sunmaktadır. 742 Hüseyin Koca, Yakın Tarihten Günümüze Hükûmetlerin Doğu-Güneydoğu Anadolu Politikaları, Mikro Yayınları, Konya, 1998. 743 Trakya Umumi Müfettişliği bizim çalışma sahamızın dışında olduğu için bu Müfettişliğe ayrıntılı olarak bakmayacağız. Bu konuda yapılmış bir çalışma için bkz. Murat Burgaç, Türkiye'de Umumi Müfettişliklerin Kurulması ve Trakya Umumi Müfettişliği, Atam Yayınları, Ankara, 2013. 744 Koçak, a.g.e.; Ayrıca bkz. Çağatay Arpaçay, Birinci Umumi Müfettişlik ve Ağrı İsyanı, Atatürk Üniversitesi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Erzurum, 2010; Hakan Bacanlı, Cumhuriyet Dönemi Olağanüstü Bölge Yönetim Uygulamaları: Umumi Müfettişliklerden Olağanüstü Bölge Hal Valiliği’ne, Ankara Üniversitesi, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara, 2012. 745 Dr. İbrahim Tali Bey'in Günlüğü, Haz.; Erdal Aydoğan, Şaban Ortak, Arba Yayınları, İstanbul, 2000. 746 Özmen, a.y., s. 237-249. 747 Avni Doğan, Kurtuluş, Kuruluş ve Sonrası, Dünya Yayınları, İstanbul, 1964. 748 Tahsin Uzer, Makedonya Eşkıyalık Tarihi ve Son Osmanlı Yönetimi, TTK Yayınları, Ankara, 1979. 264 "Umumi Müfettişlikler, Osmanlı siyasî/idari zihniyetinin ve uygulamasının Cumhuriyete devreden mirası olarak kabul edilebilir".749 Umumi Müfettişlikler, Osmanlı yönetiminde Şakir Paşa ve Derviş Paşa’nın Abdülhamid döneminde Anadolu ve Balkanlara Umumi Müfettiş olarak gönderilmeleriyle başlamıştı. 19. yüzyılın sonu 20. yüzyılın başında Makedonya sorunu ile gündeme gelen Müfettişlik II. Meşrutiyet’in ilânı ile kaldırılmıştı. 8 Şubat 1914’te imzalanan Yeniköy Antlaşması ile yabancı devletler Osmanlı’ya Ermeni meselesi ile ilgili olarak 1878 Berlin Antlaşması’ndan beri750 istedikleri Umumi Müfettişliklerin kurulumu hususunu kabul ettirmişti. Buna göre Doğu ve Kuzeydoğu Anadolu bölgelerinde iki Umumi Müfettişlik teşkil edilecekti. Birinci Umumi Müfettişlik bölgesine dâhil olan iller birinci bölgede; Erzurum, Sivas ve Trabzon; ikinci bölgede Van, Bitlis, Harput ve Diyarbekir idi. Bu antlaşma ile Osmanlı Devleti’nin Doğu’daki altı vilâyetinin yönetimi adeta özerk hâle getirilmişti. Ancak Birinci Dünya Harbi’nin başlamasıyla Osmanlı Devleti tek taraflı olarak 1914 yılının son günlerinde bu planı rafa kaldırdı.751 1918 yılında İstanbul Hükûmeti, Doğu vilayetleri için bu sefer kendi iradesiyle Erzurum, Van, Bitlis vilayetleri ile Erzincan sancağında "Vilâyât-ı Müstahlasa Müfettiş-i Umumiliğini" kurmuş ve başına da Tahsin Bey'i (Uzer) atamıştı. Ancak sadece bir aylık mesai sonrasında Tahsin Bey; Suriye valiliğine atanmış ve yerine de bir başkası atanmamıştır. 28 Nisan 1920 tarihinde İstanbul Hükûmeti, "Anadolu Olağanüstü Müfettişliği"ni kurdu ve başına da Müşir Zeki Paşa’yı atadı. Ancak bu Müfettişliğin de ömrü uzun sürmemiş ve 3 Kasım 1920 tarihinde lağvedilmiştir. Umumi Müfettişlikler bir kurum olarak yeni Türk devletinde ilk kez, 1921 tarihli Teşkilatı Esasiye Kanunu’nda yer almıştı. Kanunun 22. maddesinde "Vilayetler 749 Koçak, a.g.e., s. 25-36. 750 Bu dönem yabancı devletlerin Osmanlıya yönelik baskıları konusunda bkz. Karaca, a.g.e., 1993. 751 Bu konuda ayrıntılı bir çalışma için bkz. Kemal Çiçek, "Yeniköy İtilafnamesi: Reform mu Osmanlı'dan Çıkış Kapısının Anahtarı mı?" 19-20 Yüzyıllarda Türk Ermeni İlişkileri KaynaşmaKırgınlık-Ayrılık-Yeni Arayışlar 5-7 Ocak 2015 Uluslararası Sempozyum Bildiriler, C:1, İstanbul, 2015, ss.290-302 265 iktisadi ve içtimaî münasebetleri itibarıyla birleştirilerek umumi müfettişlik kıtaları vücuda getirilir" denilmişti. 23. maddesinde ise "Umumi müfettişlik mıntıkalarının umumi surette asayişinin temini ve umum devair muamelatının teftişi, umumi müfettişlik mıntıkasındaki vilayetlerin müşterek işlerinde ahengin tanzimi vazifesi Umumi Müfettişlere mevdudur. Umumi Müfettişler Devletin umumi vezaifi ile mahalli idarelere ait vezaif ve mukarreratı daimî surette murakabe ederler" denilmekteydi.752 Bu maddeler sonrasında İcra Vekilleri Heyeti 5 Ekim 1921 tarihli Müfettiş-i Umumilik Kanun tasarısını Meclise getirmiş ancak Müfettişliğin görev ve yetkileri sorun olduğu için yasalaşma imkânına sahip olamamıştır.753 Halk Fırkası kurulmadan evvel Meclis Başkanı Mustafa Kemal tarafından ilân edilen 9 Umde’de de Umumi Müfettişlikler ile ilgili bir madde vardı. 9 Umde’nin ilk maddesinde şöyle deniliyordu: "Vilayetlerin iktisadi ve içtimai münasebetleri itibarıyla birleştirilerek, Müfettişi Umumilik teşkili kanunu (…) süratle intaç ve tatbik olunacaktır."754 1924 Anayasası’nda 1921 tarihli Teşkilatı Esasiye Kanunu’nda olduğu gibi Umumi Müfettişlikler ile ilgili bir madde konulmamıştı.755 Umumi Müfettişliklerin kurulması Cumhuriyet kadroları tarafından hep arzulanan bir düşünce iken 1925 yılında çıkan Şeyh Sait isyanı bu düşüncenin hayata geçişini hızlandırmıştır. İsyanın bastırılmasının ardından eski valilerden ve o sırada Çankırı mebusluğu yapan Abdülhalik Bey, Başvekil İsmet Paşa’nın emri ile çıkmış olduğu seyahatte Van’dan Maraş’a kadar olan genişçe bir bölgede yapmış olduğu 752 Cerîde-i Resmiyye, 1-7 Şubat 1921; Düstur, 3. Tertip, C: 1, s. 196; Şeref Gözübüyük ve Suna Kili, a.g.e., s. 102. Ülkemizde Devletin yayın organı olan ve birçok resmî işlemin geçerliliğinin bağlandığı Resmî Gazete Meclis’in 263 sayılı Kararnamesi ile 07.02.1921 günü “Cerîde-i Resmiyye” adıyla yayımlanmıştır. Gazetenin ismi 10.09.1923 tarihli 22'nci sayıda “Resmî Cerîde” olarak, 17.12.1927 tarihli 763'üncü sayıda ise “T.C. Resmî Gazete” olarak değiştirilmiş ve bugüne kadar aynı isimle yayımlanmaya devam etmiştir. Bkz. (Çevrimiçi) https://resmigazete.gov.tr/sayfa-tarihce 04.01.2020. 753 BCA 30 18 1 1/ 3 33 6; Taş, a.g.e, s. 39; Koçak, a.g.e., s. 41. 754 A.e., s. 331. 755 1924 Anayasası için bkz. Düstur, C: 26, s. 170. 266 tetkik seyahatine dair izlenimlerini bir rapor halinde 14 Eylül 1925 tarihinde mahrem notu ile Başvekil İsmet Paşa’ya sunmuştu. Raporda bölgedeki küçültülmüş olan vilayetleri büyültmek ve bütün mıntıkanın mülki amiri aynı zamanda örfi idare reisi ve amiri olan ordu müfettişi olmak ve ordu müfettişi nezdine idari, adli ve mali müşavirler vermek gerektiği tedbir olarak önerilmişti.756 Abdülhalik Bey tetkik gezisi için Hükûmet tarafından görevlendirilirken Dâhiliye Vekili Cemil Bey de Doğu vilayetlerinde bir tetkik gezisine çıkmıştı.757 Ülkede Umumi Müfettişliklerin kurulması için Dâhiliye Vekili Mehmet Cemil (Uybadın), Adliye Vekili Mahmut Esat (Bozkurt), Erkan-ı Harbiye-i Umumiye Reisi Sanisi Mirliva Kâzım ve Çankırı Mebusu Mustafa Abdülhalik (Renda) tarafından hazırlanan 24 Eylül 1925 tarihli "Şark Islahat Planı" Hükûmetçe kabul edilmişti.758 Bu tetkik seyahatleri ve raporların ardından Dâhiliye Vekili 25.12.1926’da Başvekâlete, mıntıkanın ihtiyaçları ve burada yürütülecek olan ıslahatın tek elden idaresi için Umumi Müfettişlikler kurulmasında lüzum ve zaruret görüldüğünden bu bâbda bir kanun layihasının hazırlandığını bildirmişti.759 Dâhiliye Vekâletinin bahsini ettiği kanun layihası Meclise Hükûmet tarafından 08.02.1927 tarihinde sunulmuştu. Kanunun gerekçesinde ülkedeki 63 vilayet arasında umumi ve müşterek birtakım menfaatlerin mevcut olduğu, bu müşterek menfaat ve ihtiyaçların mahallerinde incelenerek bunların temini ve tanzimi hususunda düzenleme yapmak ve aynı zamanda vilayetleri de sıkı bir teftiş ve denetim altında tutmak üzere Umumi Müfettişlik teşkilatı kurulmasına dair tasarının hazırlandığı ifade edilmişti.760 756 Kürt Sorunu, s. 1-16. 757 BCA 180 9 0 0/ 8 50 1, lef 2. 758 Tan, a.g.e, s. 245-250. 759 BCA 30 10 0 0/ 78 518 10 lef 2-3. 760 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: II, C: 33, İçtima Senesi IV, TBMM Matbaası, s. 682-685. 267 Tasarı, Dâhiliye ve Bütçe encümenlerinde görüşülüp kabul edildikten sonra Mecliste 25.06.1927 günü oylamaya sunulmuştu. Meclisteki 287 azadan oylamaya katılan aza sayısı 198 olmuş, bunlardan 194’ü kabul, 1’i ret, 3’ü ise çekimser oyu vermiştir.761 Kabul edilen 5 Haziran 1927 tarih ve 1164 numaralı Kanun’un birinci maddesi ile birçok vilayette ihtiyaç hâlinde Umumi Müfettişlik kurmaya ve bunların başına müfettiş atamaya İcra Vekilleri Heyeti yetkili kılınmıştı. Kanunun üçüncü maddesi ile "Umumî Müfettişlerin mıntıkaları dâhilinde asayiş ve inzibatın teminine nezaret ve kanun ve nizamnamelerin tatbik ve icrasını mütemadiyen takip ve murakabe ve vekâletleri kanunen haiz oldukları salâhiyetlerden İcra Vekilleri Heyetince kendilerine tevdiine karar verilenleri" kullanmasına izni veriliyordu.762 Cemil Koçak bu teşkilatın oluşturulmasını "Umumi Müfettişlikler, Doğu bölgesinde uygulamadan kalkacak olan sıkıyönetimin yerine ikame edilmiş gibi görünüyor"763 diyerek Şeyh Sait isyanı sırasında ilân edilen ve sürekli yenilenip en son 23 Kasım 1927’de yürürlükten kaldırılan Sıkıyönetimin yerine konulduğu değerlendirmesini yapmaktadır. Kanunda da görüldüğü üzere Umumi Müfettişlik teşkilatı vilayetlerin asayiş ve inzibatın teminini sağlama düşüncesiyle oluşturulmuş olsa da bu tarz bir teşkilat Osmanlının son dönemlerinde, Millî Mücadele yıllarında da düşünülmüştü. İsyanın hemen ardından yukarıdaki raporlarda da belirtildiği gibi Müfettişlik teşkilatı düşünülmüştü. İsyanın ardından bu teşkilatın görevi daha çok asayişin teminini sağlamak olsa da teşkilattan birçok fayda beklenmekteydi. 761 A.e., s. 809-811. 762 A.e., s. 682.687; Resmî Cerîde, 16.07.1927, Sayı: 634 No: 1164. 763 Koçak, a.g.e., s. 65. 268 Umumi Müfettişlik Kanununun kabulünden yaklaşık beş ay sonra, İcra Vekilleri Heyeti tarafından 27 Kasım 1927 tarihinde "Umumi Müfettişliklerin Vazife ve Salahiyetlerine dair Talimatname" yürürlüğe konulmuştur.764 Talimatnameye göre 1164 numaralı kanun gereğince Elâziz, Urfa, Bitlis, Hakkâri, Diyarbekir, Siirt, Mardin, Van vilayetlerini ihtiva etmek üzere bir Umumi Müfettişlik oluşturuluyordu. Müfettiş, Dâhiliye Vekâletinin önerisi ve Hükûmet kararıyla atanacaktı. (md.1) Bu kurulan Umumi Müfettişliğe daha sonra yenilerinin eklenmesiyle "Birinci Umumi Müfettişlik" adı verilecektir. Talimatnameye göre "Umumi Müfettiş mıntıkası dâhilinde Hükûmetin vekil ve umum vekillerin mümessili sıfatıyla başta valiler olmak üzere bütün memurlar kendisine karşı mesul ve gördükleri işlerden ve yaptıkları icraattan izahat ve hesap" vermeye mecbur tutulmuştu. (md.6) Bu madde ile Umumi Müfettişler olağanüstü yetkilerle donatılmıştı. Müfettişler sadece asayiş ve emniyeti sağlama gibi Dâhiliye Vekâletini ilgilendiren hususlarda yetkilendirilmemiştir. Görüldüğü gibi tüm vekillerin temsilcisi konumundaydılar. Umumi Müfettişlik "mıntıkası dâhilindeki vilayetlerde valiler ve memurlar kanunlar ve nizamlar gereğince ifası kendilerine verilmiş iş ve hususlar hakkında vazife ifası ve ait oldukları vekâletlere haberleşme icrası ile lazım gelen malumat ve izahatı vermeye ve muamele dosyasını da umumi müfettişe göndermeye" mecburdular. (md.7) Umumi müfettiş el koyacağı muamelelere dair haberleşmede valilerin ve reislerin mercii olarak tanımlanmıştı. Bununla beraber umumi müfettiş "alaka göstereceği işin cereyanı ve icrası hakkında doğru gördüğü tarza belirli bir istikamet vermek ve ne şekilde ikmali 764 Güneydoğu Birinci Genel Müfettişlik Bölgesi, Hazırlayan: Usman Eti, Cumhuriyet Matbaası, İstanbul, 1939, s. 69. 269 münasip olacağı hususunda tavsiye ve emirlerde bulunmak salâhiyetini" haizdi. (md.8) "Umumi Müfettiş, polis ve jandarma kıtaları gibi zabıta kuvvetleri ve silahlı kuvvetleri ve mıntıkası dâhilindeki asker kuvvetini icra kuvveti olarak istihdam eder." (md.9) "Umumi Müfettiş, askeri kıtalardan talep ettiği vazifelerin müfettişlik dâhilindeki en büyük askeri kumandanına nokta-i nazar ve mütalaasıyla birlikte tebliğ eder. Kumandan, aldığı vazifeyi ifa için kıtalarını icabında kendi kuvvetleriyle müşterek hareket edecek olan jandarma kıtalarını askeri kurallara göre tertip ve sevk ve idare eyler." (md.10) Bu maddeler ile Umumi Müfettişlere polis ve jandarma gibi kolluk kuvvetleri üzerinde kesin bir otorite sağlandığı gibi bu kuvvetlerin harekete geçirilmesi konusunda müfettişe salâhiyet de verilmekteydi. Talimatnamenin 11.maddesi ile Umumi Müfettişliklerin görevleri sıralanmıştı. Bunlar: "a)Asayiş ve inzibatın teminine nezaret etmek. b)Kanunlar ve nizamnamelerin tamamen tatbik ve icrasını mütemadiyen takip ve denetlemek. c)Hâkimlere müteallik şikâyetler hakkında kanunların icaplarının ifası zımnında doğrudan doğruya Adliye Vekâlet’ine müracaat etmek ve davaların ertelenme sebeplerini müddei umumilerden sorarak yine Adliye Vekâlet’ine bildirmek. d)Mıntıkası dâhilindeki mahkemelerden birinde görülmesi emniyet ve asayiş noktasından mahzurlu gördüğü herhangi bir dava hakkında kanun gereğince nakil muamelesi ifasını temin için Adliye Vekâleti’ne müracaatta bulunmak. e)Mıntıkasının iktisadî, sıhhî, içtimaî, harsî, medenî, umranî ihtiyaçları ve hususlarını süratle terakki ve tekâmülünü temin ve tatmin edecek sebep ve vesileleri hazırlamak ve bunun tatbikini ve iyi bir tarzda idare ve idamesini düzenli takip ve denetlemek. f)Mıntıka dâhilindeki ahalinin şahsi ve tasarrufî haklarını korumak. g)Halkın iskân ve refahını ve köylülerin, çiftçilerin araziye sahip olmalarını sağlamak. 270 h)Asayişe mahzurlu gördüğü valilerle memurların ellerini işten çektirmek." Talimatnamenin on ikinci maddesi ile Umumi Müfettişlere yine önemli bir yetki verilmekteydi. Maddeye göre Umumi Müfettiş, genel emniyeti ihlal veya tehdit eden veya bu mahiyeti kazanmaya başlayan hal ve vakalar karşısında lüzum görürse bu durumun kapsayacağı daireye münhasır olmak üzere örfi idare ilanını Dâhiliye Vekâletinden talep edebilecekti. Umumi müfettişler merkezi idarenin yanı sıra mahallî idareler üzerinde nezaret ve denetleme yetkisine sahip kılınmıştı. Bu noktadan valiler, umumi meclis kararlarını tasdik ve icra etmezden evvel umumi müfettişin rey ve tasvibini alacaktı. Müfettiş, belediyeler üzerinde denetim hakkına sahip olacaktı. Umumi müfettiş, "kararları tasdik veya iade edebileceği gibi yolsuz, noksan gayrı kâfi ve gayrı kanuni gördüğü vilayet bütçelerini dahi tashih, tadil veya ikmal edilmek üzere ait olduğu vilayetlere iade" edebilecekti. (md.13) Umumi Müfettişler, "vilayetler arasında müştereken tesis ve idaresinde lüzum gördüğü müesseseler ve tesisler için tesis ve idare masraflarını gelirleri nispetinde vilayetler üzerine taksim ve tevzi ederek adi ve fevkalade bütçelerine umumi meclislerinde delillendirmek üzere valilere tebligatta" bulunabilirlerdi. "İşbu müesseseler ve tesisatın müşterek idare tarzı umumi müfettişin talimatı dairesinde tanzim edilir" idi. (md.14) Umumi Müfettişler, "Dâhiliye Vekâletine asayiş hakkında her gün ve mıntıkası ahvali umumiyesine ait müşahede ve intibaları ve yapılan icraat neticeleri hakkında her üç ayda bir rapor gönder"eceklerdi. Raporun ihtiva ettiği maddeler mahiyetlerine göre alakadar vekâletlere verilecekti. (md.15)765 Talimatnamenin bu son maddesinde Umumi Müfettişlerin mıntıkası dâhilinde ahvâle ilişkin her gün raporlar verme sorumluğunu bu talimatnamenin sıkıyönetimin kaldırılmasının üzerinden henüz 4 gün geçtikten sonra yayınlanmasına bağlamak gerekmektedir. Çünkü mıntıkanın umumi ahvaline ilişkin her üç ayda bir raporların 765 BCA 30 18 1 1/ 26 64 7; Resmî Cerîde, 05.01.1927, Sayı: 753. 271 hazırlanması isteniyordu. Zaten ilerleyen başlıklarda da göreceğimiz üzere Müfettişlikler mıntıkaların siyasî, iktisadi, sosyal, kültürel tüm alanlarına yönelik hazırladıkları raporları merkeze devamlı surette göndermişlerdi. 1.3.5.2. Birinci Umumi Müfettişliğin Kurulması ve Burada Görev Yapan Umumi Müfettişler Hükûmet, 1164 sayılı kanun gereğince Elâziz, Urfa, Bitlis, Hakkâri, Diyarbekir, Siirt, Mardin ve Van illerinde kurulmuş olan Umumi Müfettişlik unvanını Umumi Müfettişlik yasasının yayınlanmasından yaklaşık beş ay sonra 25.12.1927 tarihinde Birinci Umumi Müfettişlik bölgesi olarak değiştirmişti.766 Bu değişiklik Hükûmetin daha başka Umumi Müfettişlikler kurma niyetinde olduğunun açık bir göstergesi olmuştur. Nitekim bu niyet 1934 yılında Trakya’da İkinci Umumi Müfettişliğinin kurulması ile somutlaşmıştır. 1930’lu yıllarda bayındırlık ve iskân işlerinin Trakya vilayetlerinde çok yoğun olmasından dolayı Edirne, Kırklareli, Çanakkale ve Tekirdağ illerinde bu işleri ahenkli bir şekilde yürütmek maksadıyla 19 Şubat 1934 tarih ve 2-150 sayılı Bakanlar Kurulu kararıyla İkinci Umumi Müfettişlik teşkilatı kuruldu.767 Bu isim değişikliğinden bir süre sonra Hükûmet, 13 Şubat 1929 tarihinde Birinci Umumi Müfettişlik mıntıkasına Beyazıt vilayetini de dâhil etmişti.768 Birinci Umumi Müfettişliğe, 5928 sayılı kararnamede geçen ifade ile "Vilayet-i Şarkiye Müfettiş-i Umumiliği’ne 11 Aralık 1927 tarihinde, Diyarbekir Mebusu İbrahim Tali Bey tayin edilmişti.769 766 BCA 30 18 1 1/ 27 70 7; T.C. Resmî Gazete, 05.01.1928, Sayı: 780. 767 Özmen, a.y., s. 240. 768 T.C. Resmî Gazete, 11.03. 1929, Sayı: 1140. 769 BCA 30 18 1 1/ 26 67 17; T.C. Resmî Gazete, 18.12.1927, Sayı: 764; İbrahim Tali Bey hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Türk Parlamento Tarihi 1923-1927 C: 3, TBMM Yay., Ankara, 1995,; Taş, a.g.e, s. 60-62. 272 İbrahim Tali Bey, asker kökenli birisi olarak hem Mustafa Kemal Paşa ile Samsun’a çıkanlar arasında olması hem de bölgeden Diyarbekir milletvekili olması yönüyle dikkat çekici bir isim olmuştur. İbrahim Tali Bey’in bu özellikleri itibarıyla kendisine çok fazla güven duyulan, bölgeyi iyi bilen ve de askeri yönünden dolayı bölgede asayişi sağlayabilecek birisi olarak düşünülüp tercih edildiğini söyleyebiliriz. İbrahim Tali Bey’in ardından 12 Ocak 1933 tarihinde Birinci Umumi Müfettişliğe Dâhiliye Vekâleti Müsteşarı ve sivil kökenli bir isim olan Ahmet Hilmi Ergeneli770 atanmış ve bu görevi 23 Mart 1935 tarihine kadar sürdürmüştür.771 İbrahim Tali Bey’in Umumi Müfettişlik tecrübesinden daha sonra da yararlanılmıştı. Edirne, Kırklareli, Tekirdağ ve Çanakkale mıntıkalarında Nafia ve İskân işlerinin esaslı bir surette tanzim ve idaresi için kurulan "Trakya Umumi Müfettişliği" namı ile 19.02.1934 tarih 2/150 numaralı kararname ile ikinci bir Umumi Müfettişlik kurulmuştu.772 Bu İkinci Umumi Müfettişliğe 18.03.1934 tarihinde İbrahim Tali Bey atanmıştı. Birinci Umumi Müfettişliğe Ahmet Hilmi Ergeneli’den sonra 11.06.1935 tarihinde Abidin Özmen atanmıştı.773 Abidin Özmen, asker kökenli değildi ancak üç yıl kadar Bitlis ve Muş valilikleri görevinde bulunan, Doğu tecrübesi olan bir isim olarak dikkat çekmekteydi. Birinci Umumi Müfettişliğe en son atanan isim Avni Doğan olmuştur. Abidin Özmen’in yerine zamanında Şark İstiklal Mahkemesi üyeliği vazifesinde bulunmuş 770 Ayrıntılı bilgi için bkz. Taş, a.g.e, s. 63. 771 BCA 30 18 1 2/ 33 4 12; T.C. Resmî Gazete 21.03.1933, Sayı: 2309. 772 T.C. Resmî Gazete, 27.02.1934, Sayı: 2640. 773 BCA 30 18 1 2/ 55 48 2; Ayrıntılı bilgi için bkz. Taş, a.g.e, s. 64-65. 273 olan Avni Doğan,774 18 Haziran 1943 tarihinde atanmıştı.775 Avni Doğan Umumi Müfettişlikler kaldırılıncaya kadar bu vazifede kalmıştı. 1.3.5.3. İbrahim Tali’nin Müfettişlik Bölgesi Halkına Yayınlandığı Beyanname İbrahim Tali Bey, 8 Ocak 1928 tarihinde ilk Umumi Müfettiş olarak mesai arkadaşlarıyla birlikte Diyarbekir’e doğru hareket etmişti. İbrahim Tali Bey, göreve başlar başlamaz mıntıkasındaki 8 vilayet ahalisine beyanname yayınlamıştır. Bu beyannamede; Cumhuriyet Hükûmetinin yakın zamana kadar "bencil bir ihmalin, âtıl bir kayıtsızlık elinde ezilerek ümrandan mahrum kalan bu parçayı da mübarek vatanın her köşesi için olduğu gibi" ciddî ilerlemenin en canlı numunesi hâline getirmeye katiyen karar verdiği ifade edilmişti. Beyannamede ayrıca Hükûmetin halkın her türlü refah ve saadeti için bazı yeni tedbirler almayı faydalı bulduğu da belirtilmişti. "Cumhuriyet Hükûmeti, medeniyetin icapları her türlü yollarınız yapılacaktır. Köyleriniz, kasabalarınız yakın zamanlarda şimendifer görecektir. Çocuklarınız mektepsiz, muallimsiz kalmayacaktır. Zengin bir refah içinde aileleriniz şen, mesut olacaktır. Emniyet ve asayiş memleketin servetini artıracaktır. Hükûmetin emirlerine tam bir itaat etme, hakiki bir vatana itaat vazifelerimizin vatandaşların canı, malı, mukaddesatı, gayesi fazilet olan Cumhuriyet kanunlarının büyük himaye ve samimi muhafazası altındadır. İtaat eden vatandaşlara karşı herhangi mütecaviz hareketin failleri en şiddetli ve en amansız takibata duçar edilerek katiyen cezalandırılacak, her nevi menfi tasavvurlar küçük bir teneffüs imkânına malik olamadan derhal imha edilecektir. Binaenaleyh herkes geniş bir emniyeti derin bir huzur içinde kendi işi ve gücü ile meşgul olmalıdır."776 İbrahim Tali Bey’in bölgedeki en büyük mülkî âmir olarak bir devletin vatandaşına karşı en önemli vazifeleri olan güvenlik, emniyet, ulaşım, eğitim gibi imkânlardan şimdiye kadar istenilen düzeyde hizmet alamamış bölge halkına bundan sonra bu hizmetlerin yeterli düzeyde geleceğine dair birtakım vaatlerde bulunması 774 Ayrıntılı bilgi için bkz. Taş, a.g.e, s. 64-67; TBMM Albümü 1920-2010, C: 1, s. 189. 775 BCA 30 18 1 2/ 102 44 19; T.C. Resmî Gazete, 26.06.1943, Sayı: 5440. 776 Ayın Tarihi, 19.01.1928, Numara: 40, Ocak 1928. 274 aslında Umumi Müfettişlik teşkilatının sadece emniyet noktai nazarından düşünülerek kurulmuş bir teşkilat olmadığını gösteren güzel bir örnek olmuştur. 1.3.5.3. Birinci Umumi Müfettiş İbrahim Tali Bey’in Umumi Müfettişliklerin Görev ve Yetkilerine İlişkin Raporu Hükûmetin, Birinci Umumi Müfettişlik denemesinden sonra yeni müfettişlikler ihdasını düşünmeye başladığını gelişmeler göstermiştir. Birinci Umumi Müfettiş İbrahim Tali Bey, yeniden Umumi Müfettişliklerin kurulumunun düşünüldüğü bugünlerde 28 Ocak 1931 tarihinde doğrudan Başvekil İsmet Paşa’ya üç sene böyle bir teşekkülün başında bulunan biri olarak bazı kanaat ve mütalaalarını arz etmek için rapor yazmıştı. Nitekim bir süre sonra da 1934 yılında İkinci Umumi Müfettişlik teşkilatı kurulmuştur. İbrahim Tali Bey raporunda Vekâletlere bağlı olarak görevlendirilen müfettişlerin Umumi Müfettişler emrine verilmesini istiyordu. Bu sayede yerinden daha etkin denetim sağlanabilirdi. İbrahim Tali Bey, ağır yürüyen bürokrasi ve teferruattan da şikâyetçi idi. O’na göre mıntıka dâhilindeki vilayetlerin merkezle olan bütün haberleşmesi Umumi Müfettişlik vasıtasıyla yapmaları faydalı görünse de vazifesi teftiş ve murakabe, tanzim ve ıslahtan ibaret olan Umumi Müfettişlik teferruatla ilgilendiğinden Müfettişliğin asıl vazifesini ifa edemediği, bu sebeple daha genel meselelerle ilgilenmesi gerektiğini belirtmiştir. İbrahim Tali Bey adli ve mahallî idareler konusunda da görüşlerini raporunda paylaşıyordu. O’na göre, adli teftiş vazifesinin de Umumi Müfettişliklere verilmesi gerekiyordu. Mahallî işler hakkında yapılacak programlarda mahalli bütçe tanziminde ve yapılacak tadilde ilk önce Umumi Müfettişliğin onayı alınmalıydı. İbrahim Tali’ye göre Teşkilatı Esasiye Kanunu adem-i merkeziyet ve yetki genişliği esaslarını kabul etmiş olmasına rağmen müteaddit mevzuat ile bütün muameleler zamanla merkeziyetçiliğe doğru gitmiş ve vilayetlerin yetkileri bir çok sahada nazarî kalmıştı. Özellikle vilayet bütçesi noktasında Vekâletlerin koyduğu 275 esaslar çerçevesinde vilayetin ihtiyaçları, özel durumları dikkate alınmadan vilayet meclisi tarafından vilayet bütçeleri onaylanmak durumundaydı. Vilayet sayısının düşürülmesi ve vilayetlerin yetkilerinin arttırılması, valilerin ve Umumi Müfettişin teftiş ve murakabesi itibarıyla faydalı ve etkili sonuçlar verecekti.777 Tüm bu isteklerden de anlaşılıyordu ki İbrahim Tali Bey, mahallinde idarecilerin yetkilerinin geniş olmasını istiyordu. İbrahim Tali özellikle Umûmî Müfettişlerin ellerinin daha da güçlendirilmesi taraftarıydı. 1.3.5.6. Üçüncü Umumi Müfettişliğin Kurulması ve Burada Görev Yapan Umumi Müfettişler Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal Mecliste 1 Kasım 1928’de yapmış olduğu konuşmada; Umumi Müfettişlikler hakkında: "Şark vilayetlerimizin bir kısmında ihdas edilen Umumi Müfettişlik isabetli ve faydalı olmuştur. Cumhuriyet kanunlarının emniyetle sığınılacak yegâne yer olduğunun anlaşılması bu havalide huzur ve inkişaf için esaslı bir mebdedir"778 demişti. Birinci Umumi Müfettiş İbrahim Tali Bey’in 28 Ocak 1931 tarihinde Başvekil İsmet Paşa’ya yazdığı raporda bu tarihlerde hükûmetin Erzurum merkezli bir Müfettişlik kurma çalışmaları içerisinde olduğunu anlamaktayız.779 Ancak Erzurum merkezli planlanan bu Müfettişlikten daha önce 19.02.1934 tarihinde Trakya’da İkinci Umumi Müfettişlik kurulmuştu. Başvekil İsmet İnönü, 1935 yılı yazında Doğu’da kırk güne sığdırılan yedisekiz bin kilometrelik tarihî bir tetkik seyahati yapmıştı. İnönü, bu seyahatinde Doğu illerinin büyük işlerini hükûmet cephesinden görürken aynı zamanda her sınıf vatandaş ile görüşmüş, hemen her yerde halkın, kendisine söyledikleri müşkülleri, dilekleri, şikâyetleri yanında bulunan vali, kaymakam ve memurlarla beraber dinlemişti. "Bu uzun ve tarihî yolda ve yolculukta İsmet İnönü bir röntgen bakışı ve görüşü ile Doğu 777 BCA 30 10 0 0/ 69 455 1. 778 T.C. Resmî Gazete, 03.11.1928, Sayı: 1030; Atatürk'ün Söylev ve Demeçleri I- III, C: I, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara, 1997, s. 373. 779 BCA 30 10 0 0/ 69 455 1. 276 bünyesindeki hastalığı buldu. Şarkta yapılacak devlet işlerini tasarladı, topladı. Eksikleri, ihtiyaçları anladı. Tarihî raporunu (reçetesini) Büyük Şefine sundu."780 Başvekil İsmet İnönü, hazırladığı raporun Atatürk tarafından çok sevildiğini ve tasvip edildiğini İçişleri Bakanı Şükrü Kaya’ya 8 Ağustos 1935’te bildirmişti.781 Başvekil, raporunun idari meseleler kısmında, Genel Enspektörlüklerin782 Doğu illeri için esas idare şekli olacağını belirtmişti. Raporda merkezi Erzurum olacak ve Ağrı, Kars, Artvin, Rize, Trabzon, Gümüşhane, Erzincan, Erzurum vilayetlerini kapsayacak Üçüncü bir Umumi Müfettişliğin "derhal kurulması lâzımdır" denilmişti. Bunun yanı sıra Başvekil İnönü raporunda Umumi Müfettişliklerin olağanüstü yetkilere sahip olması gerektiği yönünde görüşler ortaya koymuştu.783 Bu bağlamda 1931 yılında Birinci Umumi Müfettiş İbrahim Tali Bey’in istediği çoğu hususun Başvekil'in raporunda yer bulduğunu söyleyebiliriz. Bu raporun ardından çok kısa bir süre sonra Üçüncü Umumi Müfettişliğin kurulmasına dair karar çıkmıştı. Hükûmet 23.08.1935 tarihinde Erzurum, Kars, Gümüşhane, Çoruh, Erzincan, Trabzon ve Ağrı vilayetlerini ihtiva etmek üzere Üçüncü Umumi Müfettişliğin kurulumunu sağlamıştı.784 Müfettişliğin kurulması dönemin basınında da geniş yer bulmuştu.785 Üçüncü Umumi Müfettişliğin kurulması ve bu teşkilattan beklenen vazifeyi Cumhurbaşkanı Atatürk, TBMM’nin 1 Kasım 1935 tarihinde açılışını yaparken şu 780 Tahsin Uzer, "Doğu Ellerinde Başbakan", Tan, 29 Ağustos 1935; Ayın Tarihi, 29.08.1935, Ağustos 1935, No: 21, İçişleri Bakanlığı Basın Genel Direktörlüğü, Ankara, 1935. 781 BCA 30 10 0 0/ 13 75 34. 782 Belgelerde "Umûmî Müfettişlikler" için "Genel Enspektörlükler", "İspektörler", "Genel Müfettişlikler" adı da kullanılmaktaydı. 783 Öztürk, a.g.e., s. 54-58. 784 BCA 30 18 1 2/ 57 70 15. 785 Hükûmete yakın Ulus gazetesi Osmanlıdan devralınan Doğu illerini yurt toprakları içerisinde "en bakımsız, en geri parçası" olarak kabul etmişti. Bkz. Falih Rıfkı Atay, "Doğuda", Ulus, 25 Ağustos 1935, No: 5057; Atatürk Devri Yazarlarının Kaleminden Altı Ok (1919-1398), Yay.Haz.: Şaduman Halıcı, Murat Burgaç, Kaynak Yayınları, Ankara, 2016, s. 643. 277 sözlerle ifade etmişti: "İç idare teşkilâtımızı, yurdun Doğu bölgelerinden başlayarak genişletmek ihtiyacını duymaktayız… Vilayetlerimizin devamlı teftişini ve müşterek işlerinin bir elden takibini kollayan genel ispektörlerden çok faydalar bekliyoruz." 786 Atatürk’ün bu cümlesinden hareketle kurulduğu 1920’li yıllarda Umumi Müfettişliklerden ne bekleniyorsa aynı beklentinin 1935 yılında da devam ettiğini görüyoruz. Kurulan bu Müfettişliğe aynı gün daha önce Makedonya’da Umumi Müfettişlik ve bölgede idarecilik yapma tecrübesine sahip bir isim olan Erzurum Milletvekili Tahsin Uzer787 atanmıştır.788 Tahsin Uzer, 1939 yılı Kasım ayına kadar bu görevde kalmıştır. Sağlık sorunları nedeniyle görevden ayrılıp yerine Nazif Ergin’in789 30 Haziran 1940 tarihinde790 atanmasına dek bu görevde vekil olarak Haşim İşcan bulunmuştur.791 Nazif Ergin’in ardından başka bir umumi müfettişin atanmadığını Serap Taş yazmış olsa da arşiv belgeleri arasında Nazif Ergin’den sonra 09.11.1946 tarihinde Ankara Valisi Osman Sabri Adal’ın792 bu göreve atanmış olduğunu tespit etmiş bulunmaktayız.793 786 T.C. Resmî Gazete, 02.11.1935, Sayı: 3146. 787 Uzer'in hayatı hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Taş, a.g.e, s. 111. 788 BCA 30 18 1 2/ 57 70 16, T.C. Resmî Gazete, 11.09.1935, Sayı: 3103; Uzer'in Müfettişlik'teki bazı faaliyetleri için bkz. Erdal Aydoğan, "Üçüncü Umûmî Müfettişliği'nin Kurulması ve III. Umûmî Müfettiş Tahsin Uzer'in Bazı Önemli Faaliyetleri" Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi S: 33-34, Mayıs-Kasım 2004, s. 1-14; Mustafa Şahin, Hasan Tahsin Uzer'in Hayatı, İdari ve Siyasî Faaliyetleri, Atam Yay. Ankara, 2015, s. 281. 789 Hayatı hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Taş, a.g.e, s. 112. 790 Koçak, a.g.e., s. 160. 791 BCA 30 10 0 0/ 71 468, 10. 792 Sabri Adal'ın özgeçmişi için bkz. TBMM Albümü 1920-2010, C: 2, s. 802. 793 BCA 30 18 1 2/ 112 69 10. 278 1.3.5.5. Dördüncü Umumi Müfettişliğin Kurulması ve Burada Görev Yapan Umumi Müfettişler Üçüncü Umumi Müfettişliğin ardından çok kısa bir süre sonra yıllardır devletin gündeminde olan Dersim’de ıslah çalışmaları için hatırlanacağı üzere evvelâ 25 Aralık 1935 tarihinde Tunceli Kanunu çıkarılmıştı. Bu kanunun ardından 1936 yılında bölgedeki Birinci ve Üçüncü Umumi Müfettişliklere ilâve olarak Dördüncü Umumi Müfettişlik kuruldu. 6 Ocak 1936 tarihli kararnamede; Orta Anadolu’nun Doğu kısımlarında ve bilhassa Dersim çevresinde idare ve inzibat işlerinin esaslı surette düzenlenmesi ve Hükûmet denetiminin daha yakından sağlanması maksadıyla yeniden kurulacak Bingöl ve Tunceli ve Birinci Umumi Müfettişlik mıntıkasından ayrılacak Elâziz vilayetini ihtiva etmek ve 27 Kasım 1927 tarihli talimatname ile belirlenen vazife salahiyetleri haiz olmak üzere Dördüncü Umumi Müfettişliğin kurulması kararlaştırılmıştı.794 Müfettişliğin merkezi Elâziz’di.795 Daha sonra Erzincan vilayeti de 17.6.1937 tarihli kararname ile Müfettişlik mıntıkasına dâhil edilmiştir.796 Birbiri ardına kurulan bu Üçüncü ve Dördüncü Umumi Müfettişliklerin kurulumu, o dönem itibarıyla basının önemli isimlerinden Yunus Nadi tarafından desteklenmişti. Yunus Nadi, 8 Şubat 1936 tarihli Cumhuriyet gazetesinde yazdığı "Memleket İdaresinde Genel Müfettişliklerin Rolü" adlı köşe yazısında uzak vilayetlerin yakından idaresi için bu şekilde bir idare tarzının ihtiyacı olarak ortaya çıkmış olan bu Umumî Müfettişliklerin teşkil ve ihdasını biraz geç kalmış bir iş olarak gördükten sonra Müfettişliklerden beklentilerini şu cümlelerle ifade etmişti: 794 BCA 30 18 1 2/ 61 1 8; T.C. Resmî Gazete, 06.01.1936, Sayı: 3207. 795 İdare Taksimatı 1942, T.C: Dâhiliye Vekâleti Memurlar, Sicil ve Muamelât Umum Müdürlüğü II.'nci Ş. Md., Osmanbey Matbaası, İstanbul, 1942, s. 50. 796 BCA 30 18 1 2/ 76 56 4. 279 "beklenilen iş ise emirleri altına verilen vilayetleri devlet merkezine yakın yerler gibi, meselâ tamamen göz önünde ve el altında bulunan Ankara’ya benzer bir vaziyette her günlük alâkalarla idare etmeleri, yürütmeleridir." "Uzakça yerlerin idaresini merkezden sanki o yerler merkezin yanı başında imiş gibi yürütmek her nedense kendi haline bırakıldıkça pek mümkün olmuyor, olamıyor. Bilmiyoruz gözden ırak olan gönülden de mi ırak oluyor, hulâsa işler kendi hallerine bırakıldıkça uzakça yerlerin vaziyetleri az çok ihmale uğramaktan hâli kalamıyor…" "Asıl varılacak gaye ise memleketin en uzak yerlerinde dahi iktisadî bir kalkınma ile karışık olarak medenî bir seviye yüksekliğinin devamlı teminidir."797 Yeni kurulan Dördüncü Umumi Müfettişliğe 10.01.1936 tarihinde, 1935 yılının son günlerinde kurulan Tunceli Valiliği, Dördüncü Umumi Müfettişlik de uhdesinde bulunmak üzere Sekizinci Kolordu Komutanı Korgeneral Hüseyin Abdullah Alpdoğan tayin edilmişti.798 Görülüyor ki aynı kişi üzerinde hem valilik, hem Umumi Müfettişlik hem de Kolordu Komutanlığı vazifesi vardı. Bu durum ilerleyen süreçte Müfettişlik vazifesinden istenilen düzeyde verim alınamaması sonucunu doğuracaktır. 1943 yılına kadar sürdürülen bu görev, 23.10.1943 tarihinde Tunceli Vali ve Komutanlığı ve Dördüncü Umumi Müfettişlik de uhdesinde bulunmak üzere Korgeneral Muzaffer Ergüder’e verilmişti.799 13 Şubat 1946 tarihinde Tunceli vali ve komutanlığına Korgeneral Ekrem Baydar atanmıştır.800 1935 tarihinde kabul edilen Tunceli Kanunu ile ordu ile irtibatlı bir ismin vali olarak seçilmesine dair uygulama, 31.12.1946’da sona erene kadar farklı tarihlerde dört kez uzatılmıştı. Tunceli’nin idaresinde vali ve komutana fevkalade salahiyetler veren 02.01.1936 gün ve 2884 sayılı kanun, uzatılmadığından yürürlükten kalkmış ve 30.12.1946 günlü ve 4996 sayılı kanunla Tunceli komutanlığı diğer Genel Müfettişler 797 Ayın Tarihi, , Şubat 1936, No: 27, İçişleri Bakanlığı Basın Genel Direktörlüğü, Ankara, 1936. 798 BCA 30 18 1 2/ 61 2 12; T.C. Resmî Gazete, 16.01.1936, Sayı: 2/3847. 799 BCA 30 18 1 2/ 103 78, 17. 800 BCA 30 18 1 2/ 110 12 20, T.C. Resmî Gazete, 23.02.1946, Sayı: 6240. 280 vaziyetine getirilmiş ve vilayet merkezi 4993 sayılı kanunla Elâzığ’dan Kalan’a nakledilerek bu vilayete bir de vali tayin edilmiştir.801 1.3.5.5. Umumi Müfettişler Toplantısı Hükûmet 1936 yılında, daha önce kurulmuş olan Müfettişlikler ile bu yıl içinde kurulan Dördüncü Umumi Müfettişliklerin başında bulunan Umumi Müfettişleri bazı tespit ve değerlendirmeler için Ankara’ya çağırmıştır. Dâhiliye Vekili Şükrü Kaya, "Umumi Müfettişliklerin her vekâleti ilgilendiren işlerini ve isteklerini esaslı bir surette tetkik etmek üzere" bu toplantıyı organize etmişti.802 Toplantı, 5-22 Aralık 1936 tarihleri arasında 17 gün boyunca birçok kişinin katılımıyla gerçekleşmişti. Toplantı, Dâhiliye Vekili ve Parti Genel Sekreteri Şükrü Kaya’nın reisliği altında, Birinci Umumi Müfettiş Abidin Özmen, İkinci Umumi Müfettiş General Kâzım Dirik, Üçüncü Umumi Müfettiş Tahsin Uzer, Dördüncü Umumi Müfettiş General Abdullah Alpdoğan, Jandarma Umum Kumandanı General Naci Tınaz, Gümrük Umum Muhafaza Kumandanı General Seyfi Düzgören, Emniyet Umum Müdürü Şükrü Sökmensüer, Matbuat Umum Müdürü Vedat Nedim Tör ve Vilayetler İdaresi Umum Müdürü Fazıl Özelçi’nin katılımları ile Dâhiliye Vekâletinde yapılmıştı.803 Konferansın çalışma plânı şöyle hazırlanmıştı:804 "A) Mıntıkalardaki asayiş: 1-Hadiseler 2-Sebepleri 801 BCA 30 10 0 0/ 14 81 2 lef 4. 802 BCA 30 10 0 0/ 68 452 4 lef 1. 803, Umumî Müfettişler Toplantı Tutanakları-1936, Haz.: M. Bülent Varlık, Dipnot Yayınları, Ankara, 2010, s. 25-26. 804 A.e., s. 87-88. 281 3-Tedbirleri 4-Jandarma 5-Polis 6-Mahallî teşkilât- köy bekçileri, yol bekçileri 7-İstihbarat B) Kaçakçılık 1-Hadiseler 2-Sebepleri 3-Alınan tedbirler 4-Muhafaza teşkilâtı 5-İrtibat, istihbarat 6-Mercileri C) Hudut 1-Vakayi 2-Muhtelif hudutlardaki hadiseler ve şekilleri 3-Tedbirleri 4-Teşkilâtı 5-Mercileri Ç) Her Umumi Müfettişliğin kültür; bayındırlık ekonomik, tarım ve sağlık gibi sahalarda yapacakları işler programı 1-Umum Müfettişliklerin bu sahalarda yapacakları işlerin plânları 2-Halkın ve köylünün refahını ve hayat ucuzluğunu temin edecek sebepler tespit edilecek D) Umumî Müfettişlerin salâhiyetleri 1-Her Müfettişliğin kadrosu 2-Müfettişliğin memurları 282 3-Memurların seçimi ve tayinleri E) Her Müfettişliğin mıntıkasındaki hususî idareler, belediyeler ve imar işleri 1-Köyler ve köylülerin kalkınması F) Mülkî teşkilât ve nahiyeler G) Siyasî kısım: 1-Siyasî elemanlar 2-Menfi propagandalar 3-Membaları ve sebepleri 4-Müsbet propaganda ve icraat H) Nüfus siyaseti 1-Teksif 2-Dil 3-Irklar 4-İskân siyaseti I) C. H. Partisi’nin teşkilâtı ve Halkevleri" Toplantının gündem başlıklarına bakacak olursak Umumi Müfettişlerin görev sahasına güvenlik, iktisat, sosyal, kültürel gibi alanlarda hemen hemen her konu girmiştir. Konferansta görüşülecek olan bu konulara dair tespit edilecek husus ve tedbirler Başvekile ve Hükûmete arz edilecekti.805 Haftalar süren bu konferansta her katılımcının tespit ve önerileri tek tek dinlenmiş ve değerlendirilmiştir. Umumi müfettişler toplantısına ait bu tespit ve öneriler bir rapor hâline getirilmiştir. Umumi Müfettişler ve Dâhiliye Vekili tarafından imzalanmış olan raporda; Umumi Müfettişlik teşkilatının memleketin diğer 805 A.e., s. 90. 283 kısımlarına da yayılması, bütçe ile alakalı bu husus gerçekleşinceye kadar Birinci Umumi Müfettişlikteki Van, Hakkâri, Bitlis ve Muş ile Üçüncü Umumi Müfettişlikten alınacak Ağrı ile mürekkep ayrı bir Umumi Müfettişlik kurulması istenmişti.806 1.3.5.6. Beşinci Umumi Müfettişliğin Kurulması ve Burada Görev Yapan Umumi Müfettişler Ülkedeki dört Umumi Müfettişliğin ardından 1947 yılında bir Umumi Müfettişlik daha kurulmuştu. Beşinci Genel Müfettişlik adı verilecek olan bu teşekkül 24 Haziran 1947’de "İçel, Seyhan, Hatay, Gaziantep ve Maraş illerinde idari, ekonomik, tarımsal ve sosyal işlerin esaslı bir birlik içinde ahenkli olarak tanzim ve idaresi için merkezi Adana olmak üzere" kurulmuştu.807 Kararnameden görüldüğü üzere Beşinci Umumi Müfettişliğin kuruluş gayesi olarak asayiş, inzibat, güvenlik gibi kelimelere rastlanmamıştır. Bu durumu hem geçen zamanla birlikte ülkede güvenli bir ortamın oluşmasına hem de yeni kurulan Müfettişlik bölgesi vilayetlerinin Cumhuriyet’in ilk yıllarında birtakım huzursuzlukların yaşandığı Doğu vilayetlerinden kısmen de olsa uzak olmasına bağlayabiliriz. Bu Umumi Müfettişliğin ömrü pek uzun sürmeyecektir. Bunda Müfettişliğin kuruluşundan sadece yaklaşık beş ay sonra toplanan CHP kongresinde partinin bazı konularda politika değiştirmesi etkili olmuştu. CHP’nin 13 Kasım 1947’de toplanan 7. Kurultayında alınan birtakım kararlarla parti artık ülkede daha özgürlükçü bir politika benimseyecekti.808 Bu politika değişikliğinden Umumi Müfettişlikler de nasibini almış ve kısa bir süre sonra yürürlükten kaldırılmıştır. 806 BCA 30 10 0 0/ 68 452 4. 807 BCA 30 18 1 2/ 114 41 14, 24.06.1947 tarih ve 3/5994 sayılı kararname; T.C. Resmî Gazete, 30.06.1947, Sayı: 6645. 808 Şimşir, Kürtçülük II, s. 449-450. 284 Kurulan Beşinci Umumi Müfettişliğe müfettiş olarak 27.06.1947’de Hatay Valisi Nizamettin Ataker atanmıştı.809 Nizamettin Ataker daha önce Van, Diyarbakır, Elâzığ ve Urfa’da on yıla yakın valilik görevlerinde bulunmuştu. 1937 yılında da Birinci Umumi Müfettişlik Baş Müşavirliği görevinde bulunmuştu. Doğu’da idarecilik tecrübesine sahip bir ismin Beşinci Umumi Müfettişliğe atamasının yapılması Nizamettin Ataker’in tecrübesinden yararlanma isteğinden ileri gelmiş olmalıdır. 1.3.5.7. Umumi Müfettişliklerin Kaldırılmasına Dair İlk Adım 1945 yılına gelindiğinde Umumi Müfettişlerin sahip olduğu yetkilerde birtakım kısıtlamalara gidilmeye başlanmıştı. Bu başlangıç kısa bir süre sonra Umumi Müfettişliklerin sonunu getirmiştir. 28.02.1945 tarihinde 27.11.1927 tarih ve 5858 sayılı kararla yürürlüğe konulmuş olan "Genel (Umumi) Müfettişlik Görev ve Yetkilerine Dair Talimatname" kaldırılarak yerine Bakanlar Kurulunca yeni bir talimatname yürürlüğe konmuştu.810 Bu yeni talimatname ile Umumi Müfettişlerin yetkilerinde birtakım sınırlandırmalar olacaktı. Örneğin; 1927 tarihli talimatnamede; "Umumi Müfettişlik kadrosuna dâhil ordu zabitanı, Umumi Müfettişin inhası üzerine, Müdafaa-i Milliye Vekâletince, Jandarma zabitanı ile inzibat memurları Umumi Müfettişin inhası üzerine, Dâhiliye Vekâletince" atanır. (md. 2) ifadesi yer alırken yeni kararnamenin 2. maddesinde bu hüküm artık yer almamıştı.811 Böylelikle Umumi Müfettişlik teşkilatı ile ordu arasındaki ilişki bir nebze olsun gevşemiş oluyordu. Teşkilat ile ordu arasındaki bir diğer önemli gevşeme daha önce de ifade ettiğimiz gibi Tunceli’nin idaresinde vali ve komutana fevkalade salahiyetler veren 02.01.1936 gün ve 2884 sayılı kanunun 30.12.1946 günlü ve 4996 sayılı kanun ile 809 BCA 30 18 1 2/ 114 46 11. 810 28.02.1945 tarih ve 3/2222 karar sayılı Kararname; T.C. Resmî Gazete, 08.03.1945, Sayı: 5950. 811 27.11.1927 tarihli talimatname ile 28.02.1945 tarihli talimatnamenin karşılaştırılması için bkz. Koçak, a.g.e., s. 259-272. 285 yürürlükten kaldırılması olmuştu. Hatırlanacağı üzere 2884 sayılı kanuna göre Tunceli valisi aynı zamanda bir komutandı.812 1947 CHP Kongresinden itibaren rüzgâr Umumi Müfettişliklerin aleyhine esmeye başlamıştır. 1947 yılına gelindiğinde CHP, 1927 yılından itibaren Batı vilayetlerine naklettiği Doğulu ağa ve şeyhlerin tekrar eski yerlerine dönmesine izin vermişti. CHP’nin 13 Kasım 1947’de toplanan 7. Kurultayında alınan birtakım kararlar "mütegallibe" diye tabir olunan kişilerin eski yerlerinde kahraman gibi karşılanmasına sebep olmuştu. Kurultayda Parti’nin bu tarihe kadar izlediği din politikası eleştirilmiş ve toplumsal dayanışmanın dinle sağlanabileceği savunulmuştu. Artık eski görüş olan toplumsal dayanışmanın milliyetçilik ile sağlanabileceğini düşünenler Parti yönetiminde azınlıkta idi. Sonuç itibarıyla Parti yıllardır izlediği laiklik politikasında çok önemli değişiklikler yaparak daha özgürlükçü bir politika benimsemeye başlayacaktır.813 Bu politika değişikliği; kurulalı daha aylar olan Beşinci Umumi Müfettişliğin ve de tüm Umumi Müfettişliklerin akıbetini etkileyecekti. Umumi Müfettişliklerin kaldırılmasına dair ilk adım, 1948 yılı bütçesi çalışmalarında atılmıştı. İçişleri Bakanlığı bütçesi müzakere edilirken Bütçe Encümeninin Umumi Müfettişliklerin kaldırılmasını uygun gördüğüne dair bir haber dönemin önemli gazetelerinden Vatan gazetesinin 26 Kasım 1947 tarihli sayısında yer almıştı.814 Meclisin 26 Aralık 1947 tarihli müzakerelerinde CHP Erzurum Milletvekili General Vehbi Kocagüney, Hükûmetin tasarruf için Seferberlik Müdürlüklerinin ve Genel Müfettişliklerin kaldırılması kararından dolayı Bütçe Komisyonu ve bu kararı 812 BCA 30 10 0 0/ 1481 2 lef 4. 813 Şimşir, Kürtçülük II, s. 449-450. 814 Turan, a.g.e., s. 123. 286 tasviple karşılayan Hükûmete teşekkür etmişti. CHP Siirt Milletvekili Ali Rıza Esen bu düşünce için karşı tutumunu şu sözlerle gösterecekti: "Şark vilayetinin bir milletvekili olmak hasebiyle oraya ait bir iki şeye temas etmeden inmeyeceğim. On yıldır seçim yerime gidiyorum, Cumhuriyet Hükûmetinin bu havalide gösterdiği en büyük varlık asayişsizliği bertaraf etmesidir. Bu suretle o civar halkını rahat ve huzura kavuşturmuştur. Hırsızlık kalmamış gibidir. Yalnız bu havaliden Müfettişliklerin kaldırılması hatadır. Sonra İskân Kanunu’nu çıkarmakla bazı fesatçı adamlar buralara sızmışlar ve girmişlerdir. Şimalimizde bir devletin bu hususta bazı şen’i düşünce ve teşkilâtları vardır. Bunu önleyecek Hükûmetin bir organının orada bulunması lâzımdır ve ihtiyaç vardır. Bilhassa Şark vilayetlerimiz için bunu Hükûmetten istemekteyim." Aynı oturumda Bütçe Komisyonu adına konuşan CHP Kastamonu Milletvekili Muzaffer Akalın 1948 senesi bütçesi ile yeni bir umumi müfettişlik teşkilâtına, yani Beşinci Umumi Müfettişlik ve Genel Müfettişliklere karşı olduğunu beyan etmişti. O’na göre artık "olağanüstü emniyet meseleleri" ile iştigal eden Umumi Müfettişlikler teşkilatına ülkede ihtiyaç kalmamıştı. Akalın konuşmasının sonunda Bütçe komisyonunun bu konudaki tasvibini yerinde bulurken Genel Müfettişlik Teşkilatı hakkındaki kararın idari bünyeye 1 milyon 200 bin liralık tasarruf sağlayacağını da belirtmiştir.815 28 Aralık tarihli bütçe görüşmelerinde CHP Yozgat Milletvekili İhsan Olgun ve CHP Gümüşhane Milletvekili Ahmet Kemal Varınca Umumi Müfettişliklerin kaldırılması kararının doğruluğunu savunmuşlardı. Umumi Müfettişliklerin kaldırılması tasarısına CHP Siirt Milletvekili Etem İzzet Benice Umumi Müfettişlikler lehine yaptığı şu konuşma ile karşı çıkmaktaydı: "Umumi Müfettişliklerin emniyet, istihbarat, asayiş bakımından bulundukları mahallerde birer nâzım rolü oynamaları ve rasat mevkiini, hüviyetini muhafaza etmeleri bilhassa Doğu illerimizde bu rol ve mevkiin İskân Kanunu’nun tadilinden ve dış siyaset dünyasının iktisap eylediği son durumdan sonra daha çok önem kazanmış olması gerekir. Dış dünya âleminin içinde bulunduğu vaziyet malûm. Bilhassa Londra Konferansından sonra Orta Doğu ve Cenup Doğu Akdeniz istikametinde yeni ideolojik ve Sovyetik hamleler belirmektedir. Moskova’nın durum ve tutumu yeni inkişaf hamleleri arz etmektedir. Dış politika tutumumuzdaki berraklığa ve vatan müdafaasındaki kesin ve topyekûn kararımıza rağmen dünya hâdiselerinin ne şekilde inkişaflarına şahit olacağımızı bugünden tayin etmek güçtür. Hakikat olan şudur; 815 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 8, C: 8, Toplantı: 2, (26.12.1947), TBMM Basımevi, Ankara, 1948 Bundan sonra bu konuda verilecek bilgilerde aynı kaynak kullanılmıştır. 287 dünyanın umumi siyaset havası ağırlaşmakta, Balkanlarda, Orta ve yakın Doğuda şüphe ve tereddüt davet edici seri gelişmeler görülmektedir. Bu durumda siyasi, idari, inzibati rolleri bakımından Genel Müfettişlik müessesesinin bilhassa Doğu’da faal ve verimli bir rol muhafaza edip etmediklerini tayin hakkı benim değildir. Ancak, dünya durumunun hangi safhada ve ne gibi neticeler kaydederek takarrür edeceği belli olmadığına göre her türlü ihtiyat tedbirini elde bulundurmamız akıl ve mantıkın tabiî ve ilk şartıdır. Aksi sabit oluncaya kadar bendeniz Umumi Müfettişliklerin Doğu’da bu bakımdan yani emniyet, istihbarat, iç ve dış âlem tesirlerini ve mahallî cereyanları ihata ve tefrik bakımından faydalı olduğu bilgisine ve zannına sahibim."816 CHP Van Milletvekili İbrahim Arvas, Etem İzzet Benice’ye bu düşüncelerinden dolayı karşı çıkarken Demokrat Parti İçel Milletvekili Saim Ergenekon, Umumi Müfettişliklerin kaldırılması kararının doğru olduğunu savunmuştu. İçişleri Bakanı ve CHP Erzurum Milletvekili Münir Hüsrev Göle, bu konuşmaların ardından söz alacak ve Umumi Müfettişlikler hakkında daha önce görüşlerini açıkladığını ifade edecektir. İçişleri Bakanının daha önce açıkladığı görüşlerine Meclis tutanakları arasında ben rastlayamadım. Muhtemelen farklı bir mecrada bu görüşlerini açıklamıştı. Tüm araştırmalarıma rağmen bu açıklamalara ulaşma şansım olmadı. Neticede 1948 yılı Bütçe yasa tasarısının görüşmeleri sırasında Bütçe Komisyonu’nun değişikliğine ciddî anlamda bir itiraz gelmemişti. Umumi Müfettişlik teşkilatı kadroları Bütçenin (L) cetveline alınarak Umumi Müfettişlikler fiilen ortadan kaldırılmıştır.817 Müfettişliklerin hukukî varlığına Demokrat Parti döneminde 24 Kasım 1952 tarihinde son verilmiştir. 1.3.5.8. Umumi Müfettişliklerin İcraatları Yukarıdan beri izah ettiğimiz üzere Umumi Müfettişlikler teşkilatı Osmanlı’dan Cumhuriyet’e intikal eden bir idare sistemi olmuştu. 816 A.e., s. 526. 817 Koçak, a.g.e., s. 281. 288 Bu sistemde Müfettişliklerin görev sahası içerisinde emniyet ve asayiş konusu yer aldığı gibi Müfettişlikler; asayiş işlerinin yanında sağlık, bayındırlık, eğitim, ekonomi ve kalkınma işleri ile de meşgul olmuşlardı. Umumi Müfettişlerin bu alanlardaki faaliyetlerine her ne kadar daha sonraki konu başlıklarında değinecek olsak da burada konu bütünlüğü adına bazı örnekler vermek faydalı olacaktır. Umumi Müfettişler; mıntıkalarında asayişi sağlamak, bölgede huzur ve güvenli bir yaşamı temin etme adına yoğun bir çalışma içerisinde olmuşlardır. Bu bağlamda bölgede çıkan isyanlarda doğrudan tenkil faaliyetlerini planlama ve bu planların icraata dökülmesinin içerisinde yer almışlardı.818 Yine Umumi Müfettişliklerin yürürlükte kaldığı müddetçe mıntıkalarındaki eşkıyalık faaliyetlerine son vermek için çetelerle mücadele,819 halkın elindeki silahları toplama,820 ülkede millî birlik ve beraberliği bozmak için dışarıdan kontrol edilen Hoybun Cemiyetinin yurt içindeki ve dışındaki faaliyetlerine engel olmak,821 bölge ve ülke ekonomisine çok büyük zarar veren kaçakçılıkla mücadele, Müfettişliklerin görevleri arasında yer almıştır. Umumi Müfettişler, bölgelerinde eğitim ve öğretimin yaygınlaşması halkın kültür seviyesinin yükseltilmesi için mahallinde hep ya kurucu ya da teşvik edici kişiler olarak ön plana çıkmıştır. Müfettişler, bölgelerinde en çok ihtiyaç hissedilen okuryazar seviyesini artırmak için okullar açmışlardır.822 Halkın sosyo-kültürel anlamda ilerlemesine katkı sunmak maksadıyla Türk Ocakları,823 Halkevleri ve Halkodalarının kurulumu824 ve bunların faaliyetlerinde hep öncü kişiler olarak 818 Hallı, a.g.e., s. 318-322. 819 Aydoğan, Türk Siyasi Hayatinda Dr. İbrahim Tali, s. 104. 820 BCA 30 10 0 0/ 110 740 15. 821 BCA 30 10 0 0/69 454 29. 822 Doğu Cumhuriyetin 15'inci Yılında, Üçüncü Umumi Müfettişlik Neşriyatından: Sayı 1, 1938; Cumhuriyetin XV. Yılında Türkiye, Yay. Haz.: İzzet Öztoprak, Cafer Güler, Murat Karataş, Güneş Şahin, Atam Yay., Ankara, 2014, s. 1736-1737. 823 Aydoğan, Türk Siyasi Hayatinda Dr. İbrahim Tali, s. 139. 824 BCA 490 1 0 0/ 1530 226 1 lef 118. 289 karşımıza çıkmışlardır. Bölgede Türkçenin yaygınlaşması çabaları da Umumi Müfettişlerin en çok gerçekleştirmek istediği hususlardan olmuştu.825 Umumi Müfettişler adalet konusunda; bölgede çıkan isyanların da etkisiyle hem suç işlemiş ancak sonra pişman olmuş kişileri, hem de birtakım tahriklerle devlete karşı antipatiyle bakan bölge halkını geri kazanmak için çıkarılan aflardan halkın yararlanmasını sağlamaya çalışmıştı. Devletin bu doğrultuda şefkatli yüzü, yayınlanan beyannamelerle halka gösterilmeye çalışılmıştı.826 Bölgede halkın adli sorunlarından adliye, hâkim ve savcı eksikliklerinin giderilmesi,827 hapishanelerin ıslahı828 Müfettişlerin merkezden istediği şeylerden olmuştu. Umumi Müfettişler iktisadi yönden de Doğu vilayetlerini kalkındırmak istemişlerdi. Özellikle Doğu vilayetlerinin en büyük değeri olan hayvancılığın bölgede geliştirilmesi hatta bu hayvancılık sektörüne dair fabrikalar kurulumu Umumi Müfettişlerin ortak arzularındandı.829 Umumi Müfettişler sosyal anlamda bölgede yüzyıllardır geçerli olup bölge halkının devlete karşı kullanılmasında çok etkili olan ağaların830 ve dini istismar eden şeyhlerin etkisini de kırmaya çalışmıştı. Müfettişler muhacirlerin, mültecilerin, nakledilenlerin ve göçebelerin iskânları, bunların ihtiyaçlarının temini, üretici hâle gelmeleri konusunda sorumlu ve yardım edici makamlar olarak karşımıza çıkmıştır.831 825 BCA 30 10 0 0/ 72 470 2. 826 Ayın Tarihi, 19.01.1928, Numara: 40, Ocak 1928. 827 BCA 30 10 0 0/ 70 463 6. 828 BCA 30 10 0 0/ 70 463 6. 829 BCA 30 10 0 0/ 171 187 28 lef 11. 830 BCA 30 10 0 0/ 110 740 23. 831 14 Haziran 1934 tarih ve 2510 sayılı Kanun; T.C. Resmî Gazete, 21.06.1934, Sayı: 2733; TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: IV, C: 23, İçtima: 3, TBMM Matbaası, Ankara, 1934, 67-77,140-160. 290 Bölgelerinde yaşanan doğal afetlerde de Umumi Müfettişler en büyük âmir sıfatıyla halkın ihtiyaçlarına koşmuştu.832 Umumi Müfettişler Batı vilayetlerine göre medeniyetten geri durumda olan Doğu vilayetlerini bayındır hâle getirmek ve halkın daha medenî şartlarda yaşamasını temin için faaliyetler içerisinde olmuştur. Bu bayındırlık faaliyetlerinin başında şüphesiz bölgeyi diğer vilayetlere bağlayacak kara ve demiryolu inşası,833 şehirlerin daha medenî ve sağlıklı suya kavuşması için elektrik ve içme suyu projeleri,834 şehir planları ile halkın genel ihtiyaçlarına yönelik inşaatlar835 bütçenin imkânları ölçüsünde yapılmaya çalışılmıştı. Müfettişler bölgelerinde hastaneler açılmasının temini, o tarihlerde yaygın olan salgın hastalıklara karşı mücadele konusunda da ellerinden gelen gayreti göstermeye çalışmıştı.836 Tüm bu örneklerde de görüldüğü üzere Umumi Müfettişlik teşkilatı sadece asayişi sağlama görevi için kurulmamıştı. Müfettişlikler bölgenin ve bölge insanının her türlü meselesi ile meşgul olmuştu. 1.3.6. İdari Meseleler ve Çözüm Yolları Cumhuriyet’in kurulduğu yıllarda Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgeleri sahip olduğu coğrafi ve jeopolitik konumuyla Batı vilayetlerine nazaran ulaşım, yatırım, sosyal ve kültürel hayat bakımından oldukça geriydi. Bu gerilikte son savaşların bölge ve bölge insanı üzerinde yaratmış olduğu tahribat da etkili olmuştu. İdari yapının temeli sayılan memurların nitelikleri, vasıfları ve Hükûmet konakları devletin taşradaki en önemli temsil unsurlarıdır. Bu konulardaki sorunlar ya 832 BCA 30 1 0 0/ 121 769 1 lef 2. 833 Celâl Bayar, Şark Raporu, Sad.: Nejat Bayramoğlu, Kaynak Yayınları, İstanbul, 2009, s. 112-113. 834 BCA 490 1 0 0/ 648 151 1. 835 Ayın Tarihi, Ağustos 1937, Basın Genel Direktörlüğü, No: 45. 836 Doğu Anadolu'da Cumhuriyet, s. 103-105. 291 da memurların hayat şartları Devletin, Hükûmetin yerli halk üzerindeki algısını ve de nüfuzunu etkileyen hususlardan olmuştur. 1.3.6.1. Bölgede Görev Yapan Memurların Hayat Şartları Cumhuriyet’in ilk yıllarında Doğu vilâyetleri, ulaşım gibi bazı dezavantajlardan dolayı ülkenin önemli merkezleriyle irtibat kuramamaktaydı. Bu da buralarda yaşayan insanların bazı konularda birtakım ihtiyaçlarını karşılama noktasında çok büyük bir handikap içerisinde olduğu için hâliyle Batı vilayetlerinden Doğu’ya memurlar çok da gitmek istemiyordu. Hükûmet ise günümüzde de olduğu gibi bir takım tedbir ve teşviklerle memurları Doğu’ya göndermenin ve orada tutabilmenin yollarını aramıştır. Doğu'ya memurların gitmek istememesi ve buralara gidecek olan memurlara fazla tahsisat verilmesine dair ilk teşebbüs Cumhuriyet tarihinde 1924 yılı şubat ayında gerçekleşmişti. Ardahan mebusu Talat Bey Meclisin 27.02.1924 tarihli oturumunda, seçim bölgesi olan Ardahan’a memur gönderme imkânının olmadığını, gidenlerin de birkaç ay içinde oradan kurtulmanın yollarını aradığını, fazla tahsisat ile oraya memur gönderilmesini istemişti.837 Memurların bölgeye gitmek istememelerinde elbette ki kendilerince haklı gördükleri birçok sebep vardı. Bu sebeplerden biri de maaşların zamanında ödenmemesiydi. Yine Ardahan Mebusu Talat Bey Başvekâlete 19 Ağustos 1925’te gönderdiği yazıda; civar vilayetlerde her ay muntazaman memurlar maaş almakta iken her türlü mahrumiyete tahammül eden ve aldıkları maaşla pek güç maişetini temin eden Ardahan’daki hudut memurların üç aydan beri maaş alamamalarından kaynaklı ümitsizlik içinde bulunduklarından biran önce maaşlarının gönderilmesini istemişti.838 837 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 2, C: 6, İçtima Senesi: 1, TBMM Matbaası, Ankara, 1968, s. 423- 427. 838 BCA 30 10 0 0/ 132 947 18. 292 Doğu’ya memur göndermek için fazla maaşın konuşulduğu bu yıllarda memurların biriken maaşlarının bile ödenmemesi ilginçti. Doğu’da görev yapan fen memurlarının fazla maaş almaları Hükûmetin 7 Haziran 1925 tarihli toplantısında kabul edilmişti. Bu fazla maaş oranı, Nafia Vekâletince, Şark vilayetlerinin hayat şartlarına, refahına ve uzaklığına nazaran tanzim edilen cetvelle belirlenmişti.839 Tablo 1.8. Doğu Vilayetlerine Gönderilecek Olan Fen Memurlarının Maaşlarına Yapılacak Olan Zam Miktarları Sıra Vilayet Zam Miktarı Yüzde Sıra Vilayet Zam Miktarı Yüzde 1 Ardahan 75 14 Gümüşhane 75 2 Kars 75 15 Erzincan 75 3 Beyazıt 75 16 Dersim 75 4 Van 75 17 Elâziz 75 5 Artvin 75 18 Siverek 75 6 Erzurum 75 19 Urfa 50 7 Muş 75 20 Karahisarı Şarki 75 8 Bitlis 75 21 Malatya 75 9 Siirt 75 22 Gaziantep 75 10 Rize 75 23 Sivas 50 11 Genç 75 24 Maraş 50 12 Mardin 75 25 Tokat 50 13 Diyarbekir 75 26 Hakkâri 75 Hükûmet sadece Nafia memurları için bu teşviki vermiyordu. Doğu’da en çok ihtiyaç hissedilen maarif kadrolarının genişletilmesi için muallimlere de maaş zammı vermişti. İcra Vekilleri Heyeti 2049 sayılı ve aynı gün 07.06.1925 tarihli bir diğer kararname ile Orta Tedrisat Muallimleri Kanunu’nun on dördüncü maddesi gereğince Şark vilayetlerine gidecek muallimlere verilmesi gerekli maaş zamları hakkında 839 BCA 30 18 1 1/ 14 37 14. 293 Maarif Vekâletinin düzenlediği talimatnamenin yürürlüğe girmesini de kabul etmişti.840 Vekâletlerin bu şekilde sadece kendi vekâletlerini ilgilendiren yasal düzenlemeler yapması daha sonra tüm vekâletler için ortak bir karar alınması ihtiyacını doğuracaktı. Konu İcra Vekilleri Heyetinin 01.08.1926 tarihli toplantısında gündeme alınmıştı. Maliye Vekâletinden yazılan 30.06.1926 tarih ve 29823/72 sayılı tezkirede Vekâlet, Memurin Kanunu’nun 37. maddesi gereğince uzak memleketlerle Şark vilayetlerindeki memur maaşlarına icra olunacak zam için Vekâletlerin muhtelif şekil ve nispette tertip eyleyeceği cetveller üzerinde ayrı ayrı karar alması, talebi temin edemeyeceğinden bütçeye mevzu tahsisatın muntazam bir şekilde sarfının temini maksadıyla zam verilecek olan vilayet isimlerinin ve buralarda istihdam olunacak olan memurların maaşlarına ne oranda zam yapılacağının Vekâletlerden görüş alınarak düzenlenmesini teklif etmiştir. İcra Vekilleri Heyeti ise 01.08.1926 tarih ve 3979 sayılı kararname ile Maliye Vekâletinin delalet ve riyaseti ve her Vekâletten tayin edilecek birer azanın iştiraki ile bir komisyon teşkili ve hazırlanacak teklifin Başvekâlete gönderilmesini tasvip ve kabul etmişti.841 İcra Vekilleri Heyeti yapılan çalışmaların ardından 28 Ekim 1926 tarih ve 4264 sayılı kararname ile buralara hariçten gönderilen memurların maaşlarına %34’ten % 60’a kadar zam yapılmasını kararlaştırmıştı.842 840 BCA 30 18 1 1/ 14 36 1. 841 BCA 30 18 1 1/ 20 51 20. 842 BCA 30 10 0 0/ 132 949 18. 294 Cumhuriyet’in ilk yıllarında Milli Emniyet Hizmetleri (MAH) Teşkilatının bölgedeki vilayetlerin durumu ile ilgili gönderdiği raporlarda bölgeye memurların neden gitmediklerine dair ayrıntılı bilgilere ulaşılabilmektedir.843 Devlet memurlarının hayat koşullarına dair Hakkâri raporunda; Hakkâri’de para olsa dahi birtakım ihtiyaçları karşılamanın mümkün olmadığı, burada cami, dükkân, fırın, han, hamam, esnaf, sebze meyve gibi şeylerin karşılanamadığı belirtilmişti. Memurların içinde bulunduğu ruh hâline ilişkin Abdülhalik Renda’nın844 raporunda; memurların bölgeye giderken arzu ve heves ile gitmedikleri, adeta cebren gittikleri, giden memurların buralarda çocuklarını okutamamaktan dolayı biran evvel Batı'ya nakledilme teşebbüsünde bulundukları, memurların büyük bir kısmının kendilerini o taraflara sürülmüş, mağdur pozisyonunda gördüklerinden hakkıyla çalışmadıkları belirtilmiştir. Görüldüğü üzere Batı'dan gelen memurların aileleriyle birlikte daha önceden yaşadıkları standartlarda bir hayat yaşayamamaları, Doğu’ya gidilmesinin önündeki en büyük engellerdendi. MAH teşkilatının raporlarında istenilen hususlar Birinci Umumi Müfettiş Abidin Özmen tarafından da destekleniyordu. Abidin Özmen, Müfettişlik vazifesine 843 Hamit Pehlivanlı tarafından 1925-1938 yılları arasında Doğu ve Güneydoğu ile ilgili farklı tarihlerde farklı isimlerce hazırlanan raporların bir değerlendirmesi yapılmıştır. Bölgenin sorunları ve bu sorunlara karşı çözüm önerileri ile ilgili ortak raporlar: İlki 14.09.1925 tarihli Mustafa Abdülhalik Renda'nın hazırladığı rapordu. Örnek olarak incelenen diğer raporlar ise 1928 yılı içerisinde muhtelif tarihlerde Milli Emniyet Hizmetleri (MAH) Teşkilatı'nın Başbakanlığa bölgedeki vilayetlerle ilgili olarak sunduğu bir dizi rapordur. Bu raporlar şunlardır: 1. Van Vilayeti Raporu (21.03.1928) 2. Urfa Vilayeti Raporu (05.04.1928) 3. Hakkâri Vilayeti Raporu (08.04.1928) 4. Elaziz Vilayeti Raporu (09.04.1928) 5. Mardin Vilayeti Raporu (12.04.1928) 6.Siirt Vilayeti Raporu (19.04.1928 7. Diyarbakır Vilayeti Raporu (Raporun tarihi tespit edilememiş olup diğer vilayet raporlarına yakın bir tarihte yazıldığı zannedilmektedir.) Son rapor 02.10.1932 tarihli Elâzığ valisi Nizamettin Ataker tarafından hazırlanarak İsmet Paşa'ya sunulan rapor. Bkz. Pehlivanlı, a.g.e., s. 571-582 844 TBMM Albümü 1920-2010, C: 1, s. 103. 295 atandıktan sonra hazırlamış olduğu Müfettişlik bölgesinin ihtiyaç ve sorunlarına ilişkin 28.09.1936 tarihli ilk raporunda; vilayet, kaza ve hatta nahiye merkezlerinin memurların, subayların seve seve oturup, çalışacağı yerler haline getirilmesini istemişti. Bunun içinde: 1. İlk önce kazalarda sonra nahiyelerde ilk mektepler kurarak mektep işi çözülmeliydi. 2. Her kazada bir doktor ve yanında sıhhî ecza dolabı bulundurmak, doktorlara hariçten kazanç kaygısını bertaraf edecek kadar fazla para vermek yolu bulunmalıydı. 3. Açık memurluk, kumandanlık, muallimlik ve hâkimlik bırakılmamalıydı. 4. Gönderilecek memurların seçiminde çok hassas davranarak bölgesinin hususiyetini göz önüne getirmek, ceza mahiyetinde ayrılması icap eden memurlarla çalışmak kudretinde, karakterinde, sıhhatinde şüpheler beliren memurlar bu bölgeye gönderilmemeliydi. 5. Resmî hükûmet dairelerini, kışlaları, memur ve subay evlerini birkaç sene içinde ve bir program dâhilinde kurmak gerekiyordu. Özmen, raporunda memur ve subay evlerinin önemini şu cümleyle anlatmaya çalışacaktı. "Bu işi çok lazım ve önemli görüyorum. 48 kazamızdan 7-8 sayısı çıkarılırsa diğerlerinde memurun seve seve çalışmasına çoluk çocuğu ile yatıp kalkmasına müsait vaziyet yoktur. Nahiyelerde daha berbattır." 845 Üçüncü Umumi Müfettiş Tahsin Uzer de görevinin ilk ayında hazırladığı raporda Abidin Özmen gibi Doğu vilayetlerindeki eksik memuriyetlerden muzdarip idi. O’na göre, 300.000 nüfuslu Beyoğlu kazası dâhilinde yalnız sivil doktorların sayısı 900 küsur olduğu halde sekiz vilayette 87 sivil doktor vardı. Eminönü kazasındaki eczanelerin miktarı Doğu illerindekinin iki katıydı. Halk hukuku avukatları İstanbul’a nazaran Şark’ta zorlukla %10’u bulabilirdi. Şark’taki mühendis sayısı 20’yi geçmemekteydi. 10 Batı vilayeti hayvanı sayısına sahip Kars’ta 845 BCA 30 10 0 0/ 70 461 1. 296 tek bir baytar vardı. Doğu’da yüksek tahsil boşluğunu dolduran orduydu. Meslek erbabı olan tahsilli gençler Doğu’ya ilgi duymamaktaydılar. Bunun da en önemli sebebi Şark’ın bilinmemesiydi. Gençlerin bu toprakları görmesi Hükûmete düşen bir vazifeydi. Yine gençlerin muayyen bir zaman içinde Doğu illerinde mecburi hizmete bir kanun ile bağlı tutulması gerekliydi.846 Bu yıllarda Doğu'daki boş memuriyetlerin doldurulmasına dair bir teşebbüs de Celâl Bayar’ın Başvekilliği döneminde gelmiştir. Bizzat Başvekil Celâl Bayar tarafından 07.06.1938 tarihinde kaleme alınan tamim, Milli Müdafaa Vekâleti harici tüm Vekâletlere hitaben kaleme alınmıştı. Tamimde: "Doğu vilayetlerinde merkezce tayini gereken birçok memuriyetlerin boş olduğunu ve bu boşlukların devlet işlerini sekteye, halkın Hükûmetle olan işlerini güçlüklere ve geciktirmelere uğrattığını işitiyorum. Kış mevsiminin şiddetle hüküm sürdüğü ve halen ekser yerlerinde nakil vasıta ve şartları iptidai bir halde bulunan Doğu illerine kışın memur atanılıp gönderilmesi büyük güçlükleri mucip olacağından ve çok defa buna imkânda bulunamayacağından bu yerlerdeki memur boşluklarının kış mevsiminden evvel doldurulması için şimdiden tedbirler alınmasını ve yapılacak icraattan malumat verilmesini tamimen ve ehemmiyetle rica ederim" 847 denilmişti. Tamime bazı Bakanlıklardan cevap gelmişti. Sıhhat Vekili Hulusi Alataş, 21.06.1938 tarihinde Başvekâlete gönderdiği raporda; Doğu’daki Vekâlet kadrosundaki memuriyetlerden yalnız bir kısım tabip ve mütehassıs kadrolarının boş olduğu belirtilmişti. Yine sıhhat memuru, ebe, hemşire gibi mesleki memuriyetlerde ehemmiyetli boşluklar mevcut olmadığı gibi açık olanların da kısa bir zamanda doldurulması dikkate alınmıştı. Halen mevcut hükûmet tabibi boşluklarının ise askerliklerini yapmakta olup terhisleri beklenilen tıp talebe yurdu 1937 senesi mezunlarından 83 tabip ile kış gelmezden evvel açık yerlerin kapatılmasının kararlaştırıldığını ifade etmişti. 846 BCA 490 1 0 0/ 648 151 1. 847 BCA 30 10 0 0/ 15 87 22 lef 5-6. 297 Dâhiliye Vekili Şükrü Kaya 04.08.1938 tarihinde, Doğu'da boş bulunan tayin merkezlerine ait memuriyetlerin tamamen kapatılmış olduğunu ve boş olması durumunda hemen tayin yapılacağını bildiriyordu.848 Nafia Vekili Ali Çetinkaya 12.08.1938’de, elde mevcut mühendis ve fen memurlarının sayısının ihtiyaca yetmediğinden vilayetlerdeki nafıa işlerinin yoğunluğuna göre kadroların dağıtılmakta olduğunu, Doğu’daki fen kadrolarının mümkün mertebe takviye edilmekte olduğunu bildirmişti.849 Gümrük ve İnhisarlar Vekili Ali Rana Tarhan 30.09.1938 tarihinde, Doğu’daki Vekâlet teşkilatının inhisarlar kısmına ait memurlukların tamamının doldurulmuş olduğunu, gümrükler kısmına ait olup sonradan boşalan beş memurluğun da doldurulmak üzere olduğunu Başvekâlete bildirmiştir.850 Görülmektedir ki Hükûmetin en üst makamından, Başvekâletten bu tarz bir iradenin varlığı Doğu’daki memuriyetlerin doluluk oranını olumlu yönde etkilemekteydi. Ancak bu irade dönem itibarıyla Doğu’nun ihtiyacına cevap vermemiş olacak ki kısa bir süre sonra bu konuda tekrar uyarıların yapıldığını görüyoruz. 1938 yılında Doğu'da boş kadroların doldurulmasına çalışılırken 1943 yılında Vekâletlere aynı uyarı tekrar yapılmıştı. Dâhiliye Vekili Hilmi Uran, Birinci Umumi Müfettişliğin Dâhiliye Vekâletine gönderdiği 03.09.1943 tarih ve 277/246 sayılı raporuna atfen Doğu’daki memuriyetlerin doldurulması ve bu boşlukların sebepleri konusunda 20.11.1943 tarihinde Başvekâletin dikkatini çekmiştir. Raporda; Şark vilayetlerinin hususiyetinden dolayı bölgedeki vilayetlerde boş memurluklara bir an evvel tayinlerin yapılması, kış basmadan ve yollar kapanmadan önce gönderilmeleri hususu acil bir ihtiyaç olarak belirtilerek keyfiyetin Adliye, 848 BCA 30 10 0 0/ 15 87 22 lef 3. 849 BCA 30 10 0 0/ 15 87 22 lef 2. 850 BCA 30 10 0 0/ 15 87 22 lef 1. 298 Maarif, Ziraat, Maliye, Nafia ve Sıhhat ve İçtimai Muavenet Vekâletlerine arz edildiği bildirilmişti. Maliye, Ziraat ve Adliye Vekâletlerinden alınan cevaplarda kadro ve eleman mevcudu nispetinde bu ihtiyacın nazarı dikkate alınarak teminine çalışılmakta bulunulduğu bildirilmişti. Sıhhat ve İçtimaî Muavenet Vekâleti ise 04.11.1943 gün ve Muamelat ve Zat İşleri Umum Müdürlüğü 27073/232 sayılı cevabında; "bu mıntıkada bir tabibin bir seneden fazla istihdamının fenni müktesebatının zıyaını mucip olacağı cihetle bir defa değişiklik cihetine gidildiği buradaki boşlukların doldurulmamasına sebep olarak memurların katlanmak zorunda kaldıkları mahrumiyetlere mukabil kendilerine diğer mıntıkalardan farklı bir muamele yapılmadığı ileri sürülerek bu mıntıkalardaki memurlara bir miktar maaş veya ücret farkı verilmesi mütalaa edilmekte ve bu talep Vekâletimizin noktai nazarına da tevafuk etmektedir." "Nitekim bu zaruret evvelce de hissedilerek 788 sayılı Memurin Kanunu’nun 37’nci maddesiyle (uzaklıklarına veya sıhhi, idari ve iktisadı sebeplerden dolayı hususi vaziyetleri haiz olmalarına binaen İcra Vekilleri Heyeti’nce tayin ve tefrik ve dereceleri tespit olunan mahallere bu mahaller haricinden gönderilen memurlara üçte birden bir misle kadar maaş zammı ve ona göre tahsisatı fevkalade verileceği) kabul buyurulmuş iken 1452 sayılı Kanun, bu hükmü kaldırmıştır." "Bu Vilayetlerin bu günkü vaziyeti, buralara gidecek memurların ailesini barındıracak bir ev tedarikine, hatta zaruri ihtiyacını temin edecek bir bakkal dükkânına bile rastlamasına imkân vermemekte olduğundan Şark vilayetlerinde vazife almağa kimse rağbet etmemekte ve mecburi olarak gönderilenlerden de layıkıyla istifade edilemediği müşahede olunmakta ve bunun için de Şark vilayetlerimizin bazı yerlerindeki memurlara katlandıkları mahrumiyetler karşılığı ve müsait vaziyette bulunan diğer mahaller memurlarından farklı olarak (uzaklık zammı) veya başka bir nam altında bir miktar maaş veya ücret farkı verilmek suretiyle buralarda vazife almayı cazip bir hale getirmek lüzum ve zarureti her zamankinden ziyade bugün için kendisini hissettirmektedir." "Bu lüzum ve zaruret tasvip buyrulduğu takdirde esasları tespit edilmek üzere Müsteşar reisliği altında Vekâletlerce Vekâletleri erkânından memur edilecek birer mümessilden mürekkep bir komisyon teşkiline ve keyfiyetin alakalı Vekâletlere tebliğine müsaade buyurulması" istenmişti. Doğu'ya sağlık görevlilerin gönderilebilmesi için istenen şey gayet açık ve netti. 299 Dâhiliye Vekili Hilmi Uran, 20.11.1943 tarihli bu rapordan sonra Şark vilayetlerindeki memurların katlandıkları mahrumiyetler karşılığında tazminat mahiyetinde maaşlarına zam yapılması için bir tetkikat yapmış ve bunun devlete maliyetini kalem kalem hesaplatarak Başvekâlete 11.03.1944 tarihinde sunmuştur. Rapora göre bilhassa Doğu ve Güney vilayetlerini ihtiva eden mıntıkaların coğrafî ve hususî vaziyetleri buralara gönderilecek memurlara maddî, manevi menfaatler temini suretiyle memuriyet hayatı istekli hâle getirilmek istenmişti. Özellikle son zamanların iktisadî tesirleri bu zarureti bir kat daha arttırmıştı. 788 sayılı Memurin Kanunu’nun 37’nci maddesiyle tesis edilen hükme istinaden uzaklıklarına veya sıhhî, idarî, iktisadî sebeplerden dolayı hususî vaziyeti haiz olmalarına binaen İcra Vekilleri Heyetince tayin ve dereceleri tespit olunan yerlere bu mahaller haricinden gönderilecek memurlara üçte birden bir misline kadar maaş ve iki seneye mukabil bir seneye kadar kıdem zammı verilmesi kabul edilmiş ve 28 Ekim 1926 tarih ve 4264 sayılı kararname ile bu şartları haiz yerlere hariçten gönderilen memurların maaşlarına % 34’ten % 60’a kadar zam yapılması kabul edilmişti. Memurin Kanunu’nun maaş zammına taalluk eden hükümleri 1929 yılında yürürlüğe giren 1452 sayılı Kanun851 ile kaldırılmıştı. Bu hükmün tekrar iade edilerek tesisinin bütçeye 2 milyon liradan az bir fedakârlıkla halledileceği belirtilmişti. Bu sayede buralara nitelikli memur göndererek bunlardan iyi randıman alınabilecekti. Hilmi Uran raporunda en son, buraların idarî ve siyasî durumundan dolayı diğer yerlerden farklı şekilde buralara hususi ehemmiyet verilmesi gerektiğini tekrardan hatırlatmıştır.852 Görülüyor ki Hükûmet, sorunu çözme konusunda iyimserdi. Ancak ülkenin bu yıllarda içinden geçtiği savaştan kaynaklı mali sorunlar bu isteğin hayata geçmesini engellemekteydi. 1936 yılında Doğu’daki memurların en büyük problemlerinden biri olarak Abidin Özmen’in raporunda ifade ettiği memur evleri sorunu 1946 yılında hâlâ 851 T.C. Resmî Gazete, 30.06.1929, Sayı: 1229; Kanunlar Dergisi, C:7. 852 BCA 30 10 0 0/ 132 949 18. 300 çözülememişti. Memurların ihtiyaçlarından konut sıkıntısı, 07.08.1946’da kurulan Recep Peker Hükûmetinin programında yer almıştı. Programda Doğu bölgelerindeki memurların ihtiyacı olan memur evleri yapımına devam edileceği Hükûmetin programı ile taahhüt edilmekteydi.853 Aslında sorun sadece alt düzey memurların Doğu vilayetlerine gitmek istememesi ile sınırlı değildi. Bu yöndeki isteksizlik en yüksek mülkî amirlerde bile gözlenmekteydi. Cumhurbaşkanı İnönü’nün Güneydoğu gezisine katılmış olan Haldun Derin, Bitlis yolu üzerinde yaşadığı şöyle bir olaydan bahsetmektedir: "Baykan kaymakamı ayaküstü dert yandı. Doğu’daki hizmetinin sona ermesini iple çekiyor, Batı’ya alınması için çareler arıyor. Çevre doğal olarak şirin, yeni evler hiç fena değil. Böyle bir yerde görev alacak bir Avrupalı kaymakamı hayal ediyorum. Kendini yararlı biçimde oyalayacak neler bulmaz? Kasabanın, yöredeki köylerin etnografik yönden incelenmesi. Bölgenin florası, faunası bunlarla ilgili koleksiyonlar, jeolojik bakımdan araştırmalar. Su getirmek için olanaklar yaratma. Avcılık, kışın belki kayakçılık. Bizim kaymakam genç yaşında burada sıkıntıdan patlıyor. Avunmak için radyo ile Tekel İdaresi mamullerinden başka bir şey bulamıyor. Televizyonun gelmesine daha on yıldan çok var."854 Doğu'daki memurların CHP Hükûmetleri boyunca sürekli dillendirilen ihtiyaçları konusunda CHP iktidarının son yıllarında daha esaslı ve ciddî tedbirler düşünülmüştü. Ancak atılan bu adımların yeterli olmadığı Meclis kürsüsünden en yetkili makamların konuşmaları ile anlaşılmaktaydı. CHP Diyarbakır Milletvekili İhsan Hamid Tiğrel’in, Doğu illerinin kalkınması için Hükûmetçe alınan tedbirler hakkındaki sorusu üzerine Başbakan Hasan Saka 12.11.1948 tarihli Meclis müzakerelerinde; Hükûmetin Doğu’nun kalkınması işini bir program dâhilinde ele aldığını söylemişti. Saka, Bakanlıkların ortaklaşa hazırlayacağı programa esas teşkil edecek olan mülahazaları şöyle sıralamıştı: 853 TBMM Zabıt Ceridesi, Dönem: 8, C: 1 İnikat: 3, 14.08.1946, s. 27-71; Türkiye Büyük Millet Meclisi, C:1, s. 410-428. 854 Haldun Derin, Çankaya Özel Kalemini Anımsarken (1933-1951), Haz.: Cemil Koçak, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 1995, s. 225. 301 "1- İlçe teşkilatını artırmak bunun teminine kadar tam teşkilatlı bucaklar kurmak, 2- Doğuda hükûmet konaklarını, posta telgraf ve telefon ve tekel binalarını ve memur evlerini, mahalli inşa usul ve malzemelerini de nazarı dikkate almak suretiyle yapmak, 3- Bu illere gönderilecek memurlara mahrumiyet derecelerine göre bir tazminat vermek ve bazı haklar tanımak, 4- Ağır ceza mahkemesi bulunmayan illerde bu mahkemeleri tamamlamak, diğer yerlerde seyyar hâkimlikler kurmak, 5- Bu illerin muhtelif yerlerinde sağlık merkezleri açmak, seyyar hekimlikler ihdas etmek, eczane olmayan yerlerde sabit ve seyyar hekimliklerde ilaç bulundurmak, sağlık merkezlerinde bölgenin genişliğine göre ebe bulundurmak." Hasan Saka, program çalışmalarının birkaç ay içinde tamamlanacağını, bu maksatla 1949 yılı bütçesine 10 milyon liralık bir ödenek koymuş olduklarını da sözlerine eklemiştir. Soru sahibi İhsan Hamid Tiğrel, Başbakanın yaptığı bu açıklamalardan tatmin olmayacak ve Hükûmeti şu sözleri ile ağır davranmakla eleştirmişti: "Üç sene evvel Hükûmet, Doğu illerinde memur evleri inşası için bir karar aldı. Gayet isabetli olan bu kararı Heyeti Celileniz tasvip etti. Her sene bütçesine tahsisat koydu, 1947 senesi sonunda 296 memur evi inşası icap ederken şimdi 1948 senesi bitmek üzeredir. Yapılan evlerin sayısı 96’dır. Tahsisatı Heyeti Celileniz kabul etti, (…) Fakat bu işler yapılamıyor." Tekrar kürsüye gelen Başbakan Hasan Saka, bu konuda sabırlı olunmasını isterken "1949 bütçesine teklif halinde koyduğumuz 10 milyon lira âdeta bir başlangıçtır"855 diyordu. Görülüyor ki Cumhuriyet’in kuruluşundan CHP iktidarının sonuna kadar ilk önce raporlara daha sonra program ve bütçelere yansıyan Doğu vilayetlerine memurların gidip gitmemesi sorunu, buralardaki memurların şikâyet ve ihtiyaçlarına dair meseleler tamamen çözüme kavuşturulamamıştır. Bu durum üzerinde yukarıda örnekleriyle ifade ettiğimiz gibi en başta bütçe imkânlarının yetersiz olduğunu söyleyebiliriz. Bu bağlamda CHP hükûmetlerinin Doğu’ya memur göndermeme gibi 855 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 8, C: 13, Toplantı: 3, (12.11.1948), s. 86-93. 302 bir niyet içerisinde olduğu söylenemez. Günümüz Türkiye’sinde bile hâlâ Doğu vilayetlerine gönderilen bazı memuriyetlerde maaşlara ilâve tazminatlar veriliyor olmasına rağmen yine de memurların bölgeye gitmediklerini ya da gitme konusunda çok da istekli olmadıklarını görüyoruz. Bunda tek sorun bölgenin diğer vilayetlerle ulaşımının çözülmesi etkili olmayacaktır. Bu sorunu etraflıca bir bütün olarak düşündüğümüzde öncelikle güvenlik endişesi ve ardından sosyal, kültürel, iktisadi birtakım mahrumiyetlerin ortadan kaldırılması bu sorunu çözüme kavuşturma maksadıyla düşünülecek olan ön tedbirlerdendir. 1.3.6.2. Bölgedeki Memurların Nitelikleri Hükûmet, Şeyh Sait isyanının ardından güvenlik endişesiyle Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerinde çalışan memurların Türk ya da Kürt olmalarını önemsemiştir. Bunda Şeyh Sait isyanı öncesi ve sırasında bazı askeri ve idari kadrolarda çalışan memurların isyancılarla iş birliği yapmış olmasının etkili olduğunu söyleyebiliriz. İsyanın bastırılmasının hemen ardından Eylül 1926’da Doğu vilayetlerinde bir teftiş gezisi yapan Amasya Milletvekili Fırka Müfettişi Esat Bey (Uras) hazırlayıp Başvekil İsmet Paşa’ya gönderdiği raporda; Doğu vilayetlerinde yerli kimselerin memuriyet kadrolarında bulunmamasını istiyordu. Başvekil İsmet Paşa’nın da önemsediği rapor, daha sonra birlikte değerlendirilmek üzere 10.10.1926’da Başvekâletten Dâhiliye Vekiline gönderilmişti.856 Dâhiliye Vekili, Esat Bey’in raporundaki yerli memurların değiştirilmesi isteğine karşılık olarak 25.12.1926’da Başvekil İsmet Paşa’ya verdiği cevapta; Şark vilayetlerinin ahvalinin esaslı bir surette ıslahı çarelerinden birinin de hükûmetin kavi ve muktedir ellerde bulunması ve Hükûmet ile halk arasında perde çeken yerli memurların Hükûmet makinesinden uzaklaştırılması, bunun için de Vekâletçe daha evvelce o havali halkından olanların 856 BCA 30 10 0 0/ 78 518 10 lef 4. 303 değiştirilmesi cihetine gidilmiş ve buralarda idare makinesinin başında yerliden kimsenin bırakılmadığını belirtmişti. Vekil, rüesayı inzibatiyenin yerliden olmamalarını ve "Türk ırkına mensup karakter sahibi memurlardan seçilmelerine" dikkat olunmakta ve buralarda istihdamına lüzum ve mecburiyet hâsıl olan küçük memurların da ırkî olarak Türk olanlardan seçilmesine itina olunmasının ilgili makamlara tebliğ edildiğini belirtmişti. 857 Bölgedeki yerli ve Kürt unsurundan olanların memuriyetlerindeki mahzur İcra Vekillerinin kararnameleri ile yasal bir zemine oturtulmuştu. 11 Mayıs 1926 tarih ve 3607 sayılı kararname gereğince değiştirilecek memurların mahallerinde bulunan Türk unsurundan gerekli vasıflara sahip görülenlerin kendi memleketlerinde kullanılmamak üzere istihdamı ve mümkün mertebe bir vilayetin tali memurlarına mücavir vilayetteki Türk unsurundan tayini suretiyle muamele ifası İcra Vekillerince 23.01.1927 tarih ve 4662 sayılı gizli kararname ile kabul olunmuştu.858 Hükûmetin bu tarz kararnâmeler çıkarmasını haklı çıkartacak gerekçeler, mahallinde hazırlanıp merkeze gönderilen raporlara dayanmaktaydı. Örneğin, Kars Halk Fırkası Reisi Bekir tarafından Fırka 4. Mıntıka Müfettişi Esat Bey’e (Uras) 25.09.1927’de gönderilen raporda; emvali metruke mallarının kıymetini takdir etmek üzere Digor nahiyesine gönderilen Kâtip Fehmi ve Meclis Baş Kâtibi İbrahim Beylerden müteşekkil heyetin köylerde; Cumhuriyet hükûmetinin ağır vergiler koyduğunu, Kürtleri mahvetme kararı aldığı, yakın zamanda Cumhuriyet idaresinin yıkılıp refah ve saadet içerisinde yaşanacak olan hilafetin tekrar geleceği, tüm memurların da bu fikirde olduklarını halka telkin ettikleri bildiriliyordu.859 857 BCA 30 10 0 0/ 78 518 10. 858 BCA 30 18 1 1/ 22 86 4. 859 BCA 30 10 0 0/ 102 667 15 lef 2. 304 Dâhiliye Vekâleti bu şikâyet üzerine derhal harekete geçmişti. Kars valiliğine verilen emir ile memurlar derhal merkeze çekilmiş, gerekli tahkikat başlatılmıştı. Vekâlet ayrıca bu durum hakkında 25.9.1927’de Başvekâleti haberdar etmişti.860 Yine Milli Emniyet Hizmetleri (MAH) Teşkilatının Başvekâlete bölgedeki vilayetlerle ilgili olarak sunduğu bir dizi rapordan, 21 Mart 1928 tarihli Van vilayeti raporunda; bölgedeki memurların yerli ve Kürt olmasının bölge halkını Hükûmetten soğuttukları hususuna dikkat çekilmişti.861 5-22 Aralık 1936 tarihleri arasında Ankara’da toplanan Umumi Müfettişler toplantısının rapor özetinde yerli ve Kürtleşmiş olanlardan küçük memur tayin olunmaması, adliye başkâtiplerinin seçiminde fevkalâde dikkatli bulunulması, tahsildarlık, muhtarlık gibi işlerde Türkleri ve Türkçe bilenleri ve Türküm diyenleri kullanmak, Hükûmete tavsiye edilen asayiş tedbirlerindendi.862 Hükûmetin bu yöndeki tutumu 1940’lı yıllarda da devam etmişti. Elâzığ bölgesi müfettişi Bitlis Mebusu Muhtar Ertan’ın863 19 Ağustos -15 Ekim 1943 tarihleri arası bölgedeki Tunceli, Bingöl, Elâzığ vilayetleri gezisine dair CHP Genel Sekreterliğine sunduğu 18.10.1943 tarihli raporunda; Şark'ta mümkün olduğu kadar mahalli memur kullanılmaması isteniyordu.864 Görülüyor ki Hükûmetin yerli ve Kürt olan kişilerin memuriyetlerde istihdam edilmemeleri yönündeki politikası Şeyh Sait isyanından sonra ortaya çıkmıştı. Bunda isyan öncesi ve sırasında bazı devlet memurların asilerle iş birliği içinde olması etkili olmuştu. Mahallinde hazırlanıp merkeze ulaştırılan raporlara istinaden Hükûmet bu yöndeki politikasını, bölgedeki isyanlar sonlanmış olsa bile yıllarca sürdürmüştür. CHP döneminde bölgede takip edilen birçok başarılı politikaya rağmen isyanlar sonrasında bölge halkı üzerindeki olumsuz devlet algısı, devletteki bölge 860 BCA 30 10 0 0/ 102 667 15 lef 1. 861 Pehlivanlı, a.g.e., s. 564-571. 862 BCA 30 10 0 0/ 68 452 4. 863 TBMM Albümü 1920-2010, C: 2, s. 549. 864 BCA 490 1 0 0/ 1576 418 1. 305 insanına yönelik güvensizlik yıllar geçmiş olmasına rağmen maalesef yıkılamamıştır. Yani bölgede devletle halk arasında bir kaynaşma, bir amaç, kader birliği sağlanamamıştır. 1.3.6.3. Memurların Vasıfları ve Karakter Durumları Memurlar, yerelde devlet ve hükûmet temsilcisi olduğu için Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde çalışan memurların niteliksel özellikleri ve ahlaki durumları devletin halk üzerindeki algısı konusunda çok önemli bir yer tutmaktadır. Meclisin 27.02.1924 tarihli müzakerelerinde Ardahan Mebusu Talat Bey, seçim bölgesi olan Ardahan’a muktedir memur ve jandarmalar gönderilmesini istemişti.865 Bölgede görev yapan memurların eğitimli ve liyakat sahibi memurlar olması şüphesiz bölgenin hususiyetinden dolayı önem arz etmekteydi. Bu konu bölgede görev yapan ya da bölgede incelemelerde bulunan birçok kişinin raporlarına yansımıştır. Bölgede muktedir ve tahsilli memurların olmamasının sonuçları Kars CHF’nin kongre dilekleri arasında CHF Umumi Katipliğine 23.02.1931 tarihinde gönderilen rapora yansımıştı. Raporda; yabancı idarelerin halkı bilerek cahil bırakmış olduğu yazılırken, "Kars kurtarıldıktan sonra itiraf edilirse bu yönde pek fazla bir şey yapılmamış" olduğu da yazılmıştı. Bölgedeki son durum şu acı cümle ile ifade edilmekteydi: "Mıntıkanın özel hususiyeti önemsenmemiş gelişigüzel memurlar gönderilmiş, münevverler de bu uzak memlekete iltifat göstermemiştir. Bu yüzden halk Rusları rahmetle yâd edegelmiştir."866 Bu tarz örnekleri çoğaltmak mümkündü. 31.12.1934 tarihinde Erzurum Bölgesi Müfettişi Aziz Akyürek,867 CHF Genel Sekreterliğine sunduğu Doğu 865 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 2, C:6, İçtima Senesi: 1, TBMM Matbaası, Ankara, 1968, s. 423- 427. 866 BCA 490 1 0 0/ 495 1993 1 lef 31-34. 867 TBMM Albümü 1920-2010, C: 1, s. 391. 306 vilayetleri teftiş raporunda; bölgeye genç, yüksekokul görmüş memurların gönderilmesini istemişti.868 Üçüncü Umumi Müfettiş Tahsin Uzer, Müfettişlik vazifesine atandığı yıl hazırladığı raporda; Erzurum Ilıca nahiyesi müdüründen başka, bölgede lise tahsili gören nahiye müdürü olmadığı belirtilmişti. Uzer’e göre İstanbul’da ve daha büyük merkezlerde mukayyitlik ve hatta odacılık gibi en küçük hizmetler arkasında koşan nice lise mezunları Doğu illerinde bir nahiye müdürlüğüne gitmemektedir. Bu durum diğer meslek ve sanat erbabında da aynıydı.869 Üçüncü Umumi Müfettiş bir diğer raporda; idarecilerin halkla kaynaşmasını, genç memurların enerjisinin önemini vurgulamıştı. 27.04.1936 tarihinde Yüce Şef’e hitabıyla gönderdiği yazıda; valilerin halkla kaynaşmamalarından, halktan uzak durmalarından bahisle bu durumun kendisini üzdüğünü belirterek yaşını başını almış valilerden Doğu’ya enerji getirmenin imkânsız olduğunu belirtmiş dinamizm için Kars valisi Akif İyidoğan ve Çoruh valisi Refik Koraltan’ın güzel örnekler olduğunu belirtmişti.870 1949 yılı sonlarında CHP Genel Sekreteri Tevfik Fikret Sılay871 tarafından Başbakan Şemsettin Günaltay’a gönderilen bir rapor CHP iktidarı boyunca şikâyet edilen hususların hâlâ devam ettiğini gösteriyordu. Doğu illerinde teftiş gezisi yapan milletvekillerinin hazırladığı raporlardan hareketle hazırlanmış olan raporda; Doğu illerinde huzursuzluğun arttığı, bu huzursuzluğa Hükûmet vakıf olsa da Parti olarak bu huzursuzluğa karşı alınacak tedbirler sıralanmıştır. Raporda; havalide devlet otoritesinin gevşediği, bu gevşeme hususunda birçok sebep bulunabilirse de başta bölgede ehliyetli ve tecrübeli vali, memur, idare ve zabıta 868 BCA 490 1 0 0/ 730 503 1 lef 79. 869 BCA 490 1 0 0/ 648 151 1. 870 BCA 30 10 0 0/ 70 463 24. 871 TBMM Albümü 1920-2010, C: 1, s. 341. 307 amirlerinin az olması gerekçe olarak gösterilmişti. Rapor, çoğu zaman bir memurun bu bölgeye gönderilmesinin bir nevi ceza mahiyetinde telakki olunmakta olduğu, bu sebeple bu mahzurun bertaraf edilmesi gerektiği vurgulanmıştı.872 Doğu’ya yetersiz memurların gönderilmesi hususu Doğu’da Erzincan Kız Sanat Enstitüsünde 20 küsur sene görev yapmış olan Sıdıka Avar’ın da hatıralarında kendine yer bulmuştu. Avar buralara yeterli memurun gönderilemediğinden, gidenlerin de pek faydalı olamadığını ifade ettikten sonra buraya gönderilen bazı memurlar ve bölge insanı için şu ifadeleri kullanacaktı: "İmzasından başka doğru yazı yazamayan, okuduğunu anlayamayan milli eğitim müdür vekilleri; halka hizmet değil, tahakküm anlayışıyla kaza idare eden tahrirat kâtipleri; cahil memurlar elinde hâkimsiz, hekimsiz, öğretmensiz inançlarını kaybetmiş bu insanları mesut etmek, aşağılık duygusundan kurtarmak, onlara benliklerini kazandırmak lazımdır. Kültürümüzü sadece okulla değil, sanatla, sağlıkla, ziraatla, sanatkârla ve folklorla, kısaca medeni ihtiyacın imkânları ile götürmek, vazifelerimizin en büyüğüdür, O zaman dil kaygısı, din kaygısı, ırk kaygısı ortadan kalkmış olacak, insanlar da bu ezginliklerden kurtulmakla mesut olacaklardır."873 Bölgede görev yapan memurların karakterleri bölge halkı üzerinde şüphesiz çok etkiliydi. Çünkü bunlar burada devleti temsil etmekteydiler. Memurların iyi huylu, ahlaklı ve dürüst olmaları istemi raporlarda sıkça vurgulanan hususlardandı. Bu konudaki yerelden gelen raporlarda birtakım beklentiler ve şikâyetler merkezde en üst mercilere kadar ulaştırılabilmekteydi. Bu konudaki şikâyetlere Beyazıt Mebusu Süleyman Sudi Bey’in Meclise taşıdığı Karaköse Ağrı Kazası Asker Alma Şubesi Reisi Binbaşı Hamdi Efendi hakkındaki şikâyet örnek olarak verilebilir. Sudi Bey Meclise 24.09.1923’te, Binbaşının birçok kötü halinin olduğu ve mesleği haricinde ticaretle uğraşmakta olduğu iddiaları üzerine konunun araştırılması ve Binbaşının cezalandırılmasına dair 872 BCA 490 1 0 0/ 63 240 8. 873 Sıdıka Avar, Dağ Çiçeklerim, Öğretmen Yayınları:15, Anılar dizisi:4, Ankara, 1986, s. 299-300. 308 bir önerge vermişti. Önerge, Meclisten önce İcra Vekillerine ardından da Müdafaai Milliye Vekâletine gönderilmiş ve olayın tahkik edilmesi istenmiştir.874 Yine bir başka örnekte 1930 yılı Kars fırka kongre dilekleri raporuna göre 1930 yılında Kars’ta tüm memurlar olmasa da dürüst memurlar azınlıktaydı. Bu memurlar elinde halk türlü haksızlık ve müşkülata maruz kalmaktaydı. Hükûmet ve fırka iyi olsa dahi memur kadrosu iyi olmadıktan sonra bu durum halk üzerinde fena bir tesir yaratmaktaydı. Bu durum Kars’ın en büyük derdiydi. Rüşvet vermeksizin hükûmet kapısında iş yapılamayacağı halkın kafasında yer edinmişti. Müfettişler hiç uğramıyor nadiren geldiklerinde belli başlı bir iki meseleyi tetkik edip derhal dönmenin yollarına bakıyorlardı. Masa başında çalışıyorlar. Şikâyet sahipleri büyük memurların huzuruna çıkamıyor. Bundan dolayı şikâyetlerden bir netice çıkmıyordu. Tüm bu sorunlar için ciddi ve esaslı bir tetkik sonrasında iyi ve kötü memurlar seçilmeliydi.875 Bölgedeki memurların bir müfettiş vasıtasıyla denetime tâbi tutulmaması farklı tarihteki birçok raporun ortak şikâyet konusuydu. Elâzığ Bölgesi Müfettişi Bitlis Mebusu Muhtar Ertan’ın CHP Genel Sekreterliğine sunduğu 18.10.1943 tarihli raporunda Ertan; memurların sık sık teftişe ve murakabeye tabi tutularak mesullerin cezalandırılması, muvaffak olanların da mükâfatlandırılmasını istemişti.876 Birinci Umumi Müfettiş, mıntıkasını teftişi dolayısıyla Hakkâri vilayetinde yaptığı tetkik neticesine dair İçişlerine gönderdiği 03.09.1943 günlü ve 277/246 sayılı raporunun memurlara ait olan kısmında, "her türlü murakabeden azade ve dört beş yılda bir olsun teftiş görmeyen memurlar vazife ve kanun telakkisinden tamamıyla 874 BCA 30 10 0 0/ 6 31 21. Araştırmalarımız esnasında bu tahkikin sonucuna dair herhangi bir bilgiye rastlayamadık. 875 BCA 490 1 0 0/ 495 1993 1 lef 31-34. 876 BCA 490 1 0 0/ 1576 418 1. 309 uzaklaşmış, mesleki ve şahsî ahlak bakımından Cumhuriyet idaresine yakışmayacak vaziyete düşmüş877 olarak tarif edilmişti. Ağrı Mebusu Hüsamettin Tugaç’ın878 10.11.1943 tarihli teftiş raporunda da: "Bugünün işleri arasında mütalaa edilmesi lazım gelen en mühim mesele şikâyeti mucip halleri görmek ve dinlemek için murakabe ve teftiş makamlarını halkın içine kadar sokulabilmelerini sağlamaktır. Zira halk bu makamlara kadar gelememekte ve sesini işittirememekte ve şikâyet edilen kimselerden korkmaktadır"879 denilerek aynı konudan şikâyet edilmekteydi. Bölgede çıkan ve yıllarca süren bir dizi isyanların bastırılması için Hükûmetin sert tedbirler uyguladığını hesaba katacak olursak devletin bu sert yüzünün yanı sıra yumuşak yüzünün de gösterilmesi en üst kademede görev yapan mülkî ve askeri amirlerden en alt kademedeki jandarma ve memura kadar önemliydi. Muhtar Ertan’ın raporuna göre, halk otoriteye karşı sinmiş vaziyetteydi. Halkı otoriteye yaklaştırmak ve geçmişin acı hatıralarını unutturmak için idarecilerin şefkatli davranmasına ihtiyaç vardı.880 Bu hususa dair 1947 tarihinde rapor hazırlayan bir diğer isim Burhan Ulutan idi. 1947 yılında genç bir maliye müfettişi olarak Doğu’daki sorunları yerinde görme fırsatı bulan Burhan Ulutan bölgeyle ilgili önemli tespitlerde bulunmuştur. Raporun bir sivil gözüyle hazırlanması ve daha mutedil önerilerde bulunması özelliği bu raporu daha önceki birçok rapordan farklı kılmaktadır. Burhan Ulutan problemler karşısında açık yüreklilik ve cesaretle gerçekleri itiraf etmişti. Ulutan; "Türkiye henüz Doğu’nun sahibi değildir. İyi idare, halka benliğini iade ve halkla kaynaşma, devleti bu toprakların sahibi yapacak" ifadeleri ile Doğu Anadolu’da yeni bir anlayış ile işe girmenin evvela devlet teşkilatını ıslah ederek planlı ve iyi işleyen bir devlet teşkilatı kurmayı önermişti. Bu planlama yapılırken adalet, iyi idare halkı devlete bağlamanın 877 BCA 30 10 0 0/ 132 949 18. 878 TBMM Albümü 1920-2010, C: 2, TBMM Yayınları, Ankara, 2010, s. 573. 879 BCA 490 1 0 0/ 614 9 1. 880 BCA 490 1 0 0/ 1576 418 1. 310 araçları olarak kullanılması gerektiği ifade edilirken Devletle halkı birbirine bağlama noktasında muhatap kim olursa olsun "şiddet siyasetine artık son verilmelidir." önerisine vurgu yapmıştır.881 1.3.7. Hükûmet Konakları Devletin temsil edildiği mekânlar olarak hükûmet konaklarının gösterişli ve heybetli olması bölge halkının gözünde devletin nüfuzunun anlaşılabilmesi için önemli bir faktör olarak görülmüştür. Şeyh Sait isyanından sonra bölgede devletin nüfuzunun gelip geçici değil daimî olduğunu gösterebilmek açısından isyanın hemen ardından bir inceleme gezisi yapan Mustafa Abdülhalik (Renda) 14 Eylül 1925 tarihli raporunda bu konuya özellikle değinmişti. Raporda, bölgedeki hükûmet binalarının bazılarının harap ve berbat bir halde olduğu, karakol binaları, nahiye konaklarının adi kulübe ve ahırlardan ibaret olduğunu oralardaki ağaların evlerinden daha kötü olduğu ve bu vaziyetin Hükûmetin haysiyetine halel getirdiği bunun için de bu binaların bir an evvel inşa edilmesi gerektiği ifade edilmişti.882 Uzun yıllar süren savaşların ardından birçok sahada olduğu gibi sadece Doğu’da değil yurdun diğer bölgelerinde de ihtiyaç olan hükûmet konakları inşasının 1941 yılında tamamlanamadığını 1941 senesi vilayet ve kaza kongrelerinden gelen dileklerden Başvekil Refik Saydam’a sunulan rapordan anlıyoruz. 03.03.1941 tarihli bu raporda Gaziantep vilayetinin Nizip kazası için yeni bir hükûmet konağı isteğine karşılık olarak verilen cevaba göre; Hükûmet konağı bulunmayan vilayet ve kaza merkezlerindeki hükûmet konağı inşaatı 1937 senesinde Maliye Vekâletince bir programa bağlanmıştı. Bu programa göre, 1942 yılı sonuna 881 Hüseyin Yayman, Şark Meselesinden Demokratik Açılıma Türkiye'nin Kürt Sorunu Hafızası, Seta Yayınları, Ankara, 2011, s. 162-169. 882 Kürt Sorunu, s. 1-16. 311 kadar Hükûmet konağı bulunmayan 16 vilayet ve 192 kaza merkezindeki toplam 208 yerde hükûmet konağı inşası tamamen bitirilmiş olacaktı. Fakat 1939 yılı içinde başlayan Dünya Harbi dolayısıyla inşaat malzemesi tedarikinde imkânsızlık derecesini bulan güçlükler, fiyatların yüksekliği gibi sebeplerle başlanmış olup da bitirilmesi zaruri olan inşaat hariç olmak üzere, yeniden inşaata başlanmaması ve başlanmış olanlara devam edilmemesi Hükûmetçe karar altına alınmıştır. Bu sebeple Nizip’te yeniden Hükûmet konağı inşasına imkân görülememiştir. Bununla beraber bu kaza hükûmet konakları inşaat programına dâhil edilmiş ve normal vaziyete dönülünce diğer vilayetler ve kaza merkezleri arasında burada da bir Hükûmet konağı yaptırılması kararlaştırılmıştı.883 Yakın tarihte isyanlara ev sahipliği yapmış olan Tunceli vilayetinin hükûmet konaklarının 1943 yılındaki durumu da Dünya Harbinin bu inşaat işlerini nasıl yavaşlattığını göstermekteydi. 1943 yılında seçim bölgesi olan Tunceli vilayetinde incelemelerde bulunup bunu bir rapor halinde 11.12.1943 tarihinde CHP Genel Sekreterliğine sunan Necmeddin Sahir Sılan; vilayete bağlı 8 kazadan Hozat, Kalan, Nazımiye, Ovacık ve Pertek kazalarının yeni hükûmet konaklarına kavuşmuş olmakla beraber Çemişgezek, Mazgirt ve Pülümür’de hiçbir teşebbüste bulunulmadığını tespit etmişti. Tespitlerinin ardından Sılan; bu kazalardaki eski ve harap yapıların yerine yeni Hükûmet konaklarının yaptırılması, Tunceli’de başlanılan imar hamlelerinin durmadığını göstermek bakımından çok yerinde bir hareket olacağı tavsiyesinde bulunmuştur.884 1949 yılına gelindiğinde CHP Genel Sekreteri Tevfik Fikret Sılay’ın daha önce ifade ettiğimiz Başbakan Şemsettin Günaltay’a sunduğu rapora göre bölgedeki kazaların birçoğunun Cumhuriyet devrinde kuruldukları gibi büyük bir kısmı da istila görmüş olduğundan çoğunda hükûmet konağının olmadığı, mevcutların da harap bir vaziyette olduğu belirtilmişti. Genel Sekreter, halk kitlesinin Hükûmetin gücünü bina ile ölçmeye meyilli olduğundan bir aşiret ya da bir köy çocuğunun kendi oturduğu 883 BCA 490 1 0 0/ 498 2005 1 lef 276-277. 884 Doğu Sorunu, s. 213. 312 kulübe ayarında bir binada oturan bir makama karşı hususi bir itibar göstermesinin mümkün olmadığından evvelce başlamış olan bu işin acilen bitirilmesinin gerekmekte olduğunu belirtmişti.885 Görülüyor ki 1925 yılında Abdülhalik Renda’nın raporundaki tespit ve öneriler 1949 yılında da aynı şekilde kendini göstermekteydi. Çeşitli sebepler, en önemlisi de bütçe imkânlarının elverişsizliği yüzünden Cumhuriyet Halk Partisi hükûmetlerinin Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde arzu edilen şekilde hükûmet konakları inşasını gerçekleştiremediğini söyleyebiliriz. 885 BCA 490 1 0 0/ 63 240 8. 313 İKİNCİ BÖLÜM CHP DÖNEMİ SOSYAL, EĞİTİM VE KÜLTÜR VE SAĞLIK POLİTİKALARI 2.1. CHP DÖNEMİ SOSYAL POLİTİKALAR Bu başlık altında 1923 yılından 1950 yılına kadar CHP iktidarının sosyal alanda Doğu vilayetlerinde uyguladığı nüfus nakli, iskânı ve toprak dağıtımı konuları ele alınacaktır. Sosyal alan elbette ki sadece bu sayılan konularla sınırlı değildir. Biz burada bölgeyi, bölge insanının hayatını en çok etkileyen ve de belgesine daha çok ulaşabildiğimiz konuları tercih ettik. 1923 yılından itibaren Cumhuriyet’in kurucu kadrosu son savaşların yarattığı göç dalgaları ve Lozan Antlaşması’nın nüfusa dair hükümleri ile uğraşmak zorunda kalmıştı. I. Dünya Harbi’nde düşman istilasına uğrayan Van, Erzurum, Bitlis, Trabzon ve Erzincan illerinden Batı'ya doğru iç bölgelere iltica edenlerin sayısı 868.962 kişiydi. 1921 yılında toplanan bilgilere göre 241.682 Doğu illeri mültecisi, 26.608 kişi de Batı illeri mültecisi olarak kaydedilmişti. Mültecilerin büyük bir kısmı 1921 ve 1922 yıllarında tekrar eski memleketlerine dönmüştü. Yalnız 23.520 Doğu mültecisi yerleştikleri yerlerde kalmıştı.1 1923 yılında savaşın tam anlamıyla bitmesiyle birlikte Batı vilayetlerine göç eden bu Doğu vilayetleri muhacirlerinin geri dönüşleri devam edecektir. Bu nüfusun yanı sıra 1923’te imzalanan Lozan Barış Antlaşması’yla Türkiye ve Yunanistan arasında 1.200.000 Rum nüfusun Yunanistan’a, 500.000’e yakın bir 1 Sağlık Hizmetlerinde 50 Yıl, Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1973, s. 33-34. Ayrıca bu konuda yapılmış bir çalışma için bkz. Erol Kaya, Birinci Dünya Savaşı ve Millî Mücadele'de Türk Mültecileri Vilâyât-ı Şarkiyye ve Aydın Vilayeti Mültecileri (1915-1923), Ebabil Yayınları, Ankara, 2007. 314 Türk nüfusunun da Türkiye’ye olmak üzere toplamda yaklaşık 1. 700.000 nüfusun nakli, Cumhuriyet’in ilk yıllarının önemli meseleleri arasındaydı.2 Yeni Türk devletinin bu yıllarda nüfus politikalarını etkileyen bir diğer önemli etken, Doğu ve Güneydoğu Anadolu vilayetlerinde Cumhuriyet’in ilk yıllarında çıkan bir takım isyan ve huzursuzluklardı. Bu sorunların öncesi ve sonrasında Hükûmet idaresindeki güvenlik kaygısı türlü uygulamaları doğurmuştur. İşte bu meseleleri çözüme kavuşturmak için Cumhuriyet Halk Partisi hükûmetleri 27 yıllık iktidarları boyunca faklı tarihlerde bir dizi yeni teşkilat ve yasal düzenlemeler yapmıştı. Tüm bunlara rağmen dönem sonuna gelindiğinde CHP iktidarının ilk yıllarında düşünülen, başlanılan plan ve programlarda başarılı olduğunu söyleyemeyiz. CHP hükûmetleri bölgede ne istedikleri gibi bir demografik yapı ortaya çıkarabilmişler ne de sosyal hayatta herkesin toprak sahibi olması ve de bölge insanı üzerinde çok büyük etki sahibi olan mütegallibe sınıfının etkisinin ortadan kaldırılması gibi hedeflere ulaşabilmişlerdi. 2.1.1. Toprak, İskân ve Nüfusa Dair Yapısal Düzenlemeler Lozan Antlaşması gereğince mübadele usulü ile Türkiye’ye gelecek olan yarım milyona yakın Türk nüfusun ülkeye girişlerinden itibaren bunların nakli, iskânı ve çeşitli ihtiyaçlarının bir süreliğine karşılanması için yürütülecek işler hususunda sadece bu işleri yapacak Mübadele İmar ve İskân Vekâleti, 13.10.1923 tarihinde kurulmuştu.3 Mübadele İmar ve İskân Vekâletinin teşkilatına dair kanun, Mecliste 1 Kasım 1923 tarihinde görüşülürken Beyazıt Mebusu Şefik Bey ve Van Milletvekili Hakkı Beyler, kurulan Vekâletin iskân ve iaşe işlerinin yalnız mübadeleye tabi ahaliye hasredildiğini, savaş yıllarında yerlerini, yurtlarını terk eden Şark vilayetleri ahalisi için bir şey düşünülmediğini söylemişler ve bunların yaşadıkları sefaletten kurtarılabilmesi için kanuna bir madde konulmasını istemişlerdi. Mübadele İmar ve 2 Kemal Arı, Büyük Mübadele Türkiye’ye Zorunlu Göç (1923-1925), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 2012, s. 177 3 Kanun No: 352; TBMM Zabıt Ceridesi, 2. Devre: Birinci İçtima Senesi, C: 2, Ankara, s. 621-664. 315 İskân Vekili Necati Bey, bu isteklere karşılık olarak; mübadillerin ülkeye girmeye başladıklarını bu sebeple işin aciliyetinden ve de kurulan Vekâletin sınırlı bütçesi ile yalnızca şimdilik mübadillerin iaşe ve iskânlarına bakılacağını, bu sebeple kanun hazırlanırken önceliğin mübadillere verildiğini, bunlara dair işler bitirildikten sonra göçmenlerle alakalı işlere de bakılacağını söylemişti.4 Bu düşünce doğrultusunda Vekâlet, 8 Ekim 1923 tarih ve 368 sıra sayısı ile kabul edilen yasaya göre ahalinin nakil ve iskânlarına ve bunlardan ihtiyacı tahakkuk edenlerin nakil ve iskân mahallerinde belirli bir süre iaşelerine memur edilmişti. Vekâlet ayrıca 1912 senesinden beri iskân muamelesi görmemiş olan muhacir ve mültecilerle aşiretlerin ve bundan sonra Hükûmetçe kabul edilecek muhacirlerin ve tahrip edilmiş mahaller ahalisinden meskenleri yakılmış ve yıkılmış olanların iskânları ile iskân mıntıkalarının tayininin yanı sıra memleketin harap olan mahallerinin imarı ile vazifelendirilmişti.5 Kurulan Vekâletin bir yıllık görev süresince kendisinden beklenen çalışmaları yapamadığını görüyoruz. Bu durum Mecliste şiddetli tartışmalara neden olmuştu. Özellikle yeni kurulan Terakkiperver Cumhuriyet Fırkasına mensup isimler Vekâleti şiddetle eleştirmişti. Bunun üzerine Hükûmet, Meclise verdiği önergeyle 11 Aralık 1924 tarih ve 529 sayılı kanunla Vekâleti lağvetmişti. Vekâletin yaptığı işler ise Dâhiliye Vekâletinde bir umumi müdürlüğe devredilmişti.6 Göçmenlerin yerleştirme işlemi bir süre böyle devam ettirildikten sonra bu işler için şube müdürlüğü seviyesinde yeniden yapılanmaya gidilmiş ve müdürlük, Nüfus Genel Müdürlüğüne bağlanmıştır. Dâhiliye Vekâletinin merkez teşkilat kanununda yapılan bir değişiklik ile 19 Mayıs 1930 tarihinde üç şubeden meydana gelecek olan Nüfus İşleri Umum Müdürlüğünün iskân işleri için Birinci Şube görevlendirilmişti. 5 Temmuz 1934 tarihindeki bir başka düzenleme ile şube sayısı Müdürlükte dörde çıkarılmış ve Birinci ve İkinci Şube, iskân ile ilgili işlerle görevlendirilmişti.7 4 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: II, C: 3, İçtima Senesi: 3 (1 Kasım 1923), s. 166-171. 5 A.e., s. 294-306. 6 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 2, C: 11, İçtima Senesi: 2, s. 99-102; Salhadin Gök, Tek Parti Döneminde Doğu ve Güneydoğu Anadolu'da İskan Politikaları (1923-1950), Dokuz Eylül Üniversitesi, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İzmir, 2005, s. 45. 7 A.e., s. 52-53. 316 Konuya 2510 sayılı İskân Kanunu’nun kabulüne kadar yeterli hassasiyet gösterilmediği ortadaydı. Nitekim konu daha esaslı bir şekilde gerek teşkilat gerekse mevzuat açısından 1934 yılında ele alınmıştır. 2510 sayılı İskân Kanunu8 ile bir iskân komisyonu kurulmuştu. Buna göre Dâhiliye Vekilinin reisliği altında ilgili bakanlıklardan alınan uzman kişilerden müteşekkil bir merkezî iskân komisyonu kurulmuştu. 18.06. 1947 tarih ve 5098 sayılı Kanun’la komisyon başkanlığı Dâhiliye Bakanlığı yerine Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığına bırakılmıştı.9 2510 sayılı Kanun’dan çok kısa bir süre sonra göçmenlerin politik, kültür işleri Dâhiliye Vekâletine; nakil, iskân, iaşe işleri de Sıhhat ve İçtimai Muavenet Vekâletine bırakıldı. Ayrıca Vekâlete bağlı ayrı bütçeli bir İskân Umum Müdürlüğü kuruldu.10 CHP iktidarının sonuna gelindiğinde Türkiye’de toprak ve iskân davası henüz çözüme kavuşamamıştı. CHP’nin bu konuya dair son idari teşebbüsü ile İskân ve Toprak İşleri Genel Müdürlükleri kurumlar arasındaki koordinasyonsuzluktan kaynaklanan başarısızlıkların önüne geçmek için 20.03.1950 tarih ve 5613 sayılı Kanun’la İskân ve Toprak İşleri Genel Müdürlükleri Toprak ve İskân İşleri Genel Müdürlüğü adı ile Tarım Bakanlığına bağlı bir Genel Müdürlük halinde birleştirilmişti.11 2.1.2. İskân Meselesi 1932 yılına gelinceye kadar Cumhuriyet hükûmetleri inkılapların yerleştirilmesi, isyanların bastırılması gibi birçok dâhilî mesele ile uğraşmıştı. 1934 yılında çıkartılacak olan İskân Kanunu ile gerek hariçten gelecek muhacirlerin gerekse dâhilde nakledilecek vatandaşların sevk, iaşe ve iskânlarına ait şartlar şimdiye kadar cereyan etmiş muhtelif tecrübelerden istifade edilerek ve senelerden beri bir diğerini 8 14 Haziran 1934 tarih ve 2510 sayılı Kanun; T.C. Resmî Gazete, 21.06.1934, Sayı: 2733; TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: IV, C: 23, İçtima: 3, TBMM Matbaası, Ankara, 1934, s. 67-77,140-160. 9 TBMM Tutanak Dergisi, C: 6, Dönem: VIII, Toplantı: 1, TBMM Matbaası, Ankara, 1947, s. 406- 419. 10 BCA 490 1 0 0/ 1466 9 2 lef 178; 18 Kasım 1935 tarih ve 2849 sayılı Kanun, Kanunlar Dergisi C:16; T.C. Resmî Gazete, 21 Kasım 1935, Sayı: 3162; TBMM Zabıt Ceridesi, , Devre: V, C: 6, İçtima: 1, TBMM Matbaası, Ankara, 1935, 82-87; Düstur, XVII, Üçüncü Tertip, Ankara, 1955, s. 24. 11 T.C. Resmî Gazete, 24.03.1950, Sayı: 7465; TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: VIII, C: 25, Toplantı: 4, TBMM Matbaası, Ankara, 1950, s. 628-631. 317 değiştiren iskân mevzuatının noksanları üzerinde düşünülerek muhacir, mübadil, mülteci ve harikzede yüz binlerce halkın sevk, iaşe ve iskânları etraflıca ele alınmıştır. İskân meselesine ilişkin olarak 31 Mayıs 1926 tarihinde 885 sayılı İskân Kanunu çıkartılmıştı. Bu Kanun, 1934 yılında daha kapsamlı olarak çıkarılacak İskân Kanunu’na temel teşkil edecekti. Kanuna göre Türk harsına dâhil olmayanlar yurda kabul edilmeyecekti. Memleket dâhilindeki seyyar aşiretlerle, göçebeler ve bulaşıcı hastalıklara müptela olmuş kişiler, geçim sıkıntısı çeken köylerin münasip mahallere nakli ve iskânları ve evleri çok dağınık olan bazı köylülerin münasip merkezler etrafında toplanması ve casusluklarından şüphe edilen şahısların hudutlardan uzaklaştırılması, Hükûmet kararıyla Dâhiliye Vekâletince icra edilecekti. Kanuna bölge milletvekillerinden ya da herhangi bir vekilden itiraz gelmemişti.12 İsyanın hemen ardından çıkan bu Kanun, doğrudan Doğu vilayetlerini ilgilendirmiyor gibi gözükse de kabul tarihi ve daha önceki yapılan çalışmalar ile hudutlardaki asayişin sağlanmasına dair hususlar Kanun’un Doğu vilayetlerini ilgilendirdiğini bize göstermektedir. Kanun, Şeyh Sait isyanından bir yıl sonra çıkartılmıştı. Bu sebeple Doğu vilayetlerini hükümleri ve hedefleri itibarıyla ilgilendirdiğini söyleyebiliriz. 1934 tarihli İskân Kanunu için tasarı 1932 yılında hazırlanmıştı. Başvekâlet tarafından 02.05.1932 tarihinde verilen kanun tasarısının gerekçesinde; "millî bünyemizi korumaya, sağlamlaştırmağa, mütecanisleştirmeğe ve millî harsımıza ve muassır medeniyete daha ziyade intibakları talep olunan nüfus kütleleri üzerinde verimli bir surette Devlet eli ile işlemeye Türk nüfusunu kemiyet ve keyfiyetçe ilerletmeye doğru bir nüfus siyaseti takip ve tatbikine sıra gelmiştir" cümlesi ile çıkarılmak istenen kanunun amacı özetlenmişti. 12 Resmî Cerîde, 01.07.1926, Sayı: 409; TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 2, C: 25, İçtima Senesi 3, TBMM Matbaası, Ankara, s. 649-652. 318 Bu Kanun tasarısı hazırlanırken iskân siyasetinin esaslarını tespit için 1927 genel nüfus sayımı önemli bilgiler vermişti. Tasarıya göre millî üretimi artırmak ve kıymetlendirmek için mevcut nüfusu hem hariçten gelecek ırkdaşlarla arttırmak hem de dâhilde üreyip türemek imkânının kalmadığı dar maişetli yerlerden insanları kurtararak arazisi geniş mıntıkalarda ırkı kuvvetlendirecek ve iktisadî refahı artıracak sahalara nakillere ihtiyaç olduğu belirtilmişti. Kanun yörüklerin ve aşiretlerin seyyar halden yerleşik hayata geçirilmeleri ve böylelikle ziraî ve sınaî üretimi arttırmaya da katkı sunacaktı. Bu suretle iskân işi haricî ve dâhilî iki safha arz etmekteydi. "Dâhilî iskân safhası temdin13 ve temsil,14 memleketin muhtelif coğrafî, iklimi, iktisadî şartları haiz mıntıkalarda nüfus kesafetlerini tanzim ve denkleştirme hususlarını da ihtiva" etmekteydi. Buradaki "temsil" kavramını Osmanlının son dönem ve Cumhuriyet’in ilk yıllarının önemli ideologlarından Ziya Gökalp: "Temsil bir milletin lisanını ortadan kaldırarak, kendi lisanını ona kabul ettirmek"15 şeklinde tanımlamıştı. Bu tanımdan hareketle Hükûmetin bu kelimeden Türkçeyi tüm ülke sathında yaygınlaştırmayı hedeflediğini anlayabilmekteyiz. Tasarıya göre millî hars ve medeniyete benzetilmek istenen nüfus kütleleriyle temsil kudretini haiz olan nüfus unsurlarının konuş vaziyetleri iskân ve ikameti gerek maddî şartlar gerek millî bünyenin korunması noktasından mahzurlu olan mahallerin ayrılması lüzumu dikkate alınarak memleket dâhilinde 1, 2, 3 ve 4 numaralı iskân mıntıkaları İcra Vekilleri Heyeti tarafından tespit edilmişti. Bir numaralı mıntıkalara Türk nüfusunun toplanması, iki numaralı mıntıkalara temsili talep edilen nüfusun nakil ve iskânı, 3 numaralı mıntıkaların hariçten gelecek ve mali kudretleri belli bir seviyenin üzerinde olan Türk muhaciri için serbestçe iskânlarına tahsisi, 4 numaralı mıntıkalar da iskân ve ikametin men’i için Meclisten salâhiyet alınması düşünülmüştü. 13 Medenileştirme 14 Benzetme 15 Gökalp, a.g.e., s. 125. 319 Haricî iskân için de gelecek muhacirlerin sıhhî, içtimaî, medenî ve harsî vasıflara istinaden kabul şartları ve işlemleri hakkında hükümler tayin edilmişti.16 İskân Kanunu’nun gerekçesi ortaya çıkınca Hoybun Cemiyeti 16 Haziran 1932’de Kanun’da Kürt kelimesi geçmese de bu kanunun Kürtleri ortadan kaldırmak kastıyla yapıldığı düşüncesiyle Kürtleri direnişe çağırmıştı.17 Ancak yukarıdaki gerekçelerden de anlaşıldığı üzere bu Kanun sadece bölgede Türk nüfusunu artırmak için çıkarılmamaktaydı. Kanun, birçok amaca hizmet edecekti. Tasarı, Mecliste 07.06.1934 tarihinde görüşülmeye başlandı. Tasarının tümü hakkında sadece Kütahya Milletvekili Naşit Hakkı Bey ve Samsun Milletvekili Ruşeni Bey söz almıştı. Naşit Hakkı Bey, Hükûmetin hazırlanan kanun layihasıyla aşiret teşkilatı ve düzenini kaldıracağını söylerken muhtelif silahlı isyanların, irticai hareketlerin, dağ başlarında soygunculuk faaliyetlerinin ekseriya aşiret ruhundan beslendiğini belirtmişti. Yine Naşit Hakkı, Cumhuriyet Türkiye’sinin toprak meselesinin Cumhuriyet’ten 1934 yılına kadar gelen safahatını anlatmıştı. Naşit Hakkı, ülke olarak büyük yığınları yurda yerleştirmek, halkın kazancını arttırarak bundan milli refah seviyesini yükseltmek ve vatanı imar etme azminde olduklarını ifade etmişti. Naşit Hakkı’ya göre memlekette nüfus yoğunluğu 22,32’yi bulurken bile toprak dengesizliği vardı. Devlet malı olan çiftlik arazisi azdı. Bunların bile yarısından fazlasını etraftaki halka ayırmak lazımdı. Devlet elindeki milli topraklar fazla muhacir yerleştirmeye müsait değildi. Esasen elde mevcut olanın çoğu on yıldır devlet tarafından muhacirlere, muhtaçlara verilmişti. Devletin elinde geniş bir imkân sahası olarak köy, kasaba ve şehirlerin hudutları içinde tapuya bağlanmamış, sahipsiz ve orta malı olan yerler kalmıştı. Bu gibi yerlere, yeni yerleştirmelerle köylerin nüfusu kabaracaktı. Memlekette çiftlik adını taşıyan, işletilmeyen, üzerinden her yıl geçtikçe yabanlaşan birçok verimli, sulak arazi birtakım kimselerin tasarrufu 16 TBMM 189 Nolu Komisyon Raporu; TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: IV, C: 23, İçtima: 3, TBMM Matbaası, Ankara, 1934. 17 Bu kanunu sadece Kürtlerin iskânı ve sürgünü olarak yorumlayan bazı çalışmalar için de bkz. İsmail Beşikçi, Kürtlerin Mecburi İskânı, Yurt Kitap Yayın, Ankara, 1977; Kadri Cemil Paşa, a.g.e., s. 119- 122. 320 altındaydı. Bunların yanı başındaki topraksız halk darlık içindeydi. Bu çiftliklerin sayısı 1.075 kadar, işgal ettikleri toprakların çevresi ise 5.780.000 dönümdü. Bu saha içinde otlak, bataklık, fundalıklar hesaplanmamıştı. Bunlar da hesaplanırsa on milyon dönümü geçecekti. Naşit Hakkı Bey, Cumhuriyet idaresinin, bu toprakları millete yaymak için istimlak kanununa dayanarak yarım milyon lira kadar bir para harcama ile 346.000 dönüm toprak satın alıp altı bin nüfusa dağıttığı bilgilerini paylaşmış ardından da bu kanunun yurdun kuvvetini arttıracağını ve inkılabın tadını büyük yığınların tadacağını beyan ile sözlerini tamamlamıştır.18 14 Haziran tarihli müzakereler sırasında Dâhiliye Vekili Şükrü Kaya; Kanun’un ihtiva ettiği ve hedeflediği gayenin memleketi medenileştirmek, vahdetini temin etmek olduğunu ifade etmişti. O’na göre bu hedef öncelikle nüfusla alâkalıydı. İkincisi göçle, üçüncüsü dâhildeki seyyar aşiretlerle, dördüncüsü de topraksız ve başkalarının toprağında çalışan topraksızlarla alâkalıydı. Bu Kanun ile bu dört noktaya ayrı ayrı çareler düşünülmüştü. Tasarı Mecliste aynı gün yapılan oylama ile yasalaşmıştı.19 Kanun’un ilk iki maddesi ile iskân mıntıkaları belirleniyordu. Birinci maddede "Türkiye’de Türk kültürüne bağlılık dolayısı ile nüfus oturuş ve yayılışının, bu kanuna uygun olarak, İcra Vekillerince yapılacak bir programa göre düzeltilmesi Dâhiliye Vekilliğine verilmişti."20 İkinci madde ile Türkiye üç mıntıkaya ayrılmıştı. Dâhiliye Vekilliğince yapılıp21 İcra Vekilleri Heyetince tasdik olunacak haritaya göre üç çeşit mıntıka şöyleydi: "1 numaralı mıntıkalar: Türk kültürlü nüfusun arttırılması istenilen yerlerdir. 2 numaralı mıntıkalar: Türk kültürüne temsili istenilen nüfusun nakil ve iskânına ayrılan yerlerdir. 18 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: IV, C: 23, İçtima: 3, TBMM Matbaası, Ankara, 1934, 67-77. 19 T.C. Resmî Gazete, 21.06.1934, Sayı: 2733; 14 Haziran 1934 tarih ve 2510 sayılı Kanun; TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: IV, C: 23, İçtima: 3, TBMM Matbaası, Ankara, 1934, 67-77, 140-160. 20 21.11.1935 tarih ve 2848 nolu kanunla bu madde "Dâhiliye ve Sıhhat ve İçtimai Muavenet vekilliklerine verilmiştir." şeklinde değiştirilmiştir. 21 21.11.1935 tarih ve 2848 nolu kanunla bu ifade "Dâhiliye ve Sıhhat ve İçtimai Muavenet vekilliklerince yapılıp" şeklinde değiştirilmiştir. 321 3 numaralı mıntıkalar: Yer, sıhhat, iktisat, kültür, siyaset, askerlik ve inzibati sebeplerle boşaltılması istenilen ve iskân ve ikamete yasak edilen yerlerdir." Kanunun dördüncü-yedinci maddeleri, muhacir ve mülteci kavramlarının tanımlarını yaparak bunların kabullerinin nasıl olacağına açıklık getirmekteydi. Buna göre Türkiye’de yerleşmek maksadıyla dışarıdan, tek veya toplu olarak gelmek isteyen Türk soyundan ve Türk kültürüne bağlı kimseler muhacir olarak kabul edilmişti. Türkiye’de yerleşmek maksadıyla olmayıp bir zaruret gerekçesiyle geçici oturmak üzere sığınanlara mülteci denmişti. Mülteciler, Türkiye’de yerleşmek isterler ise muhacir muamelesi göreceklerdi. Ülkeye mülteci olarak gelip istedikleri takdirde muhacir sıfatı kazanamayacaklar belirlenmişti. Bunlar: "A. Türk kültürüne bağlı olmayanlar, B. Anarşistler, C. Casuslar, Ç. Göçebe çingeneler, D. Memleket dışına çıkarılmış olanlar." Yedinci madde ile kabulleri gerçekleştirilen muhacir ve mültecilerin iskân mahalli olarak sahip olacakları serbestiyet hakkının ne olduğu açıklığa kavuşturulmaktaydı: "Türk ırkından olup Hükûmetten iskân yardımı istemeyen muhacirler ve mülteciler Türkiye içinde istedikleri yerde yerleşmeye serbesttiler. Hükûmetten iskân yardımı isteyenler Hükûmetin göstereceği yerlere gitmeğe mecburdurlar." "Türk ırkından olmayanlar, Hükûmetten yardım istemeseler bile, Hükûmetin göstereceği yerde yurt tutmaya ve Hükûmetin izni olmadıkça buralarda kalmaya mecburdurlar, izinsiz başka yere gidenler ilk defasında yerlerine çevrilirler. Tekrarı halinde İcra Vekilleri Heyeti kararı ile vatandaşlıktan düşürülecektir." Bu maddede görülüyor ki Hükûmetten eğer yardım istenmiyorsa Türk ırkına sahip olmak, kişilere tam bir yerleşme özgürlüğü sunuyordu. Ancak Türk ırkından olmayan kişiler konusunda mutlak surette Hükûmetin göstereceği yerde yerleşmek mecburiyeti vardı. 322 Kanun’un sekizinci ve on birinci maddeleri iskân edilecek kişilerin içerideki nakil durumları, kültür ve idari tedbirlere dair hususlara açıklık getirmekteydi. Sekizinci madde ile yer, sıhhat gibi sebeplerle yaşamaya elverişli olmayıp buralarda yaşayan kişilerin kaldırılmasına dair yetki, Dâhiliye Vekâletine veriliyordu:22 Dokuzuncu madde ile çingeneler, Türk kültürüne bağlı olmayan göçebeler, casuslar ve ecnebi tebaasına karşı sergilenecek olan muamele belirlenmişti. Gezginci çingeneler ve Türk kültürüne bağlı olmayan göçebeler, toplu olmamak üzere kasabalara ve serpiştirme sureti ile Türk kültürlü köylere dağıtıp yerleştirmeye; casuslukları sezilenleri sınır boylarından uzaklaştırmaya ve yabancı devlet tebaası gezginci çingeneleri ve Türk kültürüne bağlı olmayan göçebeleri millî sınırlar dışına çıkarmaya Dâhiliye vekili yetkili kılınmıştı. Kanun’un onuncu maddesi ile "aşiretlere daha önceden tanınmış olan hükmî şahsiyetler ortadan kaldırılmıştı. Ayrıca daha önceden herhangi bir sebeple aşiretlerin şahsiyetlerine veya onlara izafetle reis, bey, ağa ve şeyhlerine ait olarak tanınmış kayıtlı, kayıtsız, bütün gayrimenkuller Devlete geçecekti. Bu gayrimenkuller muhacirlere, mültecilere, göçebelere, nakledilenlere, topraksız veya az topraklı yerli çiftçilere dağıtılıp tapuya" bağlanacaktı. Böylelikle özellikle ülkenin Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde sosyal hayatı düzenleyen aşiret hayatı ve bu hayatın en önemli temsilcileri olan aşiret reisliği, ağalık ve şeyhlik makamlarının etkileri böylelikle ortadan kaldırılıyordu. Onuncu madde ile ayrıca "Türk kültürüne bağlı bulunmayan aşiret fertlerinin dağınık olarak 2 numaralı mıntıkalara, Türk tabiiyetli ve Türk kültürlü göçebe aşiretler fertlerini sıhhat ve yaşama şartları elverişli yerlere nakledip yerleştirmeye" Dâhiliye vekili yetkili kılınmıştı.23 22 21.11.1935 tarih ve 2848 nolu kanunla bu madde "Sıhhat ve İçtimai Muâvenet Vekilliği salahiyetlidir." şeklinde değiştirilmiştir. 23 21.11.1935 tarih ve 2848 nolu kanunla bu madde "Sıhhat ve İçtimai Muâvenet Vekilliği salahiyetlidir" şeklinde değiştirilmiştir. 323 On birinci madde ile Türk dilinin, kültürünün istenildiği gibi konuşulması ve yaşanmasına gerekli özeni göstermeyenlere karşı takip edilecek politika belirlenmişti: "A: Ana dili Türkçe olmayanlardan toplu olmak üzere yeniden köy ve mahalle, işçi ve sanatçı kümesi kurulması veya bu gibi kimselerin bir köyü, bir mahalleyi, bir işi veya bir sanatı kendi soydaşlarına inhisar ettirmeleri yasaktır. B: Türk kültürüne bağlı olmayanlar veya Türk kültürüne bağlı olup da Türkçeden başka dil konuşanlar hakkında harsî, askerî, siyasî, içtimaî ve inzibatî sebeplerle İcra Vekilleri Heyeti kararı ile Dâhiliye vekili lüzumlu görülen tedbirleri almağa mecburdur. Toptan olmamak şartıyla başka yerlere nakil ve vatandaşlıktan düşürmek de bu tedbirler içindedir.24 C: Kasabalarda ve şehirlerde yerleşen ecnebilerin tutarı belediye sınırı içindeki bütün nüfus tutarının yüzde onunu geçemez ve ayrı mahalle kuramazlar." Kanun’un on ikinci ve yirmi beşinci maddeleri iskân muamelesinin nasıl olacağını açıklıyordu. On ikinci madde ile Türk kültürlü nüfusun arttırılmak istendiği 1 numaralı mıntıkalar için uygulanacak olan politika belirlenmişti. 1 numaralı mıntıkada; bu mıntıkaların eski yerlilerinden olsa bile Türk kültürüne bağlı olmayan hiçbir ferdin yerleşmesine izin verilmeyecekti. Bu mıntıkalarda soy bakımından Türk olup dilini unutmuş bulunan köyler ve aşiretler efradı, ahalisi Türk kültürüne bağlı köyler ile nahiye, kaza ve vilayet merkezleri civarına yerleştirileceklerdi.25 Bu mıntıkalarda 1914’ten önce, yerleşip ana dili Türkçe olan ve son savaşlarda mıntıka dışındaki vilayetlere gelmiş ve bu kanun tarihine kadar hiçbir iskân yardımı görmemiş bulunanlar eski yurtlarına gelip yerleşebileceklerdi. Dışarıdan gelecek Türk kültürlü 24 21.11.1935 tarih ve 2848 nolu kanunla bu maddeye "bunlardan, başka yerlere naklolunması lazım gelenleri Sıhhat ve İçtimai Muavenet Vekilliği nakil ve dağınık olarak münasib yerlere iskân eder" şeklinde ilave yapılmıştır. 25 Bu maddenin A ve B fıkraları 05.07.1939 tarih ve 3667 sayılı ve İskân Kanunu'nun 12'nci maddesini kısmen değiştiren ve 17 ve 23'ncü maddelerine birer fıkra ekleyen kanun ile aşağıdaki şekilde değiştirilmiştir: "A. Türk soyu ve kültüründen olmayan hiç bir aşiretin ve ferdin bu mıntıkaya yeniden yerleşmesine izin verilemez. B. Ötedenberi bu mıntıkada bulunan aşiret ferdlerile yine bu mıntıkanın yerli halkından olan veya her hangi bir suretle yerleşmek maksadile evvelce bu mıntıkaya gelmiş bulunan topraksız veya az topraklı çiftçiler İcra Vekilleri Heyeti kararile Hazineye aid topraklardan, iskân kanunu hükümlerine göre, toprak verilmek suretile toprağa bağlandırılabilir. Meccani toprak verilmesi muvafık görülen yerlerde İcra Vekilleri Heyeti kararile bunlara da parasız veya yarı bedelle toprak verilebilir." Bkz. TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: VI, C: 4, İçtima: F., TBMM Matbaası, Ankara, 1939, s. 26-27. 324 muhacirler, iklim ve yaşayış şartlarına uygunluğu göz önünde tutularak, bu mıntıkalara alınıp yerleştirilebileceklerdi. "3 numaralı mıntıkalar halkından veya 1 numaralı mıntıkalar dışında yerleşmiş olanlardan Türk kültürlü vatandaşlar, aileleri ile birlikte, iklim ve yaşayış şartlarına uygun olmak üzere, 1 numaralı mıntıkalara alınıp iskân edilirler. 1 numaralı mıntıkalar haricindeki vilayetler ahalisinden bu mıntıkalara, aileleri ile birlikte, gelip yerleşmek isteyen Türk ırk ve kültürlü asker ve mülkiye emeklileri, yine bu vilayetler halkından ve Türk ırkından olduğu halde bu mıntıkalarda askerlik etmiş olup terhislerinde ailelerini getirerek ve bekâr olanlar da evlenerek, yerleşmek isteyenler, 17’nci maddeye göre, iskân edilirler." Görülüyor ki 1 numaralı mıntıkada Türk kültürünün artmasına dair devlet her türlü kolaylığı sağlıyordu. Türk kültürüne mensup olan kişiler için bu mıntıkalara yerleşme konusunda sınırsız bir özgürlük tanınmaktaydı. On üçüncü madde ile Türk kültürüne temsili istenilen nüfusun nakil ve iskânına ayrılan 2 numaralı mıntıkada uygulanacak olan politika belirlenmişti. Kanuna göre 2 numaralı mıntıkada; "1- Aşağıda yazılanlar Dâhiliye vekilliğinin münasip göreceği yerlerde iskân edilecekti.26 A. Dışarıdan gelen muhacirler ve mülteciler; B. Bu mıntıkadaki aşiretler; C. 1 ve 3 numaralı mıntıkalardan naklolunanlar; Ç. 1 ve 3 numaralı mıntıkalar halkından olup bu mıntıkalarda askerliğini bitirmiş olanlardan evlenerek kalmak isteyenler; D. 1 numaralı mıntıkalarda Türk ırkından olmayanlardan bu mıntıkaya gelip yerleşmek isteyenler. 2- Aşağıda yazılanlar, İcra Vekilleri Heyeti kararı ile nakil ve iskân edilebilirler:27 A. Topraksız veya az topraklı çiftçiler; 26 21.11.1935 tarih ve 2848 nolu kanunla bu madde "Dâhiliye Vekilliğinin mütalaası ve Sıhhat Vekilliğinin münasip göreceği yerlerde" diye değiştirilmiştir. 27 21.11.1935 tarih ve 2848 nolu kanunla bu madde "Dâhiliye Vekilliği mütalaası ve Sıhhat Vekilliğinin münasib göreceği yerlerde" diye değiştirilmiştir. 325 B. Heyelan ve seylâp gibi afete uğrayan kimseler; C. Verimsiz veya azmaklık ve bataklık veya tehlikeli veya askerlikçe yasak topraklardaki insanlar; Ç. Harsî, siyasî, idarî, içtimaî, askerî, iktisadî sebeplerle nakline lüzum görülenler. 3- Türk ırkından olmayanların serpiştirme suretiyle köylere ve ayrı mahalle veya küme teşkil edemeyecek şekilde kasaba ve şehirlere iskânları mecburidir." "Yer, sıhhat, iktisat, kültür, siyaset, askerlik ve inzibat sebepleri ile Hükûmetçe iskân ve ikamet yasak edilip boşaltılması istenilen üç numaralı mıntıkalar halkı, iklime, yaşayış şartlarına ve bu kanunda yazılı kayıtlara göre 1 veya 2 numaralı mıntıkalara nakil ve iskân edilirler. 3 numaralı mıntıkalara, İcra Vekilleri Heyeti kararı olmadıkça, hiç kimsenin yeniden iskân ve ikametine izin verilemez." (md. 14) On beşinci madde ile muhacir, mülteci ve Hükûmetçe nakledilen kişilerin nakilleri sırasında ve iskân sırasında devletçe tanınan haklar sıralanmıştı. On altıncı madde ile iskâna tâbi tutulan kişilerin aile birliği adına birinci derece yakınları olan eş ve çocukları ile iskâna tâbi tutulacakları belirtilirken kanun maddesinde: "Türk muhacir ve mülteciler hısım ve akrabalarının bulundukları yerde iskân olunurlar" denilerek Türk ırkına mensup olan kişilere ayrıcalık tanınmıştı. On yedinci maddeyle iskân edilecek olan kişilere devletin, ailenin meslek, zanaat ve sanat durumuna göre verilecek olan toprak, çift araç gereçleri vs. sıralanmıştı: Kanun’un yirmi yedi ve otuzuncu maddeleri iskân edilecek olan kişilerin mecburiyetlerine dair hususları belirliyordu. Kanun’un yirmi dokuzuncu maddesine göre iskân edilen kişilerin iskân mahallerinden en az on yıl süre ile ayrılamayacağına dair hüküm konulmuştu: Bu süre her yer için on yıl olarak geçerli değildi. Kanun hükmünde "1 ve 3 numaralı mıntıkalardan 2 numaralı mıntıkaya naklolunan ve 2 numaralı mıntıkada 9, 10 ve 11’inci maddelere göre bir yerden başka yere nakledilenler on yıl sonra dahi, İcra Vekilleri Heyeti kararı olmadıkça, başka yerlere gidip yurt tutamazlar" denilmekteydi. 326 Kabul edilen İskân Kanunu ile ülkede Türk kültürünün yayılması ve memleketin daha üretken hâle getirilmesi amaçlanmıştı. Ancak Türk kültürünün yayılması hedefi daha önceliklidir. Cumhuriyet’in ilk yıllarından beri özellikle Şeyh Sait isyanının ardından Doğu ve Güneydoğu bölgelerinde Türk ırkına mensup olan nüfusun arttırılması bu Kanun ile daha sistemli bir hâle getirilmeye çalışılmıştır. İnceleme sahamız olan bölgelerde Kürt nüfusunun yoğunluğu birçok rapora, özellikle 1927 yılı nüfus sayımına yansımıştı. Hükûmet, bu İskân Kanunu ile gerek dâhildeki nüfusun Türk kültürünün temsili noktasında yayılması ile gerekse dışarıdan getirilen Türk kültürüne mensup olan nüfusun bölgeye yerleştirilerek bölgede ileride çıkacak olan muhtemel güvenlik ve asayiş sorunlarının önüne geçmek istemiştir. Kanun’un birçok maddesinde bu iskân siyasetinde Türk ırkına, kültürüne mensup olan kişilere sınırsız özgürlük hakkının tanınıyor olması, Türk kültürüne mensup olmayan kişilere birtakım kısıtlamalar, yasaklar getirilmesi kanunun memleketin inkişafından ziyade daha çok güvenlik tedbiri kapsamında çıkartıldığını düşündürmektedir. Aslında İskân Kanunu’nun hangi endişe ve tedbir düşünceleriyle çıkarıldığını Kanun sonrası yaşanan gelişmelerden daha iyi anlamaktayız. Devlet’in en üst düzey yöneticilerinin Doğu vilayetlerine ilişkin düşünce ve önerileri, bazı konularda çelişse de genel itibarıyla bu tarihlerde aynı kanaat taşınmaktadır. Başvekil İsmet İnönü, 1935 yılında çıktığı Doğu seyahati sonrası hazırladığı raporunda; "Birinci ve Üçüncü Umumi Müfettişlikte olumlu ve büyük iskân işleri vardır. Van, Muş ve Erzincan ovaları kısmen boş ve genel olarak Kürt yayılmasına açıktır. Van ve Erzincan’da acele olarak ve Muş Ovasında tedricen ve bir de Elâzığ ovasında kuvvetli Türk kütleleri vücuda getirmek mecburiyetindeyiz" diyecekti.28 İnönü’ye göre bu kuvvetli Türklük merkezi olarak düşünülen merkez Diyarbekir’di. İnönü, Fırat’ın doğusunda, Suriye ve Irak’a karşı gelecek olan demiryolu ve alınacak olan diğer tedbirler sayesinde Diyarbekir’in bir medeniyet merkezi olması gerektiğine vurgu yapmıştı.29 28 Öztürk, a.g.e., s. 54-58. 29 A.e., s. 19. 327 Başvekil İsmet Paşa’nın bu Doğu gezisine katılmış olan ve daha sonra Üçüncü Umumi Müfettiş olan Tahsin Uzer, Müfettişlik mıntıkasındaki vilayetlerde bir inceleme gezisine çıkmıştı. Gezisine ait hazırlamış olduğu raporunda Uzer, Kars ve Erzincan vilayetleri için Başvekil İsmet Paşa ile aynı görüşte idi. Bu iki vilayet için şu cümleyi raporunda kuracaktı: "Her iki mıntıkaya sırf Türk unsuru yerleştirilmesinde çok dikkatli bulunacağız bu hususta şimdiden Kars, Erzincan valileriyle düşüncelerimizi tespit ettik."30 Yine Müfettişlik mıntıkasındaki vilayetlerden Erzurum Valisi İbrahim Ethem Yakut tarafından Erzurum vilayetinin genel durumu ile ilgili hazırlanan 15.07.1935 tarihli raporda vilayetin iskân durumu ile ilgili bilgiler verilirken buraya gelen muhacirlerden Kürtlerin Türk unsurundan farklı bir muameleye tâbi tutulduğu anlaşılmaktaydı. Rapora göre Vilayet’te Hınıs, Pasinler ve Tercan’da toplam 884 ailede 8.180 nüfustan ibaret Revan, Yugoslavya muhacirleriyle Of selzedeleri vardı. Bunlardan Tercan ile Dumlu nahiyesi çevrelerinde bulunan 132 ailede 700 küsur nüfus Yugoslavya muhaciriyle Of selzedeleri adi suretle iskân edilmiş kendilerine bir miktar ücretsiz bir miktar da borçlanma suretiyle toprak ve oturma yeri verilmişti. "Hınıs ve Pasinler’deki 752 ailede 5.450 küsur nüfus Revan muhaciri Kürt ırkından bulunması hasebiyle iskânları cihetine gidilmemiştir."31 5-22 Aralık 1936 tarihleri arasında Ankara’da toplanan Umumi Müfettişler toplantısında yetkili makamların Kürtlük üzerine düşünceleri ve Doğu vilayetlerinde yaşayan Kürt nüfusa dair tasavvurları önemliydi. Toplantıda görev bölgesine ilişkin hazırladığı raporu ilk okuyan isim Abidin Özmen olmuştur. Özmen, raporu hazırlama gayesinin Kürtlük işinin herhangi bir hal şekline sokularak bu bölgenin daima Türk vatanının öz ve ayrılmaz bir parçası olarak kalmasını temin etmeye çalışmak olduğunu belirtmişti. Konuşmasında esasın tahliline, nüfus meselesinden başlayan Abidin Özmen, 1927 nüfus sayımında32 Birinci Umumi Müfettişlik sınırları içinde 868.329 veya bir 30 BCA 490 1 0 0/ 648 151 1. 31 BCA 30 10 0 0/ 65 433 1. 32 1927 sayımına göre ülkedeki Kürt nüfusuna ilişkin ayrıca bkz. Erdal Aydoğan, Ahmet İlyas "1927 Nüfus Sayımına Göre Türkiye Cumhuriyeti Devleti'nde Kürt Nüfusu ve Nitelikleri, "Kimlik, Kültür 328 miktar fazlasıyla 877.283 nüfusun anasır taksimine göre 206 bini Türk 546 bininin ise Kürt olduğunu, 1935 yılı sayımından sonra lisan tablosu çıkmamış olduğundan vilayetlerden alınan nüfus kayıtlarına göre bölgenin toplamda 1.126.755 olan nüfusunun 228 bini Türk iken 765 bininin Kürt olması yani 1927 sayımına göre 1935 sayımında 20 bin Türk artışına karşın 250 bin Kürt nüfusun artmasına dikkat çekmişti. Ancak Özmen, bu rakamı katiyen şüpheli bulmuştur. Özmen, Şeyh Sait hadisesinin Kürtlük duygusunu besleyip büyüttüğünü, ardından meydana gelen Ağrı, Zilan vakaları, 80-100 avenesi ile Hükûmet kuvvetlerini senelerce uğraştıran Ali Can, Seyithan çetelerinin, Melafanlı Mehmet Ali Yunus’un oğlu Abdurrahman’ın Sason’da bir beylik kurma hevesinin hep bu Kürtlük duygusuna dayandığını, Hasenanlı Ferzende, Hasenanlı Ado, Yado, Alican, Seyithan, Gevaşlı Adil, İzzet, Musa, Simko, Cibranlı Halit, Hasenanlı Halit, Bitlisli Ziya, İhsan Nuri gibi şahısların halk arasında milli fedakâr olarak telakki edildiklerini belirtmişti. Özmen, Kürtlük duygusunun daha çok dışardan propaganda yolu ile içeriye sokulmak istendiğini de belirtmiştir. Özmen raporun devamında, o tarihlerde Suriye’de; "1. Hoybun 2. Kürt ittihat 3. Halaskârânı Kürt 4. Kürtçe konuşan İslam ve Hristiyan 5. Kürt Teavün 6. Kürt fukaraperver 7. Kürt dilini tamim 8. Kürt-Nasturi birliği gibi Kürtler tarafından teşkil edilen cemiyetlerin doğrudan ve ve Değişim Sürecinde Osmanlı'dan Günümüze Kürtler Uluslararası Sempozyumu, 6-8 Eylül 2012, Bingöl Üniversitesi Yayınları, 2013, s. 223-224. 329 9. Türk hilafet 10. Taşnak 11. Hoybunculara müzahir Süryani 12. Hidayetülislamiye 13. Çerkesler 14. Nakşiler tarikatı" gibi unsurların durup dinlenmeden Kürtlük gayesi uğrunda çalıştıklarını, ElCezîre de dâhil olmak üzere Toroslardan başlayarak büyük bir Ermenistan ve Kürdistan birliğinin kurulmak istendiğini, bu teşebbüsün kati bir sonuca ulaşamayacağını düşünenlerin içerdeki ve dışardaki Kürtleri Türkiye aleyhine kışkırtarak isyanlar çıkarmayı planladıklarını bu açıdan Kürtlük cereyanlarının Türkiye Cumhuriyeti’ne yapacağı zararın önüne geçmek istediğini belirtmiştir. Abidin Özmen, İnönü’nün raporu doğrultusunda devlet çeşitli planlamalar yaparken Kürtlük cereyanı için ise kendisinin alınması gereken tedbir olarak önerdiği düşünce; 16 doğu vilayetinde 1927 sayımına göre bir milyona yakın Kürdün tamamen "asimile" edilerek bu nüfusun Türk vatanının ayrılmaz bir parçası haline getirilmesi yönündeydi. Bu gaye için ise; A. Doğu vilayetlerinin Van Gölü havzası, Muş ovası, Bulanık ve Malazgirt kazaları, trenlerin ve şoselerin uğradığı sahanın iki taraflı Türk muhacirle iskân edilmesi gerektiği, B. Türklük camiası içinde kaynatılmak istenilen kimselerin Kürtçe yerine Türkçe konuşur hale getirmek gerektiğini, bunun içinde senenin on bir ayını yatılı geçirecek olan Kürt çocuklarının Türkçe konuşmayı, Türklük propagandasını ve Türk büyüklerine karşı sevgi uyandıracak mektepler açılması gerektiğini, C. "Asimilasyon" işinde kullanılacak olan merkezlerin sosyal, kültürel, ekonomik, sağlık alanlarında ilerletilmesi gerektiğini33 ifade etmişti. 33 Umumî Müfettişler, s. 96-118; Öztürk, a.g.e., s. 113-121. 330 Raporu dinleyen heyetten Şükrü Kaya, bölgenin bütün dertlerinin çok etraflı ve isabetli yazıldığını, kendilerinin yapacağı işin; bu dileklerin gerçekleşmesine çalışmak ve yardım olduğunu ifade ederek rapordaki düşüncelere katılmıştır. Yine Şükrü Kaya, bölgenin Güney sınırının nezaketinin Türkiye’den çekilmiş birçok Ermeni, Asuri ve Kürtlerin bu bölgede oluşlarından dolayı da önemli olduğunu, bu çekilenlerin bölge sınırındaki Fransızlardan da himaye gördükleri için bu bölgenin asayişi işine çok ehemmiyet verileceğini belirtmişti. Tedbirlerden biri olarak Şükrü Kaya; iskân işini takip ve tatbik edilecek bir mesele olarak görmektedir. O’na göre "nüfus miktarlarında Kürt nüfus adedinin tebarüzü aleyhimize kaydolunabilir. Biz sûret-i umumiyede bu kadar Kürt sanmıyorduk. Aşağı yukarı 100.000 diyorduk ve bunun da temsili şüpheli idi. Bu sebeple temsil ve dil işini kökünden halletmek gerektir. Buna da yalnız Türk halk iskânı tedbiri ile değil, memurumuz, zabitimiz ve askerlerimiz miktarlarını da nüfusa dâhil ederek tam Türkçe konuşur, Türkleri hiç olmazsa müsâvî (eşit) ve muvazi (dengeli) miktara getirmek ilk önce lâzım bir iştir" diyecekti. 08.12.1936 tarihli toplantıda Üçüncü Umumi Müfettişlik mıntıkasına ilişkin Tahsin Uzer; Kürtlük mevzusunda Abidin Özmen’in görüşlerine, "söylenenlerde müştereğiz" cümlesi ile katılarak destek vermiştir.34 Görülüyor ki sivil asker olması fark etmeksizin genel kanaat bu yıllarda Doğu'da Türk nüfusunun artırılması yönündeydi. Dördüncü Umumi Müfettiş Abdullah Alpdoğan bölgenin demografik yapısı konusunda; "Bu mıntıka halkının Türk tohumundan olduğuna iman ediyorum. Dil işi buraya Kürtlük getirmiştir" diyerek Kürtlerin aslen Türk olduğunu düşünmekteydi.35 9 Aralık 1936 tarihli toplantıya katılan isimlerden Emniyet İşleri Umum Müdürü Şükrü Sökmensüer; asayiş meselesinde 1., 3. ve 4. Müfettişlik mıntıkalarının komşu coğrafyaları, diğer devletlerden 1928’den beri kıpırdamalar olduğunu, dikkatlerin bu noktada hudut içinden ziyade hudut dışına çevirmek gerektiğini, mıntıkada özellikle Rusların burayı Kürt telakki etmek istedikleri, tarihi olarak da bura 34 A.e., s. 123-127. 35 A.e., s. 133. 331 halkının geçmişten beri birçok kavme ev sahipliği yaptığından dolayı halkın Kürt olmadıklarını belirtmiştir.36 Emniyet Müdüründen sonra söz alan isimlerden Tahsin Uzer: "Kürtlük meselesi devletin bünyesinde daima zaafı icap ettirecek harekât yapmıştır… Bilhassa benim mıntıkamda kocaman bir ordu vardır. Bu orduyu kaldırsak bana idare et deseler ben bu mesuliyeti bir gün dahi üzerime almam. Şarkı idare, şefkat tutuyor dersek aldanmış oluruz. Kuvvetli bir idare onun başında İsmet İnönü ve Atatürk’ün adıdır ki orada bizi çalıştırıyor. Ordu oradan kalktı mı iş değişir" diyecekti. Uzer, bu söylediklerine Mareşal Fevzi Çakmak ile ilgili görüş ve anısını da eklemiştir: "Yarım asırlık fiili hareket göstermiştir ki, Kürtlük bize daima fena neticeler vermiştir. Bunun en kuvvetli delili devletin başında olan büyük devlet adamının geçende Şarkta verdiği cevaptır. Mareşal dedi ki vilayetlerin bazı suallerine biz cevap vermiyoruz. Vekâletlerden de bu gibi sorgulara cevap alınamıyor. Bizden geçen sualler daima Erkân-ı Harbiye’ye varıyor. Mesela Kürtleri okutacak mıyız ne dereceye kadar askerlik noktasından ne gibi kültür veriyoruz. Mareşalin seyahatinde bu hususta sorduğum suallere Mareşal hiddete geldi. Elini masaya vurdu ve dedi ki: "Şarktan çok şüpheliyim. Herhangi bir muharebe zuhur ederse burada bir ve hatta iki kolorduyu bırakacağım. Bir harp olduğu zaman üçüncü orduyu alırlarsa ilk önce bağıracaklardan biri de benim" bu mühim bir ifadedir."37 Tahsin Uzer Doğu'da takip edilecek iskân siyaseti ile ilgili olarak da şu görüşlerini açıklamıştı: "Trakya’da ecdadımızın kurduğu Tuna siyasetini takip edebiliriz. Bu kesafeti bir parça Garba atalım. Fakat muhacir unsuru siyasetini biraz da Şark’a doğru atalım vaziyeti bu türlü münakaşa ettiğimiz zaman ne tarafa doğru olması lâzım geldiğini takdir etsin. Hiç olmazsa su membalarına muhacir yerleştirelim. Van gölü etrafı çok müsaittir. Gölün etrafını Türk yaptığımız zaman Şarkıda Cenubu da tutar. Şark’ın müstesna kanunlarla, iskânlar, kuvvetli siyasetle idare edilmesi lâzımdır." Emniyet İşleri Umum Müdürü Şükrü Sökmensüer ise Şark’taki Kürtler için telkin vasıtasını kullanmayı önermiş ve "ona Türk’sün diyeceğiz ve yahut onu hakiki ismiyle anacağız", görüşü sonrasında Birinci Umumi Müfettiş Abidin Özmen; kendisi Şark'a gittiği zaman "Hiç kimseye siz Kürtsünüz diye hitap etmeyeceksiniz" dediğini ve bu tamimin Dâhiliye Vekâletince uygun görüldüğünü belirttikten sonra Abdullah 36 A.e., s. 175-178. 37 A.e., s. 185. 332 Alpdoğan ve Şükrü Sökmensüer’in dedikleri gibi "siz Türk’sünüz " diye bir söylemin çare olamayacağını, imha siyasetinden ziyade temsil siyasetini izlenmesi gerektiğini, bunun içinde iskân siyaseti ile oraya Türk getirmekten ziyade kültürel çarelere başvurulması gerektiğini savunmuştur.38 Görüldüğü gibi devleti idare eden kişiler Doğu vilayetlerindeki Kürt nüfusun sayısının fazla oluşundan oldukça rahatsızdılar. Bu rahatsızlık, son yıllarda çıkan isyanlardan ve Kürtçülüğün sınıra yakın olan bu bölgelerde yabancı devletler tarafından körüklenmesi ihtimalinden kaynaklanmaktaydı. İşte bu sebeplerle devrin iktidarı İskân Kanunu’ndaki hükümleri doğru bulmuştu. 2.1.3. İskân Kanunu’nun Bölgedeki Etkisi İskân Kanunu bölgede bir takım uygunsuz davranışlara yol açmıştı. Kanunun bölgedeki etkisi Birinci Umumi Müfettişlik tarafından yakinen takip edilmiş ve bu konuda ilgili makamlara gerekli talimatlar verilmişti. Birinci Umumi Müfettişliğin mıntıkasındaki vilayetlere gönderdiği 12.08.1934 tarih ve 1734 numaralı şifre telgrafa göre İskân Kanunu muhtelif kaynaklarca propaganda vesilesi olarak kullanılmaktaydı. Van vilayetinden alınan bir şifrede; Şatak mıntıkasında Doğu Anadolu’dan Batı Anadolu’ya %90 Kürt nakledilerek yerine Türklerin getirileceği, bu işin sekiz senede tamamlanacağı, Cizrelilerin buna hazırlanmakta oldukları şayialarının dolaştığı, Kiğı’nın Çapakçur’a komşu kısımlarında halkın Batı’ya naklolunacağını hatta bazı köy ağalarına bu yolda tebligat bile yapıldığı, 9. Kolordu’nun harekâta memur edildiği yolunda şayialar dolaştığı belirtilmişti. Vilayet bu şayialar üzerine mahallinde yapılan tetkikat ile bu propagandaların ucuz hayvan toplamak isteyen koyun tüccarlarının eseri olduğu anlaşılmıştı. Birinci Umumi Müfettişlik, bu propagandalara karşı evvelki tedbirlerin genişletilmesini, idare amirlerinin halkı her vesile ile aydınlatması, bu konuda da Halkevleri ve gençlik teşkilatından istifade edilmesini istemişti.39 38 A.e., s. 185-190. 39 BCA 490 1 0 0/ 587 24 2. 333 2510 sayılı İskân Kanunu’nun üzerinden on üç yıl geçtikten sonra 1947 yılında CHP hükûmeti Türkleştirme politikasının en önemli yöntemlerinden biri olan nüfusun nakli politikasından vazgeçecektir. Bu bağlamda İskân Kanunu’nun bazı maddelerinin kaldırılmasına, değiştirilmesine ve bu kanuna yeniden bazı madde ve fıkralar eklenmesine dair ilk kanun; 18.06.1947 tarih ve 5098 sayılı 40 kanun olmuştu. Bu konuda yine İskân Kanunu’nda gerekli değişiklik ve düzenlemeler konusunda 28. 06. 1948 tarih ve 5227 sayılı Kanun41 ve 02.06.1949 tarih ve 5420 sayılı Kanun42 çıkartılacaktır. Bu kanunların teferruatına ilerleyen sayfalarda değinilecektir. Bu kanunlar ile muhtelif olaylarda güvenlik kaygısı ile Ağrı, Bingöl, Bitlis, Diyarbakır, Erzincan, Erzurum, Hakkâri, Siirt, Tunceli ve Van illeri halkından Batı’ya nakledilenlerin tekrardan Doğu’ya, eski yerlerine iadelerine dair yasal düzenlemeler yapılmıştır. Yukarıda bahsi geçen 5098, 5227 ve 5420 sayılı kanunlar ile ülke dâhilinde nüfus naklinin artık olmayacağı anlaşılmıştı. Ancak Hükûmet, muhacir ve mültecilerle göçebelerin ve gezginci çingenelerin yurt içindeki dağılımlarını yine 2510 sayılı İskân Kanunu çıkartılırken gözetilen hedefler doğrultusunda yapmak istemiştir. Bu doğrultuda 5098 sayılı Kanun’dan hemen sonra yeni durum için bir kararname çıkartılmıştır. 18.06.1947 tarih ve 5098 sayılı Kanun ile 2510 sayılı İskân Kanunu’nda Batı’ya nakledilmiş olan kişilerin tekrar eski yerlerine dönmesine dair düzenleme yapıldıktan aylar sonra Bakanlar Kurulu muhacir ve mültecilerle göçebelerin ve gezginci çingenelerin yurt içinde belirlenen yeni bir programa göre yerleştirilmelerini 5 Şubat 1948 tarih ve 3/6992 karar sayısı ile kabul etmişti. Kararnameye göre, 2510 sayılı kanunun bazı maddelerini değiştiren 5098 sayılı kanunun 1’inci maddesi gereğince muhacir, mültecilerle göçebelerin ve gezginci çingenelerin Türk kültürüne 40 18.06.1947 tarih ve 5098 sayılı Kanun; Resmî Cerîde, 24.06.1947, Sayı: 6640. 41 28. 06. 1948 tarih ve 5227 sayılı Kanun; T.C. Resmî Gazete, 06.07.1948, Sayı: 6950; TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: VIII, C: 12, Toplantı: 2, TBMM Matbaası, Ankara, 1948, s. 391-392. 42 02.06.1949 tarih ve 5420 sayılı Kanun; T.C. Resmî Gazete, 08.06.1949, Sayı: 7227; TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: VIII, C: 20, Toplantı: 3, TBMM Matbaası, Ankara, 1949, s. 122-123. 334 bağlılık ve nüfus oturuş ve yayılışı itibarıyla yurt içinde iskânları artık aşağıda belirlenmiş olan program dâhilinde yapılacaktı43: "1. Muhacirler: A) Dış memleketlerden tek başına veyahut münferit bir aile hâlinde yurda gelecek muhacirler; alışık oldukları iş nevileri ve iklim şartları ve daha evvel iskân edilmiş olan yakınlarının bulunduğu yerler göz önünde tutulmak suretiyle iskân edilirler. B) Bu gibilerden soy ve anadili Türk olmayanlar aynı soydan olan ve aynı dili konuşan köylerde iskân edilemezler. Ancak bu yerlerde yakınları bulunanlar yeni bir kesafete meydan verilmeyecek bir nispette iskân edilirler. C) Dış memleketlerden toplu bir şekilde getirtilecek veya gelecek muhacirlerden soy ve anadili Türk olanlar, alışık oldukları iş nevileri ve iklim şartları göz önüne alınarak yeniden köy kurulmak suretiyle toplu bir halde iskân edilebilirler. Ç) Soy ve anadili Türk olmayanlar yeniden bir köy kurulmak suretiyle veya bir yerde toplu olarak iskân edilemezler. Bu gibiler Türk soyundan ve anadilleri Türkçe olan büyük köylere ve kasabalara, o yerin nüfusunun yüzde onunu geçmeyecek şekilde iskân edilebilirler. D) Trakya ve Şark hudut boyu illerimizde toplu olarak iskân yapılamaz. Ancak buralarda öteden beri yerleşmiş akrabaları olanların yakınları yanında münferiden iskânları caizdir. 2. Mülteciler: A) Sakınılacak bir halleri bulunmadığı emniyetçe tespit edilen ve iskân dileğinde bulunan mültecilerden soy ve anadili Türk olanlar, aynı nitelikte bulunan muhacirler hakkındaki esaslar dairesinde iskâna tâbi tutulurlar. B) Bunlardan soy ve anadili Türk olmayanlar, muhacirlere ait yukarıdaki esaslar göz önünde bulundurulmak ve İçişleri Bakanlığının ve Genelkurmay Başkanlığının mütalâası alınmak suretiyle Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığınca tespit edilecek iskân yerlerinde muhacirler gibi yerleştirilirler. C) Türk kültürüne bağlı olmayan mültecilerden sivil olanların oturma yerleri İçişleri Bakanlığının ve Genelkurmay Başkanlığının mütalâası alınmak suretiyle Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığınca tespit edilir. 3. Göçebeler: 43 T.C. Resmî Gazete, 15.03.1948, Sayı: 6857. 335 A) Hiçbir yerde devamlı oturmayan öteden beri göçebeliği itiyat edinmiş bulunan Türk soyundan ve anadili Türkçe olan göçebeler, İçişleri ve Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlıklarınca tespit edilecek yerlerde toplu veya dağınık bir şekilde iskân edilirler. B) Bunlardan Türk soyundan olmayan ve anadilleri Türkçeden başka dil olanları, iskânı müsait bulunan Türk köylerinde birer aile hâlinde serpiştirme veya büyük köylerde esas nüfusun yüzde onunu geçmemek üzere ve serpiştirme suretiyle iskân edilirler. C) Göçebelerin iskân işlemleri kendilerinin öteden beri yaşayışları, iklim ve geçimi şartları göz önünde tutulmak suretiyle yapılır. 4. Gezginci çingeneler: A) Gezginci çingeneler hiçbir suretle toplu bir halde ve yeniden köy kurulmak suretiyle iskân edilemezler. B) Bunlar geçim vasıtaları ve meşgaleleri göz önüne alınmak suretiyle mütekâsif Türk köylerinde, serpiştirme suretiyle veya en çok beş haneyi geçmemek üzere iskân edilirler. C) Bu gibilerin iskânları için tespit edilecek köyler birbirine yakın olamaz. 5. Yeniden kurulacak muhacir köylerinde göz önünde tutulacak ana hatlar: A) Yeniden kurulacak muhacir köyleri, şimendifer hattı ve umumî şoselere ve bunların ilerdeki inkişaf yollarına eşit veya belirli derinliklerde, sağlık, ziraat ve ekonomik bakımından her suretle müsait olan ve istasyon, bucak ve ilçelerle irtibatı kolayca temin edebilecek yerlerde kurulur. B) Yeniden kurulacak muhacir köyleri, imkân olan yerlerde, yüz haneden aşağı olmayacaktır. C) Köylerin birbirleriyle irtibat ve ulaşımlarını temin edecek surette 15-30 kilometre ara ile ve belirli istikamet ve hatlar takip edecek şekilde kurulmasına dikkat olunacaktır. Kararname ile toplu bir halde ve yeniden köy kurmak suretiyle yapılacak iskân işlemlerinde, iskân sahalarında göz önünde tutulacak esaslar da belirlenmişti: A) Birinci Kategori: I- Nüfus kesafeti pek düşük olan ve aynı zamanda coğrafi ve harsî bakımdan Türk kültür ve nüfusunun teksifine ihtiyaç bulunan Şark ve Güneydoğu illeri. II- Nüfus kesafeti düşük olan ve coğrafi ve siyasi bakımlardan ehemmiyeti haiz olan Trakya illeri. 336 B) İkinci Kategori: I- Akdeniz kıyıları çerçevesine dâhil iller. II- Ege ve Marmara kıyıları çerçevesine dâhil iller C) Üçüncü Kategori: I- Merkezî Anadolu. II- Batı Anadolu." 44 Bu kararnamede de görülüyor ki Hükûmet, her ne kadar Batı'ya nakledilmiş olan kişilerin tekrar eski yerlerine dönmesine müsaade etmiş ise de muhacir ve mültecilerle göçebelerin ve gezginci çingenelerin yurt içinde belirlenen yeni bir programa göre yerleştirilmelerinde, nüfusun oturuş ve yayılışında yine CHP iktidarının en başından beri düşünüp çeşitli tarihlerdeki yasal düzenlemeler ile uygulama safhasına koyduğu gibi Türk kültürüne bağlılık kararından vazgeçmiş değildir. 2.1.4. Toprak Dağıtımı Meselesi Cumhuriyet’in ilk yıllarında ülkenin her yerinde toprak meselesi, halledilmeyi bekleyen ilk meselelerden biriydi. Bu konuda Hükûmet, 1925 yılı Bütçe Kanunu ile halkı toprak sahibi yapmanın tedbirlerini almaya başlamıştı. 1925 yılı Bütçe Kanunu Meclisin 14-18 Nisan tarihli müzakerelerinde görüşüldükten sonra 18 Nisan 1925 tarihinde kabul edilmişti.45 Bu Kanun’da yer alan halkı topraklandırma hedefinde bugünlerde hâlâ devam eden Şeyh Sait isyanının da etkili olduğunu söyleyebiliriz. Çünkü bu isyanda toprağı olmayan ve ağa, şeyh gibi bir takım sosyal ve dini statülerin peşinden giden halkın bir daha maddî imkânsızlıklar yüzünden bu tür olaylara girmemesi hedeflenmiştir. Bu bahse ilerleyen sayfalarda ayrıntılı bir şekilde değinilecektir. 44 T.C. Resmî Gazete, 15.03.1948, Sayı: 6857. 45 Bak. 18.04.1925 tarih ve 627 sayılı 1925 yılı Bütçe Kanunu, Madde: 23; Resmî Cerîde, 23.04.1925, Sayı: 96; TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: II, C: 18, Ankara, 1976, s. 4-36, 45-55, 130-134, 150-151. 337 Toprak meselesine dair 1925 tarihli bu ilk tedbir ve bunun sonuçlarını yıllar sonra 1934 yılındaki İskân Kanunu müzâkereleri sırasında Kütahya Milletvekili Naşit Hakkı Bey izah etmişti. Naşit Hakkı Bey her Türkün yuvasını kuracağı, ekip biçeceği toprağı olması gerektiğini ve bu dileğin inkılabın bir dileği olduğunu bunun için de 1925 yılı Bütçe Kanunu ile halkı toprak sahibi etme tedbirlerinin alındığını, milli araziden bedeli on yılda ödenmek üzere toprağı olmayanlara veya az olanlara 200 dönüme kadar toprak verilmeye başlandığını belirtmişti. Hakkı Bey’in açıklamalarına göre bu Kanun’dan sonra toprak bedelinin ödeme müddeti 20 yıla çıkarılmış ve en nihayetinde bu borçlar bir kanunla silinmişti. Bu tarihe kadar ancak 90.000 nüfusa 73.450 dönüm toprak verilmişti. Topraksız veya toprağı kıt hayli çiftçi vardı. Bunlar; "kısmen kiracı, kısmen yarıcı ikili birli, üçlü birli, dörtlü birli, mahsullere ortak olarak başkalarının topraklarında çalışmaktaydılar." 46 Ülkede ve bölgedeki toprak konusundaki sorunlardan biri de arazinin henüz kayıt altına alınmamış olmasıydı. Şark vilayetlerinde arazinin tahrir durumu ve bunun bölge üzerindeki etkisini Dâhiliye Vekili Başvekâlete 21 Ekim 1926 tarihinde gönderdiği yazı ile anlatmaktaydı. Buna göre Şark vilayetlerinde ahalinin huzur ve sükûnunu ihlal eden dertlerden biri de arazi kavgalarıydı. Aynı zamanda bu gibi kavgaların halledilmesi için yerel şartların zorlamasıyla halkın mahkemeye müracaat ederek vesika ve şahit ibraz edememek gibi sebepler, mahkemelerce muamelelerin neticelendirilememesi bu derdin müzmin bir hale gelmesine sebep olmaktaydı. Vekil, zikredilen bu havalide ziraat olunan arazinin kısmen boş kalmaktan şunun bunun fuzuli tasarrufuna geçmiş kısmen de zorla fakirlerin elinden gasp olunmuş olduğunu belirtmişti. Ayrıca bölgede "halkın mühim bir kısmı da araziye sahip olmayıp arazi sahiplerinin yanında hizmetkârlık etmekte ve bu sebeple fukara kısmı boğazından yakalanmış bir halde nüfuz ve tesire tabi bulunmakta" idi. 46 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: IV, C: 23, İçtima: 3, TBMM Matbaası, Ankara, 1934, 67-77; Bilsay Kuruç, Belgelerle Türkiye İktisat Politikası, C: 2. (1933-1935), Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları, Ankara, 1993, s. 206-211. 338 Dâhiliye vekiline göre yapılacak olan emlak ve arazi tahriri bölgede; 1. Sükûn ve asayişi sağlayacaktı. 2. Tahrir neticesinde boş olduğu anlaşılacak arazi fukaraya dağıtıldıktan sonra maişetini hürriyet dairesinde elde eden halk Cumhuriyet idaresine sadık bir şekilde bağlı olacaktı. Vekil, acilen halli lazım gelen bu mesele için durumun gereğinin tetkiki ve ifası lüzumunun Maliye Vekâletine emir ve tebliğ edilmesini arz etmiştir. Başvekil İsmet Paşa’nın Maliye Vekâletine "içinde bulunulan yılda bu istek mümkün olursa pek isabetli olur" notuyla yazıp havale ettiği bu yazıya alınan cevap Dâhiliye Vekâletine "Şark vilayetlerinde tahrir icrası hazinenin menfaati noktai nazarından talep edilmekte ve gerekli olmakla beraber bu temenninin gerçekleşmesi tahsisat dâhilinde diğer vilayetlerde icra ettirilmekte olan tahririn sonlanmasına bağlı bulunması hasebiyle bunun halen icrasına imkân müsaade olmadığı…47 şeklinde bir cevap verilmişti. Bununla birlikte Dâhiliye vekilinin bu isteğini çok geçmeden Hükûmet yerine getirmeye çalışmıştır. Hükûmet, bazı şahısların Batı vilayetlerine nakillerine dair 19 Haziran 1927 tarih ve 1097 sayılı Kanunu çıkarttırmıştı.48 Kanun’un 9’uncu maddesinde “nakledilenlerin terk ettikleri arazi ve araziye tâbi olan müsakkafatları Hazineye intikal eder” maddesi gereğince istimlâk işlemleri yapılmıştı. Yapılan bu istimlâkler ihtiyaç sahibi kişilere verilmişti. Bu arazilerle ilgili olarak daha sonra 8 Haziran 1929 tarih ve 1505 sayılı Kanun49 ile istimlâk edilip hazine tarafından köylü, aşiret efradı, göçebe ve muhacirlere dağıtılmış olan arazilerin bu kişilerin ellerinde kalması kararlaştırılmıştı. Kanun, Birinci Umumî Müfettişlik mıntıkası dâhilinde ve lüzumu hâlinde İcra Vekilleri Heyetince tasdik edilen yerlerde tatbik olunacaktı. Yalnızca Doğu vilayetleri için çıkarılmış olan bu kanun daha sonra ülkenin diğer bölgelerinde de toprak dağıtımı için kullanılacaktır.50 47 BCA 30 10 0 0/ 124 883 13. 48 19 Haziran 1927 tarih ve 1097 sayılı Kanun; TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: II, C. 33, İçtima Senesi: IV, s. 274, Resmî Cerîde, 04.07.1927. 49 8 Haziran 1929 tarih ve 1505 sayılı Kanun; T.C. Resmî Gazete, 11.06.1929, Sayı: 1243; TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 3, C: 12, İçtima: 2, TBMM Matbaası, Ankara, s. 257-258. 50 Bazı vilayet örnekleri bkz. BCA 30 18 1 2/ 62 19 17, T.C. Resmî Gazete, 26.03.1936, Sayı: 3263; BCA 30 18 1 27 76 55 5. 339 Başvekil İsmet Paşa tarafından 09.11.1929 tarihinde 1505 sayılı Kanun’un Kasım 1929 tarihine kadar Doğu vilayetlerinde uygulanma başarısı açıklanmıştı. Mecliste İsmet Paşa tarafından vaki olan beyanatta işledikleri arazinin kendi malları olmayan vatandaşları toprak sahibi yapmak için 1929 senesinde bazı Doğu vilayetlerinde işe başlandığını, Birinci Umumi Müfettişlik bölgesinde 1929 Kasım ayına kadar 90 bin dönüm toprak dağıtıldığını, ayrıca istimlak ederek ve bedeli peşin ödenerek 20 bin dönüme yakın arazinin verildiğini, bundan başka Batı vilayetlerinde hazineye ait olan veya satın alınan bazı çiftlikleri köylüye mal etmeye muvaffak olduklarını söylemiştir.51 Kanun’un yürürlüğe girmesinden sonra toprak dağıtımı, dağıtım yapılan bölgelerde memnuniyet yaratmıştı. Bu konuda Dâhiliye Vekili Şükrü Kaya Diyarbekir vilayetinin yazısına atfen Başvekâlete 22.01.1930’da 1505 sayılı Kanun gereğince köylülere yapılmakta olan arazi dağıtımıyla ilgili olarak; "asırlardan beri toprak sahibi olmayı hayal eden çiftçilerin" bu ümitlerinin gerçekleşmiş olmasından dolayı Cumhuriyet Hükûmetine karşı minnettar olduklarına dair telgraflar alındığını bildirmişti.52 Cumhuriyet’in ilanından beri esaslı bir toprak reformu, toprağı olmayanlar ya da toprağı az olup bununla geçinemeyen çiftçiler tarafından dört gözle beklenmekteydi. Topraksız çiftçi bırakmama düşüncesi 01.11.1937-11.11.1938 tarihleri arasında görev yapacak I. Celâl Bayar Hükûmetinin programında da yer alacaktır. Celâl Bayar Meclisin 8 Kasım 1937 tarihli birleşiminde bu mesele ile ilgili olarak şu sözleri sarf etmişti: "Topraksız çiftçi bırakmamak prensibi Parti programımızın 34’üncü maddesine dayanır. Her Türk çiftçisini kâfi toprak sahibi etmek ve topraksız çiftçiye toprak dağıtmak için hususî istimlâk kanunları çıkarmak bu maddenin hükmüdür. Her Türk çiftçi ailesinin çalışarak geçinebileceği bir toprağa malik olmasını vatan için sağlam bir temel ve imar esası saymaktayız. (…) Memlekette her bölgenin hususî şartlarına göre bir çiftçi ailesinin geçinebilmesi için muhtaç olduğu toprağa malik olmasını behemehâl temin etmek ve bu aile toprağının hiçbir sebep ve suretle parçalanmasına ve elden çıkmasına meydan vermemek lâzımdır. Her bölgenin nüfus kesafetine ve 51 T.C. Resmî Gazete, 10.11.1929, Sayı: 1341. 52 BCA 30 10 0 0/ 81 530 14. 340 toprak verim derecesine göre büyük çiftçi ve çiftlik sahiplerinin işletebilecekleri arazi genişliğini sınırlandıracağız. Buna ait bir kanun lâyihasını biran evvel hazırlayarak Büyük Meclise takdim etmek kararındayız."53 Bu tasarının Meclise gelmesi ancak II. Dünya Savaşı biterken mümkün olabilmişti. Atatürk’ün de üzerinde defalarca durduğu54 "Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu" tasarısı Meclise nihayet 17.01.1945 tarihinde Başbakan Şükrü Saraçoğlu55 tarafından verilmişti. Konunun Atatürk döneminden beri bir türlü Meclise getirilememesi hakkında 1945 tarih ve 4753 sayılı Kanun’un 17. maddesinin hazırlayıcısı olan Alaaddin Tiritoğlu’nun anlattıkları meseleye açıklık getirmektedir. Tiritoğlu, Mecliste her sene meselenin devlet reisleri tarafından gündeme getirildiğini, bunun üzerine Bakanlıkta hummalı çalışmaların başladığını ifade etmektedir. Yıllarca hep aynı komisyonların kurulması, raporların hazırlanması mutat işlerden olmuştur. Ziraat Bankasının sermaye artırımı ve Maliyenin para bulması, köylünün zirai alet bakımından donatılmadan çıkarılacak olan kanunun fayda sağlamayacağı düşüncesi meseleyi yıllar boyu çözümsüz bırakmıştır.56 Nihayet tasarı Mecliste 11.06.1945 tarih ve 4753 sıra numarası ile kabul edilecektir. Bu tasarıda genel bilgiler olup inceleme sahamız olan Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgesine dair herhangi bir ifade yer almamıştır. Meclisin 14.05.1945 tarihli müzakeresinde Kanun tasarısının geneli üzerinde söz alan Şevket Raşit Hatipoğlu57 Kanun’un ihtiva ettiği öz prensibi; topraksız olan ve toprağı yetmeyen köylüleri yeterli toprak sahibi kılmak yani onları mülk sahibi etmek şeklinde tanımlamıştır. Hatipoğlu, köylünün toprağının olmaması durumunun 53 TBMM Zabıt Ceridesi, Dönem: 5, C: 20, İnikad: 3, (08.11.1937) s. 19-42; Türkiye Büyük Millet Meclisi, C: 1, s. 254-284. 54 Atatürk Döneminde çiftçiyi topraklandırmak için etraflıca bir kanun çıkarılamamıştır. Ancak buna karşın bu dönemde muhtelif vesilelerle yapılan düzenlemelerle toprak dağıtımı da sağlanmıştır. Bu düzenlemeler ve Atatürk'ün Türk çiftçisinin topraklandırılması için çabalarına dair ayrıntılı bir çalışma için bkz. Cezmi Eraslan, "Atatürk'ün Türk Çiftçisinin Topraklandırılmasına Bakışı", Altıncı Uluslararası Atatürk Kongresi 12-16 Kasım 2007 Bildiriler C: II, Atam Yay., Ankara, s. 1999-2008. 55 Bu Kanunun çıkması hususunda Şükrü Saraçoğlu'nun gayretleri için bkz. Gürbüz Arslan, Şükrü Saraçoğlu'nun Hayatı ve Siyasî Faaliyetleri (1886-1953), Atam Yay. Ankara, 2017, s. 251-255. 56 Gazanfer Karakaş, Atatürk Dönemi Toprak Reformu Girişimleri, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 2005, s. 81-83. 57 TBMM Albümü 1920-2010, C: 1, s. 305. 341 Osmanlıdan beri süregeldiğini, Cumhuriyet Türkiye’sinin bu meseleyi bir dava olarak ele aldığını, Atatürk’ün muhtelif vesilelerle, türlü şekillerle bu konuyu ifade ettiğini, 1936 ve 1937 yılında Meclis açılış nutuklarında bu konuya ait kanunun en kısa zamanda çıkarılmasını Meclisten istediğini, yine Milli Şef’in de ta hükûmet reislikleri zamanından beri memleketin bu gerçeği üzerinde durduğunu, 1941 ve 1943 yılı Meclis açılış nutuklarında toprak meselesinin bir kanunla halledilmiş olacağını söylediğini belirtmiştir. Hatipoğlu, meselenin Parti, Parti Grubu ve Meclis tarafından benimsendiğini ve çarelerinin araştırılması üzerinde durulduğunu, geçmiş yıllarda Dâhiliye, Sağlık ve Ziraat Bakanlıkları tarafından kanun layihaları hazırlandığını, özetle toprak davasının yıllardan beri üzerinde durulmuş ve olgunlaşmış ve muhtelif safhalardan geçerek Meclis huzuruna kanun tasarısı şeklinde geldiğini ifade etmişti.58 11 Haziran 1945 tarihinde yasalaşan59 "Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu"nun birinci maddesiyle kanunun amacı belirtilmişti. İhtiyaç sahibi olan çiftçileri arazi ve bu araziyi işlemek için gereken demirbaşı vermek ve yurt topraklarının sürekli işlenmesini sağlamak kanunun hedefiydi. Kanunun sekizinci maddesi ile dağıtılacak olan arazi belirlenmişti. Buna göre dağıtılacak arazi şunlardır: "a) Devletin hüküm ve tasarrufu veya özel mülkiyeti altında bulunup kamu tarafından kullanılmayan arazi; b) Bir veya birkaç köy, kasaba veya şehrin orta malı olan arazinin ihtiyaçtan fazla olduğu Tarım Bakanlığınca belirtilen parçası; c) Sahibi bulunamayan arazi; d) Devletçe kurutulan sahipsiz bataklıklardan kazanılacak arazi; e) Göllerin kuruması ve nehirlerin doldurmasıyla elde edilecek arazi; f) Bu kanun hükümlerine göre kamulaştırılacak arazi." Kanunla kamulaştırma işlemine tâbi tutulacak arazi de tespit edilmişti. 58 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: VII, C: 17, Toplantı: 2, (14.05.1945), s. 59-63. 59 11.06.1945 tarih ve 4753 sayılı Kanun; T.C. Resmî Gazete,15.06.1945, Sayı: 6632. 342 Bu araziler şunlardı: "A) Mülhak ve mazbut vakıfların tüzel kişilikleri namına Vakıflar Genel Müdürlüğü veya mütevelliler tarafından tasarruf edilmekte bulunan bütün vakıf arazisinin tamamı; B) Özel idare ve belediyelere ait olup da kamu hizmetlerinde kullanılmayan arazi; C) Gerçek kişilerle özel hukuk tüzel kişilerine ait araziden beş bin dönümü geçen parçaları." 60 Bu Kanun’un işte en çok karşı çıkılan maddesi bu maddeydi. Toprak ağaları sahibi oldukları arazilerin devlet tarafından kamulaştırılmasını istememekteydiler. Toprak Kanunu’nun Mecliste görüşmeleri sırasında çok geniş arazi sahibi olan isimlerden Eskişehir Milletvekili Emin Sazak bu kanuna karşı çıkmıştı. Ancak bunu kişisel menfaatleri için yapmadığını ispatlamak amacıyla Ankara dolaylarındaki çiftliğini köylülere bağışlamıştı.61 Bu Kanun’un çıkmasından sonra Hükûmet, Kanun’un 62. maddesine dayanarak bazı vilayetlerde toprak dağıtımına başlayacaktır. Kararnamelerden tespit edebildiğimiz kadarıyla Doğu ve Güneydoğu Anadolu vilayetleriyle ilgili kararlar şunlardır: 24.10.1946 tarih ve 3/4864 karar sayısı ile Malatya Merkez ve Akçadağ ile Urfa’nın Merkez ilçelerinde,62 12.12.1947 tarih ve 3/6725 karar sayısı ile Antalya, Aydın, Denizli, Erzincan, Eskişehir, Kırklareli ve Malatya illerinin bütün ilçelerinde,63 23.01.1948 tarih ve 3/6880 karar sayısı ile Kars’ın bütün ilçelerinde,6416.02.1950 tarih ve 3/10784 karar sayısı ile Diyarbakır’ın bütün ilçelerinde, 4753 sayılı Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu hükümlerine göre, Devlete ait arazinin dağıtımının ve vakfa, özel idare ve belediyelere ait arazinin de kamulaştırma ve dağıtma işlerinin yapılması Bakanlar Kurulu tarafından kabul edilmişti.65 60 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: VII, C: 18, Toplantı: 2, TBMM Matbaası, Ankara, 1945, s. 51- 111, 115-160. 61 Cumhuriyetin İlanında Adı Geçenler, Başbakanlık Basın Yayın Genel Müdürlüğü, 1973, s. 28'den naklen M. Emin Sazak, Emin Bey'in Defteri, Hatıralar, Bilgeoğuz Yayınları, İstanbul, 2009, s. 404. 62 T.C. Resmî Gazete, 21.11.1946, Sayı: 6460. 63 BCA 30 18 1 2/ 115 75 4, T.C. Resmî Gazete, 30.12.1947, Sayı: 6793. 64 BCA 30 18 1 2/ 115 85 13; T.C. Resmî Gazete, 04.02.1948, Sayı: 6823. 65 BCA 30 18 1 2/ 122 20 3; T.C. Resmî Gazete, 05.04.1950, Sayı: 7475. 343 Kanun yürürlüğe konulduktan sonra uygulamada bazı sorunlar çıkınca 4753 sayılı Kanun üzerinde 22.03.1950 tarih ve 5618 sayılı yasa ile bazı düzenlemeler yapılmıştır. Meclise 09.04.1948 tarihinde sunulan kanun tasarısında Başbakan Hasan Saka, 4753 sayılı Kanun’un bu tarihe kadar geçen süre zarfındaki uygulaması hakkında da bilgi vermişti. 11 Haziran 1945 tarihinde yürürlüğe giren 4753 sayılı Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu’nun uygulanmasına geçilebilmek için öncelikle Çiftçiyi Topraklandırma Tüzüğünün yapılması gerekiyordu. Tüzük, 20.05.1947 tarihli Bakanlar Kurulu kararı ile yürürlüğe girmişti. Yürürlüğe girmesiyle evvela 6 ve sonra da 9 komisyonla 6 ilin 10 ilçesinde bilfiil uygulama işlerine başlanmıştı. 31.12.1948 tarihine kadar Kanun hükümlerine göre 1.427 çiftçi ailesine 50.199 dönüm Devlet arazisi dağıtılmış 2.388 dönümü mazbut ve mülhak vakıflara ait olmak üzere 32.299 dönüm arazi kamulaştırılmıştı. Kamulaştırılan vakıf arazisi için 40.585 lira ve şahıs arazisi için de 278.711 lira olarak 319.296 lira kamulaştırma değeri hesaplanmış, Kanun’un 45’inci maddesi gereğince peşin ödenmesi gereken kısımların havaleleri mahallî mal dairelerine gönderilmiştir. 10 ilçede topraklandırılan 1.427 çiftçi ailesine 142.310 lirası yıllık işletme ve 358.650 lirası kuruluş onarma kredisi olmak üzere 500.960 liralık açılan kredi Ziraat Bankası eliyle mezkûr bankadaki özel fondan çiftçilere ödenmişti. Hasan Saka, toprakla birlikte kredilerini alan çiftçilerin gayretli ve heyecanlı çalışmalarıyla, verilen toprakları işlemeye başladıkları ve üretici duruma geçmekte olduklarını ve her tarafta memnuniyet görüldüğünü ifade etmiştir. Buna karşın, bulundukları yerlerde Devlete ait toprakların yetmeyişinden topraklandırılamamış olan çiftçiler de topraklandırılmak istiyor ancak günün imkânsızlıkları karşısında bu durum üzüntü yaratıyordu. Toprak dağıtımında yaşanan sorunlardan biri de ülkede henüz arazi kadastrosuna başlanmamış olmasıydı. Önceden yapılmış olması gereken hukuki ve teknik işleri kurulan toprak komisyonları yapmak zorunda kalıyordu. Bu da kamulaştırma ve dağıtım işlerini geciktiriyordu.66 Bu durum Meclis Genel Kurulu’nda 24.02.1950 tarihinde Tarım Bakanlığı’nın 1950 yılı bütçe görüşmeleri sırasında Kars 66 TBMM 209 Nolu Komisyon Raporu. 344 Milletvekili Zihni Orhon tarafından gündeme getirilmiştir.67 Zihni Orhon, Kars’ta bir toprak dağıtım komisyonunun olduğunu, bunun da yeterli gelmediğini ifade etmişti. Çünkü komisyon Merkezle beraber on kazaya bakmaktaydı. Üstelik bu komisyonda yedi ay karlar altında kalan arazi üzerinde çalışamayıp yalnız beş ay çalışmaktaydı. Zihni Orhon, bu sebeple Bakandan Kars’a iki komisyon daha gönderilmesini istemiştir.68 Tarım Bakanı Cavit Oral, toprak dağıtımı işinin çok yavaş gittiği eleştirilerine karşılık verecekti. Oral, Toprak Kanunu ve Toprak Umum Müdürlüğü ve İskân Umum Müdürlüğünü birleştiren kanun tasarılarının Mecliste komisyonlarda olduğunu ifade etmiş "kanun çıktığı takdirde bugünkü topraklandırmayı hızlandırmaya çalışacağız" demişti.69 Bakanın bahsini ettiği tasarı, 5618 sıra sayısı ile "Çiftçiyi Topraklandırma Hakkındaki 4753 Sayılı Kanun’un Bazı Maddelerinin Değiştirilmesine ve Bu Kanuna Bazı Maddeler ve Geçici Maddeler Eklenmesine Dair Kanun"70 adıyla yasalaşmıştır. Kanun’un kabulünden sonra 1945 yılında başlayan toprak dağıtımına Hükûmet devam edecektir. Kararnamelerden tespit edebildiğimize göre bu tarihten sonra Cumhuriyet Halk Partisi’nin iktidarının sonlanmasına kadar toprak dağıtımı yapılan vilayetler şunlardı: 06.04.1950 tarih ve 3/11006 karar sayısı ile Erzurum, Sivas, Konya, Mardin, Muş, Balıkesir, Seyhan ve Antalya’da,71 11.05.1950 tarihinde Ankara, Denizli, İzmir, Eskişehir, Malatya, Urfa, Niğde, Manisa, İstanbul, Edirne, Aydın, Erzincan, Kırklareli, Kars, Hatay ve Diyarbakır vilayetlerinde, 12.05.1950’de Gaziantep ili İslâhiye merkezi ve bağlı köylerinde72 5618 sayılı kanun hükümlerine göre hazine arazisinin ihtiyaca kâfi gelmediği anlaşıldığı takdirde kamulaştırma hükümlerinin uygulanması ve arazi dağıtımının yapılması 4753 sayılı kanunun 5618 sayılı kanunla değiştirilen 15. maddesine göre Bakanlar Kurulunca kabul edilmiştir.73 67 TBMM Albümü 1920-2010, C: 1, s. 335. 68 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 8 C: 24, Toplantı: 4, TBMM Basımevi, Ankara, 1950, s. 1145- 1146. 69 A.e., s. 1164-1165. 70 22.03.1950 tarih ve 5618 nolu Kanun; T.C. Resmî Gazete, 27.03.1950, Sayı: 7467; TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: VIII, C: 25, Toplantı: 4, TBMM Matbaası, Ankara, 1950, s. 707-723. 71 BCA 30 18 1 27 122 31 5; T.C. Resmî Gazete, 24.04.1950, Sayı: 7491. 72 BCA 30 18 1 2/ 122 44 13. 73 BCA 30 18 1 2/ 122 43 20. 345 Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu uygulamada başarılı olamamış, büyük arazi mülkleri tasfiye edilememişti. Bu durum, CHP’nin son Hükûmetini 16.01.1949 tarihinde kuran Şemsettin Günaltay’a CHP Genel Sekreteri Tevfik Fikret Sılay’ın Doğu illerinde teftiş gezisi yapan milletvekillerinin hazırladığı raporlardan hareketle sunulan raporda da itiraf edilmekteydi. Rapora göre bu bölgenin bir kısmında toprak rejimi eskiden beri birçok köyleri içine alan büyük toprak mülkiyeti esasına dayanmakla beraber Birinci Dünya Harbi içinde Ermenilerin tehciri ve 1935 senesinden sonra Batı’ya nakledilenlerin topraklarının tasfiye edilmemesi ve buralara bir takım köylülerin yerleştirilmesi veyahut öteden beri gelmiş olan bir kısım vatandaşlara tamamen temlik edilmeden toprakların dağıtılması gibi sebepler zaten tapu vaziyetleri iyi tespit edilmemiş olan bu yerlerde toprak mülkiyeti işini memleketin hiçbir yerinde tesadüf edilemeyecek kadar karmakarışık bir hale getirmişti. Bu yüzden bölgede her gün karışıklık ve huzursuzluk yaşanmaktaydı. Raporda bu bölgenin etnik durumu da göz önüne alınarak toprak meselesinin her yerden önce burada tanzim edilmesinin zarurî olduğu ifade edilmekteydi. Batı’da ve Orta Anadolu’da birkaç yıl beklemek devlete büyük bir gaile açmayacağından eldeki bütün imkânlar kullanılarak mevcut toprak komisyonlarının hemen gelecek yaz mevsiminde bu bölgeye sevk edilmesi buralarda oturan halka huzur ve emniyet getirecekti.74 CHP iktidarı boyunca toprak ve iskân meselelerinde başarılı olunamamasının elbette ki türlü sebepleri vardı. Bunda CHP iktidarının son yıllarında Türkiye’nin dışta Sovyet tehdidi ile karşı karşıya kalması, içte ise çok partili hayata geçmesi de etkili olmuştur. CHP Hükûmeti, savaş sonrası uygulamayı düşündüğü iktisadi ve sosyal politikayı bir kenara bıraktı. Bunda parlamenter sistemde çok etkili olacak olan büyük arazi sahiplerinin bölgelerinde seçim konusunda çok fazla nüfuz sahibi oluşları da etkili olmuştur. Bu Kanun’un uygulanmasını başlatacak olan tüzüğün çıkartılması 1947 yılı mayıs ayını bulmuştu. Bu tarihte büyük arazi mülklerinin kamulaştırılmasına dair siyasî istek ortadan kalkmıştı. Öyle ki Cumhurbaşkanı İsmet İnönü, 1948 yılında 3 yıl 74 BCA 490 1 0 0/ 63 240 8 lef 1-6. 346 önce Kanun çıkarken Mecliste bu Kanun’a en çok muhalefet eden büyük arazi sahibi Seyhan Milletvekili Cavit Oral’ı Tarım Bakanı yapmıştı. Bu hareket de Cumhurbaşkanı İsmet İnönü ve CHP’nin büyük arazilerin kamulaştırılması düşüncesinden tamamen vazgeçtiğinin somut bir güvencesi olarak değerlendirilmiştir.75 Kanun’un uygulamada başarısız olduğu, dönemin CHP’deki önemli isimlerinden birisi olan Hilmi Uran tarafından da itiraf edilmişti. Ancak bu başarısızlığın kaynağı Uran tarafından farklı lanse edilmiştir. Uran’a göre, 11 Haziran 1945 tarihli Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu iyi niyetlerle çıkarılmış olmasına rağmen bazı Halk Partisi aleyhtarları Kanun’u, Parti aleyhine kullanmıştı. O’na göre Hükûmet, bu Kanun’la, büyük arazi sahiplerinin elinden bir kısım araziyi almak istediği yönünde geniş propagandalar yapılarak Hükûmet aleyhine büyük arazi sahipleri muhalefet tarafından kazanılmıştı.76 2.2. Elviye-i Selâsede Toprak ve İskân Sorunları Cumhuriyet’in ilk yıllarından itibaren bölgenin genelinde toprak meselesi karışık bir hâl içerisinde iken bu durum kırk yıl Rus hâkimiyeti altına kalmış olan Elviye-i Selâse’de hepten karışıktı. Elviye-i Selâse’de emvali gayrimenkulenin durumu ile ilgili ilk yasal düzenleme bunların sened-i hakâniye bağlanması hususunda olacaktı. Bunun için çalışmalar daha Millî Mücadele bitmeden evvel başlamıştı. Bu konuda Hükûmet tarafından bir tahkikat heyeti kurulmuştu. Heyetin hazırladığı 25 Temmuz 1922 tarihli rapor, İcra Vekillerinin bir kanun layihası hâline getirip bunu 12.09.1922 tarihinde Meclise havale etmesiyle kanunun yasal süreci başlatılmıştı. Ancak bu süreç biraz uzun sürmüş, kanun ancak 10.04.1924 tarihinde çıkarılabilmiştir. Kanun layihasının gerekçesine göre 1877-1878 Osmanlı-Rus muharebesinde Rusların istilâ ve işgali üzerine Elviye-i Selâse ahalisinden hicret edipte daha sonra memleketlerine geri dönenlerle, Rus işgalinde kaldığı müddet zarfında cari taksim usulü neticesinde birçok değişikliğe uğrayan mahallî arazinin en son elinde olanların 75 Yahya Sezai Tezel, Cumhuriyeti Döneminin İktisadi Tarihi (1923-1950), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 1994, s. 386-387. 76 Uran, a.g.e., s. 348-350. 347 ortaya çıkan ihtilâflar ve kavgaların âdil bir şekilde hal ve esaslarını takrir ve tespiti için Elviye-i Selâse mebuslarından müteşekkil komisyonda Maliye, Adliye ve Dâhiliye Vekâletlerinden aza sıfatıyla birer memur hazır bulunmuştu. Komisyon tarafından bu arazinin doksan üç senesinden itibaren Harbi Umuminin ilân tarihi olan 1914 senesine kadar geçen müddet zarfında zikredilen taksim dolayısıyla geçirmiş olduğu değişiklik ile anavatana iltihakından sonraki safahatı ve hâlihazırdaki durumu tespit edilerek bir rapor hazırlanmıştı. Rapora göre buraların işgalini müteakip hicret etmeyip de memlekette kalan ahalinin ellerindeki tapu senetlerini Rus Hükûmeti, senetlerin ihtiva ettiği arazinin hududunu dikkate almaksızın senette ne miktar dönüm yazılı ise o miktardaki tasarruf hakkını kabul ve tasdik ederek yerlerine mahallî ahaliye "Kopça" tabir olunan tasarruf vesikası vermiş ve tapu senetlerinde yazılı miktar dönümden ölçülerek fazla çıkan araziyi ellerinden alarak Hükûmet malı adıyla ahaliye tahsis ve bu arazide tasarruf hakkını kabul etmeyerek alım ve satımı katiyen men eylemişti. Fakat gerek hicret eden ve gerekse hicret etmeyip de mahallerinde kalan şahıslara ait emlâke müdahale etmeyerek hakkı temellüklerini tasarruf vesikası vermiş ise de köylerdeki müsakkafat için sahiplerinin eline bir vesika verilmemiştir. İstilâ dolayısıyla hicret edenlerin bir kısmı Rus Hükûmeti tarafından alım, satım vukuu menedilmiş olduğundan dolayı arazilerini haricen ferağ ve diğer bir kısmı terk ve olduğu gibi bırakarak gitmişlerdir. Gerek hicret edenlere ait arazide ve gerekse hicret etmeyip de memleketlerinde kalanların ellerindeki tapu senetlerinde yazılı miktardan fazla arazi de tasarrufu şahsî kabul eylemediğinden kopçalı arazi müstesna olmak üzere geriye kalanın tümünü köylere tahsis ederek ihtiyar heyetleri tarafından her üç senede bir nüfus adedi nispetinde sekeneye taksim ve nüfusun doğum ve ölüm gibi artma ve eksilmesine göre arazinin de miktarını arttırma ve azaltmak suretiyle kabul etmiş olduğu bu usul, Harbi Umuminin ilânına kadar yarım asra yakın uzun bir müddet devam edegelmiş ve ele geçirilmesinden önce her ferdin tasarrufu altında bulunan arazi bu taksim ve tevzi dolayısıyla başka başka ellere geçmiştir. Bir taraftan doksan üç senesi muhacirlerinden peyderpey geri dönenlerin eski haklarını iddia ve diğer taraftan hala kullananların karşılıklı bir hak iddiasında bulunmaları ve arada geçen kırk senelik bir zamanın doğurduğu hukukî durum dolayısıyla bu arazi meselesi karışık bir şekil almış ve bu yüzden ihtilâflar ortaya çıkmaya başlamıştı. 348 İşte bu karışıklık ve ihtilaflar çıkarılacak olan kanun ile çözülmeye çalışılmıştır. Kanun layihasının gerekçesinde ileri sürülen birtakım tavsiyelerin ardından 10 Nisan 1924 tarih ve 474 sıra sayısı ile teklif yasalaşmıştı. Kanuna göre Artvin, Ardahan, Kars vilayetleriyle Kulp ve Iğdır kazaları ve Hopa kazasının Kemalpaşa nahiyesi ahalisinden olup öteden beri köy ve kasabalarda oturup ziraatla uğraşan ve halen ziraat etmekte oldukları araziye 1914 senesi başlarında dahi el koymuş oldukları veyahut zikredilen tarihteki el koymalardan intikal ve teferruğ gibi kanuna binaen hâlen sahip olduklarını tahakkuk eylemeleri durumunda namlarına kaydedilmesi ve ellerine tapu senedi verilmesi kabul edilmişti. Yalnız Rus Hükûmeti tarafından müzayede ile kiralanmış olanlar bu hükümden istisna tutulmuştur. Kanunun ikinci maddesine göre geriye kalan arazi ilhakın ardından gelmiş ve bundan böyle gelerek usulü dairesinde iskân edilecek olan muhacirlere Mübadele İmar ve İskân Kanunu hükümlerine uygun olarak dağıtılacaktı. Hükûmet elinde kalmış olan arazi; 1914 senesinden evvel göç etmiş olanların 1293 (1877/1878) tarihinden önceye ait ellerinde tapu senetleri olup da herhangi bir suretle satmadıkları tahakkuk ederse arazi emlaki kendilerine iade olunacaktı. Ayrıca Kanun’a göre memleketlerinde ikamet edenlerle Harbi Umumi esnasında hicret edip geri dönmüş ve döneceklerden araziye ihtiyacı olanlara devlet malı olan araziden yeterli miktarda arazi ücretsiz olarak kendilerine dağıtılacaktı.77 Çıkarılan bu kanunla bölgenin kökleşmiş sorunlarına çözüm bulunmak istenmişti. Ancak burada asıl önemli olan Kanun’un çıkarılmasından ziyade uygulanmasıydı. Bölgedeki bu mesele yalnız sivil makamlar tarafından değil askerler tarafından da önemsenmekteydi. Erkan-ı Harbiye Reisi Fevzi Paşa, 3. Ordu Müfettişi Cevat Paşa’nın Kulp (Tuzluca), Kağızman, Iğdır, Hınıs gibi Doğu bölgesine yaptığı teftiş seyahatinde askeri hususlar dışındaki diğer konulara dair izlenimlerini rapor hâlinde 20.07.1924 tarihinde Başvekâlete arz etmişti. Raporda; "Bu havalide asayişin 77 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 2, C: 8, İçtima Senesi: 2, s. 506-528. 349 istikrarı ve herkesin hakkına sahip olması neye bağlı ise hemen yapılmalıdır. Bu havalinin en büyük derdi arazi ve emlak meselesidir"78 ifadesine yer verilmişti. 1931 yılına gelindiğinde işlerin pek de istenilen hızla gitmediği Erzurum ve Kars vilayetlerinden gelen dileklerde anlaşılmaktaydı. Bu dileklere göre Ruslardan alınan Kars, Ardahan ve Artvin’de 1924 senesinden beri devam eden arazi tahriri böyle giderse tahrir işlemi 240 senede bitmeyecekti. Yapılan suiistimallerin halkı Hükûmetten soğuttuğu bu sebepten biran evvel bu işe nihayet verilmesi 06.05.1931 tarihinde istenmişti.79 Sürecin yavaş yürümesi ve suiistimaller, Hükûmetin bu konuyu tekrar Meclis gündemine getirmesini zorunlu kılacaktı. Doğu'daki vatandaşların iskânı ve topraklandırılması hususunda "Kars vilayeti ile Beyazıt, Erzurum ve Çoruh Vilayetlerinin Bazı Parçalarında Muhacir ve Sığıntıların Yerleştirilmesi ve Yerli Çiftçilerin Topraklandırılması Hakkında Kanun" 9 Haziran 1934 tarih ve 2502 sayı ile Mecliste kabul edilmişti. Kars Mebusu Ömer Kâmil tarafından verilen kanununun gerekçesine göre Kars vilayetiyle Beyazıt’ın Iğdır, Kulp (Tuzluca) ve Erzurum’un Oltu ve Çoruh vilayetinin Artvin, Şavşat, Borçka kazalarıyla Kemalpaşa nahiyesi 1920 ve 1921 senelerinde Meclis tarafından anavatana katılmıştı. Bu yerlerde oturmakta olan Rusya tebaasından bazı halk, Kars ve Moskova muahedeleri hükümlerine göre tercih haklarını Sovyet Rusya federasyonundan yana kullandıklarından geride kalan gayrimenkulleri devlete kalmıştı. Mütareke sıralarında muhtelif istilalar dolayısıyla ve muahede hükmünce birçok soydaş Sovyet Rusya ve Federasyonu memleketlerden Misakı Milliye dâhil bu memleketlere iltica ve muhaceret suretiyle gelmişlerdi. Bunlar önce Rus tabiiyetine geçmiş olanlardan kalma köyler ve evlere yerleştirilmişti. Mülga İmar Vekâleti ve en son Dâhiliye Vekâleti bu iskânı kabul ve tasdik etmiş ise de 885 ve 1071 numaralı iskân ve katı tasfiye kanunlarının tatbikinde gerek yerler ve gerek şahıslar hakkında Maliye ve Dâhiliye Vekâletleri arasında ihtilâf çıkmış olması hasebiyle parasız iskân muamelesi tamamlanamamıştır. İskân kanunlarının mübadil ve gayri mübadil muhacirler ve bunlara ait yerler noktai 78 BCA 30 10 0 0/ 45 291 27. 79 BCA 30 10 0 0/ 79 522 2. 350 nazarından hükümleri havi bulunmuş olmak hasebiyle buradaki muhacir ve mülteciler iskân haklarını temin edememişti. Yıllardan beri bu gibiler için ellerinde bulundurdukları topraklar için ecri misil ve yapılarda artırma ile icar muamelesi uygulanmıştı. İşte bu sebeplerle devlete kalmış olan bu yerlere muhacir ve mültecilerin iskânı mümkün olduğu halde sürüp gitmekte olan ihtilâfın önüne geçmek için yeni bir kanuna ihtiyaç duyulmuştu. En son Kars vilayeti borçlanma kanunu hükümlerine göre bu kimseler borçlandırılmış iseler de esasen fakir olan halkın bu taksitleri ödeyecek güçleri olmadığından zikredilen vilayetlerde yaşayan kişilerin iskân sorunu çözülmeliydi. Kabul edilen Kanun’un birinci maddesine göre Kars vilayeti ile Beyazıt vilayetinin Iğdır ve Tuzluca (Kulp), Erzurum vilayetinin Oltu ve Çoruh vilayetinin Artvin, Şavşat ve Borçka kazalarında ve Kemalpaşa nahiyesinde tercih haklarını başka bir devlet hesabına kullanıp buralarını bırakmış bulunan Rus tebaasına ait toprakların ve yapıların mülkiyeti devlete intikal etmiş bulunmakta olduğundan gerek bunlardan ve gerek devlete ait başka topraklardan ve yapılardan muhacirlere, mültecilere yerleşmek üzere Hükûmetçe adi surette yerleştirme sınırları içinde verilmiş bulunan evler, ahırlar, samanlıklar, dükkânlar ve topraklar bunlara parasız temlik olunup tapuya bağlanacaktı. Muhacirlerden ve mültecilerden henüz yerleştirilmemiş olanlar da yerleştirme kanunu hükümlerine göre bu yerlerde parasız yerleştirileceklerdi.80 CHP iktidarının sonlarına doğru yaklaşılırken 1947 yılına gelindiğinde hem Kars hem de diğer Doğu illerindeki toprak durumunun ıslahı ve dağıtımı meselesinin hâlâ çözülemediğini görüyoruz. Cumhurbaşkanı İsmet İnönü’nün Doğu seyahati sırasında emir ve işaretlerine atfen Kars ve diğer Doğu illerindeki toprak durumunun ıslahı ve dağıtımın çabuklaştırılması konusu Bakanlar Kurulunun 14.10.1947 tarihli toplantısında görüşülmüştü. Bu toplantıda alınmış olan karar gereğince 31.10.1947 tarihinde Sağlık ve Sosyal Yardım, Tarım, İçişleri ve Maliye Bakanlıklarından birer yetkiliden müteşekkil komisyon kurulmuştur. Bu komisyonun 6-7 Kasım 1947 tarihlerinde 80 T.C. Resmî Gazete, 14.06.1934: Sayı: 2727; TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: IV, C: 23, İçtima: 3, TBMM Matbaası, Ankara, 1934, s. 109-112. 351 gerçekleştirmiş olduğu iki günlük toplantıda, Kars ve diğer Doğu illerindeki toprak durumunun ıslahı ve dağıtımın çabuklaştırılması konusu üzerinde bu yerlerin arz etmekte olduğu acil durum dolayısıyla, mülkiyet ve tasarruf haklarının genel prensiplerine bağlı kalmak şartıyla, özel bir uygulama sisteminin kabulünde zaruret görülmüştü. Buralarda arazi üzerindeki ıslahatın yapılabilmesi ve ihtilafların giderilebilmesi için öncelikle kadastro çalışmalarının yapılması gerekliydi. Komisyon, Çiftçiyi Topraklandırma Kanununun ruh ve prensiplerine göre bu kanunun yardımlarından faydalanılarak zirai emniyetin tesisi için, "özel mahiyetteki yetkileri haiz komisyonların teşkili ve bunların adedinin her halde 10-15’ten az olmaması ve bu konuda çabuk iş yapılmasını sağlayacak hükümleri havi mevzuatın hazırlanması"nı zaruri görmüştür.81 Ülkede ve Doğu vilayetlerinde toprakların kamulaştırma ve dağıtım işleri yavaş gidiyordu.82 Bu durum daha önce de değindiğimiz üzere Kars vilayeti özelinde 24.02.1950 tarihinde Meclis genel kurulunda Kars Milletvekili Zihni Orhon tarafından gündeme getirilmişti.83 Zihni Orhon, Kars’ta bir toprak dağıtma komisyonunun olduğunu bunun da yeterli gelmediğini ifade etmiş, Kars’a iki komisyon daha gönderilmesini istemişti.84 Tarım Bakanı Cavit Oral, toprak dağıtımı işinin çok yavaş gittiği eleştirilerini kabul ederek yeni bir "kanun çıktığı takdirde bugünkü topraklandırmayı hızlandırmaya çalışacağız" demişti.85 Nitekim bahsi geçen kanun, 5618 sıra sayısı ile 22.03.1950 tarihinde86 çıkarılmıştı. Görülmektedir ki CHP Hükûmetleri 1921 yılında anavatana ilhak edilen bu vilayetlerin toprak ve iskân problemlerini diğer Doğu vilayetlerinde de olduğu üzere çözme konusunda başarılı olamamıştır. 81 Doğu Anadolu'da Cumhuriyet, s. 137-142. 82 TBMM 209 Nolu Komisyon Raporu. 83 TBMM Albümü 1920-2010, C: 1, s. 335. 84 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 8, C: 24, Toplantı: 4, TBMM Basımevi, Ankara, 1950, s. 1145- 1146. 85 A.e., s. 1164-1165. 86 22.03.1950 tarih ve 5618 nolu Kanun; T.C. Resmî Gazete, 27.03.1950, Sayı: 7467; TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: VIII, C: 25, Toplantı: 4, TBMM Matbaası, Ankara, 1950, s. 707-723. 352 2.3. Doğu Vilayetlerinde Yapılan Nakil ve İskânlar 2.3.1. Umumi Harpte Batı'ya Göç Eden Şark Vilayetleri Mültecilerinin Durumu Umumi Harp sırasında yerlerini terk etmiş olan Van, Erzurum, Trabzon ve Bitlis vilayetleri halkından yüz binlerce muhacirin Millî Mücadeleden sonra gerek iskân ve iaşeleri gerekse bunların tekrar memleketlerine gönderilmesi devletin öncelikli konularından biri olmuştu.87 Umumi Harp sırasında iktidarda olan İttihat ve Terakki Cemiyeti, Doğu vilayetlerinden Batı'ya doğru kaçan muhacirlerin sevk ve iskânında daha önce yaşanmış olan birtakım olayları göz önünde bulundurarak politika belirleyecektir. Harbin hemen öncesinde yaşanan Balkan savaşlarıyla Rumeli elden çıkmıştı. Bu durum İttihat ve Terakkicilerin politikalarının ağırlık merkezini Anadolu’ya kaydırmalarına yol açmıştı. Rumeli’nin kaybı takip edilecek politikalarda Türkçülük ideolojisinin belirleyici bir politika kazanmasına sebebiyet vermişti. 1908-1914 arası kaybedilen savaşlarla ülke arazisi 3 milyon kilometrekareden 1,1 milyon kilometrekareye düşmüştü. 24 milyonluk nüfustan çoğunluğu Türk olmayan 5 milyon nüfus azalmıştı. İşte tüm bu yaşananlar idarecileri homojen bir nüfus oluşturma konusunda cesaretlendirmişti.88 Osmanlı yönetiminin Doğu’dan Batı’ya gelen muhacirlerden Kürt aşiretlerine karşı tutumu Türk muhacirlere göre farklı olacaktı. İttihat ve Terakki yöneticileri geleneksel aşiret yapısının devam ettiği Kürt aşiretlerini başta asayiş olmak üzere bir takım idari, sosyal ve ekonomik problemlerin ortadan kaldırılması düşüncesi doğrultusunda Anadolu’daki farklı gruplarla kaynaştırmak istemişti. Bu sebeple Dâhiliye Nezaretinden 29 Mayıs 1916 tarihinde ilgililere tebliğ edilen talimatnamede bu husus açıkça belirtilmişti. Buna göre Kürt mülteciler, savaştan sonra da "memleketlerine gönderilmeyeceklerinden sevk edildikleri bölgelerde iskân ve 87 Bu konuda örnek bir çalışma için bkz. Kaya, a.g.e. 88 Fuat Dündar, İttihat ve Terakki'nin Müslümanları İskân Politikası (1913-1918), İletişim Yayınları, 2. Baskı, İstanbul, 2002, s. 31. 353 kaydedildikten sonra bunların başka bir yere gitmelerine izin verilmeyecekti." Türk mültecilerin sevk edildikleri bölgelerde kalıp kalmayacağı, savaştan sonra şartlara göre belirlenecekti.89 İstiklal Harbi devam ederken Şark vilayetlerinden Batı’ya göç etmiş muhacirlerin geri dönüşleri başlamıştı. Dâhiliye vekili namına Hariciye vekili tarafından 30 Mart 1922 tarihinde Heyeti Vekile riyasetine yazılan yazıda; 100 bin mültecinin memleketlerine sevk ve iaşeleri için iki aylık bütçeden Muhacirin Müdüriyetine yalnız 100 bin lira ayrıldığı ancak bunun yetmeyeceğinden acilen bir karar alınması isteniyordu. Çünkü bu tarih itibarıyla Şark vilayetlerine Sivas’tan 12 bin Konya’dan 3-5 bin, Malatya, Urfa, Elâzığ, Kayseri, Çorum, Yozgat, Kırşehir, Tokat, Karahisarışarki havalisinden ve Ankara vilayetinden 50-60 bin kişi hemen yola çıkmak için hazırlanmış ve her gün müracaata başlamıştı.90 Dâhiliye Vekâletinin bu isteğine karşı farklı tarihlerde bu muhacirlere yardımlar yapılmıştı. Bu yardımlar Harp bittikten sonra daha da fazlalaşacaktı. İcra Vekilleri 10.06.1923’te Şark muhacirlerinin memleketlerine iadesi ve meskenlerinin tamir ve inşası için 573.000 lira para tahsis etmiştir.91 Bu konu 22.11.1924 tarihinde kurulan Ali Fethi Okyar Hükûmetinin 27.11.1924 tarihinde Mecliste okunan Hükûmet programına da girmişti. Programa göre istilâ dolayısı ile yurtları düşmanın yakma ve tahribine maruz kalan, ahvali umumiyeleri muhacirin mertebesinde bulunan vatandaşların ihtiyaçlarının giderilmesi, iktisadî ve malî tedbirler alınması lüzumlu görülmüştü.92 Şark mültecileri namı için bu yıllarda bir kafa karışıklığı oluşmuş olmalı ki Dâhiliye Vekâleti 1 Ekim 1925 tarihinde tüm vilayetlere bir tamim yayınlayarak bu 89 Tuncay Öğün, Unutulmuş Bir Göç Trajedisi, Vilayât-ı Şarkıye Mültecileri (1915-1923), Babil Yayıncılık, Ankara, 2004, s. 42-43; Fuat Dündar, Modern Türkiye'nin Şifresi, İletişim Yayınları, 2. Baskı, İstanbul, 2008, s. 412-414. 90 BCA 30 10 0 0/ 116 806 5. 91 BCA 30 18 1 1/ 7 20 8. 92 TBMM Zabıt Ceridesi, Dönem: 2, C: 10, İnikad: 13, (27.11.1924) (1340), s. 397-410; Türkiye Büyük Millet Meclisi, C: 1, s. 98. 354 tabirle kimlerin kastedildiğine açıklık getirecek ve bu konuda yanlış anlamaların önüne geçmeye çalışacaktır. Buna göre Harbi Umumide Rusların işgal ettikleri memleketler ahalisinden olup işgalden evvel veya işgalde köy ve kasabalarını terk etmiş veya harp mıntıkası dâhilinde bulunmalarından dolayı orduca görülen lüzum üzerine mahalli ikametlerini terke icbar edilmiş olan Vilâyâtı Şarkiye ahalisine mülteci unvanı veriliyordu.93 Tamime göre 1929 senesinden itibaren Vilâyâtı Şarkiye mültecileri namının kaldırılacağı da belirtilmişti. Bu ifadeye yer verilmesi muhtemelen Şark mültecileri meselesinin bu tarihe kadar çözümlenmek istenmesinden ileri geliyordu. İşte bu Şark mültecileri için Hükûmet eldeki kısıtlı imkânlarla iaşe, iskân ve nakil problemini çözmeye çalışıyordu.94 Hükûmet, Şark vilayetleri mültecilerini imkânlar nispetinde peyderpey memleketlerine göndermekteydi. Bu konuda İmar Vekâleti tarafından yapılan işlerle ilgili olarak her ay halkı bilgilendirme kapsamında basına bilgi geçiliyordu. 1924 yılı temmuz ayında Şark Vilayetleri mültecilerinden İstanbul’da bulunanlardan Trabzon’a 374 ve Trabzon’dan Erzurum’a 181 kişi ki toplam 555 kişi, Hükûmet eliyle yerlerine sevk ve iade olunmuştu.95 Ancak Şark vilayetleri halkının memleketlerine iadesine yönelik Hükûmetçe takip edilen politikada kişilerin asli unsur durumuna göre hareket edilmekteydi. Mübadele İmar ve İskân Vekili Refet (Canıtez) tarafından 18.08.1924 tarihinde Adana İmar’a (Müdüriyeti) gönderilen şifrede; Trabzon, Gümüşhane, Erzurum, Erzincan, Tortum, İspir, Tercan, Bayburt, Van, Ahlat, Adilcevaz ve Edremit gibi kasabalar ahalisinden olan Türklerden arzu edenlerin Eylül nihayetine kadar sevklerine devam olunması istenirken, Kürtlerin daha önceden bildirildiği üzere sevk edilmemeleri isteniyordu.96 Yine Mübadele İmar ve İskân Vekâleti tarafından 9 Ekim 1924 tarihinde İzmir İmar’a (Müdüriyeti) gönderilen şifrede; İzmir’de "alıkonulan Kürtler"in kaç nüfus olduğu, nerelerden gönderildiği sorulmuştu.97 93 BCA 272 0 0 12/ 58 158 14 lef 55. 94 Menteşe vali vekili tarafından 7 Eylül 1925 tarihinde Dâhiliye Vekâleti'ne gönderilen yazıda; Menteşe vilayeti dahilinde altmış yedi hanede 394 Şark mültecisinin olduğu ve şimdiye kadar altı haneye 242 dönüm incir bahçesi ve 550 dönüm tarla dağıtıldığı bildirilmişti. Bkz. BCA 272 0 0 12/ 45 78 12. 95 Ayın Tarihi, 30.07.1924, Temmuz 1924. 96 BCA 272 0 0 11 19 94 15. 97 BCA 272 0 0 11/ 19 96 23. 355 Dâhiliye Vekâletinin [16] Haziran 1926’da tüm vilayetlere çektiği şifrede; "Harbi Umumide memleketlerini tek etmiş olan Vilâyâtı Şarkiye ahalisinden daha önce memleketlerine iade edilmekte iken bulundukları mahallerde alıkonulan Türk unsuruna mensup mültecilerin arzu ettikleri takdirde memleketlerine gitmelerine müsaade olunması" istenmekteydi.98 Şark mültecileri için Hükûmetin bu konudaki tutumu Maraş Vilayetine 22 Aralık 1926 tarihinde tekrar hatırlatılmıştı. İskân Müdüriyetince Maraş’ta bulunan Şark vilayetleri mültecilerinin Ermeni emvali metrukesinde adiyen iskânları, bu mültecilerden Türk unsuruna mensup olup da memleketlerine gitmek arzusunda olanlara müsaade edilmesi, gitmeyenlerin iskân edilmesi bildirilmişti.99 Hükûmet Şark vilayetlerine sadece Kürt unsuruna mensup olan kişilerin değil Türk olmayan Ermenilerin de yerleşmesini istememekteydi. Bu konuda Urfa Valisi İzzet’ten İmar ve İskân Vekâletine 10.01.1924’te yazılan yazıda; Millî Mücadeleden sonra dönen Ermenilerin peyderpey hudut dışına Urfa’dan çıkarıldıkları bildirilmişti.100 Görüldüğü üzere İttihat ve Terakki iktidarında başlayan Doğu vilayetlerindeki Türk nüfusu artırma politikası yeni Türk devletini kuran kadrolar tarafından da takip edilmişti. İstiklal Harbi yıllarında benimsenen politika Cumhuriyet’in ilk yıllarından itibaren daha da baskın bir şekilde devam ettirilecektir. Bu politikanın devam ettirilmesi gerektiğine dair düşünceleri iyice pekiştiren gelişme ise Kürtçü idealle 1925 yılında çıkan Şeyh Sait isyanı olmuştur. 1933 yılına gelindiğinde Şark mültecilerinden Cumhuriyet’in ilk on yılı içinde iskân görenlerin miktarı 9.145 ailede 35.017 nüfus olmuştu. Bunlara verilmiş yapılarla topraklar, borçlanma kanununa göre 20 yıl içinde ödenmek üzere verilmişti. Ancak daha sonra çıkan 21.07.1931 tarih ve 1866 numaralı kanunla bunlara verilen evlerin borçları affedilmiş ve bu kişilere temlik edilmiştir.101 98 BCA 272 0 0 12/ 61 176 14 lef 15. 99 BCA 272 0 0 12/ 51 111 5. 100 BCA 272 0 0 117 17 72 2. 101 T.C. Resmî Gazete, 30.07.1931, Sayı: 1860; İdare Dergisi, s. 157-158. 356 2.3.2. İsyanlar Nedeniyle Yapılan Nakil ve İskânlar Hükûmete göre Şeyh Sait isyanını doğuran sebepler arasında Doğu vilayetlerinin demografik ve sosyal yapısı da vardı. İşte bu yapıyı değiştirmek için isyanın hemen ardından çalışmalara başlanacaktır. Eski valilerden ve o sırada Çankırı mebusluğu yapan Abdülhalik Bey (Renda) Başvekil İsmet Paşa’nın emri ile isyan sahası ve o sahaya civar olan vilayetlerde bir tetkik seyahatine çıkmıştı. Abdülhalik Bey, seyahatine dair izlenimlerini bir rapor halinde 14 Eylül 1925 tarihinde mahrem notu ile Başvekil İsmet Paşa’ya sunmuştu. Abdülhalik Bey, resmi kayıtlara da dayanarak bölgenin demografik yapısı ile ilgili bilgiler vermişti. Buna göre Fırat’ın batısındaki Malatya da dâhil olduğu halde Fırat’ın şarkındaki vilayetlerde Kürt kayıtlı nüfus bir milyon yüz binden fazladır. Kayıt altına alınmamış ve gizli olan miktar bu miktardan fazladır. Türk nüfusu Kürt nüfusunun dörtte birinden daha azdır. Gizli ve yazılmayanlar da dâhil edilirse bu miktar beşte birden bile daha aşağı düşmekteydi. Abdülhalik Bey, bu tespit sonrası eğer bölgede tedbirler alınmazsa pek az zamanda Fırat’ın doğusundaki vilayetlerden vazgeçmek mecburiyetinde kalınabileceğini bunun için de ilk tedbir olarak menzil hatlarına Türk yerleştirilmesi gerektiğini belirtmiştir. Raporda; Bey ve ağaların, aşiret reislerinin nüfuzunun devam etmekte olduğu, bu gibi kişilerin isyanı teşvik ve idare edenlerle, bunların akrabalarını örfi idare mıntıkası haricine çıkarmak gerektiği ifade edilmişti.102 İsyan sonrası bölgede Dâhiliye Vekili Cemil Bey’in de (Uybadın) bir inceleme gezisine çıktığını daha önce yazmıştık. İşte bu farklı gözlerle yapılan incelemeler sonrasında Hükûmet, bölgenin demografik ve sosyal yapısını değiştirmek için 24 Eylül 1925 tarihinde "Şark Islahat Planı" adı altında bir programı kabul etmiştir.103 Plana göre, Van şehri ile Midyat arasındaki hattın batısında kalan Ermenilerden metruk araziye Türk muhacirleri yerleştirilecekti. Bunun için örfi idare mıntıkasındaki 102, s. 1-16. 103 Tan, a.g.e, s. 245-250. 357 vilayetlerde bulunan Ermeni malları Maliyece satılmayacak ve hatta Kürtlere icar dahi edilmeyecekti. Yugoslavya’dan gelmekte olan Türk ve Arnavutlar ile İran ve Kafkasya’dan gelecek muhacirler öncelikle Elâziz, Ergani-Diyarbekir, Elâziz-Palu-Kiğı, Palu- Muş arasındaki Murat Vadisi, Bingöl Dağı’nın doğu ve güneyi ve Hınıs, Murat vadileri, Muş Ovası, Van Gölü havzası, Diyarbekir-Garzan-Bitlis hatlarında iskân edilecekti. İsyanı teşvik ve idare edenlerle bunların akrabaları ve aşiret reislerinden Hükûmetin Şarkta kalmalarını uygun görmediği şahıslar, aileleriyle beraber Batı’da Hükûmetin göstereceği mahallere nakledilecekti. Terk edecekleri mallar ve arazi Hükûmetçe satın alınarak bedeli nakden verilecek veya nakledilecekleri mahallerde aynı kıymette emlak ve arazi verilecekti. Programda aşiret yapısının da ortadan kaldırılmasına dair maddeler yer almıştı. Aşiret yapısının ilgası ve halkın doğrudan hükûmetle temas ve hukukunun aracısız temini hususu peyderpey hayata geçirilecekti. Hükûmetin Şark isyanında dahli bulunan kişileri Batı vilayetlerine gönderme kararı aslında sadece bu bölgeye, bölge insanına has bir uygulama değildi. Osmanlıda isyan eden bir unsurun başka yerlere gönderilip iskân edilmesi böylelikle huzurun sağlanması bilinen bir uygulamaydı. Bu tarz uygulama Osmanlıdan miras Cumhuriyet kadroları tarafından da devam ettirilmiştir. Millî Mücadele günlerinde Konya’da çıkan isyanda da dahli görülen bazı kişiler Konya’dan uzaklaştırılarak Erzurum ve Bitlis vilayetlerine gönderilmişti. Bunların geçim sıkıntısı çektiklerinden dolayı kalan sürelerinin affı yönündeki zikredilen vilayetlerden gelen istekler bile Hükûmetçe muvafık görülmemişti. Bunun yerine bunlara yardım edilmesi ilgili vilayetlere önerilmişti.104 Şark Islahat programı gereğince daha önceki isyanlarda olduğu gibi Şeyh Sait isyanı sonrasında da bazı şahısların Doğu'dan Batı vilayetlerine nakli gerçekleşmişti. 104 BCA 30 18 1 1/ 3 17 20. 358 10.03.1926 tarih ve 3315 numaralı Kararname105 ile bazı şahısların Doğu'dan Batı vilayetlerine nakline dair karar alınmıştı. Ancak bu kararnamede düşünülemeyen bazı hususlar daha sonra düzeltilmişti. 3315 sayılı Kararname’ye ek olarak 25.06.1926 tarihinde bir kararname daha çıkarılmıştı. Kararname’ye göre Doğu’dan Batı vilayetlerine nakil ve adiyen iskân edilen şahıslardan bir diğerine yakınlığı bulunması hasebiyle ayrı ayrı mahallerde sevk edilmiş olanların sefalet ve mahrumiyet içerisinde kalarak sızlandıkları ve bunların bu suretle iskânları Hükûmetin zararına ve neticede birçok müşkülata da sebep olacağı anlaşıldığından kardeş, oğlu, damat ile ayrı ve iaşeleri kendilerine münhasır olan yakın akraba ve taallukattan birleşmelerinde idari bir mahzur düşünülmeyenlerin bir arada ikamet ve iskânlarına müsaade edilmesi kararlaştırılmıştı.106 Çıkan bu kararname gereğince Erzurum valisi Erzurum’dan 100, Beyazıt vilayetinden 7 olmak üzere toplam 107 nüfustan mürekkep mütegallibe ailenin 14 Kasım 1927’de koca ve babalarının yanlarına sevk edildiğini 16.11.1927’de Dâhiliye Vekâletine bildirmiştir.107 Hükûmet, Doğu'da başlatılacak olan köklü ıslahatın başarıya ulaşmasına engel olacak bazı şahısların Batı vilayetlerine nakillerine dair kararnamelerle almış olduğu tedbirleri daha da genişletmek için 19 Haziran 1927 tarih ve 1097 sayılı bir kanun çıkarttıracaktır. Kanun ile Doğu'da çıkan Şeyh Sait isyanı üzerine idari, askeri ve içtimai sebeplere binaen Batı vilayetlerine nakilleri kararlaştırılan aileler adi iskâna tâbi tutulacaklardı.108 Meclise 22 Aralık 1926’da arz edilen kanun tasarısının gerekçesinde; eski devirlerde Şark’ın her zaman tehlike teşkil edecek mahiyette ihmal edilmiş bir vaziyette bırakıldığı, bölgenin mütegallibelerin idare ve nüfuzu altına verildiği, bu durumun bölgede düşünülen ıslahat programının tatbik ve icrası başlamadan giderilmesi gerektiği ifade edilmiştir. Tasarıya göre muhitte zarar ve fesat çıkaran mütegallibenin, kendilerine ruhani bir sanat ve mevki vererek masum halkı kandırarak 105 Yapmış olduğumuz araştırmalarda bu kararnameyi görme şansımız olamadı. Ancak zeyl kararnamesine bakılacak olursa bu kararnamenin Doğu vilayetlerinden Batı vilayetlerine nakil işlemine dair bir konuya sahip olduğunu anlıyoruz. 106 BCA 30 18 1 1/ 18 27 3. 107 BCA 272 0 0 11/ 23 119 24. 108 İskân Tarihçesi, Hamit Matbaası, İstanbul, 1932, s. 81. 359 hükûmet icrasını engellemeye çalışan şeyhlerin ve bunların tuzaklarına kapılarak Doğu’da yapılacak ıslahata engel olabilecek kabiliyetteki zararlı şahıslar ile idam veya ağır bir ceza ile mahkûm edilen ve Suriye, Irak ve İran’a firar ederek aleyhte hareket eden muzır şahıslara mensup ailelerin ve Doğu hapishanelerindeki mahkûmların ıslahat mıntıkalarından uzaklaştırılmalarında kati zaruret vardı. Bu şahıslar ıslahat mıntıkasında bulundukça, yenileme ve ilerleme uğruna yapılacak teşebbüsler ve teşkilattan faydalı bir netice elde edilemeyecekti. Hükûmetin bu kanun tasarısı Dâhiliye ve Adliye Encümenleri tarafından 02.01.1927 tarihinde uygun bulunmuş,109 ardından Mecliste 18-19 Haziran’da müzakere edilerek kabul edilmişti. Kanun, Meclisteki 287 azadan oylamaya katılan 120’sinin tamamının oyunu almıştı. 166 aza bu oylamaya katılmamıştı.110 Kabul edilen; "Bazı Eşhasın Şark Menatıkından Garb Vilayetlerine Nakillerine Dair Kanun" ile idarî, askerî ve içtimaî sebeplere binaen Şark idarei örfiye mıntıkası ile Beyazıt vilayetinden 1.400 kadar şahsın ve bu şahısların aileleri ile seksen asi ailesinin ve zikredilen mıntıkalarda ağır ceza mahkûmlarının Batı vilayetlerine nakli için Hükûmet’e yetki verilmişti. (md.1) Nakil muamelesi 1927 senesi Ağustos nihayetine kadar sonlandırılacaktı. Nakledilen şahıslardan ürünü bulunanların aileleri Kasım nihayetine kadar mahallerinde kalabileceklerdi. Nakledilenlerden muhtaç vaziyette bulunanlar mahalli müretteplerine kadar Hükûmet tarafından nakil ve yolda ve iskân muamelelerinin sonlanmasına kadar nakledildikleri mahallerde iaşe olunacaktı. Nakledilenler iskân edildikleri mahallerde borçlanma kanununa tevfikan derhal adiyen iskân olunacaktı. Nakil ve iskân edilenler Hükûmetin Batı vilayetlerinde gösterdiği mıntıkalarda iskân mahallerini terk etmemek koşuluyla seyahat serbestisine sahiptiler. Ancak örfi idare mıntıkasına oralardan seyahat edemeyeceklerdi. 19 Haziran 1927 tarihinde çıkarılan bu kanunun ardından Doğu’dan Batı’daki birçok vilayete dağınık yerleştirme suretiyle nakiller başlamıştı. Dâhiliye Vekâletinden Aksaray vilayetine 24.08.1927 tarihinde yazılan yazıda; Şark vilayetlerinden Urfa, Genç, Çapakçur, Mardin, Palu, Suruç, Nusaybin ve Bitlis’ten 109 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: II, C: 33, İçtima Senesi: IV, s. 153. 110 19 Haziran 1927 tarih ve 1097 sayılı Kanun; Resmî Cerîde, 04.07.1927; TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: II, C. 33, İçtima Senesi: IV, s. 274. 360 nakledilen şahıslara Arapsun’da 21 hane ve 4 dükkân verilerek bunların iskânı işinde kesinlikle bir fenalığa mahal verilmemesi istenmişti.111 Yine nakledilen şahıslara yardım için 13.10.1927 tarihinde Adana112 ve Balıkesir vilayetlerine113 3000’er lira ödenek gönderilmişti. Görülüyor ki bir vilayete birden çok yerden nakil işlemi gerçekleştirildiği gibi birçok farklı vilayete de nakil işlemi serpiştirme suretiyle gerçekleştirilmişti. Yapılan bu nakillerde uygulamaya dair bazı şikâyetler ya da memnuniyetsizlikler de görülmekteydi. Balıkesir valisi Dâhiliye Vekâletine 26.09.1927 tarihinde; Van, Beyazıt ve Diyarbekir vilayetlerinden nakledilen 41 hane nüfusa, ihtiyaçları olan hane, dükkân, tarla, bahçe vs. gibi gayrimenkuller verildiğini ancak bu kişilerin kendilerine verilen yerlerin memleketlerinde sahip olduklarının eşdeğeri olmadığı gerekçesiyle vaziyetten memnun olmadıkları ancak vilayet merkezinde bunlara başkaca verilecek emvali metruke olmadığı için şimdilik Hükûmetten bir şey istemediklerine dair kendilerine tasdikli senet verip beklemeye geçtiklerini bildirmişti.114 Şeyh Sait isyanı ve bu isyanı takip eden şekavet hadiseleri ile alakalı olmasa da bu mıntıkada gerçekleştirilecek tenkil tedbirleri arasında bazı ailelerin Batı’ya nakli de gerçekleştirilmişti. Güvenlik kaygısı ile aceleye getirilerek gerçekleştirilen nakil kararının alındığı 19 Haziran 1927 tarihinden sadece altı ay sonra Mecliste 5 Aralık 1927 tarih ve 1178 sayılı kanun ile "Bazı Şahısların Şark Mıntıkalarından Garp Vilayetlerine Nakilleri Hakkındaki Kanun Hükmünün Kaldırılmasına Dair Kanun" kabul edilmişti. Hükûmet tarafından Meclise sunulan 30.11.1927 tarihli kanunun gerekçesinde; 1097 numaralı kanunun verdiği salahiyetle bazı şahıs ve ailelerin Batı vilayetlerine tenkil harekâtı sebebiyle nakledilmiş oldukları, yapılan tesirli inzibati hareketler sayesinde artık bu gibilerin mahallerine iadelerinde idari, siyasi ve içtimai mâni kalmadığından bunların memleketlerine iadesinin uygun görüldüğü belirtilmişti. Mecliste Kanun tasarısının müzakeresi sırasında söz alan Dâhiliye Vekili Şükrü Kaya; 111 BCA 272 0 0 12/ 54 133 15 lef 1-2. 112 BCA 272 0 0 80/ 4 11 4. 113 BCA 272 0 0 80/ 4 10 17 lef 4. 114 BCA 272 0 0 12/ 54 135 13. 361 Şeyh Sait vakasıyla ortaya çıkan taarruz kâr kuvvetin mukavemetinin kırıldığını, isyan sahası olan yerlerde diğer vilayetler gibi normal bir idarenin tesisi zamanının geldiğini, o zaman alınması zaruri ve lüzumlu olan bu tedbirin beklenilen faydayı verdiğini, bütün bu tedbirlerin ise orada tesis edilecek normal ve sivil idarenin başlangıcı olduğunu, devlet tesis ve teşkilinden beklenen ilk gayenin memlekette tabii idareyi tesis etmek ve vatandaşların hakkını, menfaatini muhafaza etmek ve huzur ve asayişini pürüzsüz temin etmek olduğunu, bu gayeye ancak muntazam bir kuvvet sayesinde ulaşılabileceği, kanunları hâkim kılmak için icabında cebir ve şiddeti kullanmak ve kanunu hâkim kıldıktan sonra tekrar eski tabii hali iade etmenin gerektiğini ifade etmişti. Şükrü Kaya’dan sonra söz alan Trabzon Mebusu Hasan Bey (Saka)115 kanun tasarısının ikinci maddesinde yer alan tagallüp kelimesinin anlamının ne olduğuna dair bir açıklık getirilmesini istemişti. Şükrü Kaya: "Buradaki tagallüp; sırf Şarktaki bazı hususi vaziyetleri ifade eden ve isyan, şekavetle müterâfik olarak itiyat edilmiş tagallüptür ki; Şarkta bunun manası vazıh ve sarihtir. (…) Öteden beri isyanı ve şakâveti ihtiyar etmiş, kanun tanımamış kimseler varsa memleketlerine iade olunmayacaklardır. Bunun manası budur" sözü ile kelimenin şekavet, isyan ve tagallübü itiyat haline getiren kişiler için ve münhasıran Şark’ta bazı idari tedbirlerin tatbik edildiği vilayetlere mahsus olduğunu ifade etmiştir. Gaziantep Mebusu Reşit Bey116 de yine Hasan Bey gibi tagallüp kelimesinin yanlış anlaşılarak Batı’ya bazı adamların gereksiz yere nakledildikleri eleştirisine karşılık Şükrü Kaya; kelimenin hiçbir vakit yanlış anlaşılmadığını, Batı’ya nakledilen adamların hepsinin birer birer nakilleri lüzumlu olduğu için sevk ve nakledildiklerini ve o lüzum kalktığı içindir ki içlerinde tagallübü ve isyanı ve şekaveti toplu olarak alışkanlık haline getirmeyenlerin memleketlerine iade olunacaklarını ifade etmiştir. Ardından geçilen oylama sonrası kanun tasarısı Mecliste kabul edilmiştir.117 Kabul edilen Kanun ile 1097 numaralı Kanun gereğince Batı vilayetlerine nakledilen şahıslardan Şeyh Sait vakası ve müteakip şekavet hadiseleri ile bilfiil alâkadar olmayan ve nakil olundukları 115 TBMM Albümü 1920-2010, C: 1, s. 172. 116 A.e., s. 149. 117 Resmî Cerîde, 12 Aralık 1927, Sayı: 759; TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: III, C: 1, İçtima Senesi: I, TBMM Matbaası, s. 83-86. 362 mıntıkalarda suiahvâli görülmeyenler hakkında mezkûr kanun hükmünün kaldırılmasına Hükûmet yetkili kılınmıştı. Bu kanun bir af kanunu değildi. Yalnızca altı ay önce tenkil harekâtının selâmeti açısından aceleyle gerçekleştirilmiş nakil kararına yönelik yapılan bir düzenleme olmuştur. Kanunun ikinci maddesinde bu kanunun bir af kanunu olmadığı anlaşılmaktaydı. İkinci maddede; "mahallerinde öteden beri şekavet, isyan ve tagallübü itiyat edenlerle aileleri ve Batıdaki mahalli müretteplerinden firarla eşkıyaya iltihak edip bu kanunun tarihi neşrinden itibaren üç ay zarfında dehalet etmeyen şakilerin aileleri hakkında 1097 numaralı kanun hükmü meridir" denilmişti. Görülüyor ki Hükûmet, şekavet, isyan ve tagallübü itiyat eden kişilere asla müsamaha göstermemiş, Kanun’la 1097 sayılı Kanun gereğince Batı’ya gönderilen herkesin tekrar Doğu vilayetlerine gelmesine müsaade edilmemişti. 1178 sayılı Kanun’un kabulünün hemen ardından Hükûmet, Batı vilayetlerine nakledilmiş olan kişilerden tekrar eski yerlerine dönmek isteyenleri çıkardığı kararnâmeler ile eski yerlerine geri göndermeye başlamıştı. Bu konuda bilinen bazı kararnâmeler şunlardı: 18.01.1928 tarih ve 6078 sayılı kararname ile 10 şahsın,118 22.01.1928 tarih ve 6091 sayılı kararname ile 321 şahsın,119 30.01.1928 tarih ve 6103 sayılı kararname ile 248 şahsın,120 08.02. 1928 tarih ve 6162 sayılı kararname ile 136 şahsın,121 19.02.1928 tarih ve 6209 sayılı kararname ile 63 şahsın,122 07.03.1928 tarih ve 6291 sayılı kararname ile 188 şahsın,123 11.03.1928 tarih ve 6306 sayılı kararname ile 41 şahsın,124 08.04.1928 tarih ve 6401 sayılı kararname ile 152 sahsın,125 18.04.1928 tarih ve 6450 sayılı kararname ile 51 şahsın, 126 13.05.1928 tarih ve 6302 sayılı kararname ile 46 şahsın, 12724.06.1928 tarih ve 6801 sayılı kararname ile 76 118 BCA 30 18 1 1/ 27 75 8. 119 BCA 30 18 1 1/ 27 76 1. 120 BCA 30 18 1 1/ 27 76 18. 121 BCA 30 18 1 1/ 27 79 17. 122 BCA 30 18 1 1/ 27 82 4. 123 BCA 30 18 1 1/ 28 15 6. 124 BCA 30 18 1 1/ 28 16 1. 125 BCA 30 18 1 1/ 28 20 16. 126 BCA 30 18 1 1/ 28 23 5. 127 BCA 30 18 1 1/ 28 30 17. 363 şahsın,128 03.10.1928 tarih ve 7184 sayılı kararname ile 164 şahsın129 eski yerlerine geri gitmelerine izin verilmiştir. Görülüyor ki sadece bu bilinen kararnâmelerle birlikte tekrar eski memleketlerine iade edilen kişi sayısı 1.496 kişi idi ki bu sayı da isyan sonrasında Batı’ya nakledilen kişi sayısı içerisinde önemli bir yekûnu teşkil etmekteydi. 1178 sayılı Kanun’un kapsamı daha sonra 9 Mayıs 1928 tarih ve 1239 sayılı "Şark Mıntıkasında Muayyen Vilayet ve Kazalarda Ceraim Takibatı ile Cezalarının Tecili Hakkında Kanun"130 ile genişletilecektir. Kabul edilen kanunun ikinci maddesi ile Şeyh Sait vakası ve müteakip şekavet hadiselerde doğrudan doğruya veya dolayısı ile methaldar bulunanlar ile bu hadiselerin vukuundan itibaren 23 Kasım 1927’ye kadar geçen müddet zarfında Diyarbekir, Elâziz, Van, Bitlis, Hakkâri, Mardin, Urfa, Siirt, Beyazıt ve Malatya vilayetleri ile Besni, Hınıs ve Kığı kazalarında efrat tarafından ika olunan cürüm ve kabahatlerle zanlı veya mahkûm olanların haklarındaki takibatın icrası veya hükümlerin infazı tecil edilmişti. Bu 1239 numaralı Tecili Takibat Kanunu gereğince 27.06.1928 tarih ve 6815 sayılı kararname ile Şark vilayetleri örfi idare mahkûmlarından olup 1097 sayılı Kanunla Batı vilayetleri hapishanelerine nakledilen ve tahliye edilen mahkûmlardan memleketlerine iadelerinde mahzur görülmediği tahkik edilmiş olan 1.386 şahsın memleketlerine iadeleri,131 yine 29.07.1928 tarih ve 6945 sayılı kararname ile 25 şahsın,132 11.11.1928 tarihli kararname ile 41 şahsın,133 26.12.1928 tarihli kararname ile 17 şahsın,134 17.04.1929 tarih ve 7899 sayılı kararnâme ile 17 şahsın135 eski yerlerine dönmeleri İcra Vekilleri tarafından kabul edilmişti. Böylelikle Hükûmet, hem isyanın o ilk günlerinde aceleye getirilerek verilmiş olan kararı değiştirmiş hem de ülkede ve bölgede bir normalleşme sürecini başlatmış 128 BCA 30 18 1 1/ 29 40 16; T.C. Resmî Gazete, 26.07.1928, Sayı: 948. 129 BCA 30 18 1 1/ 30 59 18. 130 T.C. Resmî Gazete, 14.05.1928, Sayı: 888; TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: II, C: 4, İçtima Senesi: I, s. 60-62. 131 BCA 30 18 1 1/ 29 41 10. 132 T.C. Resmî Gazete, 23.08.1928, Sayı: 972. 133 BCA 30 18 1 2/ 1 4 10. 134 BCA 30 18 1 2/ 1 11 9. 135 T.C. Resmî Gazete, 04.08.1929, Sayı: 1258. 364 oluyordu. Ancak Hükûmetin bu olumlu yaklaşımı daha sonraki yıllarda ortaya çıkan bazı isyanlar sebebiyle mecburen ortadan kalkacaktır. Yani şartlar bir nevi Hükûmeti tekrardan Şeyh Sait isyanı sonrası belirlemiş olduğu tutum doğrultusunda hareket etmeye zorlamıştır. Hatırlanacağı üzere Ağrı bölgesinde Zilan isyanı ile alakalı görülen 230 şahsın 04.10.1931 tarihli kararname ile 136 yine Sason’da 3.577 kişinin, Tunceli isyanlarında da tespitlerimize göre 16.500 kişinin Batı vilayetlerine nakil ve iskânlarına137 karar verilmişti. Bu nakillerden asayiş kısmında ayrıntılı bir şekilde bahsettiğimiz için tekrara kaçmamak adına bu nakilleri yeniden ele almayacağız. 2.3.3. Batı'ya Nakledilenlerin Tekrar Eski Memleketlerine İadeleri 07.08.1946 tarihinde işbaşına gelen Recep Peker Hükûmetinin Mecliste 14 Ağustos 1946 tarihinde okunan programında; "Vatandaşları bir taraftan diğer tarafa nakle ait kanunların Hükûmete verdiği yetkiyi kullanmayacağız. (…) Haklarında bu kanun hükümleri tatbik edilen vatandaşlardan yurtlarına dönmeleri mümkün görüleceklerin peyderpey ihtiyari olarak memleketlerine gitmeleri konusu üzerinde incelemeler yapılacaktır"138 cümlesine yer verilmişti. Hükûmet programında vaat ettiği bu hususa gerçekten sadık kalmıştı. 14.08.1946 tarihinden sonra 2510 ve muadili 2848 sayılı kanunların Hükûmete verdiği yetkiye dayanılarak yeniden nakil kararı alınmamıştı. Bu tarihten itibaren 885, 1097, 2510 ve bunu tadil eden 2848 sayılı kanunlara dayanılarak çeşitli sebeplerle Doğu’dan Batı’ya nakledilen vatandaşlardan Hükûmet programı gereğince yurtlarına dönmeleri mümkün görüleceklerin peyderpey ve ihtiyari olarak memleketlerine dönmeleri konusu incelenmişti. Bu tarihe kadar muameleleri tamamlanan 2.504 vatandaş hakkında evvelce alınmış olan nakil kararlarının kaldırılmasında mahzur olmadığı anlaşılan 69 ailede 448 nüfusa ait nakil kararlarının kaldırılmasına Bakanlar Kurulunca 136 04.10.1931 11825 nolu kararname; BCA 30 18 1 2/ 23 69 7. 137 BCA 30 10 0 0/ 116 805 26. 138 Türkiye Büyük Millet Meclisi, C: 1, s. 410-428. 365 karar alınmış ve kendilerine tebliğ edilmişti.139 Batı vilayetlerinden tekrar eski yerlerine nakledilenler arasında meşhur Cemil oğulları ailesi de vardı. Bu aileye mensup olanlara dair 27.02.1947’de Bakanlar Kurulunca 04.08.1936, 19.03.1940 tarihli ve 2/5138 ve 2/13121 sayılı nakil kararlarına dayanılarak Kırklareli, Samsun,140 Burdur, İzmir, Kastamonu ve Kütahya illerine nakledilmiş olan kişilere ait kararların kaldırılması kabul edilmişti.141 Hükûmet tarafından yeni nakiller için Hükûmet uhdesinde olan yetkinin kullanılmayacağı 14 Ağustos 1946’da programda taahhüt edilmişti. Şimdi sıra hali hazırda yürürlükte olan 2510 sayılı Kanunun bazı maddelerinde düzenlemeler yapmaya gelmişti. 2510 sayılı İskân Kanunu’nun yürürlüğe giriş tarihinden itibaren üzerinden on üç yıl geçmişti. Kanunun bazı maddelerinin kaldırılmasına, değiştirilmesine ve bu kanuna yeniden bazı madde ve fıkralar eklenmesine dair 5098 sayılı Kanun kabul edilmiştir. Mecliste 18.06.1947 tarihinde tasarının müzakeresi sırasında ilk sözü CHP Tunceli Milletvekili Necmeddin Sahir Sılan almıştı. Sılan, Hükûmeti bu husustaki cesaretinden dolayı kutlayarak sözlerine başlamıştı. Sılan, daha sonra tasarının içeriğine girerek nakledilen kişilerin mallarını tasfiye ederken işin süre olarak aceleye getirildiğini, araya 1939 depreminin girmesinden dolayı ilgili birimlerin yeterince çalışamadığı ve de birtakım haksızlıklar yaşandığını söylemiş ve bu yeni kanun ile bu haksızlıkların giderilmesine yönelik düzenlemelerin de olmasını istemiştir. CHP Kastamonu Milletvekili Geçici Komisyon Sözcüsü Muzaffer Akalın, Necmeddin Sahir Sılan’ın bu isteğine karşılık her muamelede işi tatbik eden kişilerin vazifelerini suiistimal etmeleri, kanunsuzluk yapabilmeleri hata işlemlerinin mümkün olduğunu bu hataları işleyenlerin hakkında cezai ve hukuki bakımdan kanunî takibata girişmenin mümkün olduğundan kanuna ayrıca hususi bir hüküm konulmasına lüzum 139 BCA 30 10 0 0/ 14 81 2 lef 4. 140 Hükûmetin zorunlu göçe tabi tuttuğu kişilere yaptığı yardımlar konusunda Samsun örneği için bkz. Önder Duman, "Cumhuriyet'in İlk Yıllarında Doğu Anadolu'dan Samsun'a Zorunlu Göç ve İskân", Karadeniz İncelemeleri Dergisi, 2016; (21): ss. 215-224. 141 BCA 30 18 1 2/ 113 16 14. 366 görülmediğini ifade etmiştir. Akalın’ın ardından söz alan CHP Erzincan Milletvekili Sabit Sağıroğlu, bu kanun tasarısı hakkında Hükûmeti tebrik ederken geçmişte yapılanları haksızlık olarak nitelemiş ve yapılan haksızlıkların gelecekte de tekrarlanmaması konusunda Hükûmeti şu sözlerle uyarmıştı: "Hükûmet bu haksızlıkları tamir ederken, bu haksızlıkları ortadan kaldırırken yeniden oraya gidecek birtakım vatandaşlar gene birtakım haksızlıklarla karşılaşmasınlar. Bunların tasfiye edilen emvali vardır. Bu iş o kadar tuhaf olmuştur ki, bir kazada 5 bin lira kıymetinde arazisi olan bir adam o kazada bu gibi işlerle uğraşan birtakım adamlar, memurlarla anlaşmışlar ve bunlar ilân edilmiş gibi hiç kimsenin gelemeyeceği bir yere bir ilân asmışlar ve 5 bin liralık yerleri 300 liraya almışlardır. Sonra bu 300 liraya alınan yerler yine başka adamlara 5 bin liraya satılmıştır." Tasarının tümü hakkında başka söz isteyen olmamış ve oylamaya geçilmiştir. Kabul edilen "İskân Kanununun Bazı Maddelerinin Kaldırılmasına, Değiştirilmesine ve Bu Kanuna Yeniden Bazı Madde ve Fıkralar İlâvesine Dair Kanun" ile 1934 yılında çıkan İskân Kanunu hayli değişikliğe uğramıştır. Kanun’un ikinci maddesiyle, 2510 sayılı Kanun’un 2848 sayılı Kanunla değiştirilen 8. maddesi değiştirilmişti. Buna göre, ülke içinde herhangi bir vatandaşın bir yerden diğer bir yere nakli hususu, bunların ancak sağlık şartları, jeolojik olaylar ve afetler yüzünden bulundukları yerde barınma ve geçinme imkânlarının kalmaması hallerinde gerçekleşebilecekti. 2510 sayılı Kanunun 2. maddesi Türkiye’yi mıntıkalara ayırmıştı. Artık bu kanun tarihinden itibaren iskân bakımından memleketin mıntıkalara ayrılmasına lüzum görülmemişti. Bu düşünceyle yeni kanunda mıntıkalara ait hükümler yürürlükten kaldırılmıştır. Yalnız Bakanlar Kurulu kararıyla evvelce iskân ve ikametin yasak edildiği bir kısım yasak bölgelerin yine bu şekilde kalması ve buralarda ikamet yine Bakanlar Kurulu kararıyla mümkün olacaktır. Hatırlanacağı üzere bu yasak bölgeler Ağrı, Sason, Tunceli ve Zilan’da idi. Kanun ile Bakanlar Kurulu kararıyla nakledilmiş olanların mürettep yerlerinde oturma mecburiyetiyle haklarındaki bütün kayıtlar kaldırılmıştı. Bu kanunun yürürlüğe girmesiyle serbest kalacak olanlar hakkında aşağıdaki esaslar dâhilinde muamele yapılması kararlaştırılmıştı: 367 "1. Yasak bölge olarak tespit edilmiş yerler halkından olup da bu Kanun’un neşrinden itibaren bir yıl içinde iskânını isteyenlerden muhtaç olanlar eski illerinde veya bu illere civar illerde yerleştirilebilir. Bu takdirde bunlara mürettep yerlerinde evvelce verilmiş olan yapı ve topraklar 2510 sayılı Kanun’un 39. maddesi hükmüne göre geri alınır." "2. Birinci bentte tasrih edilen yerler dışında kalan bölgeler halkından olup da 2510 sayılı Kanun’un, 27. maddesi gereğince geride bıraktığı gayrimenkuller karşılığında istihkak mazbatası verilmek suretiyle malları devlete intikal etmiş ve aynı kanunun 28. maddesi gereğince mürettep yerlerinde ellerindeki mazbatalara mukabil hiç mal almamış olanlara mazbata muhteviyatı olan malları tamamen geri verilir. Buna imkân bulunmadığı hallerde mazbata muhteviyatı dört misli üzerinden Hazinece nakden ödenir. Ellerindeki mazbataları muhteviyatının tamamına veya bir kısmına mukabil mal almış olanların namlarına tescil edilmiş olsun olmasın bu malları geri alınmaz. Ancak istihkak mazbatasında bakiye kalan miktar hakkında yukarıdaki hükme göre muamele yapılır. İstihkak sahibi olanların 1948 yılı sonuna kadar bulundukları yerlerin en büyük mülkiye üstüne başvurmaları ve Hazinece de bu gibi istihkakların 1949 yılı sonuna kadar ödenmesi mecburidir." "3. 2510 sayılı Kanun’un 27. maddesi gereğince kendileri tarafından veya Hükûmetçe tasfiye edilmeyen mallar üzerinde bu gibiler her türlü tasarrufta serbesttirler. Hükûmetçe tasfiye olunmuş ve satış bedelleri sahiplerine ödenmiş veya ödenmek üzere emanete alınmış gayrimenkuller hakkında hiçbir iddia dinlenmez. Sahiplerinin hakları ancak bu bedellere inhisar eder. Kendi yurtlarına dönenler Hükûmetin uhdesinde veya idaresinde veya emanette bulunan menkul veya gayrimenkul mallarını tasarruf etmek isterlerse bu tasarruf tarihinden itibaren mürettep yerlerinde kendilerine Hükûmetçe iskân yoluyla verilen gayrimenkuller 2510 sayılı Kanun’un 39. maddesi hükmüne göre geri alınır." Kanun’un 13. maddesine göre, "2510 sayılı Kanun’un 2848 sayılı Kanunla değiştirilen 2. maddesi, 2510 sayılı Kanun’un 7. maddesinin (A) ve (B) fıkraları, 2510 sayılı Kanun’un 2848 sayılı Kanunla değiştirilen 10. maddesinin C ve Ç fıkraları, 2510 sayılı Kanunun 2848 sayılı Kanunla değiştirilen 11. maddesi 2510 sayılı Kanunun 12. maddesi, 2510 sayılı Kanunun 2848 sayılı Kanunla değiştirilen 13. maddesi, 2510 sayılı Kanun’un" 14, 26, 27, 28. maddeleri kaldırılmıştır.142 Bu kaldırılan maddeler ile aşiret reis, bey, ağalar ile şeyh olanların nakil kararları, aşiretlerin dağınık olarak iskânları, ana dili Türkçe olmayanların toplu olarak iskân edilmelerine dair uygulama, yeniden yasak bölge kararının alınabilmesi için Hükûmetçe karar alabilme yetkileri kaldırılıyordu. 142 18.06.1947 tarih ve 5098 sayılı Kanun; T.C. Resmî Gazete, 24.06.1947, Sayı: 6640; TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: VIII, C: 6, Toplantı: 1, TBMM Matbaası, Ankara, 1947, s. 406-419. 368 5098 sayılı Kanun’un yürürlüğe girmesinden yaklaşık bir yıllık süre geçtikten sonra uygulamanın ne durumda olduğu bölge milletvekillerinden Necmeddin Sahir Sılan tarafından Bakan’a verilen bir soru önergesi ile öğrenilmek istenmiştir. Tunceli Milletvekili Sılan, Meclise 6 Mart 1948’de; 5098 sayılı Kanun’a göre eski yerlerine dönmekte serbest kalmış olanların döndükleri yerlerdeki durumları ile yasak bölge halkından olanların iskân işlerini düzenlemek ve bir an evvel üretici hale getirilmelerini temin eylemek için alınan tedbirler hakkında Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanı Behçet Uz tarafından cevaplandırma isteği ile bir soru önergesi vermişti. Bakan Uz’un 19 Nisan 1948 tarihli açıklamalarına göre Kanun’un yayınlanmasından sonra bu vatandaşlardan eski yerlerine dönmek isteyen 3.033 hanede 11.388 nüfus gidecekleri yerlere kadar Hükûmetçe parasız gönderilmişti. Eski yerlerine dönen bu vatandaşlardan 1.185 hanede 5.931 kişi yasak bölge ahalisinden ve 1.848 hanede 10.457 nüfus da yasak bölge dışı halkındandı. 5098 sayılı Kanun’un; yalnız yasak bölge halkının iskânını kabul eylediği ve bu bölge haricindeki yerler ahalisinin yerleştirilmeleri hakkında bir hüküm ihtiva etmediğinden Bakanlık yalnız yasak bölge halkının iskânları mevzuu ile uğraşmaktaydı. Ancak geriye dönmek ve iskân edilme istekleri Kanun’un neşrinden iki-üç ay sonra başlamış olduğu için kış mevsiminin yaklaşmasından dolayı bu vatandaşlar 1948 yaz aylarında daimî olarak iskân edilmek üzere daimî oturacakları yerler civarında geçici olarak yerleştirilmişlerdi. Yasak bölge halkının eski yerleri civarına döndükleri tarihten itibaren kendilerine 800 ton yemeklik buğday verilmiş ve ayrıca iaşe ve diğer zaruri masrafları için 1947 bütçesinden 142.361 lira sarf edilmiş ve sıhhi durumları ile yakından ilgilenilmişti. Yasak bölge halkına evlerinin inşası için kereste ve diğer malzeme mahallerine sevk edilmiş, bunların bir an evvel üretici hale gelebilmeleri için de ayrıca 1948 yılı bütçesinden 179.560 liralık ödenek mahalline gönderilmişti. Bununla birlikte Bakan, sözlü sorudaki yasak bölge halkından olup da eski yerlerine dönmek istemeyen ve evvelce yerleştirildikleri yerlerde kalmak isteyenler için bunların 5098 sayılı Kanun gereğince artık iskânla bir alâkaları kalmadığından haklarında iskân yardımlarının idame ettirilmesine kanunen imkân olmadığını ifade etmişti. Söz alan diğer bir isim soru sahibi Sahir Sılan olmuştu. Sahir Sılan, Tunceli’ye dönenlerin üç gruba ayrıldığını bunların; 369 "1. Esasen serbest bölgeden olanlar; 2. Yasak bölge halkından bulunanlar; 3. Boşaltılmış bölge halkından olanlar" olarak saymış ve sınıflandırmıştır. Sılan bu tarih itibarıyla "yalnız Tunceli ile Erzincan ilinde, sayıları on bini geçmiş bulunan bu vatandaşlara ilâveten, kış mevsiminin bastırması üzerine Batıdaki mürettep yerlerinden ayrılmayan ve fakat bu yıl içinde dönmeleri melhuz ve hatta muhakkak bulunan daha on bin kadar yurttaş"ın eski yerlerine dönüşlerinde, ilk kafilelerin karşılaştıkları zorluklarla karşılaşmamaları için Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığının gerekli tedbirleri tamamlamasını istemiştir. Sılan’ın konuşmasında Hükûmetten istediği konulardan biri de yıllardan beri Batı'da yerleşmiş ve o yerlere intibak etmiş, çalışma zevkini tatmış bulunan bu vatandaşların mürettep yerlerinde kalmaları halinde, 5098 sayılı Kanun’dan önce haklarında tanınmış olan iskân hakkının kaldırılmamasıydı. Sılan’ın değindiği bir diğer husus; yasak bölge halkından olanlar için kanunun yürürlüğe girmesinden itibaren bir yıl olarak tespit edilmiş olan müracaat müddetinin kış mevsimi zarureti ile olduğu kadar, diğer bazı sebeplerle de henüz Batı’dan Doğu’ya dönmemiş olan on binlerce vatandaşın olduğu ve bunların arasında yasak bölge halkından olanların da bulunduğu, mevzuubahis Kanun 24 Haziran 1947 günü yürürlüğe girdiğinden geride kalanlardan 24 Haziran 1948 gününe kadar maruz sebeplerle yerlerine dönemeyenlerin bu haklarını kaybetmemeleri için hazırlanacak kanun tasarısında bu müddetin iki yıl olarak tespit edilmesiydi.143 5098 sayılı Kanun’un bazı maddeleri bir yıl sonra 28. 06. 1948 tarih ve 5227 sayılı Kanunla tekrar bir düzenlemeye tâbi tutulmuştu. Bu duruma sebep; Ağrı, Bingöl, Bitlis, Diyarbakır, Erzincan, Erzurum, Hakkâri, Siirt, Tunceli ve Van illeri halkından Batı’ya nakledilip tekrardan Doğu'ya iadeleri sırasında bunların devletten alacağı yardımlardı. Kanun teklifi Tunceli Milletvekili Necmeddin Sahir Sılan tarafından Meclise 07.06.1948 tarihinde sunulmuştu. Kabul edilen kanuna göre 5098 sayılı 143 TBMM Tutanak Dergisi, C: 11, Dönem: 8, Toplantı: 2, (19 Nisan 1948), s. 75-81. 370 kanunun yürürlüğe girmesinden sonra bir kısım vatandaşların Batı’daki yerlerinden Doğu illerindeki eski yerlerine göç edebilme süresi bir yıldan iki yıla çıkarılmıştı. Yine nakledilenlerden 5098 sayılı Kanun ile serbest duruma girmiş olanlardan mürettep yerlerinde kalanların kazanılmış iskân haklarına halel gelmeyecekti.144 Kanun ile böylelikle Batı’ya nakledilenlerin tekrar eski memleketlerine dönme izni verilmesiyle birlikte Batı’da kalmak isteyenlerin iskân kanununun kendilerine sağlamış olduğu imkânlardan artık yararlanılamayacağına dair düşünce ve endişe içinde olanlar artık bu madde ile rahat bir nefes almışlardır. 02.06.1949 tarih ve 5420 sayılı Kanunla 5098 sayılı Kanun’un geçici 2. maddesine bazı fıkralar eklenmişti.145 Kabul edilen "İskân Kanununun Bazı Maddelerinin Kaldırılmasına, Değiştirilmesine ve Bu Kanuna Yeniden Bazı Madde ve Fıkralar İlâvesine Dair Olan 5098 Sayılı Kanunun Geçici İkinci Maddesine Bazı Fıkralar Eklenmesi Hakkında Kanun"a göre, 2510 sayılı Kanun’un 26. ve 27. maddeleri gereğince istihkak mazbatası karşılığında Devlete intikal eden veyahut sahipleri veya Hükûmet tarafından tasfiyesi icap ettiği halde tasfiye edilmeyen ve fakat dağıtıma tâbi tutulan gayrimenkuller ve 1505 sayılı Kanuna göre ve dağıtıma tâbi tutulmak üzere mahallî Hükûmet eliyle alınıp tevzi edilmiş bulunan arazi ve binalar dağıtılan şahıslara ait olup bunlar veya mirasçıları namına tescil olunacaktı. Eski sahipleri bu gayrimenkuller üzerinde bir hak iddia edemeyeceklerdi. Bunlardan halen dağıtılmamış bulunanlar 26. madde hükmünce istihkak mazbatası karşılığında Devlete intikal edenler hariç olmak üzere eski sahiplerine iade olunacaktı. Birinci fıkra hükmüne göre dağıtıma tâbi tutulan veya mahallî Hükûmet eliyle alınıp dağıtılan gayrimenkuller ve araziler karşılığında eski sahiplerine Toprak Kanunu hükümlerine göre bedelleri ödenecekti.146 144 28. 06. 1948 tarih ve 5227 sayılı Kanun; T.C. Resmî Gazete, 06.07.1948, Sayı: 6950; TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: VIII, C: 12, Toplantı: 2, TBMM Matbaası, Ankara, 1948, s. 391-392. 145 20.11.1948 tarihli TBMM 232 nolu Komisyon Raporu. 146 02.06.1949 tarih ve 5420 sayılı Kanun; T.C. Resmî Gazete, 08.06.1949, Sayı: 7227; TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: VIII, C: 20, Toplantı: 3, TBMM Matbaası, Ankara, 1949, s. 122-123. 371 2.3.4. Casusluk, Eşkıyalık, Kaçakçılık Gibi Sebeplerle Nakil ve İskân Kararları Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinden sadece isyanların ardından nakil kararları çıkmıyordu. Bölgenin konumu itibarıyla birçok ülkeye sınır olması ve dönem dönem sınır komşularımızla ilişkilerin kötü olması sınır boylarında Hükûmetin güvenlik noktasında çok hassas davranmasını gerektiriyordu. Bu noktada sınır komşusu ile ilişkileri bozacak kişilerin ya da sınır komşusu menfaatine Türkiye aleyhine çalışan ya da çalıştığından şüphelenilen kişiler casusluk suçlamasıyla başka vilayetlere nakledilmişlerdir. Casusluk suçlamasıyla kararnâmeler ile Batı’ya nakledilen kişilere birkaç örnek verecek olursak; 27.04.1932’de Seyithan çetesine casusluk yapan ve Suriye’deki firarilere casusluğa devam ettiklerinden şüphe duyulan 18 şahsın dokuzunun Çanakkale Ayvacık ve diğer dokuzunun Bolu Gerede kazasına aileleriyle birlikte nakil ve iskânları kabul edilmişti.147 21.11.1932 tarih ve 13517 sayılı kararname ile Viranşehir’deki Milli aşireti reislerinden İbrahim Paşa oğlu Abdurrahman Bey ile amcası Milli Ahmet Ağa oğulları Mahmut ve Ahmet Beylerin Hoybun Cemiyeti hesabına çalıştıkları ve Fransızlara casusluk yaptıkları anlaşıldığından aileleriyle birlikte Edirne ve Kırklareli’ne nakil ve iskânları148 20.09.1934 tarih ve 1292 sayılı kararname ile Hoybun Cemiyetinin mümessili ve firari Haço’nun akrabası olup Fransızlara casusluk etmesinden şüphe duyulan Midyat’lı Şerif Mahzun’un ailesiyle birlikte Tekirdağ Malkara Kazasına nakil ve iskânı149 23.1.1936 tarihli kararname ile yine aslen Diyarbekir Ermenisi olan ve tehcir sırasında ihtida eden ancak devamlı surette Ermeni emellerine hizmet eden Nazif’in oğlu Abdülhalim Kemal’in Fransızlara istihbarat ve jandarmalık yaptığından Çorum vilayet merkezine nakil ve iskânı150 Hükûmetçe kararlaştırılmıştı. Sovyet sınırında ise Rusya ile ilişkileri bozmasından çekinilen Üzeyir oğlu Dursun’un aile efradıyla birlikte 147 BCA 30 18 1 2/ 28 32 1. 148 BCA 30 18 1 2/ 32 72 13. 149 BCA 30 18 1 2/ 48 64 12. 150 BCA 30 18 1 2/ 6877 9. 372 Tokat’ta iskânları 02.11.1937 de kabul edilmiştir.151 İran sınırında da yine aynı hassasiyetler gözetilecekti. 08.09.1943’te Doğubeyazıtlı olan ve hudut vilayetlerinde oturmaları mahzurlu bulunan Seyyat Keklik ile babası Şahamettin Keklik’in Çorum’un Alaca kazasına, Şevket Mamuk’un Yozgat merkezine İbrahim Demirbaş’ın Yozgat Sorgun kazasına ve hâlâ firarda bulunan Mecit Arslan’ın aileleriyle birlikte Denizli vilayetine nakil ve iskânları 2848 sayılı Kanun’un 6. maddesinin C fıkrasına göre kabul edilmişti.152 Hükûmet dâhilde eşkıyalık, tagallüp; sınırda kaçakçılık yapan kişileri de bulundukları vilayetlerden alıp diğer vilayetlere nakletmiştir. 20.09.1934 tarih ve 1293 sayılı kararname ile eşkıyalık ve kaçakçılık yapmak suretiyle asayişi ihlal etmekte olan Cizre kazasından Ahmet Ağayısor adındaki şahsın ailesiyle birlikte 2510 sayılı kanunun 10. maddesinin C fıkrasına göre Tekirdağ vilayetinin Saray kazasına nakil ve iskânına İcra Vekilleri karar vermişti.153 25.05.1939’da Siirt ilinde oturan ihtiras ve tagallüp sevkiyle halkın huzur ve emniyetini bozmakta oldukları anlaşılan Tillo şeyhlerinden Nasır oğlu Tevfik, Cemil oğlu Şeyh Kamil ve Şeyh Cemil ile Sason halkından Şigo aşiretine mensup Tayfur avanesinden Bişar oğlu Sifo, Aliko oğlu Yusuf, Yusuf oğlu Şemsettin, Cemil oğlu Ferman ve Nadir oğlu Dello’nun aileleriyle birlikte Bursa, Kastamonu, Balıkesir, Manisa vilayetlerine serpiştirilmek suretiyle nakil ve iskânları kabul edilmişti.154 2.3.5. Bölgeye Dışarıdan Muhacir ve Mülteci İskânı Ülkeye 1921 yılından 1929 yılına kadar 477.958 muhacir gelmişti.155 Gelen bu göçmenler yurdun birçok vilayetine yerleştirilecektir. İncelediğimiz bölge olan Doğu ve Güneydoğu vilayetlerine de bu göçmenlerin yerleştirildiğini aşağıda verilen “1921- 1929 Senelerinde Türkiye’ye Gelen ve İskân Olunan Muhacirlerin Vilayetler İtibarıyla Miktarı”nı gösteren tablodan görmekteyiz. 151 BCA 30 18 1 2/ 8091 2; Ayrıca bir diğer örnek için bkz. BCA 30 18 1 2/ 87 62 18. 152 BCA 30 18 1 2/ 102 65 7. 153 BCA 30 18 1 2/ 48 64 13. 154 BCA 30 18 1 2/ 87 47 14. 155 İstatistik Yıllığı, C: 3, s. 99'dan hazırlanmıştır. 373 Tablo 2.9. 1921-1929 Senelerinde Türkiye’ye Gelen ve İskân Olunan Muhacirlerin Vilayetler İtibarıyla Miktarı156 Vilayet 1921 1922 1923 1924 1925 1926 1927 1928 1929 Yekûn Beyazıt 136 - - 609 2.111 - - - 657 3.513 Bitlis 437 - - - 33 1.139 720 1.301 - 3.630 Diyarbekir - - - 127 75 16 80 186 - 484 Elâziz - - - 1.220 - 232 - 672 1.122 3.246 Erzincan - - - - 35 62 - 19 - 116 Erzurum - - - - 514 581 - - - 1.095 Gaziantep - - - - - 1.196 91 43 - 1.330 Hakkâri - - - - 16 129 - 165 - 310 Kars 458 711 1.314 - - 29 - - - 2.512 Malatya - - - - - 76 - - - 76 Mardin - - - - - - - 200 244 444 Siirt - - - - - - - - - - Urfa - - - 1 - - - 289 - 290 Van - - - - - 275 - 158 433 Yekûn 17.479 1925 yılında çıkan Şeyh Sait isyanı Hükûmetin bölgeye bakışını, bölge üzerindeki birçok politikasını tekrar gözden geçirmeye, bir takım yeni politikalar üretmeye sevk edecekti. İşte bu politikalar bağlamında Hükûmet isyanın ardından bölgede güvenliği sağlamak için bazı şahısların Batı vilayetlerine nakillerine dair 19 Haziran 1927 tarih ve 1097 sayılı yasal bir düzenleme yaparken, yurtdışından gelen Türk unsuruna mensup kişileri, Doğu ve Güneydoğu vilayetlerine yerleştirmeye başlayacaktır. Yukarıdaki tablodan da görüleceği üzere 1924 yılında sadece Beyazıt, Diyarbekir, Elâziz gibi üç Doğu vilayetine göçmen iskânı gerçekleştirilmişken 1925 yılından itibaren takip eden senelerde tüm Doğu vilayetlerine Türk unsuruna mensup göçmenlerin yerleştirildiği görülmektedir. 1932 yılından itibaren Türkiye’ye gelen göçmenlerin yerleştirildiği Trakya’dan başka bir diğer saha, Doğu vilayetleri olmuştur. Göçmenler daha çok Elâziz ve Diyarbekir’e yerleştirilmiştir. 1933 yılında, Romanya’dan gelen 820 kişi Elâziz’de; 83 kişi de Diyarbakır’de iskân edilmiştir. 1934-1935 senelerinde yaklaşık 14 bin göçmen Doğu’ya yerleştirilmişti. Dördüncü Umumi Müfettişlikçe hazırlanan programa göre 156 A.e., s. 100-101'den hazırlanmıştır. 374 göçmenler; Elâziz, Çapakçur ovası, Elâziz-Muş demiryolunun ve şosesinin onar km. sağ ve sol tarafları ve Diyarbekir-Erzurum ve Palu-Erzincan yolu üzerine iskân edilmişti. 1935 yılında Nüfus Umum Müdürlüğü gelecek olan göçmenler için 5 senelik bir çalışma programı hazırlamıştı. Programa göre 5 sene zarfında alınacak göçmen sayısı 263.000 idi. Bu sayıdan 100.000’i 1935 yılında alınacaktı. Bunun da 10.000’i Doğu vilayetlerine geriye kalanı da Trakya’ya yerleştirilecekti. 1935 yılında Elâziz ve Diyarbekir’e gelen bu göçmenlerin her türlü iaşe ve iskân ihtiyacı karşılanmıştı.157 Tablo 2.10. 1934-1949 Senelerinde Türkiye’ye Gelen Muhacirlerin Geldikleri Memleketler İtibarıyla Ayrılışı158 Sene Bulgaristan Romanya Yugoslavya Diğer Memleketler Yekûn 1934 8.682 16.072 3.219 6.084 34.057 1935 24.968 21.162 3.489 1.100 50.719 1936 11.730 20.692 250 402 33.074 1937 13.490 13.110 65 87 26.752 1938 20.542 8.832 70 233 29.678 1939 17.777 3.375 154 152 21.458 1940 7.004 3.021 1.060 131 11.216 1941 3.803 712 517 7.031 12.063 1942 2.672 367 77 1.145 4.261 1943 1.145 75 5 1.091 2.316 1944 789 21 12 159 681 1945 631 5 - 2.119 2.755 1946 706 2 18 3.015 3.741 1947 1.763 12 48 2.542 4.365 1948 1.514 23 40 5.668 7.245 1949 1.670 6 8 1.766 3.450 İskân Kanunu’ndan sonra bölgeye yoğun bir şekilde Türk nüfus yerleştirilmeye başlanacaktı. Elâziz valiliğinin 13.12.1934 tarihinde Dâhiliye Vekâletine gönderdiği rapora göre 1934 yılında gelen 16.072 Romanya göçmeninden sadece Elâziz vilayetine 643 haneden 2.458 nüfus yerleştirilmişti. Bu göçmenler, Elâziz valiliğince Çemişgezek, Palu, Keban, Pertek, Harput kasabalarıyla eskiden gelen hemşerilerinin 157 Aslı Arslan, "Atatürk Döneminde Romanya'dan Türk Göçleri ve Göçmenlerin Türkiye'de İskânları", Turkish Studies- International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 9/4 Spring 2014, s. 42-43. 158 Tablolar, İstatistik Yıllığı, 1940-1941, C: 12, DİE, s. 88 ve İstatistik Yıllığı, 1950, C: 18, DİE, s. 67'den hazırlanmıştır. 375 bulundukları köyler ve merkezin Hoh, Hanköy ve Mollaköy nahiyelerine dağıtılmıştı. Bu geçici işgalde her muhacir ailesine bir ev ve yakacak parası verilmiş ikişer aylık buğday dağıtılmıştı. İskân sahaları resmi ve halkevi içtimai yardım şubesi doktorları tarafından muayene edilmiş ve çok görülen uyuz hastalığına karşı tedbirler alınmıştı.159 Kanunun ertesi yılı, 1935’te Doğu gezisinde çıkan Başvekil İsmet Paşa hazırlamış olduğu meşhur raporunda; "Van ve Erzincan’da acele olarak ve Muş Ovasında tedricen ve bir de Elâziz ovasında kuvvetli Türk kütleleri vücuda getirmek mecburiyetindeyiz" demişti.160 Üçüncü Umumi Müfettiş olarak Tahsin Uzer ise Müfettiş olarak hazırladığı ilk raporunda, Kars ve Erzincan vilayetleri için "her iki mıntıkaya sırf Türk unsuru yerleştirilmesinde çok dikkatli bulunacağız" demişti.161 Bölgeden Erzurum vilayetinin genel durumuna ilişkin hazırlanan 15.07.1935 tarihli raporda, vilayete gelen toplam 884 ailede 8.180 nüfustan ibaret Revan, Yugoslavya muhacirleriyle Of selzedelerinden 132 ailede 700 küsur nüfusun iskân edilmiş olduğu belirtilmişti.162 1937 yılında Iğdır’ın Kars kazasında 217 ailede 878 nüfus Bulgaristan göçmeni iskân edilmişti. Bu göçmenlere 17.560 dekar toprak, 143 çift öküz 182 pulluk dağıtılmıştı.163 Dâhiliye Vekili Şükrü Kaya 21.07.1938’de Dâhiliye Vekâleti tarafından idare edilen iskân işlerinde ana hatlar çizilirken başlıca hedefleri şu şekilde açıklamıştı: "A) Hariçten gelecek tecavüzlere karşı yurdun müdafaa kudretini artırmak. 159 BCA 30 10 0 0/ 116 810 7 lef 4; Konu ile ilgili ayrıca bkz. Arslan, a.y., s. 42-43. 160 Öztürk, a.g.e., s. 54-58. 161 BCA 490 1 0 0/ 648 151 1. 162 BCA 30 10 0 0/ 65 433 1. 163 Doğu Cumhuriyetin 15'inci Yılında, Üçüncü Umumi Müfettişlik Neşriyatından: Sayı 1, 1938; Cumhuriyetin XV. Yılında Türkiye, s. 1755. 376 B) Yurdun muhtelif mıntıkalarındaki Kürt, Çerkes, Arap vs. gibi Türklerden gayrı toplulukların kesafetini kıracak şekilde aralarına Türk unsuru yerleştirmek ve bu suretle kültür birliğini ve dâhili emniyet maksatlarını tahakkuk ettirmek."164 Bu bilgilerden de çok net bir şekilde görüldüğü üzere Doğu ve Güneydoğu vilayetlerinde takip edilen iskân politikası sadece Kürtler aleyhine uygulanan ya da sadece bahsi geçen bölgelerde takip edilen bir politika değildi. Amaç herhangi bir bölgede hangi topluluk olursa olsun Türklerden başka toplulukların yoğunluğunu kırmaktı. CHP 5. Büyük kurultayının 29.5.1939 tarihli Dilek Encümeni Raporuna göre 1934-1938 senelerinde Bulgaristan,165 Romanya,166 Yugoslavya ve diğer memleketlerden gelen göçmen nüfus 46.544 hane de 174.280 olarak verilmiştir. Bu nüfustan 86.258 kişi Trakya vilayetlerine; 66.732 nüfus Güney ve Orta Anadolu vilayetleri ve Ege sahillerine 21.290 nüfus Şark vilayetlerine iskân edilmişti.167 İskân Kanunu’nun ardından yoğun bir şekilde ülkeye gelen muhacirlerin iskân işleri, II. Dünya savaşının da etkisiyle 1939 yılı sonlarından itibaren Hükûmetin pek de arzuladığı şekilde gitmemeye başlamıştı. Gelen muhacirlerin yaşadığı türlü sıkıntılar, 15.08.1942 tarihinde Birinci Umumi Müfettiş Abidin Özmen’den Sıhhat Vekiline gönderilen Müfettişlik mıntıkasındaki göçmenlerin durumu ile ilgili rapora yansımıştı. Rapora göre Şark vilayetlerinde ve Birinci Umumi Müfettişlik vilayetlerinde, siyasi-içtimai umde olarak ilk safhada Türk unsurunun artırılması için düşünülerek tanzim edilen ve Sıhhat Vekâletinde de tasdik edilmiş olan planın 1937 yılından itibaren tatbik safhasına geçirildiği, önce Diyarbakır vilayetinde Merkezden Doğuya ve Kuzeydoğuya doğru Diyarbakır-Irak demiryolu ile Diyarbakır- Bitlis şosesi güzergâhında göçmen köylerinin kurulduğu belirtilmişti. Bu köylere Bulgaristan’dan gelen göçmenler yerleştirilmiş olup Devletçe türlü yardımlar 164 BCA 30 10 0 0/ 81 531 16 lef 4-6. 165 Gelen göçmenlere karşı Türk Hükûmetinin izlediği politikalarda Bulgaristan örneği için bkz. Önder Duman, "Atatürk Döneminde Bulgaristan'dan Türk Göçleri (1923-1938)", Altıncı Uluslararası Atatürk Kongresi 12-16 Kasım 2007- Ankara, Bildiriler, C: 1, Ankara, 2010, Atam Yay., s. 989- 1001. 166 Romanya örneği için bkz. Önder Duman, "Atatürk Döneminde Romanya'dan Türk Göçleri (1923- 1938)", Bilig, Bahar 2008, Sayı 45, ss. 23-44. 167 BCA 490 1 0 0/ 213 844 1 lef 64. 377 yapılmıştı. Son iki yıl zirai kuraklıktan dolayı göçmenler zor durumda kalmışlardı. Göçmenler bu zorluktan dolayı evini barkını satıp ailesinin hayatını kazanmak için çalışmak üzere Fırat’ın batısına geçmişlerdi. Bu suretle köylerini terk edenlerin sayısı 300 haneyi geçmişti. Bu sayının çoğalacağı, gidenlerin Adana’da yapılan yolda, Anadolu’nun muhtelif vilayetlerindeki fabrikalarda, büyük çiftliklerde çalıştıkları, gitmelerine engel olacak bir imkânın da Diyarbakır’da bunlara sunulamadığı belirtilmişti. Göçmenlerin gidişindeki bir diğer sebep de iki kardeşin iskân edilirken ayrı ayrı vilayetlerde iskân edilmiş olmalarıydı. Yerli köylüler de zirai kıtlıktan dolayı perişan bir halde diğer vilayetlere göç etmekte hatta Suriye’ye dahi gitmekte oldukları ancak yerliler kesif kütleler halinde ırk, dil, örf ve âdet birliğiyle birbirlerine yardım eli uzattığı halde göçmenlerde içtimai varlık olmadığından musibetlere maruz kalmakta oldukları belirtilmişti. Abidin Özmen bölgedeki durumu bu şekilde ifade ettikten sonra bir takım değerlendirme ve önerilerde bulunmuştur: "Göçmen siyaseti açısından; tabii arizaların, sosyal zorlamaların çıkardığı bu yeni göç durumu: 1. Amacımıza yürümekten bizi alıkoyar; 2. 1,5 milyon lira harcanarak yapılan ve gün geçtikçe boşalan göçmen köy ve evlerini harabe haline getirir; Göçmenlerin iaşelerine koşmak ve yetişmek gerekir. İaşe ve tohumluk yardımı zamanında yapılmalı. Depolar ofisler oluşturulmalı, tahsisat artırılmalıdır. Süneye karşı aktif bir mücadele lazımdır. Diyarbakır’da hangi tarım ürünü en müsait yetişecekse bir an önce o tespit edilmelidir. Coğrafyanın iklimine uygun bölgelerden insanlar buraya yerleştirilmelidir. Boş kalan evlerin tamamen yıkılmaktan kurtarmak için Romanya’dan gelen 350 hanenin süratle sevklerini sağlamak faydalı olacaktır. Bu yeni göçte aile efradını ayırmak değil tüm köy halkını birlikte göndermek gerekir.168 Sıhhat vekilinin bu rapora ne yönde cevap verdiği araştırmalarımız sırasında belgelerden takip edilememiştir. Abidin Özmen’in değindiği sorunlar yıllar geçmiş olmasına rağmen hâlâ devam etmekteydi. CHP Diyarbakır Milletvekili Osman Ocak,169 Meclis Başkanlığına Diyarbakır ve dolaylarına yerleştirilen göçmenlerin durumu ile ilgili 1505, 2510 ve 168 BCA 490 1 0 0/ 1466 9 2 lef 42-46. 169 TBMM Albümü 1920-2010, C: 1, s. 463. 378 5098 sayılı kanunların uygulanması ve toprak dağıtımı işleri için Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanı Dr. Kemali Bayizit’in170 cevaplandırması isteği ile bir soru önergesi vermiştir. Önerge Meclisin 29.12.1948 tarihli müzakerelerinde gündeme alınmıştı. Sağlık Bakanına göre Diyarbakır’a yerleştirilen göçmenlere 1938-1942 seneleri içinde 85.611 dekar toprak dağıtılmıştı. Şark’ta yapılacak iskân işleri için 1936 yılında bütün umumi müfettişler ve valilerle birlikte hazırlanan altı senelik programın ilk ve mühim tatbik sahası Diyarbakır vilayeti olmuştu. Vilayetin Merkez, Bismil, Çınar ve Ergani ilçeleri dâhiline 1937-1939 yıllarında Bulgaristan ve Romanya’dan getirilen 1.363 hanede 5.452 nüfus göçmen iskân edilmişti. Bunların evleri, toprakları ve bütün zirai alet ve malzemeleri tamamen temin edilmiş ve göçmenler üretici hale getirilmişlerdi. Fakat 1941 ve 1942 senelerinde birbirini takip eden kuraklık ve süne haşeresi sebebiyle büyük sıkıntılara maruz kalan bu göçmenlerden bir kısmı zarurî olarak mürettep yerlerini bırakarak Eskişehir, Konya, Kocaeli ve yurdun diğer vilayetlerine gitmişlerdi. Daha sonra 1943 senesinde tabii vaziyetin dönmesi üzerine dağılan, muhtelif yerlere giden bu göçmenlerin tekrar geriye gelmeleri temin edilmişti. Bu giden aileler içinden 187 hanesi henüz bu tarihte dönmemişti. Geri kalan 1.176 hanede 4.374 nüfusun durumu ve şahsi hali yerli halkın yaşayış şartına eşitti. Hatta bazı yerlerde daha iyiydi. Diyarbakır iline gönderilen göçmenlerin evlerinin inşası, çift hayvanı ve malzemesinin satın alınması ve şahsi duruma gelinceye kadar iaşe ve diğer bilumum ihtiyaçlarının temini ve tamamıyla üretici hale girmeleri için iskân bütçesinden 1937-1945 seneleri içinde 1.613.173 liralık sarfiyat yapılmıştı. Bu hesaba göre nüfus başına 370 lira isabet etmekteydi. Yine göçmenler için Diyarbakır Merkez ilçesinde 8 köyde 755 ve Bismil ilçesinde yedi köyde 769, Çınar ilçesinde iki köyde 173 ve Ergani ilçesinde iki yerde 50 olmak üzere toplam 1.747 ev yapılmıştı. Yeniden kurulan bu köylerin hepsinde birer ilkokul da inşa edilmişti. "Şark iskân programımız gereğince getirteceğimiz ve bu ilde iskân edeceğimiz göçmenlerin evlerini önceden yaptırmak kararımız icabındandı. Bu karara dayanarak Merkez İlçesine bağlı Şamame’de 114, Bismil’e bağlı Mollafeyyaz’da 97 hanelik iki köy 1939 yılı içinde kurmuştuk. Fakat Harbin çıkması ve Romanya ile akdettiğimiz mukavelenin tatbik edilememesi ve Balkanların diğer yerlerinden göçmen getirilememesi sebebiyle bizzarure bu iki köydeki evlerin inşaatı natamam ve boş bir halde kalmıştır. Bunun haricinde 1941-1942 yıllarında mürettep yerlerinden kaçıp 170 A.e., s. 491. 379 henüz geri dönmeyenlerden dahi 305 ev boştu. Boş kalan bu evlere bilhassa Garbi Trakya’dan gelen ve ziraatçı olan göçmenler peyderpey yerleştirilmekteydi. Boş kalan evler valilik tarafından bekçilerin ve köy ihtiyar kurullarının muhafazasına terkedilmişti." Önergenin sahibi Diyarbakır Milletvekili Osman Ocak, Sağlık Bakanının verdiği bu bilgileri pek gerçekçi bulmamış ve yıllardır bu işin gerçekleştirilememiş olmasından dolayı Hükûmeti bu konuda eleştirmiştir. Ocak, Bakanın iskân defterindeki kayıtlara göre ifade ettiği göçmenlere 85 bin küsur dekar toprak dağıtılması meselesinin hakikat dışı olduğunu göçmenlerin elinde mevcut olan arazinin bu miktar olmadığını söylemiştir. Ocak, bununla beraber temliki yapılan ve tapusu verilen bazı arazi sahiplerinin bu tarihte bile hala topraklarını bulamadıklarını bunun yanında elinde hiç vesikası olmadığı halde birçok toprağı tasarruf edenlerin de olduğunu ifade etmişti. Ocak, Bakanın sözlerine aykırı şekilde konuşmasını şu şekilde sürdürmüştür: "Diyarbakır ilinde on dokuz köyde yerleştirilmiş olan göçmenlerden üç veya dört köy halkı muhite ve iklime intibak ederek çalışmaya başlamışlardır. Diğer bir kısmı bugün dahi geldikleri gibidirler, bir kısmı da satıp savup gitmektedir. Devletçe kendilerine yapılan masraflar büyük bir yekûn tutuyor. (…) Bu masraflara mukabil göçmenler hâlâ sekiz seneden beri verimli bir duruma gelmiş değillerdir. Bunun sebebi incelenmemiş ve hiçbir tedbir alınmamıştır. (…) Göçmenler için şimdiye kadar 1.747 tane ev yaptırıldığını söylediler. Halen 1.176 tane ev mevcuttur. 607 tanesi tamamen harap olmuş, (…) Bu evlerden el’an 300 tane değil 519 tanesi bomboş durmaktadır. Bazı köyler vardır ki içinde ya bir ya iki aile vardır. Şemami denilen bir köyde 114 hane yapılmışsa da bunun kayda göre 11 hanesi meskûndur. Fakat tetkikatıma göre bunlar da gitmişlerdir."171 Osman Ocak’ın bu açıklamalarının ardından Bakan tekrardan söz alıp kendi açıklamalarını savunur şekilde karşılık vermemişti. Osman Ocak’ın Diyarbakır milletvekili olması hasebiyle vermiş olduğu bilgiler gerçekten ilginç ve dikkate değer bilgilerdir. İlk başta akla Osman Ocak ile Hükûmet partisinin farklı partilerden olduğu gelebilir. Ancak Osman Ocak’ın da Cumhuriyet Halk Partili olması dolayısıyla iddiaların yerinde yapılan tetkikler sonrasında ifade edilmesi kanaatimizce iddiaların doğruluğunu düşündürmektedir. Zaten Bakanın yapmış olduğu açıklamada da 171 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 8, C: 14, Toplantı:, 3, TBMM Matbaası, Ankara, 1949, s. 348- 353. 380 göçmenlerin iskân işlerinin istenilen ölçüde gitmediği açıktır. Bunda en büyük etken olarak da Harp koşulları gösterilmişti. 2.3.6. Ekonomik Amaçlı Gerçekleştirilen İskânlar Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde bölgeye farklı mülahazalarla yabancı ülkelerden getirilip muhacir yerleştirilmesinin haricinde ekonomik amaçlı gerçekleştirilen iskânlar da vardı. Ekonomik amaçlı bu iskânları; bölgenin kendi içinde yapılan iskânlar ve bölgeye dışarıdan getirilen nüfus ile yapılan iskânlar olarak ikiye ayırabiliriz. 1929 yılında Birinci Umumi Müfettişlik makamı tarafından hazırlanan bir raporda bölgede asayişin ihlâl edilmesindeki sebepler arasında insanların ekonomik kaygıları da gösterilmiş idi. İşte bu kaygıları gidermenin yollarından biri olarak iskân yolu düşünülmüştü. Birinci Umumi Müfettiş İbrahim Tali tarafından 05.06.1929’da hazırlanan rapora göre Dersim’de vuku bulan şekavetlerin gasp ve yağmaların en önemli sebeplerinden birini yaşama hissi ve endişesi oluşturmaktaydı. Bu yıllarda Dersim’de yapılacak olan ıslahatlardan önce Dersim’de halkın zaruret ve ihtiyaçlarının karşılanması, halkı topraksızlıktan ve sefaletten kurtarmak gerekiyordu. Zira tagallüp kendine muhtaç olan halkı istediği gibi kullanmaktaydı. İşte bu düşüncelerle Birinci Umumî Müfettişlik iskân davasını, halkın Dersim’in sarp ve dağlık arazisinden alıp mümbit ve feyizli ovaya indirilmesi işini ele almıştı. "Taş kovuklarında, mağara kuytularında yer yer sürünen ve tarih öncesi devirlerin en iptidaî maişet tarzını taraf taraf yaşayan bu insanların, refah ve hürriyete mazhariyetleri Dersim’de emniyet ve huzuru da tesis edecekti." Bu düşünceler doğrultusunda 1928 senesi zarfında Dersim’den ovaya naklen farklı aşiretlerden olmak üzere 1211 nüfus iskân olunmuştu.172 172 BCA 30 10 0 0/ 110 740 23. 381 Hükûmet, Dersim harici bölge vilayetlerinin birinden bir diğerine 885 sayılı Kanun’un 3. maddesine göre farklı tarihlerde çıkarmış olduğu kararnamelerle iskân kararları almıştı.173 Bu kararlarda bölgede ihtiyaç sahibi insanların topraklarının az ve verimsiz oluşu ve geçimlerini temin edememe durumu dikkate alınmaktaydı. Kararnâmelerde iskân edilen kişilerin ırkî durumuna atıf yapıldığı, "Türk ırkından" olan kişilerin yerleştirildiği de göze çarpan bir diğer husus olmuştur. Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgesine ekonomik amaçlı yapılan iskânların ikinci yolu yurdun diğer bölgelerinden nüfusun getirilip yerleştirilmesiydi. Bu konuda birkaç örnek şu şekilde idi: İcra Vekillerince 14.09.1932 tarihinde Trabzon Sürmene’den getirtilip Van ve çevresine yerleştirilen, 140 aileye ait konutların kıştan evvel bitirilmesi gerektiğinden pazarlıkla yaptırılması kararlaştırılmıştı.174 Yine 05.11.1933’de Trabzon ve Çoruh’ta toprağı olmayan 2.692 evde 9.836 kişinin, toprağı bol ve verimli olan Van gölü civarına azar azar yerleştirilmesi,175 28.06.1935’te Erzurum Tercan kazasına bağlı bazı köylere Sürmene kazasından toplamda 54 evden 356 nüfusun iskânları,176 05.11.1935’te Gümüşhane’nin Perenk ve Zimon köyünden 28 nüfusun 2510 sayılı kanunun 13. maddesinin 2. bendine göre Erzurum’a bağlı Tercan’da iskânları kararlaştırılmıştı.177 Toprağa ihtiyacı olan yukarıdaki Karadeniz bölgesi insanının özellikle Doğu vilayetlerinde yoğunlaşması boşuna değildi. Hem 1934 yılında çıkan İskân Kanunu’ndaki düşünceler hem de 1935 yılı Doğu vilayetleri gezisinde Başvekil İsmet 173 Bu konuda bazı kararname örnekleri şunlardı: Posof'un Şuvaskal ve Hırtas köyünden 18 evde 216 nüfusun Van'a yerleştirilmeleri 05.11.1933'te, (BCA 30 18 1 2/ 40 77 6), Kars'ın Arpaçay ilçesine bağlı Kümbet köyünde bulunan Türk ırkına mensup 21 hanede 138 nüfusun Van Erciş'e yerleştirilmeleri 04.12.1933'te kabul edilmiştir. (BCA 30 18 1 2/ 41 11 85), Posof ilçesinin Nunus köyü halkından Türk ırkına mensup 13 hanede 66 nüfusun Kars merkeze bağlı emvali metruke köyleri ve vilayetin gösterceği mahallerde iskânları 21.05.1934'te (BCA 30 18 1 2/ 45 35 15), Meryem ve Bayrahatun köylerinden 96 nüfuslu 12 Türk ailenin, Kars'ın Merkez kazasına bağlı emvali metruke köyünde iskânları 26.5.1934'te (BCA 30 18 1 2/ 45 37 10), Posof İlçesi'nin Ağara köyü halkından ve Türk ırkından 3 ailede 24 nüfusun Sarıkamış'ın emvali metrukeden olan Karakurt köyüne yerleştirilmeleri 09.07.1934'te (BCA 30 18 1 2/ 46 49 4), Kars Çıldır kazası yerli halkından Türk ırkına mensup 200 ailenin Muş'a nakileri 20.09.1931'de kabul edilmişti. (BCA 30 18 1 2/ 23 66 5) 174 BCA 30 18 1 2/ 31 61 8. 175 BCA 30 18 1 2/ 40 77 9. 176 BCA 30 18 1 2/ 56 56 20. 177 BCA 30 18 1 2/ 51 2 4. 382 İnönü’nün bölge vilayetlerinde Kürt nüfusa karşı Türk nüfusunu arttırma arzusu178 bu yıllarda takip edilen siyasetin sadece ekonomik kaygılarla değil aynı zamanda güvenlik kaygılarıyla da takip edildiğini ortaya koymaktadır. 2.3.7. Göçebe Aşiretlerin Yerleştirilmesi 885 numaralı İskân Kanunu’na göre göçebe aşiretlerin ve tüm göçebelerin yerleştirilmesi vazifesi Hükûmete verilmişti. Cumhuriyet'in ilk on yılı içinde, daha çok mübadil ve muhacirlerle uğraşıldığı için bunlara ne vakit ne de nakit ayrılamamıştı. Onuncu yılda memleket dâhilinde bulunan Türk, Kürt ve Arap olarak muhtelif aşiretlerin daha tam sayısı bile tespit edilememişti. Dâhiliye Vekâletinin 1933 yılı tahmini rakamları 51.397 nüfuslu 44 adet Türk ve 90.899 nüfuslu 48 adet Kürt ve 25.760 nüfuslu 66 adet Arap ki toplam 168.056 nüfuslu 98 adet aşiret şeklindeydi. Bu aşiretlerden 1933 yılına gelindiğinde yalnızca 5.544 nüfuslu 1.260 aile iskân olunabilmişti. Bu iskân içinde "Halikanlı Kürtleşmiş Türk aşireti" Beyazıt vilayetinden Trakya ve Aydın vilayetine serpiştirme suretiyle yapılan ilk iskân tecrübesi olmuştu. Bu aşiret 489 ailede 2.186 nüfustan ibaretti.179 Göçebe aşiretlerin iskân edilmesi meselesi daha önce de ifade ettiğimiz gibi 1934 yılında çıkan İskân Kanunu ve 1948 tarihli Hükûmet kararnâmesi ile yürürlüğe konulan iskân programı ile de ele alınmıştı. Bu Kanun ve kararnamede Hükûmet, politika olarak göçebe aşiretlerin yerleştirilmesinde Türk kültürüne bağlılık hususunda kararlı olmuştur. Bu tarih de bizlere göstermektedir ki CHP iktidarı boyunca göçebe aşiretlerin iskân edilmesi hedefi tam olarak hayata geçirilememiştir. 2.3.8. Afetler Sebebiyle Gerçekleştirilen İskânlar Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde yer kayması, sel, deprem gibi sebepler de nüfusun dağılışı üzerinde etkili olmuştur. Bu kapsamda 1930 yılındaki toprak kayması ve sellerde evleri yıkılarak açıkta kalan Trabzon vilayeti Of Kazası felaketzedelerinden 32 evde 177 nüfus adi olarak Erzurum’a bağlı Tercan kazası Pülk köyüne yerleştirilmişti. Bunların daha sonra 06.08.1935 tarihinde 2510 sayılı kanunun 178 Öztürk, a.g.e., s. 58. 179 İdare Dergisi, s. 158-160. 383 13. maddesinin B fıkrasına göre bulundukları köyde temelli olarak iskân edilmelerine karar verilmişti.180 Afet sebebiyle gerçekleştirilen yer değişikliği işlemi bazen afet vuku bulmadan ön tedbir olarak gerçekleştirilmekteydi. Örneğin Erzincan Refahiye kazası Zevker nahiyesinin Menden köyü halkının heyelan tehlikesine maruz kaldığı anlaşıldığından 16 hanede 123 nüfusun köye bir km. uzaklıktaki Sarıtaş harman yerine nakledilmeleri İcra Vekillerince 09.01.1933 tarihinde kararlaştırılmıştı.181 Doğal afet sebebiyle insanları yaşadıkları yerleri değiştirmesine verilebilecek bir diğer örnek 1939 yılında Türkiye tarihinin gördüğü en büyük felaketlerden biri olan Erzincan depremi olmuştur. Depremden hemen sonra diğer şehirlere nakledilmiş olan binlerce kişi için depremin vurduğu eski şehrin 5,5 km. kuzeyindeki arazide kurulacak yeni Erzincan şehrinin kurulması maksadıyla Hükûmet tarafından 22.06.1940 tarihinde bir kararname çıkartılmıştır.182 2.4. Sosyal Meseleler ve Çözüm Yolları Cumhuriyet’in ilk yıllarında Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde Osmanlı’dan beri sağlanmaya çalışılan merkeziyetçilik politikasının önündeki en büyük engeller arasında bölgede yüzyıllardır devam eden ağalık, şeyhlik, seyyitlik, derebeylik gibi tabirlerle anılan tagallüp ve aşiret düzeninin devam ediyor olması da vardı.183 Bölgede yaşayan mezhepsel farklılıklar da sosyal hayatın içerisinde bir takım siyasî ve sosyal sorunların kaynağı olmuştu. Cevdet Türkay’a göre aşiret kelimesi Arapçadan dilimize girmiştir. Arapçada; kabile teşkilat ve bölümünde ilk ve en küçük cemaat anlamına gelen bu kelime dilimizde göçebe veya yarı göçebe hayatı yaşayan oymak yahut boy anlamında kullanılmaktaydı.184 Aşiret hayatında var olan reislik statüsü muhtelif sebeplerin 180 BCA 30 18 1 2/ 57 66 15. 181 BCA 30 18 1 27 33 2 20. 182 BCA 30 18 1 27 91 60 16. 183 Bu konuda bir saha çalışması için bkz. Bruinessen, a.g.e.. 184 Cevdet Türkay, Başbakanlık Arşiv Belgelerine Göre Osmanlı İmparatorluğu’nda Oymak, 384 ortaya çıkardığı bir sonuçtu. Aşiret fertleri olağan yaşantıları içerisinde bir gücü arkalarına almak için otoriteye bağlanma ihtiyacı hissederlerdi. Bu da bir mütegallibenin ortaya çıkmasına sebep olmuştur. Bu mütegallibenin ortaya çıkmasında din faktörü de etkili olmuştu. Reislerin hepsi aşiretin tamamını tahakkümü altına almak veya aldıktan sonra da nüfuzunu daha da pekiştirmek için kendilerini bir din büyüğünün nesline bağlamaya çalışırlardı. Aşiretlerin yaşayış tarzı da reislerin gücünün artmasında etkili olmuştur. Reisler yaşanılan bölgedeki toprakları ele geçirdikten sonra ahaliyi ortakçı, müstecir veya maraba denilen tabirlerle kendi menfaatlerine çalıştırmışlardır. Aşiret reisi bütün mahsullerin satışından aidat alırdı. Bundan başka, getirilen soygun mallarının bölüştürme vazifesi de reise aittir. Reis bu ganimetlerden de hissesini alırdı.185 Aşiret reislerinin çoğu zaman aşiret lideri bazen dini lider bazen de etnik ve millî liderlik iddiaları ile ortaya çıktıkları görülmektedir. Bu üç liderlik tipini de benimseyip ortaya çıkan liderlerden en tipik örnekler Şeyh Sait, (Palu, Karlıova, Hınıs) Şeyh Abdullah (Solhan) ve Şeyh Ubeydullah’tır. (Şemdinli) Bu liderlerden yalnızca aşiret reisliği rolünü benimsemiş olan kişiler merkezi idare ile uyuşurlardı. Bu uyuşma beraberinde ticaret erbabı ile ilişki içine girip kendilerine büyük kazançlar sağlamalarına imkân tanımıştı. Aşiret reisliği yanında dini liderliği birlikte taşıyanlar, yeni yönetimin getirdiği yeniliklerle, özellikle de laiklik ilkesi ile çatışmışlardı. Üçüncü grup olan reislik, aşiret reisliği ve dini liderliğin yanı sıra etnik ve millî liderlik iddiasını gütmüş olan kişiler, sürekli merkezi idare ile çatışmış olup bölgede meydana gelen bazı isyanlara önderlik etmişlerdi.186 Doğu ve Güneydoğu vilayetlerinde genel itibarıyla Cumhuriyet’in ilk yıllarında toprak ve köylünün üretim vasıtaları, aşiret reislerinin, beylerin ve ağaların mülkiyeti altındaydı. Derebeyinin tahakkümü altındaki sınıf üzerindeki hâkimiyetin sahası çok genişti. Öyle ki Şark vilayetlerinden diğer vilayetlere kadar derebeyi, tevabii üzerinde beylik hukukunu muhafaza etmekte ve kullanmaktaydı. "Dersim’de 230 köye hükmetmiş olan Seyit Rıza’nın maliye nazırının her sene İstanbul’a giderek Kürtlerden cizye topladığını orada bulunmuş kimseler söylemektedirler. Bu cizye ödenmediği takdirde Kürdün memleketteki ailesi, rahatını kaybeder. Bey tarafından daimî tazyiklere maruz kalır. İsyandan evvel bazı yerlerde Aşiret ve Cemaatler, Tercüman Yayınları, İstanbul 1979, s. 17-18. 185 Gökalp, a.g.e., s. 41. 186 Ahmet Özer, Doğu Anadolu'da Aşiret Düzeni, Boyut Yayınevi, İstanbul, 1990, s. 35-40. 385 aşiret reisi, kendi arazisinden geçenlerden bir nevi toprakbastı bile alıyordu. Mesela Muş ovasının mühim bir kısmını mülkiyeti altına bulundurmuş olan Hacı Musa, topraklarından geçenleri bir baç ödemesine mecbur ederdi."187 Bu durum, buralarda yakın tarihe kadar hüküm süren "ekrat beylikleri yani müstakil Kürt Hükûmetçikleri"nden miras kalan bir adetti."188 Bölgede halkın üzerinde şeyhlerin etkisine dair bir örnek de 1922-1923 senelerinde Hakkâri de mutasarrıflık yapan Münip Bey’in (Boya)189 Asım Us’a anlattıklarıdır. Münip Bey’in aktarımına göre bu yıllarda Bitlis Şeyhi Tillo Şeyhi Şeyh Hamza ahfadı Şeyh Maruf Efendi, iki yüz hayvan, binden ziyade koyunu halktan toplar iken halk Hükûmete on para vermek istememekteydi. Hükûmetin jandarması gidince halk bunları dövüyor hatta bazen de soyuyordu.190 Cumhuriyet Hükûmetleri hem vatandaşı derebeyi tahakkümünden kurtarmak hem de bölgede devlet otoritesini tesis etmek için bu durumun devam etmesini istemiyordu. Daha önceki birçok isyanda ve asayiş sorununda bu tagallüp çok acı sonuçlar doğurmuştu. En son Şeyh Sait isyanında bazı aşiretler toptan bu isyanda yer almıştı. İsyanın lideri pozisyonundaki Şeyh Sait’in dini hüviyetinden dolayı bu isyan yayılma eğilimi göstermişti. İşte bu sebeple isyan biter bitmez Hükûmetin 24 Eylül 1925 tarihinde kabul ettiği "Şark Islahat Planı"nda 191 aşiret yapısının hemen ilgası ve halktan doğrudan doğruya Hükûmetle temas ve hukukunun aracısız Hükûmetçe muhafazası ve temini hususunun peyderpey uygulanması kabul edilmişti. Yine Birinci Umumi Müfettiş İbrahim Tali tarafından hazırlanıp 05.06.1929 tarihinde Dâhiliye Vekâletine ve Başvekile sunulan Dersim raporunda da bölgede hüküm süren ağalık ve seyyitlik idaresine karşı tespit ve öneriler sunulmuştu. İbrahim Tali, bölgede asırlardır hüküm süren ağa ve seyyit tahakkümüne karşı alınacak tedbirlerin başında toprak, yol, mektep, muallim ve memur meselelerinin geldiğini ifade etmişti. O’na göre halkın mutlaka bir himayeden lütuf ve hayat bekleme kanaati, 187 İsmail Hüsrev Tökin, Türkiye Köy İktisadiyatı, İletişim Yayınları, 2. Baskı, İstanbul, 1990, s. 176- 179. 188 İsmail Hüsrev (Tökin), "Şark Vilayetlerinde Derebeylik", Kadro, Aylık Fikir Mecmuası, Sayı: 12, Birinci Kanun 1932, s. 18. 189 TBMM Albümü 1920-2010, C: 1, s. 226. 190 Asım Us'un Hatıra Notları, s. 88. 191 Tan, a.g.e, s. 245-250. 386 topraksızlıktan ve maddî sefaletten kaynaklanmaktaydı. Halk, eğer hürriyetin lezzetine, mesainin karşılığına kavuşursa bölgedeki meseleler yarı yarıya halledilecekti. Zira tagallüp; gücünü halkın topraksızlığından ve sefaletinden almaktaydı. Birinci Umumî Müfettiş, yapmış olduğu bu tespitlerin ardından Dersim’de halkın toprak sahibi yapılarak iskân edilmesi sayesinde tagallübün elinden kurtarılacağını ayrıca Dersim’de sürekli devam ede gelen şekavetin de ortadan kalkacağını ifade etmiştir. Bu amaçla Müfettişlik olarak 1928 senesi zarfında, Dersim’den ovaya 215 aileden 1211 nüfusun naklen iskân olunduğu da raporda özellikle belirtilmiştir.192 Birinci Umumi Müfettiş gibi dönemin bazı etkili aydınları da Doğu vilayetlerinde derebeyliğin bitirilmesi için derebeyi topraklarının köylüye bedelsiz dağıtılmasını düşünmekte ve bunu iktidar sahiplerinden istemekteydiler.193 Çünkü Şark vilayetlerinde bilhassa Kürtçe konuşulan sahalarda için için kaynayan gayri milli hareketlerin, irticai cereyanların gıda aldığı içtimaî zümreler, köylüsüyle beraber geniş topraklara sahip olan tagallüp sınıfı idi. Toprağın köylüye doğrudan doğruya dağıtılması demek Bey ismini taşıyan irtica kaynağı bir sınıfın ve bu sınıfla beraber Kürt meselesinin kökünden tasfiyesi anlamına gelecekti.194 Görüldüğü üzere Cumhuriyet’in ilk yıllarında derebeylik rejiminin bölgede birçok sorunun kaynağı ve bu derebeyliğin kaldırılması için bölgede topraksız olan köylüye toprak dağıtımı hem siyasilerin hem de aydın kesimin dönem itibarıyla ortak kanaati idi. Bu düşünce doğrultusunda bölge vilayetlerinde o yıllarda çıkan Şeyh Sait, Sason isyanı vd. gibi birtakım isyanlarda ve bölgede yürütülen tedip harekâtlarında derebeyi diye tabir olunan ağa, şeyh, seyyit gibi bazı mütegallibeler daha önce değindiğimiz üzere Batı vilayetlerine sürgün edilmişti. Ancak bu sürgünler sonrasında gönderilenlerin topraklarının tamamen tasfiye edilememesi ve de hep istenen, konuşulan ama bir türlü hayata geçirilemeyen toprağı olmayan köylüye toprak 192 BCA 30 10 0 0/ 110 740 23. 193 Ahmet Refik (Altınay), "Derebeylik, Halk ve Cumhuriyet", Hâkimiyeti Milliye, 17 Eylül 1925, No: 1529; (Tökin), "Şark Vilayetlerinde Derebeylik", a.g.e., s. 24; Şevket Süreyya (Aydemir), "Derebeyi ve Dersim", Kadro, Aylık Fikir Mecmuası, Sayı: 6, Haziran 1932, s. 44; Atatürk Devri Yazarlarının Kalemi'nden Altı Ok (1919-1938), s. 589-592. 194 İsmail Hüsrev (Tökin), "Türk Köylüsünü Topraklılandırmalı Fakat Nasıl?", Kadro, Aylık Fikir Mecmuası, İkinci Teşrin 1933, s. 36. 387 dağıtımı meselesi bölgede derebeyi tahakkümünün bir türlü kırılamamasına neden olmuştur. Doğu vilayetlerinde seyyit ve şeyh adı verilen dini liderlerin nüfuzunun kırılması için Elâzığ Bölgesi Müfettişi Bitlis Mebusu Muhtar Ertan’ın CHP Genel Sekreterliğine sunduğu 18.10.1943 tarihli raporda da daha önce İbrahim Tali Öngören’in sunduğu maarif önerisinin benzeri yapılmıştı. Muhtar Ertan, 19 Ağustos15 Ekim 1943 tarihleri arası bölgedeki Tunceli, Bingöl, Elâzığ vilayetleri gezisi sonrasında hazırladığı raporda; Alevilerde seyyitler, Sünnilerde şeyhlerin olduğu, bunların halk üzerindeki nüfuzunun devam ettiğini belirtmişti. Rapora göre bu tesirden halkı kurtarmak için maarife ihtiyaç vardı. En elverişli çare yatılı bölge sanat okulları açmak olacaktı. Seyyit ve şeyhlerin fazla nüfuzu olanlarının sürgün şeklinde değil küçük vazifelerle başka yere kaldırılması faydalı olacaktı.195 Derebeyi rejiminin en çok hüküm sürdüğü vilayetlerden Tunceli’de hatırlanacağı üzere 1935 yılında ıslahat programı başlatılmıştı. Bu program kapsamında bölgeden mütegallibenin sürülmesi ve köylüye toprak dağıtımı meselesi de vardı. Nitekim 1937 ve 1938 isyanları sonrasında önemli miktarda nakil işlemi gerçekleşmişti. 1943 yılında bu programın akıbeti hakkında Tunceli Milletvekili Necmeddin Sahir Sılan, CHP Genel Sekreterliğine 11.12.1943 tarihinde bir rapor sunmuştu. Necmeddin Bey, yapılan Tunceli harekâtları sonrasında halkın genel olarak silahlı haydutlardan, aşiretlerde seyyit denilen ruhani reislerden ve reis adını taşıyan aşiret ağalarının elinde eskiden hayatları, malları ve toprakları tehdit altında iken, artık olmadığı serbestçe yaşamak imkânı bulmuş olmalarından dolayı da minnettar olduklarını belirtmişti. Ancak bununla beraber Sılan, seyyit ve ağa zümrelerinin hala aralarında silahsız olarak yaşamalarının bölge halkı arasında huzursuzluk yarattığı izlenimlerini edinmiş ve halk için zararlı ve çok tehlikeli olan seyyitlerle ağaların gizli hareketler ile ileride fena neticeler verebilecekleri uyarısında bulunmuştur.196 Sahir Sılan’ın izlenimleri ve tavsiyeleri boşuna değildi. Sılan, Meclis kürsüsünde bu rapordan yaklaşık beş yıl geçtikten sonra Hükûmetin hâlâ ciddî anlamda bir şeyler yapmadığını dile getirmişti. Sılan, 5098 sayılı Kanun’un yürürlüğe girmesi üzerine Batı’dan Doğu’ya dönenlerin topraklandırılarak 195 BCA 490 1 0 0/ 1576 418 1. 196 Doğu Sorunu, s. 219. 388 yerleştirilmelerine, Doğu illeriyle Tunceli’nde Toprak Kanunu’nun uygulanması için ne düşünüldüğüne dair Meclis Başkanlığına 15 Mart 1948 tarihinde Tarım Bakanı Tahsin Coşkan tarafından cevaplandırılmak isteğiyle bir soru önergesi vermişti. Sılan, bu önergenin müzâkeresi sırasında bölgedeki durumun hâlâ Cumhuriyet’in ilk yıllarındaki durumla benzer olduğunu bir örnek ile anlatacaktır. Sılan: "Ovacık ilçesinde Zeranik köyünde görüştüğüm bir vatandaşın şu sözleri bakınız, ne kadar hazindir: "Bizler, toprak sahipleri için çalışıyoruz; çünkü ortakçıyız. Toprak sahipleri bizim gibi ortakçılardan bin kiloda yüzde elli hesabıyla beş yüz kilo mahsul aldıktan sonra geri kalan beş yüz kilonun da yedide birini almaktadır. Toprak sahibi, bize, yalnız tohum vermekte, toprağı ekmek ve biçmek de bizlere düşmekte, bize bırakılan mahsul de geçimimize yetişmemektedir. Hükûmetimize yalvarırız, bizleri ortakçılıktan kurtarsın, bizlere toprak dağıtsın."197 Sılan’ın bu uyarıları aslında CHP siyasî mahfillerinde konuşulan, üzerinde çalışılan konular arasındaydı. CHP iktidarları boyunca halledilemeyen Doğu'daki mütegallibe ve toprak dağımı meselesi 16.01.1949 tarihinde CHP’nin son Hükûmetini kuran Şemsettin Günaltay’ın da kafa yorduğu meselelerden biri olmuştur. CHP Genel Sekreteri Tevfik Fikret Sılay, Doğu illerinde teftiş gezisi yapan milletvekillerinin hazırladığı raporlardan hareketle Başbakan Şemsettin Günaltay’a tarihsiz bir rapor sunmuştu. Rapora göre, İskân Kanunu’nun tadili üzerine eski yerlerine dönmüş olanların durumu birçok yerde önemli bir mesele haline gelmişti. Batı'ya nakledilenlerin çoğu kendilerini mağdur saydıklarından ve Demokrat Partinin himmeti ile tekrar yurtlarına geldiklerini düşündüklerinden iktidar partisine ve rejime karşı aleyhtar bir tutum içinde hatta gayz beslemekteydiler. Bunların geri dönmelerinden halk memnun olmamakla beraber halk eski nüfuzlarını elde edeceklerini tahmin ettikleri eski bey, şeyh ve ağalara gönül rızası olmaksızın hediye adıyla büyük yardımlar yaparak ileride yapacakları baskıdan sakınmaya çalışmaktaydı. Bu yardımlarla bunlar eski durumlarından daha iyi bir duruma gelmişlerdi. Raporda örnek olarak Şeyh Sait’in oğlu Ali Rıza’nın o günkü mali durumu gösterilmişti. Bu suretle mali durumları düzelenlerin birçoğu eski mütegallibelik haline geçmeye çalıştıkları gibi rejim ve parti aleyhine karşı da vaziyet almaktaydılar.198 197 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 8, C. 11, Toplantı: 2, s. 46-52. 198 BCA 490 1 0 0/ 63 240 8 lef 1-6. 389 Görülüyor ki CHP Hükûmetlerinin bu tarihe kadar takip etmiş oldukları politikalar başarısız olmuş halk yıllar geçmiş olmasına rağmen hâlâ Hükûmete eski bey, şeyh ve ağa tahakkümü karşısında güvenememektedir. CHP döneminin bu başarısızlığı devrin önemli aydınlarından birisi olan Şevket Süreyya Aydemir tarafından da açıkça belirtilmekteydi. Şevket Süreyya Aydemir, Şeyh Sait isyanı sonrasında birtakım ağaların, beylerin, şeyhlerin Doğu illerinden Batı illerine göç ettirildiğini, Doğu’nun bazı bölgelerine Rumeli’den göçmenlerin yerleştirildiğini, çoğu Suriye’ye kaçan bazı beylerin topraklarının kısmen göçmenlere veya mahalli halka dağıtıldığını ancak tüm bu yapılanlara rağmen Doğu’nun temel yapısında kökten bir ıslahata gidilemediği değerlendirmesini yapmıştır. Çünkü Aydemir’e göre göçmenlere ve toprak alanlara tapu verilmediği, Batı’ya göç ettirilenlerin veya Suriye’ye Irak’a kaçan ağaların, beylerin, kendi bölgelerinde etkileri kesilemediği için, Doğu’da ciddi bir yerleştirme ve ıslahat hareketine geçilememişti. İdare makamları ve o yıllarda kurulan Genel Müfettişlikler, temel sorunlara eğilerek ıslahat yapacakları yerde "Kürt yoktur, Türk vardır" söylemi ile hem kendilerini hem de Hükûmeti oyalamışlardı.199 Şevket Süreyya Aydemir, bu konuda yaşamış olduğu bir anısını da eserinde paylaşmıştı: "1950 seçimlerinden önce ve bir iktisadi etüt vazifesi sırasında, Diyarbakır taraflarında, Çınar ilçesinde, 20 yıl önce oraya yerleştirilmiş, fakat bir türlü tapuları verilmemiş, büyükçe bir Rumeli göçmenleri köyü halkının, yerlerini bırakıp tekrar göçe hazırlanışlarına şahit olmuştum, Yaşlı Kürt çobanının şahitliğine dayanılarak, bu uçsuz bucaksız toprakların, isyandan sonra güneye kaçan beylere ait olduğuna hüküm verilmişti. Bunlara mahallî daireler ve mahalli yerli memurlar 20 yıldan beri tapu vermemişlerdi. Şikâyet üzerine gelen hâkim onlara ve gözleri yaşararak, topraklarını terk etmeleri lâzım geldiğini ve kendilerinin, eğer isterlerse ancak binaların, içinde kapanıp oturabileceklerini, ama toprağın beye ait olduğunu bildirmişti... Göçe hazırlanan bu köy halkının toplandığı meydana bakan kahvenin duvarlarına ise, CHP’nin 1950 seçim kampanyasının afişleri asılmıştı. Bu afişlerin en büyük ve gösterişlisinde bir altı ok görülüyordu. Altı okun uçlarına büyük, renkli harflerle şu sloganlar yazılmıştı: Köylüye toprak! Toprağa tapu!., vs...Kahvenin önünde köylüler denklerini bağlıyorlardı. Onların etrafında Beyin adamları halka olmuşlar, konuşuyor, gülüşüyor, şakalaşıyorlardı."200 199 Şevket Süreyya Aydemir, İkinci Adam, C: I, 1884-1938, Remzi Kitabevi, İstanbul, 2011, s. 305 200 A.e., s. 315. 390 Yine Şevket Süreyya Aydemir İsmet Paşa dönemini eleştirirken gerek Başvekil gerekse Cumhurbaşkanı olarak bütün iktidarı boyunca Doğu illerini ve oradaki toprak ve yerleştirme davasını topyekûn bir milli dava ve kalkınma davası olarak almayıp, bu bölgelere sadece idari ve askeri müdahalelerle yetindiği değerlendirmesinde bulunmuştur.201 Doğu ve Güneydoğu Anadolu vilayetlerinde sosyal meselelerden biri de bölgede yaşayan mezheplerdi. Bölgede yüzyıllardır hüküm süren Sünnilik, Alevilik gerçeği cehaletten ve de yabancı kışkırtmaların da etkisiyle, inkılap karşıtı ve Kürtçülük hedeflerine hizmet eder hâle getirilebiliyordu. Cumhuriyet’in ilk yıllarında yapılan bazı köklü değişiklikler Doğu vilayetlerinde bazı aşiretlerin Hükûmete karşı taraftar ya da kızgın olmasına sebep olacaktı. Saltanat ve hilafetin kaldırılması, Medenî Kanun’un kabulü gibi inkılaplar bölgede çok büyük tepkilere yol açtı. Bazı Alevi aşiretler bölgede Atatürk’ün yanında yer alırken bazı Sünni aşiretler de merkezi idarenin karşısında yer almışlardır. Örneğin Sünni halk; Malazgirt’te Hasenanlı Halit Bey, Karlıova’da Cibranlı Halit Bey; Hınıs, Palu ve Piran’da Şeyh Sait; Solhan ve Bingöl’de Şeyh Abdullah önderliğinde başlatılan isyanı desteklemişti. Buna mukabil Karlıova ve Varto Alevi aşiretleri olan Hormek ve Lolanlar da bu isyan sırasında Hükûmetin yanında yer almış Sünni aşiretlerle çatışmışlardı. Şapka Kanunu sonrası bazı Sünni aşiretler şapka giymeye itiraz etmişlerdi. Ağrı ve Muradiye’de bu sebeple çatışmalar çıkmış ve aşiretler Türkiye’yi terk ederek İran’a göç etmişlerdi. Olayların durulması üzerine Atatürk’ün yönlendirmesi ile Van’daki Vali tarafından İran’a kaçan aşiretler geri çağrılmıştı. Çağrı üzerine Burukan, Haydaran ve Takoriyan aşiretlerinin büyük bir kısmı geri dönmüş ve Van’ın Muradiye ve Özalp ilçelerine yerleştirilmişti.202 Bu mezhepsel farklılık istenmeyen olaylara sebebiyet verecek cinstendi. Kürtçülük düşüncesine mâni olunması ve toplumsal birlikteliğin devamı hususunda bölgede görev yapan bazı mülkî amirler ile bölgeyi ziyaret eden bazı isimler Hükûmetin bu konuda dikkatli olmasını, bir şeyler yapmasını istemekteydiler. 201 A.e., s. 317. 202 Özer, a.e., s. 35. 391 Birinci Umumi Müfettiş İbrahim Tali Bey’in Dersim raporuna göre, Dersim’de Türkmenlerin yaklaşık beşte üçü aleviydi. "Sünniler Alevîlere Kürt, Alevîler de Sünnilere Türk derler. Cahil ve basit bir hezeyan fikrinin mahsulü bulunan bu isnadın devam ve şüyuunda dün Acemlik, bugün de Kürtçülük istifade mevkiindedir." Rapora göre bu durumun böyle devam etmesi bilhassa "Kürtlere komşu olan Dersim’i Alevilerinin bazılarında kendilerinin Türk’ten ayrı bir millet ve Kürt oldukları hakkında yanlış bir zehap ve kanaatin uyanmasında amil olmuştur. Hakikati bilmeyen, tarihî hamlelerdeki gizli esasları ve maksatları kavramayan, istikbal ufuklarının tehlike mevzularını ihata edemeyen memurlarımız bunların tashihi üzerinde en küçük bir tevakkufu bile lüzumlu addetmedikleri gibi bilâkis cahil Sünnî halkla beraber Alevîler hakkında yapılan tazyiklere alet olmuşlar ve mümaşatkar (suyuna gitme) davranmışlardır." Bu hal, Alevî Türkmenler arasında menfaatlerde ortaklık esasına dayanan Kürt aşiretleri ile birleşme durumunu ortaya çıkarmıştı. Görülüyor ki Dersim’deki memurların Sünni halkla beraber Alevilere karşı olumsuz tutumlara yönelik birlikte hareketleri bölgedeki Alevileri devlete karşı Kürtlerle birlikte hareket etmeye sevk etmiştir. Rapora göre yapılacak iş, lâik bir devlet olan Cumhuriyet memurları halkı şu veya bu akideye mensubiyetinden dolayı eleştirmemeli ve ayıplamamalı, bilâkis siyasî maksatlarla ihdas edilmiş mezhebî nefret ve tartışmaları izaleye çalışmaları gerekmektedir. Bu amaç için en mühim hizmet, açılacak mekteplerde mefkûre sahibi muallimlerin çalışmaları olacaktı.203 Bu mezhebi farklılık konusunda dikkat edilmesi gereken hususlar ve alınması gereken tedbirlere dair bir diğer çalışma da CHF Amasya Milletvekili Esat Bey (Uras) tarafından yapılmıştı. CHF Dördüncü Mıntıka Müfettişi Amasya Mebusu Esat Bey CHF Genel Sekreterliği’ne 01.03.1930 tarihinde "Kars Havalisindeki Kızılbaşlık" raporunu sunmuştu. Rapora göre Orta Anadolu’da pek kesif olan Kızılbaşlık Dördüncü Mıntıkayı teşkil eden Erzurum, Kars, Erzincan, Artvin vilayetlerinde çok kuvvetli idi. Sünni Türklerden nefret ve hakaret gören, Kızılbaş Türk köyleri epeyce çoktu. Erzincan’ın merkeze tabi birçok nahiye ve köylerinde, "aslen Türk olan ve 203 BCA 30 10 0 0/ 110 740 23. 392 Türkçeden başka lisan bilmeyen birçok Türkler sırf bu mezhep farkı yüzünden Alevî olan Kürtlerde bir mezhep iştiraki görmüş, milliyetlerini unutarak Kürtlük iddia etmekte bulunmuşlardır. Dersim dedeleri bu Türk köylerine girerek ayin yapmaktadır ki bu da ayrıca meselenin mühim ve siyasî bir cephesidir." Esat Bey, bütün Anadolu’da iki milyon kadar tahmin olunan bu Kızılbaşlar hakkında esaslı bir siyaset takip etmenin isabetli ve muvafık olduğu kanaatindeydi. O’na göre laik bir devlette herhangi bir vatandaşın hakir görülmesi ve ondan nefret edilmesi tabiî olmadığından şimdiye kadar ehemmiyet verilmeyen bu Kızılbaşlık meselesine Dâhiliye, Maarif Vekâletleriyle beraber Fırka’nın alakadar olması çok büyük faydalar temin edecekti. Raporda sadece Sünnilerden Kızılbaşlara karşı değil Kızılbaşlardan da Sünnilere karşı bir nefretin olduğundan bahsedilmekteydi. Esat Bey, Sünnilerde Kızılbaşlığa karşı olan zihniyet gibi Kızılbaşlarda da Sünnilere karşı bakış açısını bizzat yaşadığı bir olaya dayandırmaktadır: "Kızılbaşlık ise bir Sünni’yi kendisine gâvurdan daha fena gösterir. Posof’ta gördüğüm bir Kızılbaş’a Harplerde Türklere yardım edip etmediklerini sormuştum." "İki tarafa da yardım etmedik" dedi. Bu zihniyete iyi bir misaldir." Esat Bey raporunun son kısmında Kızılbaşlara karşı senelerden beri devam eden nefreti kaldırarak bunlara her şeyden evvel milliyetlerini bildirmek için Hükûmet memurlarının tedbir alması, mekteplerin tercihan Türk Kızılbaş köylerinde açılması, Fırka teşkilatının aralarına girmesinin muvafık olacağı ümidinde olduğunu belirtmiştir.204 Esat Bey’in hazırlayıp Parti yönetimine iki yıl üst üste verdiği bu rapor üzerine Parti’nin herhangi bir şekilde Esat Bey’e verdiği bir cevaba ya da raporda belirtilen hususlar doğrultusunda herhangi bir tedbirin alındığına dair yapmış olduğumuz araştırmalarımız sırasında bir belge göremedik. Ancak burada şunu da ifade etmek yerinde olacaktır. Türkiye’de ve bölgede bu şekilde mezhepsel farklılıklar yüzyıllardır hep olagelmiştir. Bu da beraberinde bir takım sosyal ve siyasî sorunları doğurmuştu. Cumhuriyet’in ilk yıllarında Doğu vilayetlerindeki bu mezhepsel farklılıklar cehaletin ve dışarıdan kaynaklı birtakım propagandaların da etkisiyle daha önce de değindiğimiz 204 BCA 490 1 0 0/ 494 1988 2. 393 üzere bazı sorunlara yol açmıştı. Ülkede farklı mezheplere mensup olan kişilerden günümüzde sayıları az da olsa bir kısmında hâlâ diğer mezhep taraftarlarına karşı ayıplama ve hakîr görme davranışı toplumsal anlamda devam etmektedir. Bu bağlamda CHP döneminde mezhebî nefretlerin önüne geçmek için önerilen tedbirlerin hem o dönemde hem de daha sonraki dönemlerde maalesef çok da dikkate alınmadığını ya da üst idareler tarafından dikkate alınmış olsa da bunun halk tabanında tam anlamıyla karşılık bulduğunu henüz söyleyemiyoruz. 2.2. CHP DÖNEMİ EĞİTİM VE KÜLTÜR POLİTİKALARI Osmanlı Devleti’nde eğitim kurumları medrese ve mektep diye ikiye ayrılmaktaydı. Medreseler daha ziyade dini ve hukuki bilgiler üzerine eğitim verirken mekteplerde; saray, hükûmet ve askerlik işlerinde çalışacak kişilere eğitim verilirdi. Bunlar da kendi içinde konularına göre ayrılırdı.205 Osmanlı’nın son yüzyılında diğer alanlarda olduğu gibi eğitim alanında da bir modernleşme süreci başlamıştı.206 Tanzimat döneminde başlayan bu süreç özellikle II. Abdülhamid döneminde hız kazanmıştı. Bu dönemde iptida, rüştiye ve idadi gibi eğitim kurumların sayıca arttığını ve tüm ülke sathına yayılmaya çalışıldığını görüyoruz. Bu eğitim kurumlarının yaygınlaştırılabilmesi için evvela 1878’den itibaren vilayetlere kadar maarif teşkilatı kurulmuştu. Bu teşkilatlanmadan bizim çalışma bölgemiz olan Doğu vilâyetleri de nasibi almıştı. İstanbul’dan ilk defa 1881- 1882 yılında Diyarbekir, Erzurum, Bitlis, Mamuretülaziz ve Van vilayetlerine maarif müdürü tayin edilmişti. 1898 yılında kadar Hicaz hariç bütün vilayetler maarif idaresine kavuşmuştu.207 II. Abdülhamid 1889 tarihinde Van, Erzurum, Bitlis vilayetlerindeki iptidai mekteplerin çoğaltılması için Bekir Bey’i müfettiş olarak göndermişti.208 1896 205 Bu konuda ayrıntılı bilgi için bkz. Ergin, a.g.e., C: 1-5. 206 Bu konuda örnek bir çalışma için bkz. Arşiv Belgelerine Göre Osmanlı Eğitiminde Modernleşme, Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları, İstanbul, 2014. 207 Bayram Kodaman, Abdülhamid Devri Eğitim Sistemi, TTK Yay., Ankara, 1991, s.38-40; Abdülhamid'in eğitim ve eğitimin özellikle mektep sayısı az ve kalitesiz, halkı değişik mahallî lisanlar konuşan Ege Adaları, Doğu Anadolu, Rumeli ve Arnavutluk gibi yerlerde ilkokuldan başlayarak yaygınlaştırılmasına dair düşünce ve icraatları için ayrıca bkz. Eraslan, II. Abdülhamid, s.231-253 208 Kodaman, Abdülhamid Devri, s.54 394 yılından itibaren bölge ilkokulları fikri ortaya atılmıştı. Bu dönemde ilköğretimin ıslahı için gerek Maarif Nezaretince ve gerek diğer devlet adamlarınca ileri sürülen başlıca tedbirlerden biri de bölge ilkokullarının teşkili idi. Her köye birer ilkokul yapmak bu tarihlerde güç olduğu için hiç olmazsa birbirine yakın köyler, nahiye bölgesi haline getirilip nahiye merkezlerine yapılacak olan bölge ilkokulları Doğu Anadolu bölgesinde bulunan 6 vilayet için teklif olunmuştu. Devlet daha sonra para bulundukça köylere kadar okul yapmaya devam edecekti. II. Abdülhamid bu fikri benimsemiş ve Dâhiliye Nazırı Memduh Paşa vasıtasıyla valiliklere ve Anadolu Islahat Müfettişi Şakir Paşa’ya telgraflar çekerek ilkokulların yapılmasını emretmişti.209 Yine II. Mahmut döneminde açılmaya başlanan rüştiyeler II. Abdülhamid döneminde yaygınlaşacaktır. Bu dönemin sonunda İmparatorlukta 619 rüştiye mektebi vardı. Doğu vilayetlerinde bu dönemde Bitlis’te 5, Diyarbekir’de 9, Erzurum’da 4, Mamuretülaziz’de 7, Van’da 8 rüşdiye mektebi açılmıştı.210 Yine Abdülhamid döneminde idadiler tüm vilayetlerde yaygınlaştırılmak istenmişti. II. Abdülhamid devri sonunda 1905-1906 yılı istatistiklerine göre bütün İmparatorlukta 28 vilayetteki idadilerin sayısı 93 olmuştu. Bunlardan Erzurum’da 2, Diyarbekir’de 2, Mamuretülaziz’de 2, Van’da 2 idadi vardı.211 Bu yüzyılda devletin Doğu vilayetlerine yönelik geliştirdiği eğitim politikalarından biri de aşiret mektepleri olmuştu. Hatırlanacağı üzere bu mektep; 1892-1907 yılları arasında faaliyet göstermişti.212 Aşiret Mektebi’nin kapatılmasının ardından II. Meşrutiyet ve ardından başlayan harp yıllarında gerek İmparatorlukta gerekse Doğu vilayetlerinin maarif davası ile ilgili olarak bir şey yapıldığını söylemek pek mümkün değildir. İstiklal Harbi’nin sonlanıp Cumhuriyet Türkiye’si ile birlikte ülkedeki ve Doğu 209 1905-1906 yılları arasında resmi ve hususi olmak üzere tüm vilayetlerdeki mektep sayısı 10.347 idi. Bu mekteplerden Erzurum vilayetinde 96, Bitlis’te 14, Diyarbekir’de 249, Mamuretülaziz’de 80, Van’da 33 ibtidâî mektep vardı. Bu arada Harput ve Diyarbekir bölgelerinde ilkokul yapma konusunda önemli adımlar atılmıştı. Bkz. Kodaman, Abdülhamid Devri, s.84-89 210 Kodaman, Abdülhamid Devri, s.103 211 A.e., s.128 212 Kodaman, “Aşiret Mekteb-i, s. 10-11; Ergin, a.g.e., C: 3-4, s. 1186. 395 vilayetlerindeki eğitim davası yeni devletin benimsediği milliyetçi, laik, çağdaş ve demokratik esaslar dâhilinde bir bütün olarak ele alınacaktır. Doğu vilayetleri birçok sahada olduğu gibi eğitim konusunda da diğer vilayetlere kıyasen oldukça geri vaziyetteydi. Bu sebeple Cumhuriyet hükûmetlerinin tüm ülkede eğitimin daha iyi bir noktaya getirilmesi çalışmaları yürütülürken bu çalışmaların çok daha fazlası Doğu vilâyetleri için yapılmalıydı. Bu bağlamda Doğu vilayetlerine diğer vilayetlere göre daha fazla okul açılmalı, daha fazla öğretmen gönderilmeliydi. Ancak bu hedef çoğu zaman bütçe ve eleman eksikliği engeline takılmaktaydı. Bu okullar açılırken eğitimin genel hedeflerinin yanı sıra Doğu vilayetleri özelindeki en büyük hedef milliyetçi devlet politikaları gereğince buralarda Türkçenin öğretilmesi ve yaygınlaştırılması hedefi idi. İşte bu hedef doğrultusunda Doğu vilayetlerinin ihtiyaçlarından, daha çok ilkokul ihtiyacının karşılanmaya çalışıldığını görüyoruz. Yani ortaokul ve üniversite ihtiyaçlarının ilkokul seviyesi belli bir noktaya gelmeden karşılanması düşünülmemiştir. Bölge eğitiminin en önemli hedefi olan Türkçenin yaygınlaştırılması hedefi sadece daimî surette eğitim veren ilkokullarının hedefi olmayacaktır. Bölgede CHP iktidarı boyunca Kürtçe ve Arapça gibi dillere karşı Türkçenin konuşulmasını yaygınlaştırmak maksadıyla Türk Ocakları, Halkevleri ve Halkodaları, Millet Mektepleri, Köy Enstitüleri, Elâzığ Kız Sanat Enstitüsü, Gezici Köy Kadınları Kursları gibi yaygın eğitim kurumları ve muhtelif teşkilatlar da yoğun çaba sarf etmişti. Ancak CHP iktidarının sonunda bölgenin eğitim durumuna baktığımızda eğitim seviyesinin diğer Batı vilayetleri ile eşdeğer bir hâle gelmesi ve Türkçenin yaygınlaşması hususunda CHP hükûmetlerinin hedeflerine ulaşamadığını tespit etmiş bulunmaktayız. Bu başarısızlık Parti ve Hükûmetin en üst düzey sorumlularının rapor ve açıklamalarına da yansımış ve bu gerçeği itiraf etmek zorunda kalmışlardır. CHP hükûmetleri Doğu vilayetlerinde 1949 yılında başlatmış olduğu kalkınma programında eğitim konusunu da tekrardan ele almıştı. Ancak üç yıl olarak tasarlanan bu programı bitirmeye CHP iktidarının ömrü yetmemiştir. 396 2.2.1. Bölgenin Okul ve Eğitim Durumu 1923 yılında Türkiye’nin nüfusu 11-12 milyon civarında idi. Bu nüfustan sadece %10’u, kadınların ise %3’ü okuryazardı. Tüm yurtta 4.894 ilkokul; 72 ortaokul; 23 lise; 64 meslek okulu; 9 fakülte ve yüksekokul olmak üzere toplamda 5.062 eğitimöğretim kurumu vardı. Öğrenci sayısı ise ilkokullarda 341.941; ortaokullarda 5.905; liselerde 1.241; meslek okullarında 6.547 ve yükseköğretimde 2.914 olmak üzere toplamda 358.548’di.213 Meclis Başkanı Mustafa Kemal, bu rakamların olduğu ülkede daha İstiklal Harbi bitmeden ülkenin eğitim seviyesini yükseltmek için Temmuz 1921’de Ankara’da Maarif Kongresini toplamıştı. Burada: "mili bir terbiye programı vücuda getirmeye ve mevcut maarif teşkilatımızı bugünden faydalı bir faaliyetle çalıştıracak esasları hazırlamaya çalışmalıyız" demişti. Meclis Başkanı Mustafa Kemal’in eğitimin millî, laik, çağdaş ve demokratik esaslar dâhilinde olması hedefi tüm yurt sathı için düşünülmekteydi. 1 Mart 1924 tarihinde Meclisin yeni dönemini açarken "memlekette maarif nurunun yayılmasına ve en derin köşelere kadar nüfuz etmesine bilhassa nazar ediyoruz" demişti.214 Bu politika doğrultusunda Cumhuriyet'in ilânıyla birlikte ülkede bir eğitim öğretim seferberliği başlayacaktır. 13 Nisan 1925 tarihinde 616 sayılı Mektep Vergisi Kanunu çıkartılmıştı. Kanunla mecburi tahsil çağında bulunanların okutulması için zarurî olan masraflara halkın ortak olması esası kabul edilmişti. Bu vergiyle köylü olsun şehirli olsun her birey az çok kazancıyla bu eğitim seferberliğine katkı sunmaya mükellef kılınmıştı.215 213 Cumhuriyet'in 50. Yılında Millî Eğitimimiz, MEB Basımevi, İstanbul, 1973, s. 136-70; Yahya Akyüz, Türk Eğitim Tarihi, Başlangıçtan 1997'ye, İstanbul Kültür Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 1997, s. 300 vd.; Bahattin Demirtaş, "Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerinde Eğitim ve Öğretim (1923-1938)", Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Sayı: 41, Mayıs, 2008, s. 63-87. 214 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: II, C: 7, İçtima Senesi: 2; Atatürk'ün farklı tarih ve ortamlarda eğitimle ilgili görüş, düşünce ve hedefleri için bkz. Gazi M. Kemal Atatürk, Eğitim Politikası Üzerine Konuşmalar, Haz.: Kemal Aytaç, Ankara Üniversitesi, Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Yayınları, Ankara, 1984, s. 23-24,49. 215 Resmî Cerîde, 20.04.1925, Sayı: 95. 397 Ülkede ve Doğu vilayetlerinde uygulanmak istenen eğitim politikalarını 1925 yılında çıkan Şeyh Sait isyanı da etkileyecekti. Daha önce de ifade ettiğimiz üzere isyanda birçok sebep etkili olmuştu. Bu sebepler arasında bölgede etkili olan ağa, şeyh, seyyit, bey gibi unvanlarla anılan bir takım mütegallibe kendi nüfuzlarını devam ettirmek için cahil halkı bazı dini, siyasî ve sosyal telkinlerle istedikleri gibi yönlendirmişlerdi. Yeni kurulmuş ve de inkılaplar yapan daha da yapmak isteyen bir yönetim için rejim ve ülke bütünlüğü açısından tehlike arz etmesi muhtemel bu tür durumların önüne geçmek maksadıyla bölgede eğitim ve kültür hayatına dair bazı kararlar alınmıştı. Hatırlanacağı üzere Şeyh Sait isyanının dini yönü de vardı. İsyan sahasında bölge halkı bir tarikat liderinin merkezinde yürüyen, millî birlik ve beraberliğin istikbaline zarar veren bu isyanda yer alarak istenmeyen olayların yaşanmasına sebebiyet vermişti. İşte bu tarikatların yaşam alanı olan tekke ve zaviyelerin kapatılması Cumhuriyet tarihinde isyan sonrasında gerçekleşecekti. Zaten bu karar benimsenmiş olan laik devlet politikasına da uygundu. Yani bir nevi bu isyanın tekke ve zaviyelerin kapatılmasını hızlandırdığını söyleyebiliriz. Şark'taki irtica hadisesinden dolayı kurulan Şark İstiklal Mahkemesi, görev sahası dâhilinde tekke ve zaviyelerin kapatılmasına karar vermişti. Ankara İstiklal Mahkemesi de tekke ve zaviyelerin kapatılması konusunda Hükûmetin dikkatini çekmişti. Konya Mebusu Refik Bey (Koraltan) ve arkadaşları tekke, zaviye ve türbelerin kapatılmasına dair verdiği kanun teklifinde son isyanda rol oynayanların bu müesseseler vasıtasıyla masumları da kandırmış olduğu gerekçesiyle Meclise 16.11.1925’te kanun teklifi vermişlerdi. Teklif, 30.11.1925’te kabul edilmiş ve tekke, zaviye ve türbelerin kapatılması kararı yasalaşmıştı.216 216 BCA 51 0 0 0/ 5 43 9; 30.11.1925 tarihli Kanun No: 677; Resmî Cerîde, 13.12.1925- Sayı: 243; TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: II, C: 19, İçtima Senesi: III, Ankara, 1977, 278-289. 398 Cumhuriyet’in önemli isimlerinden Tahsin Bey (Uzer) daha önce yıllarca Doğu’da217 idarecilik yapmıştı. Cumhuriyet’in ilk yıllarında Ardahan’ı Ankara’da (1923-1927) temsil eden Ardahan Mebusu Tahsin Bey, Meclisin tekke, zaviye ve türbelerin kapatılmasına dair aldığı kararı doğru ve yerinde bulmuştu. Tahsin Bey, 13- 23 Şubat 1926 tarihleri arasında geçmişte edindiği bilgi ve gözlemlerinden hareketle Doğu’daki bazı tekkelerin niteliği ve sosyal hayattaki yerine dair hangi makama yazıldığı ifade edilmese de kuvvetle muhtemel Başvekâlet makamına yazdığı yazılarla218 Doğu’daki Şemdinan, Barzan, Küfrevi, Hizan, Pervari tekkelerinin halk üzerindeki etkilerini izaha çalışırken çok çarpıcı bilgiler vermişti. Buna göre, 1900’lerin başlarında Şeyh Ubeydullah’ın oğlu Şeyh Sıddık zamanında Şemdinan tekkesinin Türkiye ve İran’daki mürit sayısı 2 milyona çıkmıştı. Eski Van vilayeti, bir sancak ve on dört kazayı ve dört yüz bin nüfusu muhtevi iken Şemdinan tekkesi, Türkiye’de 40, İran’da 30 kazayı ruhani dairesinde bulunduruyordu. Uzer, Van vilayetinin 240 bin lira gelirine karşılık Şemdinan tekkesinin senelik hasılatının 300 bin lira olduğu tespitleri sonrasında halkın dini duygularını sömürerek güç elde etmiş bu tekkeleri "Vilayat-ı Şarkiyede tekke denince onun medlulu şenaattır fecaattır, şekavettir ve neticesi isyandır, ihtilaldir" sözleri ile değerlendirmiş ve çıkan bu kanunu desteklemiş ve savunmuştur.219 Uzer’in bu değerlendirmeleri ile kanuna ve bölgede çok yaygın olan tarikat yaşantısına nasıl baktığı konusu önemliydi. Zira Tahsin Uzer, hatırlanacağı üzere daha sonra ülkenin diğer vilayetlerine göre tarikat yaşantısının çok daha fazla olduğu bu bölgeye, Üçüncü Umumi Müfettiş olarak gönderilmiş ve burada yıllarca görev yapmıştı. 217 Tahsin Bey 1913-1914 yılları arasında 19 ay boyunca Van valiliği yapmıştı. Tahsin Bey'in Van valiliği sırasındaki bazı önemli icraatları için bkz. Mahir Aydın, "Savaşın Bitirdiği Doğu Açılımı: Tahsin (Uzer) Bey’in Van Valiliği, (1913-1914)" Türk-Alman Tesadüfleri, H. Reind-Kiel, S.Kenan, Eds., ii, Berlin, ss.538-570; Cezmi Eraslan, "II. Meşrutiyetten Sevk ve İskân Kanunu'na Doğu Anadolu'da Devlet ve Vatandaş", 19-20 Yüzyıllarda Türk Ermeni İlişkileri Kaynaşma-KırgınlıkAyrılık-Yeni Arayışlar 5-7 Ocak 2015 Uluslararası Sempozyum Bildiriler, C:1, İstanbul, 2015, ss.55-67 218 Bu belgeler Ali Fethi Okyar ve İsmet İnönü’nün Başbakanlık dönemlerinde özel kalem müdürlüğü yapan Necmeddin Sahir Sılan’ın kişisel arşivinde (NSS, Seri No:03, Dosya no: 29, Belge No: 267) yer almaktadır. Bkz. Kürt Sorunu, s. 17-37 219 A.e, s. 17-37. 399 Şeyh Sait isyanından sonra Çankırı Mebusu Abdülhalik Bey’in daha önce de ifade ettiğimiz 14 Eylül 1925 tarihli raporunda isyan millî bir hareket olarak nitelendirilmişti. Abdülhalik Bey bölgede Türkçeden başka lisanın konuşulmamasını temin için tedbir mahiyetinde bazı öneriler sunmuştu. Bu tedbirler şunlardı: Bu mahallerde mevcut olan ve yeni açılacak olan mekteplerde Batı vilayetleri halkından mefkûre sahibi muallimi seçerek tayin etmek ve bu suretle Türkler üzerindeki Kürt lisanı hâkimiyetini ortadan kaldırmak. Özellikle kadınlara Türkçeyi öğretmek ve Kürtlüğe temayüllerini Türklüğe çevirmek. Kız mekteplerine çok ehemmiyet vererek mefkûreli hanımlar, muallimler göndermek.220 Abdülhalik Bey’in raporundaki bu öneriler Hükûmet tarafından dikkate alınmış olmalı ki kendisiyla beraber Dâhiliye Vekili Cemil, Adliye Vekili Mahmut Esat ve Erkan-ı Harbiye-i Umumiye Reisi Sanisi Mirliva Kâzım’ın hazırladığı "Şark Islahat Planı"221 24 Eylül 1925 tarihinde gizli olarak kabul edilmişti. 27 maddelik planın 14. ve 16. maddelerinde bölgede yaygın olan Kürtçenin konuşulmasına mâni olmak için bazı kararlar alınmıştı. 14. maddeye göre "aslen Türk olan fakat Kürtlüğe benzemek üzere bulunan mevkide ve Siirt, Mardin, Savur gibi ahalisi Arapça konuşan mahallerde Türk Ocakları ve mektep açılması ve bilhassa her türlü fedakârlık gösterilerek mükemmel kız mektepleri tesis ve kızların mekteplere rağbetlerinin fazlaca temini lüzumlu görülmüştü. Özellikle Dersim tercihan ve acilen leyli iptidailer açılmak suretiyle Kürtlüğe karışmaktan bir an evvel" kurtarılmalıydı. 16. maddede Fırat’ın batısındaki vilayetlerde "dağınık bir surette yerleşmiş olan Kürtlerin Kürtçe konuşmaları mutlaka menedilmeli ve kız mekteplerine ehemmiyet verilerek kadınların Türkçe konuşmaları temin" olunmalıydı. İşte bu raporlar ve "Şark Islahat Planı"nda da görüldüğü üzere bölgede maarif alanında yapılması gereken oldukça fazla iş vardı. 220 A.e., s. 1-16. 221 Tan, a.g.e, s. 245-250. 400 İsyan, Maarif Vekâletini de harekete geçirmişti. 8 Aralık 1925 tarihinde Vekâlet bir tamim yayımlamıştı. Tamimde, Türk siyasi birliğine dâhil olan ve Türk harsını kabul eden her ferdin Türk olarak isimlendirilmesi Teşkilatı Esasiye gereği olduğu için yazışmalarda ve muamelelerde isimlerin önünde Kürt, Çerkes ve Laz gibi lakapların kullanılmaması istenmekteydi. Ayrıca Kürdistan, Ermenistan hatta Lazistan gibi taksimat kullanılmaması Türkmen ve Yörük gibi Türk kabile isimlerine ayrı bir kavmiyet ve siyasi birlik manasını izafeye çalışan cereyanlara karşı mücadele ile Türk vahdetini temin eden daimî telkinlerde bulunulması da tebliğ edilen bir diğer husus olmuştu.222 Millî Emniyet Hizmetleri’nin (MAH)’ın bu yıllarda hazırlattığı raporlarda da bölgedeki Maarif ihtiyacı göze çarpmaktaydı. MAH’ın 05.04.1928 tarihli Urfa raporunda, Urfa vilayetinde doğru dürüst okul olmadığı yazıyordu. 08.04.1928 tarihli Hakkâri raporunda; "Maarif hemen hemen Hakkâri vilayetinde yok gibidir" denilmişti. MAH’ın 02.10.1932 tarihli Elâziz Vilayeti raporunda vilayette 3.544 ilkokula, 300 civarında da ortaokula devam eden talebe olduğu, hâlbuki vilayet dâhilinde tahsil çağındaki talebe miktarının 30.000’den fazla olduğu, ilkokuldan istifade oranının ise %12 civarında olduğu belirtilmişti.223 1935 yılı yazında Doğu vilayetlerini dolaşan Başvekil İsmet İnönü, bu gezisinde bölgedeki durum ve bölge insanının eğitim alması, kültür seviyesinin artırılmasına ilişkin şu görüşteydi: "Kürtlere okutma yapılıp yapılmayacağı şimdiye kadar bir politika olarak mütalaa edilmiştir. Bu politikayı halk biliyor. Biz bundan hiç istifade edemediğimiz halde yalnız mahzurunu çekiyoruz. Daha Türk köylerindeki mektepleri yapamamışken ve en nihayet yüzde ona varmayan okutmada bir hususi siyasayı halkın diline düşürmekte hiçbir fayda yoktur. Sonra ilk tahsil için okutmakta faydamızın daha siyasi olduğu görüşündeyim. Kürtleşmiş ve kolayca Türklüğe dönecek yerleri okutmak, hatta Kürtlere Türkçe öğreterek Türklüğe çekmek için ilk tahsil ve onun iyi hocası çok etkili vasıtadır. Sonuçta ilk tahsil için ayırma siyasası yapılamaz. Zaten sınırlı olan vasıtalarımızı daha çok Türk köylerinde kullanmak elimizdedir. 222 Resmî Cerîde, 19.12.1925, Sayı: 248. 223 Pehlivanlı, a.g.e., s. 557-559. 401 Memur yetiştirecek büyük müesseseler güneyde yoktur. Orta mektebe girecekler içerisinde Kürtlerden müracaat eden olursa onları da reddetmemeliyiz. Bu görüşlerimi hükûmet kabul ederse, ayrıntısını yalnız Genel Enspektörler bilmek üzere, açık şekilde ayrılık siyasetinin kaldırıldığını tebliğ etmeliyiz. Van böyle bir tebliği daha acele bekliyor.”224 Görülüyor ki Başvekil İsmet İnönü bu tarihte Kürtlerin okutulup okutulmamasına dair ne düşündüğünü Cumhurbaşkanı Atatürk’e gizli olarak sunduğu raporunda açıkça ortaya koymuştu. İnönü, Kürtlerin okutulmasına olumsuz bakmıyordu. Ancak Türklerin okutulmasını Kürtlere göre daha öncelikli görüyordu. Kürtler için Türkçe öğretimi açısından ilköğretimi daha önemli görmekteydi. İnönü’nün Kürtlerin okumasına dair bu düşünceleri, neredeyse tek parti döneminin tamamı boyunca Genelkurmay Başkanlığı vazifesi yapacak olan ve de bu yıllarda bayındırlık, sanayi ve eğitim alanında yapılacak olan yatırımlarda birinci derecede belirleyici isimlerden birisi olan Fevzi Paşa tarafından da taşınmaktaydı. Demokrat Parti’nin önemli isimlerinden birisi olan Samet Ağaoğlu hatıratında Mareşal Fevzi ile ilgili kısımda Fevzi Paşa’nın askerlik bakımından muhafazakâr görüşlere sahip bir insan olduğunu, Doğu illerinde okul açılmasının bu iller halkını uyandıracağını, Kürtlük gibi birtakım bölücü akımlara yol vereceği, cehaletin, geriliğin Türk milliyetçiliğini başka milliyetçi akımlara karşı korunacak bir silah olabileceği zannına kapıldığını, Atatürk ve İsmet Paşa’nın da Fevzi Paşa’yı bu yanlış düşüncelerden vazgeçirmek için fazla direnmediklerini belirtmektedir.225 İnönü’nün bu raporundan yaklaşık bir yıl sonra bölgedeki eğitim durumunu, özellikle ilk tahsili bölgede görev yapan Umumi Müfettişlerin bir araya geldiği Umumi Müfettişler toplantı tutanaklarından görüyoruz. Ankara’da 5-22 Aralık 1936 tarihleri arasında toplanan Umumi Müfettişler toplantısının 21.12.1936 tarihli oturumunda Mahallî İdareler Umum Müdürü Faik Türel, eğitim işlerinin ülkede ilk tahsil çağında bulunan 2.790.606 çocuktan yalnız 682.111’inin mekteplere devam ettiği bilgisini paylaşacaktı. Bu rakamlardan Birinci 224 Öztürk, a.g.e., s. 63-64. 225 Samet Ağaoğlu, Demokrat Parti'nin Doğuş ve Yükseliş Sebepleri, 1972, s. 159. 402 Umumi Müfettişlik bölgesinde 90 ilk mektep ve 267 muallim mevcut olup sekiz vilayette tahsil çağında bulunan 139.000 çocuğun 12.492’si mekteplere devam etmekteydi. Trakya Umumi Müfettişlik mıntıkasında tahsil çağındaki 95.827 çocuktan 50.918’i mekteplere devam ediyordu. Üçüncü Umumi Müfettişlik mıntıkasındaki sekiz vilayette 416 ilk mektep ve 861 muallim mevcut olup tahsil çağındaki 216.000 çocuktan 47.400’ü mekteplere devam ediyordu. Dördüncü Umumi Müfettişlik mıntıkasında 83 ilk mektepte 142 muallim mevcut olup tahsil çağındaki 45.230 çocuktan 6.621’i mekteplere devam ediyordu. Toplantıda söz alan Dâhiliye Vekili Şükrü Kaya bu acı tabloyu şu cümle ile tanımlayacaktı: "Maarif davamız büyüktür. Memleket evlatlarının %30’unu okutuyoruz, parasını alıyoruz, askere çağırıyoruz, vergi istiyoruz, kendisinden her işi bekliyoruz, çocuğunu okutamıyoruz."226 Bu rakamlardan da anlaşılacağı üzere Şükrü Kaya’nın ifade ettiği %30 rakamı ülke için geçerli bir orandı. Doğu vilayetlerinde okuma çağındaki çocukların ilk tahsili almadaki oranları %10’lara kadar düşmekteydi. Üçüncü Umumi Müfettişlik mıntıkasında ilk tahsili yaygınlaştırmak için mıntıka vilayetlerinin bütçelerinden azamî derecede fedakârlık yapılmıştı. Her yıl kültür bütçelerine konulmuş fazla tahsisat ile öğretmen kadroları artırılmıştır. 1935- 1936 ders yılında mıntıkadaki 7 vilayette ilk öğretmen sayısı 788 iken227 1937-1938 ders yılında bu sayı 917 olmuştur. 1935-1936 ders yılında mıntıkadaki ilkokullarda 226 Umumî Müfettişler, s. 308-311. 227 Verilen bu sayıları teyit için Devletin istatistik kurumunun verilerine baktığımızda hemen hemen aynı sayılar karşımıza çıkmaktadır. Bu da verilen bilgiyi doğrular mahiyettedir. 1935-1936 yıllarında Üçüncü Umumi Müfettişlik mıntıkasındaki 7 vilayetten; Ağrı'da 37, Çoruh'ta 79, Erzincan'da 77, Erzurum'da 188, Kars'ta 145, Trabzon'da 189, Gümüşhane'de 91 olmak üzere toplamda 806 öğretmenin varlığı tespit edilmiştir. Bkz. Kültür 1935-1936 İstatistiği, Başbakanlık İstatistik Genel Direktörlüğü, Ankara, 1937, s. 18-21. Yine 1937-1938 ders yılı için yukarıda verilen sayıları teyit için baktığımız istatistik verilerinde de bu sayıların doğruluğuna kanaat getirilecektir. Hatta öyle ki istatistik kurumunun verdiği sayıdan Umumi Müfettişliğin verdiği sayı daha düşüktür. İstatistik kurumunun verdiği 1937- 1938 yılı Müfettişlik mıntıkasındaki Ağrı'da 43, Çoruh'ta 126, Erzincan'da 112, Erzurum'da 208, Kars'ta 227, Trabzon'da 193, Gümüşhane'de 136 olmak üzere toplamda 1.045 öğretmenin varlığı tespit edilmiştir. Bkz. Maârif 1937-1938 İstatistiği, Başvekâlet İstatistik Umum Direktörlüğü, Ankara, 1938, s.10-14. 403 42.898 çocuk okurken bu sayı 1937-1938 ders yılında 52.723’e çıkmıştır. Köy eğitmen okullarında okuyanlarla beraber bu sayı 56.275’e ulaşmıştı. Okullara devam eden kız çocuk sayısında da artış kaydedilmişti. 1935-1936 yılında okuyan ilkokul öğrenci sayısından 34.503’ü erkek 8.397’si kızdı. Kız çocuklarının sayısını artırmak için bir dizi teşvik çalışmaları yapılmış ve bunun neticesi olarak da 1937-1938 ders yılında ilkokullara devam eden kız çocuklarının sayısı 11.605’e yükselmiştir. Orta ve lise sınıflarında ise 847 olmuş, yani bu okullarda da artış kaydedilmiştir.228 Üçüncü Umumi Müfettişlik bölgesi gibi ülkenin genelinde de eğitim gelişmekteydi. Ülkedeki maarifin sayısal olarak gelişimine dair İstatistik Umum Müdürlüğü tarafından hazırlanıp Başvekil Refik Saydam’a sunulan kültür istatistiğinde ülkedeki 1923-1937 yılları arası ilk mekteplere dair mektep, muallim ve talebe miktarının yıldan yıla artış kaydettiği gözlenmektedir. Tablo 2.11. Seneler İtibarıyla Bilumum İlk Mektepler Adedi ve Bunların Muallim ve Talebeleri Miktarı 1923-1937229 Seneler Mektep Muallim Talebe 1923-1924 4.894 10.238 341.941 1924-1925 5.987 13.822 390.368 1925-1926 5.975 14.309 406.788 1926-1927 6.023 15.810 437.928 1927-1928 6.042 15.194 461.985 1928-1929 6.599 15.718 477.569 1929-1930 6.562 15.308 469.071 1930-1931 6.598 16.318 489.299 1931-1932 6.713 16.973 523.611 1932-1933 6.733 15.064 567.963 1933-1934 6.345 15.123 591.169 1934-1935 6.402 15.102 647.501 1935-1936 6.275 14.949 688.100 1936-1937 6.123 14.698 711.728 Tablodan görüldüğü üzere İstiklal Harbi’nin sonlanıp Cumhuriyet'in ilân edildiği yıl olan 1923 yılında 4.894 olan ülkedeki ilk mektep sayısı ertesi eğitim 228 Doğu Cumhuriyetin 15'inci Yılında, Üçüncü Umumi Müfettişlik Neşriyatından: Sayı: 1, 1938; Cumhuriyetin XV. Yılında Türkiye, s. 1736-1737. 229 BCA 30 1 0 0/ 90 559 2 lef 13. 404 öğretim yılında birdenbire 5.987 sayısına ulaşmıştır. Bu konuda Cumhuriyet hükûmeti işe çok hızlı başlamıştır. Ancak ne var ki mektep sayısındaki bu artış 1932-1933 yılına kadar az da olsa her yıl düzenli olarak artış kaydederken 1933-1934 yılından itibaren ülkedeki mektep sayısı azalmıştır. 1930’lu yıllarda muallim sayısında da dalgalı bir seyir hemen göze çarparken 1933-1934 yılından 1936-1937 yılına kadar muallim sayısı düzenli olarak azalmıştır. Bu durum üzerinde kanaatimizce devletin ve toplumun içinden geçtiği 1929 dünya ekonomik buhranının etkisi vardı. Ülkedeki tablo bu şekilde iken Doğu ve Güneydoğu Anadolu vilayetlerindeki 1927-1932 arası mektep ve talebe miktarına dair hazırlanan bir diğer istatistiğe bakarak mektep adedinin birçok Doğu vilayetinde zikredilen bu beş yıllık süreçte hemen hemen yerinde saydığını söyleyebiliriz. Tablo 2.12. 1927-1932 Yılları İtibarıyla Doğu ve Güneydoğu Anadolu Vilayetlerindeki Resmî İlk Mektep ve Talebe Miktarı230 Vilayetler Seneler Mektep Adedi Talebe Adedi Beyazıt 1927-1928 10 691 1928-1929 20 1.158 1929-1930 14 992 1930-1931 15 1.038 1931-1932 17 1.269 Diyarbekir 1927-1928 20 1.814 1928-1929 25 1.960 1929-1930 24 2.133 1930-1931 23 1.955 1931-1932 22 1.932 Elâziz 1927-1928 89 4.494 1928-1929 71 3.699 1929-1930 62 3.061 1930-1931 62 3.289 1931-1932 54 3.842 Erzincan 1927-1928 65 3.430 1928-1929 67 3.291 1929-1930 66 3.144 1930-1931 67 2.889 1931-1932 54 3.120 Erzurum 1927-1928 63 3.623 1928-1929 82 4.063 1929-1930 82 6.394 1930-1931 88 5.261 1931-1932 91 5.057 Gaziantep 1927-1928 72 3.823 230 Maarif İstatistikleri 1923-32, DİE, s. 12-27. 405 Vilayetler Seneler Mektep Adedi Talebe Adedi 1928-1929 72 3.522 1929-1930 71 4.014 1930-1931 70 3.844 1931-1932 70 4.127 Hakkâri 1927-1928 2 55 1928-1929 2 52 1929-1930 2 53 1930-1931 2 57 1931-1932 2 67 Kars 1927-1928 63 4.206 1928-1929 82 4.703 1929-1930 88 5.079 1930-1931 88 5.042 1931-1932 81 4.838 Malatya 1927-1928 101 5.781 1928-1929 133 6.447 1929-1930 114 6.477 1930-1931 119 7.080 1931-1932 114 7.038 Mardin 1927-1928 16 1.486 1928-1929 19 1.617 1929-1930 17 1.461 1930-1931 17 1.623 1931-1932 15 1.367 Muş 1927-1928 12 730 1928-1929 15 742 1929-1930 13 649 1930-1931 14 784 1931-1932 15 884 Siirt 1927-1928 10 477 1928-1929 10 406 1929-1930 10 405 1930-1931 11 673 1931-1932 11 715 Urfa 1927-1928 30 2.329 1928-1929 37 2.114 1929-1930 39 1.989 1930-1931 34 2.193 1931-1932 26 2.002 Van 1927-1928 7 412 1928-1929 7 458 1929-1930 11 521 1930-1931 9 598 1931-1932 10 740 Yurttaki tüm vilayetler toplamı 1927-1928 5.783 420.889 1928-1929 6.340 434.984 1929-1930 6.306 428.774 1930-1931 6.352 451.953 1931-1932 6.450 436.316 Tabloya baktığımızda Doğu vilayetlerindeki mektep sayısının 1927 ve 1932 yılları arasında artı eksi yönde çok fazla bir değişiklik göstermediğini görüyoruz. Bu 406 yıllarda vilâyetler içerisinde mektep sayısı en az olan iller sırasıyla; Hakkâri, Van ve Siirt olarak karşımıza çıkmaktadır. 1932 yılında ülkedeki 6.450 ilk mektepten Van vilayetine düşen mektep sayısı 10 iken Hakkâri vilayetinde231 bu sayı beş yıl boyunca hiç değişmemiş ve sadece 2 mektep ile sınırlı kalmıştır. 1936-1937 yılı itibarıyla tüm yurttaki vilayetlerin ilk mektep adedi, muallim ve talebe miktarlarını gösteren aşağıdaki tablo Doğu ve Güneydoğu vilayetleri ile diğer bölgelerin vilayetleri kıyaslamasında bölgedeki vilayetlerin ilk mektep konusunda oldukça geri olduğunu göstermektedir. Öyle ki bu yıllarda ülkede var olan 62 vilayetten sayı bakımından en geri olan 13 vilayet Doğu ve Güneydoğu Anadolu vilayetleridir. Tablo 2.13. 1936-1937 Yılı Vilayetler İtibarıyla Tüm İlk Mektepler Adedi, Muallimleri ve Talebeleri Miktarı232 ile Bu İllerin 1935 Yılı Nüfus Sayılarını Gösterir Tablo233 Sıra Vilayetler 1935 Yılı Nüfusu Mektep Adedi Muallim Adedi Talebe Adedi 1 İstanbul 883.599 536 2.523 83.524 2 İzmir 596.850 364 1.043 51.625 3 Bursa 442.760 221 514 27.097 4 Konya 569.684 223 398 23.883 5 Ankara 534.025 166 493 23.666 6 Balıkesir 481.372 182 503 22.320 7 Manisa 426.237 166 410 21.940 8 Kocaeli 335.292 165 365 18.707 9 Seyhan 383.645 146 336 17.397 10 Zonguldak 322.108 187 306 16.660 11 Afyon 299.248 137 260 4.861 12 Denizli 285.918 124 245 14.462 13 Samsun 337.817 142 257 13.940 14 Çanakkale 222.792 145 274 13.579 15 Aydın 261.078 100 261 13.387 16 Kütahya 347.682 118 251 13.358 231 Hakkâri'deki eğitim hakkında ayrıca şu makaleye bakılabilir: Özden Özgen, "Cumhuriyet Döneminde Hakkâri'de Eğitim (1923-1960)", Assam Uluslararası Hakemli Dergi (ASSAM-UHAD), Sayı: 10, Yıl: 2018, s. 64-87. 232 BCA 30 1 0 0/ 90 559 2 lef 13-14. 233 Tablo Millî Eğitimde 50 Yıl 1923-1973, DİE, s. 5-14'ten yararlanılarak hazırlanmıştır. Tabloda Bingöl, Bitlis, Hakkâri, Tunceli illerinin verilemeyen yıllara ait bilgiler idari taksimat bakımından bağlı bulunduğu ilde gösterilmiştir. 407 17 Tekirdağ 194.252 130 249 13.268 18 Kırklareli 172.697 103 196 12.967 19 Edirne 184.840 134 249 12.937 20 İçel 244.236 135 255 12.782 21 Trabzon 360.679 91 190 12.539 22 Kayseri 310.458 87 191 12.236 23 Eskişehir 183.205 95 202 12.187 24 Kastamonu 361.191 131 269 11.901 25 Muğla 196.772 110 215 11.524 26 Sivas 432.633 105 216 11.417 27 Bolu 248.027 90 184 10.986 28 Isparta 166.441 71 174 9.920 29 Malatya 410.162 99 192 9.912 30 Niğde 247.376 73 189 9.831 31 Giresun 260.154 62 165 9.457 32 Tokat 309.863 74 181 9.269 33 Antalya 242.609 96 220 8.637 34 Bilecik 125.421 97 180 8.157 35 Kars 305.536 81 159 8.144 36 Yozgat 261.821 91 137 7.865 37 Erzurum 385.245 98 195 7.845 38 Gaziantep 283.506 71 169 7.698 39 Ordu 283.054 49 117 7.233 40 Çankırı 177.587 64 133 6.308 41 Çoruh 271.900 63 104 6.263 42 Kırşehir 145.932 75 124 6.118 43 Rize - 44 84 6.101 44 Sinop 192.303 77 130 6.098 45 Amasya 128.113 65 116 6.023 46 Burdur 95.809 53 107 5.908 47 Çorum 284.773 43 166 5.907 48 Gümüşhane 162.667 52 104 5.477 49 Maraş 188.877 44 92 4.507 50 Elâziz 256.189 35 87 3.799 51 Erzincan 157.344 34 78 3.689 52 Urfa 229.551 31 95 3.374 53 Diyarbekir 214.142 23 84 3.098 54 Mardin 229.921 28 60 2.361 55 Tunceli - 26 48 1.945 56 Ağrı 107.206 17 37 1.343 57 Van 143.434 12 36 1.201 58 Siirt 127.518 14 37 970 59 Bitlis - 11 26 875 60 Bingöl - 8 14 553 61 Muş 143.899 6 17 539 62 Hakkâri - 3 6 155 Bu Doğu vilâyetlerinden mektep sayısı en az olan vilâyetlerinden Muş vilâyetinin 1935 yılında nüfusunun 143.899 olduğu dikkate alınacak olursa yaklaşık 24 bin kişiye bir ilk mektep okulunun düştüğünü görüyoruz. 1935 yılı Siirt vilâyetinin 408 toplamda 127.518 olan nüfusunu buradaki 14 ilk mektebe oranladığımız zaman bu vilayette de 9.108 kişiye bir ilk mektep düşmekteydi. İstanbul’da her 1.648 kişiye bir ilk mektep düşerken İzmir’de her 1.639 kişiye bir ilk mektep düşmekteydi ki vilâyetler arasında bariz bir uçurumun olduğunu böylelikle görmekteyiz. Ülkedeki ve Doğu vilayetlerindeki ilk mektep sayısı bu şekilde iken orta mektep ve lise sayısının ülkenin ihtiyacını çok da karşılayamadığını bu yıllar için tahmin etmek hiçte güç olmayacaktır. Aşağıdaki tabloda da görüleceği üzere 1936-1937 eğitim öğretim yılında ülkede sadece 125 ortaokul vardır. Bu 125 orta mektepten Doğu vilayetlerine düşen sayı sadece 11’dir. Yani Doğu’nun bütün vilayetlerinde bu yıllarda orta mektep yoktu. Tablo 2.14. 1936-1937 yılları itibarıyla Doğu ve Güneydoğu Anadolu Vilayetlerindeki Orta Mektep Adedi234 Vilayet Mektep Adedi Ağrı 1 Bitlis 1 Elâziz 1 Erzincan 1 Erzurum 1 Gaziantep 1 Mardin 1 Muş 1 Siirt 1 Urfa 1 Van 1 Ülkedeki orta mektep sayısı 125 Lise sayısı da ülkede çok sınırlı idi. 1936-1937 yılı itibarıyla ülkedeki 62 vilayette toplam 68 lise mevcuttu. Bölgedeki Diyarbekir, Erzurum, Gaziantep, Kars ve Malatya vilayetlerinde 5 lise mevcuttu.235 234 BCA 30 1 0 0/ 90 559 2 lef 16. 235 BCA 30 1 0 0/ 90 559 2 lef 17. 409 İlkokul, ortaokul ve lise sayıları Doğu vilayetlerinde ihtiyacı hiç de karşılayamayacak derecede iken Cumhuriyet’in ilk yıllarında Doğu’da bir üniversite kurulması da düşünülmüştü. Atatürk, ülke için üç büyük kültür bölgesi düşünmekteydi. 1 Kasım 1937 tarihli Meclis açılış konuşmasında bu bölgeleri açıklamıştı. Bunlar; Batı bölgesi için İstanbul Üniversitesi, merkezi bölgeler için Ankara Üniversitesi ve Doğu bölgesi için "Van Gölü sahillerinin en güzel bir yerinde, her şubeden ilkokullarıyla ve nihayet üniversitesiyle modern bir kültür şehri yaratma" düşüncesiyle Doğu üniversitesi olacaktı.236 Atatürk bu hususu 1938 yılı, yılbaşı nutkunda tekrar dile getirecekti. Atatürk’ün işaret ve isteği Hükûmeti harekete geçirmiş ve Maarif Vekâleti çalışmalara başlamıştı. Bu konuda Maarif Vekili Saffet Arıkan, Anadolu Ajansı’na 16 Temmuz 1938 tarihine kadar yapılan çalışmalar hakkında bilgi vermişti. Buna göre Doğu’nun kültür hayatında büyük bir ilerleme yapacak olan bu üniversitenin nerede ve ne gibi esaslar dâhilinde kurulabileceğini tetkik için ilgili kişilerle Diyarbakır’dan başlayarak Siirt, Bitlis, Muş ve Van gölü sahillerinden Kars’a oradan da Sarıkamış ve Erzurum’a gitmişti. Bu uzun tetkik ziyareti sonrasında bir rapor hazırlanmıştı.237 Raporda öncelikle Van veya Ahlat civarında inşaatların başlaması, yatılı ve burslu sistem ile gençlerin lise çağlarından itibaren alınarak kurulacak olan üniversitenin alt yapısının hazırlanması ve civardaki vilayetlerin kültürel örgütlerinin güçlendirilmesi konularına yer verilmişti.238 Doğu’da bir üniversite kurulumu için çalışmalar devam ederken Doğu’da, Erzurum’da bir kültür kongresi toplanmıştır. 8 Ağustos 1938 tarihinde Umumi 236 T.C. Resmî Gazete, 02.11.1937, Sayı: 3748. 237 BCA 490 1 0 0/ 213 844 1; Ayın Tarihi, Temmuz 1938, Basın Genel Direktörlüğü, Sayı: 56. 238 Abdulaziz Kardaş, “Demokrat Parti İktidarı Döneminde Doğu'da Bir Üniversite Kurma Çabaları (1950-1958)", History Studies, Vol. 6, s. 150-151. 410 Müfettiş Vekili Nizami Ataker tarafından açılan bu kongrede Vali Refik Koraltan, kültürel kalkınma hareket ve gereklerini ele almıştı.239 Doğu’da üniversite kurmadan evvel bir an önce üniversite bilgilerini halka götürmek memleket meselelerini yerinde ve ilim ışığıyla tetkike başlamak için ilki 1940 yılında Erzurum’da; ikincisi 1941 yılında Diyarbakır’da olmak üzere üniversite haftası etkinliği düzenlenmişti. CHP’nin de destek verdiği bu etkinliğe İstanbul Üniversitesi’nden birçok isim iştirak etmişti.240 Üçüncüsü 1942 yılında Elâzığ’da;241 beşincisi de Van’da yapılmıştı. CHP döneminde toplamda 6 vilayette düzenlenen bu üniversite haftalarından geriye kalan diğer ikisinden dördüncüsü Samsun ve altıncısı da Konya’da yapılmıştı. Doğu’da bir üniversite kurulumu meselesi 1943 mali yılı Milli Eğitim bütçesi görüşmelerinde ele alınmıştı. Maarif Vekili Hasan Âli Yücel, Atatürk’ün de istediği Doğu’da bir üniversite kurulmasının zorunluluğu konusunu belirtse de incelemelerin hâlâ devam ettiği ve esasen mesele üstünde de kısa zamanda harekete geçmeyi de mümkün görmediklerini ifade etmiştir. Yine bu hususta savaş koşullarının yaşanması faktörü etkili olmuştu.242 Doğu’daki üniversite faaliyetine yönelik bir diğer faaliyet, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih–Coğrafya Fakültesine bağlı olmak üzere merkezi Diyarbakır olan ve Doğu Anadolu Araştırma İstasyonu adını taşıyan bir istasyonun kurulmasıydı. 31.07.1947 tarihinde yürürlüğe giren yönetmeliğe göre kurulan istasyonla; Doğu Anadolu’nun coğrafyası, tarihi, antropolojisi, etnolojisi, arkeolojisi ve folkloru araştırılacaktı.243 239 Ayın Tarihi, Ağustos 1938, Basın Genel Direktörlüğü, Sayı: 57, s. 3. 240 BCA 490 1 0 0/ 1297 310 1 lef 15. 241 Ergin, a.g.e., C: 5, s. 2016. 242 Abdulaziz Kardaş, Cumhuriyet Döneminde Van Gölü Havzasında (Van-Bitlis-Muş) Yapılan Kamu Harcamaları ve Yatırımlar (1923-1950), Atatürk Üniversitesi, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Erzurum, 2012, s. 278-279. 243 T.C. Resmî Gazete, 28.04.1948, Sayı: 6893. 411 Tüm bu sürece bakıldığında CHP iktidarı boyunca Atatürk’ün de zamanında çok istediği Doğu’da bir üniversite kurulumu hususu hayata geçirilememişti. Bu husus devrin önemli isimleri tarafından da eleştirilmişti. Yıllarca Atatürk’ün yanında çalışan Hasan Rıza Soyak, Atatürk’ün bilhassa Van’da kurulmasını istediği "modern kültür merkezi"ne çok önem verdiğini, ona candan gönül bağladığını hatıratında aktaracaktı. Ancak Soyak, Atatürk’ün ölümü sonrasında bu işin nasıl geciktiği hususunda da şu cümleleri yazacaktı: "Ondan sonra iktidar mevkiine geçen sözde en yakın arkadaşlarının–ki zamanında tasvipkâr görünen kimselerdi- bu konuyu nasıl savsakladıkları ve ne gibi küçük hesap ve tertiplerle esasından ayırarak basit ve verimsiz bir hâle soktukları bilinmektedir."244 2.2.2. Doğu Vilayetlerindeki Okul İhtiyacı Ülkede eğitim seviyesinin artırılması için öncelikli hedeflerden biri eğitim kurumlarının açılmasıydı. Tüm ülkede olduğu gibi Doğu ve Güneydoğu vilayetlerinde de eğitim kurumları ihtiyacını karşılamak için İstiklal Savaşı’nın hemen ardından çalışmalara başlanmıştı. Bu bağlamda tespit edebildiğimiz kadarıyla ilk istek Bitlis için gelmişti. Bitlis’te istila öncesi birçok medrese olduğu halde istila sonrası sadece bir medrese kalmasından dolayı Bitlis Milletvekili Resul Bey, Meclise 01.12.1923’te Bitlis’te bir Darülhilâfe açılmasına dair bir önerge vermişti. Önergenin Meclisçe kabulünün ardından gereğinin yapılması için Başvekil tarafından Şeriye ve Evkaf Vekâletine 05.12.1923’te bir yazı yazılmıştı.245 Ancak medreselerin kısa bir süre sonra kapatılmasından dolayı bu istek karşılanmamıştır. Bölgede bu yıllarda bir diğer okul isteği Ağrı vilayeti için gelmişti. Beyazıt Mebusu Süleyman Sudi Bey, 1924 yılı başında Beyazıt vilayetine bağlı Karaköse kaza merkezinde bir idadi mektebi açılmasını Meclisten istemişti. Bu istek Maarif Vekili 244 Soyak, a.g.e., s. 460-461. 245 BCA 30 10 0 0 / 6 33 14. 412 İsmail Safa Bey başkanlığındaki Maarif Encümeninde görüşülmüştü. Encümende Karaköse kazası merkezinde idadi mektebine talebe yetiştirecek henüz kâfi miktarda iptidai mektebi bulunmadığı tespiti yapılmıştı. Ancak gelecek 1924 senesi ders yılında Şark vilayetlerinde on adet leyli iptidai mektebi açılacağı da Vekilin 18.02.1924 tarihli beyanatından anlaşılmıştı.246 Hükûmet, bölgenin okul ihtiyacını karşılayabilmek için 1928 yılında neredeyse tüm Doğu vilayetlerinde yerel idarelerin ellerini güçlendirmeye çalışmıştı. Hükûmet, bölgedeki il özel idarelerinin maarif bütçeleri ihtiyacını karşılayamadığından Beyazıt,247 Gaziantep,248 Erzurum,249 Urfa,250 Diyarbakır,251 Erzincan,252 Elâziz253 Mardin,254 Siirt,255 Bitlis, 256 Van, 257 Malatya258 vilayetlerinde sayım, kazanç, arazi ve müsakkafat vergilerine değişik oranlarda zam yapmıştı. Genelde tüm yurttaki vilayetler özelde ise Doğu vilayetlerinden gelen çeşitli kademelerdeki okul isteklerini karşılama ihtiyacı 1930’lu yıllardan itibaren CHP Hükûmetlerini bir program yapmaya sevk edecekti. 1931 yılı vilayet kongrelerinden gelen dilekler 1931 yılı CHF kongresinde ele alınmıştı. Bu dilekler arasında orta mektep ve lise açılması hakkında çok sayıda dilek vardı. Dilekler, Maarif Vekâletince mühim görülmüştü. Maarif vekilinin de hazır bulunduğu encümende Vekil, nüfusu on bini geçen yerlerde orta mektep, yirmi bini geçen yerlerde lise açılmasını programa dâhil etmiş olduklarını söylemişti. Bakana 246 BCA 30 10 0 0/ 142 19 8. 247 BCA 30 18 1 1/ 27 74 7; BCA 30 18 1 1/ 29 35 6; T.C. Resmî Gazete, 09.07.1928, Sayı: 934. 248 BCA 30 18 1 1/ 27 75 12. 249 BCA 30 18 1 1/ 27 75 4; BCA 30 18 1 1/ 29 41 11; T.C. Resmî Gazete, 27.06.1928. 250 T.C. Resmî Gazete, 30.01.1928; BCA 30 18 1 1/ 27 77 6; T.C. Resmî Gazete, 09.05.1928; T.C. Resmî Gazete, 14.06.1928, Sayı: 913. 251 T.C. Resmî Gazete, 10.06.1928; BCA 30 18 1 17 29 37 14; T.C. Resmî Gazete, 21.07.1928, Sayı: 944. 252 T.C. Resmî Gazete, 10.06.1928; BCA 30 18 1 17 29 37 13. 253 T.C. Resmî Gazete, 10.06.1928; BCA 30 18 1 1/ 29 37 8; T.C. Resmî Gazete, 10.07.1928, Sayı: 935. 254 T.C. Resmî Gazete, 10.06.1928; BCA 30 18 1 1/ 29 36 20; T.C. Resmî Gazete, 10.07.1928, Sayı: 935. 255 T.C. Resmî Gazete, 16.05.1928; T.C. Resmî Gazete, 30.06.1928, Sayı: 926. 256 T.C. Resmî Gazete, 12.07.1928; BCA 30 18 1 17 29 44 1. 257 T.C. Resmî Gazete, 12.07.1928; BCA 30 18 1 1/ 29 42 13. 258 T.C. Resmî Gazete, 10.09.1928; T.C. Resmî Gazete, 04.11.1928, Sayı: 1031. 413 göre okul ihtiyaçlarının sıraya konulması bütçeye ve muallim miktarına göre zaruri idi. İçinde olunan 1931 yılı bütçesi müsait oldukça orta mektep ve lise açılmasına çalışılacaktı.259 Gerçekten de Maarif Vekilinin dediği gibi Parti tarafından 1931 CHF programında her vilayet merkezinde ve önemli kaza merkezlerinde ortaokul açılması hedefi belirlenmişti.260 Doğu vilayetlerinden okul istekleri seçim bölgesini ziyaret eden birçok milletvekilinin raporları ve vilayet kongrelerinden Bakanlık ve Parti yönetimine bu yıllarda sürekli gelmiştir.261 Bölgede görev yapan bazı isimler ya da bölge milletvekilleri meseleyi sadece bölgede eğitimin geliştirilmesi olarak görmemekteydi. Birinci Umumi Müfettiş İbrahim Tali, Başvekil İsmet Paşa’ya 4 Ağustos 1932’de gönderdiği yazıda Elâziz’de bir lise açılmasını istemişti. Bu istek, bölgede alelade eğitimin geliştirilmesi için yapılan bir istek olmayıp bölgedeki birçok menfi propagandanın da önüne geçebilmek içindi. Şark vilayetleri halkı arasından Hükûmetin kendilerini cahil bırakacağı şeklinde ağır ithamlar vardı. Onun için bu okulun bir an önce açılması gerekmekteydi.262 Bingöl Mebusu Necmeddin Sahir Sılan, seçim bölgesini ziyareti sonrasında hazırlayıp 11.12.1940 tarihinde CHP Genel Sekreterliğine sunduğu raporunda vilayette Türkçenin kökleşmesi ve "Dağ Türkçesi" ile konuşanlar arasında Türkçenin yayılması için mektep ihtiyacının karşılanmasını istemişti.263 259 BCA 490 1 0 0/ 210 834 1. 260 CHF 1931 Programı, TBMM Kütüphanesi, s. 29-30. 261 Bu konudaki bazı vilayet örnekleri için bkz. BCA 490 1 0 0/ 652 172 1 lef 15; BCA 490 1 0 0/ 725 481 1; Ayın Tarihi, 27.09.1936, Eylül 1936, No: 34, İçişleri Bakanlığı Basın Genel Direktörlüğü, Ankara, 1936. 262 BCA 30 10 0 0/ 69 457 7. 263 Doğu Sorunu, 50-51; Yoğun Kürtçe yerine Türkçenin yaygınlaştırılmasına dair mektep isteği için bir diğer örnek, 01.09.1942 tarihli Ağrı mebusları Hüsamettin Kural, Halid Bayrak tarafından hazırlanan rapor için bkz. BCA 490 1 0 0/ 614 8 1 lef 23, lef 61. 414 Bingöl vilayetinin bu isteğine Maarif Vekâletinin tepkisi aslında olumsuz değildi. Vekâletin 29.07.1941 tarihli cevabına göre 1939 yılında Genç kaza merkezine bir okul inşası için ihale açılmıştı. Ancak üç defa ihale açılmış ise de talip bulunamadığından yapılamamıştı. 1940 bütçesine yine Genç ve Karlıova kazaları merkezinde birer okul binası yapılması için 7.161 lira tahsisat konulmuştu. Ancak bu da II. Dünya Harbi dolayısıyla Vekiller Heyetince iptal edilmişti. Vaziyetin devamı dolayısıyla 1941 bütçesine tahsisat konulamamıştı. Yine de Bingöl, yeni teşekkül eden bir vilayet olduğu için köy okulları yardım faslına 1.000 lira tahsisat ayrılmış ve öğretmen adedi artırılmaya çalışılmıştı.264 CHP 5. Büyük Kurultayının 29.05.1939 tarihli Dilek Encümeni Raporunda okul ihtiyacı ve bu ihtiyacın çözüme kavuşturulması için bir plan dâhilinde artık hareket edileceğini görüyoruz. Kurultayda Maarif Vekili Hasan Âli Yücel, birçok vilayet ve kazada 85 yerde ortaokul istendiği, Hükûmetin son dört sene içinde 41 yerde ortaokul açtığı rakamlarını vermişti. Yücel, Vekâletin planı hususunda da bilgi vermişti. O’na göre Vekâlet bu işte bir prensip ve program çerçevesinde hareket etmekteydi. Vekâlet daha 295 yerde ortaokul açma azminde idi. Fakat bunun tahakkuku yalnız para ile değil zaman ve eleman mefhumlarıyla da ilgiliydi. Yücel, Temmuz 1939’da toplanacak Maarif Şurasında verilecek karara göre ortaokul açılacak yerlerin sıraya konması ve bina yapmak gibi maddi yardımda bulunan yerlerin ön safa alınmasının muvafık görüldüğünü ayrıca belirtecekti.265 Bahsi geçen Birinci Maarif Şûrası 17-29 Temmuz 1939 tarihleri arasında toplanmıştı.266 Şûranın 26 Temmuz tarihli toplantısında Orta Öğretim Komisyonu tarafından hazırlanan "Yeniden Orta Öğretim Okulları Açılmasında Göz Önünde Tutulacak Esaslar Hakkında Rapor" kabul edilmişti. 264 Doğu Anadolu'da Cumhuriyet, s. 26. 265 BCA 490 1 0 0/ 213 844 1 lef 17. 266 Birinci Maarif Şûrası 17-29 Temmuz 1939 (Tıpkı Basım), Millî Eğitim Basımevi, İstanbul, 1991, s. 94-310; Millî Eğitim Şûraları (1939-1993), MEB Basımevi, Ankara, 1995, s. 18-21. 415 Rapora göre büyük şehirlerin belediye hudutları dışında kalan kazaların sayısı 317 olarak tespit edilmişti. Bütün bu kazalarda ortaokul açmak hedef olsa da bu durum bütçe imkânlarıyla sıkı surette alakalı olduğu için Komisyonca şu esaslar dâhilinde hareket edilmesi kararlaştırılmıştır: 1. Ortaokulu bulunmayan kazalar; evvelâ o merkezde merkezin bir gün içinde gidilip gelinebilir mülhakatında bir ortaokulu besleyecek ilkokul mezunlarının sayısına göre sıraya dizilmiş, sonra her vilayetin kendi kazaları dâhilinde mahallî icaplara göre yapılmasını uygun bulduğu değişiklikler yapılmış ve nihayet bu kazalar esas sıraya göre 25’er 25’er A, B, C, D, E, F, G, H, İ, J, L, serilerine ayrılarak listeye katî şekil verilmişti. 2. Bu liste esas tutularak münasip okul binasını ve tesisatını temin eden kazalarda ortaokul açılacaktır.267 Bu listeye baktığımızda K serisindeki Tunceli Ovacık kazası ortaokul açma sırasına göre 272. sıradaydı. L serisindeki Siirt Sason, Şirvan kazaları 292 ve 293. sırada; Bitlis Hizan 294; Hakkâri Yüksekova 295; Erzurum Karayazı 296; Siirt Pervari 297. sıradaydı. Vekâletin hazırladığı listede bir de M ve N serileri vardı. Bu serilerden M serisi ilkokul mezunu olmayan kazaları, N serisi de yeni kaza oldukları için nüfusu belli olmayan ve ilkokul mezunu bulunmayan kazaları ihtiva etmekteydi. M serisinde Bingöl’ün Bingöl, Genç, Solhan, Mutki; Hakkâri’nin Beytüşşebap; Urfa’nın Hilvan ve Harran; Van’ın Gevaş, Muradiye ve Şıtak kazalarında ilkokul mezunu hiç kimsenin olmadığı belirtilmiş, N serisindeki kazalar da dâhil olmak üzere bu iki seri için hiç sıra bile tayin edilmemişti.268 Maarif Şûrasında bu teklif görüşülürken Reşit Tarakçıoğlu orta mektepler açılırken yapılan sıra tasnifinin Doğu’nun bazı vilayetleri için uygulanmamasını istemişti. Tarakçıoğlu, Kars ve Ardahan’ı örnek vererek buralardaki ilkokul mezunu sayısının azlığına bakılıp karar verilmesini doğru bulmamaktaydı. O’na göre buralar uzunca bir süre Rus idaresi altında kalmıştı. İlkokul mezunu sayısının az olması, 267 Bu liste haricinde bir de K, L, M ve N serilerinin olduğu listeler vardı. Bkz. A.e., s. 658-659; 665- 666 268 A.e., s. 665-666. 416 oraların Türk idaresi altına alınmasından beri buralarda ilkokul mezunu sayısının artırılmaması idarenin kabahatiydi. Buralarda kültürün yayılması önemli olduğu için sınıflandırmada bu husus özellikle dikkate alınmalıydı.269 3,5 senedir Tunceli’de maarif müdürlüğü yapan Kadir Güney de nüfus ve ilkokul mezunu sayısına göre ortaokul açılacak olursa Atatürk’ün Doğu’da kurmayı hayal ettiği “Doğu Üniversitesi için öğrenci bölgeden yetişmeyecektir” değerlendirmesini yapmıştı. Kadir Güney, yıllardır Tunceli’de görev yapan bir maarif müdürü olarak Tuncelilerin Kürt olmadıklarını, bunların köken olarak Orta Asya kökenli olduklarını söyledikten sonra "zannediyorum ki Doğu’nun diğer bölgelerinde bu dili konuşanlar da bizim soyumuzdandır" diyecekti. Güney, 1935 senesi nüfus sayımına göre ülkede 13.899.073 kişiden 1.482.246 kişinin Kürtçe konuştuğunu bu kişilerin aydınlatılması, bunlara kendi öz dillerinin ve milliyetlerinin öğretilmesinin lâzım olduğunu ifade etmiştir. Ancak O’na göre bu planlama ile kültürümüzü Şark’ta yaymak, mümkün olamayacaktı. Çünkü ilkokul mezunu ve nüfus sayısına göre yapılacak bir düzenleme ile Doğu’da ortaokul işlerine 20-25 yıl sonra başlanabilecekti. Bu sebeple Şark vilayetlerindeki ortaokul ihtiyacını birinci planda mütalaa etmek gerekliydi. Konuşmacılardan Tevfik Yıldız da Şark vilayetlerinde okulların geç açılmasının bu mantıkla kabul edilemeyeceğini bunun için farklı yollar bulunması gerektiğini söylemiştir. Konuşmacılardan İsmail Hakkı Baltacıoğlu teklifin doğruluğunu savunduktan sonra, "Şark vilayetlerine gelince; Türk birliğine ve kültürün yaratıcı kuvvetine ve Cumhuriyet Devletinin kurtarıcı hamlelerine inanmış olan Şark vilayetlerinde çalışan müşavir ve müdür, bütün realist arkadaşlarıma şahsi kanaatimle derim ki: Orada okul hayatını idare edecek mantık normal vilayetlerin mantığı değildir. Yani kültür yayın mantığı değil, kültür mücadele mantığıdır. Van gibi en uzak ve kültür itibarıyla geri kalmış bir ülkede, her türlü güzelliğe malik ve müsait bulunan bir Türk ülkesinde, muazzam bir üniversiteyi açmak iradesini taşıyoruz. Aynı mantıkla, hatta mektepsiz, bakımsız yerlerde böyle okullar vücuda getireceğiz ve bu gibi yerler yepyeni kültür 269 A.e., s. 300-301. 417 ve medeniyet inkişaflarının kaynağı olacaktır. Şu hâlde işte hiçbir müsavatsızlık yoktur. Nasıl sivil ve askeri idare bakımından bu vilayetlerde bir fark varsa, kültür için de böyle bir hususiyeti mütalaa gösterecektir" demişti. 26 Temmuz tarihli bu toplantıya Maarif Vekilliği Müsteşarı İhsan Sungu reislik etmekteydi. İhsan Sungu, kültür vaziyeti çok az gelişmiş bölgelerde hususi tedbirler alınmazsa ancak oralarda 25 sene sonra ortaokul açılabileceğine dair düşüncelere tamamıyla iştirak ettiğini söylemiştir. “Kültür bahsinde de bu yerler için hususi tedbirler alıyoruz ve alacağız. Nitekim Sayın General Abdullah ile temas ederek Dördüncü Umumi Müfettişlik mıntıkası için normalin üstünde tedbirler alınması hususunu konuştuk. Bu ayrı bir davadır. Müzakeremize mevzu olan liste normal şerâit içinde açacağımız mektepleri hangi sıra ile açacağımızı tespit eden bir listedir." Sungu bu şekilde programı savunduktan sonra teklif oylamaya sunulmuş ve kabul edilmiştir. 270 Maarif Şûrasınca alınan kararlar gereğince yeniden açılacak ortaokullar, mahallin nüfus çokluğu ve ilkokul talebe sayısına göre bir sıraya konmuştu. Nitekim bu doğrultuda 1941 ve 1943 yılları Doğu vilayetlerinden CHP Genel Merkezine gelen okul isteklerine karşı Partinin verdiği cevap, nüfus çokluğuna göre okulların açılma sırasına konduğuna dair hep aynı olacaktı.271 1945 yılına gelindiğinde ülkedeki okul sayısı hiç de Hükûmetin istediği sayıda değildi. 23.05.1945 tarihli Maarif Vekâleti bütçe görüşmeleri sırasında Sivas Milletvekili B. Ş. Sirer, ülkedeki ortaokul ihtiyacı sayısını dile getirmişti. Milli Eğitim Bakanı Hasan Âli Yücel ise ülkedeki orta öğretim durumundan kendisinin de memnun olmadığını ancak devletin mali imkânları ölçüsünde Bakanlık olarak tedbir aldıklarını ifade etmişti.272 270 A.e., s. 300-309. 271 Birçok Doğu vilayetinin okul ihtiyacı için bkz. BCA 490 1 0 0/ 498 2005 1 lef 254; BCA 490 1 0 0/ 499 2006 1. 272 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 7, C: 17, Toplantı: 2, TBMM Basımevi, Ankara, 1945, s. 314. 418 Bu sözün ardından bir yıldan fazla bir süre geçtikten sonra Millî Eğitim Bakanlığı hâlâ ülkedeki ilkokul sorununun çözülememesine rağmen ortaokul sorununun kısa vadede çözüme kavuşacağını vaat ediyordu. Cizre Tahrirat Kâtibi İsmail Kemal Akman’ın Başbakandan memurların çocuklarını okutamamasından bahisle Cizre’de ortaokul ve lise yaptırılmasını isteyen dilekçesi 16.08.1946 tarihinde273 Millî Eğitim Bakanlığına gönderilmişti. Bakanlık; Başbakanlık Hususi Kalem Müdürlüğüne gönderdiği 07.10.1946 tarihli cevabî yazıda; dört yıl içinde bütün şehir ve kasabalarda bu hususun halledileceğini bildirmiştir.274 Ancak dönem sonuna baktığımızda bu vaadin gerçekleşmediğini biliyoruz. 2.2.3. Elâzığ Kız Sanat Enstitüsü Cumhuriyet kadroları, kızların mekteplere gitmesi ve bunların Hükûmetin istediği kriterlerde nesiller yetiştirmesini bölgede var olan birçok siyasî ve sosyal sorunun önüne geçebilmede en önemli araçlardan biri olarak görmekteydi. Hatırlanacağı üzere daha Cumhuriyet’in ilk yıllarında, Şeyh Sait isyanının ardından Abdülhalik Bey’in ve Şark Islahat Planı’nın hedefleri arasında bu da yer almıştı. Osmanlıdan miras biri İstanbul’da, diğeri Üsküdar’da olmak üzere iki kız sanat okulu 1928’de Ankara’da kurulan İsmet Paşa Kız Enstitüsünün temelini oluşturmuştur. Bu Enstitü ile birlikte daha sonra Adana, Afyon, Ankara, Bursa, Edirne, Elâzığ, İzmir, Kayseri, Kütahya, Manisa, Sivas, Trabzon’da birer ve İstanbul’da dört olmak üzere on altı Kız Enstitüsü açılmıştır.275 Dördüncü Umumi Müfettişlik, Tunceli’de askerî harekât devam ederken bir daha bu bölgede istenmeyen olayların yaşanmaması için Tunceli halkının eğitim sorununa da el atacaktır. Özellikle dil öğretiminde en önemli unsur olan annelerin dilinin geliştirilmesi ve bu sayede bölgede Türkçenin ilerlemesi ile bölgenin sosyal 273 BCA 30 1 0 07 90 559 12 lef 3. 274 BCA 30 1 0 07 90 559 12 lef 1. 275 Ergin, a.g.e., C: 5, s. 2106-2107. 419 kalkınması için düşünülen tedbir; Elâziz’de bir kız sanat enstitüsünün açılması olmuştur. Dördüncü Umumî Müfettişliğin Kültür ve Dâhiliye Vekâletine 01.09.1937 tarih ve 59/3678 sayılı yazdığı rapora göre Elâziz’de bir kız sanat enstitüsünün bu tarihte açılmış olduğunu anlamaktayız. Bu mektep beş sene içinde hem orta mektep müfredatını öğretecek hem de biçki, dikiş, nakış gibi meslek ve sanat eğitimi verecekti. Çocuk bakımı, ev işleri ve idaresi gibi genç bir kıza bütün hayatı boyunca lazım olacak bilgi ve hünerler ise eğitimin esasını teşkil edecekti. Ekim ayından itibaren faaliyete geçecek olan Enstitüye orta mektep mezunları alınacaktı. Mektepte bunlardan başka ayrıca yaşları dolayısıyla alınamayacak bayanlar için de ev kadınlığı hususlarında onlara rehberlik etmek üzere akşam kursları bulunacaktı. Yatılı olarak hizmet verecek olan Enstitü’nün kuruluş amacı raporda şu cümlelerle zikredilecekti: Enstitü’nün "genç kızlar vasıtasıyla yapacağı içtimai tesir hususi bir ehemmiyeti haizdir. İnkılap ruhunu ve Cumhuriyet rejiminin memlekete getirdiği nimetleri en uzak evlere kadar götürmek için kadının bizimle müttefik olması lazımdır. (…) Bir fikri ve bir duyguyu yaymak, gelecek nesle bir itiyat aşılamak için kadın birinci vasıtadır." Bu amaçla kurulan Enstitüye alınacak olan kız çocuklarının yaş, beden ve sosyal durumlarına ilişkin esaslar belirlenirken şartlardan biri de "tercihen evlerinde ve köylerinde şimdiye kadar dağ Türkçesi konuşmuş ve devlet Türkçesini öğrenme imkânını bulamamış köy kızlarından olma" şartıydı. Tüm masrafların devlet tarafından karşılanacağı bu Enstitü’ye öğrenci seçmek için Vilayetlere 29 Eylül’e kadar süre verilmişti.276 Bu Enstitü’de yıllarca öğretmenlik ardından müdürlük de yapan Sıdıka Avar’ın gayretli çalışmaları gerçekten takdire şayandır. Avar, hatıratında Enstitü ile Umumi 276 BCA 30 10 0 0/ 72 470 2. 420 Müfettiş Abdullah Alpdoğan’ın yakından ilgilendiğini, burayı sık sık ziyaret ettiğini, çocukların dersine girip, yemek menüsü ile ilgilendiğini yazmaktadır.277 Cumhurbaşkanı İnönü, 28 Ocak 1940 tarihinde Elâzığ Kız Sanat Enstitüsünü ziyaret etmişti. Enstitünün gündüz ve akşam sınıflarında bu tarihte 271 talebe vardı. Bir sınıf özellikle Tunceli kızlarına mahsustu. Ziyarette bulunan Ulus gazetesi yazarlarından Nasuhi Baydar gayretli olarak nitelendirdiği Enstitü müdürünün izahını köşesine almıştı: "Bu orijinal bir teşebbüstür. Hiç Türkçe bilmiyen Tunceli çocuklarının terbiye edilerek yetiştirilmeleri ve sonra muhitlerine iade olunarak oralarda kendi köylülerini yetiştirmeleri havesi hedef tutulmaktadır. Bu kızların üç sene Elâzığ’da okutulup en iyilerinin bir eğitmen kursuna gönderilerek eğitmen yetiştirilmeleri de düşünülmektedir." General Alpdoğan bu izaha şunları ilave etmişti: "Tunceli kızları köylerinde ev ve tarla sahibi olan ailelerden rızalarıyla alınarak Enstitüye verilmişlerdir. Tahsil ve terbiyeleri tamamlandıktan sonra Ankara, İzmir, İstanbul gibi büyük şehirlere bir müddet gönderilecek ve hayatın gidişi kendilerine gösterilecektir. Sonra, köylerine dönecekler ve orada evlenip aile kurarak hemşehrileri için iyi örnekler olacaklardır." Nasuhi Baydar, İnönü’nün bu çocuklardan bazılarına kitaptan parçalar okutarak yakından ilgilendiğini ve aynı zamanda çocukların mektebe ilk geldiklerinde çekilen fotoğrafları ile ziyaret sırasındaki üzerlerindeki değişimin hayret verici derecede olduğunu ifade ettikten sonra kızları bu şekilde değiştiren, yetiştiren kişilere hayranlığını belirtmişti.278 Enstitü eğitime başladıktan kısa bir süre sonra meyvelerini vermeye başlamıştı. 1939-1940 ders yılında 13 mezun vermişti. Öğrencilerden Halime imtihandan sonra Ankara Çocuk Yuvasına çocuk bakıcısı olarak yerleştirilip gönderilmişti.279 Sıdıka Avar, ilk mezunlardan Lütfiye’nin on yıl sonra çocuğu ile Enstitü’ye geldiğini naklederken "çocuk çok güzel Türkçe konuşuyordu. Şehir çocukları gibi saçı 277 Avar, a.g.e., s. 52. 278 Ulus, 20 Ocak 1940 279 Avar, a.g.e., s. 61. 421 başı, giyimi düzgündü. Demek ki; Ata’nın dediği olmuş, eve Türkçe ile görgü ve bilgi ana ile girmişti"280 ifadelerine yer vererek okulun başarılarından bahsetmekteydi. Cumhurbaşkanı İsmet İnönü 1944 yılı Eylül ayında Enstitü’yü yine ziyaret etmişti. Ziyaret sırasında İnönü, burada okuyan bir kız öğrenciyle yakında ilgilenmiş kızın Türkçe konuşmasından ve öğrendiği biçki-dikişten hayli memnun kalmıştı.281 Bu ziyaretlerin yanı sıra Sıdıka Avar, okulu teftiş ve ziyaret edenlerin içerisinde Bingöl Valisi Rıfat Şahinbaş’ın ziyareti sırasında okuldaki kız çocuklarına "Kürt" diye hakaret ettiğini, isyan eden kişilerin hepsini bir tutup o asilerin başlarına gelen şeyin kızların da aynı şekilde başlarına geleceğini söylediğini üzüntüyle anlatmıştır.282 Kısa zamanda bölge halkının Kız Sanat Enstitüsüne yönelik yoğun ilgisi görülmüştü. 1943 yılında Necmeddin Sahir Sılan, seçim bölgesi olan Tunceli vilayetinde incelemelerde bulunup bunu bir rapor halinde 11.12.1943 tarihinde CHP Genel Sekreterliğine sunarken vilayetin maarif durumu hakkında da bilgi vermişti. Buna göre 1937 yılında Elâzığ’da Tuncelili kız çocuklarını yetiştirmek için açılmış olan Kız Enstitüsünden 1939-1943 yıllarında 48 kız öğrenci tahsilini bitirmişti. Bu Enstitü, ilk yıllarda Tunceli çevresinde tereddütle karşılanmış olmasına rağmen sonraları halk, kızlarını bu okula göndermeye rağbet etmişti. 1943 yılına kadar tahsilini bitirmiş olan 48 kız öğrenciden 19’unun Akçadağ Köy Enstitüsüne gönderilmiş olması çevre halkını çocuklarını kız enstitülerine gönderme bakımından şevklendirmişti. Sılan, raporunda ayrıca bu okuldan yetişen kızların, köylerine gittikleri zaman, öteden beri yaşadıkları yerin kendilerini tatmin etmediği ve zamanla tekrar eski yaşantılarına döndüklerini bu mezun kızlara çalışma sahası yaratılması gerektiğini de tavsiye etmişti.283 Bölge halkının bu Enstitüden duyduğu memnuniyeti, 19 Ağustos-15 Ekim 1943 tarihleri arasında Tunceli, Bingöl ve Elâzığ vilayetlerini gezen Elâzığ Bölgesi Müfettişi Bitlis 280 A.e., s. 62-63. 281 A.e., s. 121-122. 282 A.e., s. 195-196. 283 Doğu Sorunu, s. 422 Mebusu Muhtar Ertan’ın CHP Genel Sekreterliğine sunduğu 18.10.1943 tarihli raporda da görmekteyiz.284 Enstitü için Tunceli vilayetinden kızların toplanması uygulamasının 1945 yılında kapsamı genişletilecektir. 16 Haziran 1943 tarihinde Enstitü müdürlüğüne atanmış olan Sıdıka Avar, Tunceli, Hozat, Pülümür ve Bingöl’de köy köy gezip Enstitüye öğrenci toplamak için gayretli çalışmaları ile dikkat çekmişti. 285 Dördüncü Umumi Müfettişliğin Müfettişlik mıntıkasına dair hazırlamış olduğu rapora atfen İçişleri Bakanı, 15 Eylül 1945’te Başbakanlığa sunduğu raporda; milli şefin son gezilerinde vermiş olduğu emir doğrultusunda Tunceli’nin yanı sıra artık Bingöl ili kızlarının da bu Enstitü için toplanmaya başladığını belirtmiştir.286 Bölgede yürütülen ıslahat çalışmasının kapsamının çok geniş, özellikle Türkçenin yaygınlaştırılması ihtiyacının çok fazla olması bölgede Elâzığ Kız Sanat Enstitüsü uygulaması örneğinin artırılmasını gündeme getirmiştir. 18-25 Temmuz 1947 tarihleri arasında Genel Müfettiş Korgeneral Ekrem Baydar başkanlığındaki Dördüncü Umumi Müfettişlik bölge valileri toplantısında bölgenin eğitim durumu da görüşülmüştü. Toplantıda Müfettişlik mıntıkası vilayetlerinden Türkçe bilmeyenlerin oranı Bingöl’de %80, Elâzığ’da %65, Tunceli’de %45 olarak tespit edilmişti. Bu tespitin ardından bölge halkına Türkçe öğretmek için kurslar açmanın faydalı olduğu vurgulanmış, Türk dilinin bölgede yayılmasını sağlamak için yatılı pansiyonların da tesisi düşünülmüştü. Bu konuda Elâzığ’daki yatılı Kız Enstitüsünün bölge şartlarına uygun olarak bölge dâhilinde artırılmasının çok lüzumlu bulunduğu kanaati ittifakla kabul edilmişti. 284 BCA 490 1 0 0/ 1576 418 1. 285 Selma Yel, Bahattin Demirtaş, Namık Çencen, "Cumhuriyet'ten Günümüze Elâzığ’da Eğitim Faaliyetlerine Bir Bakış, Tarihten Günümüze Elâzığ Uluslararası Kongresi, 17-19 Kasım 2014, Atam Yay., C: 2, Ankara, 2016, s. 1027. 286 BCA 30 10 0 0/ 72 471 12. 423 Bu hususta gerekli teşebbüslerde bulunulması ve Nazımiye ilçe merkezinde bulunan kışladan bu maksatla faydalanılması için Millî Eğitim Bakanlığına teklifte bulunulmasına karar verilmişti.287 2.2.4. Doğu Vilayetlerinde Gezici Köy Kadınları Kursu Cumhuriyet döneminde daimî surette bir meslek okulu kurulumuna müsait olmayan köy ve küçük kasabalarda, kadınlarla genç kızlara ev ve kadın işleri üzerinde amelî ve faydalı bilgiler vermek için "Gezici Köy Kadınları Kursları" açılmıştı. 1940’lı yılların ortalarına doğru Ankara, Bursa ve İzmir vilayetleri köylerinde ikişer ve Adana, Eskişehir, Samsun, Manisa, Balıkesir, Edirne ve Kayseri’de birer tane olmak üzere toplamda 13 kurs vardı. Bu kurslara tahsil çağını geçirmiş 45 yaşına kadar kadınlarla ilk tahsilini tamamlamış genç kızlar devam etmişti. Kursların süresine dair elimizde altı288 ile yedi ay289 olduğuna dair farklı örnekler mevcuttur. Doğu ve Güneydoğu Anadolu vilayetlerinde Türkçe öğrenimini yaygınlaştırmak ve okul çağını geçmiş olan kadınların sosyal ve sanatsal yönden gelişimini sağlamak için Maarif Vekâleti tarafından ilk defa Tunceli Pertek’te olmak üzere gezici köy kadınları kursu açılmıştı. Vekâletin bu teşebbüsü parti tarafından da desteklenmiştir. CHP Genel Sekreteri adına Kırklareli Milletvekili Nafi Kansu 29.01.1945’te Milli Eğitim Bakanı Hasan Âli Yücel’e gönderdiği yazıda Pertek’te genç kızlara ve kadınlara mahsus bir sanat kursu açılmasına karar verilmiş olmasının memnuniyet yarattığını belirtmişti.290 Parti, bu faaliyet için Pertek Halkevinde gerekli kolaylığın gösterilmesi hususunda Dördüncü Genel Müfettişlikten ricacı olmuştu. Kurs öğretmeni için Halkevi adına ayda 75 lira verilmesi de uygun görülmüş ve 4 aylık tutar mahalline gönderilmişti.291 Bu kursta Elâzığ Kız Sanat Enstitüsünden mezun Naime Sungur görev almıştı. Yedi aylık süresi olan bu kursun ardından Hozat’ta da kurs açılacaktı. Kurslar Kız Enstitü müdürü tarafından tespit edilmekte olup Tunceli 287 Doğu Anadolu'da Cumhuriyet, s. 102-103. Yapmış olduğum araştırmalarda bahsi geçen yeni enstitü için Millî Eğitim Bakanlığına başvuru yapıldı mı ya da bu enstitünün hayata geçip geçmediği yönünde herhangi bir bilgiye ben rastlamadım. 288 Ergin, a.g.e., C: 5, s. 2114. 289 BCA 490 1 0 0/ 1530 226 1 lef 80-81. 290 BCA 490 1 0 0/ 1530 226 1 lef 115. 291 BCA 490 1 0 0/ 1530 226 1 lef 118. 424 Maarif Müdürü tarafından tasdik edilmekteydi. CHP Malatya bölgesi Müfettişi Balıkesir Milletvekili Muzaffer Akpınar, memlekete fevkalade faydalı ve verimli işler temin eden ve köy kadınına ev kadınlığını da öğretme muvaffakiyeti gösteren bu teşebbüsün himaye ve teşvikinin çok yerinde olduğundan CHP Genel Sekreterliğinden bu konuda 31.08.1946’da ricacı olmuştu.292 Açılan bu köy kadınları gezici kurslarından beklenen fayda sağlanmış olmalı ki kısa sürede birçok Doğu vilayetinde kurslar yaygınlaşmıştır. 1948 yılının sonuna gelindiğinde Doğu illerinde faaliyette bulunan köy kadınları gezici kursları şuralarda bulunmaktaydı: Ağrı Merkez, Bingöl Çapakçur, Bitlis Merkez, Diyarbakır Bismil, Elâzığ Maden, Hakkâri Merkez, Mardin Nusaybin, Muş Merkez, Siirt Merkez, Erzurum Hınıs, Kars Iğdır, Çoruh Şavşat, Van Merkez, Urfa Siverek, Tunceli Çemişgezek ve Elâzığ Palu. Doğu illerinin kültürel kalkınmasında gezici köy kadın kurslarının daha da etkili olacağı gerekçesiyle Maarif Vekâleti 1949 yılı bütçesinden 200 adet 20 liralık kadro istemişti.293 Talep olumlu karşılanmış ve Doğu Anadolu kalkınma ödeneğinden Bakanlığa 1949 yılı için ayrılan 1.940.000 liradan 250 bin lira, 18 gezici köy demircilik ve marangozluk kurslar masrafları ile 36 tane köy kadınları gezici kursları masrafları için ayrılmıştı.294 1949-1950 eğitim-öğretim yılında Doğu illerinde açılan köy kadınları gezici kurs sayısı 45 olmuştu. Kursların açıldığı yerler ve sayıları şu şekildeydi: Çoruh 2, Kars 3, Ağrı 4, Van 4, Hakkâri 3, Siirt 4, Bitlis 2, Muş 2, Mardin 3, Diyarbakır 3, Bingöl 2, Urfa 2, Malatya 2, Elâzığ 1, Tunceli 4, Erzincan 1, Erzurum 1 ve Gümüşhane 2.295 292 BCA 490 1 0 0/ 1530 226 1 lef 80-81. 293 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: VIII, C: 16, Toplantı: 8, TBMM Matbaası, Ankara, 1949, s. 208- 209. 294 TBMM Tutanak Dergisi, C: 19, Dönem: VIII, Toplantı: 3, TBMM Matbaası, Ankara, 1949, s. 288- 289. 295 T.C. Resmî Gazete, 01.03.1950, Sayı: 7445; TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 8, C: 24, Toplantı: 4, TBMM Matbaası, Ankara, 1950, s. 308. 425 1949-1950 öğretim yılından önce açılmış kurs sayısının 27 olduğunu dikkate alacak olursak eğer toplamda bu kursların sayısı 86’ya çıkmış oluyordu.296 CHP, iktidarının sonuna dek Doğu illerindeki bu gezici köy kadınları kursunu desteklemiştir. CHP Genel Sekreteri Cevat Dursunoğlu 06.02.1950 tarihinde Milli Eğitim Bakanı Tahsin Banguoğlu’na gönderdiği yazıda; Doğu illerinde köy kadınları gezici kurslarında çalışan 40 öğretmene Genel Sekreterlikçe yapılması istenen yardımın gönderildiğini yazmıştır.297 CHP iktidarının sonlanmasına sadece birkaç ay varken yapılan bu yardım da CHP yönetiminin kendi iktidarlarının sonuna kadar bu kursları desteklediğini bize göstermektedir. 2.2.5. Doğu İlleri Kalkınma Programında Eğitime Yapılan Yatırımlar II. Dünya Harbi’nin sonlanması ve de Türkiye’de çok partili hayata geçişle birlikte CHP’nin Doğu vilayetlerine yönelik yıllardır uyguladığı politikalar, özellikle muhalif isimler tarafından önceki yıllara kıyasen artık daha gür seslerle eleştirilir olmuştu. Bu eleştirilerdeki genel kanı ise Doğu vilayetlerinin ihmal edilmişliği gerçeği idi. Harp bittikten sonra iktidar ve muhalif milletvekilleri Hükûmetten Doğu vilayetlerinin kalkındırılmasına yönelik atılacak adımları beklemekteydi. I. Hasan Saka Hükûmetinin programında (10.09.1947-10.06.1948) Doğu illeri ile ilgili herhangi bir beyana rastlanmamıştı.298 II. Hasan Saka Hükûmeti programında da durum tekrarlanınca Maraş Bağımsız Milletvekili Emin Soysal tarafından Hükûmet, Mecliste 18.06.1948’de eleştirilmişti. Soysal, Şarki Anadolu’nun kalkınması için Hasan Saka Hükûmetinin dokuz aylık faaliyeti arasında Şark vilayetlerinde sanayii teşvik maksadıyla bir hayli kolaylıklar 296 T.C. Resmî Gazete, 01.03.1950, Sayı: 7445; TBMM Tutanak Dergisi, C: 24, Dönem: 8, Toplantı: 4, TBMM Matbaası, Ankara, 1950, s. 308-313. 297 BCA 490 1 0 0/ 1530 226 1 lef 16. 298 TBMM Zabıt Ceridesi, Dönem: 8, C: 6, Birleşim: 85, s. 672-735; Türkiye Büyük Millet Meclisi, C: 1, s. 485-491. 426 sağlanacağının duyulmuş olsa da bunun hayata geçmediğini söylemiş ve Hükûmeti eleştirmişti. Emin Soysal’ın bu eleştirileri karşılıksız kalmış, cevaplanmamıştı.299 Hükûmet, bu eleştiriye her ne kadar karşılık vermemiş olsa da aslında bu aylarda "Doğu İlleri Kalkınma Programı" üzerinde çalışmaktaydı. Hükûmetin hazırladığı Doğu illeri Kalkınma Programının ihtiva ettiği esasların ne olduğunu öğrenmek için CHP Diyarbakır Milletvekili İhsan Hâmid Tiğrel,300 CHP Erzurum Milletvekili General Vehbi Kocagüney301 ve CHP Elâzığ Milletvekili Fahri Karakaya302 meseleyi Meclis gündemine taşıyacaktı. Konu hakkında Başbakan Hasan Saka Mecliste 12.11.1948’de milletvekillerini bilgilendirmiştir. Saka, Doğu illerinin idari, ekonomik ve kültürel bakımdan muhtaç olduğu tesislere ve teşkilâta kavuşturmak için ihtiyaçların şimdiye kadar toplu ve plânlı bir şekilde ele alınamamış olduğunu, muhtelif bakanlıklarca bu illerde girişilen faaliyetlerin münferit mahiyette kaldığını beyan etmişti. Saka, Hükûmet olarak kendilerinin Doğu’nun kalkınma işini bir plân ve programa bağlamak maksadıyla faaliyete geçtiklerini söylemişti. İçişleri, Dışişleri, Sağlık ve Sosyal Yardım ve Çalışma Bakanlıklarından alınan uzmanlardan bir komisyon kurularak çalışmalara başlanmıştı. Hazırlanacak programa esas teşkil edecek mülahazalar arasında eğitimle ilgili olarak; öğretim müddetinin üç yılı geçmeyeceği yatılı bölge okulları açmak, okuma çağını geçirmiş kadın ve erkekler için pratik usullerle bilgiler verip Türkçeyi öğretecek tedbirler düşünülmüştü. Saka, komisyonların çalışmaları henüz bitmemiş olduğundan kalkınma programının kesin bir durum almadığını, hedeflenen program için 1949 yılı bütçesine 10 milyon liralık bir ödenek koymuş olduklarını arz edecekti. İhsan Hamid Tiğrel, Şark vilayetlerinin kalkınmasını bir dâva halinde ele almış olan Hasan Saka Hükûmetine teşekkür ettikten sonra, bu mıntıkanın jeopolitik 299 TBMM Zabıt Ceridesi, Dönem: 8, C: 12, Birleşim: 73, (18.06.1948), s. 223-277; Türkiye Büyük Millet Meclisi, C: 1, s. 587-592, 617. 300 TBMM Albümü 1920-2010, C: 1, s. 463. 301 A.e., s. 466. 302 A.e., s. 464. 427 vaziyetinden dolayı güney, doğu ve kuzeyden muhtelif hüviyetlerle gelen telkinlerin tesirine maruz kaldığını, bu tesiri "orada tesis etmek istediğimiz jandarma kuvvetiyle menetmeye kalkışırsak hatalı bir hareket yapmış oluruz. Bunun için tempoyu artırmak, tempoya sürat vermek ve ahalisinin %95’inin okuyup yazma bilmeyen ve % 80’inin kendi dilini ve benliğini kaybetmiş olan halka kendi dilimizi, milliyetimizi aşılamak ve onlara milliyetçiliğimiz esası dâhilinde kültürümüzü aşılamak mecburiyetindeyiz" diyecekti. Tiğrel, konuşmasında ayrıca konulan tahsisatın yeterli gelmeyeceğini de ifade etmiştir. Tekrar söz alan Saka, teklif edilen bu 10 milyon liralık ödeneğin daha bir başlangıç olduğunu memleketin "Şark ve Garbındaki hayatın az çok birbirine benzer şekilde olması ve eşitlik tesis eder bir istikamette yürütülmesinin hedef"leri arasında olduğunu ifade edecekti. General Vehbi Kocagüney, Doğu illerinin diğer vilayetlere nazaran birçok hususta geri kaldığını bunlardan birinin de eğitim olduğunu bölgede çok fazla okul ihtiyacı hatta Atatürk’ün Van’da üniversite teşebbüsünün hâlâ gerçekleşmediğini ifade etmiştir.303 Bu müzâkerede görülmektedir ki Doğu vilayetlerinin ihmal edilmişliği, şimdiye kadar takip edilen programların eksik olduğu bizzat Başbakan tarafından itiraf edilmekteydi. Hasan Saka’nın açıklamalarına cevap veren ve yapılacak olan yatırımların yetersiz olduğunu savunan milletvekilleri ise yine iktidar partisindendi. Müzâkerede dikkat çeken bir diğer husus yapılmak istenen kültür yatırımları, Doğu’da Türkçeyi yaygınlaştırmaya dairdi. Bu husus Cumhuriyet kurulduğundan beri CHP hükûmetlerinin abartısız hepsinin hedefi olmuştu. Bu tarihte bize göstermektedir ki CHP hükûmetleri bu anlamda başarısız olmuşlardı. İki aylık geçici bütçenin ardından 1949 yılı bütçesi Meclis gündemine 21 Şubat 1949 tarihinde gelmişti. Bu bütçe tasarısında Doğu vilayetleri ve Edirne için 10 milyon liralık ödenek ayrılması kabul edilmişti. Bu süreçte Hasan Saka Hükûmeti yerine Şemsettin Günaltay Hükûmeti (16.01.1949-22.05.1950) kurulmuştu. Yeni Hükûmetin 1949 yılı Bütçe Kanunu tasarısı Mecliste 21.02.1949 tarihinde müzâkereye açılmıştı. Müstakil Demokratlar Grubundan Kütahya Milletvekili Hakkı Gedik304 jeopolitik ve stratejik ehemmiyeti bulunan Doğu illerine 25 senedir el uzatılmamış, Kuzey, Doğu 303 TBMM Tutanak Dergisi, C: 13, Dönem: 8, Toplantı: 3, s. 86-93. 304 TBMM Albümü 1920-2010, C: 1, s. 487. 428 ve Güney hudut boylarından sızan telkinlerin, yalan dolan ve fesatlara maruz kalan bu bölgeler halkının ihmal edilmiş, yolsuz, mektepsiz, hastanesiz bırakılmış, Türk dilinin kültürünün nimetlerinden mahrum bırakılmış olduğundan bu mühim dâvanın ele alınıp halledilmesi için etraflı tetkikler ve etütler yapılarak lâzım gelen tahsisatın, maddi imkânın ona göre kararlaştırılmış bir programla sağlanması gerekirken bütçe kanununa konulan paranın nereye ve ne şekilde harcanacağına açıklık getirilmesini istemiştir. CHP Erzurum Milletvekili General Vehbi Kocagüney, 1949 yılı bütçesinde Hükûmetin kalkınma harcaması olarak ayırdığı 61 milyondan Doğu illerinin kalkınma plânı için ayırdığı 10 milyonun memnuniyet verici olduğunu belirtmişti. Ancak O’na göre Doğu’nun kalkınması için en az 100 milyona ihtiyaç vardı. CHP Van Milletvekili İbrahim Arvas da Hükûmete teşekkür ederken gelecek sene bu miktarın iki misline çıkarılmasını rica etmişti. Ancak bu rakam 1950 yılı için 13 milyon lira olmuştu.305 CHP Kars Milletvekili Akif Eyidoğan, Hakkı Gedik’in 25 Cumhuriyet yılında Doğu illerine "hiç el atılmamıştır" sözüne katılmayarak kendi seçim bölgesinde bayındırlık ve sağlık alanlarında yapılan yatırımları sayarken son yıllarda Kars’ta açılan okullar hakkında bilgi vermişti.306 Meclisin 25.02.1949 tarihli müzakerelerinde Millî Eğitim Bakanı Tahsin Banguoğlu, tahsis edilecek olan 10 milyon liranın üç milyon lirasının maarif hizmetlerine tahsis edileceğini beyan etmişti. Bakana göre bu para şu şekilde sarf edilecekti: "Üç yıl için bir plân yaptık. Maarifin en acil işlerini ihtiva etmek üzere, asgari yine her yıl üçer milyon lira kabul edilir düşüncesi ile üç yıl içinde Doğu illerimizde yapılacak işleri bu plâna dâhil ettik. (…) Dört madde üzerinde işe başlamayı düşündük: Bir; kasabalardaki ilkokulların yapımı, iki; öğretmen evleri inşası Üç; Doğu'da muhtaç olduğumuz bazı bölge okullarının inşası, Dört; gezici kadın öğretmenleri." 305 T.C. Resmî Gazete, 01.03.1950, Sayı: 7445; TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 8, C: 24, Toplantı: 4, TBMM Matbaası, Ankara, 1950. 306 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 8, C: 16, Toplantı: 3, s. 351-354. 429 CHP Denizli Milletvekili Kemal Cemal Öncel307 Doğu illerinin kalkınması için plânda yer alan bölge okullarının faydasız olduğundan hareketle bunların açılmasına lüzum olup olmadığını Millî Eğitim Bakanına sormuştu. Bakan, memlekette hali hazırda mevcut olan 37 bölge okulunda "Doğu illerinde köy enstitülerine bağlı olarak bir nevi tatbikat okulu şeklinde köy enstitülerine adam yetiştiren dört okulumuz vardır. Bunlardan fayda görüyoruz. Sayısını bir miktar daha artırmanın, Doğu illeri için, köy enstitülerine talebe yetiştirmek bakımından, faydalı olacağını düşünüyoruz" cevabı ile Bakanlığın bu konudaki kanaatini paylaşmıştı. CHP Trabzon Milletvekili Hamdi Orhon, Doğu illerinin kaç il olduğu ve nereler olduğu sorusu üzerine Bakan bu illeri; Ağrı, Bingöl, Bitlis, Çoruh, Diyarbakır, Elâzığ, Erzincan, Erzurum, Gümüşhane, Hakkâri, Kars, Mardin, Muş, Siirt, Tunceli, Urfa ve Van olarak sıralamıştır. DP Edirne Milletvekili Mahmut Nedim Gündüzalp308 bu tarihe kadar bütçede 1946 ve 1947 yıllarında Umumi Müfettişlikler bölgesi için bir yardım tahsisatı olduğunu, 1948 yılında Genel Müfettişlikler kalktığı için Doğu illeri ve sınır bölgeleri kaydıyla sınır bölgelerine yardım edildiğini söylemişti. Ancak Hükûmet, 1949 yılında bütçedeki bu bölümü kaldırmıştı. Sadece Doğu illeri kalkınma programı ifadesinden Edirne ili yapılacak yardımlar kapsamı dışına itildiği için Edirne vilayetinin de bu kapsama alınmasını istemiştir. Bu istek olumlu karşılanmış ve 28 Şubat 1949 tarihli kabul edilen Bütçe Kanunu ile Doğu Anadolu ve Edirne ili kalkınma giderleri için 10 milyon ödenek ayrılması kabul edilmiştir.309 Kanun tasarısının yasalaşmasının üzerinden birkaç ay geçtikten sonra Meclisin 09.05.1949 tarihli müzakerelerinde 1949 bütçesinden Doğu illerinin yol, eğitim ve sağlık işleri için ayrılan paranın harcanması gündem konusu olmuştur. Erzurum Milletvekili Vehbi Kocagüney Millî Eğitim Bakanı Tahsin Banguoğlu’na bütçeye konan 10 milyon liradan eğitim için ayrılan 5 milyonun bu 307 TBMM Albümü 1920-2010, C: 1, s. 462. 308 TBMM Albümü 1920-2010, C: 1, s. 463. 309 28.02.1949 tarih ve 5350 sayılı Kanun; T.C. Resmî Gazete, 01.03.1949, Sayı: 7144; TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: VIII, C: 16, Toplantı: 8, TBMM Matbaası, Ankara, 1949, s. 621-632. 430 bölgede kısa olan inşaat mevsiminin başladığından hangi bölgelerde eğitim tesisleri vücuda getirileceğini sormuştur. Bakan, Doğu Anadolu kalkınma ödeneğinden Bakanlığına 1.940.000 liranın ayrıldığını söyleyerek sözlerine başlamıştır. Bu para; Bakanlıkça 1.400.000 lirası kasabalarda yapılacak 20 ilkokul binasına, 100.000 lirası yine bu kasabalarda yapılacak 10 öğretmenevi binasına, 250 bin lirası 18 gezici köy demircilik ve marangozluk kurslar masrafları ile 36 tane köy kadınları gezici kursları masraflarına, 100 bin lirası Van’da köy enstitüsü binalarına, 50 bin lirası geçen yıl inşaatına başlanmış olan dört bölge okulu bina ve tesislerinin ikmaline, 40 bin lirası da halk tarafından binaları yapılmakta olan ortaokullara tahsis edilmişti. Söz alan soru sahibi Vehbi Kocagüney, soruyu sorma sebebinin iki endişeden kaynaklandığını ifade etmiştir. Bu endişeden ilki; Doğu'da 4-5 ayla sınırlı olan inşaat mevsiminin sınırlı olmasından dolayı hâlâ plan proje hazır değilse eğer, işin bu sene bitemeyeceği ve bu ödeneğin gelecek yıla geçici değilse fırsatın kaçağı düşüncesiydi. İkincisi; bütçe veya olağanüstü bir hizmet çıkar ise eğer bu işe geçen yıl olduğu gibi son verilme düşüncesiydi.310 1950 yılı Bütçe Kanunu 25.02.1950 tarih ve 5561 sayı ile kabul edilmişti. Kanunda, Doğu Anadolu ve Edirne ili kalkınma giderleri için bir önceki yıla göre 3 milyon fazlası ile 13.000.000 lira aktarılmıştı. 1950 yılı Bütçe Kanunu tasarısında 1949 yılında Doğu vilayetlerine tahsis edilmiş olan paralar ile yapılan yatırımların neler olduğu, 1949-1950 eğitim-öğretim yılında açılan okul ve kurslara dair bilgiler de verilmiştir. Buna göre, Doğu illerinde Bayburt ve Artvin haricinde beş vilayette Kız Orta Sanat Okulu açılmıştı. Doğu illerinde ve Trakya’da (Edirne) 19 farklı vilayette Gezici Köy Demirciliği ve Marangozluğu kursu açılmıştı. Doğu kalkınmasının dışında kalıp yurdun muhtelif mahallerinde 1949-1950 yıllarında yeniden açılan Gezici Köy Demirciliği ve Marangozluğu kursları Bilecik, Yozgat, Sinop, Isparta-Sınırkent, Kayseri, Konya ve 310 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: VIII, C: 19, Toplantı: 3, TBMM Matbaası, Ankara, 1949, s. 288- 289. 431 Sivas vilayetlerinde olmak üzere sadece 7 idi. Görülüyor ki bu kurslar yaygın olarak Doğu vilayetleri için açılmaktaydı. Bu öğretim yılı başında Doğu illerinde açılan köy kadınları gezici kurs sayısı ise 45 idi. Daha önce 1949-1950 eğitim-öğretim yılından önce açılmış kurs sayısının 27 olduğunu tekrar hatırlayıp toplam kurs sayısının 86’ya çıktığını düşünecek olursak eğer bu yıl bu kurslara ciddî anlamda yatırım yapılmış olduğunu anlarız. Doğu vilayetlerinde 1949-1950 yılında Mesleki ve Teknik öğretim programına göre açılan kurs sayısı 14 idi. Tüm yurttaki kurs sayısının 45 olduğu bilgisini dikkate alacak olursak eğer bu 14 sayısı da kayda değer bir sayı idi. Millî Eğitim Bakanlığı 1949 yılında Doğu kalkınması için kendisine ayrılan 1.500.000 lira ile 11’i beş ve 8’i üç dershaneli olmak üzere 19 okul yapıma başlamış, bunlardan yarısından fazlasını bitirmişti.311 Dikkat edilecek olursa Bakanlığa daha önce ayrılan para 1.940.000 lira iken bu bütçeden 440.000 lira kadar eksiltme yoluna gidilmişti. Millî Eğitim Bakanlığının 1950 yılı bütçe görüşmelerinde Doğu illerinin eğitim vaziyeti ile ilgili olarak Meclisin 17.02.1950 tarihli müzakerelerinde Diyarbakır Milletvekili Osman Ocak seçim bölgesi Diyarbakır’da tahsil çağındaki çocukların ortalama olarak ancak % 26’sının okuduğunu iddia edecekti. Ocak’a göre devlet bölgeye daha çok yardım etmeliydi. Bunun için de bölgede radikal tedbirlerin alınması gerekliydi. Tunceli Milletvekili Necmeddin Sahir Sılan ise Tunceli’nin eğitim bakımından, diğer bazı illere göre ileri bir durumda olduğunu ifade etmişti. Ancak yine de ilkokul ve ortaokul ihtiyacı bölgede hâlâ çok fazlaydı. Meclisin 20.02.1950 tarihli müzâkerelerinde söz alan Bakan Banguoğlu, Millî Eğitim bütçesinin yıllık Devlet Bütçesinin %12,10’unu teşkil etmekte olduğunu beyan 311 T.C. Resmî Gazete, 01.03.1950, Sayı: 7445; TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 8, C: 24, Toplantı: 4, TBMM Matbaası, Ankara, 1950, s. 308-313. 432 etmişti. Bakana göre ilkokullardaki talebe sayısı her geçen gün artmaktaydı. Ülkedeki ortaokulu olan ilçe sayısı ise 215 idi. Bu rakam iki yıl önce 115 idi. İki yıl önce 33 olan lise sayısı ise 41’e çıkmıştı. Bakan, Osman Ocak’ın isteğine cevap olarak Doğu kalkınma programı kapsamında 20 ilkokul açılacağını söylemişti. Bu okullardan 15’i tamamlanmıştı. Geriye kalan 5’i de mevsim şartlarının elvermesiyle tamamlanacaktı. 1950 yılında aynı ölçüde Doğu illerinde ortaokulların yapılması da Bakanın diğer vaatleri arasında yer almıştı.312 CHP Hükûmetlerinin iktidarlarının artık sonlarına gelindiğinde ilköğretimin hâlâ istenilen düzeye gelmediğini görmekteyiz. CHP Genel Sekreteri Tevfik Fikret Sılay, Doğu illerinde teftiş gezisi yapan milletvekillerinin hazırladığı raporlardan hareketle Doğu illerinde huzursuzluğun arttığını, CHP’nin son Hükûmetinin lideri olan Başbakan Şemsettin Günaltay’a gönderdiği tarihsiz yazıda belirtmişti. Sılay yazısında, bu huzursuzluğa Hükûmet vakıf olsa da Parti olarak alınacak tedbirler arasında bölgede ilkokul teşkilatının zayıflığına işaret ederek ilköğretimin yayılmasını gerekli görmekteydi.313 Aşağıdaki iki tabloda 6 ve daha yukarı yaşlardaki ülkedeki nüfus ve okuma yazma bilenlerin sayısı ile Doğu vilayetlerindeki nüfus ve okuma yazma bilenlerin illere göre sayıları gösterilmiştir. Bu iki tablo ile hem ülkedeki 1935 yılı ile 1950 yılı arasındaki okuryazar oranı değişimini hem de bu değişimden Doğu vilayetlerinin ne kadar nasibini aldığını görebiliriz. Tablo 2.15. 6 ve Daha Yukarı Yaşlardaki Ülkedeki Nüfus ve Okuma Yazma Bilenlerin Sayısı314 Seneler Toplam Nüfus Okuma Yazma Bilen Oran 1935 16.157.450 2.517.878 15,58 1945 15.166.911 4.583.305 30,22 1950 17.856.865 5.779.915 32,37 312 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 8, C: 24, Toplantı: 4, TBMM Matbaası, Ankara, 1950. 313 BCA 490 1 0 0/ 63 240 8. 314 Tablo Millî Eğitimde 50 Yıl 1923-1973, s. 5'ten yararlanılarak hazırlanmıştır. 433 Tablo 2.16. 6 ve Daha Yukarı Yaşlardaki Doğu Vilayetlerindeki Nüfus ve Okuma Yazma Bilenlerin İllere Göre Sayısı315 Vilayetler Seneler Toplam Nüfus Okuma Yazma Bilen Oran Ağrı 1935 107.206 4.769 4,45 1945 98.900 13.774 13,93 1950 127.149 15.685 12,34 Bingöl 1935 - - - 1945 55.655 3.970 7,13 1950 80.451 11.374 14,14 Bitlis 1935 - - - 1945 54.324 6.015 11,07 1950 71.193 8.769 12,32 Diyarbakır 1935 214.142 12.437 5,81 1945 192.628 28.037 14,55 1950 241.507 33.592 13,91 Elâzığ 1935 256.189 18.748 7,32 1945 156.342 30.930 19,78 1950 178.734 38.673 21,64 Erzincan 1935 157.344 15.692 9,97 1945 133.440 35.191 26,37 1950 165.646 47.699 28,77 Erzurum 1935 385.245 24.607 6,39 1945 308.882 60.244 19,50 1950 391.673 89.025 22,73 Gaziantep 1935 283.506 24.072 8,49 1945 227.889 41.751 18,32 1950 274.966 54.876 19,96 Hakkâri 1935 - - - 1945 25.957 1.539 5,93 1950 35.378 2.969 8,92 Kars 1935 305.536 30.784 10,08 1945 294.702 79.269 26,90 1950 338.887 88.612 26,15 Malatya 1935 410.162 31.016 7,56 1945 333.123 53.318 16,03 1950 405.522 75.087 18,52 Mardin 1935 229.921 8.725 3,79 1945 175.961 15.205 8,64 1950 218.787 20.587 9,41 Muş 1935 143.899 5.648 3,92 1945 60.362 5.049 8,36 1950 85.601 10.475 12,24 Siirt 1935 127.518 4.784 3,75 1945 101.400 9.133 9,01 1950 125.917 13.436 10,67 315 Tablo a.e., s. 5-14'ten yararlanılarak hazırlanmıştır. Tabloda Bingöl, Bitlis, Hakkâri, Tunceli illerinin verilemeyen yıllara ait bilgiler idari taksimat bakımından bağlı bulunduğu ilde gösterilmiştir. 434 Vilayetler Seneler Toplam Nüfus Okuma Yazma Bilen Oran Tunceli 1935 - - - 1945 69.739 14.420 20,68 1950 87.208 20.712 23,75 Urfa 1935 229.551 10.904 4,75 1945 202.855 21.909 10,80 1950 246.769 25.537 10,35 Van 1935 143.434 6.480 4,52 1945 96.911 12.958 13,37 1950 119.011 13.695 11,51 Tablolar dikkatlice incelendiğinde 1935 yılında yurttaki okuma yazma bilenlerin nüfusa oranı %15,58 iken bu oran, değerleri birbirinden farklı olsa da tüm Doğu vilayetlerindeki oranlardan daha yüksektir. Bu yılda en yüksek oranlara sahip üç vilayet sırasıyla Kars %10,08; Erzincan %9,97 ve Gaziantep %8,49 idi. En düşük oranlara sahip üç vilayet ise %3,75 oranla Siirt, %3,79 oranla Mardin ve % 3,92 oranla Muş vilayetleri olmuştur. 1950 yılına gelindiğinde yurttaki okuma yazma bilenlerin oranı nüfusa göre %32,37 iken bu orana Doğu vilayetleri yanından bile yaklaşamamaktaydı. Çoğu vilayetin oranları ülke geneli oranının yarısından bile düşüktü. En düşük orana sahip vilayet %8,92 ile Hakkâri vilayeti olmuştu. Tablodaki veriler, Cumhuriyet'in ilk kurulduğu yıllardan beri kurucu kadronun ortaokul, lise ve üniversite eğitimini ikinci plana koyarak ilk tahsil konusunda çok istekli olmalarının sözde kaldığını, fiiliyata dökülemediğini göstermektedir. Cumhuriyet Hükûmetleri yıldan yıla eğitim bütçelerini316 ve ülkedeki okuryazar oranını artırmış olsa da bu artış, Doğu vilayetlerinde pek de istenilen oranda olmamıştır. Doğu vilayetlerinin Batı vilayetleri ile imkânlar açısından eşit hâle getirilmesi hep dilde kalmış CHP Hükûmetleri döneminde gerçeğe dönüşememiştir. Bu başarısızlıkta CHP Hükûmetlerinin hem merkezi bütçeden hem de bu dönemde il özel idarelerinin yatırım için ayrılması gereken miktarlarda bütçeyi 316 1931 ve 1932 yıllarında bütçe, ülkenin mali kriz içerisinde olmasından dolayı diğer yıllardan farklı olarak düşmüştür. 1921 yılından 1943 yılına kadar Maarif Vekâleti bütçeleri için bkz. BCA 30 1 0 0/ 90 559 4. 435 ayırmaması ya da ayıramaması etkili olmuştur. 1943-1945 arası dönemde Doğu illerinde kişi başına Maarif Vekilliği harcaması iller genelinde ortalama 7,42 TL/kişi iken Doğu illeri ortalaması 4.98’de kalmıştı. 1946-1950 arası dönemde ise iller geneli ortalama 21,86 TL/kişi iken Doğu illeri ortalaması 18,46’da kalmıştır.317 İl özel idarelerinin yaptığı harcamalarda da Doğu illeri geri kalmıştı. 1941- 1945 arası dönemde özel idareler tarafından yapılan harcamalarda iller genel ortalaması 6,39 TL/kişi iken Doğu illerinde bu rakam 3,93 TL/kişi de kalmıştır. 1946- 1948 dönemlerinde iller genelindeki harcama oranı 10,00 TL/kişi iken bu oran Doğu illerinde 7,04 TL/kişi de kalmıştır.318 2.2.6. Doğu Vilayetlerindeki Öğretmen İhtiyacı ve Öğretmenlerin Sorunları Cumhuriyet'in ilk yıllarında CHP Hükûmetlerinin Doğu vilayetlerindeki eğitim seviyesini daha da iyileştirebilmek için çözüm bulmaya çalıştığı en önemli sorunlardan biri de bölgedeki öğretmen eksikliğiydi. Bu eksikliği gidermek için Hükûmetin ilk yıllarda düşündüğü ilk tedbirlerden biri Doğu’ya gidecek olanlara fevkalâde zam vermekti. İcra Vekillerinin 07.06.1925 tarihli toplantısında Orta Tedrisat Muallimleri Kanunu’nun on dördüncü maddesi gereğince Şark vilayetlerine gidecek muallimlere maaşların zamlı olarak verilmesine dair 2049 sayılı kararname kabul edilmişti.319 Yine 4 Mayıs 1927 tarihli kararname ile "uzak ve hususi vilayetlerde istihdam edilen maarif memurlarıyla muallimlerine verilmesi lazım gelen zamlar hakkında" Maarif Vekâletince düzenlenen talimatname yürürlüğe konmuştu.320 317 Kopar, a.g.e.,, s. 84. 318 A.e., s. 111-112. 319 BCA 30 18 1 1/ 14 36 1; Resmî Cerîde 13.07.1925, Sayı: 137 Kanunun 14. maddesinde sayılan bu Doğu vilayetleri şuralardı: Artvin, Ardahan, Erzurum, Ergani, Beyazıt, Bitlis, Hakkâri, Siirt, Süleymaniye, Kars, Kerkük, Genç, Muş, Musul, Van, Dersim ve Erzincan. 320 BCA 30 18 1 1/ 24 27 16. 436 Hükûmet bu yıllarda Doğu’nun öğretmen ihtiyacı için yetişen öğretmenlerin önemli bir kısmını ihtiyacın daha çok hissedildiği Doğu vilayetlerine göndermiştir. Maarif Vekâletinin 1928 yılı bütçesi için Meclisin 22.04.1928 tarihindeki oturumunda Maarif Vekili Necati Bey,321 1926 yılında 479, 1927 yılında 521 kişinin muallim mekteplerinden mezun olarak göreve başladıkları bilgisini paylaşmıştı. Bu mezunların çoğu Vekâlet tarafından Orta Anadolu ve Doğu vilayetlerindeki mekteplere tayin edilmişti. Bu bin mezundan 228 tanesi Doğu vilayetlerine gönderilmişti.322 Ancak her ne kadar bu yıllarda bölgeye bu kadar sayıda öğretmen gönderilmiş olsa da bölgenin ihtiyacı karşılanamıyordu. Üçüncü Umumi Müfettiş Tahsin Uzer’in Karaköse’de bir mektep açılması yönündeki 13.07.1935 tarihli isteğine Kültür Bakanı 15.07.1936 tarihinde verdiği cevapta 10 senedir muallim kadrosunun aynı kalmış olmasına karşın talebe sayısının 7 kat arttığını bildirmişti.323 Bu da sorunun bu tarihlerde paradan ziyade muallim sıkıntısı olduğunu gösteriyordu. Bölgenin eğitiminde sadece okul ya da öğretmen eksikliği sorunu yoktu. Tayin edilen öğretmenlerin nitelikleri ve hemen bölgeden uzaklaşma istekleri bölgeden merkeze gönderilen raporlara yansımıştı. MAH’ın 02.10.1932 tarihli Elâziz vilayeti raporunda; yeni tayin edilen öğretmenlerin bilgileri, eski ve yerli öğretmenlerin ise hem bilgileri hem de görgüleri yeterli görülmemişti. Vekâletin öğretmen tayinlerinde mektebi yeni bitiren öğretmenleri bölgeye tayin ettiği, bunların çoğunun da bir yıl sonra tayinlerini başka yerlere yaptırdıkları eleştirilmişti. Rapora göre ayrıca, bölgedeki yerli ve eski memurlar Batı’ya tayin edilerek yerlerine Türk kültür ve geleneklerini iyi bilen idealist ve ruh sahibi öğretmenler tayin edilmeliydi.324 321 1925-1929 yılları arasında Millî Eğitim Bakanlığı yapan Mustafa Necati Bey, Bakanlık olarak 10 yılda 300.000 öğretmen yetiştirmeyi hedeflemişti. Necati Bey'in memuriyet hayatı hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Mustafa Eski, Cumhuriyet Döneminde Bir Devlet Adamı Mustafa Necati, Atam Yay., Ankara, 1999; Mustafa Necati'nin diğer faaliyetleri için bkz. Erdoğan Başar, Millî Eğitim Bakanlarının Eğitim Faaliyetleri (1920-1960), MEB Yay., İstanbul, 2004, s. 177-217. 322 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 3, C: 3, İçtima Senesi: 1, TBMM Matbaası, Ankara, s. 214. 323 BCA 30 10 0 0/ 142 20 7. 324 Pehlivanlı, a.g.e., s. 557-559. 437 Doğu vilayetlerinde günümüzde de olduğu gibi bu yıllarda öğretmenlerin en büyük sorunlarından biri mesken sorunu idi. Hükûmetin Meclise 17.11.1948 tarihinde sunduğu 1949 yılı Bütçe Kanunu tasarısında bu soruna çözüm üretilmeye çalışılmıştı. Doğu illerinin eğitim ve kültür işleri ile ilgili teklifleri arasında ilkokul öğretmenleri için yapı sandığını geliştirilmesi teklifi de vardı. İlkokul öğretmenleri yapı sandığının Doğu illerinde yaptırdığı ev, bu tarihe kadar 56 olarak kaydedilmişti. Bu sayıdan 35’i yalnızca bu yıla aitti. Bakanlık, Doğu illerinin kültürel kalkınmasında hisseleri büyük olacak olan ilkokul öğretmenlerinin kendilerini barındıracak ev bulabilmeleri için alınan bu tedbiri yerinde bularak bu miktarın süratle artırılmasını istemişti.325 2.2.7. Türk Ocakları Cumhuriyet Türkiye’sinin kültür politikasının iki ana kaynağı vardı. Bunlardan birincisi Balkan savaşlarından sonra başlayan Milliyetçilik, ikincisi ise Batılılaşma politikasıydı. Milliyetçilik 20.yüzyılın en büyük siyasî realitesi olarak imparatorlukları parçalamış, yeni Türk devletinin de milliyet prensiplerine dayanarak kurulumuna sebebiyet vermişti. Cumhuriyet Türkiye’sinde Hükûmetin bütün politikalarında olduğu gibi kültürde de çıkış noktası milliyetçilikti. Ziya Gökalp’in Telif ve Tercüme Dairesi başkanı, Rıza Nur’un da Maarif Vekili olmasıyla birlikte kültür politikasında Türkçülük ve Batıcılık noktalarına ağırlık verilmeye başlanmıştır. Cumhuriyet’in ilk yıllarında görülen Türk Tarih ve Türk Dil Kurumlarının kurulması, Latin harflerinin kabulü, Türk Ocakları ve Halkevlerinin faaliyetleri bu politikanın tezahürleriydi.326 325 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: VIII, C: 16, Toplantı: 8, TBMM Matbaası, Ankara, 1949, s. 208- 209. 326 Erol Güngör, Dünden Bugünden Tarih-Kültür-Milliyetçilik, Mayaş Yayınları, Ankara, 1982, s. 94-106. 438 Bu kuruluşlardan Türk Ocakları, Osmanlıdan beri mevcudiyetini muhafaza eden kuruluşlardandı. Türk Ocakları II. Meşrutiyet döneminde kurulan ve Türk milliyetçiliğini yaygınlaştırmayı amaçlayan bir örgüttü. Ocağın kuruluşu II. Meşrutiyet döneminde İstanbul’da 25 Mart 1912’de Mehmed Emin Yurdakul, Ahmed Ferid Tek, Yusuf Akçura, Ahmet Ağaoğlu gibi isimler tarafından gerçekleştirilmişti. 327 Türk Ocağının kuruluş nizamnamesinde Ocağın maksadı; "İslam kavimlerinin mühim bir rüknü olan Türklerin millî terbiye ve ilmi, içtimai, iktisadi seviyelerinin terakkisiyle Türk ırk ve dilinin kemaline çalışmak" olarak belirtilmişti.328 Cumhuriyet döneminde Türk Ocakları yeniden örgütlenmişti. Türk Ocakları, milliyetçiliğin devlet politikası hâline geldiği bu yıllarda Cumhuriyet Halk Partisinin siyasal ve ideolojik amaçlarına uygun faaliyetler içerisinde olacaktır. "Kemalist devrimlerin kitlelere benimsetilmesi, çağdaşlaşmacı temaların vurgulanması sürecinde Türk Ocakları önemli bir işleve sahip olmuş, özellikle 1925’ten sonra irticaya karşı tavır alması, devlet politikası açısından önemli bir sorun teşkil eden Doğu Anadolu Bölgesinde yaşayan unsurların "temsili ve Türkçenin konuşulan bir dil hâline getirilmesi yönündeki faaliyetleriyle dikkat çekmiştir. Bu bağlamda Cumhuriyet döneminde Türk Ocakları Genel Merkezi’nin İstanbul’dan Ankara’ya taşınması" gerçekleşmişti.329 1929 dünya ekonomik krizinin ülkede doğurduğu buhran, Serbest Cumhuriyet Fırkası denemesi ve ardından gelen Menemen olayı, ülkede inkılapları yerleştirme zaruretini doğurmuştu. Bu durum CHF yönetiminde ototiter bir eğilimi ortaya çıkarmıştı. Bu bağlamda bütün güçlerin tek elde toplanması politikasının bir sonucu olarak Türk Ocakları kapatılmıştı.330 327 Füsun Üstel, İmparatorluktan Ulus Devlet'e Türk Milliyetçiliği: Türk Ocakları (1912-1931), İletişim Yay. İstanbul, 1997, s. 51-57; Yusuf Sarınay, Türk Milliyetçiliğinin Tarihi Gelişimi ve Türk Ocakları, Ötüken Yay., İstanbul, 205, s. 140 328 Üstel, a.g.e., s. 100; Sarınay, Türk Milliyetçiliğinin Tarihi, s. 152 329 Üstel, a.g.e., s. 402. 330 Sarınay, Türk Milliyetçiliğinin Tarihi, s. 369; Türk Ocaklarının kapatılmasının arkasındaki sebep ve iddialar için ayrıca bkz. Seda Bayındır Uluskan, Atatürk'ün Sosyal ve Kültürel Politikaları, Atam Yay. Ankara, 2017, s. 29-42. 439 Türk Ocaklarının 1931 yılında kendini feshettiği yıl, Üstel’in verdiği listeye göre 264 yerde teşkilatı vardı. Araştırma bölgemiz olan Doğu vilayetlerinde 39 Türk Ocağı kurulmuştu.331 Sarınay’ın verdiği listeye göre ise 260 yerde teşkilatı vardı. Doğu vilâyetlerindeki teşkilat sayısı 38 idi.332 Türk Ocakları 10 Nisan 1931 günü toplanan kongresi ile kendini feshetmişti. Ocak, tüm teşkilat ve organlarıyla CHF’ye devredilmişti. Bu fesih Halkevlerinin kuruluşu için gereken ortamı sağlayacaktır. Zaten açılması düşünülen Halkevleri için çalışmalar daha Ocak feshedilmeden başlamıştı. Buna rağmen Halkevlerinin açılması resmî olarak ancak 19 Şubat 1932’de gerçekleşmiştir. Türk Ocaklarının mevcut bina ve üyeleri Halkevlerine geçmiştir.333 Şeyh Sait isyanından sonra Türk Ocaklarının 1926, 1927 ve 1928 Kurultaylarında en fazla tartışılan, konuşulan konulardan biri "temsil meselesi" olmuştu. Bölgede Türk dili ve kültürünü yaymak bölgeyi ülkeyle "bütünleştirmek" en fazla üzerinde durulan mesele idi. 27 Nisan 1925 tarihinde Başvekil İsmet Paşa kendisini ziyaret eden Türk Ocakları delegelerine: "Milliyet yegâne kaynaşma vasıtamızdır; vazifemiz, bu vatan içinde bulunanları mutlaka Türk yapmaktır" demişti.334 Şeyh Sait isyanı ile alakalı olduğunu düşündüğümüz işte bu sözler, Türk Ocaklarının "temsil meselesi"ni birinci öncelikleri arasına aldırmıştı. Ankara’da 1926 yılında Türk Ocakları Genel Merkezinde Doğu vilayetlerinin meseleleriyle ilgilenmek üzere "Şark Bürosu" kurulmuştu. Büro, Doğu ile ilgili teftiş çalışmaları için Diyarbakır, Malatya ve Van’da üç şube açmıştı. Bu şubelerden Diyarbakır şubesine Hasan Reşit (Tankut) atanmıştı.335 331 Üstel, a.g.e., s. 387-390. 332 Sarınay, Türk Milliyetçiliğinin Tarihi, s. 422-423 333 Hâkimiyet-i Milliye, 11 Nisan 1931. 334 Vakit, 27 Nisan 1925; Necmettin Sadak "Türkleşmek Mecburiyeti", Akşam, 30 Nisan 1925; Sarınay, Türk Milliyetçiliğinin Tarihi, s. 330 335 Ercan Çağlayan, Tek Parti Döneminde Diyarbakır (1923-1950), Atatürk Üniversitesi, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Erzurum, 2012, s. 226-227. 440 Şeyh Sait isyanından sonra Türk Ocaklarının Doğu vilayetlerinde kurulması basında tartışılmaya başlandı. Bölgenin idari, siyasî ve kültürel yapısında birtakım değişiklikler yapmak için Türk Ocaklarının bölgede açılması gündeme gelmişti. Bu anlamda ilk açılan ocaklardan biri Erzurum olacaktı. Burada 9 Temmuz 1925’te Ocak açıldı. Bu arada 1928 yılındaki Doğu’daki Türk Ocakları delegelerinin talebi üzerine tüm ocakların gelirinin %5’inin Kurultayda Doğu şubelerine verilmesi kararlaştırılmıştı.336 Türk Ocaklarının bölgedeki hedeflerine yönelik en güzel örnek; Diyarbekir Türk Ocağının 1926 yılında yeni kurulurken çalışma planları hakkında hazırladığı yazıdır. Diyarbekir Türk Ocağı Reisi adına 04.05.1926’da imzalanmış olup kime yazıldığı belli olmayan, Başvekâlet Muamelat Genel Müdürlüğü fonunda yer alan bir belgede: "tarih ve etnografi teşkilatıyla tamamen bir Türk şehri olan Diyarbakır, bütün Şark kavimlerine birer geçit mahalli olmasından yabancı harslardan bakiye kalan tortuları silmek üzere Ocağımız muhtelif şekillerde mücadele sahasına atılmıştır. Evvela halka benliğini tanıtmak zaruretini hissederek milli ve medeni varlığımızı serbest dersler, halk mektebi gibi kitaptan ziyade şifahi tembihlere muhtaç olanları tatmine çalışılacağı gibi okuyup yazma bilen kardeşlerimizi de himmetlerinizle teşekkül edecek olan ocaklı kütüphanesinde harsımızı derinden tetkik etmek ve ettirmek fırsatlarını da ihmal etmeyecektir"337 deniliyordu. Bu maksatla kurulan Diyarbekir Türk Ocağı şubesi aynı zamanda halkın birçok alanda ilerlemesi için de faaliyet yürütmüştür. Ocak, bölge halkını sosyo-kültürel anlamda kalkındırmak için Birinci Umumi Müfettiş İbrahim Tali Bey’in en büyük destekçisidir. İbrahim Tali Bey’in de desteklediği Türk Ocağı Diyarbekir Şubesi bölge halkı için İngilizce, Fransızca, Almanca kurslar tertip etmiş; köylülerin sosyalleşmesi için programlar düzenlemiş; musiki heyetleri tertip etmiş; şehir bandosu kurmuş konferanslar tertip etmişti. Özellikle bölge gençlerini spor ile alakadar etmek isteyen 336 Murat Küçükuğurlu, Türk Siyasî Tarihinde Erzurum (1923-1950), Atam Yay., Ankara, 2012, s. 132-133. 337 BCA 30 10 0 07 117 816 13. 441 İbrahim Tali Bey her sene Cumhuriyet Bayramı’nda binicilik müsabakaları yaptırtmıştır.338 Türk Ocaklarının üst düzey yöneticilerinden Türk Ocakları Müfettişi ve Muş Mebusu Hasan Reşit (Tankut) 1928 yılında bölgeye bir teftiş seyahati düzenlemişti. Seyahatin ardından hazırlanan rapor bizzat Başvekil İsmet Paşa’ya sunulmuştu. Raporda Kürt ve Kürtlük kelimeleri üzerine birtakım değerlendirmeler ve Hükûmete bazı tavsiyelerde bulunulmuştu. Bu seyahatte Hasan Reşit Bey’e Birinci Umumi Müfettiş İbrahim Tali Bey de eşlik etmişti. Hasan Reşit Bey, Dersim ve Ovacık’a kadar teftiş seyahati yapmıştı. Bu seyahatin Dersim’e ait kısmı 27.12.1931 tarihinde İbrahim Tali Bey tarafından bizzat Başvekil İsmet Paşa adına Ankara’ya gönderilmiştir. Hasan Reşit Bey raporunda; Zazaların ırkan Turani olduklarını, Kırmançlardan ve Dersim Alevilerinden ayrıldıklarını ifade etmişti. Raporun devamında Hasan Reşit Bey, Kürtlük ve Kürt lisanı üzerinde de durmuş "Kürtlük içinde İranî, Süryanî, Asurî, Ermeni, Arap her cinsten insan vardır ve bu insanların beşer onar kelime karıştırmasıyla Kürtçe vücuda gelmiştir." "Kürt lisanı dağ lisanıdır. Kürtlük küçük küçük köyler halinde ve hatta dağlar içinde yaşadıkça Türk olamayacaktır" cümleleri ile bu konudaki düşüncelerini aktarmıştı.339 Raporun üst düzey bir Ocak yetkilisi tarafından hazırlanması ve bu raporun doğrudan Başvekil’e ulaştırılması raporu ve değerlendirmeleri önemli kılmaktadır. Yapılan bu tür değerlendirmeler 1930’lu yılların başından itibaren birçok devlet yetkilisinin "Kürt" ve "Kürt lisanı" yoktur söylemini kullanmasına dayanak olmuştur. 2.2.8. Millet Mektepleri ve Doğu Vilayetleri Yeni Türk devletinin yaptığı inkılaplardan biri de yeni harflerin kabulü olmuştu.340 Bu yeni harfleri halka öğretmek için ülkede bir seferberlik başlamıştı. Buna göre Türkiye’de kadın erkek herkes okuma yazma bilecek, okuma yazma 338 Aydoğan, Türk Siyasi Hayatinda Dr. İbrahim Tali, s. 139. 339 BCA 30 10 0 0/ 115 797 16. 340 3 Kasım 1928 tarih ve 1353 sayılı Kanun; T.C. Resmî Gazete, 03.11.1928; TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 3, C: 5, İçtima: 2, TBMM Basımevi, s. 7-12. 442 bilmeyen kalmayacaktı.341 Yeni harflerin halka öğretilebilmesi için Başvekil İsmet İnönü Mecliste 8 Kasım 1928’de yaptığı konuşmada millet mektepleri açılacağını söylemişti.342 1927 genel nüfus sayımına göre ülkede sadece Arap harfleri ile okuma bilenlerin sayısı 1.111.000 idi. Hem bu yeni harfleri öğretmek hem de nüfusun okuryazar oranını artırmak için millet mektepleri açılacaktı. Millet mekteplerine dair esasların belirlendiği talimatname Hükûmet tarafından 24 Kasım 1928’de Resmî Gazetede yayınlanarak yürürlüğe girmiştir.343 Talimatnamede daha sonra değişiklik yapılacak ve yeni düzenleme 22.09.1929 tarihinde yürürlüğe konulacaktı.344 Talimatnameye göre Türkiye halkını okuyup yazmaya muktedir bir hale getirmek maksadıyla kurulan millet mektepleri teşkilatı sabit ve seyyar olmak üzere A ve B dershanelerinden, halk okuma odalarıyla köy yarı dershanelerinden oluşacaktı. Mektebi bulunan yerlerde açılan millet mektebi dershanelerine sabit, mektepsiz köylere bir devre için muallim göndermek suretiyle açılan dershanelere de seyyar dershaneler denecekti. Sabit ve seyyar A dershanelerinin vazifesi hiç okuma yazma bilmeyen veya Arap harflerinin öğrenmiş olan yetişkinleri okuryazar bir hale getirmekti. Sabit ve seyyar B dershanelerinin hedefi ise A dershanelerini tamamlamış ve okuma yazma öğrenmiş vatandaşların hayat ve maişetlerinin ve vatandaşlık sıfatlarının gerektirdiği ana bilgileri vermekti. Bu mekteplerde yaşları 16 ile 45 arasında bulunan tüm kadın ve erkek vatandaşlar okutturulacaktı. 1 Ocak 1929’da millet mekteplerinde eğitim başladı.345 1929-1935 yılları arasında A ve B dershanelerine devam ederek "Millet Mektebi Şahadetnamesi" 341 Mihriban Kurt, Millet Mektepleri, Marmara Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 2000, s. 58. 342 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 3, C: 5, İçtima: 2, s. 26-29. 343 Kararname No 7284; T.C. Resmî Gazete, 24.11.1928, Sayı: 1048; Cemal Avcı, "Harf İnkılabı ve Millet Mektepleri", Akdeniz İnsani Bilimler Dergisi, C: 3, Sayı: 1, 2013. 344 BCA 490 1 0 0/ 1 3 12; Mustafa Albayrak, "Millet Mekteplerinin Yapısı ve Çalışmaları", Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, s. 29, s. 475-483. 345 Kurt, a.g.e., s. 60. 443 alanların sayısı 2.376.845’i bulmuştu. Ancak bunların 600.000’i eski yazıyı bilen okuryazarlardı. Orduda ise 1926 yılında terhis edilenlerin ancak yüzde 17’si eski harflerle okur-yazar iken, 1936’da bu oran yüzde 75’e çıkmıştır.346 1928-1935 yılları arasında Millet Mektepleri olarak anılan bu okullar 1936- 1950 yılları arasında Ulus Okulları olarak anılmışlardır.347 Tablo 2.17. 1928-1935 Yılları Arasında Tüm Yurttaki ve Doğu'daki Diyarbekir, Hakkâri ve Mardin Vilayetlerindeki Millet Mekteplerinin Faaliyet Tablosu348 346 Necdet Sakaoğlu, Osmanlı'dan Günümüze Eğitim Tarihi, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 2003, s. 192. 347 Selma Yel, Bahattin Demirtaş, Namık Çencen, "Cumhuriyet'ten Günümüze Elâzığ’da Eğitim Faaliyetlerine Bir Bakış", Tarihten Günümüze Elâzığ Uluslararası Kongresi, 17-19 Kasım 2014, Atam Yay., C: 2, Ankara, 2016, s. 1026. 348 Tablo Maarif 1928-1935 Millet Mektepleri Faaliyeti İstatistiği, DİE, s. 26-56'dan hazırlanmıştır. Vilayet Seneler Dershane Adedi Muallim Adedi Talebe Adedi A B A B E K E K Diyarbekir 1928-1929 44 14 27 1168 423 375 88 1929-1930 29 14 - 657 71 261 185 1930-1931 24 - - 773 36 - - 1931-1932 20 3 - 665 68 117 - 1932-1933 9 2 - 297 25 64 - 1933-1934 8 1 - 272 - 48 - 1934-1935 5 1 - 184 - 23 - Hakkâri 1928-1929 2 - 2 100 - - - 1929-1930 2 - 2 85 - - - 1930-1931 2 - 2 65 - - - 1931-1932 2 - 2 55 - - - 1932-1933 2 - 2 50 - - - 1933-1934 - - - - - - - 1934-1935 - - - - - - - Mardin 1928-1929 42 20 62 2.514 270 1.125 25 1929-1930 - - - - - - - 1930-1931 - - - - - - - 1931-1932 - - - - - - - 1932-1933 - - - - - - - 1933-1934 6 - 2 138 9 45 - 1934-1935 9 - 2 345 8 61 - Umumi Yekûn 1928-1929 17.531 2.958 16.922 536.568 379.602 89.736 39.594 1929-1930 10.244 2.663 11.307 248.866 161.378 63.680 34.610 1930-1931 7.582 2.020 8.940 204.426 84.480 45.695 18.301 1931-1932 4.837 1.078 5.437 15.561 45.211 27.030 7.547 444 E: Erkek, K: Kız Tablodaki bilgilere dikkat edilecek olursa eğer Hakkâri vilayetine ait 1933- 1934 yıllarına ait bilgiler verilmemiştir. Bu durumun sebebi hatırlanacağı üzere Hakkâri bu tarihlerde vilayet değildi. Millet mekteplerinden eğitime başlanan 1928- 1929 yılında 17.531 A dershanesi açılırken 2.958 B dershanesi açılmıştı. Doğu vilayetlerinin en büyüklerinden olan Diyarbekir vilayetinde bu sayı A dershanesi için 44, B dershanesi için sadece 14 ile sınırlı kalmıştı. Hele ki örnek olarak aldığımız diğer iki bölge vilayetinden Mardin’de A dershanesi için 42, B dershanesi için 20 iken Hakkâri vilayetinde gerçekten hayret edilecek kadar azdır. Bu yıl Hakkâri’de açılan A dershanesi sayısı 2 iken B dershanesi sayısı 0 olarak kayıtlara geçmiştir. Ancak burada Hakkâri vilâyetinin o yıllardaki nüfusunu da dikkate almamız gerekmektedir. 1927 yılı nüfus sayımına göre Hakkâri vilâyetinin toplam nüfusu 24 bin olarak kayıtlara geçerken vilâyet merkezinin nüfus sadece 801 kişi idi.349 Tabloda yine dikkat edilecek olursa millet mekteplerindeki A ve B dershanelerinin sayısı halkın okuryazar olmaya başlamasıyla birlikte yıldan yıla azalış kaydetmiştir. Örnek olarak aldığımız Doğu vilayetlerinde birtakım sebeplerle ilk yıl açılan dershane sayısının az olması sonraki yıllarda bölgenin özelliğinden dolayı artması gerekirken istatistiki veriler bunun böyle olmadığını bizlere göstermiştir. Bir yerde millet mektebi dershanesi açılmasında İl Maarif Müdürü ile mahalle muhtarları etkili olmuştu. Bazı illerde bu mekteplerin sayısının düşük olmasında bu görevlilerin doğrudan etkisi olsa da halkın istek düzeyi de etkili olmuştu.350 Sayının azlığında her ne kadar mahallî idareciler ve halkın isteksizliği etkili olmuş olsa da daha önce bahsini ettiğimiz Doğu vilayetlerinde ilkokul ve ortaokul sayısının artırılamaması sonucu, millet mekteplerinde de yaşanmış, halk mekteplere 349 Nüfus Sayımları 1927-1950, İstatistik Umum Müdürlüğü Yay., Ankara, 1953, s. 4, 6. 350 Kurt, a.g.e., s. 76. 1932-1933 3.925 1.182 4.082 102.755 32.199 18.727 3.955 1933-1934 2.033 650 2.105 50.537 13.169 12.084 1.882 1934-1935 2.841 829 3.023 71.361 13.779 16.037 2.075 445 çekilememiştir. Bu durumun üzerinde birazda Hükûmet yetkililerinin sorumluluğu olduğunu söyleyebiliriz. 2.2.9. Halkevleri ve Doğu İllerindeki Faaliyetleri Türk Ocaklarının kapatılmasının ardından yeni bir halk örgütü kurmak için Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal, dünyadaki bazı örnekleri incelemiştir. Bu konuda yerinde incelemeler bile yaptırmak için bazı kişileri halk eğitimi konusunda Avrupa’nın çeşitli ülkelerine göndermiştir. Bu raporların içeride bizzat Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal’in de aralarında bulunduğu bir ekip tarafından dikkatle incelenmesinin ardından 10-18 Mayıs 1931 günü CHP Üçüncü Büyük Kongresinde Halkevlerinin kurulmasına karar verilmiştir. Halkevleri 19 Şubat 1932 günü açılmış ve aynı gün 14 merkezde birden hizmet vermeye başlamıştır.351 "Bütün halk kitlelerinin siyasî, kültürel, idari faaliyet imkânlarını içinde bulacakları bir oluşum olarak Halkevleri, vatandaşın sistemi öğrenmesi ve içinde ilerlemesi için adeta bir okul olarak düşünülmüştür."352 Halkevleri talimatnamesinde bu evlerin kuruluş gayesi olarak; "medeniyet yolunda Türklüğün kaybettiği uzun yılları cesur, atılgan ve yorulmaz hamlelerle kazanacak nesiller yetiştirmeyi, medeniyet sahasında Türklüğün tabii meziyet ve kabiliyetleriyle mütenasip şeref mevkiini tekrar almasını istihdaf eyler" cümlesine yer verilmişti.353 CHP, yurt içinde inkılap ve sosyal ilerleme hamle ve hareketlerini daimî surette ayakta tutmak ve geliştirmek maksadıyla kurduğu Halkevleri ve Halkodalarında çalışma sahaları belirleyecekti. Bunlar: Dil ve Edebiyat, Güzel Sanatlar, Temsil, Spor, 351 Anıl Çeçen, Atatürk'ün Kültür Kurumu Halkevleri, Gündoğan Yayınları, Ankara, 1990, s. 111; Uluskan, a.g.e., s. 43-44. 352 Cezmi Eraslan, Yakın Dönem Türk Düşüncesinde Halkçılık ve Atatürk, Kumsaati Yayınları, İstanbul, 2003, s. 137. 353 C.H.F. Halkevleri Talimatnamesi, Hâkimiyeti Milliye Matbaası, 1932, s. 5; Şükrü Kaya'nın Halkevlerine ilişkin düşünceleri için bkz. Şükrü Kaya, "Halkevlerinin Kıymet ve Ehemmiyeti", Akşam, 21 Şubat 1937, No: 6591; Atatürk Devri Yazarlarının Kalemi'nden Altı Ok 81919-1938), s. 530. 446 Sosyal Yardım, Halkdersaneleri ve Kurslar, Kütüphane ve Yayın, Köycülük, Tarih ve Müze idi.354 Parti yönetimi 1 Mart 1932 tarih ve 23 numara ile yeni açılacak olan Halkevlerinin idaresine ilişkin bir tamim de yayınlamıştı.355 1932 yılında ilk açılan Halkevleri arasında Diyarbekir, Malatya, Gaziantep, Van356 Halkevleri de vardı. Bunlara 1933’te Erzincan, Kars;357 1934 yılında Ağrı, Bitlis358 Elâziz, Erzurum, Mardin, Muş,359 Siirt360 ve Urfa; 1936 yılında Çapakçur; 1937’de Ardahan Halkevleri eklenmişti. 1948 yılına gelindiğinde tüm yurttaki toplam 469 Halkevinden 70’i, 4.200 Halkodasından 696’sı Doğu ve Güneydoğu vilayetlerinde yer almaktaydı.361 Bu konuda yapılan bir diğer çalışmada Doğu vilayetlerindeki Halkevi ve Halkodası sayısı 1948 yılı için 66 Halkevi ve 658 Halkodası şeklinde yer almaktadır.362 1948 yılından önceki sayım olan 1945 yılı genel nüfus sayımında ülke nüfusunun toplamı 18.790.174 kişi idi. Bu tarihte ülkede 63 vilâyet vardı. Doğu’da yer alan 17 Doğu vilâyetinin hepsinin toplam nüfusu ise 3.365.198 kişi idi. Ülkedeki vilâyet sayısı ile Doğu’daki 17 vilâyeti, vilâyet sayısı olarak değerlendirdiğimizde Doğu’da yaklaşık dörtte bir oranında bir Halkevi ve Halkodası sayısının çıkması gerekiyordu. Nüfus olarak değerlendirdiğimizde 17 Doğu vilâyetinin toplam nüfusu, tüm ülkenin toplam nüfusunun yaklaşık altıda birine tekabül etmektedir. Yani Doğu 354 CHP Halkevleri ve Halkodaları 1932-1942, s. 3. 355 C.H.F. Halkevleri, s. 25-29. 356 Mehmet Pınar, "Doğu'da Unutulmuş Bir Kültür Ocağı: Van Halkevi", Atatürk Dergisi, C: 2, Sayı:1, Erzurum, 2013, s. 3-23. 357 Kars Halkevinin faaliyetleri konusunda ayrıntılı bilgi için bkz. Erdal Aydoğan, "Doğu'da Bir Kültür Ocağı; Kars Halkevi", Atatürk Dergisi 5 (2010), s. 101-121. 358 Abdulaziz Kardaş, "Bitlis Halkevlerinin Kuruluşu ve Faaliyetleri (1934-1951)", VII. Uluslararası Van Gölü Havzası Sempozyumu, Bitlis, Türkıye, 4-7 Ekim 2011, ss. 367-385. 359 İrşad Sami Yuca, "Muş Halkevi ve Faaliyetleri (1934-1951)", JASSS, No: 35, 2015, ss. 227-246. 360 Siirt Halkevlerinin faaliyetlerine ilişkin ayrıntılı bilgi için bkz. Abdulaziz Kardaş, "Cumhuriyet Döneminde Bir Modernleşme Hareketi Olarak Siirt Halkevleri ve Halkodaları (1934-1951)", Turkish Studies- International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 9/7 Summer 2014, p.411-444. 361 Turan, a.g.e., s. 146-147. 362 Adem Kara, Cumhuriyet Döneminde Kalkınmanın Mihenk Taşı Halkevleri (1932-1951), 24 Saat Yayıncılık, Ankara, 2006, s. 319. 447 vilayetlerindeki Halkevi ve Halkodası sayısının ülke toplamının yaklaşık altıda birine denk gelmesi gerekmektedir. Bu bağlamda Doğu’daki 17 vilâyetin nüfus verisi dikkate alındığında buralardaki Halkevi ve Halkodası sayısının ülke geneli içinde hemen hemen orantılı olduğunu söyleyebiliriz.363 CHP kuruluşu olan bu Halkevleri ve Halkodaları Doğu vilayetlerinde parti teşkilatının olmadığı yerlerde Umumi Müfettişliğe bağlı olarak faaliyet yürütmekteydi.364 TBMM’de 8 Ağustos 1951’de yapılan oylama ile Halkevleri kapatıldı.365 Tek Parti döneminin önemli kuruluşlarından Halkevleri çok partili yaşama geçişle birlikte ciddi tartışmalara maruz kalmıştır. DP, CHP’nin bir yan kuruluşu olarak nitelendirdiği Halkevlerinin sonunu 1950 seçimlerini kazanmasıyla birlikte getirmiştir. Kabul edilen 5830 sayılı yasa ile CHP kuruluşu olan Halkevleri tarihe mal olmuştu.366 Doğu vilayetlerinde açılan Halkevleri ve Halkodalarının açmış olduğu birçok şube, halka yapılan inkılapları anlatmak kültür seviyesini yükseltmek ve bazı konularda halkın ihtiyaçlarını karşılamak için faaliyetler içinde olmuştu. Bu konuda parti yönetimi açılan halkevleri ve halkodaları için devamlı surette merkezden para, kitap, dergi, radyo gibi hususlarda dönemin şartlarına göre yardımda bulunmaya çalışmıştır.367 Bu şubelerden Dil, Tarih, Edebiyat şubeleri mahallî tarih, sözlü edebiyat ürünlerinin kayda geçirilmesi, birçok konuda konferanslar düzenleyerek halkın aydınlatılması yönüyle meşgul olmuştu. Güzel sanatlar şubeleri orkestralar vücuda getirmekteydi. Temsil şubeleri Doğu vilayetlerinde tiyatro kültürünün gelişmesine katkı sunmaktaydı. İçtimai Yardım 363 22 Ekim 1950 Umumî Nüfus Sayımı, İstatistik Umum Müdürlüğü Yay., Ankara, 1951, s.9 364 Bu bağlılık hususunda bkz. CHP Bitlis İl İdare Kurulu Başkanlığına gönderilen 18.03.1945 tarihli yazı, BCA 490 1 0 0/ 284 1139 3. 365 Küçükuğurlu, a.g.e., s. 178. 366 T.C. Resmî Gazete, 11 Ağustos 1951; Çağlayan, Tek Parti, s. 275. 367 Tunceli’de 1937’den 1951'e kadar açılan 3 halkevi ve 55 halkodası için Parti yönetiminin yardımları konusunda ayrıntılı bilgi için bkz. Savaş Sertel, Tunceli'de Açılan Halkevleri ve Halkodaları (1937- 1951)", Tarih Okulu Dergisi (TOD), 2013, Yıl: 6, Sayı XV, ss. 205-260. 448 şubeleri yoksul, yetim ve dullara yardım ederken ayrıca bölgede halkın sağlık taramasını yapıyordu. Halk Dershaneleri ve Kurslar şubelerinde farklı lisanlarda kurslar açılıyor ve yabancı dil öğrenimi bölgede teşvik ediliyordu. Kütüphane ve Neşriyat şubeleri vasıtasıyla her halkevi ve halkodasında binlerce kitaptan oluşan kütüphaneler kurulmuştu. Spor şubelerinde gerek vilayet içerisinde gerekse bölgede futbol, kayak gibi çeşitli spor müsabakaları yapılıyor bölge halkı birbirleriyle kaynaştırılmaya çalışılıyordu. Köycüler şubeleri köy köy gezerek köylünün tarımsal üretim durumlarını ve sosyal yönlerini geliştirmeye yönelik çalışmalar yapmaktaydı. Müze ve Sergi şubeleri köylünün farklı meyve sebzeleri üretebilmesi ve bu konudaki bilgilerini geliştirmelerine yardımcı olmak için çeşitli sergiler açmaktaydı.368 Doğu vilayetlerinde bu faaliyetlerinin yanı sıra halkevleri ve halkodalarından CHP’nin en çok beklediği faydalardan biri de bölgede Türkçenin yaygınlaştırılması ve "temsil" vazifesini görmesi isteği idi. Cumhuriyet Halk Partisi Umumi Kâtipliğinden Kars Fırka Reisliğine gönderilen 8 Ocak 1934 tarihli yazıda uzun yıllardır yabancı ellerde kalan Kars’ta kültür cephesinden çok çalışmak gerektiği ifade edilmişti. Bu konuda Halkevinin daha fazla gayret sarf etmesi gerekiyordu. Yazıda; Türk olmayan unsurların "halkevi yoluyla yapılması mümkün olan ısındırma ve içinize alma işlerine ehemmiyet verilmesi…" isteniyordu.369 Fırka Reisliği, 10.04.1934 tarihli cevabında Halkevinin bu konuda daha ziyade çalışması için dikkatinin çekildiğini bildirmişti.370 368 Bölgedeki birçok halkevi ve halkodasının faaliyetleri huşusunda bkz. BCA 490 1 0 0/ 1005 880 3; BCA 490 1 0 0/ 984 814 2; 490 1 0 0/ 1005 880 2; BCA 490 1 0 0/ 991 835 2; BCA 490 1 0 0/ 834 295 1. 369 BCA 490 1 0 0/ 837 306 2 lef 117. 370 BCA 490 1 0 0/ 837 306 2 lef 116. 449 CHP Genel Sekreterliği’nin Halkevlerinden bu şekilde beklentisi bölge milletvekilleri tarafından da beklenen bir husustu. Nakiye Elgün, Nafiz Dumlu, Zeki Soydemir gibi Erzurum mebusları seçim bölgelerini ziyaretleri sonrasında Parti yönetimine 19.11.1935 tarihli bir rapor yazmışlardı. Raporda; Doğu'da Kürtlerin, kendini Kürt sayan Türklerin çok fazla olduğundan bu kişileri "bu zararlı yoldan büyükleri halkevi küçükleri de ancak okullar çevirebilir. Erzurum’da Kürt meselesinin her bahane ile ortaya atıldığı ve yanlış kanaatlere sapıldığı" ifade edilmişti.371 Doğu'da yaygın olan dil sadece Kürtçe değildi. Siirt vilayetinde Arapça da yaygındı. Bu sebeple CHP’nin önlem almaya çalıştığı dillerden biri de Arapça olmuştu. Halkevleri Müfettişi Kemal Güngör Bitlis, Hakkâri, Muş, Siirt ve Van vilayetleri dâhilindeki Halkevleri ve Halkodalarını teftişi sonrasında 11.11.1940 tarihinde Parti yönetimine verdiği raporda; Siirt’te yaygın olan Arapça ve diğer vilayetlerdeki yaygın olan Kürtçeye karşı Türkçeyi yaymanın "milli birlik ve bütünlüğümüz için olduğu kadar milli kültür davamız bakımından da çok faideli bir hizmet olacaktır" kanaatini belirtiyordu. Raporda Türkçeyi yaygınlaştırmak için buralara sık sık konferansçılar göndermek ve köylere varıncaya kadar radyo gönderilmesi sunulan önerilerdendi.372 Bölge vilayetlerindeki Kürtçe ve Arapçanın bu yaygınlığına son vermek üzere Parti yönetiminin de desteği ile Halkevleri ve Halkodaları Türkçe kursları açmaya başlamıştır. Türkçeyi teşvik için müsabakalar tertip edilmiş, bölgeye konferansçılar gönderilmiştir. Diyarbekir Halkevi hem kendi bünyesinde hem de bizzat halkın ayağına giderek Türkçe seferberliği başlatmıştı. Halkevi, gittiği köylerde dil ve kültür sahasında dil müsabakasından başka Geyiktepe, Ekinciyan, Cimikan köylerinde Türkçe bilen 42 köylüyü hiç Türkçe bilmeyen 55 köylüye hoca tayin etmişti. Altı ay 371 Bu rapor için bkz. BCA 490 1 0 0/ 648 152 1 lef 39-45. 372 BCA 490 1 0 0/ 1006 882 1 lef 22. 450 sonra yapılan sınavda başarılı olan hoca ve talebeye dörder öküz hediye vermek üzere bir müsabaka da tertip etmişti. Müsabakanın iyi netice vermesi durumunda Diyarbekir’in bütün köylerine yayma fikrinde olduğunu Parti yönetimine 23.12.1935 tarihinde bildirmişti.373 Halkevleri ve Halkodalarında verilen konferanslar Türkçe’nin yaygınlaştırılması için çok önemsenmekteydi. Bu konferanslarda Kürtlerin bir millet, Kürtçenin de bir dil olmadığı konusu ortak noktalardandı. Kürtçe konuşulmaması için bölgedeki yerel idarecilerin takınmış olduğu tavır ve takip ettikleri siyaset Parti Genel Merkezine aynen rapor edilmekteydi. Pertek Kaymakamı ve Halkevi Başkanı O. Akçay, CHP Genel Sekreterliğinin 07.06.1940 tarihli emirleri üzerine 11.06.1940’ta Halkevi salonunda Hâkim Muavini Vecdi Yarman tarafından bir konferans verildiğini Parti yönetimine bildirmişti. Akçay bu konferansta Kürtlerin Laz, Kırgız, Kıpçak gibi bir Türk boyu olduğu, Kürtçenin de Farsçadan melez olduğunun anlatıldığını yazmıştı.374 Bingöl Halkevinde verilen konferansta ise Halkevi Başkanı Arif Doğan, vilayet sakinlerinin aslen ve neslen Türk olduğunun anlatılmasının ardından konferansa katılan ve Zazaca konuşan katılımcıların bundan sonra her yerde öz Türkçe konuşacaklarını ve rasgeldiklerini de Türkçe konuşmaya davet edeceklerini söz birliği yaparak tanzim edilen bir vesikanın altına imza attıklarını 18.01.1941’de yazmıştı. Bu vesika Parti yönetimine gönderilmişti.375 Hakkâri Yüksekova Halkodasında 26 Eylül 1941 tarihli Dil Bayramı kutlamaları sırasında bir konuşma yapan Kaza Kaymakamı Kazım Atakul, Türkçenin yaygınlaştırılması konusunda herkesin elbirliği yaparak önerdiği tedbir: "Çarşıda, pazarda, dükkânda, dairede her nerede olursa Kürtçe konuşana cevap vermemeli işini görmemeli onu müşterek dilimizle öğretip konuşmaya mecbur etmeliyiz" şeklinde olacaktı. 373 BCA 490 1 0 0/ 984 814 2; Cumhuriyet'in 15. Yılında Diyarbakır; Cumhuriyetin XV. Yılında Türkiye, s. 1447. 374 BCA 490 1 0 0/ 1013 909 1 lef 6-7. 375 BCA 490 1 0 0/ 1008 889 2 lef 15-16. 451 Kaymakamın bu konuşması 15.10.1941 tarihinde CHP Genel Sekreterliğine de gönderilmişti.376 CHP iktidarının artık sonlarına gelindiğinde Halkevleri ve Halkodaları vasıtasıyla açılan kurslar, verilen konferanslarla Doğu vilayetlerindeki Kürtçenin yaygınlığı konusunda Hükûmetin çok da başarılı olduğunu göremiyoruz. 27.05.1948'de CHP Genel Sekreteri Tevfik Fikret Sılay'ın, Millî Eğitim Bakanı Reşat Şemsettin Sirer’e gönderdiği rapora göre, Adıyaman ve Kâhta ilçelerinin bu tarih itibarıyla bilhassa köylerinde hiç Türkçe konuşulmamaktaydı. Bu durum Doğu'ya doğru gittikçe daha bariz bir şekil almaktaydı. "Her ne kadar, biz de Türkçe okuyup yazma kursları açıyorsak da buna ancak okulları ve öğretmenleri bulunan yerlerde imkân bulmaktayız. Bu hususta kendilerini kusurlu görmemize imkân olmayan bu vatandaşlarımızın vatandaşlık duygu ve idrakini sağlayacak olan Türkçemizi bilememiş olmaları hali, sebepleri ve zaruretleri her ne olursa olsun maalesef bugüne kadar Hükûmetimizi ve bilhassa Millî Eğitimimizi buralara götürememiş olduğumuzu ifade eder. (...) Bu gibi illerimiz halkına Türkçemizi öğretmek için açılması zamana, maddî imkân ve şartlara bağlı bulunan klâsik ilkokul dışında, uygun görülecek ve tatbiki hemen mümkün olabilecek herhangi bir müessese ve sistemle de bu işe başlanılmasının faydalı sonuçlar vereceği mütalâasındayız."377 Adeta bir itiraf olarak kabul edeceğimiz bu rapor ile Hükûmetin başarısız olduğu açıkça CHP yönetiminin en önemli makamlarından biri olan CHP Genel Sekreteri tarafından ifade edilmişti. Bölgede Türkçenin yaygınlaşması, Türklük özelliklerini kaybederek bazı kişi ya da aşiretlerinin Kürtleşmesi riskine karşı şimdiye kadar yürütülen mücadelenin devam ettirilmesi isteği sadece Hükûmet mensuplarından gelmiyordu. Örneğin bölgeden Van Milletvekili İbrahim Arvas da böyle düşünen milletvekillerindendi. Meclisin 25.02.1950 tarihli görüşmeleri sırasında Arvas’ın açıklamaları önemliydi: "Ben, Şemdinli kazası kaymakamı olduğum zamana ait bir hâtıramı arz edeceğim. Bu bence mühimdir, sizce de çok mühim olacağına kaniyim. Bir gün oranın aşiret reisleri ziyaretime geldiler. Oğuz Bey ve amcası Kılıç Bey. Kendilerine sordum bu isimler 376 BCA 490 1 0 0/ 1168 101 3. 377 BCA 490 1 0 0/ 1057 1058 1 lef 43-44. 452 size nereden geldi. Anlamadılar, anlayacakları dille sordum. Bunlar Türk ismidir, dedim. Ben 22’nci Oğuz’um, ben de 21’nci Kılıcım dedi. Bizde âdet babanın ismini oğluna koymaktır. Kabilelerinin ismini sordum, "Koçbeyi" dedi. Bir tek Türkçe kelime bilmiyordu, su kelimesini dahi telâffuz edemiyordu. Dikkat nazarınızı celp ederim, sizden çok istirham ederim, ana dâvalarımızdan birisi budur: Şark illerimizde Türkçeyi, ana dilini öğretmemiz lâzımdır. Biraz askerlik, biraz mektep, kültürümüzü yaymak ve kendi kardeşlerimizi öz medeniyetimize kavuşturmak için büyük gayret sarf etmemiz lâzım. Huzurunuzda ifade ve itiraf etmem lâzımdır ki, bilhassa bu ilk mektep işi çok yavaş gidiyor. Delikanlı asker oluyor, orada öğrendiğini de gidince unutuyor. En mühim dâva fabrika açmaktır. Eline ekmeğini vereceksin, dilini de öğreteceksin ona."378 Arvas’ın anlatmış olduğu bu hatırası bu bölgede eskiden beri yaşayan Türklerin nasıl benliğini unutup dilini kaybettiğine dair gerçekten çok güzel bir örnekti. İşte bu tarz örnekler bölgede yaşayan Türk unsurların nasıl ihmal edildiğinin açık bir göstergesidir. 2.2.10. Köy Enstitüleri Türkiye’de nüfusun çoğunluğunun yaşadığı köylerde ilk tahsili süratle yaymak ve aynı zamanda bu köylere köy sanatlarını bilen kişiler kazandırmak için CHP döneminde Köy Enstitüleri kurulmuştur.379 1935 yılında Saffet Arıkan Kültür (Millî Eğitim), ve İsmail Hakkı Tonguç da İlköğretim Genel Müdürlüğü’ne atanmıştı.380 Bu atama Köy Enstitülerinin doğuracak bir atama olmuştu. Köy Enstitüleri kurulmadan önce Köy Eğitmenleri işi başlatılmıştı. Eskişehir Mahmudiye Köyündeki ilk deneme başarıya ulaşınca 11 Haziran 1937 tarih ve 3238 sayılı Köy Eğitmenleri Kanunu çıkarılmıştı. Kanunla nüfusları öğretmen gönderilmesine elverişli olamayan köylerin öğretim ve eğitim işlerini görmek, ziraat 378 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 8, C: 24, Toplantı: 4, TBMM Basımevi, Ankara, 1950, s. 1259- 1261. 379 Bkz. İ. Hakkı Tonguç, Eğitim Yolu ile Canlandırılacak Köy, Köy Enstitüleri ve Çağdaş Eğitim Vakfı Yayınları, 3. Baskı, Ankara, 1998; Engin Tonguç, Devrim Açısından Köy Enstitüleri ve Tonguç, Ant Yayınları, İstanbul; Nurgün Koç, Türk Kültür Tarihi İçerisinde Köy Enstitüleri, İdeal Kültür Yayıncılık, İstanbul, 2013. 380 Mehmet Saydur, Hayati Tahsin Yılmaz, Bir Tonguç Okulu, Gölköy Enstitüsü, Görkem Yayınları, İstanbul, 1994, s. 20. 453 işlerinin fennî bir şekilde yapılması için köylülere rehberlik etmek üzere köy eğitmenleri istihdam edilmesine karar verilmişti.381 Saffet Arıkan’ın Kültür Bakanlığı döneminde, Eskişehir Mahmudiye köyünde askerde onbaşı, çavuşluk yapmış olan köylü gençleri altı aylık bir kurstan sonra eğitmen unvanıyla küçük köylerdeki ilkokullara gönderip ülkedeki öğretmen sıkıntısını bir nebze olsun hafifletmek için bir Eğitmen Kursu açılmıştı. Bu fikir Atatürk’ten gelmişti. Aynı yıl daha büyük köylere öğretmen yetiştirmek üzere İzmir Kızılçullu’da ve Eskişehir Çifteler’de Köy Öğretmen okulları açılmıştı. Bunlar daha sonra Köy Enstitülerine dönüştürülecekti. 382 Köy eğitmenleri yetiştirme projesinde 1941 yılına gelindiğinde 5.200 eğitmen yetişmişti. Bu eğitmenlerle açılmış eğitmenli köy ilkokulu sayısı bu tarihte 4.593 idi. Bu rakamdan tüm vilayetler arasında Bingöl, Bitlis, Hakkâri, Mardin, Siirt ve Van vilayetlerine hiç eğitmenli okul düşmemişti. Diğer Doğu vilayetlerinden Ağrı’da 63, Diyarbakır’da 36, Elâzığ’da 48, Erzincan’da 118, Erzurum’da 99, Gaziantep’te 43, Kars’ta 153, Malatya’da 128, Muş’ta 12, Tunceli’de 27, Urfa’da 40 eğitmenli köy ilkokulu açılmıştı. Diğer bölgelerdeki bazı vilayetlerde de durum şu şekilde idi: Amasya 39, Aydın 43, Denizli 56, İçel 27, Kırşehir 49, Ordu 38’di. 383 Hakkı Tonguç’un çabası ve Hasan Âli Yücel’in desteklemesi ile 17.04.1940 tarih ve 3803 sayı ile Köy Enstitüleri Kanunu çıkartılmıştı. Kanun tasarısı Meclise 19.03.1940 tarihinde sunulmuştu. Sunulan tasarıda ilk tahsilin bu tarihteki durumu ve köyler hakkında bilgi verilmişti. Buna göre; 1935 nüfus sayımı istatistiklerine nazaran Türkiye’de erkek nüfusun %23,3’ü, kadınların %8,2 si okuma yazma bilmemekteydi. Aynı yıl istatistiklerine göre 10.000’den az nüfuslu 381 T.C. Resmî Gazete, 24.06.1937, Sayı: 3639; Mustafa Ergün, "Öğretmen Yetiştirme Tarihimizde Köy Eğitmeni Yetiştirme Kursları", Öğretmen Okullarının 160. Yılı, Ankara, 2008, s. 69-77. 382 Akyüz, a.g.e., s. 339. 383 Köy Enstitüleri 1, İstanbul Maârif Matbaası, 1941, s. 37. 454 yerlerde okuma yazma bilmeyenlerin oranı %89,3 iken 10.000’den çok nüfuslu yerlerde ise %59,7 idi. Bu tespitler sonrasında az zamanda ve az masrafla ilk tahsili yapabilme hususunda düşünülen tedbirler şunlardı: "1. Nüfusları 400’den az, küçük köyler için, köy eğitmenleri yetiştirmeye devam etmek. 2. Köy Enstitüleri vasıtası ile şimdiye kadar yapıldığından ayrı bir şekilde köye öğretmen ve bu arada köye lüzumlu elemanları yetiştirmek." Tasarıda "15 yıl içinde 17-20 bin öğretmen ile köyler için" lüzumlu "diğer meslek erbabını yetiştirmek üzere bölge müessesesi halinde yeniden açılacak Köy Enstitüleri" olarak şu yerler sıralanmaktaydı: Açılacak Vilayet Bölgeye Giren Vilayetler 1 Kars (Cılavuz) Erzurum, Çoruh, Ağrı 2 Kayseri (Pazarören) Yozgat, Kırşehir, Niğde, Sivas 3 Malatya (Akçadağ) Tunceli, Elâzığ, Diyarbakır, Mardin, Urfa384 4 Kocaeli (Arifiye) Bursa, Bilecik, İstanbul 5 Isparta (Gönen köyü) Konya, Burdur 6 Samsun (Hamamayağı) Amasya, Tokat 7 Adana (Haruniye- İloğlu) Maraş, Gaziantep 8 Trabzon (Beşikdüzü) Ordu, Giresun, Rize, Gümüşhane 9 Antalya ( Galib Paşa Çiftliği ) İçel, Muğla 10 Hatay 11 Van Muş, Bitlis, Siirt, Hakkâri 12 Şark vilayetlerinden diğer birinde Bingöl Tabloda da görülüyor ki 15 yıl içinde açılacak olan 12 enstitüden 4’ü Doğu vilayetlerinde açılacaktı. Bu düşünülen enstitülerin hitap edeceği vilayetler, tüm Doğu ve Güneydoğu vilayetleri idi ki bu da Hükûmetin bölgeler arasında bir ayrıma gitmediğini göstermektedir. Tasarı için Mecliste müzakerelere geçildiğinde söz alan isimlerden birisi bölge mebuslarından Bingöl Mebusu Feridun Bey olmuştur. Feridun Fikri, Kanun tasarısının 384 Akçadağ Köy Enstitüsü Müdürü Şerif Tekben'in aktardığına göre 1940 yılında Enstitü kurulduğunda yukarıdaki vilayetlere ilâve olarak Sivas, Erzincan, Muş, Bingöl vilayetlerinden toplamda 545 talebe ile eğitime başlanmıştı. Bkz. Köy Enstitüleri I-II, Köy Enstitüleri ve Çağdaş Eğitim Vakfı Yayınları, Ankara, 2003, s. 143-144. 455 ilim ve fen namına güzel bir hamle olduğu değerlendirmesi sonrasında Şark vilayetlerinin bu kanundan daha çok istifade ettirilmesini şu sözlerle isteyecekti: "Şark vilayetlerinde bilhassa bu muallimlerin ifa edecekleri büyük hars vazifesidir. Binaenaleyh, bunun bütün şümulü ile ifa edeceği vazifenin ehemmiyetini nazarı itibara alarak içtimaî noktadan, hars noktasında ve bilhassa dil noktasından bu muallimlerin köylülerle de meşgul olarak onların dillerini tashih etmek, memleketimizin, milliyetimizin, tesanütümüzün bütün gayelerini nazarı itibara alarak tamamıyla misyonlarını köylünün ruhuna telkin edecek şekilde yapılmasını temin etmesi için bilhassa Maarif Vekilinden bunun Şark vilayetlerinde daha ziyade nazarı itibara alınmasını ve elden geldiği kadar o vilayetlerin bu kanundan daha esaslı surette istifade etmeleri esasını araştırmalarını rica edeceğim." Maarif Vekili Hasan Âli Yücel bu kanun hakkında genel bilgiler verdikten sonra eleştiri ve temennilere cevap vermişti. Vekil, enstitüleri kurarken bunların iklim ve ziraat şartları bakımından tesis etmenin muvafık olacağı kanaatinin oluştuğunu söylemişti. Yine Fikri Bey’in "bazı vilayetlerde ilköğretim bakımından daha dikkatli mesaiye lüzum vardır" sözü üzerine Hasan Âli Yücel; bu hususun Maarif tarafından farkında olunan bir husus olduğu ve Vekâletin imkânları nispetinde bu tarz yerlerin ve içtima muhitin kudreti nispetinde gayret edilip bu davayı halle çalışacaklarını ifade etmişti. Tasarı Mecliste 17.04.1940 tarih ve 3803 Kanun numarası ile 24 madde hâlinde kanunlaşmıştır.385 Köy Enstitüleri kapatılıncaya değin tüm yurtta kurulan 21 Köy Enstitüsünden 5’i Doğu ve Güneydoğu bölgelerinde kurulmuştu. Bunlar; Malatya (Akçadağ) 385 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: VI, C: 10, İçtima: 1, TBMM Matbaası, Ankara, 1940, s. 70-92; T.C. Resmî Gazete, 22.04.1940, Sayı: 4491. 456 (1940),386 Kars Cılavuz (1940),387 Erzurum Pulur (1942), Diyarbakır Dicle (1944)388 ve Van Erciş (1948) Köy Enstitüleriydi.389 Ülkede kurulmuş olan tüm Enstitülerinin sayısına dikkat edecek olursak bu Enstitüler kurulurken tasarıda geçen 12 Enstitüden 4’ünün yani üçte biri Doğu vilayetlerinde kurulması planlanmışken uygulamada bu durum böyle olmamıştır. Toplamda kurulan 21 Enstitü içerisinde sadece 5 tanesi Doğu vilayetlerindendi. Kurulan Köy Enstitülerinin ülkede yaygınlaşması özellikle Doğu'da görev yapan amirler ve Doğulu milletvekilleri için önemli bir istek olmuştu. Maarif Vekâleti 1943 yılı bütçesi için 26.05.1943 tarihli görüşmeler sırasında Diyarbakır Milletvekili General Kâzım Sevüktekin bir köy enstitüsünün Şark mıntıkası için Diyarbakır’da açılmasını rica etmişti. Maarif Vekili cevap olarak; Diyarbakır’da 1943 yılında yeni bir Köy Enstitüsü açılacağını, geçen sene Erzurum’da bir Köy Enstitüsü açıldığını, Diyarbakır’dan sonra Van ve Muş’u da düşünmekte ve tetkikatını yapmakta olduklarını beyan etmişti.390 Tunceli Milletvekili Hasan Üçöz, Meclisin 21.12.1945 tarihli görüşmeleri sırasında köy okulları ve köy enstitülerinin faydaları hakkında kendi seçim bölgesindeki değişimi örnek vermişti. Üçöz, Pülümür’ün Göbürge köyünü iki sene önceki ziyareti sırasında çocuklardan bir tek Türkçe konuşacak çocukla karşılaşmadığı hâlde köydeki eğitmen sayesinde çocukların iki yıl sonra Türkçe konuştukları, aynı zamanda köy hayatı üzerinde bu eğitmenin yaptığı değişimi şu cümle ile ifade etmişti: 386 Bu Enstitü'ye 1941'da Malatya, Urfa, Mardin, Diyarbakır, Muş, Bingöl, Tunceli, Elâzığ ve Sivas vilayetlerinden öğrenci alınmaktaydı. Bkz. Köy Enstitüleri 1, s. 49. 387 Bu Enstitü'ye 1941'de Kars, Çoruh, Erzurum ve Ağrı vilayetlerinden öğrenci alınmaktaydı. Bkz. Köy Enstitüleri 1, s. 44; Enstitü hakkında detaylı bilgi için ayrıca bkz. Nebahat Arslan, "Türk Eğitim Sisteminde Köy Enstitülerine Bir Örnek: Kars Cılavuz Köy Enstitüsü", History Studies, Volume 4/ 1 2012; Firdevs Gümüşoğlu, Sözlü ve Yazılı Belgeler Işığında Cılavuz Köy Enstitüsü, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2017. 388 Dicle Köy Enstitüsü başta Diyarbakır olmak üzere Urfa, Mardin, Bitlis ve Siirt gibi bölge illerinden öğrenci almıştı. Bu illere 1945 yılında Bingöl ve Van'da eklenecekti. Bkz. Ercan Çağlayan, "Köy Enstitüleri'nin Açılması ve Dicle Köy Enstitüsü", Turkish Studies- International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 9/1 Summer 2014 s. 125-126. 389 Turan, a.g.e., s. 155. 390 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 7, C: 2, İçtima: F, TBMM Matbaası, Ankara, 1943, s. 234, 246-247. 457 "Soğanın, fasulyenin, kabağın, ıspanağın, marulun nasıl yetiştiğini bunlara gösteren bu eğitmene ne mutlu." Bölgeden bir başka vekil, Siirt Milletvekili Behçet Türkay da Köy Enstitülerinden bölge vilayetlerinin daha çok yararlandırılması çabası içindeydi. Türkay’a göre; Siirt ve civarındaki bazı illerde köy okullarının pek az olması ve bu okullardan köy enstitülerine gönderilecek kadar iyi yetişmiş öğrenci bulunamaması sebebiyle, bu köy enstitüleri usulünün Siirt’te de muvaffak olabilmesi için hiç olmazsa her ilde birer, ikişer tane köy enstitüleri hazırlık okulu mahiyetinde yatılı bölge ilkokulları açılması lazımdı.391 Millî Eğitim Bakanı Hasan Âli Yücel 24.12.1945 tarihli görüşmelerde bu isteğe cevap vermişti. Bakana göre hazırda ilkokul mezunu olmadığı için böyle bir bölge okulu sistemine gitmeye maddeten imkân bulunamamıştı. Onun için Dicle Köy Enstitüsünde ilkokul kısmı açılmış, çocuklar yatılı olarak oraya alınmıştı. Bunlar mezun olduktan sonra köy enstitülerine alınacaktı. Bu suretle bu bölge okulları orada yetişecek çocuklarla açılacaktı.392 Yurttaki toplam 21 Köy Enstitüsünden en son açılanı, Van’da kurulan Ernis Köy Enstitüsü olmuştu. 18 Kasım 1948 tarihli açılış merasiminde Millî Eğitim Bakanı Tahsin Banguoğlu’nun mesajı okunmuştu. Banguoğlu mesajında; Cumhuriyet Hükûmetinin Doğu illerini vatan bütünü içinde aynı refah ve kültür seviyesinde görmek azim ve kararında olduğunu, Ernis Köy Enstitüsünün bu azim ve kararın ciddî bir ifadesi olarak anlaşılması gerektiğini ifade etmişti.393 Ülkenin ve bölgenin eğitim ve sanat seviyesinin ilerlemesinde çok faydalı işler yapmış olan Köy Enstitüleri bu olumlu yönlerinin yanı sıra olumsuz yönleriyle de çok tartışılan bir teşekkül olmuştu. Özellikle enstitülere yönelik bu eleştiriler çok partili hayata geçince iyice artmıştır. Nitekim DP döneminde Ekim 1952 tarihinde Talim ve Terbiye Dairesi, Köy Enstitüleri ile hedeflenen üretici ve sanatkâr öğretmen yetiştirme 391 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 7, C: 20, Toplantı: 3, TBMM Basımevi, Ankara, 1946, s. 300- 307. 392 A.e., s. 338. 393 Ayın Tarihi, 18.11.1948, Kasım 1948. 458 isteğinin gerçekleşmediğine kanaat getirmişti. Ardından Şubat 1954’te kabul edilen 6234 sayılı kanunla, Köy Enstitüleri geleneksel ilk öğretmen okullarıyla birleştirilmiştir. Bu enstitülerden aradan geçen yıllar içerisinde toplamda 15.000 kadar öğretmen ve 2.000 kadar da sağlıkçı394 yetişmişti. 395 Böylelikle enstitüler kapatılmış oldu. 2.3. CHP DÖNEMİ SAĞLIK POLİTİKALARI Osmanlıda III. Selim döneminde başlayan sağlık alanındaki yenileşme hareketleri II. Abdülhamid ile kurumsallaşmaya başlamıştı. Bu dönem, yaşanan bütün mali sıkıntılara karşın sağlık en fazla yatırım yapılan ve imkân ölçüsünde dünyadaki gelişmelerin takip edildiği bir dönem olmuştu. Bu dönemde evsiz, barksız göçmenler için İstanbul’da kurulan "gureba" hastaneleri zamanla bir kamu hizmeti olarak görüldü. Böylelikle her vilayette bir gureba hastanesi kurulmaya çalışıldı. Bu hastaneler, Cumhuriyet döneminde bir süre millet hastanesi adıyla hizmet vermiş daha sonra da devlet hastanesine dönüştürülmüştür.396 Gureba hastaneleri gibi genel hastanelerinin yanı sıra salgın hastalıklar, akıl hastaları, kadın ve çocuklar için hizmet verecek ihtisas hastaneleri de açılmaya başlandı. II. Abdülhamid, hastaneler kurarken aynı zamanda Avrupa’daki yeni gelişmeleri de yakından takip etmişti. Tıp alanındaki gelişmelerin memlekete hemen aktarılmasına öncülük eden Sultan, tıbbiye mezunlarından yurtdışına eğitim için öğrenci de göndermişti. II. Abdülhamid, tıp bilgisi ve hizmetinin tüm ülke sathına yayılmasını hedefliyordu. Bu maksatla 1827 yılında kurulan ve o tarihten beri 394 Sağlık kolu açılan köy enstitüsü sayısı 7 idi. Bunlardan ikisi Malatya Akçadağ ve Erzurum Pulur idi. Buralarda köy yerlerinde lâzım olacak basit sağlık bilgileri verilmekteydi. Bkz. Cemal Hüseyin Güvercin, Murat Aksu, Berna Arda, "Köy Enstitüleri ve Sağlık Eğitimi", Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Mecmuası C: 57, Sayı: 2, 2004, ss. 97-103. 395 Akyüz, a.g.e., s. 342. 396 Bu dönemde yaptırılan hastanelerin sayısı günümüzde tam olarak bilinemediğinden Abdülhamid'in sağlık yatırımları üzerine çok daha fazla araştırma yapılmasına ihtiyaç duyulmaktadır. II. Abdülhamid döneminde açılan ya da yenilenen sağlık kurumlarının tespitine dair örnek bir çalışma için bkz. Nil Sarı, A.Z. İzgöer, Ramazan Tuğ, II. Abdülhamid Devrinde Kurulan ve Geliştirilen Hastaneler, İstanbul, 2014. 459 konaklar, saray binaları, kışlalarda 7 defa yer değiştiren Mekteb-i Tıbbiye’yi ihtiyaçları karşılayacak yeni bir binaya kavuşturmuştu.397 Ancak II. Abdülhamid tahttan indirildikten sonra sağlık yatırımlarına verilen değer azalmış, hastanelerin faaliyetleri durma noktasına gelmiştir. Söz konusu kurumlar Müessesât-ı Hayriye-i Sıhhiye Müdüriyetine bağlanmıştı.398 İstiklal Harbi’nin ardından Cumhuriyet Hükûmetlerinin çözüme kavuşturması gereken birçok sorunu arasında ülkenin sağlık problemleri de vardı. 1912’den beri süren on yıllık bir savaş döneminin ülkede yarattığı sağlık problemleri saymakla bitmiyordu. Savaşın getirdiği ya da arttırdığı salgın hastalıklar felâket boyutundaydı. Ülkedeki sağlık personeli yetersizliği ve teşkilatın yetersiz oluşu da meselenin diğer tarafı idi. Osmanlı son döneminde devlet sıhhiyeciliği bir genel müdürlük hâline yönetilirken 1914 yılında Dâhiliye ve Sıhhiye Nezareti ile iki iş bir Bakanlık tarafından idare edilmeye başlanmıştı.399 Ülkedeki sıhhiye idaresini tek bir çatı altında toplamak ve bu konudaki idare ve mevzuat sorununu çözmek için Ankara’da daha İstiklal Harbi başlamadan 2 Mayıs 1920 tarih ve 3 sayılı Kanun ile Sıhhat ve İçtimai Muavenet Vekâleti kurulmuştu.400 Böylelikle Ankara’daki yeni Türk devletinin kurulması ile sağlık hizmetleri modern anlamda bir devlet görevi olarak ele alınmıştı. 1923 yılında ise hudut ve sahillerden giren ve uluslararası ticaret ve nakil vasıtalarıyla bulaşan salgın hastalıklara karşı memleketi korumak için Sıhhat ve 397 Mekteb-i Tıbbiye, devletin mali gücü sınırlı olmasına rağmen devrinde çok büyük masraflar yapılarak Haydarpaşa'da inşa edilmiş ve açılışı Sultan'ın doğum günü olan 6 Kasım 1903 tarihine denk getirilmişti. Bkz. Resul Köse, "Mekteb-i Tıbbiye'nin Haydarpaşa'ya Nakli ve Açılışı (1903)" Sağlık Bilimleri Üniversitesi Hemşirelik Dergisi, C: 1, Sayı:1, ss.53-60. 398 II. Abdülhamid'in sağlık alanındaki yatırımları için bkz. Cezmi Eraslan, "Sultan II. Abdülhamid ve Sağlık", Fotoğraflarla Sultan II. Abdülhamid Dönemi Sağlık Müesseseleri, Üsküdar Belediyesi Yay. İstanbul, 2018, s.11-26. 399 Sağlık Hizmetlerinde 50 Yıl, , s. 22. 400 BCA 30 10 0 0/ 176 218 11 lef 7; TBMM Zabıt Ceridesi, Dönem: I, C: 1 (1336), Toplantı: 2, s. 30- 32; Gürkan Tekin, Sıhhiye ve Muavenet-i İçtimaiye Vekâletinden Sağlık Bakanlığı'na (1920-2000), Ankara Üniversitesi, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara, 2011, s. 29; Vekâlet, 1923 sonrasında özellikle sağlık hizmetleri başta olmak üzere önemli görevler üstenmiş ve devletin sosyal devlet olmasında çok büyük hizmetleri olmuştur. Vekâletin bu faaliyetleri ve Atatürk Dönemi sosyal yardım faaliyetleri için bkz. Yaşar Baytal, Atatürk Döneminde Sosyal Yardım Faaliyetleri (1923-1938), Atam Yay. Ankara, 2012. 460 İçtimai Muavenet Vekâletine bağlı "Hudut ve Sahiller Sıhhat Umum Müdürlüğü" kurulmuştu. Daha önce bu vazifeyi gören Beynelmilel Sıhhiye Meclisi vardı. Bu Meclis, 1923 yılında Lozan Antlaşması’yla ortadan kalkmıştı.401 Ülkede çözüm bekleyen birçok sağlık problemi için eldeki sağlıkçı sayısı çok kısıtlı idi. 1923 yılında ülkede 554 hekim, 69 eczacı, 560 sağlık memuru, 136 ebe, 4 hemşire, 332 idare memuru olmak üzere toplamda 1.655 kişi vardı.402 1923’te Cumhuriyet ilân edildiği zaman Sıhhat ve İçtimai Muavenet Vekâletine ait üç müessesede 950 yatak, bütün yurtta ise 6.377 yatak vardı.403 Sağlık personeli eksikliğinin yanı sıra bir diğer sorun da aşağıdaki tablodan da görüleceği üzere sağlık hizmetleri için bütçeden yeterli miktarda paranın ayrılamamasıydı. Tablo 2.18. CHP Dönemi Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığı Bütçesi (1923- 1950)404 Yıl Devlet Bütçesi Bakanlık Bütçesi Bakanlık Bütçesinin Devlet Bütçesine % Oranı 1923 137.333.471 3.038.226 2.21 1925 183.932.767 4.860.205 2.64 1930 222.646.523 4.502.216 2.02 1935 190.011.053 4.820.587 2.42 1940 268.476.321 8.185.424 3.04 1945 603.404.824 18.809.656 3.11 1950 1.487.208.563 60.615.522 4.07 Tablodan da görüleceği üzere kısıtlı bütçe imkânlarından dolayı Cumhuriyet hükûmetleri sağlık harcamaları için bütçede sınırlı miktarlarda ödenek ayırmışlardı. Dikkat edilecek olursa eğer CHP iktidarının hazırladığı son 1950 yılı bütçesinde CHP kendisinin bu tarihe kadar ayırdığı en büyük ödeneği bütçeye koymuştu. Meclisin 23.10.1922 tarihli müzakerelerinde Doğu vilayetlerindeki sağlıkçı ihtiyacı ve buralara gitmeyen sağlıkçıların durumu konuşulmuştu. Bitlis Mebusu 401 BCA 30 10 0 0/ 176 218 11 lef 1-2; On Beşinci Yıl Kitabı, CHP Yayınları, s. 335. 402 Orhan Özkan, "Atatürk Döneminde Sağlık Politikası", Atatürk Dönemi Ekonomi Politikası ve Türkiye'nin Ekonomik Gelişmesi Semineri, Ankara, 1982, s. 197. 403 Feridun Frik, Cumhuriyet Devri Sağlık Hareketleri 1923-1963 40 Yıl, 1964, s. 3. 404 Sağlık Hizmetlerinde 50 Yıl, s. 60. 461 Yusuf Ziya Bey, Şark vilayetlerinin, livalarının çoğunda sıhhiyeye ait hiçbir memurun olmadığını buralara memur tayini hususunda ne düşünüldüğünü Sıhhiye Vekili Rıza Nur’a sormuştu. Vekil: "hakikaten Şark vilayetleri sıhhiye işleri bakımından çok fakir ve çok muhtaçtır. Bu, böyle olduğu gibi diğer hususlarda da böyledir. Doktorlar Şark vilayetlerine gitmek istemiyorlar" diyecekti. Vekile göre bu durumun sebebi, oralarda yaşanan hayat ve az para kazanma gerçeği idi. Vekil, buralara doktorların gitmesi için maaşlarına zam yapılması teşvikinin Vekâlet olarak düşünüldüğünü söylemiştir.405 Sıhhiye Vekili Rıza Nur’un dediği gibi Vekâlet, Doğu vilayetlerindeki tabip ihtiyacını gidermek için bir çalışma yapmış ve bunu Rauf Bey (Orbay) başkanlığındaki İcra Vekillerinin onayına sunmuştu. Tıp fakültesinden mezun talebenin mecburi hizmetleri hakkında kanun tasarısı Meclise sunulmak üzere İcra Vekillerinin 29.10.1922 tarihli toplantısında kabul edilmişti. Buna göre Tıp fakültesinden yetişecek doktor ve mülkiye personeli 3 yıl süreyle devlete hizmet etmek mecburiyetinde olacaktı. Mecburi hizmetin iki senesi Erzurum, Van, Musul, Diyarbekir, Mamuretülaziz, Bitlis, Sivas vilayetleriyle Ardahan, Artvin, Kars, Beyazıt, Genç, Muş, Siirt, Mardin, Malatya, Gümüşhane, Erzincan ve Karahisarışarki livalarından ibaret Şark mıntıkasında ifa olunacaktı. Ayrıca Şarkta hizmet eden tüm doktorlara maaş ve fevkalade tahsisatlarından başka aylık seyyanen 25’er lira da zam verilecekti.406 1 Mart 1923 tarihinde Meclis Başkanı Mustafa Kemal, Meclis açılış konuşmasında ülkedeki sağlık görevlisi açığını kapatmak için mektepten çıkacak olan tabiplere mecburi hizmet ve daha fazla tabip yetiştirilmesinin düşünüldüğünü beyan etmişti.407 Tabiplerin mecburi hizmetleri hakkında kanun 8 Kasım 1923 tarih ve 369 sayı ile çıkartılmıştı. Kanunla tabiplere iki sene mecburi hizmet zorunluğu getirilmişti. 405 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 1, C: 24, İçtima: 3, TBMM Matbaası, Ankara, 1960, s. 99-101. 406 BCA 30 18 1 1/ 5 33 15. 407 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: I C: 28, İçtima: 4, s. 5-6. 462 Kanunla ayrıca bu tarihte eğitimine devam eden ve 1923 yılından itibaren Tıp Fakültesine girecek olan talebeden Hükûmetin lüzum göstereceği mahallerde üç sene hizmet edeceğini taahhüt edenlerin masrafları Leyli Tıp Talebe Yurdu için Hükûmetçe karşılanacaktı. Sıhhiye ve Muaveneti İçtimaiye Vekili Dr. Rıza Nur tarafından bu kanun için 26 Ekim 1923 tarihli verilen kanun teklifinin gerekçesinde kanunun uygulanmak istendiği vilayetler yukarıda ifade ettiğimiz gibi aynen sıralanmıştı. Vekile göre bu vilayetlerde bu tarih itibarıyla mevcut 135 kazanın 24’ünde hükûmet tabibi mevcut olup diğerleri yıllardan beri boştu.408 8 Kasım 1923 tarihli Kanun ile mektepten çıkan her tabibin iki sene müddetle devlet hizmetinde çalışma mecburiyetinin getirilmesi bu sıkıntıyı bir ölçüde rahatlatmıştır. Kanun ile Sıhhiye Vekâleti’nce belirlenecek bölgelere gidecek olan tabiplere fevkalâde maaş ve tahsisat verilmesi de kabul edilmişti.409 1924 yılı bütçe görüşmelerinde Van Mebusu Hakkı (Ungan)410 ve Ardahan Mebusu Talat Beyler (Sönmez),411 Doğu vilayetlerinde doktor olmadığından bunun bir hâl çaresine bakılmasını Sıhhat Vekilinden istemişlerdi. Devrin Sıhhiye Vekili Dr. Refik Bey412 bu isteklere karşı sivil doktorların az bir maaşla uzak yerlere gitmek istemediklerini, çıkarılan Kanun ile buralara gönderilecek sivil doktorlara maaşları oranında %75, hatta %100’e varan zam için bütçeye ödenek konduğu cevabını vermişti. Aynı toplantıda bazı yerlere doktor gitmeyişinin nedenlerinden biri de doktora rağbet edilmemesi gösterilmişti. Buralarda geçersiz bazı yöntemlerle hastalar tedavi edilmeye çalışılmaktaydı.413 408 BCA 30 10 0 0/ 176 218 11 lef 18; TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 2, C: 3, İçtima: 1, s. 30-39. 409 8 Kasım 1923 tarih ve 369 sayılı Kanun; TBMM Zabıt Ceridesi, İkinci Devre: C: 3, Birinci İçtima Senesi, Ankara, s. 310-311. 410 TBMM Albümü 1920-2010, C: 1, s. 121. 411 A.e., s. 84. 412 Refik Saydam'ın Bakanlık ve sağlık alanında yaptığı hizmetler için bkz. Sağlık Hizmetlerinde 50 Yıl, s. 139-142. 413 TBMM Zabıt Ceridesi, Dönem: II, Toplantı: 15, C: 7/1 (1340), s. 670-671; Meliha Özpekcan, "TBMM Tutanaklarına Göre Cumhuriyet'in İlk On Yılında Sağlık Politikamız", Türkler Ansiklopedisi, C: 17, s. 439. 463 Esasları Vekâlet’çe belirlenmiş ve Hükûmet tarafından kabul edilmiş doktorlara verilen bu %100 zamdan, Ergani ilinin Merkez kazasıyla Resulayn kazasının da faydalanması 27.09.1925 tarihinde kabul edilmişti.414 Kendi hesabına tahsilini yapan tabipler için zorunlu mecburi hizmet 1932 yılında kaldırılmıştı.415 369 sayılı kanun ile Tıp Fakültesinden mezun olanların hükûmet tabibi olarak istihdamı temin edilmiş ise de son senelerdeki iktisadi vaziyet birçok aileyi evlatlarından bu kadar uzun bir süre tahsile göndermekten vazgeçirmişti. Bu da öğrenci sayısını azaltmaktaydı. Bu sebeple 1932 yılında böylesine bir düzenlemeye gidilmişti. Bu yıllarda Doğu'daki doktor ihtiyacını karşılamak için Batı vilayetlerindeki ihtiyaç fazlası doktorların Doğu'ya gönderilmesine dair bir kanun da çıkarılmaya çalışılmıştı. Bozok Mebusu Ahmet Hamdi Bey (Altıok)416 Meclise 22.10.1924 tarihinde Batı vilayetlerindeki ihtiyaç fazlası doktorların Doğu vilayetlerine gönderilmelerini temin edecek kanun hazırlanmasına dair bir önerge vermişti. Başvekâlete havale olunan evrak konusunda Başvekâlet; gereğinin yapılması için 30.10.1924 tarihinde Sıhhiye ve Muavenet-i İçtimaiye Vekâletine gerekli talimatı vermişti.417 Ancak anladığımız kadarıyla bu çaba o günlerde sonuçsuz kalmıştır. Doğu'ya daha fazla sağlıkçı göndermenin çareleri aranırken Cumhuriyet Türkiye’sinde halkın sağlığına dair her türlü meseleyi ele alıp tartışmak ve modern tedavi usullerini katılımcılarla paylaşmak için ilki 1925 yılında olmak üzere Millî Türk Tıp Kongreleri de toplanmıştı. Bu kongreler Dünya Harbinin devam ettiği yıllar haricinde iki yılda bir toplanacaktır.418 414 BCA 30 18 1 17 15 62 16. 415 04.06.1932 tarih ve 2000 sayılı Kanun; TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 4, C: 8, İçtima: 1, s. 43- 55; T.C. Resmî Gazete, 09.06.1932, Sayı: 2120; Kanun teklifi Meclis'e 22 Aralık 1931'de verilmişti. Bkz. Hâkimiyeti Milliye 22 Aralık 1931. 416 TBMM Albümü 1920-2010, C: 1, s. 87. 417 BCA 30 10 0 0/ 6 38 7. 418 Özpekcan, a.g.e., s. 451; Bu konuda ayrıntılı bilgi için bkz. Ayten Arıkan, Milli Türk Tıp Kongreleri (1923-1968) ve Türkiye Sağlık Politikalarına Etkileri, İstanbul Üniversitesi, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul, 2005. 464 Cumhuriyet Hükûmetlerinin halkın umumi sağlığı için çıkardığı yasalardan biri de 1926 tarihli Su Kanunu olmuştur. Kanunla şehir ve kasabalardaki halkın fennî usullerle suya sahip olması konusunda Belediyeler sorumlu kılınmıştır. Kanun sayesinde 1933 yılında 44 şehir ve kasaba temiz ve sıhhî su imkânına sahip olmuştu.419 Halkın sağlık problemlerine esaslı çözümler üretmek için 1928 yılında Hıfzıssıhha Müessesesi ve 1930 yılında Umumi Hıfzıssıhha Kanunları kabul edilmiştir. 24 Mayıs 1928 tarih ve 1267 sayılı kanunla "Türkiye Cumhuriyeti Merkez Hıfzıssıhha Müessesi Hakkında Kânun" çıkarılarak; fen ve ilim sahasında hastalıklar ve ilmi sahalarda araştırmalar yapmak, aşı ve serum üretmek, kimya ve bakteriyoloji alanında tahliller yapmak ve sağlık personelleri yetiştirmek hedeflenmişti. Bu müessese 1933 yılında açılmıştır. 420 30 Nisan 1930 tarih ve 1593 sayı ile Umumi Hıfzıssıhha Kanunu kabul edildi.421 309 maddelik Kanunla; devletin sıhhat işlerine ait vazifelerini ve mercileri, hususi idarelerle belediyelerin sıhhî işlerdeki mecburiyetleri ve çeşitli sıhhî teşkilatları tespit ve tayin edilmişti. Kanunun 57. ve 102. maddeleri arası bulaşıcı hastalıklarla mücadeleye ayrılmıştı. Kolera, veba, çiçek, sıtma, trahom, frengi, verem vs. gibi günümüzde çoğu pek bilinmeyen birçok bulaşıcı hastalığın görülmesi durumunda ilgili devlet görevlilerine ve halka ihbar mecburiyeti getirilmekteydi. Bu hastalıklara karşı gerekli tedbirleri Hükûmet alacaktı. Bu kanunla teşekkül eden Yüksek Sıhhat Şurasına ait vazifeler de hususi bir fasılda gösterilmişti. Bundan sonra hariçten ülkeye girebilecek hastalıklarla ve dâhilde çıkan bulaşıcı hastalıklarla mücadele işleri bütün teferruatıyla tayin edilmişti.422 419 BCA 30 10 0 0/ 176 218 11 lef 10. 420 24 Mayıs 1928 tarih ve 1267 sayılı Kanun, TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: III, C: 4, İçtima: 1, BCA 30 10 0 0/ 176 218 11 lef 2. 421 BCA 30 10 0 0/ 176 218 11 lef 8; T.C. Resmî Gazete, 6 Mayıs 1930, Sayı: 1489; TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 3, C: 18, İçtima: 3, s. 63-70, 86-102, 105-117. 422 BCA 30 10 0 0/ 176 218 11 lef 8. 465 Halkın sağlık koşullarının iyileştirilmesi için yapılan düzenlemeler arasında 20 Mart 1929 tarih ve 1580 sayılı Belediye Kanunu da vardı. Kanunla;423 belediyelerin vazifeleri arasında toplum sağlığını koruma da sayılmıştı. Kanunla; umuma açık yerlerin temizliği, intizamını sağlamanın yanı sıra salgın ve bulaşıcı hastalıkların ortaya çıkması durumunda Hükûmetle beraber çalışmak, belediyelerin sorumlulukları arasında sayılmıştı. Yine Umumi ve hususi yerlerin çöplerini düzenli ve fennî vasıtalarla toplatmak da belediyelerin vazifeleri arasındaydı. Uygulamada Belediye Kanunu’ndan beklenen sağlık hizmeti sağlanamamıştı. Bunda belediyelerin kendi hususi teşkilatlarındaki eleman eksikliği vs. diğer bazı sebepler etkili olmaktaydı. Bunun üzerine Hükûmetin isteği doğrultusunda; vilayetler hususi idareleri ve belediyelerin sıhhî işlerini tek elden merkezi olarak koordine etmek için 9 Haziran 1936 tarih ve 3017 sayılı "Sıhhat ve İçtimai Muavenet Vekâleti Teşkilat ve Memurin Kanunu" çıkartılmıştı. Kanunla hem sağlık çalışanlarının hem de Vekâletin merkez ve vilayet teşkilatlarının görev ve sorumlulukları belirlenmişti.424 Cumhuriyet’in onuncu yılında sağlık personeline düşen hasta sayısı bir doktora 12.710, sağlık memuruna 11.786, hemşireye 59.891, ebeye 38.289 şeklinde idi.425 Ülkenin tamamındaki sağlık görevlisi eksikliği Doğu vilayetlerinde diğer vilayetlere göre hâlâ çok daha fazla hissedilmekteydi. Doğu vilayetlerindeki Parti kongrelerinden ve bölge milletvekillerinin seçim bölgelerini ziyaretleri sonrasında Parti yönetimine ve Bakanlığa sürekli doktor ve hastane yetersizliğine dair şikâyetler gelmekteydi.426 423 T.C. Resmî Gazete, 14 Nisan 1930, Sayı: 1471. 424 T.C. Resmî Gazete, 23.06.1936, Sayı: 3337; BCA 30 10 0 0/ 176 218 11 lef 17-18; TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 5, C: 12, İçtima: 1, TBMM Matbaası, Ankara, 1936, s. 129-140. 425 Özpekcan, a.g.e., s. 447. 426 Bu konuda Kars ve Erzurum vilayetleri örnekleri için bkz. BCA 30 10 0 0/ 65 433 3; BCA 490 1 0 0/ 494 1988 2. 466 Bu isteklerden biri de 11.12.1940 tarihinde Bingöl Mebusu Necmeddin Sahir Sılan’dan gelmişti. Sılan, Bingöl vilayeti kazalarında tabip eksiklikleri olduğunu ve bu eksikliklerin doldurulmasını Sıhhat Vekâletinden istemekteydi. 427 Bu isteğe Sıhhat ve İçtimai Muavenet Vekili 29.07.1941 tarihinde cevap vermiştir. Ancak bu cevap pek de istenilen bir cevap değildi. Verilen cevapta Bingöl vilayetinin sıhhî teşkilatında bazı boşlukların bulunduğu teessüfle kabul ediliyordu. Cumhuriyet hükûmetinin bilhassa hususi şartları dolayısıyla meslek erbabınca rağbet görmemekte olan Doğu mıntıkası için rağbeti celp edecek şekilde maaşlara zam gibi bazı hususlarda gayret edilmişti. Ancak bu istisnai hükümler sonradan kabul edilen kanunlarla birer birer kaldırılmış ve artık Doğu mıntıkasındaki boşluklar sadece asker tabiplerin mecburi hizmetlerini doldurmasıyla mümkün olacaktı. Dünya Harbi’nin Türkiye’deki akisleri dolayısıyla mevzubahis tabiplerin terhislerine imkân görülememişti. Askerlerin terhis olması ile bu bölgelere tabip gönderilebilecekti.428 Bazı vilayetlerde de hastane, dispanser var ancak doktor yoktu.429 Hükûmetin Doğu vilayetlerine doktor göndermek için zorunlu hizmet uygulamasına sonraki tarihlerde son verilmiş olmasının bölgede yarattığı sıkıntılar ortadaydı. Hükûmetin başlattığı bir projenin istikrarlı bir şekilde devam ettirilememiş olması özellikle hassas bir konu olan sağlık politikaları konusunda daha büyük problemler yaratacaktır. 1943 yılında seçim bölgesi olan Tunceli vilayetinde incelemelerde bulunup bunu bir rapor halinde 11.12.1943 tarihinde CHP Genel Sekreterliğine sunan Necmeddin Sahir Sılan, vilayetin genel durumu üzerine yapmış olduğu incelemelerde Atatürk devrinde Başvekil İsmet İnönü’nün çizdiği hususi Tunceli ıslahat programının 1943 yılına gelindiğinde, 1941 yılından beri duraklamış bir vaziyette olduğunu, Dördüncü Umumi Müfettişliğin ilk hamlede ve ilk yıllarda bu çevre üzerindeki yakın ve sürekli ilgisinin türlü sebeplerle kaybolduğunu belirtmişti.430 427 Doğu Sorunu, s. 48-50. 428 Doğu Anadolu'da Cumhuriyet, s. 28-30. 429 Tunceli vilayeti için bkz. BCA 490 1 0 0/ 1576 418 1. 430 Doğu Sorunu, s. 187-206. 467 Sılan, 2884 sayılı Tunceli çevresi hususi kanununun yöredeki tatbiki konusunda Tunceli ıslahat hareketi için yeni sağlık yuvaları olarak Çemişgezek ve Hozat gibi bazı kazalarda dispanserler açıldığı eski zamanlardaki gibi halkın seyyitlerden deva, ziyaretlerden şifa bekleyen halk üzerinde iyi tesirler uyandırmaya başladığını belirtmişti. Ancak Kalan ve Nazımiye gibi bazı kazalarda henüz dispanserler kurulmamış olması ve Pülümür gibi bazı kazalarda da dispanser bulunduğu halde kapalı olması ve doktor bulunmamasının başlamış olan Hükûmet ilgisini azalttığını belirtmiştir.431 Bu raporda da görülüyor ki bölge halkının Hükûmete yönelik ilgisi ya da Hükûmetin bölge halkı üzerinde kuracağı nüfuz sadece yapılacak olan karakol ya da yollardan ibaret değildi. Açılacak olan bir dispanser belki de bu sayılanlardan çok daha fazla etkili olacaktı. Mecliste 1946 yılı Sağlık Vekâletinin bütçesinin müzâkeresi sırasında Doğu'daki doktor eksikliği gündeme gelmişti. CHP Ağrı Milletvekili Hüsamettin Tuğaç, seçim bölgesinin beş kazasında doktor olmadığını söylemişti. O’na göre bölgedeki eksiklik sadece doktorlarda değildi. Diğer memuriyetlerde de durum aynı idi. Hükûmet tarafı ise bu işe çare bulma yolundaydı. Bunun için bir kânun tasarısı hazırlanmaktaydı. Eğer yine Şark'a doktor ve memur bulma sorunu yaşanırsa kanuni tedbirler alma zarureti doğacaktı. Tuğaç, 1923 yılında 369 sayılı kanunun mektepten mezun olan tabiplere zorunlu hizmeti getirmiş olmasına rağmen kendisinin de anlamadığı bir şekilde 9 sene sonra bu zorunluluğun kaldırıldığını söylemişti. Tuğaç, Doğu'daki doktor ihtiyacı için "zaten geri kalmış o bölgeye bilhassa ehemmiyet vermek", el uzatmak gerektiğini beyan etmişti. CHP Kars Milletvekili Zihni Orhon432 da Kars ve Erzurum’daki doktor eksikliğinden şikâyetçi olmuştu. Müzâkerede söz alan bir diğer bölge vekili CHP Siirt Milletvekili Behçet Türkay433 sıkıntının doktor eksikliğinden ziyade doktorların 431 A.e., s. 235-238. 432 TBMM Albümü 1920-2010, C: 1, s. 479. 433 A.e., s. 425. 468 Doğu’ya gönderilememesinden kaynaklandığını söylemiştir. Türkay; Ege’nin bazı ilçelerinde 4-5 resmî hekim, beş altı serbest hekim varken buna karşılık Siirt’in yedi ilçesinin senelerden beri hekim yüzü görmediğini söylemiştir. Bakanlıktan bazı bölgelerdeki bu yığılmanın önüne geçmesini istemiştir. Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanı Dr. Sadi Konuk434 sağlık hizmetlerini görmek için ülkedeki faal hizmette olan asker, sivil hekim sayısının 3 bin küsur olduğunu bu sayı ile 19 milyonluk nüfusun sağlık işlerine yetişilmeye çalışıldığını ifade etmiştir. Konuk, şikâyet ve istekleri haklı bularak Vekâlet olarak doktor vs. sağlık görevlileri sayısının hızla artırılmaya çalışıldığını bu konuda da ellerinden geleni yaptıklarını söylemiştir.435 1947 yılı Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığı bütçesi Mecliste 26.12.1946 tarihinde görüşülürken 1946 yılında konuşulan doktorların mecburi hizmetlerine dair hazırlanan kanun tasarısı üzerinden bir yıl geçmiş olmasına rağmen hâlen kabul edilmemişti. CHP Siirt Milletvekili Ali Rıza Esen,436 200 bin nüfusa sahip Siirt merkezde bir sıhhat müdürü, Kurtalan’da bir doktor, Beşiri’de bir sıtma bakıcısını vilayetin sağlık görevlileri olarak saymıştı. Esen, mektepten yeni mezun olan doktorların kısa süreli zorunlu hizmetlerini yapmamak için bin lira gibi bir tazminat ödeyerek mükellefiyetten kurtulduklarını bu durumun Meclise getirilerek tazminat miktarının artırılmasıyla önlenmesini istemiştir. Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanı Dr. Behçet Uz, konuşmasında ülkede 1925 yılından beri yürütülen bulaşıcı hastalıklarla ilgili savaş hakkında bilgiler paylaşırken Esen’in bu isteğine cevap vermemiştir.437 1947 yılına gelindiğinde Sağlık Bakanlığının 10 yıllık planına göre 4 bin kişiye bir hekim düşecekti. Erzurum Milletvekili General Vehbi Kocagüney, Meclisin 434 A.e, s. 383. 435 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 7, C: 20, Toplantı: 3, TBMM Basımevi, Ankara, 1946, s. 446- 447. 436 TBMM Albümü 1920-2010, C: 1, s. 424. 437 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 8 C: 3, Toplantı: 1, TBMM Basımevi, Ankara, 1947. 469 30.12.1947 tarihli görüşmelerinde, bu sayının Doğu vilayetleri için 40-50 bin kişiye bir hekim isabet edeceğini söylemiştir. Kocagüney, bu duruma artık mecburen razı olsalar da Doğu'daki kazalarda asıl derdin ilaçsızlık olduğunu beyan etmişti. Bunda Doğu'nun yollarının kışın karla kaplanması ve sermaye sahiplerinin buralara gelip eczane açmamaları etkili olmaktaydı. Kocagüney, bu sıkıntıyı gidermek için Hükûmetin bu işe el atmasını, bu ilçelere ecza dolapları temin etmesini istemiştir. Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanı Dr. Behçet Uz, bu isteğe yaptığı bütçe konuşmasında cevap vermemiştir.438 2.3.1. Doğu İlleri Kalkınma Programında Sağlık Yatırımları Daha önce de belirttiğimiz üzere Hükûmet tarafından 1949 yılı bütçesine 17 Doğu vilayeti ve Edirne vilayetinin kalkınması için 10 milyon liralık bir ödenek konulmuştu. Doğu illerinin ihtiyaçlarının biran evvel ve toplu olarak ele almak, Doğu'nun kalkınma işini bir plân ve programa bağlamak maksadıyla bir komisyon kurulmuştu. Komisyonda İçişleri, Dışişleri, Sağlık ve Sosyal Yardım ve Çalışma bakanlıklarından üyeler vardı. Komisyonun hazırlayacağı programa esas teşkil edecek düşünceler arasında Sağlık Bakanlığını ilgilendiren hususlar da vardı. Bu hususlar arasında; bu illerin muhtelif yerlerinde sağlık merkezleri açmak, seyyar hekimlikler ihdas etmek, eczane olmayan yerlerde sabit ve seyyar hekimliklerde ilaç bulundurmak, sağlık merkezlerinde bölgenin genişliğine göre ebe bulundurmak vardı. Bu sayılan ihtiyaçlar gerçekten de 1923 yılından beri çeşitli raporlara yansıyan bölgenin sağlık problemleriydi. 438 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 8, C: 8, Toplantı: 2, TBMM Basımevi, Ankara, 1948, s. 741- 743. 470 Sağlık Bakanı Dr. Kemali Bayizit, 25 Şubat 1949 tarihinde Doğu kalkınması mevzuunda Sağlık Bakanlığı’na düşen işlerin programlanmış olduğunu ve sağlık hizmetleri için 1949 senesi bütçesinde Doğu kalkınmasına ait paradan iki milyon liralık ödeneğin Sağlık Bakanlığına ayrıldığını söylemiştir. Kemali Bayizit’e göre Sağlık Bakanlığına tahsis edilecek olan ödenek ile 1949 senesi için bilhassa hudut bölgelerindeki ilçelerde sağlık merkezleri tesis edilecekti. Bu tesis sayısı 15 olarak tespit edilmişti. Sağlık merkezlerinin özellikle hudut ilçelerinde kurulmak istenmesinin sebebi dışarıdan bulaşıcı hastalıkların yurda girişine mâni olmaktı. Yine ödenekten düşünülen harcamalar arasında Diyarbakır ve Erzurum büyük hastaneleri hariç Doğu’da yolların kavşak noktasında bütün Doğu illerinin sağlığını temin edecek büyük bir hastane inşası da vardı. Bakanlık, sağlık merkezlerinin dışında Doğu illerinde vaktiyle Sağlık Bakanlığı tarafından kurulmuş ve bir müddet sonra kaldırılmış olan seyyar tabiplikleri de yeniden kurma düşüncesindeydi. Program ile tahsis edilen parayla nerelere ne kadar para harcandığını Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanı Kemali Bayizit, Meclisin 09.05.1949 tarihli müzakerelerinde açıklamıştı. O’na göre Doğu bölgesi ödeneğinden Sağlık Bakanlığına bir milyon iki yüz bin lira ayrılabilmişti. Hatırlanacağı üzere Bakan, 25 Şubat’ta Bakanlığına tahsis edilen paranın iki milyon lira olduğunu söylemişti. Buradan anlaşılmaktadır ki Bakanlığın ödeneğinde kısıntıya gidilmişti. Bakanlık, bu bölgede Doğu Beyazıt, Özalp, Hakkâri Merkez, Nusaybin ve Akçakale’de olmak üzere beş sağlık merkezi inşa için planları hazırlanan ve ihale sürecine giren teşebbüslere geçmişti. Bakanlık, bunun dışında motorlu vasıtalarla donatılmış yirmişer hasta yatırabilecek ve bu hastaların her türlü acil ihtiyacını karşılayabilecek yine ulaşılması güç yerlerde D.D.T. tatbikatı ve bulaşıcı hastalıklarla mücadele etmek ve aynı zamanda buldukları hastaları yatırmak üzere üç seyyar hastane hazırlığı içerisindeydi.439 439 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: VIII, C: 19, Toplantı: 3, TBMM Matbaası, Ankara, 1949, s. 288- 289. 471 Bu açıklamalardan kısa bir süre sonra Doğu illerinin kalkınması programı gereğince her türlü sıhhî yardım faaliyetinde bulunmak üzere teşkil edilen motorlu üç sağlık ekibi, 27 Haziran 1949’da Ankara’dan bir kafile halinde hareket etmişti. Kafileler bizzat Bakanla, Bakanlık erkânı tarafından uğurlanmıştı. Bakan Dr. Kemali Bayizit, ekiplerin doktor ve memurlarıyla kısa bir konuşma yapmış ve Doğu illerinde vazife görmenin önemini belirterek, bunlara başarı dileğinde bulunmuştu.440 Kalkınma Programı gereğince Hükûmetin gerçekten bir şeyler yapmaya çalıştığı ortadaydı. Programın devam ettirilebilmesi için ertesi yıl ödenek artırımı yoluna gidilmişti. Doğu illeri kalkınma programı ve Edirne vilayeti için 1950 yılı bütçesine 1949 yılına kıyasen 3 milyon lira fazlasıyla 13 milyon liralık bir ödenek konulmuştu.441 1950 yılı bütçe görüşmelerinde CHP Van Milletvekili Muzaffer Koçak ve Van bağımsız Milletvekili İbrahim Arvas, geçen sene kurulup Doğu vilayetlerine gönderilen seyyar sağlık ekiplerinin çalışmalarının çok verimli olduğunu, bunların halk üzerinde maddi ve manevi büyük tesirler bıraktığını söylemişlerdi. İbrahim Arvas aynı zamanda Hakkâri’nin beş kazasında hastane olmadığı için buralarda Doğu Kalkınma Programı çerçevesinde hastane yapılmasını istemiştir. Bu görüşmelerde Bakan Dr. Kemali Bayizit, 1949 yılı bütçesinden Doğu illeri kalkınma programı için ayrılmış olan ödeneğin ne surette kullanıldığına dair Meclisi bilgilendirmişti. Doğu kalkınması ödeneğinden 1949 senesinde Sağlık Bakanlığı’na 1.200.000 lira ayrılmıştı. Bu paranın 750 bin lirası, Doğu'da hudut bölgelerinde Güney ve Güneydoğu’dan gelecek olan bulaşıcı hastalıkları önleyici ve aynı zamanda bu bölgelerin koruyucu hekimlik vazifesini yapacak olan sağlık merkezlerinin inşası için ayrılmıştı. Akçakale, Nusaybin, Hakkâri, Özalp, Doğubayazıt’ta birer sağlık merkezlerinin inşası devam etmekteydi. Geri kalan para ile de hastanesi, laboratuvarı, 440 Ayın Tarihi, Haziran 1949. 441 Daha önce olduğu gibi bu para Bakanlar Kurulu kararlarıyla bakanlıklar bütçelerinin ilgili tertiplerine aktarılacaktı. 472 ilâcı ve her nevi malzemesi olan motorlu seyyar sağlık ekipleri kurulmuştu. Bu ekiplerden bir numaralı ekip temmuz başında çalışmalara başlamıştı. Görev sahası ise Van Özalp, Başkale, Muradiye ilçeleriyle Hakkâri’nin Merkez, Yüksekova, Şemdinli ilçeleri ve Ağrı Doğubayazıt ilçesi olmuştu. İki numaralı ekip Mardin Nusaybin, Kızıltepe, Cizre, Midyat, Savur, Derik, Mazıdağı ilçelerinde; üç numaralı ekip ise Urfa Akçakale, Suruç, Birecik, Bozova, Viranşehir, Hilvan ilçeleriyle Bingöl Kiğı ve Karlıova ilçelerinde çalışmıştı. Bu ekipler hastalık taraması yapmış, hastaları tedavi etmiş, parasız ilâç dağıtmış, aşı tatbik etmiş ve ayrıca her köyün bütün evlerini ve giyecek eşyalarını D.D.T. ile ilaçlamıştı. Üç ekibin kontrol ettiği köy sayısı 1796 olmuştu. 46.390 eve D.D.T. yapılmış ve 5691 kilo saf D.D.T. ile 74.120 kilo petrol sarf edilmişti. Bakan, 1949 yılı çalışma mesaisi hakkında bilgi verdikten sonra 1950 yılı planlaması hakkında Meclisi bilgilendirmiştir. Bakan, 1950 senesi Doğu kalkınması programının hazır olduğunu, bu yıl içinde Van ve Siirt hastaneleriyle Kulp ve Bulanık sağlık merkezlerinin yapılacağını ayrıca Midyat, Eğil, Ardahan, Yusufeli, Bingöl sağlık merkezlerinin yapılmasının da kararlaştırılmış ve programa alınmış olduğunu beyan etmişti. Doğu'da yapılacak bu 7 sağlık merkezinden başka yurdun geri kalan kısmında Cide, Bayburt, Yalvaç, Merzifon, Arhavi, Suşehri, İskilip, Şabanözü, Zara sağlık merkezlerinin yapılması da programa alınmıştı. Bakan en kısa zamanda her ilçeyi bir sağlık merkezine kavuşturmak kararında olduklarını söylemiştir. Bakan yine Doğu vilayetlerinde seyyar sağlık ekiplerinin takviyeli olarak işe sevk edileceğini de söylemiştir. 2.3.2. Tedavi Kurumları 1923 yılında Sıhhat ve İçtimai Muavenet Vekâleti, kendisine bağlı 3 devlet (memleket) hastanesi ile üzerine aldığı sorumluluğu yerine getirmeye başlamıştı. Bakanlık, bir yandan vilayetlerdeki il özel idarelerince kurulmuş olan ve önceleri "Gureba Hastanesi" sonraları "Memleket Hastanesi" denilen kuruluşların koşullarının 473 düzeltilmesi için yol gösterici olmuş, mali açıdan desteklemiş bir yandan da illere rehberlik etmek üzere "Numune Hastaneleri" açmaya başlamıştır.442 Bu hastaneler ilk olarak 1924 yılında Ankara, Erzurum, Diyarbekir, Sivas ve 1936 yılında da Haydarpaşa’da açılmıştı.443 Atatürk döneminde açılan akliye ve asabiye hastanelerinin sayısı üçtü. Bunlar; İstanbul, Manisa ve Elâzığ’da idi. 444 Elâzığ’daki hastanenin kurulumu için 1924-1925 yıllarında çalışılmış ancak hastane 1926 senesinde açılabilmişti. 445 1949 yılında ülkedeki 14 doğum ve çocuk bakım evinden 5’i Doğu vilayetlerindeydi. Bunlar Gaziantep, Erzurum, Kars, Malatya ve Van’da idi. 446 Cumhuriyet'in ilanından sonra 1938 yılına kadar inşa edilen memleket hastanelerinden biri de Doğu vilayetlerinde Van’da inşa edilmişti. 1938 yılında inşası bitirilmekte olan hastanelerden Doğu'da Malatya Memleket Hastanesi ve Erzurum Cild ve Zühreviye Hastanesi sayılabilir. Bu yıl Elâzığ Memleket Hastanesinin de temeli atılmıştı. Projesi hazırlanmakta olan hastaneler arasında Erzincan, Kars ve Mardin Memleket Hastanesi sayılabilir.447 1949 yılında devlet, belediye, özel idare, yabancı, cemaat, cemiyet, özel hastaneler ve diğer hastanelerinin ülkedeki toplam adedi 180 iken bu hastanelerdeki yatak sayısı 17.225’ti.448 1949 yılında ülkedeki devlet, belediye, özel idareler bütçesine dâhil doktor sayısı 2.617’ydi. Eczacı sayısı 115’ti. Ebe sayısı 1.326, sağlık memuru 2.938, hemşire 643, diğer memurların sayısı ise 1.241 idi.449 442 Sağlık Hizmetlerinde 50 Yıl, s. 250. 443 On Beşinci Yıl Kitabı, s. 344. 444 A.e., s. 347. 445 Elâzığ 1967, s. 112; Şeyh Sait isyanının hemen ardından bölgede İstiklal Mahkemesi görevine devam ederken Elâzığ'daki bu hastanenin hikâyesindeki Dr. Ahmet Şükrü Emed'in gayretleri için bkz. Sağlık Hizmetlerinde 50 Yıl, s. 179-181. 446 BCA 30 10 0 0/ 176 218 11 lef 58; On Beşinci Yıl Kitabı, s. 348; Türkiye İstatistik Yıllığı 1950, C: 18, DİE, s. 73. 447 A.e., s. 71. 448 A.e., s. 72. 449 A.e, s. 71. 474 Bu sayıları daha önce ifade ettiğimiz 1923 sayıları ile kıyasladığımızda doktor sayısı geçen süre zarfında beş kattan fazla artmıştı. Eczacı sayısı yaklaşık iki kat, sağlık memuru sayısı altı kat, ebe sayısı on kat artmıştı. Hemşire sayısı ise neredeyse sıfırdan 643’e çıkmıştı. Bu sayılar ciddî bir artışın göstergesiydi. Sağlık çalışanlarında sayılar bu şekilde artmış olmasına rağmen ülkenin ve Doğu vilayetlerinin ihtiyaçlarını karşılayacak düzeyde değildi. Doğu vilayetlerinde ihtiyaç hissedilen sağlık çalışanları eksikliği yıllar geçmiş olmasına rağmen CHP döneminde bir türlü çözülememiştir. Hükûmet, Cumhuriyet’in ilk yılında getirdiği zorunlu hizmet uygulamasını daha sonra 1932 yılında kaldırmıştı. Doktorlara her ne kadar maaş teşviki verilmiş olsa da Doğu vilayetlerine doktorları çekememiştir. Doktorların Doğu vilayetlerine gitmemesi sorunu günümüzde de devam eden bir sorun olmaya devam etmektedir. Doğu'nun sağlık ihtiyacı CHP dönemi boyunca çözülememiş olsa da Doğu vilayetlerinin bu konuda ikinci plana itildiğini yapılan merkezi harcamalara bakarak söyleyemeyiz. Özellikle 1949 yılından itibaren uygulamaya konulan Doğu Vilayetleri Kalkınma Programında Doğu için ciddî yatırımlar yapılmıştı. 1943-1945 döneminde Sağlık Bakanlığı’nın yaptığı yatırımlarda iller geneli ortalama kamu harcaması nüfusa oranla kişi başına 2,50 TL iken bu oran Doğu illerinde ortalama 2,68 TL ile daha yüksek düzeyde gerçekleşmiştir. 1946-1950 döneminde de iller genelinde 6,38 TL iken, Doğu illerinde 6,63 TL olmuştur.450 Bakanlık harcaması Doğu illerinde diğer illere göre yüksek düzeyde gerçekleşmiş olmasına rağmen İl Özel İdarelerinin yapmış olduğu harcamalarda Doğu illeri diğer illere göre geri kalmıştır. 1936-1940 döneminde kişi başına yapılan İl Özel İdareleri sağlık harcaması iller genelinde ortalama 0,91 TL iken Doğu illeri ortalaması 0,70 TL’de kalmıştır. 450 Kopar, a.g.e.,, s. 88. 475 1946-1948 arası dönemde iller genelinde 1,97 TL iken Doğu illerinde ise 1,44 TL olarak gerçekleşmişti.451 2.3.3. Bulaşıcı Hastalıklarla Mücadele Salgın hastalıklarla mücadele iki cepheden tetkik edilmelidir. İlki hariçten gelen salgın hastalıklarla mücadele, ikincisi de memleket dâhilinde çıkan salgın hastalıklar ve bunlarla yapılan mücadele. Burada bulaşıcı hastalıkların tamamını biz ele almayacağız. Sadece yurtta ve çalışma sahamız olan Doğu vilayetlerinde daha etkili olmuş olan kolera, çiçek, veba, sıtma ve trahom gibi hastalıkları ele alacağız. 2.3.3.1. Hariçten Gelen Bulaşıcı Hastalıklara Karşı Korunma Uluslararası nakil vasıtaları ve ticaret yolları ile bir ülkeden başka bir ülkeye intikal eden ve uluslararası ihbarı mecbur kılan hastalıklar; 1926 tarihinde Paris’te akdedilen bir mukavele ile veba, kolera, sarıhumma, çilek ve lekeli humma olarak tayin edilmişti. Türkiye bu mukaveleyi tasdik etmemiş olmasına rağmen esaslarını kabul etmişti. Bu iş, Vekâlete bağlı Hudut ve Sahiller Sıhhat Umum Müdürlüğü tarafından icra edilmekte idi.452 2.3.3.2. Memleket Dâhilinde Bulaşıcı Hastalıklarla Mücadele Eski dönemlerde de bulaşıcı hastalıklarla mücadele vaki olmuş olmasına rağmen bütün memlekete şamil ve kanunî esaslara dayanan sistematik bir mücadele yoktu. Bulaşıcı hastalıklar hakkındaki ilk mevzuat emraz-ı sâriye nizamnamesi olmuştur. Bu nizamname 16 sene yürürlükte kaldıktan sonra 1930 tarihli Hıfzıssıhha Kanunu ile yürürlükten kaldırılmıştır. Bu kanun ile 18 hastalığın ihbarı mecburi kılınmış ve en son esaslar dâhilinde aşı vs. gibi mücadele usulleri açık şekilde ifade edilmişti. Kanunla bulaşıcı hastalıklar ile daha etkili mücadele başlamıştı. Merkezde Bakanlık, taşrada Bakanlık Müdüriyetleri, Hükûmet ve Belediye tabipleri ile bu 451 A.e., s. 129. 452 BCA 30 10 0 0/ 176 218 11 lef 19-20. 476 mücadele yürütülecekti. 1930 senesinden itibaren ayrıca seyyar bir bulaşıcı hastalıklar mücadele heyeti de kurulmuştu.453 2.3.3.2.1. Sıtma İstiklal Savaşı yıllarında genel nüfusun %50’si sıtmalıydı. Savaşa devam ederken aynı zamanda sıtma ile de savaşmak için 2 Mayıs 1920’de Sıhhat ve İçtimai Muavenet Vekâleti kuruldu.454 Cumhuriyet’in ilanını müteakip Hükûmetin ilk işlerinden biri asırlardır devam eden ve memleketin en büyük dertlerinden biri olan sıtma hastalığına karşı çare aramak olmuştu.455 Meclis Başkanı Mustafa Kemal, 1 Mart 1923 tarihinde, Meclis açılış yılı konuşmasında sıtma hastalığına karşı yurt içinde İstanbul Kimyahanesinden mamûl ve dışarıdan kinin tedarik edilmeye çalışıldığını beyan etmişti. Sıtmaya karşı düşünülen diğer tedbirler ise arazi, şehir ve köylerin sıhhat bakımından ıslah edilmesiydi. Bu da ancak ülkenin tabii şartlarına dönmesi ile başlatılabilecekti.456 Bunun için 1924 senesinde geniş ölçüde ve en yeni ilmi esaslar üzerinde bir sıtma mücadele teşkilatı yapılması için araştırmalara başlanmıştı. 1924 yılında Ali Fethi Bey başkanlığında kurulan Hükûmet programında; sıtma ile mücadelenin Sıhhiye Vekâletinin en esaslı ilkesi olduğu, sıtmanın yayılmasında çok etkili olan bataklıkların kurutulacağı vurgulanmıştı.457 Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal, Meclisin 1 Kasım 1924 tarihli oturumunda bu tarihe kadar umumi sıhhatin ihmal edilmiş olduğunu söylemişti. Özellikle sıtmaya karşı ülkenin "başlı başına bir mücadele devresine girmesi gerekiyordu." Çünkü nüfusun korunması ve artması, çalışanların kuvvetini temin eden tedbirlerin başında sıtma mücadelesi vardı.458 453 BCA 30 10 0 0/ 176 218 11 lef 23-24; BCA 490 1 0 0/ 1464 3 2 454 Özkan, a.g.e., s. 195. 455 Sivrisinek yolu ile yayılan bu hastalığın özellikleri için bkz. Recep Akdur, Sıtma, Sağlık Bakanlığı Yayınları, 2001. 456 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: I, C: 28, İçtima: 4, s. 5-6. 457 Özpekcan, a.g.e., s. 2. 458 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: II, C: 10, İçtima: II, s. 2-4. 477 1-3 Eylül 1925 tarihleri arasında toplanan Birinci Millî Tıp Kongresi’nde gündem bir gün sadece sıtmaya ayrılmıştı. Kongre’de sıtmanın en çok görüldüğü yerler olarak Trabzon, Ordu, Samsun, İzmir, Mersin, Adana, Maraş, Diyarbekir ve Mardin vilayetleri tespit edilmişti.459 Sıtma mücadelesi 1925 yılında sistemli olarak başlamıştı. Mücadele için bölgeler belirlenmişti. Mücadele Ankara, Adana, Aydın, Samsun ve Kocaeli mıntıkalarında başlamıştı. Bu vilayetlere daha sonra 1926 yılında Konya ve Bursa da eklenecekti. 1925 yılında tedavi edilen şahıs sayısı 66.578 idi. Bu sayı her geçen yıl daha da artmıştır. 1926’da 528.306, 1927’de 735.245, 1928 yılında ise 771.924 kişi olmuştu.460 13 Mayıs 1926 tarihinde 839 sayılı Sıtma Mücadele Kanunu çıkartılacaktı. Kanunla, sıtma mücadele heyetleri devlet teşkilatı içinde belli başlı bir şekil içine alınmış ve bütün devlet teşkilatının sıtma mücadelesine yardımı mecburi kılınmıştı. Kanunla aynı zamanda sıtmanın kaynağı olan bataklıkların kurutulması için halkın mecburi çalışması usulü de kabul edilmişti.461 Sıtma mücadelesinin başarısında en büyük etken olan mücadele memurları ve tabiplerin bilgi ve tecrübelere sahip olmaları için "Tabiplerin Sıtma Enstitülerinde Staj Mecburiyetleri hakkında kanun" çıkarılmıştır.462 Kanun’a göre 1927’den itibaren fakülteden mezun olan askeri ve mülkî bütün tabipler, Sıhhat ve İçtimai Muavenet Vekâletince kurulacak müesseselerde sıtma stajı görme mecburiyetinde olacaklardı. Kanun’un yayınlanmasından hemen sonra Adana’da bir Sıtma Enstitüsü açılmıştı. Bu müessesede 1933 yılına kadar 124 tabip staj görmüştür.463 459 Arıkan, a.g.e., s. 16-17. 460 İstatistik Yıllığı, C: 2, DİE, Ankara, 1929, s. 86. 461 Resmî Cerîde, 29.05.1926, Sayı: 384; BCA 30 10 0 0/ 176 218 11 lef 9. 462 26.04.1926 No: 826; Resmî Cerîde, 5 Mayıs 1926, Sayı: 364 463 BCA 30 10 0 0/ 176 218 11 lef 15-16. 478 7 Haziran 1935 tarihinde 2767 sayılı sıtma ve frengi ilaçları için kanun çıkarılacaktır. Kanun ile bu hastalıklara dair ilaçların yurda getirilmesi ve yurt içinde dağıtımı Kızılayın tekeline bırakılmıştır.464 Sıtma mücadele merkezlerinin sayısı zamanla artarak 1932 yılında 11’e çıktı. Bu yerler; Eskişehir, Konya, Bursa, Manisa, Kocaeli, Samsun, Antalya ve İstanbul idi. 1936-1937 yıllarında buralara Trakya, Balıkesir, Seyhan, Kayseri ve Diyarbekir de eklendi. Böylelikle mücadele merkezlerinin sayısı 16’ya çıkmış oldu. Sıtma mücadele mıntıkaları; nüfusları yoğun, sıtması çok, iktisadi kıymetleri yüksek olan sahalarda kuruldu. Mücadele sahasından istisna edilen yerler nüfusları az ve seyrek olan yerlerdi. Sıtmayla 1926 yılında başlayan savaşın ilk evresi 1944 yılına kadar devam etti. Yapılan mücadele sonrasında sıtma savaşı ile ülkedeki sıtmalı hastaların oranı yüzde 11’e kadar düşürülmüştü. İkinci Dünya Harbi sırasında sıtma vakaları savaşın getirdiği olumsuz koşullardan dolayı tekrardan artış kaydetti.465 Hükûmet, II. Dünya Harbi’nin getirdiği zorluklar ve çeşitli mahrumiyetlerin doğurduğu nüfus hareketleri ve diğer bazı sebeplerle bilhassa Güney ve Güneydoğu illeri gibi pretropikal bölgelerde daha çok görülen "Tropika" sıtma türünün yurdun hemen her tarafına dağılması üzerine meseleyi daha esaslı bir tarzda ele almıştı. 1945’te büyük bir kongre tertip edilmişti. Kongre kararı üzerine Meclis, geçici olarak 4707 sayılı ve 20 Mart 1945 tarihli "Sıtma ile Olağanüstü Savaş Yapılmasına Dair Kanun"u çıkartacaktı.466 Bu kanun, daha sonra 4871 sayılı "Sıtma Savaşı Kanunu" ile sürekli hâle getirilecektir.467 15 Şubat 1946 tarihinde 4871 sayılı Sıtma Savaşı Kanunu ile sıtma ile yeniden mücadele kararı alınmıştı. Buna göre Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığı, 1593 sayılı 464 T.C. Resmî Gazete, 15.06.1935, Sayı: 3029; TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 5, C: 4, İçtima: F., TBMM Matbaası, Ankara, 1935, s. 73-75, 82-85. 465 Fatih Tuğluoğlu, "Türkiye’de Sıtma Mücadelesi (1924-1950" Türkiye Parazitoloji Dergisi, 32 (4), 2008, s. 355-358. 466 T.C. Resmî Gazete, 28.03. 1945, Sayı: 5967; TBMM Zabıt Ceridesi, Seçim Dönemi VII, C: 15, Toplantı Yılı: 2, TBMM Matbaası, Ankara, 1945, s. 191-194; Seyfettin Okan, Türkiye'de Sıtma Savaşı, Ankara, 1949, s. 4. 467 Erdem Aydın, Türkiye'de Sıtma Savaşı, Türk Tabipler Birliği Yayınları, Ankara, 1998, s. 14. 479 Umumi Hıfzıssıhha Kanunu ve 4871 sayılı Sıtma Savaşı Kanunu hükümlerine dayanarak gerekli gördüğü yerlerde sıtmaya karşı tekrardan bir savaş başlatmıştı. Yeni çıkarılmış kanunla sıtma savaşı uygulanan alan sayısı arttırılarak 54 ili tamamen ya da kısmen içine almıştı. Teşkilat olarak 403 tabip ve 1663 sağlık koruyucusu idaresinde ve her biri 20’şer yataklı ve tam kadrolu 12 geçici sıtma hastanesi tesis edilerek sıtma ile savaşa hız verildi. Önceki yıllardan farklı olarak bu ikinci dönemde sivrisinek mücadelesinde D.D.T. kullanıldı. Bu dönemde yürütülen sıtma mücadelesi kısa sürede sonuç verdi. Sıtma salgın hastalık boyutundan çıktı.468 1950 yılına gelindiğinde ülkede 54 il, 301 ilçe ve 11.447 köyde sıtma ile mücadele devam etmekteydi. 6.103.475 nüfus köyde, 3.213.201 nüfus da şehirde olmak üzere toplam 9.316.676 vatandaş sıtma bakımından Sağlık Bakanlığının kontrolü altındaydı. Bakanlık bir taraftan hastaları tedavi ederken diğer taraftan da D.D.T. ile sıkı bir surette sinek mücadelesi yapıyordu.469 Tablo 2.19. 1926-1950 Döneminde Yıllara Göre Muayene Edilen Nüfus ile Sıtma Olguları ve Oranı470 Yıl Taranan Nüfus Sıtma Olgusu Olgu/Muayene (%) 1926 148.264 14.791 9,97 1927 212.568 10.190 4,79 1928 243.296 9.928 4,08 1929 354.455 36.186 10,20 1930 370.078 45.653 12,33 1931 530.595 61.241 11,54 1932 557.081 72.500 13,01 1933 547.332 50.609 9,24 1934 570.575 48.744 8,54 468 Tuğluoğlu, a.g.m. s. 355-358. 469 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 8, C: 24, Toplantı: 4, TBMM Matbaası, Ankara, 1950, (23.02.1950). 470 Tablo Erdem Aydın'ın Sağlık Bakanlığı'nın kayıtlarına dayalı olarak hazırladığı, Türkiye'de Sıtma Savaşı, Türk Tabipler Birliği Yayınları, Ankara, 1998, s. 53'ten alınmıştır. Sıtma ile yapılan savaşta 1939-1949 yılları arasında yoklama edilen kişi sayıları için ayrıca bkz. Türkiye İstatistik Yıllığı 1950, s. 84. 480 Yıl Taranan Nüfus Sıtma Olgusu Olgu/Muayene (%) 1935 594.580 40.842 6,86 1936 654.668 62.466 9,54 1937 734.041 69.850 9,51 1938 731.718 81702 11,16 1939 896.187 120.060 13,39 1940 586.597 115.683 19,72 1941 408.812 945.34 23,12 1942 454.632 146.077 32,13 1943 377.333 115.546 30,62 1944 285.528 80.387 28,15 1945 63.219 16.739 26,48 1946 51.329 10.373 20,20 1947 29.833 5.979 20,04 1948 41.639 7.298 17,52 1949 36.151 4.973 13,75 1950 46.038 4.211 9,14 Tablodan da görüleceği üzere sıtma ile mücadelede taranan nüfus II. Dünya Savaşı yıllarında düşüş göstermiştir. Aynı zamanda 1950 yılına gelindiğinde hâlâ ülkede sıtma hastalığının tam olarak kontrol altına alınamadığını görüyoruz. 2.3.3.2.2.1. Doğu Vilayetlerinde Sıtma ile Mücadele Ülkede sıtma ile mücadelenin başladığı 1925 yılında sıtmanın en çok görüldüğü yerler arasında Diyarbekir ve Mardin vilayetleri de sayılmıştı. Bu vilayetler haricinde sıtma konusunda Doğu vilayetleri için ilk istek Iğdır’da yaşayan halk için gelmişti. Genelkurmay Başkanı Fevzi Paşa, 1930 yılında sıtmadan muzdarip olan Iğdır’da bir sıtma mücadelesi tesisi kurulmasını istemişti.471 Ancak istek bu yıllarda karşılanamayacaktı. Sıhhat ve İçtimai Muavenet Vekili, 08.10.1930’da bu durumun sebebi olarak bütçenin müsait olmaması, mesafenin uzaklığı ve ahalinin nüfus olarak fazla olmamasını gerekçe göstermişti.472 1930’lu yılların sonlarına doğru sıtma ile mücadele edilen yerlerin sayısı artmış olmasına rağmen nüfusun yoğun, sıtmanın çok olması ve mıntıkanın iktisadi kıymetinin yüksek olması gibi şartlar o mıntıkada mücadelenin daha önceden 471 BCA 30 10 0 0/ 177 220 17 lef 6. 472 BCA 30 10 0 0/ 177 220 17 lef 5. 481 başlamasını sağladığı için bu şartlara haiz bazı Doğu vilayetlerinde sıtma mücadelesi yetersiz kalacaktır. Meclisin 24.05.1939 tarihli müzakeresinde Erzincan’daki sıtma mücadelesinin yetersiz olduğu gündeme gelmişti. Erzincan Milletvekili Abdülhak Fırat seçim bölgesi Erzincan’da Hükûmetin sıtma ile mücadelesinin sürdüğünü, bataklıkların kurutulduğunu söylemiş ancak bu mücadelenin yetmediğini Hükûmetin Erzincan için daha çok tedbir alması gerektiğini söylemişti.473 II. Dünya Harbi’nin ülkeye getirdiği bir takım mali zorluklar ve sıtma mücadelesinde çalışacak olan sağlık görevlilerinin orduda hizmet görmesi tüm ülkede olduğu gibi Doğu vilayetlerindeki zaten yetersiz olan sıtma mücadelesini hepten olumsuz etkilemiştir. Bu durum savaş yıllarında toplanan Doğu vilayetleri kongre dilekleri arasında CHP yönetimine iletilmekteydi. 1941 ve 1943 yılı vilayet kongre dileklerinde Sıhhat Vekâletinden Erzurum, Gaziantep ve Malatya’da sıtma ile mücadelenin artırılması, vilayetlerdeki bazı bölgelerin mücadele sahasına dâhil edilmesi istenmekteydi. Vilayetlerdeki bataklıkların kurutulması, kinin ve atebrin yollanması ve en önemlisi doktor ihtiyacı bu yılların en çok istenen şeyleri arasındaydı. Vekâlet ise personel sayısının yetersiz olmasını gerekçe gösterip doktor taleplerine olumlu cevap verememekteydi. Eldeki kısıtlı olan tahsisat imkânları ölçüsünde kinin ve atebrin gönderilmeye çalışılmaktaydı. 474 Sorun görüldüğü üzere sadece tahsisatın ayrılamaması değildi. Personelin askerde olması da bu yıllarda sıtma mücadelesini olumsuz etkilemekteydi. 473 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 6, C: 2, İçtima: F, TBMM Matbaası, Ankara, 1939, s. 235-237. 474 Bu vilayetlerdeki sıtma sorunu ve talepleri için bkz. BCA 490 1 0 0/ 498 2005 1; BCA 490 1 0 0/ 499 2006 1. 482 Sıtmadan muzdarip olan vilayetlerden biri de rakımı birçok vilayete göre oldukça yüksek olan Erzurum vilayetiydi. Erzurum Milletvekili Salim Altuğ,475 Meclisin 24.05.1945 tarihli müzakeresinde eskiden beri Erzurum’daki Karasu bataklığının kurutulması işinin mahallî kongreler hatta kurultayda mevzubahis edilmiş olmasına rağmen eleman yetersizliğinden kaynaklı daha inceleme bile yapılamadığını söylemişti. Altuğ, bu konuda Bayındırlık Bakanından ricacı olmuştu. Ancak Bayındırlık Bakanı Sırrı Day bu müzakerede vekillerin istediği tüm isteklere cevap vermemişti. Cevapsız kalan isteklerden biri de Karasu bataklığının kurutulması işi olmuştu.476 Dünya Harbi bittikten sonra sıtma ile yeniden daha esaslı bir savaş başlatmak için 4707 sayılı ve 4871 sayılı kanunlar çıkarılmıştı. Yeni çıkarılan bu kanunlarla sıtma savaşı uygulanan alan sayısı arttırılırken Doğu vilayetlerinde de daha birçok yerin bu mücadele sahalarına dâhil edilmesi yönünde istekler gelmekteydi. Doğu'da, Dördüncü Genel Müfettişlik bölgesindeki salgın hastalıklar 18-25 Temmuz 1947 tarihleri arasında toplanan Dördüncü Genel Müfettişlik Bölge Valileri Toplantısında gündeme gelmişti. 23.07.1947 tarihli toplantıda Elâzığ Palu, Erzincan Tercan ve Bingöl Genç ilçelerinin birçok köyünde sıtmalı miktarının fazla olduğundan bu ilçelerde de sıtma savaş teşkilatı kurulması lüzumu üzerinde durulmuştu. Adı geçen bu yerlerde 1948 yılında sıtma savaş teşkilatı kurulması konusunun Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığına arz edilmesi muvafık görülmüştü.477 Bu yerlerde savaş teşkilatının kurulup kurulmadığını tespit etmek tarafımızca mümkün olamadıysa da 1950 yılına gelindiğinde ülkede 54 il, 301 ilçe ve 11.447 köyde sıtma ile mücadele devam etmekteydi. CHP iktidarının sonunda mücadele, yukarıda tabloda da görüldüğü üzere sadece Doğu vilayetlerinde değil tüm ülkede devam etmekteydi. Savaş gibi 475 TBMM Albümü 1920-2010, C: 1, s. 391. 476 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 7, C: 17, Toplantı: 2, TBMM Basımevi, Ankara, 1945, s. 340. 477 Doğu Anadolu'da Cumhuriyet, s. 103-105. 483 istenmeyen bazı meseleler mücadele konusunda Hükûmetin yurtta ve Doğu’da bu mücadelede yüzde yüz başarılı olmasını engellemiştir. Ancak Hükûmetin sıtma ile mücadele etme konusunda da kararlı bir tutum içerisinde olduğu da inkâr edilemez bir gerçektir. 2.3.3.2.2. Trahom I. Dünya Harbi sırasında Güney ve Güneydoğu illerinde tek tük görülüp Mısır’dan yayılan trahom hastalığı göçmenlerle birlikte İç Anadolu’ya yayılmaya başladı. Bu yıllarda ülkede 3 milyon trahomlu vardı. 1925’te Güney ve Güneydoğu’da yaşayanların %70’i trahomluydu. Trahom mücadelesine ilk kez "Körler Memleketi" diye tabir olunan Adıyaman ve Malatya’da 1925 yılında birer trahom hastanesi ve dispanserinin açılmasıyla başlandı.478 İlk mücadele mıntıkası olan Adıyaman’a "Körler Memleketi" denilmesi boşuna değildi. Burada 1925 senesinde muayene edilen 5.685 kişiden 5.446 kişiye trahom teşhisi konulmuştu.479 1925 yılında Doğu vilayetlerinde kurulan trahom mücadele teşkilatı sabit ve seyyar olmak üzere iki surette çalışmaktaydı. Sabit teşkilatta her gün poliklinik ve ayakta tedavi hizmeti verilmekte ve lüzumu halinde hasta yatırılarak ameliyat yapılmaktaydı. Seyyar teşkilat ise köyleri gezerek hasta aramakta ve köylerde trahom tedavisini icra ve hastalığın yayılmasına mâni olacak tedbirleri almaktaydı. Başvekil İsmet Paşa, 1927’deki İkinci Millî Türk Tıp Kongresi’nde millî sağlık sorunu olan trahom ile özellikle ilgilenmişti.480 478 BCA 30 10 0 0/ 176 218 11 lef 48-49; Özkan, a.g.e., s. 195. 479 Sadet Altay, "Bulaşıcı ve Müzmin Bir Sosyal Afet: Cumhuriyet'in İlk Yıllarında Trahom Hastalığı ve Mücadele Çalışmaları, (1924-1938)", CTAD; Yıl: 12, Sayı: 23 (Bahar 2016), s. 174. 480 Rıdvan Ege, Türkiye'nin Sağlık Hizmetleri ve İsmet Paşa, İnönü Vakfı Yayınları, 1992, s. 11-12; Rıdvan Ege, Atatürk ve Cumhuriyet Dönemi Sağlık Hizmetleri (1923-1998), İstanbul 1998, s. 21. 484 1927 yılı bütçe görüşmelerinde Sıhhat Vekili, 1925 ve 1926 yıllarında trahom savaşının Besni ve Hısnımansur’dan başlayarak Doğu'ya doğru yaygınlaştırıldığını söylüyordu.481 1925’te başlayan bu mücadele sahasında 1930 senesine kadar Gaziantep vilayetinin Merkez kazasıyla Kilis ve Besni kazalarında onar yataklı birer dispanser, Malatya’da yine 10 yataklı bir dispanser ile Adıyaman kazasına 20 yataklı bir hastane ve buna bağlı bir de dispanser, Gaziantep Merkez dispanserine bağlı bir seyyar teşkilat kurulmuştu.482 Buralar hastalığın en çok görüldüğü yerlerdi. Mücadelenin yetersiz olduğu ve daha da artırılması isteği Dâhiliye Vekili Şükrü Kaya’nın Malatya, Adıyaman vilayetleri gezisinde bizzat Vekil tarafından görülmüştü. Kaya, Başvekil İsmet Paşa’ya gönderdiği yazıda Malatya ve Adıyaman’da mücadele devam etmesine rağmen malullerin ancak binde birinin tedavi edildiğini söylemiş ve "buraların bir gün körler diyarı olacağından kork"tuğunu belirtmişti. 483 Bölgede trahom mücadelesinin artırılması için bir istek de Urfa vilayeti için 12.10.1930 tarihinde Genelkurmay Başkanı Fevzi Paşa’dan gelmişti.484 Bu isteklere yetişmek için Hükûmetin Güneydoğu vilayetlerinde kurduğu sabit hastane ve dispanserleri ile seyyar teşkilatlarında sayıları yüzbinleri bulan hastaların tedavileri sürdürülmekteydi.485 1930 senesi zarfında merkezi Gaziantep olmak üzere bir trahom mücadele reisliği kurulmuştur. Reislik, görülen lüzum üzerine 1932 senesi başlarında Adana’ya nakledilmişse de 1932 senesi sonuna doğru mücadele merkezi ağırlığının Doğu'ya doğru gitmesi üzerine yine Gaziantep’e nakledilmişti. 486 481 Özpekcan, a.g.e., s. 5. 482 BCA 30 10 0 0/ 176 218 11 lef 49; BCA 30 10 0 0/ 177 220 9. 483 BCA 30 10 0 0/ 12 73 18. 484 BCA 30 10 0 0/ 177 220 17 lef 2-3. 485 1930 senesi başlangıcına kadar ülkedeki trahom mücadele teşkilatı ve Güneydoğu vilayetlerindeki 1930 senesi mesaisi için bkz. BCA 490 1 0 0/ 1464 3 2. 486 BCA 30 10 0 0/ 176 218 11 lef 50. 485 1930 senesinde yürürlüğe giren Umumi Hıfzıssıhha Kanunu trahomla mücadele için çok esaslı hükümler ihtiva etmişti.487 Kanun’un ardından 1932 yılında 46 maddelik "Trahom Mücadele Talimatnamesi" yayınlandı. Talimatname ile trahom hastane ve dispanserleri ile seyyar mücadele teşkilatının hangi koşullarda ve nerelerde kurulacağı ve görevlilerin sorumlulukları hakkında detaylar belirlenmişti.488 1932 senesinde eski teşkilata ilave olarak Urfa merkezinde 15 yataklı, Maraş ile Siverek’te 10 yataklı birer dispanser ve hastane ile Gaziantep, Besni, Kilis, Malatya, Urfa ve Siverek’te birer seyyar teşkilat ilavesi suretiyle mücadelenin genişletilmesi sağlanmıştır.489 Trahomla mücadele için çıkarılan yasa ve alınan tedbirler sayesinde 1925 yılında ayakta tedavi edilen 8.206 kişi ile yatırılarak tedavi edilen 322 kişiye karşılık, 1932 yılında ayakta tedavi edilen 1.042.917 kişi, yatırılarak tedavi edilen kişi sayısı 1.535’e çıkarılmıştır.490 Hükûmet kararıyla 26.01.1933’te teşkilat kurulmaya devam edilmişti. Kararnameyle Urfa’da 15, Maraş ve Siverek’te 10’ar yataklı trahom hastane ve dispanseri kurulması, daha önceden kaldırılan Gaziantep, Besni, Kilis, Malatya, Urfa ve Siverek’te seyyar teşkilatın da yeniden kurulması kabul edilmişti.491 Sıhhat ve İçtimai Muavenet Vekili Refik Saydam Meclisin 25.05.1935 tarihli oturumunda son durum hakkında vekilleri bilgilendirmişti. Bakana göre bu tarihe kadar bu hastalığa karşı Vekâletin açmış olduğu mücadele Adana, Gaziantep, Malatya, Urfa ve Maraş’ta devam etmişti. Buralara son zamanlarda Nizip kasabası da dâhil edilmişti. Mücadelenin daha çok Güney vilayetlerinde yoğunlaşma sebebi buralarda hastalığın daha çok görülmesiydi. Bakan diğer vilayetler konusunda da şu bilgileri 487 BCA 30 10 0 0/ 176 218 11 lef 50. 488 Altay, a.g.e., s. 187. 489 BCA 30 10 0 0/ 176 218 11 lef 51. 490 BCA 30 10 0 0/ 176 218 11 lef 52; 1927 yılında Malatya Trahom Dispanserine müracaat eden kişi sayısı 3.876 iken bu sayı 1928'de 6.024'e çıkmıştır. Bkz. İstatistik Yıllığı, C: 2, DİE, Ankara, 1929, s. 87. 491 BCA 30 18 1 27 33 7 11, Açılacak olan bu hastaneler için lâzım olan tıbbi malzemeler kontenjana tabi tutulmaksızın yurtdışından getirilecekti. Bkz. BCA 30 18 1 2/38 28 19. 486 paylaşmıştı. Hastalık; "Aydın’da muayene edilenler arasında %4,7; Nazilli’de %2,2; Söke’de %3,2; Balıkesir’de %1,3; Bursa’da %2,2; M. Kemalpaşa kazasında %0,9; İnegöl’de %1,2; Denizli’de %0,1; İçel’de %4,2; Akşehir’de %4,1; Diyarbekir’de %6,6; Çermik’te %20; Osmaniye’de %14, İzmir’de %1,04 olarak bulunmuştu." Bakan bu rakamlardan sonra mücadelenin Güney hudutlarında Diyarbekir’e doğru giderken Van ve Bitlis istikametinde çizilecek bir mıntıka dâhilinde yoğunlaşacağını söylemişti. O’na göre bu mücadele altı yedi sene sürecek bir mücadeleydi.492 Doğu vilayetlerindeki trahom vaziyetini Başvekil İsmet Paşa meşhur 1935 yılı Doğu gezisi sırasında görmüştü. İnönü dolaştığı yerlerde trahomun "korkunç derecede" olduğunu ve bu hastalıklar için Vekâletin tahsisat ayırmasını Refik Saydam’a 02.08.1935’te çektiği telgrafla gezi daha bitmeden belirtmişti.493 1937 yılından itibaren trahomla mücadeleyi köylere kadar götürmek için "Köy Tedavi Evleri" kurulmaya başlandı. Hastalar buralara rutin olarak uğrayan sağlık görevlilerince ilaçlanmaktaydı.494 Mecliste 25.05.1937 tarihinde Sıhhat Vekâletinin 1937 yılı bütçesi görüşülürken Sıhhat Vekili Refik Saydam, trahomla mücadelede başarısız olunduğu eleştirilerine cevap verecekti. Bakan bu hastalığa karşı muvaffak olmak için 10 seneye daha ihtiyaç olduğunu söylüyordu. Bu söylemini tarama yapılan vilayetlerdeki oranlara dayandırmaktaydı. Bu vilayetlerdeki trahomlu nüfus oranı Kilis’te %86, Adıyaman’da %80, Siverek’te %74, Nizip’te %73, Gaziantep’te %71, Malatya’da %53, Maraş’ta %36,7, Adana’da %31 idi.495 Sıhhat Vekâletinin 1939 yılı bütçesi için Meclisin 24.05.1939 tarihli görüşmelerinde Erzincan’daki trahom mücadelesinin yetersiz olduğu Meclis 492 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 5, C: 3, İçtima: F, TBMM Matbaası, Ankara, 1935, s. 241-242. 493 BCA 30 10 0 07 13 75 20; İsmet İnönü 9 Temmuz günü Van'da günlüğüne "Trahom Şarkı bitiriyor" notunu düşmüştü. Bkz. İnönü, Defterler, s. 169. 494 Altay, a.g.e., s. 196. 495 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 5, C: 18, İçtima:2, TBMM Matbaası, Ankara, 1937, s. 236-237. 487 gündemine getirilmişti. Erzincan Milletvekili Abdülhak Fırat bu eksikliği belirtirken aynı zamanda geçmiş yıllarda Vekâlete yaranmak için ismini vermediği sivil bir doktorun bilerek vilayetteki trahom sayısını az gösterdiğinden de yakınmıştı. Fırat’a göre sivil doktorun gösterdiği vilayetteki trahomlu sayısı %10’dan çok fazla, % 40’lar civarındaydı. Fırat, askeri hastane hekiminden aldığı bu oranla Vekâletin Erzincan için daha çok gayret etmesini istemişti. Sıhhat ve İçtimai Muavenet Vekili Dr. Hulusi Alataş vekile verdiği cevapta Vekâlet olarak bu istekler konusunda daha geniş davranacaklarını söylemiştir.496 Mahallinde görev yapan doktorların gerçeği sakladığına dair bir diğer iddia da Sıhhat Vekâletinin 1942 yılı bütçe görüşmeleri sırasında 26.05.1942 tarihinde Sivas Milletvekili Abdurrahman Naci Demirağ’dan gelmişti. Demirağ, Divrik ilçesinde Vekâletin açıkladığı frengili sayısının %1’in çok ötesinde %30– 40’lar civarında olduğunu vekillerle beraber yaptıkları seçim bölgesi ziyareti sırasındaki izlenim ve duyumlarına dayandırmıştı. Sadece frengi hastalarının sayısı değil trahomlu hastaların sayısı da buradaki doktor tarafından bilerek az gösterilmişti. Demirağ, Sıhhat vekilinden Divrik için uzman bir heyetin gönderilmesini istemiştir. Sıhhat Vekili Hulusi Alataş ise daha önce de bazı bölgeler için bu tarz şikâyetlerin geldiğini ancak şikâyetlerin büyük bir kısmının gerçeği yansıtmadığını ifade etse de Divrik’te bir tarama yapılacağı sözünü vermiştir.497 Meclisin 27.05.1941 tarihindeki 1941 yılı Sıhhat Vekâleti bütçe görüşmelerinde mesele yine Sıhhat Vekilinin karşısına çıkarılmıştı. Bingöl Milletvekili Feridun Fikri Doğu vilayetlerindeki bu hastalığa karşı daha çok tedbir alınmasını istiyordu.498 1942 yılında aynı isteğe Sıhhat Vekili Hulusi Alataş hastalığın yoğun olduğu özellikle Güney vilayetlerinde hastane, dispanser ve köy tedavi merkezleri açılmaya devam edildiğini söylemişti. Bakan’a göre tesisleri açmanın yanı sıra buralarda 496 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 6, C: 2, İçtima: F, TBMM Matbaası, Ankara, 1939, s. 235-237. 497 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 6, C: 25, İçtima: 3, TBMM Matbaası, Ankara, 1942, s. 300-301. 498 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 6, C: 18, İçtima: 2, TBMM Matbaası, Ankara, 1941, s. 202-203. 488 çalışacak sağlık görevlilerine de sahip olmak gerekiyordu. Bakan yeni sağlıkçıların yetişmesi durumunda teşkilatın daha da genişletileceğini söylemişti.499 Hastalıkla mücadele savaşın başladığı 1925 yılının üzerinden 21 yıl geçtikten sonra istenilen noktaya getirilememişti. Sağlık Bakanı Behçet Uz trahom hastalığı ile ilgili Başbakanlığa 15.11.1946 tarihinde bir rapor sunmuştu. Rapora göre yurdun Güney ve Güneydoğu bölgesinde yaygın bir halde bulunan trahom savaşının başkanlık merkezleri Adana ve Diyarbakır olmak üzere iki bölgeye ayrılmıştı. Açılan hastane, dispanser ve köy tedavi evleri yetersizdi. Yetersiz olan aynı zamanda sağlık personelleriydi. Mücadelenin ilk yıllarında bu bölgelerde trahomlu oranı %70 iken 21 yıllık mücadele sonrası %50’ye düşmüş, körlük oranı ise %2-3’ten %1’e düşmüştü. Raporda; başarının ağır olmasındaki temel sebepler sağlık kurumlarının yetersizliği ve koruyucu hekimliğin bütün icaplarının yerine getirilememesi olarak gösterilmişti.500 Hükûmet sabit ve seyyar bütün imkânları ile trahom hastalığına karşı savaşırken Halkevleri ve Halkodalarından da istifade yoluna gitmişti. Buralarda verilen konferanslar ile halkın bilinçlendirilmesi hedeflenmişti. Cumhuriyet Halk Partisi Genel Sekreterliğince 01.06.1945 yılında yayınlanan tamim ile Halkevleri ve Halkodaları, bu hususta daha çok konferans verdirilmesi, halka broşür dağıtılması gibi birtakım uygulamalarla daha faal hâle getirilmek istenmişti.501 1950 yılı bütçe görüşmelerinde Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanı Dr. Kemali Bayizit, trahom hastalığına dair son bilgileri milletvekilleri ile paylaşmıştı. Bu tarihte ülkede trahom bölgelerinde 2.301.769 nüfus kontrol altındaydı. Bunlardan muayene olanlar yüz bini aşmıştı. On ay içinde dispanserlere kayıtlı trahomlulara 7.996.141 defa ilâç tatbik olunmuş ve 9.362 trahomluya trahom hastanelerinde ameliyat yapılmıştı. Bu sene içinde Kilis’te modern bir trahom hastanesi inşasına başlanmıştı.502 499 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 6, C: 25, İçtima: 3, TBMM Matbaası, Ankara, 1942, s. 300-301. 500 BCA 30 10 0 0/ 177 224 9. 501 Sevilay Özer, "Türkiye'de Trahomla Mücadele (1925-1945)", Atatürk Yolu Dergisi, Sayı: 54, Bahar 2014, s. 136-137. 502 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 8, C: 24, Toplantı: 4, TBMM Matbaası, Ankara, 1950, (23.02.1950). 489 CHP'nin 1925 yılında birer trahom hastanesi ve dispanserle başlayan trahom mücadelesi 1949 yılına gelindiğinde çoğunluğu Doğu vilayetlerinde olmak üzere aşağıdaki tablodan da görüleceği üzere 16 hastane, 40 dispanser ve 99 köy tedavi evi ile mücadele yürütülmekteydi. Tablo 2.20. Trahom Savaşı 1939-1949503 Sene Hastane Sayısı Dispanser Sayısı Köy Tedavi Evi Sayısı 1939 13 25 36 1940 13 25 36 1941 13 26 35 1942 13 27 35 1943 13 27 35 1944 13 27 35 1945 15 28 35 1946 16 32 35 1947 16 34 69 1948 16 40 87 1949 16 40 99 2.3.3.2.3. Kolera Türkiye komşuları olan Irak, Suriye, İran ve bölge ülkesi Mısır’dan kolera hastalığının ülkeye girişine engel olmak için dönem dönem bu ülkelerden gelen bazı yiyecek ürünlerine sınırlama getirmek ya da sınırlarını bu ülkelere kapatarak tedbir almaya çalışmıştır.504 Bu konuda ilk uygulama 23.11.1927 tarihinde Irak’tan gelen hurma ithalatına konulan yasak olmuştu.505 Hastalığın etkileri bu ülkede kaybolunca Türkiye de yasak kararını hemen 04.01.1928’de kaldırmıştır.506 Türkiye, 1931 yılında Irak’ta tekrar çıkan koleraya karşı sınırdaki kapıları yine kapatmıştı. Nusaybin civarında bir sıhhat istasyonu açılmış, hastalığın bulaştığı yerlerden gelen yolcular muayeneye tâbi tutulmuş ve bunların aşı vesikasını taşımaları mecburi tutulmuştu. Bundan başka hudut üzerindeki köyler halkına da kolera aşısı 503 Tablo Türkiye İstatistik Yıllığı 1950, s. 84'ten hazırlanmıştır. 504 Bu konudaki bazı kararlar ve uygulamalar için bkz. T.C. Resmî Gazete, 12.10.1931, Sayı: 1922; BCA 30 18 1 2/ 24 74 15; T.C. Resmî Gazete, 12.10.1931, Sayı: 1922; BCA 30 18 1 2/ 24 74 15; BCA 30 10 0 0/ 177 224 14; BCA 30 18 1 2/ 115 81 4; BCA 30 18 1 2/ 115 85 16; BCA 30 18 1 2/115 96 17; BCA 30 18 1 2/ 115 96 18. 505 BCA 30 18 1 1/ 26 65 4. 506 BCA 0 18 1 1/ 27 72 17. 490 yapılmıştı. 1931 senesinde Güney hudutlarında yapılan kolera aşısı Mardin, Siirt ve Hakkâri mıntıkalarında birinci aşı toplam 26.306, ikinci aşı 15.760 adet olmuştu.507 Türkiye’nin en başından beri almış olduğu bu ciddî tedbirler sonuç vermişti. 1942-1949 yılları arası için hazırlanan Türkiye’deki bulaşıcı hastalıklar istatistik cetvelinde bu yıllarda Türkiye’de ne sınırlarımız dışından gelen ne de içeride kolera hastalığına yakalanan tek bir vakaya dahi rastlanmamıştır.508 2.3.3.2.4. Çiçek Sınırlarımız dışından ülkeye giriş yapan bir diğer hastalık da çiçek hastalığıydı. Tıp tarihinde binlerce yıldır varlığı bilinen bu salgın hastalık neticesi tarih boyunca büyük ölüm vakaları yaşanmıştır. Bu hastalığa karşı CHP Hükûmetleri eldeki imkânlar ölçüsünde mücadele içerisinde olmuştu. 1929 yılında ülkenin Güney ve Güneydoğu vilayetlerinin 11’inde birden etkili olan bu hastalığa karşı Hükûmet gerek merkezi gerekse mahallî örgütlerini derhal harekete geçirmişti. Bu hastalığa yakalanan kişilerin aşı olma zorunluluğu Cumhuriyet döneminde 1593 sayılı Umumi Hıfzıssıhha Kanunu’nda yer almıştı. Suriye’de çıkan bu salgın hastalığa karşı büyük gayret ve dikkat ile 1 Ağustos 1929’dan başlayarak 30 Haziran 1931’de bitmek üzere Güney vilayetlerinde büyük ölçüde çiçek aşısı yapılmaya başlanmıştı. Bu müddet zarfında Mardin, Gaziantep, Cebelibereket, Diyarbekir, Mersin, Siirt, Elâzığ, Maraş, Malatya, Urfa ve Adana vilayetlerinde 1.214.839 kişi kontrollü olarak çiçek aşısıyla aşılanmıştır. Aşı için mevcut teşkilattan ve Adana mıntıkası sıtma mücadelesi memurlarından istifade edildiği gibi ayrıca bu maksatla seyyar teşkilat yapılarak mahalli sıhhat müdürlerinin ve hükûmet tabiplerinin nezaretleri altında çalışan geçici seyyar sıhhat memurlarından yararlanılmıştı. Bu çalışmalar kısa sürede sonuç vermiş hastalık, Güney vilayetlerinde ortadan kaldırılmıştır. İran sınırında da aynı tarz tedbirler alınmıştı.509 507 BCA 30 10 0 0/ 176 218 11 lef 21-22; Hâkimiyeti Milliye, 19 Kasım 1931. 508 Türkiye İstatistik Yıllığı 1950, s. 86. 509 BCA 30 10 0 0/ 176 218 11. 491 Bu aşı mücadelesi bölgede devam ederken Sıhhat ve İçtimai Muavenet vekili tarafından hazırlanıp 1930 tarihinde Başvekâlete sunulan raporda; aşı mücadelesinin safahatına dair bilgi verilirken ilginç bir noktaya da dikkat çekilmekteydi. Fenni şekilde yapılan bu aşıya ilk başta bölge halkı tarafından rağbet edilmemişti. Bu durumun sebebi ise aşı sırasında yapılan isim kaydının eski devirlerden beri jandarma ve tahsildardan başka bir şey görmemiş olan halkın bu kaydın askerlik ve vergi için yapıldığını düşünmesiydi. Ancak bu düşünce bir süre sonra kırılmıştı.510 10.07.1942 tarihinde Suriye’den yine Türkiye’ye çiçek hastalığı sirayet etmişti. Vekâlet, bu durumu öğrenir öğrenmez derhal harekete geçmişti. Hastalık çıkan yerlere sağlık görevlileri göndermiş ve tedbir olarak hastalığın bütün yurtta yayılmasını önlemek için umumi çiçek aşısı yapılmasını kararlaştırmış ve tatbike başlamıştı. 28.11.1942 tarihine kadar Mardin, Siirt, Urfa ve Diyarbakır mıntıkalarında köy köy yapılan taramalar neticesinde 796 vakanın olduğu tespit edilmiş ve bu iller haricinde 45 vaka görülmüştü.511 II. Dünya savaşı yıllarında Türkiye’de çiçek hastalığına yakalanan kişi sayısında bir artış olmuştu. Ancak ülkede çiçek hastalığına yakalanan kişi sayısı 1945’te 309, 1946’da 8, 1947’de 2, 1948’de 39, 1949’da 73 olarak kayda geçmiştir512 ki bu rakamlar hem ülke için hem de Doğu vilayetlerin için bu yıllarda alınan tedbirlerin sonuç verdiğini bizlere göstermektedir. 2.3.3.2.5. Veba İnsanlık tarihi boyunca bütün dünyada büyük salgınlar yaparak kitlesel ölümlere sebep olmuş hastalıklardan biri de vebadır.513 Veba hastalığı, Cumhuriyet döneminde tespitlerimize göre Doğu ve Güneydoğu vilayetlerini ilk olarak 1931 yılında tehdit etmişti. Rusya’nın Karabağ 510 BCA 30 10 0 0/ 177 220 14. 511 BCA 30 10 0 0/ 177 223 16. 512 Bu yıllara dair istatistiki veriler için bkz. Türkiye İstatistik Yıllığı 1950, s. 86. 513 Bu konuda bkz. Nükhet Varlık, "Taun", DİA, C: 40, 2011, ss. 175-177. 492 mıntıkasında ortaya çıkan bu hastalığın memleketimize sirayetine meydan vermemek için Hükûmetin 7 Mart 1931 tarih ve 10720 sayılı kararnamesi ile bütün Rusya hududumuzun kapılarının kapatılarak nakliyatın yalnızca Beyazıt vilayeti mıntıkasında Iğdır köprüsünden dâhil olan yol ile ve Kars mıntıkasında Kars tren hattının ilk istasyonu olan Kızılçakçak’ta tren yolu ile yapılması kabul edilmişti. Kararnâmeye göre Rusya’dan gelecek olan yolcular hudutta muayene, aşılama ve müşahedeye tâbi tutulacaktı.514 Hudutta bu tedbirler alınırken Kars ve Beyazıt vilayetlerinin hudut köylerinde aşı yapılması için Sıhhat ve İçtimai Muavenet Vekâleti tarafından mahallî teşkilata talimat verilmişti.515 Bu sıkı tedbirlerin çok uzun vadede devam ettirilmesine lüzum kalmayacaktı. Zira Karabağ mıntıkasında ortaya çıkan vebanın artık sonlandığının anlaşılması üzerine Hükûmet 7 Mart’ta almış olduğu tedbir kararlarını 22 Mart 1931’de kaldıracaktır.



Veba hastalığı Hükûmeti 1937 yılında daha ciddî olarak bu sefer Suriye sınırında korkutacaktı. Resulayn’ın güneyinde ortaya çıkan veba hakkında Urfa Valiliği, 30 Mayıs 1937’de Sıhhat Vekâletini hemen haberdar etmişti. Hükûmet, 31 Mayıs’ta evvela Urfa ve Mardin vilayetleri dâhilinde Dicle ve Fırat nehirleri arasındaki hududu 3 Haziran 1937’de kapatmıştı. Hükûmet hastalığın ülkeye yayılmasını engellemek için dışarıda Suriye’deki Fransız makamları ve Paris’teki Hıfzıssıhha Ofisi ile irtibata geçmişti. İçeride ise sağlık görevlileri teyakkuza geçirilmiş ve uzun sınır hattı boyunca halkı aşılamaya başlamıştır.517 Kapatılan sınır kapıları hastalığın bertaraf edilmesinden dolayı 23.06.1937’de yeniden açılmıştır.518 Ancak yine de Hükûmet tedbirleri elden bırakmamaya çalışmıştı. 26 Haziran 1937 tarihinde Sıhhat ve İçtimai Muavenet Vekâletinden yapılan açıklamada bütün hudut mıntıkalarında halkın vebaya kaşı aşılanmasına 514 T.C. Resmî Gazete, 14.03.1931, 1747. 515 BCA 30 10 0 0/ 177 221 2. 516 T.C. Resmî Gazete, 09.04.1931, Sayı: 1770. 517 BCA 30 18 1 2/ 75 48 3; T.C. Resmî Gazete, 15.06.1937, Sayı: 8304; TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 5, C. 19, İçtima: 2, s. 145-146; Ayın Tarihi, Haziran 1937, Basın Genel Direktörlüğü, Sayı: 37. 518 BCA 30 18 1 2/ 76 59 18; T.C. Resmî Gazete, 07.07.1937, Sayı: 3650. 493 başlandığı, bu tarihe kadar hudut üzerinde aşılanan kişi sayısının 25 bini geçtiği ve aşılamanın devam ettiği bildirilmişti.519 CHP döneminde tespitlerimize göre veba vakası bölgede son olarak Urfa’nın Akçakale ilçesinde Habetülgazel köyünde Nisan 1947’de görülmüştür. Veba vakaları üzerine köy ve civar köylerin bütün halkı Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığının gönderdiği sağlık görevlilerince aşılanmıştı.520 1942-1949 yılları için hazırlanan Türkiye’deki bulaşıcı hastalıklar istatistik cetvelinde bu yıllarda sadece 1947 yılında veba hastalığına 18 kişi yakalanmış ve 13 kişi hayatını kaybetmiştir.521 519 Ayın Tarihi, 26 Haziran 1937. 520 BCA 30 10 0 0/ 177 224 11. 521 Türkiye İstatistik Yıllığı 1950, s. 86. 494 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM CHP DÖNEMİ İKTİSAT VE BAYINDIRLIK VE ULAŞTIRMA POLİTİKALARI 3.1. CHP DÖNEMİ İKTİSAT POLİTİKALARI 3.1.1. Tarım Politikaları 3.1.1.1. 1923-1950 Yıllarında Ülkedeki Zirai Faaliyetler Cumhuriyet Türkiye’si kurulduğunda ülkedeki tarım kıyı bölgelerinde tütün, incir, üzüm gibi dünya piyasasında karşılığı olan ürünler sayesinde kısmen iyi durumda iken iç bölgelerde özellikle Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde çok geri bir durumdaydı. Çiftçi buralarda, ulaşım imkânlarının elverişsizliği karşısında sadece kendi ihtiyaçlarını karşılayacak şekilde dar bir çevrede üretim yapmaktaydı. Bu da bu bölgelerde adeta kapalı ekonomi şeklinde bir yaşamın sürmesine yol açıyordu.1 Cumhuriyet Hükûmetlerinin tarımsal anlamda politikası; harpten yeni çıkmış olan halkın temel ihtiyaçlarının karşılanması ve ülkenin en önemli üretim alanı olan tarımsal üretimi artırıcı bir dizi tedbirler sayesinde ülkeyi tarım ürünleri ihraç eden bir ülke hâline getirmek olacaktı. GSMH’nin yaklaşık yarısını tarımdan elde eden ülke nüfusu içerisinde çalışanların %70’i çiftçilikle uğraşmaktaydı. Nüfusun ise yüzde %80’i kırsal kesimdeydi. Bu oranlara rağmen ülkedeki ekilebilir tarım arazilerinin yalnız 20’si ekilmekteydi. Bu miktar 4-5 milyon hektar civarındaydı. Ülkedeki ekilebilir arazinin ekilmemesinin üç sebebi vardı. Birincisi; nüfusun yetersiz oluşuydu. İkincisi; üretim teknikliklerinin geriliğiydi. Ülkedeki tarım makinelerinin sayısı 1927 sayımına göre 15 bin kadardı. 1926 yılında ülkede 600 kadar 1 Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ekonomisi 1923-1978, Akbank Kültür Yayını, İstanbul, 1980, s. 11. 495 traktörün varlığı tahmin olunmaktaydı. Bu sayı 1929’da 2.000 civarına çıkmıştı. Üçüncüsü ise iktisadi nedenlerdi. Yani tarımın pazarlara açılması zayıflığı idi.2 Bu tabloyu değiştirmek için Meclis Başkanı Mustafa Kemal, 1 Mart 1922 tarihinde "Türkiye’nin hakiki sahibi ve efendisi, hakiki üretici olan köylüdür" demişti.3 Bu sözler doğrultusunda Cumhuriyet'in ilk yıllarında köylüyü daha çok refah, saadet ve servet sahibi yaparak ülke tarımının geliştirilmesi için adeta bir seferberlik başlatılmıştır. Ülkede tarımı geliştirmek, köylüyü rahatlatmak için atılan en önemli adımlardan biri 17 Şubat 1925 tarih ve 552 sayılı "Aşar Vergisinin Kaldırılması Kanunu" 4 olmuştu. Bu Kanunla savaştan henüz çıkmış, sarılacak çok yarası olan bir ülke için bütçenin önemli bir gelir kaleminden vazgeçilmesi büyük fedakârlıktı. Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal, Meclisin 1 Kasım 1925 tarihli açılış konuşmasında verginin kaldırılmasındaki hedefi vurgulamıştı. Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal’e göre köylü ve ziraat üzerindeki "aşar vergisi kâbusunun kalkmasıyla" millet daha çok üretip, daha müreffeh olmak için çalışma arzusunu arttıracaktı.5 Bu sözler de göstermektedir ki verginin kaldırılmasıyla görünürde devlet önemli bir gelirinden mahrum kalıyor gibi gözükse de aslında köylünün daha çok üretim yapmasına fırsat tanınacağı için gerçek ve uzun vadede hem köylü hem de devlet kazanacaktı. 1925 yılı Bütçe Kanunu ile ülke topraklarının daha çok işlenmesi için halkı toprak sahibi etme hedeflenmişti. Buna göre milli araziden bedeli on yılda ödenmek 2 Çelik Aruoba, "Cumhuriyetin Kuruluş Yıllarında Türkiye'nin Tarımsal Yapısı ve Tarıma Yönelik Politikalar", Atatürk Dönemi Ekonomi Politikası ve Türkiye'nin Ekonomik Gelişmesi Semineri, Ankara, 1982, s. 79-82. 3 TBMM Zabıt Cerdesi, Devre: 1, C: 18, İçtima Senesi: 3. 4 Kanun No: 552; Kanunlar Dergisi, C: 3; Resmî Cerîde, 23.02.1925, Sayı: 84. 5 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: II, C. 19, İçtima: III, s. 9. 496 üzere toprağı olmayanlara veya az olanlara 200 dönüme kadar toprak verilmeye başlandı.6 Cumhuriyet idaresi, yine bu bağlamda daha çok verim almak için tohum ıslahı istasyonları ve numune çiftlikleri kurmuştur. Cumhuriyet'in ilk on yılı içinde Ankara, Eskişehir, Adapazarı ve Yeşilköy’de tohum ıslah istasyonları kurulmuştur. 1939 yılında da Erzurum’da ıslah istasyonu kurulacaktır.7 1926 yılında kurulan ve 1929 yılından itibaren çiftçilere tohum dağıtmaya başlayan Islah ve Deneme servislerinin faaliyetleri yıldan yıla artış kaydetmiş ve nitekim 1938 yılına gelindiğinde 2.000.000 kilo tohum dağıtabilecek seviyeye ulaşılmıştır.8 Hükûmet, Cumhuriyet’in daha ilk yıllarında tarıma dayalı ürünlerde ihracatı artırmak istiyordu. Mardin Mebusu Necip Bey9 ve arkadaşları 9 Aralık 1925 tarihinde Mardin vilayetinden Suriye’ye zahire ihracının geçici olarak men’i hakkında bir teklif verdiğinde teklif; ziraatın terakki ve inkişafına mâni olacağı gerekçesiyle Ticaret ve Ziraat Vekâleti tarafından reddolunmuştu.10 Bu yıllarda büyük tarım yatırımları da planlanmaya başlanmıştı. 5 Nisan 1925 tarih ve 601 sayılı "Şeker Fabrikalarına Bahşolunan İmtiyazat ve Muafiyât Hakkında Kanun" ile şeker fabrikalarının kurulumu için yasal zemin hazırlandı.11 Nitekim ilk fabrikalar Uşak ve Alpullu’da 1926 yılında faaliyete geçecekti. Ülkede tarım ve diğer sektörlerde ekonomik politikaları belirleyebilmek ve bunları yönlendirmek için "25 Haziran 1927 tarih ve 1170 sayılı Kanun" ile "Âlî İktisat Meclisi" kurulmuştu.12 Cumhuriyet'in ilk yıllarında halkın büyük bir kısmının gelirini sağlayan tarım sektöründe verimi artırabilmek için kooperatifçiliğe de önem verilecektir. 6 Bakınız 18.04.1925 tarih ve 627 sayılı 1925 yılı Bütçe Kanunu madde 23; Resmî Cerîde, 23.04.1925, Sayı: 96. 7 BCA 490 1 0 0/ 499 2006 1, s. 99. 8 On Beşinci Yıl Kitabı, s. 442. 9 TBMM Albümü 1920-2010, C: 1, s. 112. 10 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: II, C: 20, İçtima Senesi: III, s. 63-64. 11 Resmî Cerîde, 14.04.1925, Sayı: 92; TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: II, C: 17, İçtima Senesi: II, Ankara, 1976, s. 98-100; Kanunlar Dergisi, C: 3. 12 Resmî Cerîde, 24.07.1927, Sayı: 640; Kanunlar Dergisi, C: 5. 497 Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal’in özellikle kooperatifçilik konusundaki çabası oldukça fazladır. Bu anlamda kooperatifçilik ile ilgili kanunların çıkarılmasında şahsen önemli roller oynamıştı.13 16 Ocak 1928 tarih ve 1200 sayılı kanunla Ticaret ve Ziraat Vekâleti birleştirilmiş ve İktisat Vekâleti kurulmuştu. Ancak İktisat Vekâletindeki işlerin artmasıyla ziraat işleri için ayrı bir vekâlet kurulması 1931 yılı sonunda faydalı görülmüştü. Kabul edilen 29 Aralık 1931 tarih ve 1910 sayılı Kanunla yeniden Ziraat Vekâleti kurulmuştur.14 Cumhuriyet idaresi, memleketin ihtiyacı olan ilim adamlarını yetiştirmek, memleketin zirai üretim şart ve imkânları bakımından tetkik etmek için 1933 yılında Ankara’da Yüksek Ziraat Enstitüleri adı altında bir müessese kurmuştu. Enstitüden 1938 yılına kadar 480 öğrenci mezun olmuştu. Bu mezunlar, Ziraat Vekâleti kadrolarında çalışmaktaydılar. Ziraat meselesi önemsenen bir konu olduğu için Cumhuriyet’ten önce mevcut ziraat mekteplerine ilk mektebi bitirenler, hatta buraya kadar bile okumayanlar alınırken bu mekteplere artık orta mektep mezunları kabul edilmeye başlanmıştır. Vekâlet, Cumhuriyet'in ilk yıllarında bulduğu her fırsatta ziraat memurları ve köy muallimleri için kurslar açmıştır. Özellikle ipekböcekçiliği ve arıcılık kursları bu kurslardan tercih edilenlerdi. Ziraat mütehassısları yetiştirmek için Avrupa ve Amerika’ya birçok talebe gönderilmiştir. Yurtiçi ziraat kongreleri tertip edilirken yurtdışı kongrelerine de temsilciler gönderilerek bu kongre kararlarından istifade edilmeye çalışılmıştır. Cumhuriyet’in ilk yıllarında Ziraat Vekâletinin en büyük projelerinden biri de "Köy Eğitmeni" mevzuu olmuştur. Köylünün hem ziraat usullerini yenilemek hem de okuyup yazma ve kültür seviyesini ilerletmek için Ziraat ve Kültür Bakanlıkları 1936 yılında Eskişehir Çifteler’de Köy Eğitmenleri Yetiştirme Kursu açılmıştı. Kurs mezunlarından faydalı neticeler elde edilmesi üzerine 1937’de Eskişehir’de 2, Kocaeli, Kars, Erzincan ve Edirne vilayetlerinde birer olmak üzere 6 kurs açılmış, 13 Necdet Bilgin, Şaban Tanıyıcı, "Türkiye'de Kooperatif ve Devlet İlişkilerinin Tarihi Gelişimi", KMU İİBF Dergisi, Yıl: 10, Sayı: 15 Aralık 2008, s. 142. 14 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 4, C: 5, İçtima: 1, Ankara, TBMM Matbaası, 1932, 136-140; T.C. Resmî Gazete, 30.12.1931, Sayı: 1989. 498 1938 yılına gelindiğinde Manisa, İzmir, Kastamonu, Kayseri ve Malatya vilayetlerinde de kurslar açılarak sayı 11’e çıkarılmıştı. Bu yılda eğitmen adedi de 1500’e çıkarılmıştı.15 Günümüzde de tarımın ve çiftçinin en büyük destekçilerinden Ziraat Bankası bu dönemde daha işlevsel hâle getirilmiştir. Osmanlıdan Cumhuriyet’e miras Ziraat Bankası’nın statüsü 1924’ten beri bir anonim şirket iken 12 Haziran 1937 tarihli bir kanunla özerk bir yapıya kavuşturulmuştur. Banka bir devlet müessesesi olarak borç verme faaliyetlerini tarım üzerinde yoğunlaştırmıştır. Ziraat Bankasına paralel olarak tarıma kredi vermek için 1935’te 2836 ve 2834 sayılı kanunlarla tarım kredi ve tarım satış kooperatifleri kurulmuştur.16 Ziraatı ilerletmek için tüm bunlar yapılırken 1929 Dünya Ekonomik Krizi Türkiye’de tarıma dayalı ekonomiyi çok fazla sarsmıştı. Kriz, ilk önce pamuk ve tiftik gibi ihraç tarım ürünlerinde kendini göstermiştir. Daha sonra içeride tüketilen tarım ürünlerini de vurmuş ve kriz öncesi fiyatların üçte birine kadar fiyatlar düşmüştür. Hükûmet ise koruyucu tedbir olarak, maliyetleri düşürme yoluna gitmiştir. Bunun için çiftçilerin kullandığı kredilerin ucuzlatılması ve bir yandan da kooperatifleşme düşünülen tedbirler arasındaydı.17 Yine buhrana karşı 14 Ocak 1931’de "Millî İktisat ve Tasarruf Cemiyeti" tarafından Birinci Ziraat Kongresi toplandı. Kongrede Türk tarımının sorunları ve kriz karşısında alınacak olan tedbirler konuşuldu.18 Ancak Kongrenin Menemen olayının hemen ardından toplanması basında ve kamuoyunda yeterli yankıyı bulamamasına sebep oldu. Kongreye katılanlar daha çok teknisyen oldukları için Kongrede tarım 15 On Beşinci Yıl Kitabı, s. 440-441. 16 Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ekonomisi, s. 149. 17 Aruoba, a.g.e., s. 85-86. 18 Mustafa Yahya Metintaş, Mehmet Kayıran, "1929 Dünya Ekonomik Krizinin Türk Tarımına Etkileri ve 1931 Birinci Türkiye Ziraat Kongresi", Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Yıl: 2016/1, Sayı: 23, s. 51. 499 politikasından çok tarım tekniğine ilişkin hususların konuşulması kamuoyunda yeterince yankı uyandıramamasının bir başka nedeni olarak görülebilir.19 İktisadi buhrana karşı düşünülen bir diğer tedbir, 30.11.1931 tarih ve 1890 sayılı iktisadi buhran vergisi kanunu olmuştu.20 25 Haziran 1927 tarih ve 1170 sayılı Kânun ile ülkenin ekonomik politikalarını belirleyebilmek için Âlî İktisat Meclisi21 kurulmuştu. Meclisin 1932 yılında hazırlamış olduğu raporda zaten 1927-1928 senelerinden beri yaşanan kuraklığın Dünya ekonomik krizi ile birleşmesiyle yaklaşık 1.800.000 çiftçi ailesinin bu durumdan olumsuz etkilendiği belgelenmişti. Meclis, bu raporla Hükûmete birtakım önerilerde bulunmuştu.22 Buhran bütün dünyada fiyatların düşmesine ve stokların birikmesine sebep olmuştur. 1929 yılında Türkiye ihracatı 155 milyon lira iken 1933 ve 1934 yılında sırasıyla 96 ve 92 milyon liraya düşmüştür. Gelirin büyük bir kısmı tarıma dayalı olan ülkedeki ziraatı desteklemek adına Hükûmet, çiftçinin zarar etmemesi için buğdayı gümrük resimleri ile korumaya ve memleket içindeki buğday fiyatını desteklemek için 1932 yılında, belirlenecek bir fiyata çiftçiden buğday satın almak maksadıyla Ziraat Bankası’na bağlı bir kuruluş meydana getirilmiştir. Kuruluş bir süre sonra Toprak Mahsulleri Ofisi adını almıştır. Zamanla buğday harici bazı ürünler de destekleme politikası kapsamına girmiştir.23 Hükûmetin aldığı tedbirler sayesinde tarımsal üretimde 1934 yılında üretim artmaya başlamıştır. 1934 yılında ihracat 92 milyon iken 1938’de 145 milyona çıkmıştır. Bunda buhranın etkilerinin azalması da etkili olmuştu.24 Bu ihracat artışı fiyatların birdenbire yükselmesine yol açmıştı. Bunun üzerine Hükûmet, halkın en çok tükettiği tarım ürünü buğdayda fiyatların aşırı yükselmesine engel olmak için 19 İlhan Tekeli, Selim İlkin, 1929 Dünya Buhranında Türkiye'nin İktisadi Politika Arayışları, ODTÜ Yay. Ankara, 1983, s. 190-191. 20 T.C. Resmî Gazete, 01.11.1931, Sayı: 1964; Kanunlar Dergisi, C: 11. 21 Resmî Cerîde, 24.07.1927, Sayı: 640; Kanunlar Dergisi, C: 5. 22 Âlî İktisat Meclisi Raporları, Neşriyat Serisi A, No: 8, Ankara 1932, s. 23-26. 23 Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ekonomisi, s. 135-136. 24 A.e., s. 136. 500 29.05.1934 tarih ve 2466 sayılı "Buğdayı Koruma Karşılığı Kanunu"nu çıkarttırmıştı.25 II. Dünya Harbi ülke ekonomisini olumsuz etkilemişti. Hükûmet, ülkede birçok vilayette savaşın yarattığı olumsuz etkileri ortadan kaldırmak maksadıyla ziraatı artırmak için bir dizi konferans serisi başlatmıştır. Konferanslarda alınmış olan ve alınacak tedbirler anlatılmıştı.26 3.1.1.2. Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerinde Tarımsal Problemler ve Çözüm Yolları Dünya Harbi ve hemen ardından başlayan İstiklal Harbi’nin en çok tahribata yol açtığı bölgelerden biri de Doğu vilayetleriydi. Bu vilayetlerin çiftçilerinin tekrar üretken hâle gelebilmesi için desteklenmeleri gerekmekte idi. Cumhuriyet idaresi savaştan çıktıktan sonra hem ülke hazinesi hem de bölge halkı için çok önemli olan bölge çiftçilerinin tekrar üretici hâle geçmesi hedefiyle gerekli yardımlarda bulunmaya çalışmıştır. Bu maksatla ilk olarak Ardahan Mebusu Halid Paşa’nın27 Ardahan ve havalisindeki muhtaç çiftçilerin ihtiyacı olan tohumluk buğday ve arpanın Rusya’dan ithalinde çiftçiden gümrük vergisi alınmaması yönündeki isteğe Hükûmet, 13.08.1924’te olumlu karşılık vermişti. Tahakkuk eden 20 bin liralık gümrük resmi Ziraat Vekâleti bütçesinden karşılanmıştı.28 Bu maksatla hemen bu yıllarda çiftçisine yardım edilen bir diğer yer Beyazıt vilayetinin Iğdır kazası çiftçileri olmuştu. Gerek askeri makamların29 gerekse sivil kişilerin30 Hükûmetten Iğdır’da pamuk üretimi için yardım isteğine olumlu karşılık 25 T.C. Resmî Gazete, 30.05.1934, Sayı: 2466; Kanunlar Dergisi, C: 13. 26 Tekirdağ, Seyhan, Balıkesir, Edirne, Kastamonu, Konya, Karaman, İstanbul, İzmir, Bolu, Ordu, Muğla, Manisa, Bursa, Denizli, Hatay, Kocaeli, Trabzon, Eskişehir, Samsun, Çorum, Kayseri, Kütahya, Diyarbakır, Elâzığ ve Sivas vilayetleriydi. Bu vilayetlerde verilen konferanslar için bkz. BCA 490 1 0 0/ 1456 39 1. 27 TBMM Albümü 1920-2010, C: 1, s. 84. 28 BCA 30 18 1 1/ 10 39 10. 29 Üçüncü Ordu Müfettişi Cevad ve Genelkurmay Başkanı Mareşal Fevzi'nin Iğdır'da pirinç ve pamuk üretiminin Hükûmet'çe teşvik edilmesi isteği hususunda hazırlanan 20 Temmuz 1924 tarihli yazı için bkz. BCA 30 10 0 0/ 45 291 27. 30 Beyazıt Mebusu Şefik'in Iğdır ve Kulp kazalarında mevcut pamuk fabrikalarının tamir ve inşası için gerekli sermayenin verilmesine dair 7 kasım 1924 tarihli isteği için bkz. BCA 30 10 0 0/ 6 38 17; Urfa vilayetine tarım alet ve makinaları yardımı için bkz. BCA 30 10 0 0/ 7 42 45. 501 verilmişti. Hükûmet 10.05.1925’te Iğdır’da pamuk ekimini teşvik için kaza halkına ücretsiz dağıtılmak üzere İzmir’den satın alınan 50 ton pamuk tohumunun mevsimi geçmeden acilen naklinin pazarlıkla sağlanmasını onaylamıştı.31 Doğu vilayetlerinin iklim şartları ve de tarımdaki işgücü açıklığı bu yıllarda Hükûmeti farklı düşüncelere sevk etmişti. Bu düşünce hapishanelerdeki mahkûmların ziraat sezonunda geçici olarak tahliyeleri ile ziraatta çalıştırılmalarıydı. Hükûmetin 25 Mart 1925 tarihli toplantısında; 1925 yılında iklim şartları itibarıyla ziraat mevsimi olan nisan ve mayıs aylarında Bitlis vilayeti ile emsali mıntıkalarda mevcut ziraat erbabından küçük kabahatler ile mahkûm bulunanların bu iki ay zarfında cezalarının ertelenmesi kabul edilmişti. Bu karar Resmî gazete ile tüm yurda ve ilgili makamlara tebliğ ile duyurulmuştu.32 Mahkûmlardan tarım alanında yararlanılma düşüncesinin yanı sıra hapishanelerin de birer tarımsal üretim yerine dönüştürülmesi düşüncesi 1930’lu yıllarda gündeme gelmişti. Adliye Vekâletinin 1936 yılında ele aldığı bu konu için Vekâlet, 06.07.1936 tarihinde Dördüncü Umumi Müfettiş Abdullah Alpdoğan’a Müfettişlik bölgesinde zirai hapishane için geniş arazilerin olup olmadığını sormuştu. Alpdoğan, Vekâlete gönderdiği 05.11.1937 tarih ve 4778/262 sayılı raporunda Erzincan’ın zirai hapishane kurulumu için ulaşım, arazi, iklim, konum açısından her anlamda uygun olduğunu belirtmişti. Ayrıca kurulacak olan bu zirai hapishane Erzincan’ın ve bölgenin iktisadi gelişimine de katkı sağlayacaktı.33 Ancak bu düşünce ve tetkikler sonraki yıllarda hayata geçirilememiştir. Bunda 1936 ve 1939 yılında Erzincan’da yaşanan depremler etkili olmuştu. 1939 yılında Erzincan Milletvekili Salih Başotaç34 tarafından bu defa Fırat Nehri üzerindeki bir ada 31 BCA 30 18 1 1/ 13 28 9. 32 Resmî Cerîde, 25.07.1925, Sayı: 136. 33 BCA 30 10 0 0/ 72 470 5. 34 TBMM Albümü 1920-2010, C: 1, s. 323. 502 üzerinde, bin mevcutlu bir zirai hapishane kurulum fikri tekrar gündeme getirilmişse de bu yıl başlayan II. Dünya Harbi bu düşünceleri rafa kaldırmıştır.35 1927 umumi nüfus sayımına göre ülke nüfusunun %67,7’si ziraatla geçimini sağlamaktaydı. Araştırma bölgemiz olan Doğu vilayetlerinin çoğunda da bu oran %50’yi geçmekteydi. %50 oranının altında kalan vilayetler: Diyarbekir, Gaziantep, Mardin, Siirt ve Urfa vilayetleriydi.36 1927 zirai sayımına göre ülke, 9 ziraat mıntıkasına ayrılmıştı. Bu mıntıkalardan Ankara, Bilecik, Bolu, Çankırı, Çorum, Eskişehir, Kırşehir, Kütahya, Yozgat vilayetlerinin oluşturduğu birinci mıntıkada kara saban, pulluk gibi muhtelif ziraat alet ve makinalarının adedi 275.371 idi. Bitlis, Diyarbekir, Hakkâri, Mardin, Siirt, Urfa ve Van vilayetlerinden oluşan altıncı mıntıkada bulunan ziraat alet ve makinaların adedi 59.607 ile sınırlıdır ki bu rakamlar da bölgeler arasındaki farkı açıkça göstermektedir. Altıncı mıntıkadaki Hakkâri vilayetinde 1.227 ziraat alet ve makinası bu vilayeti ülkedeki en az alet sayısı olan vilayet hâline getirmiştir. Bu rakamın az oluşunda şüphesiz bölgenin dağlık olması da etkili olmuştur. Zira ülkedeki diğer bazı dağlık olan vilayetlerden Rize’nin 2.801 ve Trabzon’un 2.943 zirai alet ve makina sayısı kayıtlara geçmiştir.37 Ülke arazisinden birinci mıntıkadaki nüfustan çiftçi ailelerinde ortalama nüfus 4,8 iken altıncı mıntıkada bu oran 4,9 olmuştur. Her aileye ortalama isabet eden ekilebilir arazi miktarı birinci mıntıkada 27 dönümken bu rakam altıncı mıntıkada 20,2'de kalmıştır. Her aileye ortalama isabet eden çift hayvanlarının oranı birinci mıntıkada 1,97 iken altıncı mıntıkada bu oran 1,70’te kalmıştır.38 Bu rakamlar da göstermektedir ki Doğu vilayetleri tarıma dair bu verilerle diğer vilayetlere göre oldukça geridir. 35 İbrahim Ethem Atnur, Erdem Yavuz, "Tek Parti Dönemi Erzincan'da Asayiş İşleri ve Suçluların Islahına Yönelik Hayata Geçirilememiş Bir Proje: Erzincan Zirai Hapishanesi", Uluslararası Erzincan Sempozyumu 28 Eylül-01 Ekim 2016, Bildiriler, C: 1, Erzincan, 2016, s. 89-90. 36 İstatistik Yıllığı, C: 3, DİE, 1930, s. 161. 37 A.e., s. 162-163. 38 A.e.s. 165. 503 1927 sayımında vilayetler itibarıyla muhtelif ürünlerin ton olarak üretimi de verilmişti. Buna göre hububat, bakliyat ve endüstri bitkilerinde diğer bölgelere göre Doğu ve Güneydoğu vilayetlerindeki üretim azlığı göze çarpmaktaydı. Bölgedeki en fazla üretim ise hububat olarak dikkati çekmektedir.39 Bölgedeki tarımsal üretimi geliştirmek için Birinci Umumi Müfettiş İbrahim Tali, bölgede çiftçilerin kullandığı ağır Rus çeliği sabanlar yerine, hafif çelikten yapılmış sabanları halka beş yıl vadeli taksitlerle ucuz fiyata dağıttı.40 Üçüncü Umumi Müfettiş Tahsin Uzer de Erzurum, Kars, Ağrı ve Gümüşhane vilayetleri için Başvekâletten 16.10.1936’da köylü için çok önemli bir araç olan harman makinası istemişti.41 Başvekâlet bu yazıyı 22.10.1936’da gereğinin yapılması için Ziraat Vekâletine havale etmiştir.42 Yine ziraatı geliştirmek için Birinci Umumi Müfettişlik tarafından 1929 yılında Birinci Genel Müfettişlik mıntıkası dâhilinde bulunan ziraat müdür ve memurlarıyla ziraat uzmanlarından ve belli başlı çiftçilerden mürekkep olmak üzere Diyarbekir merkezde bir ziraat kongresi toplandı. Kongrede tespit edilen zirai ihtiyaçlar Ziraat Vekâletine arz edilmişti. Yine vilayet numune çiftliği üzerinde köylülere ve askerlere eğitim amaçlı zirai kurslar açılmıştı. Bu yıl yine kozacılık ile uğraşan Diyarbekir merkez ve kazalarındaki çiftçilere ipekböcekçiliği kursu açılmıştı.43 1923-1929 yılları arasında tarımda nisbî gelişme görülmekle birlikte değişmeyen mülkiyet ilişkileri, modernleşme ve hızlı bir üretim artışına engel teşkil etmekteydi. Doğu ve Güneydoğu vilayetlerinde genel itibarıyla Cumhuriyet’in ilk yıllarında toprak ve köylünün üretim vasıtaları aşiret reislerinin, beylerin ve ağaların mülkiyeti altındaydı. Bölgede yüzyıllardır hüküm süren derebeylik düzeni ve toprak ağalığı sürüp gitmekteydi. Daha önce de belirttiğimiz gibi Dersim’de Seyit Rıza’nın 39 A.e.s. 166-173. 40 Koca, a.g.e., s. 342. 41 BCA 30 10 0 0/ 71 465 7, lef 2. 42 BCA 30 10 0 0/ 71 465 7, T.C. Resmî Gazete, 17.11.1936, Sayı: 3461 lef 1. 43 Güneydoğu, s. 393. 504 230 köyü vardı. Muş ovasının önemli bir kısmını elinde bulunduran Hacı Musa topraklarından geçenlerden vergi almaktaydı. Buralarda yaşayan halk, bu beylerin "tapusuz malı" gibi düşünülür ve kullanılırdı.44 Hükûmet, Birinci Umumi Müfettişlik bölgesinde tarımda eski usulleri geride bırakıp modern yöntemlerle verimi artırmak istiyordu. Bu maksatla Macaristan Krallığı Ziraat Baş Müfettişlerinden Canadi ile Macaristan Krallığı Yüksek Mimar Mektebi memurlarından Osman Fehmi’yi Müfettişlik bölgesine gönderdi. Bu ikili, iki yıl boyunca ekonomik sahada özellikle zirai sahada incelemelerde bulundu. Üretimde en yüksek verimin nasıl sağlanacağı konusunda 21.07.1930 tarihinde Birinci Umumi Müfettişliğe rapor sundular. Umumi Müfettiş İbrahim Tali, bu rapordaki tespitlerden yararlanarak bölgedeki çalışmalarının neticelerini "Zirai Durum Raporları" başlığı ile periyodik olarak İktisat ve İçişleri Bakanlıklarına gönderdi.45 Yine Umumi Müfettiş İbrahim Tali, Doğu’da tarımın gelişmesi için doğrudan Başvekil İsmet Paşa’ya 21.06.1932’de bir rapor yazmıştı. Umumi Müfettiş İbrahim Tali, Müfettişlik bölgesinde ziraatın gelişimi için gayri fenni bir surette takip edilen ziraat sisteminin değiştirilmesi ve ıslah edilmesini istiyordu. Eskiden kalma usul olan tarımda insan ve hayvan gücü yerine makina gücüne dayalı üretim yapılmalıydı. Tarıma çok büyük zarar veren hayvanlar ve haşerelerle mücadele edilmeliydi. Tarımın en önemli sorunlarından biri olan nitelikli ziraat için tohum ıslah istasyonu kurulmalıydı. Bunun için de Diyarbekir’deki numune tarlasında bir tohum ıslah istasyonu tesis edilmeliydi.46 Umumi Müfettiş İbrahim Tali, Ankara’dan birtakım isteklerde bulunurken kendisi de yerelde imkânları ölçüsünde bir şeyler yapmaya çalışıyordu. Ziraat ürünlerinin ıslahına çalışırken bazı tarım ürünlerinin de bölge halkı tarafından tanınması ve üretilmesine gayret ediyordu. 44 Doğan Avcıoğlu, Türkiye'nin Düzeni (Dün-Bugün-Yarın), Bilgi Yayınevi, Ankara, 1969, s. 230; Tökin, Türkiye Köy İktisadiyatı, s. 176-179. 45 Koca, a.g.e., s. 342-348. 46 BCA 30 10 0 0/ 69 457 2. 505 Umumi Müfettişlikçe 1932 yılında gülcülük ve gülyağcılığı gibi zirai sanatların ilerlemesi, hububat ve meyve cinslerinin ıslahına ve ipekböcekçiliği sanatının teşviki için Diyarbekir Halkevinde gül ve çiçek sergisi, hububat ve meyve sergisi ile koza ve ipek mamulatı sergisi adlarında üç sergi açılmıştı. Bu sergide tertip edilmiş yarışmada kazananlara mükâfat olarak para verilmişti. Diyarbekir’de ilk defa açılan bu gül sergisi halkta derin intibalar uyandırmıştı. Halk bir sonraki sergiye hazırlanmak üzere nadide çiçek, fide ve tohumların dışarıdan tedarikine bu yıl içinde hemen başlamıştı. Diyarbekir için bunlar yapılırken Urfa vilayetinde buğday ıslahı için Adana’dan buğday tohumu getirtilmiş, Hakkâri vilayeti Gevar kazasında da sebze yetiştirilmesi için tedbirler alınmıştı.47 İbrahim Tali’nin faaliyetleri ve merkezden istekleri yerelde halkın, ticaret odalarının da istekleriydi. 1934 yılında Ankara’da toplanacak olan Umumi İktisat Kongresi öncesi Diyarbekir’de bir İktisat Kongresi toplanmıştı. Diyarbekir, Mardin, Elâziz, Urfa, Karaköse, Malatya ve Bitlis ticaret odalarından gelen delegelerin katılımıyla toplanmış olan bu Kongrede Ankara’ya, Umumi İktisat Kongresine götürmek üzere çok önemli kararlar alınmıştı. Buna göre bölgenin iktisadi gelişimi için alınan ıslah istasyonları ve modern tarım faaliyetlerinin yanı sıra Ziraat ve Osmanlı Bankalarının halkın kredi ihtiyacını karşılayamadığından İş Bankasının bölgede şubeler açması isteniyordu.48 1934 yılında 1929 Dünya ekonomik krizinin etkisinin yavaş yavaş ortadan kalkmasıyla ülkede tarımsal üretimde artış başlamıştı. Ancak bu durum Doğu vilayetleri halkı için çok da gerçekleşemiyordu. Çünkü Doğu vilayetlerinde yolların olmayışı ya da bozuk oluşu ve nakliye ücretlerinin çok pahalı olması bu vilayetlerin diğer bölge vilayetleri ile rekabet şansını azaltmaktaydı. Çiftçinin daha çok üretebilmesi ve ürününün elinden ucuza gitmemesi için Hükûmetin kurduğu buğday silolarının Doğu vilayetlerinde daha yaygın olması beklenmekteydi. 47 BCA 30 10 0 0/69 457 15 lef 3-5. 48 Akşam, 18 Haziran 1934; Ayın Tarihi, Haziran 1934, No: 7 Bölgeden banka istekleri için ayrıca bkz. BCA 490 1 0 0/ 725 484 1; BCA 490 1 0 0/ 494 1988 2. 506 1934 yılında Doğu vilayetlerini teftiş amaçlı ziyaret eden Erzincan Milletvekili Abdülhak Fırat ve Erzurum Milletvekili Aziz Akyürek,49 Ziraat Bankasının Doğu’da buğday siloları açmasının iyi olacağını belirtmişlerdi.50 1934 yılında Erzurum Vilayeti CHF Kongresinden Fırka yönetimine giden dilekler arasında yörede yetişen buğdayı değerlendirmek için Erzurum veya Pasinler’de bir un fabrikası kurulması, ordunun ihtiyacı olan buğdayın müteahhitlerden değil diğer üreticilerden alınması ve Ziraat Bankasınca buğday satın alınması dilekleri de vardı.51 Hükûmet, bu isteklere karşılıksız kalmamıştı. 20.10.1934’te hem memleketin gelişimi hem de Doğu vilayetlerinde buğday fiyatlarını yükseltmek için açılacak buğday alım merkezlerini tetkik etmek amacıyla Buğday Komisyonuna yetki vermişti.52 Başvekil İsmet İnönü, 1935 yılında çıktığı Doğu seyahatinde Doğu vilayetlerinin en temel ihtiyacı olan ziraat ve hayvancılığın geliştirilmesi için halkın kuvvetlendirilmesi gerektiğini düşünmüştü. Bu doğrultuda Ziraat Vekili Muhlis Erkmen’in kalabalık bir ihtisas heyeti ile Doğu tarımını baştanbaşa incelemesi ve çiftçilerle dertleşmesi bölgede çok iyi bir tesir bırakmış ve halkı sevindirmişti.53 Üçüncü Umumi Müfettiş Tahsin Uzer, bu ziyaretin üzerinden bir yıl geçtikten sonra 06.08.1936’da Ziraat Vekâleti ve doğrudan Başvekil İsmet İnönü’ye gönderdiği yazıda; bu tarihe kadar henüz hiçbir şeyin yapılmamış olduğundan bahisle bölgenin kalkınması için hiç değilse Bayburt, Karaköse, Erzurum gibi buğday hazinesi olan yerlerde "birkaç silonun vücuda getirilmesini yalvararak dilemekteyim. Maksadım, 49 TBMM Albümü 1920-2010, C: 1, s. 199. 50 BCA 490 1 0 0/ 730 503 1 lef 79; Mardin'de silo isteği için ayrıca bkz. BCA 490 1 0 0/ 725 484 1. 51 28.03.1935’te Vilayet CHF Reisliğinden CHF Genel Sekreterliği'ne gönderilen yazı için bkz. BCA 490 1 0 0/ 494 1988 2. 52 BCA 30 18 1 2/ 48 70 16. 53 BCA 490 1 0 0/ 648 151 1. 507 eriştirmek istediğim bu sesin; çok civanmert ve vatanperver bir hamiyet kütlesinin içten gelen haklı sedası olduğunu arz etmekteyim"54 demişti. Uzer’in bu yalvarışı bu yıllarda istenen buğday silosu işinin bölge halkı için ne kadar önemli olduğunu göstermekteydi. Tahsin Uzer’in bu feryadı çok uzun sürmeyecekti. Zira Doğu vilayetlerini yerinde incelemek için bu sefer İktisat Vekili Celâl Bayar, 1936 yılında Doğu’yu ziyaret edecekti. Bu ziyaret daha çok iktisadi amaca yönelikti. İktisat Vekili Bayar, bölgede pamuk ziraatına müsait olan Iğdır’da pamuk üretiminin artması dileğini ve bu dileğin bölge halkı için ne kadar önemli olduğunu Başvekil İsmet İnönü’ye 2 Ekim 1936’da gönderdiği telgraftan anlamaktayız. Bayar: "Iğdır’da kredi ve satış kooperatifi teşkili için köylerden gelen pamuk üreticilerinin temsilcileriyle bir toplantı yaptık. Hayatımda az gördüğüm bir heyecan ile Hükûmetin bu husustaki teşebbüslerine karşı şükran ve minnet tezahürlerini gösterdiler ve kendilerini mevcut ihtikâr ve tagallüpten kurtarmak için tek çare olduğu kanaatini açıklamaktan çekinmediler. Iğdır’ı fikirlerimizin tatbiki için ümit ettiğimden daha müsait bir saha olarak gördüm. Umumi Müfettişliğe ve Ziraat Bankası’na mütehassıs memurlarımızın nezareti altında işe başlamalarını bildirdim"55 demişti. Iğdır’da pamuk üretimini artırmak için İktisat Vekili Bayar, bu yıllarda üzerinde çalışılan Serdarabat Barajı için lâzım olan mali fedakârlıktan çekinilmemesi gerektiği düşüncesindeydi. İktisat Vekili Bayar, aynı zamanda pamuğun daha da kıymetli bir ürün haline gelmesi için Doğu’da bir pamuk ipliği ve hatta pamuk dokuma fabrikasını kurulmasını ehemmiyetle istiyordu. Yapılan incelemeler sonucunda iplik fabrikası için en müsait yerde kömür madeninden dolayı enerji ihtiyacının karşılanabilmesi ve de çalışacak işçi bolluğundan dolayı Erzurum olarak düşünülmüştü.56 54 BCA 30 10 0 0/ 71 464 31. 55 BCA 30 10 0 0/ 199 360 14 lef 15. 56 Bayar, Şark Raporu, s. 84-86. 508 Bayar’ın bu tavsiyelerini yerine getirmek için derhal çalışılmaya başlanmış ve bu kredi kooperatiflerinden ilki Aralık nahiyesinde 172 ortak ile kurulmuştu.57 Aynı konuyu İktisat Vekili Bayar, Başvekâlete 23.01.1937’de tekrar yazacaktı. Bayar için Iğdır’da kooperatiflerin kurulması çok önemliydi. Zira Iğdır’da üretilen pamukların İstanbul’a sevkiyatı hemen hemen neredeyse tesadüfe bağlıydı. Pamuk Ruslara satılmakta ve bunlar da istediği fiyattan almaktaydılar. Kurulacak olan kooperatifler, pamukların satış işinin tanzimi hususunda İstanbul’a kadar nakliye işinin düzenli ve emniyetli bir şekilde tesisini sağlayacaktı.58 İktisat Vekili Bayar’ın bu konudaki gayreti karşılık bulmuştu. Başvekâlet Müsteşarı 18.02.1937’de İktisat Vekâletine yazdığı yazıda; Iğdır pamuklarının ıslahı, üretimin arttırılması ve üretim masrafının azaltılması çarelerini aramak üzere ilkbaharda Iğdır’a bir uzman gönderilmesinin kararlaştırıldığını bildirmişti. Pamuk işleriyle daimî surette uğraşmak ve ilk etütleri yapmak üzere ise şimdiden Ziraat Vekâletinden bir memur tayin edilmişti.59 Iğdır’da pamuk üreticilerinin kooperatifleşmesine yönelik devletin teşvikleri sonrasında kurulan kooperatifler çıkarları zedelenen kişileri rahatsız edecektir. Ancak bu konuda devlet, üreticinin yanında yer almıştı. Üçüncü Umumi Müfettiş Tahsin Uzer, Iğdır’daki pamuk üretimi için kurulmuş olan iktisadi teşekküllere karşı bazı komisyoncuların aleyhte propaganda yapması üzerine Iğdır kaymakamı vasıtasıyla pamuk üreticilerine bir beyanname göndermişti. Beyannamede; zirai ve kredi kooperatiflerinin bölge halkı için kurulduğu ve onlara sahip çıkılacağı belirtilmişti. Halkı aldatmaya çalışan kişilere vatan hainlerine yapılan muamele gibi davranılacaktı. Aynı zamanda beyannamede; Iğdır barajının yapılmasının Celâl Bayar Hükûmetinin programının ön safında olduğu da belirtilmiştir.60 57 Ayın Tarihi, 21.10.1936, Ekim 1936, No: 35, İçişleri Bakanlığı Basın Genel Direktörlüğü, Ankara 1936. 58 BCA 30 10 0 0/ 185 276 9 lef 8-9. 59 BCA 30 10 0 0/ 185 276 9 lef 1. 60 BCA 30 10 0 0/ 71 468 3 lef 2. 509 Kaymakam tarafından üreticilere ulaştırılan bu beyanname köy evleri ve avlularında toplanan binlerce pamuk üreticisi tarafından büyük bir memnuniyetle karşılanmıştı. Başköy, Söğütlü, Kıtı, Kadıkışlak, Agater, Kızılzakir, Tecirli, Pulur, Alkamar muhtar ve ihtiyar heyeti üyeleri 29.12.1937 tarihinde Hükûmete teşekkür ederlerken baraj müjdesinin sabırsızlıkla beklendiğine dair telgraf göndermişlerdi.61 Doğu vilayetlerinde pamuktan başka tütün de önemli bir zirai üründü. Bölgenin kuzey kesimi hariç büyük bir kısımda ekim için iklim şartları uygundu. Cumhuriyet’in ilân yılı olan 1923 yılında ülkedeki tütün üretimi 26.090.033 kilogramdı. Bu rakam 1928 yılında alınan tedbirler sayesinde 43.033.735 kg.’a çıkmıştı.62 21 Kasım 1923 tarihinde Malatya Mebusu Mahmut Nedim Bey, Meclise Malatya’nın tütün üretim sahasına dâhil edilmesi ve Rumeli’den gelecek muhacirlerden icabı kadar tütün üreticisinin burada iskân edilmesine dair temenni takriri vermişti.63 Bu temenninin Başvekâlete gönderilmesine karar verilmişti. Dünya buhranının etkisinin sürdüğü yıllarda tütün üretimi büyük bir düşüş göstermişti. Bu yıllarda biri 1932, diğeri 1934 yılında olmak üzere tütün kongreleri toplanmıştı. 1-5 Şubat 1932’de Ankara’da toplanan kongrede tütüncülüğün tüm sorunlarına değinilmişti. 15 Nisan 1934’te yine Ankara’da toplanan kongrede üretici ile alıcı tüccar arasındaki sorunlar çözüme kavuşturulmak istenmişti.64 1935 yılında tütün ekimine müsaade edilmesi hususunda bir istek de Mardin Mebusları Rıza Levent65 ve Osman Dinçer’den66 gelmişti. Vekiller, Mardin Kızıltepe’de tütün ekilmesine izin verilmesini parti yönetiminden istemekteydiler.67 Bu isteğe ne yönde cevap verildiği bilinmemekle beraber bu tarz isteklere her zaman olumlu yönde karşılık verilemeyecektir. Bu durumun sebebi kaliteyi bozmamaktı. 61 BCA 30 10 0 0/ 71 468 3 lef 1. 62 İstatistik Yıllığı, C: 3, s. 177. 63 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: II, C: 3, İçtima Senesi: 1, s. 496. 64 İlhan Tekeli, Selim İlkin, Uygulamaya Geçerken Türkiye'de Devletçiliğin Oluşumu, ODTÜ Yay., Ankara, 1982, s. 119. 65 TBMM Albümü 1920-2010, C: 1, s. 280. 66 A.e., s. 279. 67 BCA 490 1 0 0/ 725 484 1. 510 Yöre halkının tütün yetiştirme usullerine vakıf olmaması da kaliteyi bozmama adına izin verilmeme sebepleri arasında yer almaktaydı. Düşünülen bir diğer husus, iç ve dış pazarda dengeyi gözetmekti.68 Ancak gerek kalite bakımından gerekse yöre halkının ekonomik uğraşlarının çok fazla çeşitli olmaması gibi durumlarda bu isteğe olumlu yönde cevap verilmekteydi. Bu bağlamda 19.08.1936’da Muş’un Mutki kazasında tütün ekiminin yöre halkı için esaslı bir geçim vasıtası olduğu anlaşıldığından 1701 sayılı Kanun’un 9. maddesine göre buralarda tütün ekilmesine Hükûmet izin vermişti.69 Tütün üretimine izin veren Hükûmet, bu tütünlerin diğer tarım ürünleri gibi değerinden karşılık bulması adına üreticilerin teşkilatlanmasını da isteyecekti. Bu bağlamda 1938 yılında Gaziantep’te yetişmekte olan Hasankeyf tütünleri ticareti ile meşgul olmak ve "Doğu ve Cenup Vilayetleri Canlı Hayvan İhracatçıları Birliği" teşekkülünün mahiyetine benzemek üzere bir Tacirler Birliği kurulmasına 21.04.1938 tarihinde izin verilmiştir.70 Bu iktisadi teşekkülün ardından 1939’da Malatya’da mevcut olan tütün atölyesi sigara fabrikasına dönüştürülmüştü. Fabrika, çevre illerin tütününü de işliyordu.71 Fabrikanın kurulumu tütüne olan ihtiyacı arttırmış ve devletin de çeşitli tedbirleri sayesinde bölgede tütün ziraatında artış kaydedilmişti.72 CHP Hükûmetleri, tarla ürünlerinin yanında meyveciliğin de Doğu vilayetlerinde gelişmesini istemekteydi. Bu konuda Cumhuriyet’in ilânından çok kısa bir süre sonra meyveciliği geliştirecek birtakım tedbirler alınmaya başlanmıştı. 68 1943 yılında Besni kaza merkezinde tütün üretimi izninin reddi için bkz. BCA 490 1 0 0/ 499 2006 1; Ayrıca Elâzığ Baskil'de tütün ziraati için 1947'de gelen talepleri benzer gerekçelerde Bakanlığa iletmenin yersiz olduğuna dair 18-25 Temmuz 1947 Dördüncü Genel Müfettişlik Bölge Valileri Toplantısı için bkz. Doğu Anadolu'da Cumhuriyet, s. 92-98. 69 BCA 30 18 1 2/ 67 70 1, T.C. Resmî Gazete, 02.09.1936, Sayı: 3398. 70 BCA 30 18 1 2/ 83 34 20. 71 Rahmi Doğanay, "1930-1945 Dönemi Doğu Anadolu'da Uygulanan Sanayi Politikaları", Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Elâzığ Temmuz 2000, Sayı: 2, C: 10, s. 224. 72 1930-1944 yılı Malatya vilayeti tütün üretim rakamları için ayrıca bkz. Funda Adıtatar, "Cumhuriyet'in İlk Yıllarında Malatya İktisadi Gelişmeler", Geçmişten Günümüze Malatya Kent, Kültür ve Kimlik Sempozyumu 14-16 Nisan 2016, C: II, Atam Yay., Ankara, 2017, s. 859, 869. 511 Malatya Mebusu Mahmut Nedim Bey 1924 yılında hem memleket iktisadı için çok önemli bir yere sahip olan Malatya’da yetişen kayısının çürümesine engel olmak hem de bu meyveleri değerlendirmek için bu vilayete bir kurutma ve bir ispirto makinesi gönderilmesine dair bir önerge vermişti. Bu temenni önergesinin gereğinin yapılması hususunda Başvekâlet, İktisat Vekâletine 20.02.1924’te talimat vermişti.73 Doğu’nun Güney vilayetlerinde ayrı bir yere sahip olan Antep fıstığının yaygınlaştırılması için devrin idarecileri Cumhuriyet’in ilk yıllarında bu konuya kafa yormaktaydılar. 14 Ocak 1931’de toplanan Birinci Ziraat Kongresinde fıstık üretimi görüşülmüştü.74 Birinci Umumi Müfettişlik bölge vilayetlerinde 1932 yılı ziraat faaliyeti kapsamında meyve ağaçlarının çoğaltılması için Müfettişlikçe halka ücretsiz fidan dağıtımı yapılmıştı. Ayrıca bölgede var olan mevcut ağaçlarda katma değeri yüksek fıstık aşısının yapılması için fıstık ağaçlarının bol olduğu Gaziantep vilayetinden uzmanlar ve aşı kalemleri getirtilerek bu ağaçlara aşılama yapılmıştı. Diyarbekir vilayetinde menengiç ağaçlarına tatbik edilen bu aşı Elâziz’in Pertek ve Çemişgezek kazalarında da sakız ağaçlarına tatbik edilmişti. Ağaçların insan ve hayvan taarruzundan ve muhtelif böceklerle hastalıkların zararından korunması, meyve ağaçlarının aşı ile ıslah edilmesi ve ağaç sevgisinin uyandırılması için Diyarbekir vilayet merkeziyle Silvan’da birer ağaç koruma cemiyeti teşkil edilmişti.75 Yine Erzincan’da yetişen kayısı, erik, ceviz gibi meyvelerin kurutularak ticari ürün hâline getirmek için 1937 yılında örnek bir fidanlığın kurulması kararlaştırılmıştı.76 Tarım Vekâleti, bir diğer Doğu vilayeti olan Elâzığ’da da 1945 yılında meyve fidanlığının açılmasına karar vermişti.77 73 BCA 30 10 0 0/ 6 36 27. 74 Metintaş, Kayıran, a.g.e., s. 58-59. 75 BCA 30 10 0 0/69 457 15 lef 3-5. 76 Ayın Tarihi, 04.02.1937, Mart 1936, No: 39, İçişleri Bakanlığı Basın Genel Direktörlüğü, Ankara 1937. 77 BCA 30 10 0 0/ 72 471 12. 512 Hükûmet bu yıllarda, fıstık üretimi konusunda üreticilerin örgütlenmesini teşvik etmişti. Hükûmet, 24.11.1939’da Ticaret Vekâletine Gaziantep, Urfa, Malatya ve Maraş illerini kapsamak üzere Gaziantep Fıstığı İhracatçıları Birliği’nin kurulması için yetki vermişti.78 Hükûmet, II. Dünya Harbi yıllarında ülkede birçok vilayette savaşın yarattığı olumsuz etkileri ortadan kaldırmak maksadıyla ziraatı artırmak için bir dizi konferans serisi başlatmıştı.79 Bu zirai seferberlik konferans serisi içerisinde çalışma bölgemizden Elâzığ ve Diyarbakır vilayetleri de vardı. 1942 yılı mayıs ayında Elâzığ vilayeti Merkez kazasıyla Maden kazasında Parti ve Vekâlet adına konferans vermeye mıntıka çeltik mütehassısı Hanuk Onuk vazifelendirilmişti. Elâzığ Halkevi’nde 20.03.1942’de verilen konferans salonunda yüzlerce halk, memur, köylü ve bilhassa ihtiyar heyetleri konferansa katılmıştı. Konferans için bir gün önce Halkevi Başkanlığı ve Belediye Reisliği gereken yerlere tebligatta bulunmuş, Vilayet Jandarma Komutanlığı merkez kaza köylerine atlı erler göndermek suretiyle köylülerin bilhassa ihtiyar heyetlerinin konferansa gelmeleri temin edilmişti. Konferans günü, Halkevi bandosu çaldırılmak suretiyle halkın akın akın Halkevine gelmeleri ve konferansla alakalanmaları temin edilmişti. Konferansta vilayet büyükleri ve halk hazır bulunmuştu. Hükûmetin toprak politikası anlatılmaya çalışılmış, buhrandan geçildiği için alınacak ve alınmış olan tedbirler anlatılmıştı. Hükûmetin toprakların boş bırakılmayıp ekilmesi yönündeki kararı anlatılmış ayrıca halka yapılan yardımlar üzerinde durularak tohumluk temini ve dağıtımı, pulluk, makine, demir vesaire gibi ihtiyaçlara mümkün olduğu kadar cevap verilmekte olduğu anlatılmıştı.80 78 BCA 30 18 1 2/ 89 111 4. 79 Bu vilayetler Tekirdağ, Seyhan, Balıkesir, Edirne, Kastamonu, Konya, Karaman, İstanbul, İzmir, Bolu, Ordu, Muğla, Manisa, Bursa, Denizli, Hatay, Kocaeli, Trabzon, Eskişehir, Samsun, Çorum, Kayseri, Kütahya, Diyarbakır, Elâzığ ve Sivas vilayetleriydi. Bu vilayetlerde verilen konferanslar için bkz. BCA 490 1 0 0/ 1456 39 1. 80 BCA 490 1 0 0/ 1456 39 1 lef 31-38. 513 Diyarbakır Merkez kazasıyla, Bismil, Çermik, Ergani kazalarında 1942 yılı mart ayında Bursa Ziraat Mektebi Muallimlerinden M. Lütfü Eker konferanslar vermişti.81 Bu konferanslarda anlatılanlar ve bölgenin zirai durumuna ilişkin ayrıca raporlar hazırlanmıştır. II. Dünya Harbi’nin ardından Türkiye’de tarımda makineleşme süreci hızlanmıştı. Savaş sonrasında Türkiye, Avrupa İmar Programı’na katılmıştı. Programda Türkiye’den beklenen, Avrupa’nın gıda ihtiyacını karşılamasıydı. Bu nedenle Türk Hükûmeti, 1948 yılında hazırlanmasında Amerikalı uzmanların da olduğu “Beş Yıllık Tarım Programı” adı verilen bir programla tarımda makineleşmeye dayanan bir programa geçiyordu. Amerika’nın sağladığı kredilerle, 1948-1952 yılları arasında on binlerce traktör Türkiye’ye girdi.82 Ancak bu makineleşme konusunda Doğu vilayetleri, Batı vilayetleri gibi aynı hızda ilerleyemiyordu. Bölge milletvekillerinin seçim çevrelerine yaptıkları ziyaretler bu gerçeği ortaya koymaktaydı. 1946 yılı içinde Siirt’i ziyaret eden CHP Siirt Milletvekili Saffet Tuncay, tarım işlerinin ilde pek geri olduğu, birçok ilde iptidai diye terk edilen kara sabanın Siirt’te bir terakki aleti olduğunu bunun için de il emrine yeteri kadar tarım alet ve makinalarının verilmesini istemişti.83 CHP Kars milletvekillerinin Parti yönetimine verdiği ortak raporda; Kars vilayetinde mahsul ve otu biçmek için tırpana ihtiyaç vardı. 1946 yılı için bu yıl vilayete gönderilen 500 tırpan her köye bir tane bile düşmeyecek derecede az ve vasıfları da iyi değildi. Köylü müşkül durumdaydı. Hasat zamanı kısa olduğundan harman makinelerine ihtiyaç vardı.84 Erzurum Milletvekili Vehbi Kocagüney de Meclisin 12.11.1948 tarihli görüşmelerinde Tarım Bakanlığı’nın Erzurum’a ziraat aletleri göndermesini istiyordu.85 Urfa Milletvekili Osman Ağan Mecliste 27 Şubat 81 BCA 490 1 0 0/ 1456 39 1 lef 236-239. 82 Yahya S. Tezel, Cumhuriyet Döneminin İktisadi Tarihi (1923-1950), Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2015, s. 505. 83 BCA 490 1 0 0/ 515 2069 1 lef 16-17. 84 BCA 490 1 0 0/ 515 2069 1 lef 30. 85 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 8, C: 13, Toplantı: 3, s. 86-93. 514 1949’da Tarım Bakanından Marshall Yardım Plânına göre getirilecek ziraat aletlerinden Urfa’nın daha fazla bir surette faydalanmasını istemişti.86 Tarım Bakanlığının 24.02.1950 tarihli bütçe görüşmelerinde tarım aletlerinin ülkede ve Doğu’da dağıtımıyla ilgili rahatsızlıklar artık iyice artmıştı. Rahatsızlığın sebeplerinden biri de gelen ziraat makinalarının büyük çiftçilerin eline düştüğü yönündeki iddialardı. Kars Milletvekili Zihni Orhon, Erzurum, Karaköse ve Kars illerinde harmanların kar altında kaldığını söylemişti. Elâzığ Milletvekili Fahri Karakaya, Marshall Planıyla gelen tarım aletleri ve traktörlerin geçen bir senelik zaman zarfında dağıtım işinde haksızlıklar yapıldığını söylemişti. O’na göre bu dağıtım işinden makineleri getiren, dağıtıma memur edilen firmalar, tüccarlar istifade etmişlerdi. Elâzığ’a 7 tane traktör ayrılmış olmasına rağmen tek bir tane dahi alınamadığını ifade etmişti. Tüm bu istek ve eleştirilere Tarım Bakanı Cavid Oral cevap vermişti. Bakana göre 1949 yılında ülkeye giren traktör sayısı 4.000 olacaktı. Bu traktörlerin dağıtımında başta vilayetlerde valilerin başkanlığında dağıtım komisyonları kurulmuştu. Bakan: "Fakat itiraf etmek mecburiyetindeyim ki, bu dağıtım komisyonları işlemedi. Birçok sızıltıları ve şikâyetleri mucip oldu" demişti. Bakana göre bu durumun sebebi ise traktör belgesini alan vatandaşların traktörleri almada acele etmeyerek işi ağırdan almalarıydı. Diğer taraftan bu durum bu yardımı yapan devletin temsilcisini endişeye düşürmüş ve "Türkiye traktör kullanamayacaktır, çünkü gelen traktörler depolarda ve mağazalarda beklemektedirler gibi şikâyetlerde bulun"muştu. Bunun üzerine Bakanlık, komisyonlarla bu işin yürümeyeceğine kanaat getirmiş ve komisyonları kaldırmıştı. Yeni getirilmiş olan sisteme göre her isteyen çiftçi kendi vilayetinden alacağı bir çiftçi belgesiyle herhangi bir firma veya donatımdan traktör alabilecekti.87 86 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 8, C: 16, Toplantı: 3, TBMM Basımevi, Ankara, 1949, s. 889- 290. 87 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 8, C: 24, Toplantı: 4, TBMM Basımevi, Ankara, 1950, s. 1157- 1165. 515 İşte Bakanın bu açıklamaları da milletvekillerinin eleştirilerini haklı çıkartıyordu. Ülkede ilk ziraat sayımı 1927 yılında, modern anlamda ilk ziraat sayımı ise 1950 yılında yapılmıştı.88 1950 yılı ziraat sayımı sonuçları bize ülkedeki ve Doğu vilayetlerindeki tarım alet ve makinaları hakkında fikir vermektedir. Bu istatistiğe göre ülke 9 bölgeye ayrılmıştı. Araştırma bölgelerimiz olan Doğu ve Güneydoğu vilâyetleri; Gaziantep Akdeniz bölgesinde yer almak üzere hariç tutulacak olursa üç bölgede değerlendirilmişti. Ağrı, Çoruh, Erzincan, Erzurum ve Kars vilayetleri ülkenin Kuzey Doğu; Amasya, Elâzığ, Malatya, Sivas, Tokat ve Tunceli vilayetleri Orta Doğu, Bingöl, Bitlis, Diyarbakır, Hakkâri, Mardin, Muş, Siirt, Urfa ve Van vilayetleri ise Güney Doğu bölgelerinde yer almıştı. Ülkedeki 9.905 traktörden Kuzey Doğu vilayetlerinde 34 traktör, Orta Doğu vilayetlerinde 263 ve Güney Doğu vilayetlerinde 318 traktör vardı. Afyon, Kayseri, Konya, Niğde vilayetlerinden oluşan Orta Güney’de 4.812; dokuz vilayetten oluşan Karadeniz’de 1.476; yine dokuz vilayetten oluşan Ege bölgesinde 2.562; altı vilayetten oluşan Akdeniz bölgesinde 3.002 traktör vardı.89 İşte bu rakamlar da CHP Hükûmeti döneminde yine Doğu vilayetlerinin tarımdaki makineleşmeden çok da faydalanamadığını bize göstermektedir. CHP iktidarı döneminde Doğu vilayetlerinde tarımın gelişmesi için birçok şeyin düşünülüp yapılmaya çalışıldığı şimdiye kadar ki yazdıklarımızla anlaşılacaktır. Ancak bu yapılanlar bölge halkının ihtiyacını karşılama noktasında yeterli olmuş mudur diye soracak olursak cevabımız elbette ki hayır olacaktır. Gerek tarımdaki makineleşme gerekse tarıma dair yapılan diğer harcamaların hepsi bir bütün olarak düşünülüp rakamlarla yapılacak bölgeler arası bir değerlendirmede de Doğu vilayetlerinin merkezi ve mahallî harcamalarda hep diğer vilayetlerden geride kaldığını görürüz. 88 1950 Ziraat Sayımı Neticeleri, DİE, Ankara, 1956, s. III. 89 A.e., s. 12-13. 516 1943- 1945 yılları arasında Tarım Bakanlığının iller genelinde kişi başı yaptığı kamu harcaması ortalaması 3,01 TL/kişi iken bu rakam Doğu illerinde ortalama 1,30 TL/kişi düzeyindeydi. Doğu’daki kişi başına yapılan tarım harcaması iller geneli ortalamasının %57 gerisinde kalmıştı.90 1946-1950 döneminde iller genelinde Tarım Bakanlığı aracılığıyla yapılan kamu harcamalarının %12,45’i Doğu vilayetlerine ayrılmıştı. Bu oran 1943-1945 yılları arasında %7,97 idi. 91 İl özel idarelerinin tarım hizmetlerinde yürüttüğü çalışmalara bakıldığında 1936-1940 arası dönemde il özel idarelerinin tarım hizmetlerinde yürüttüğü hizmetler için iller genelinde kişi başına yapılan harcama ortalaması 0,40 TL/kişi iken bu oran Doğu illerinde ortalama 0,28 idi. 1941-1945 arası dönemde iller geneli 0,47 TL/kişi iken Doğu illerinde ortalama 0.39 idi. 1946-1948 arası dönemde iller genelinde 0,78 TL/kişi iken Doğu illerinde ortalama 0,61 TL/kişi olmuştu.92 Yani 1935’ten 1948 yılına kadar il özel idarelerince Doğu illerine yapılan harcamalar hep iller geneli ortalamaların gerisinde kalmıştır. 3.1.1.3. Doğu Vilayetlerinde Sulama İmkânlarının Geliştirilmesi Doğu vilayetlerinden özellikle güneydoğu kısmında kalan bölgede tarımsal üretimin en büyük derdi sulama sorunu idi. Urfa Milletvekili Şeyh Saffet Bey (Yetkin)93 Meclise 14 Nisan 1925’te memleket ve bölgenin iktisadi gelişimi için Fırat nehrinden açılacak bir kanal aracılığıyla Urfa ve çevresinin sulanması hakkında bir önerge vermişti. Önergenin Başvekâlete gönderilmesi kararlaştırılmıştı.94 90Kopar, a.g.e.,, s. 94. 91 A.e., s. 98. 92A.e., s. 136. 93 TBMM Albümü 1920-2010, C: 1, s. 121. 94 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: II, C: 18, İçtima: II, TBMM Matbaası, Ankara, 1976, s. 116. 517 Önergeye 18.01.1926’da Nafia Vekâletince verilen cevapta; bu temenninin bir mühendis tarafından mahallinde tetkik edilmesi gerektiği, bölgede su işleri teşkilatı yapıldığı zaman bu hususun her şeyden evvel tetkik edileceği bildirilmişti.95 Su işleri teşkilatı kurulmuş olsa da 1930’lu yıllara kadar bu meseleye bakılamayacaktır. Bu yıllarda Nafia Vekâletinin yapmış olduğu faaliyetler raporlar hâlinde bilgi amaçlı yayınlanmaktaydı. Nafia Vekâleti Su İşleri İdare-i Umumiyesi 1926 yılında yalnızca Beyazıt vilayetinin Kulp96 ve Iğdır sulama kanallarını açtırmıştı. 1927, 1928, 1929 ve 1930 yıllarındaki çalışmalarda bölgede herhangi bir faaliyette bulunmamıştı.97 Harran ovasının sulanması meselesi Hükûmetin gündemine 1933 yılında bu sefer Urfa Ziraat Odası reisliği vasıtasıyla sokulacaktı. Fırat Nehri’nden su alınarak ovanın sulanması hakkında Vekâlete 11.12.1933’te talep yazısı yazılmıştı.98 Nafia Vekâleti, bu sefer Sular Umum Müdürlüğü Fen heyetine durumu tetkik ettirmişti. Bu tetkike göre; sulanacak arazi miktarı azami 120 bin hektar olduğundan hektar başına tahmini 200 ila 300 lira gibi çok yüksek bir masraf gerekiyordu. Memleketin diğer yerlerinde daha ucuz sistemlerle sulanabilecek arazi olduğundan günün şartlarında bütçe vaziyetinin de durumu dikkate alınmış ve bu hususun düşünülmesi mantıklı gelmemişti.99 Ancak yine de yapılacak sulama tesisat ve inşaat, mühim masraflara dayanacağından dolayı Vekâlet’e 7 Ocak 1934’te Başvekâletin oluruna bırakılmıştı.100 Başvekâletin talebe bu tarihte ne yönde cevap verdiğini belgelerden takip edememekteyiz. Doğu’daki vilayetlerden su potansiyeli olan tüm vilayetlerdeki tarım arazilerinin sulanması arzu edilmekteydi. Başvekil İnönü, Doğu gezisinin ardından 95 BCA 30 10 0 0/ 158 109 4. 96 Günümüzdeki adı Tuzluca. 97 BCA 30 10 0 0/ 156 96 10. 98 BCA 30 10 0 0/ 158 109 12 lef 4. 99 BCA 30 10 0 0/ 158 109 12 lef 2-3. 100 BCA 30 10 0 0/ 158 109 12 lef 1. 518 yazdığı raporda Elâziz'in en mühim meselelerinden birinin sulama işi olduğunu yazmıştı.101 Başvekil İnönü’nün Elâziz’in su meselesi için bir fen heyetinin kurulması yönündeki isteği Erzincan ovasının ıslahı ve sulanması için de gelmişti. Erzincan Valisi Fahri Özen, Erzincan Vekili Abdülhak Fırat, Trabzon Vekili Mitat Aydın, yapmış oldukları tetkikat sonrasında 31.08.1935’te bir rapor hazırlamışlardı. Rapora göre Erzincan ovasının kurtarılması ve veriminin arttırılması hususunda Hükûmetin büyük yardımına ihtiyaç vardı. Bu rapor üzerinde de çalışan Nafia Vekâleti Sular Umum Müdürlüğü hazırladığı 18.10.1935 tarihli raporunda; Erzincan ovası için Aksu kaynağından su getirilmesini düşünmüştü. Ancak saniyede 155 litre suyun geleceği tahmin olunan bu su ile sadece 375 hektar arazinin sulanabileceği değerlendirilmişti. Aksu kaynağından su getirmek yerine Fırat nehrinden bir regülatör vasıtasıyla ovaya su almak daha mantıklı görülmüştür.102 İklimi tarıma oldukça müsait Iğdır ovasının sulanması Cumhuriyet’in ilk yıllarından itibaren CHP hükûmetlerinin en büyük hedeflerinden biri olmuştu. Bunun için Türkiye’nin sınır komşusu olan Sovyet Rusya ile 1924 yılından itibaren hudut komisyonları Tiflis’te müzakerelere başlamıştı. Nitekim bu müzâkereler 1926 yılında sonuç verecektir. Türkiye Cumhuriyeti ile Sovyet Rusya arasında 8 Aralık 1926 tarihinde Kars’ta imzalanan ve Aras Nehri üzerinde ve Karakale köprüsü civarında bir baraj inşasına dair yedi maddeden ibaret protokol imzalanmıştı. Protokol, Mecliste 25.06.1927 tarihinde kabul ve tasdik edilmiştir.103 Protokole göre Sovyet Rusya, Aras Nehri üzerinde Türkiye’ye ait olan kısımda Serdarabat’ta bir baraj yapacaktı. Baraj için yapılacak olan masrafın yarısını Türkiye, daha sonra Rusya’ya ödeyecekti. Türkiye de kendi inşa edeceği kanallar vasıtasıyla 101 Öztürk, a.g.e., s. 19. 102 BCA 30 10 0 0/ 158 110 1. 103 T.C. Resmî Gazete, 3-4.8.1927 No: 649, 650; TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: II, C: 33, İçtima Senesi: IV, TBMM Matbaası, s. 735-742. 519 Serdarabat Barajı rezervuarında toplanacak suyun yüzde ellisini Iğdır ovasını sulamak için kullanacaktı. Başvekil İsmet İnönü, 1935 yılı Doğu gezisi sırasında 17 Temmuz’da Karakale’deki inşası devam eden Serdarabat Barajı’nı Türkiye ve Rusya toprağında Ermeni Başvekil Muavini ve Ziraat Nazırı ve işletme mühendisleriyle beraber tetkik etmişti.104 Başvekil İnönü, bu baraj meselesinde Türkiye’nin kendi hesabına düşen kanalları inşa etmek için yüklü bir masrafa girecek olsa da "Aras kanalının yapılması bizim yalnız iktisadi menfaatimiz değil, halka vazifemizdir. Meseleye acilen temas etmek zorundayız" cümlesi ile bu işe verdiği değeri raporunda belirtecekti.105 Başvekil İnönü’nün de raporunda temas ettiği masraf konusu aslında Sular Umum Müdürlüğü tarafından bu gezi öncesi netliğe kavuşmuştu. Sular Umum Müdür Muavini Namık Bey ile Sular İnşaat Başmühendisi Ratıb Bey tarafından yapılan incelemeler sonrasında 18.05.1935’te bir rapor hazırlanmıştı. Rapora göre Serdarabat Barajı’ndan su almak için baraj masrafı hariç yaklaşık olarak 350.000 liraya ihtiyaç vardı. Ayrıca iptidai kanalların da bakıma ihtiyacı vardı. Tüm bunlar için yapılacak masraf 2,5 milyon lira civarındaydı.106 Yapılacak olan bu kanallar ve tamirler için Başvekâlet, Nafia’dan teknik çalışmaları tamamlamasını istemiştir. Ancak 10.02.1937 tarihinde Nafia Vekili Ali Çetinkaya ovanın sulanması için yapılacak olan çalışmaların Erzincan ovası etüdü ile meşgul olan heyetin oradaki işini tamamladıktan sonra yapılacağını Başvekâlete bildirmiştir.107 Baraj inşası Sovyet Rusya tarafından bitirilmişti. Ancak Türkiye bu yıllarda hem teknik eleman yetersizliği hem mali imkânsızlıklar hem de II. Dünya Harbi’nin olumsuz etkilerinden dolayı Serdarabat Barajı’ndan istifade edemeyecektir. 104 Ayın Tarihi, Temmuz 1935, No: 20, İçişleri Bakanlığı Basın Genel Direktörlüğü, Ankara, 1935. 105 Öztürk, a.g.e., s. 41-42. 106 BCA 30 10 0 0/ 158 110 2. 107 BCA 30 10 0 0/ 185 276 9 lef 5. 520 Harbin etkilerinin ortadan kalkmasıyla Kars Milletvekili Hüsamettin Tuğaç, yirmi yıldan beri Ruslar tarafından kullanılan Serdarabat Barajı hakkında cevaplandırılmak üzere Başbakan’a bir soru sormuştur. Başbakan adına Dışişleri Bakanı Necmeddin Sadak 6 Ocak 1950’de bu soruyu cevaplandırmıştı. Sadak, Ruslar tarafından inşa edilen bu barajın masrafının evvelâ Sovyetler tarafından ödenerek sonradan Türkiye’nin hissesine düşen miktarın Türkiye Hükûmeti tarafından ödenmesinin kararlaştırıldığını, "1937 yılında Türkiye’nin hissesi olarak Ruslar tarafından 1 milyon ruble istendiğini, araya Harp girdiği için bu paranın ödenmediğini, bundan sonra Sovyetlerin, bu ödemenin 1 rubleden biraz fazla paranın 1 dolara tekabül ettiği sayılarak, bu suretle ödenmesini istedikleri bu fiyat fahiş bulunduğu için kabul edilmediğini ve bu iş üzerinde Dışişleri’nde bir heyetin çalışmakta bulunduğunu ve bu meselenin yakında neticeleneceğini" söylemişti. Sadak’tan sonra soru sahibi kürsüye gelerek, yazın Iğdır ovasındaki köylülerin su sıkıntısı çektiklerini, bu barajın suyunun sırf karşı taraf halkı tarafından kullanıldığını ve onların tekeli altında olduğunu söylemiş ve bu meselenin acilen halledilmesini istemiştir.108 Kars Milletvekili Zihni Orhon da 24 Şubat tarihli Meclis görüşmelerinde Serdarabat barajı ve Iğdır ovasının sulanması meselesine değinmiş ve sorunun artık çözülmesi gerektiğini belirtmiştir.109 Baraj hakkında daha sonraki gelişmelere baktığımızda CHP döneminde Serdarabat Barajı hususunda Rusya tarafı ile bir mutabakata varılamadığını görüyoruz.110 Baraj inşaatının sürdüğü ve bittiği yıllarda Türkiye’nin içinde bulunduğu mali imkânsızlıklar Barajdan istifadenin önünü almıştı. Dünya harbinin bitimi sonrasında 108 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 8, C: 23, Toplantı: 4, TBMM Matbaası, Ankara, 1950, (06.01.1950), s. 52-54. 109 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 8, C: 24, Toplantı: 4, TBMM Basımevi, Ankara, 1950, s. 1164- 1165. 110 Cumhurbaşkanlığı Arşivi, Celâl Bayar Arşivi, Ebis No: 03001446, Belge No: 1-4-8, Fihrist: 1446v. 521 ise Türkiye ile Sovyet Rusya arasında devam eden siyasî sorunlar bu ödeme sorununu iyice kökleştirmiş ve CHP iktidarı döneminde mesele hâl yoluna konulamamıştır. 3.1.1.4. Doğu Vilayetlerinde Zirai Mücadele Tarımsal üretimin sorunlarından biri de haşeratla mücadeledir. Cumhuriyet Hükûmetleri, üreticinin başına belâ olan zararlı hayvanlara karşı mükellefiyet usulü ile mücadele başlatmıştı. Bu yıllarda özellikle çekirge ile mücadele edilecekti. Çekirgenin kaynağı ise genelde güney komşularımız olan Suriye ve Irak olmuştu. Bu konuda Ziraat Vekâleti tarafından yürütülen mücadele halkı bilgilendirmek amacıyla tebliğler şeklinde yayınlanmaktaydı. Örneğin Vekâlet, 10 Mayıs 1925 tarihinde yayınladığı tebliğ ile Diyarbekir’de otuz bin kilo çekirge sürfesi111 imha edildiği ve çekirge yoğunluğunun gerektirdiği nispette mücadeleye devam edileceğini bildirmişti.112 Yine Hâkimiyeti Milliye gazetesinin 17 Mayıs 1925 tarihli nüshasında; Ziraat Vekâletinin Güneydoğu vilayetlerinde çekirge salgınıyla mücadeleye şiddetle devam ettiği, Vekâletin şimdiye kadar mahalline 74 bin çinko levha gönderdiği, bunlardan Urfa civarında 24 kilometre uzunluğunda bir mânia kurulduğu bu sayede günde bir milyon kilodan fazla çekirge itlaf edilmekte olduğu belirtilmişti. Ancak bu alınan tedbirlere rağmen Suriye arazisinde fenni vasıtalar bulunmamasından dolayı mücadele lazım geldiği ölçüde yapılamıyordu.113 Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal, Meclisin yeni dönem, 1 Kasım 1925 tarihli açılış konuşmasında; ziraatın maruz kaldığı hastalıklar ve tahribatı izale için yeni usul zirai vasıtaların tesirlerinin görülmeye başlandığını ifade etmişti.114 Bu konudaki kararlılık çekirge zararlısının ortaya çıkmadan etkisini ortadan kaldırmak için Hükûmeti tedbirler almaya sevk etmişti. Çekirge mücadelesinde önemli bir yere sahip olan çinko levhaların yurtdışından pazarlıkla temin edilmesi bu tedbirlerden biriydi. 111 Kurtçuk. 112 Resmî Cerîde, 10.05.1925; Sayı: 101. 113 Hâkimiyet-i Milliye, 5 Mayıs 1925. 114 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: II, C. 19, İçtima: III, s. 9. 522 Hükûmet tarafından 23.11.1925’te Güneydoğu illerinde sürdürülmekte olan çekirgeli arazide meydana gelecek çekirge sürfeleri ile Suriye ve Irak’tan Güney ve Güneydoğu vilayetlerinde salgın haline gelmesi muhtemel çekirgelerin ekili dikili araziye hasar vermeden evvel itlaflarını temin eylemek üzere hududa civar mahallerde tesisi kararlaştırılan depolar için yirmi beş bin adet çinko levhanın İngiltere’den pazarlıkla satın alınması kabul edilmiştir.115 26 Mayıs 1926 tarihinde 858 numaralı Çekirge ile Mücadele Kanunu çıkarılmıştı. Bir süre sonra 1928 yılında, Gaziantep vilayetinin Kilis ve Adana vilayetinin Ceyhan ve havalisinde zuhur edip arpa ve buğday mahsulatına külli zarar veren süe (uryaster intergriceps) haşeresinin diğer vilayetleri de istila ile milli servetin heder olmaması ve mevcut olduğu mahallerde tamamen imhasını temin etmek için teşkil olunacak mücadelenin daha etkili ve faydalı olabilmesi hedefiyle Kanun’un bazı maddeleri değiştirilmişti. 9 Mayıs 1928 tarih ve 1235 numaralı Kanun ile bölge halkının mücadelede kamu görevlilerine yardım etme konusunda mecbur bırakılmasıyla daha etkili sonuçlar alınması hedeflenmişti.116 Bununla birlikte 12.08.1928’de çekirge ve süne haşerelerinin imhasına dair İktisat Vekâletince hazırlanan tüzük yürürlüğe girmişti.117 Mücadele sadece ülke dâhilinde yapılmıyordu. Komşu ülkelerle de irtibat halinde uluslararası mücadele yürütülmekteydi. Hükûmetçe 21.07.1926’da Mısır, Filistin, Ürdün, Irak ve Suriye Hükûmetleri arasında Şam’da toplanan İkinci Çekirge Konferansında tesisi kararlaştırılan "Beynelmilel Çekirge İstihbarat Müessesesi" hakkında tanzim edilmiş olan itilafname kabul edilmişti.118 1930 yılında yine ortaya çıkan çekirge haşeresi için vilayetlerin dikkatini bu sefer doğrudan Başvekil İsmet Paşa çekmişti. Paşa, 20.05.1930’da Van, Muş, Siirt, Hakkâri, Diyarbekir, Mardin, Elâziz vilayetleri ve Birinci Umumi Müfettişliğe 115 BCA 30 18 1 1/ 16 71 20; Lâzım olan malzemelerin pazarlık yoluyla temin edilmesine dair farklı tarihlerdeki örnekler için bkz. BCA 30 18 1 1/ 27 82 18; BCA 30 18 1 1/ 27 84 15. 116 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: III, C: 4, İçtima Senesi: I, s. 25-26; T.C. Resmî Gazete, 14 Mayıs 1928, Sayı: 888. 117 BCA 30 18 1 17/ 30 51 18. 118 BCA 30 18 1 1/ 20 45 8. 523 gönderdiği yazıda; Sudan çekirgesi istilasına karşı mücadelede vilayetlerin ciddi alaka göstererek İktisat Vekâletinin tertibatlarının tatbiki için gerekli gayret ve vasıtaların sarf edilmesini istemişti.119 Yine 1932 yılında Birinci Umumi Müfettişlik mıntıkasında Müfettişlikçe yürütülen zirai mücadele kapsamında vahşi hayvanlar ve çekirge mücadelesi için yoğun çaba sarf edilmişti.120 1933 yılında Kars vilayetinde fare istilasına maruz kalmış bütün kaza ve köylerinde Ziraat Vekâletinin yürüttüğü mücadele sayesinde tehlike %80 nispetinde azalmıştı.121 Çekirge mücadelesi için komşu devletlerle imzalanan itilafnamenin süresi üç yıldı. Bu itilafnameden elde edilen başarılı sonuçlar, itilafnamenin süresinin 3 Aralık 1934 tarihli Kanun’la üç yıl süre ile uzatılmasını sağlayacaktır. İstihbarat servisi sayesinde bir-iki yıl içinde birbiri ardı sıra Gaziantep, Urfa, Diyarbekir ve Siirt vilayetleri, 1934 yılında da Mardin vilayeti çekirge belâsından kurtulmuştu. Bu iş için her yıl bütçeden ayrılan 50- 60 bin liralık bir masraf onda bir nispetine inmişti.122 Cumhuriyet'in on beşinci yılında 1923’ten beri yürütülen zirai mücadele sayesinde 1938 yılına kadar 742.328 domuz ve 2.997.422 zararlı hayvan itlâf edilmiştir. Ekinlere zarar veren tarla fareleriyle mücadele neticesinde 2.835.178 hektar arazi farelerden temizlenmişti. Buğday hastalıklarından sürmeye (Tilletia spp.) karşı 195.004 ton tohumluk ilaçlanarak hastalıksız tohum ekimi mümkün olmuştu. Güney vilayetleri ekinlerinin en büyük düşmanı olan süne haşeresine123 karşı 719.748 kilo haşere imha edilmişti. Zeytin sineği ve güvesine karşı 4.328.195 ağaç, 119 BCA 30 10 0 0/ 185 277 10. 120 1932 yılı Birinci Umumi Müfettişlik bölgesi vilayetlerindeki vahşi hayvan ve haşerat mücadelesi için vilayet vilayet rakamlar için bkz. BCA 30 10 0 0/69 457 15 lef 3-5. 121 BCA 490 1 0 0/ 502 2016 2. 122 T.C. Resmî Gazete, 31.12.1934, Sayı: 2894; TBMM Zabıt Ceridesi Devre: IV, C: 25, İçtima: 4, TBMM Matbaası, Ankara, 1935, s. 298. 123 Yaklaşık 1 cm. boyunda bir böcek türüdür. 524 elma iç kurduna karşı 2.477.583 ağaç ilaçlanmıştır. Bağ sahalarında görülen hastalık ve haşerelere karşı 16.136 hektar saha ilaçlanmıştı. Çekirge mücadelesi kapsamında 340.938.520 kilo sürfe öldürülmüştü. Tütün hastalıklarına karşı da 290.750 hektar sahada mücadele yapılmıştı.124 1945 yılında Suriye’den Urfa vilayetine yine bir çekirge akını olmuştu. Urfa valiliği gerek merkezde gerekse ilçelerde çekirge tahribatının önüne geçmek için gerekli tertibatı acilen alarak kısa zamanda başarılı sonuç almıştı. Bu akını bertaraf etmek için askerlerden de yararlanılmıştı.125 Bu çekirge haşeresine karşı yine dış ilişkiler kapsamında komşu devletlerle ilişkiler sıkı tutulmaya çalışılmıştı. Bu bağlamda süne ve çekirgelerden korunma amacıyla Şam’da 16.11.1946'da toplanan Uluslararası Kongre’ye katılım sağlanmıştı.126 3.1.1.5. Doğu Vilayetlerinde Tarımda Yaşanan Nakliye Sorunları Doğu vilayetlerinin tarımsal faaliyetlerindeki en büyük sıkıntıları arasında; üretilen ürünlerin dış pazarlara sunulamaması da vardı. Ulaşım ve nakliye imkânlarının yetersizliği bu durumun sebepleriydi. Hâl böyle olsa da Cumhuriyet Hükûmetleri bu sorunu aşmak için çözümler üretmeye çalışmıştı. Birinci Umumi Müfettiş İbrahim Tali Bey, Diyarbekir ve havalisinde fazla olup nakliye ücretinin fazlalığı dolayısıyla maliyet fiyatını koruyamadığından Mersin ve Adana’ya ihraç edilemeyen buğdayların elde kalarak çürümesine meydan vermemek için şimendifer nakliye ücretlerinin düşürülmesi yönünde Adana-Nusaybin demiryolu idaresinden 1930 yılında istekte bulunmuştu. İdareye yapılan başvuru ilk başta olumsuz değerlendirilmiş ise de tekrar yapılan başvuru sonrasında İdare, 124 On Beşinci Yıl Kitabı, s. 447-448. 125 BCA 30 10 0 0/ 185 277 18. 126 BCA 30 18 1 27 112 67 7. 525 indirimli bir tarifenin süratle tanzimi ve tatbiki için Paris’te bulunan merkez idaresine müracaat ederek izin talep etmişti.127 Bölgede özellikle demiryolu ağının gelişimiyle birlikte bölgede bir takım ticari teşekküllerin oluşumu sağlanmıştır. Elâziz’in demiryolu ile ticari merkezlere bağlanması vilayetin ticari vaziyetini arttırmış ve burada 20.10.1936’da bir ticaret ve zahire borsası kurulmuştu.128 Üçüncü Umumi Müfettiş Tahsin Uzer 13.08.1937 tarihinde, Erzurum, Kars ve Ağrı’da 1937 yılında buğdayın bol olduğu ve bu buğdayın Trabzon’a ve diğer şehirlere naklinde devlet demiryolları kamyonlarının istediği fiyattan daha düşük bir fiyatla nakli yönünde Başvekâletten istekte bulunmuştur. Başvekil yerine müsteşar 28.09.1937’de verdiği cevapta; bölgeden transit yolu otobüs ve kamyon servisinin eşya nakil tarifesinin esasen %40 indirimli olduğu ve daha fazla indirime gidilemeyeceğini Nafıa Vekâletinin 25.09.1937 tarihli yazısına atfen bildirmiştir.129 Üçüncü Umumi Müfettiş Tahsin Uzer de İbrahim Tali gibi 12.10.1937 tarihli Başvekâlete yazdığı yazıda; Müfettişlik bölgesi buğdaylarının diğer bölgelere nakledilerek bölge halkının menfaatini düşünüyordu. Başvekâlet, sorunu çözmek maksadıyla Nafıa Vekâleti ve Milli Müdafaa Vekâletine 16.10.1937’de yazı yazmıştı. Buna göre mahsulün tüketim merkezleri ve ordu için satın alınarak vaziyetin kurtarılması istenmişti.130 3.1.2. Hayvancılık Politikası, Sorunlar ve Çözüm Yolları Cumhuriyet kurulduktan sonra hayvancılık sektöründe öncelikle ülke ihtiyacını karşılayıp ardından canlı hayvan ve hayvansal ürünleri birer ihraç metaı hâline getirerek ülkenin gelişimine katkı sunmak bu yılların temel mantığıydı. 127 BCA 30 10 0 0/ 152 76 6 lef 1. 128 BCA 30 18 1 2/ 69 83 7. 129 BCA 30 10 0 0/ 154 87 10. 130 BCA 30 10 0 0/ 81 531 113; Tuğba Belenli, Türklerde Sosyal Devlet ve Türkiye Cumhuriyeti Devleti'nde Uygulanan Sosyal Politikalar (1938'e kadar), Atam Yay., Ankara, 2017, s. 79-80. 526 Hayvancılık anlamında belirlenen politika iki yönlü olacaktı. Bunlardan birincisi, sayısı 20’yi aşan ve büyük felaketlere yol açan hayvan hastalıkları ile mücadele etmekti. İkincisi de var olan mevcut hayvan varlığını ıslah ederek bunlardan daha çok verim almaktı. Ancak Cumhuriyet Türkiye’sinin hayvancılık hususunda belirlediği bu iki yönlü politikada 27 yıllık CHP iktidarı boyunca birtakım faaliyetler icra edilmiş olsa da iktidarının son yılında yine CHP’nin hayvancılık politikasındaki cümlesi aynı olmuştu. Yani 1949 yılında da Hükûmetin ülkede özellikle ülkenin hayvan deposu olarak bilinen Doğu vilayetlerinde hedef; hayvan hastalıkları ile mücadele ve ıslah faaliyeti idi. Cumhuriyet ile belirlenmiş olan bu politika doğrultusunda 16 Haziran 1926 tarih ve 904 numaralı "Islah-ı Hayvanat Kanunu", 131 16.07.1931 tarih ve 1839 sayılı "Hayvanlar Vergisi Kanunu" 132 gibi ilk yıllarda kanun, tüzük gibi birçok mevzuat düzenlemesi yapılacaktı. Hayvan cinslerinin ıslah edilerek bunlardan daha çok istifade etmek için tüm ülke genelinde hemen ilk yıllardan itibaren damızlık yetiştirme müesseseleri ve aygır depoları kurulmuştur. Hayvanlarının ıslahı için ilk defa 1924 senesinde Karacabey harası kurulmuştu. Bundan sonra 1929 ve 1934 senelerinde Sultansuyu, Çukurova, Çifteler, Konya haraları açılarak bu sayı 1938’e gelindiğinde 5’e çıkarılmıştı.133 Hayvan ıslahı için ilk işlerden biri de halkın elinde bulunan kısrakları iyi vasıflara sahip aygırlarla aşılamaktı. Bu amaçla daha çok mahsul ve gıda almak için kurulan teşekküllerden biri de aygır depolarıdır. Osmanlı devrinde memlekette sadece bir aygır deposu varken 1938’de bu sayı altıya çıkarılmıştı. Bu depolardaki aygır mevcudu 16’dan 450’ye çıkarılmıştır. Bundan başka ayrıca 39 vilayetteki aygır deposunda da at ve merkep 131 Resmî Cerîde, 29.06.1926, Sayı: 407. 132 T.C. Resmî Gazete, 15.07.1931, Sayı: 1849 ve 29.07.1931, Sayı: 1859. 133 On Beşinci Yıl Kitabı, s. 456. 527 aygırı olmak üzere 400 baş damızlık aygır bulunmaktaydı.134 Doğu vilayetlerinden Erzurum Ilıca’da da 1931’de aygır deposu kurulmuştu.135 1927 zirai sayımına göre ülke dokuz mıntıkaya ayrılmıştı. Bu bölgelerden Afyon, Aksaray, Konya, Kayseri ve Niğde vilayetlerinden oluşan dokuzuncu mıntıkada her aileye ortalama olarak isabet eden çiftlik hayvanı sayısı 21,95 ile ilk sırada yer almıştı. Urfa, Bitlis, Hakkâri, Diyarbekir, Siirt, Mardin ve Van vilayetlerinden oluşan altıncı mıntıkada her aileye ortalama olarak isabet eden çiftlik hayvanı sayısı 20,02 ile ülkedeki en yüksek ikinci sırada yer almıştır.136 Yine aynı sayımın vilayet itibarıyla çift ve çiftlik hayvanlarının sayılarına bakıldığında Doğu ve Güneydoğu vilayetlerindeki hayvan sayısı diğer vilayetlerden fazlaydı.137 Doğu ve Güneydoğu Anadolu vilayetlerinde halkın daha çok hayvancılık yapmasının sebepleri çeşitliydi. Öncelikle bölgenin özellikle Erzurum-Kars yöresinin aldığı yaz yağışlarından dolayı geniş otlak ve meralara sahip olması hayvancılık için bulunmaz nimetti. Coğrafyanın tarıma ya da başka işlere çok fazla imkân sunmaması ve de eskiden beri süregelen geleneksel hayvan yetiştiriciliği bölgeyi hayvan varlığı bakımından diğer bölgelere kıyasla zengin kılmaktaydı. Hâl böyle olunca ülkede hayvan ıslahı hususunda yürütülecek olan çalışmalar daha çok Doğu vilayetlerinde olacaktır. Hayvan ıslahı çalışmalarına ilk kez 1925 yılında başlanmıştı. Doğu ve Orta Anadolu’daki hayvanların ıslahı için pek müstesna hayvanlara sahip olan Kars ve Ardahan’daki Göle ve Çıldır boğalarından satın almak için Hükûmetçe elli dokuz bin lira ayrılmıştı. Bu hayvanların pazarlık suretiyle satın alınmasına 08.06.1925’te karar verilmişti.138 Bu kararname hayvan ıslahı işinin bir Hükûmet politikası olarak ele alındığı göstermekteydi. 1928 yılında İktisat Vekâleti Müsteşarı İhsan Abidin Bey, yayınlamış olduğu "Anadolu Ziraat ve Yetiştirme Vaziyeti" adlı eserinin birinci cildinde Doğu Anadolu’da 134 A.e., s. 456. 135 BCA 30 10 0 0/ 65 433 1. 136 İstatistik Yıllığı, C: 3, s. 165. 137 A.e., s. 178-181. 138 2052 nolu Kararname; BCA 30 18 1 1/ 14 36 1. 528 hayvancılığın geliştirilmesi için önerilerde bulunmuştu. Bunlardan bazıları; hayvan ırklarının ıslahı, modern mezbahaneler, ulaşım imkânlarının geliştirilmesi ve hayvan ihracatıydı. Eğer bu meseleler halledilebilirse Doğu Anadolu için fevkalade ehemmiyetli bir iktisadi iş yapılmış olacaktı. Ancak bu öneriler o yıllarda tam anlamıyla hayata geçirilemeyecektir.139 1932 yılında Birinci Umumi Müfettiş İbrahim Tali, Başvekil İsmet Paşa’ya yazdığı 21 Haziran tarihli yazıda; Müfettişlik bölgesinde hayvancılığın geliştirilmesi için mıntıkada hayvan ıslah işleri ile meşgul olmak üzere Diyarbekir’de bir uzman heyetin bulundurulmasını isterken aynı zamanda Diyarbekir’de Ziraat Vekâletince açılması kararlaştırılan inekhanenin bir an önce açılmasını istemişti.140 1936 yılı Doğu gezisinde İktisat Vekili Celâl Bayar, Kars ve hinterlandını hayvan ıslahı ve çoğaltılmasında Türkiye’deki en müsait yer olarak görmüştü. Buralarda Malakan hayvanlarına önem vermek, hara ve tay depolarının meydana getirilmesi Bayar’ın önerileri arasında yer almıştı.141 Hayvan ıslahı için Kars’ta bir teşkilat kurmanın ilk adımları 1936 yılında atılmıştı. Kars vilayeti Doğu'daki hayvanların ıslahı için mera ve çayırları itibarıyla damızlık yetiştirme ve büyütme istasyonları tesisine en müsait yer olarak görülmüştü. Kars’ın Göle kazasına bağlı hazineye ait Şerefiye köyü ile Kars Merkez kazası Cılavuz mevkiinin Akpınar ve İsa çayırında inekhane, tay çiftliği ve boğa büyütme istasyonları tesis edilmek üzere 904 sayılı Islâh-ı Hayvanat Kanunu’nun 5. maddesine göre Ziraat Vekâletine tahsisi 15.09.1936’da uygun görülmüştü.142 1938 yılında Kars’ın Göle kazasında başlayan inekhane inşaatına ait ihalenin muamelesinin eksik olmasından dolayı mukavelesinin feshi lazım gelmekte ise de inşasının hayli ilerlemiş olması ve Kars ve civarında hayvan yetiştiriciliğinin 139 Zafer Toprak, "Erzurum Yöresinde Besicilik ve Cumhuriyet'in İlk Yıllarında Besiciliği Geliştirme Projesi", 23 Temmuz Erzurum Kongresi ve Kurtuluştan Günümüze Erzurum 1. Uluslar Arası Sempozyumu (23-25 Temmuz 2002- Erzurum), Haz.: Yavuz Aslan, Salim Gökçen, Atam Yay., Ankara, s. 638-642. 140 BCA 30 10 0 0/ 69 457 2. 141 Bayar, Şark Raporu s. 83. 142 BCA 30 18 1 2/ 68 75 17. 529 ehemmiyeti hasebiyle ihalenin geçerli sayılması 25.05.1938’de Hükûmetçe kabul edilmişti.143 Üçüncü Umumi Müfettiş Tahsin Uzer de Doğu'da at, sığır ve koyun soylarının ıslahı ve çoğaltılmasını istiyordu. Bunun için 07.10.1936’da doğrudan Başvekil İsmet İnönü’ye bir rapor hazırlamıştı. 144 Dördüncü Umumi Müfettişlik de bölgesindeki hayvanların ıslah edilmesi için çaba sarf etmişti. 18-25 Temmuz 1947 tarihleri arasında bölgenin çeşitli meselelerini görüşmek için toplanan Dördüncü Genel Müfettişlik bölge valileri toplantısında illerde mevcut olan damızlık miktarlarının arttırılması ve bölgeye şamil ve ortak bir merkep aygırı deposu kurulmasına karar verilmişti. Bu aygır deposu için belirlenen yer Tunceli’nin merkezi olan Kalan idi. Yine bu toplantıda hayvan cinslerinin ıslahı ve çoğaltılması bakımından illerin sergiler açması ve yarışlar tertip etmek maksadıyla özel idareler bütçelerine gerekli ödenekleri koymaları da kararlaştırılmıştı.145 Bundan başka 11.02.1948’de Siirt ili Beşiri ilçesinde bulunan Gündikidiyar köyündeki Hazineye ait arazinin aygır deposu yapılmasına karar verilmişti.146 Hükûmet, Doğu’da sadece hayvan cinslerini ıslah ederek üretimi arttırmayı düşünmüyordu. Bölgenin mera potansiyelinden halkın daha çok faydalanmasını da arzuluyordu. Aynı zamanda halka öğretilecek olan bir takım ilmi yöntemlerle hayvanlardan daha çok ürün almak istenmişti. Hükûmet, Doğu’da yaygın olan mera hayvancılığını sadece bölgede sosyal anlamda yaygın olan ağalık düzenindeki bir nevi ayrıcalıklı bazı kişilerin değil aynı zamanda halkın genelinin ihtiyacına sunmaya çalışmıştı. Bu maksatla Hükûmet 30.01.1929’da Kars ve Çıldır civarında Ruslar zamanında halka kiralanan 42 yaylanın 143 BCA 30 18 1 2/ 83 45 14. 144 BCA 30 10 0 0/ 71 465 5. 145 Doğu Anadolu'da Cumhuriyet, s. 92-97. 146 BCA 30 18 1 2/ 115 92 18. 530 yarısının köylü zararına başka kimselere kiralanmaması için yedi sene müddet ve pazarlıkla doğrudan doğruya muhtaç köylülere kiralanmasını kararlaştırmıştı.147 Hükûmet, güvenlik kaygılarıyla yabancıların Fırat’ın Doğusuna geçmek için izin almaları uygulamasının Doğu hayvancılığına zarar vermesini istemiyordu. Bu bağlamda Dâhiliye Vekili Şükrü Kaya’dan 4 Ağustos 1938 tarihinde Başvekâlete gönderilen yazıda bu tarihlerde Hakkâri ve Van vilayetlerine gelen Iraklı tüccarların bölgeye girmesine müsaade edildiği bildirilmişti. Bu tarihten sonra da bu gibi durumlarda izin verileceği yazılmıştı.148 Hükûmet, hayvancılık için ülke dâhilinde de yasak bölgeye girişler hususunda müsamahakâr bir tutum içerisinde olmuştu. Genelkurmay Başkanlığı’ndan 28 Şubat 1940 tarihinde alınan olur doğrultusunda ot sıkıntısı çeken üreticilerin Ağrı yasak bölgesine girmesine geçici olarak izin vermişti.149 İhtiyacın karşılanmasıyla izin süresi 31.05.1940 tarihinde sonlandırılmıştı.150 Bölgede dönemsel olarak ot sıkıntısı yaşanmaktaydı. Doğu vilayetlerinin önemli bir kısmının yüksek olması buralarda yaşanan mevsim üzerinde etkili olmaktaydı. Özellikle Kuzeydoğu vilayetlerinde kışın uzun sürmesi ya da yağışların istenilen mevsimde yağmaması dönem dönem hayvanların ot sıkıntısı yaşamasına sebep olmuştur. İşte bu tür sıkıntılarda Hükûmetler bölge halkının ihtiyaçlarını karşılamaya çalışmıştı. 1933 yılında kış mevsiminin uzun sürmesi bölge üreticilerinin ellerindeki otun tükenmesine ardından da hayvan telefatına yol açmıştı. Bu telefat sadece Muş vilayetinde Nisan ayında %25 civarında idi.151 Bu sıkıntının baş göstermesiyle Birinci Umumi Müfettişlik, hemen harekete geçmiş ve civar vilayet ve kazalarla irtibat kurarak nerede yemlik varsa sahiplerinin ellerinden rızası ile kurulacak şirketler 147 BCA 30 18 1 27 1 14 11. 148 BCA 30 10 0 0/ 259 747 10; Bu konuda benzer bir uygulama, Suriye uyruklu Ahmet Tahan ve Arif Doğmuş'un Filistin'e sevkedilmek üzere koyun temini için Erzurum ve Kars'a girmeleri hususunda 06.11.1940 tarihli Hükûmet izni için bkz. BCA 30 18 1 2/ 93 102 14. 149 BCA 30 18 1 2/ 90 17 19. 150 BCA 30 18 1 2/ 91 53 4. 151 BCA 30 10 0 0/121 860 3. 531 tarafından alınması ve ihtiyaç sahiplerine ulaştırılmasını sağlamıştı. Bu konudaki icraatlar da Müfettişlik tarafından gün gün Dâhiliye Vekâletine rapor edilmişti.152 Hükûmet, bölgedeki hayvancılık sektöründen daha çok verim almak için bölge halkının eğitilmesini de önemsemişti. 1930 yılı Kars vilayeti CHF Kongresinden Fırka yönetimine Kars’ta bir sütçülük mektebi açılması yönünde giden talep,153 21 Nisan 1931 tarihinde Fırka yönetimince olumlu karşılanmıştı. Bu mektebin kurulmasına İktisat Vekâleti de yardım edecekti.154 1932 yılında Birinci Umumi Müfettiş İbrahim Tali Bey, Başvekil İsmet Paşa’ya yazdığı 21 Haziran tarihli yazıda Müfettişlik bölgesinde üretilen sütün peynir, yağ vs. şeklinde değerlendirilip diğer yerlere ihraç edilebilmesi için bu konuda halkın bilgilendirilmesi maksadıyla seyyar peynirci ve ustabaşılarının istihdamını istemişti.155 Bu isteğe olumlu ya da olumsuz bir cevap verildiği belgelerden takip edilememiştir. Ancak bölgede görev yapan en üst düzey mülkî amirin işe bu denli sarılması önemliydi. Dördüncü Umumi Müfettişlik de Doğu vilayetlerinde bu yıllarda yaygın olan konargöçer yaşantıya sahip aşiretlerin hayvansal üretimlerinin fennî usullerle yapılmasını bu sayede millî servetin heder olup gitmesini engellemeye çalışmıştı. Dördüncü Umumi Müfettişliğin 21 Temmuz 1947 tarihli bölge valileri toplantısında; kışı güneyde Viranşehir’de, yazı Bingöl yaylalarında geçiren ve hayvan sürüsü 200.000’den fazla olan Beritanlı aşiretiyle Tunceli Çemişgezek, Pertek ve Munzur ilçelerinde yaz ve kışı geçiren Şavak aşiretinin sahip olduğu 100.000’den fazla koyun sürüsünün ürünlerini, milli serveti heder olmaktan kurtarmak adına daha fenni şekilde randımanı artırarak tüketilir hale getirmek için bu konuda ciddiyetle durulması, Bingöl ve Munzur yaylalarında birer üretim tecrübe istasyonu kurulması kararlaştırılmıştı. Bu hayvan sürülerinin kullandığı ağılların da sürekli takibinin yapılması ve standartlara uygun olarak kullanılması takip edilecekti. Ayrıca hayvanların kış 152 BCA 30 10 0 0/ 121 860 1; BCA 30 10 0 0/ 121 860 2. 153 Kars Vilayeti İdare Heyeti Reisliğinden CHF Umumi Katipliğine gönderilen 23.02.1931 tarihli rapor için bkz. BCA 490 1 0 0/ 495 1993 1 lef 44. 154 BCA 490 1 0 0/ 500 2008 1 lef 84. 155 BCA 30 10 0 0/ 69 457 2. 532 mevsiminde beslenmesi için hayvan yem nebatını yetiştirme alışkanlığı olmayan bölge halkına da 1948 yılından itibaren özel idarelerin bütçelerine koyacakları yeter miktardaki ödeneklerle hayvan yemi tohumları satın alarak bunları teşvik mahiyetinde dağıtıp nezaret altında köylüye öğretilmesi kararlaştırılmıştı.156 Doğu'daki hayvancılığı geliştirme yöntemlerinden biri de bölgedeki üreticilerden devletin ihtiyacı olan ürünlerinin satın alınmasıydı. Bu maksada yönelik ilk öneri 27.02.1924 tarihinde Ardahan Mebusu Talat Bey’den gelmişti. Talat Bey, Mecliste Ardahan’ın bir hayvan deposu olduğu ancak yol olmadığı için hayvanlarını satamadıklarını, Hükûmetin çift hayvanı tedarik edeceği zaman Romanya’dan değil Ardahan’dan hayvan satın almasını istemişti.157 Bu isteğe bir karşılık verilip verilmediği bilinmemekle beraber sonraki yıllarda bu tarz isteklerin olumlu yönde karşılandığı bilinmektedir. Hükûmet 11 Ağustos 1927’de, bu yıl Van vilayeti dâhilinde kurulan hudut taburlarıyla Doğu’da mevcut seyyar jandarma alaylarının eksik olan nakliye vasıtalarının tamamlanması için satın alınmasına lüzum görülen hayvanlardan 400 baş hayvanın Diyarbekir’den, 54 başın Adana’dan, 113 baş hayvanın da Sivas’tan pazarlık usulü ile satın alınmasına onay vermişti.158 Üçüncü Umumi Müfettiş Tahsin Uzer, 7 Ekim 1936’da doğrudan Başvekil İsmet İnönü’ye yazdığı raporda; Doğu’da hayvancılığın gelişimi için İstanbul piyasasında Doğu illeri celeplerinin himaye edilmesini istemişti. Ayrıca üreticinin elinden ürünü doğrudan devlet olarak alıp destek olmak da önerilmişti. Uzer, ordunun ihtiyacına mahsus bir et konserve fabrikasının kurulmasını istemekteydi. Uzer’in bu fikrine Genelkurmay Başkanı Fevzi Çakmak da destek vermekteydi. Uzer, Genelkurmay Başkanı’nın Göle kazasında kurulan Şeref Sığır Damızlıkhanesini gezdiği sırada askeri fabrikaların ihtiyacı olan köselenin ta Amerika’dan getirilmesi 156 Doğu Anadolu'da Cumhuriyet, s. 92-97. 157 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 2, C: 6, İçtima Senesi: 1, TBMM Matbaası, Ankara, 1968, s. 423- 427. 158 5489 sayılı Kararname; BCA 30 18 1 1/ 25 45 20. 533 yerine bu suretle ihtiyacın içeriden karşılanmasının muvafık olacağı ve Müdafaai Milliye Vekâletince gerekli fedakârlığın yapılacağını söylediğini aktarmıştı.159 Devlet’in üreticiden ürünlerini satın alması desteğinin yanı sıra bölge üreticisinin örgütlenip kooperatifler, şirketler kurarak kendilerinin bir şeyler yapması Hükûmetlerin daha çok tercih ettiği şeydi. 1932 yılında Beyazıt Milletvekilleri Halit ve İhsan Beyler hayvancılık için bir birlik tesis edilmesini istemişlerdi.160 Bu istek doğrultusunda 29.09.1936 tarihinde Hükûmetçe Mersin ve Kars mıntıkalarında hayvan ticaretini geliştirmek için birer hayvan borsasının kurulması kabul edilmiştir.161 İktisat Vekili Celâl Bayar 1936 yılındaki Doğu gezisinde bölgedeki hayvancılığı bizzat gözlemlemiş buradaki hayvancılığın daha da geliştirilmesi için yazmış olduğu raporunda bazı önerilerde bulunmuştu. Vekil Celâl Bayar’a göre 1935 yılında Rusya’dan Doğu mıntıkasına 1.516.559 lira değerinde muhtelif ürünler ihraç edilmişti. Doğu’dan ise Rusya’ya canlı hayvan, yün, pamuk gibi ihraç edilen ürünlerin bedeli 1.850.580 liraydı. Rusya’ya toplam ihracatın 4.149.784 lira olduğunu düşünülecek olursa bu rakam kayda değer bir rakamdı. Vekil Bayar, Sovyet Rusya’nın bu hayvanların alıcısı olduğu ancak istismarcı ve tekel olmasından dolayı diğer bölgelere nazaran bu bölge hayvanlarının daha ucuz bir bedelle elden çıkarıldığını görmüştü. Bayar, Sovyet tekelini kırmak için Meclisten geçen 3018 numaralı Kanun’un 7. maddesiyle Hükûmetin, lüzum gördüğü mıntıkalarda belli malların ihracıyla meşgul ruhsatnameli tacirlerin birlikler kurmalarını emretmeye dair salahiyet elde ettiğini, bu salahiyete sahip olarak Doğu’da "kamu hizmeti" kavramına dayanacak bir teşekkül meydana getirmeyi teklif etmişti. 159 BCA 30 10 0 0/ 71 465 5. 160 BCA 490 1 0 0/ 724 479 1 lef 162. 161 Kararname No: 2 /5378; T.C. Resmî Gazete, 12.11.1936, Sayı: 3457. 534 Vekil Celâl Bayar’ın kurmayı planladığı bu şirkete mıntıka ihracatçıları da girebilecekti. Şirketin esas gayesi sadece Doğu değil, Doğu ve Güney memleketleriyle, Rusya, İran, Irak, Suriye ve hatta Mersin limanından yapılacak hayvan ve hayvan maddelerinin de ticaretini tanzim etmekti. Vekil Celâl Bayar, Doğu illerinin kalkınması için çok önemli gördüğü hayvancılık işinde sadece canlı hayvan ihracı değil tüm hayvansal ürünler için de önerilerde bulunmuştur. Bayar, iç ve dış pazarlarda hayvan ürünlerinin daha fazla tüketilebilmesi için et kombinaları tesisini Doğu illerinin kalkınması programının başında görmekteydi.162 Bayar, raporundaki öneriler doğrultusunda Doğu’daki hayvan ticaretindeki iktisadi güçlükleri düzeltmek maksadıyla Hükûmete 04.03.1937’de Doğu ve Güney vilayetlerinde "şimdilik yalnız koyun ve sığır hayvanları ihracı işleri ile meşgul olmak üzere" tacir birliklerinin kurulabilmesi maksadıyla İktisat Vekâletine yetki verilmesini kabul ettirmişti.163 Birliğin kuruluşu muhitte kısa zamanda üretici açısından faydalı sonuçlar doğurmuştu. 1936 yılında öküz etinin kilosu 7,63; koyun etinin kilosu 9,76; inek etinin kilosu 6,10 kuruştan satılırken 1937 yılında öküz etinin kilosu 9; koyun etinin kilosu 11 ve inek etinin kilosu da 7 kuruştan Sovyetlerle akdedilen mukavelelerle satılmaya başlanmıştı. Artış öküz etinde yüzde 18,50; koyun etinde 13,75; inek etinde de yüzde 15 oranında olmuştu.164 Kurulan "Doğu ve Güney Vilayetleri Mıntıkası Canlı Hayvan İhracatçıları Birliği Türk Anonim Şirketi"nin faaliyet sahası Birinci, Üçüncü ve Dördüncü Umumi Müfettişlikler ile Gaziantep ve İçel vilayetlerine şamildi. Ancak bu görev sahası 1940 yılında değişecekti. Şirketin bu tarihten itibaren faaliyet sahasının yalnız Doğu vilayetlerinden Kars, Erzurum, Çoruh, Rize, Trabzon, Gümüşhane, Erzincan ve Ağrı vilayetlerine hasredilmesi, Güney vilayetleri için ise merkezi Mersin’de olmak ve 162 Bayar, Şark Raporu, s. 71-83. 163 Kararname No: 6107; BCA 30 18 1 2/ 72 16 13. 164 Doğu Cumhuriyetin 15'inci Yılında, Üçüncü Umumi Müfettişlik Neşriyatından: Sayı: 1, 1938; Cumhuriyetin XV. Yılında Türkiye, s. 1746. 535 faaliyet sahası İçel, Niğde, Seyhan, Maraş, Hatay, Gaziantep, Urfa, Malatya, Elâzığ, Tunceli, Diyarbakır, Siirt, Hakkâri, Bitlis, Muş ve Van vilayetlerinde "Cenup Vilayetleri Canlı Hayvan İhracatçıları Birliği"nin kurulmasına Hükûmet 19.03.1940’ta karar vermişti.165 II. Dünya Harbi yıllarında ülkenin canlı hayvan ihracında bir düşme yaşanmıştı. 1939 yılında dışarıya ihraç edilen hayvan sayısı 317.061 baş iken 1940 yılında 183.943 başa düşmüştür.166 Bu sayı 1941 yılında 70.683’e; 1942 yılında 0’a; 1943 yılında 397’ye; 1944’te 39’a; 1945’te ise 30.551’e düşecekti. Hayvan ihracatı tekrardan savaşın bitimiyle beraber 1945 yılı ortasında artmaya başlamış ve 1946 yılında 463.381 baş olmuştu. 167 İşte bu Harp yıllarından 1941 yılında, zaten hayvan ihracına sınırlamanın getirildiği bu yıllarda Doğu’da hayvan üreticilerini bir de kuraklık vurmuştu. Gümrük ve İnhisarlar Vekilinin yaptığı Doğu seyahati sırasında Erzurum, Kars ve Ağrı’daki kuraklık nedeniyle hayvanların ya Hükûmetçe satın alınması ya da dışarıya ihraç edilmesi yönündeki istek, Ziraat Vekâletince değerlendirilmişti. Vekâlet, 23.08.1941’de Başvekâlete gönderdiği yazıda; memleket ve ordu ihtiyacını sekteye uğratmayacak şekilde yabancı memleketlere hayvan ihracının yerinde bir tedbir olacağını bildirmişti.168 Yukarıda da belirttiğimiz gibi Hükûmet, Harp yıllarında hayvana ihtiyaç olur kaygısıyla sınırlandırmalar getirmiş olmasına rağmen bahsi geçen bu üç vilayet halkının ihtiyaçlarının karşılanması yoluna gitmişti. Hayvan ürünlerin iç ve dış pazarlarda daha fazla tüketilebilmesi için İktisat Vekili Celâl Bayar’ın 1936 yılında önerdiği et kombinalarının kurulması çalışmaları CHP Hükûmetlerinin son yıllarında hayat bulmaya başlamıştı. 165 BCA 30 18 1 2/ 90 26 13. 166 Hayvanlar İstatistiği 1940, DİE, Hüsnütabiat Basımevi, 1942, s. XII. 167 Hayvanlar ve Hayvan Ürünleri İstatistiği 1945-1950, DİE, Ankara, 1952, s. 16. 168 BCA 30 10 0 0/ 184 268 4. 536 Meclisin 12.11.1948 tarihli görüşmelerinde Erzurum Milletvekili Vehbi Kocagüney, Hükûmetin et kombinaları yapmak için Danimarka ve Almanya’dan mühendisler getirdiğini söyleyerek bu iş üzerinde önemle durularak özellikle bir an evvel Erzurum’da et kombinasının kurulmasını istemişti.169 Meclisin 20.01.1950 tarihli görüşmelerinde de kurulması planlanan et kombinaları hakkında CHP Elâzığ Milletvekili Fahri Karakaya, Ticaret Bakanı Vedat Dicleli’den bilgi istemişti. Bakanın açıklamaları hayvancılık konusunda CHP iktidarının bizzat kendi bakanlarından birisi tarafından değerlendirilmesi şeklinde düşünülebilir. Bakan Dicleli’ye göre et mevzuu önceki Bakan Cemil Said Barlas tarafından ele alınmıştı. Amerika’dan getirilen bir firmaya, Türk mütehassıslarının da katılımıyla bir proje hazırlattırılmıştı. Vekâlet, bu projeyi tamamıyla tatbik edecekti. Bakana göre et sanayii rasyonel bir şekilde ele alınmamıştı. Bundan dolayı millî servetinin yıllık kaybı 100 milyon lirayı bulmaktaydı. Yalnız Erzurum ve civarı illerden İstanbul ve sair tüketim merkezlerine gönderilen hayvanlardaki kilo kaybı, ulaştırma vasıtaları ve nakil masrafları ile etin yanında tali maddelerin değerlendirilememesi yüzünden yılda 25 milyon lira kaybedilmekteydi. Kabul edilen proje Avrupa İktisadi İş Birliği tarafından finanse edilecekti. Bu desteğin yanı sıra iç kaynaklarla da proje desteklenecekti. Proje sayesinde hayvanın yenen ve yenmeyen diğer maddelerinden de yararlanılacak bunlar kıymetlendirilecekti. Et için memlekette Erzurum, İstanbul, Trabzon, Konya, Samsun, Ankara, Elâzığ, İzmir ve Seyhan’da et kombinaları vücuda getirilecekti. Ayrıca Malatya’da bir buzlama deposu, Zonguldak ve İskenderun’da soğuk hava depoları yapılacaktı. Bunun küçük bir nüvesi ülke imkânları ve Amerikalıların nezareti ile Erzurum’da yapılmaktaydı. Bunun mart ayı içinde inşası bitecekti. Projedeki Erzurum 169 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 8, C: 13, Toplantı: 3, s. 86-93. 537 Et Kombinası öncelikle ele alınmıştı. 1950’de Konya, Ankara ve İstanbul’da da yeni tesisler yapılacak ve üç yıllık programla diğer tesisler de tamamlanacaktı.170 Hükûmetler Doğu vilayetlerinde hayvancılığı geliştirmek için bir takım politika ya da tedbirler içerisinde olurken hayvancılığı olumsuz etkileyen bazı hususlar da yok değildi. Bunlar bölge halkının türlü sebeplerle ödemekte zorlandığı vergi ve tuz meselesiydi. Bölgedeki hayvancılığın en büyük problemlerinden biri hayvanlar üzerinden alınan sayım vergisinin yüksekliğiydi. Üretici üzerinde çok ağır bir yük olan bu verginin azaltılması hem mahallinden gönderilen yazılarla hem de bölge milletvekilleri tarafından sık sık parti yönetimine iletilmekteydi. Bölge halkınca vergilerin çok yüksek görülmesinin gerekçeleri vardı. Buna göre bölgenin iklim şartlarından dolayı hayvan 7 ay ağılda ya da ahırda kalmaktaydı. Çoban ve tuz masrafı da ilave edildiğinde bakım masrafı artmaktaydı. Batı vilayetlerinde kışın hayvanlar ağılda tutulmadığından bundan dolayı fiyatların aynı olmaması gerekmekteydi.171 1930 yılı Kars Vilayet Kongresi dilekleri arasında, vergilerin yüksek olması ve tahsilinde yaşanan usulsüzlüklerden şikâyetçi olunmaktaydı. Halk vergilerin fazlalığıyla beraber tahsildarların suiistimallerinden de şikâyetçiydi. Tahsildarlar, nüfuzlu kişilere yıllarca müsamaha gösterdiği halde zavallı köylülere müsamaha göstermemekte, vermeyenlerin vergilerine her ay için yüzde 10 kendi hesaplarına faiz eklemekteydi. Vergisini vermeyenlerin hayvanları haczedilmekteydi. Haczedilen köylünün hayvanı satılıncaya kadar geçen masraf da köylüye yükletiliyordu. Bazı tahsildarlar yanlarında ortakları olan hayvan cambazlarını gezdirerek vermeyenlerin hayvanlarını 170 TBMM Tutanak Dergisi, C: 23, Dönem: 8, Toplantı: 4, TBMM Matbaası, Ankara, 1950, s. 248- 249. 171 18.12.1934 tarihli Erzurum Vilayeti vilayet kongresi dilekleri için bkz. BCA 490 1 0 0/ 494 1988 2. 538 ucuza alıyordu. İşte tüm bu şikâyetlerden sonra Vilayet Fırka yönetimi, Hükûmetin tahsildar sorununu çözmesini zarurî olarak gördüğünü ifade etmişti. 172 1932 yılında Beyazıt ve Kars vilayeti Milletvekilleri Halit, İhsan ve Nazif Beyler ile 1935 yılında seçim bölgesini gezen Erzurum Milletvekilleri Nafiz Dumlu, Zeki Soydemir ile Urfa Milletvekili Nakiye Elgün hazırlayıp parti yönetimine göndermiş oldukları raporlarda; sayım vergilerinin çok yüksek olmasından dolayı birçok kişinin hayvancılığı bıraktığı ifade edilmişti. İnönü’nün Doğu gezisine de katılmış olan bu vekiller, İnönü’nün toprak ve sayım vergisinin indirileceği173 yönündeki vaadinin de bölge halkını sevindirdiğini ifade etmişlerdi.174 Hayvancılığın bir diğer sorunu bu sektörde çok önemli bir yere sahip olan tuz meselesiydi. Bu konu Kars vilayeti 1930 yılı Parti Kongresi dileği olarak parti yönetimine iletilmişti. Buna göre hayvancılık bölgesi olan Kars’ta halk yemeklerine dahi katacak tuz bulamamaktaydı. Tuz, hayvanların ürünlerinin kalitesi ve hayvan hastalıkları için olmazsa olmaz olduğundan halk tuz kaçakçılığına meyletmekteydi. Bu da hazinenin zararına sebep olduğundan bunun için tuz ihtiyacının ucuz bir şekilde karşılanması isteniyordu.175 Kars bölgesinin bu isteği bir süre sonra karşılanmıştı. 1935 yılında tuz ucuzlatılmıştı. Bu da halkta memnuniyet uyandırmıştı.176 II. Dünya Harbi yılları bölgenin diğer ürünlerde olduğu gibi tuz ihtiyacını da had safhaya çıkartmıştı. Bu konuda bölgeden gelen dilekler Hükûmeti yeni tedbirler almaya sevk etmişti. 172 Kars vilayetinden Parti yönetimine gönderilen 23.2.1931 tarihli rapor için bkz. BCA 490 1 0 0/ 495 1993 1 lef 39. 173 Öztürk, a.g.e., s. 63. 174 Bu vekillerin raporlarının ayrıntısı için bkz. BCA 490 1 0 0/ 724 479 1; BCA 490 1 0 0/ 648 152 1 lef 34-45; BCA 490 1 0 0/ 725 484 1; BCA 490 1 0 0/ 724 479 1 lef 162. 175 Kars vilayetinden Parti yönetimine gönderilen 23.2.1931 tarihli rapor için bkz. BCA 490 1 0 0/ 495 1993 1 lef 38. 176 BCA 490 1 0 0/ 724 479 1 lef 162. 539 1943 yılında Erzurum vilayetinin Tortum ve Oltu kazasından gelen yeni tuzlalar açılması yönündeki isteklere Gümrük ve İnhisarlar Vekâleti olumlu yaklaşmıştı. Bu konuda Vekâlet, Birinci Cihan Harbi’nde kapatılmış olan Oltu Pikkir nahiyesindeki tuzlanın geçici tesisat ile yeniden açılmasını sağlamıştı. Tortum kazasında da tetkikler yaptırarak yeni tuzlalar açtırmıştı.177 Bu tedbirler buhranda bir nebze de olsa bölge halkını rahatlatmıştır. Doğu vilayetlerindeki hayvancılık sektörünün şikâyet konularından biri de aynı tarım ürünlerinde de olduğu gibi nakliye sorunuydu. Doğu vilayetleri coğrafya ve iklim şartlarından dolayı eskiden beri hayvan deposuydu. Ancak üretilen canlı hayvan ya da hayvansal ürünler, yine aynı şartların bu sefer olumsuz etkilerinden dolayı diğer bölge ve vilayetlere istenilen düzeyde ihraç edilememekteydi. Bu durumda bölge halkının hayvancılıktan beklediği kazancı sağlayamamasına yol açmaktaydı. Aslında kaybedilen serveti sadece bölgesel olarak değil ülke servetinin de kaybolması şeklinde değerlendirmek daha doğru olacaktır. Hayvan ihracında etkili olan en önemli engellerden biri, bölgenin kara ve demiryolu ulaşım ağının Cumhuriyet’in ilk yıllarında yetersiz olmasıydı. Bu durum Cumhuriyet idaresinde ilk kez Mecliste 27.02.1924 tarihinde Ardahan Mebusu Talat Bey tarafından dillendirilmişti. Talat Bey, Mecliste Ardahan’ın bir hayvan deposu olduğu ancak yol olmadığı için hayvanlarını satamadıklarını söylemişti.178 Bu mahrumiyet bölge üreticilerini Rus tüccarlarının insafına bırakıyordu. 1939 yılında Doğu vilayetlerini Parti adına teftiş eden Dördüncü Mıntıka Müfettişi Amasya Mebusu Esat Uras hazırladığı raporda; "bütün şark vilayetleri Rus iktisadi hâkimiyeti altındadır" diyecekti. Esat Bey, Doğu vilayetlerinden hayvanların Trabzon limanı çıkışlı İstanbul’a yedi günde gelmekte olduğu, bu uzun yolculukta hayvanın hem ağırlığını kaybedip 177 BCA 490 1 0 0/ 499 2006 1 lef 99, 172-173. 178 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 2, C: 6, İçtima Senesi: 1, TBMM Matbaası, Ankara, 1968, s. 423- 427. 540 hem de nakliye ve pahalı vergi ücretlerinden dolayı tüccarlar tarafından tercih edilmediğini, bunun için de bu iş için çözüm odaklı tedbirler alınmasını istemişti.179 Bu nakil problemi ile hayvan ve hayvansal ürünlerin üreticinin elinden değerinde çıkması için İktisat Vekili Celâl Bayar’ın çabalarını daha önce yazmıştık. CHP iktidarının son yılı olan 1950 yılına gelindiğinde Doğu'dan diğer bölgelere hayvan naklinde yaşanan sorunların aynı olduğunu görmekteyiz 22 Şubat 1950 tarihli bütçe görüşmelerinde bölge milletvekili İbrahim Arvas, Irak ve İran ile olan hayvan ticaretindeki kota uygulamasının kaldırılmasını isterken bu tarihe kadar "Hakkâri vilayetinin bir tek koyunu bile Ankara ve İstanbul’a gelmemişti ve gelemezdi" cümlesini kurmuştu. 180 24 Şubat 1950 tarihinde Ulaştırma Bakanlığının bütçesi görüşülürken Kars Milletvekili Esat Oktay, 1924’te Ardahan Mebusu Talat Bey ve 1939 yılında Amasya Mebusu Esat Uras’ın Doğu vilayetlerinden Batı vilayetlerine hayvan nakli için yaşanan sorunlar ve çözüm önerileri için söylediklerinin hemen hemen aynısını Meclis kürsüsünden tekrarlamıştı. Bu konuda Ulaştırma Bakanlığından bir şeyler yapmasını istemişti. Ancak Ulaştırma Bakanı Kemal Satır, Esad Oktay’ın isteklerine yapmış olduğu konuşmada cevap vermemiştir.181 Görülüyor ki CHP döneminde tarım ürünleri ile hayvan ve hayvansal ürünlerin ticaretinde yaşanan nakliye problemi çözülememiştir. Bunda daha önce de ifade ettiğimiz gibi bölgenin hem demiryolu hem de karayolu ulaşım ağının istenilen düzeyde geliştirilememesi etkili olmuştur. 3.1.2.1. Hayvan Hastalıkları ile Mücadele Yeni kurulan devletin en önemli maddî zenginliklerinden biri de ülkedeki hayvan varlığı idi. Ancak bu hayvansal zenginliğin en büyük belası ise çiçek, vebayı bakari (sığır vebası), kelebek, kılkurdu gibi isimlerle anılan hayvan hastalıklarıydı. Bu 179 BCA 490 1 0 0 / 494 1988 2. 180 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 8 C: 24, Toplantı: 4, TBMM Basımevi, Ankara, 1950, s. 1051. 181 Kars Milletvekili Esad Oktay'ın 24.02.1950 tarihli Meclis konuşması için bkz. TBMM Tutanak Dergisi, C: 24, Dönem: 8 Toplantı: 4, TBMM Basımevi, Ankara, 1950, s. 1190-1191. 541 hastalıklarla mücadele, yeni kurulmuş bir devlet için eldeki kısıtlı maddî ve personel ile pek de kolay olmamıştır. Nitekim CHP’nin 27 yıllık iktidarı boyunca bu anlamda istenildiği kadar başarı sağlanamamıştır. Bu hastalıklardan en önemlisi sığır vebası idi. Asırlardır memlekette hüküm süren bu hastalık muhtelif vasıtalarla daima hudutlar haricinden gelmişti. 1921 yılında başlanan hastalıkla mücadele 1931 yılında hastalığın imhası ile neticelenmişti. Bu süre zarfında 1.500.000 lira ve 137.146 litre serum sarf edilmişti. Serumlanan hayvanların sayısı her yıl ortalama 100.000 baştan aşağı olmamıştır. Hastalığın imhasını Avrupalı ilim adamları "Türk inkılabının medeniyet âlemine yaptığı en büyük hizmet" olarak değerlendirmişlerdi.182 Hayvan hastalıkları ile mücadele için 5 Aralık 1913 tarihinde yürürlüğe giren "Zabıta-i Sıhhiye-i Hayvaniye Kanunu-ı Muvakkati" uygulanmıştı. Bu kânun 1928 yılında yürürlüğe girecek olan "Zabıta-i Sıhhiye-i Hayvaniye Kanunu"na kadar uygulanmıştı.183 Bunun gibi 1938 yılına kadar 3 kanun, yedi nizamname ve 15 talimatname çıkartılmıştı.184 Mücadele için icap eden aşı ve serumları hazırlamak için Osmanlı devrinde kurulmuş olan Pendik ve Erzincan serum müesseselerinden başka Pendik’te bir bakteriyoloji enstitüsü, Mardin’de bir serum müessesesi, Ankara’da bir merkez müessesesi ve İstanbul’da Distofajin Darülistihzarı kurulmuştur. Cumhuriyet’ten evvel yalnız bir sığır vebası serumu hazırlanmaktan iken 1938 yılına gelindiğinde memleketin aşı ve serum ihtiyaçları tamamıyla temin ve 30 türlü aşı ve serum üretilir hâle gelinmişti.185 Hayvan sağlığı konusunda yapılan faaliyetlerden biri de Hayvan Sağlık Sıhhiye Memurları Mektebi’nin kurulması olmuştur. 1930 senesinde kurulan bu 182 BCA 490 1 0 0/ 1455 38 3 lef 29. 183 Mehmet Temel, "Atatürk Dönemi Hayvancılık Politikası", Muğla Üniversitesi Sosyal Bilimleri Enstitüsü (İLKE), Bahar 2010, Sayı: 245, s. 204-205. 184 On Beşinci Yıl Kitabı, s. 452. 185 A.e., s. 454. 542 mektepten yetiştirilen memurlar veteriner hekimler maiyetinde sağlık zabıtası işlerinin takibinde çalıştırılmış ve bunların sayısı 1938 yılına gelindiğinde 270’e ulaşmıştır. Millî Mücadele yıllarında sığır vebasından on binlerce hayvan baytar ve serum eksikliğinden dolayı kaybedilmişti. Bu kayba karşı tedbirler alınması yönündeki istek Mecliste 30 Aralık 1922 tarihinde İktisat Vekili Mahmud Esat Bey’e iletilmişti. Esat Bey, 1922 yılında yaklaşık 100 bin hayvanın vebayı bakariden telef olduğunu bunların da üç milyon lira değerinde olarak millî servetin heder olduğunu söylemişti. Bakan; "Elli seneden beri memleketimizde mevcut bir hastalığı bendeniz beş ayda yok edebilmek imkânını kendimde göremediğimi itiraf ederim" demişti. Esat Bey’e göre bu mücadelede yetersiz kalınmasının en önemli sebebi elde yeterli baytarın olmayışıydı. Baytarların hepsi askerlik vazifesini ifa ettikleri için böylesine bir sonuç çıkmıştı.186 İzmir İktisat Kongresi’nde alınan kararlar gereğince veterinerlik hizmetlerini yeniden düzenlemek için beş yıllık bir program hazırlanmıştı. Program, 1925 yılından itibaren uygulamaya konulmuştur.187 Hayvan hastalıklarından en çok kayba yol açan sığır vebası ile mücadele Cumhuriyet Hükûmetlerini en çok meşgul eden konulardan olmuştu. Osmanlıda sığır vebası ile mücadele için gerekli serumun üretimine 1897 yılında başlanmıştı. 1911 yılında Erzincan’da bir serum müessesesi açılmıştı.188 Mücadele için yurt içinde alınan tedbirlerin yanı sıra hastalığın hududumuz dışından dâhile girmesine mâni olmak için komşu devletlerle sıkı ilişkiler içinde olunmaya çalışılmıştır. Bu bağlamda Hükûmet, 1925 yılında Mardin ve Irak sınırı civarında zuhur eden sığır vebası hastalığının imhası için Şam’da yapılacak uluslararası konferansa 26.07.1925’te bir heyet gönderme kararı almıştı.189 186 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 1, C: 26, İçtima Senesi: 3, s. 119. 187 Mustafa Turan, "Osmanlı'dan Cumhuriyet'e Veba-yı Bakari Salgını ve Düşündürdükleri", Mustafa Keskin Armağanı, Türk Tarih ve Kültürü Araştırmaları, İstanbul, 2014, s. 991-992. 188 A.y., s. 991. 189 BCA 30 18 1 1/ 14 46 14. 543 1926 yılında İran ve Irak sınırından ülkeye vebayı bakari hastalığı girmişti. Ziraat Vekili Sabri Bey, 14.04.1927 tarihinde hastalığa karşı alınan tedbirleri sıralarken 1922 yılından beri hastalığın tahribatı hakkında da Meclise bilgi vermiştir. Bakan, hastalıkla mücadeleye Vekâlet olarak 1926 yılında başlanmış olduğunu, hastalıktan 1922 senesinde 27 bin; 1923’te 24 bin; 1924’te 10 bin; 1925’te 8 bin; 1926’da da 8 bin baş hayvanın telef olduğunu söylemişti. Mücadelede kullanılan serumlar Pendik ve Erzincan’daki müesseselerden gönderilmişti. Ancak görülmüştür ki mücadele sahasında serum üretmek daha etkili sonuçlar verecekti. Kuzeydoğu vilayetleri için Erzincan’daki serum müessesesi kullanılırken Güneydoğu’da böyle bir müessesenin olmayışı, Pendik’te hazırlanan serumun, Van ve Bitlis’e sevk olunarak Güney vilayetlerine ulaştırılmaya çalışılması ve dağıtılması mücadeleyi güçleştirmekteydi. Bunun için Bakan, birkaç ay içinde Mardin’de de böyle bir müessesenin kurulacağını söylemiştir. Bakanın bahsettiği serum müessesesi 1928 yılında kurulmuştu. Ancak faaliyetlerini 1932 yılında tatil etmişti.190 Bu durumun sebebi yukarıda da ifade ettiğimiz üzere 1931 yılında hastalığın ülkede imha edilmesi olsa gerektir. Bakan, hastalıkla mücadelede bu kadar kayıp verilmesinde etkili olan sebeplerden biri olarak da köylülerin tutumunu göstermişti. "Mücadelede en ziyade müşkülât köylünün zihniyeti oluyor. Köylü her nedense hastalığı duyurmaktan çekiniyor. Bu, çok elim neticeler doğuruyor. Fakat 2-3 senelik mücadele bu hususta da tesirini göstermiştir. Şimdi, köylü yavaş yavaş hastalığı hisseder etmez baytara koşmaya başlamıştır. Ümit ederim ki birkaç sene sonra köylü daha ziyade ünsiyet ederek marazı kendisi vaktiyle haber vermek mecburiyetini hissedecek." Köylünün bu şekilde davranmasının sebebi sayım vergisinden olsa gerektir. Hayvan sahipleri yüksek olan sayım vergisinden kaçmak istediği zaman hayvanlarını saydırmak istememesi eskiden beri görülen adetti. 190 "Mardin, Cumhuriyetten Önce ve Sonra, Halkevi Broşürü", Cumhuriyet'in XV. Yılında Türkiye, C: VI, s. 3503. 544 Bakan, hastalıkla ilgili içte ve dışta alınan tedbirler hakkında bilgi de vermişti. Buna göre Rusya ile yapılan anlaşma gereğince hastalığı önleme tatbikatına 1927 yılında başlanmıştı. Bundan başka Vekâlet bu kapıların tutulması için bütün kuzeydoğu sınırında sırf hududa ait olmak üzere bir baytar baş müdüriyeti kuracaktı. Bütçe sıkıntısı sebebiyle Güneydoğu sınırlarında böyle bir teşkilat, 1928 yılında planlanacaktı. Bunlardan başka Bakan, bu tarihe kadar ihtiyaca göre memleketin bir tarafında bulunan baytarları alıp öbür tarafa sevk etmekle mücadele yapılırken 1927 yılı bütçesinden itibaren artık iki seyyar mücadele heyeti kurulduğunu da söylemiştir.191 Mücadelenin sorumlu makamlarından İktisat Vekâleti Baytarî Dairesi, Ziraat Vekili Sabri Bey’in de yakındığı gibi kısıtlı baytar kadrosu ile hastalıklarla mücadele etmekteydi. Mücadele mesaisi neticeleri her ay muntazaman tutulmakta ve bunlar aylık bültenler halinde gazetelerde yayınlanmaktaydı. 1929 yılı faaliyetlerine göre Şark hudutlarında, sığırlarda sığır vebasına ve şap hastalığına, koyunlarda da çiçeğe karşı daimî bir muayene tatbik edilmişti. Bu muayene merkezleri şunlardı: Karaköse, Tahirgediği, Sarıkamış, Hasankale, Erzurum, Mamahatun ve deniz yoluyla İstanbul’a ve sair yerlere gidecek hayvanlar için de Hopa ve Trabzon’du. Teşkil edilen bu muayene merkezlerinin faaliyetleri neticesinde üç seneden beri sığır vebası Anadolu’da yayılmamıştı. 1929 senesi içinde bu tarz muayeneye tâbi tutulan sığır adedinin toplamı 13,022 idi. Aşiretler hastalığın yayılmasında mühim rol oynamaktaydı. Baytarî Dairesi, 1930 yılına kadar aşiretler arasında da hastalıkla başarılı bir mücadele örneği sergilemişti. 191 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 2, C: 31, İçtima Senesi: 4, TBMM Matbaası, Ankara, s. 153-155. 545 Daire tarafından Mardin, Urfa, Diyarbekir. Elâziz istikametlerinden Hınıs’ın Bingöl dağlarına doğru her sene ilk ve sonbaharda giden aşiret hareketleriyle meşgul olmak için hususî teşkilât yapılmıştı. Bu teşkilât, aşiretlerin hayvanlarını hareketten evvel muayene ettiği gibi hareket yolu üzerinde de muhtelif istasyonlarda tekrar kontrol etmekteydi. Bu sayededir ki iki sene evveline gelinceye kadar Doğu vilayetlerinin Kuzey ve Güney mıntıkaları arasında bilhassa sığır vebası ve diğer hayvan hastalıklarının yayılmasının önüne geçilmişti. 1929 senesinde muayene edilen aşiret hayvanlarının miktarı: 136.892 koyun, 37.600 keçi, 9.666 sığır, 1.906 deve, 1.959 at ki toplam 207.924 hayvandır. 1929 yılında hastalığın çıkmasına mâni olacak tedbirler arasında yer alan aşılamada; şarbon hastalığı için 219 köyde 164,740 hayvana aşı tatbik edilmişti. Ruam hastalığının önüne geçmek için de tedbiren 43.438 at muayeneye tâbi tutulmuştu.192 Sığır vebasının ülkeye en çok geldiği sınırlardan biri de İran sınırıydı. İran ile aynı Rusya ile yapıldığı gibi bir baytarî mukavele ancak 1937 yılında yapılacaktır. 1937 tarihine karar İran’la bir baytarî mukavelenin akdedilememe sebebi; İran Baytarî Teşkilatının akdedilecek olan mukavelenin yükleyeceği sorumlulukları karşılayacak vaziyette olmamasıydı. Şah Pehlevi idaresinde İran’ın baytarî teşkilatının da gelişmeye başlaması bu mukavelenin imzalanması için gerekli zemini oluşturmuştu.193 Her iki ülkenin hayvan hastalıklarından korunması maksadıyla 20 Nisan 1937 tarihinde Tahran’da imzalanan "Türkiye ve İran Arasında İmzalanan Baytarî Mukâvele" anlaşması 3214 sayı ile 07.06.1937’de Ankara’da Meclis tarafından kabul edilmişti.194 1938 yılında Türkiye’nin girişimleriyle diğer komşu ülkelerle de baytarî mukavele hazırlanmaya başlanmıştı. 192 Ayın Tarihi, 31.01.1930, Ocak 1929 193 TBMM 213 Nolu Komisyon Raporu. 194 T.C. Resmî Gazete, 21.06.1937, Sayı: 3636; TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: V, C: 19, İçtima: 2, TBMM Matbaası, Ankara, 1937, s. 119-122. 546 Hükûmet, 05.05.1938’de Türkiye-Irak-Suriye ve İran arasında hayvan hastalıklarının yayılmasına karşı etkili bir surette mücadele etmek ve hayvansal ürünlerin ticaretini kolaylaştırmak maksadıyla bu ülkeler tarafından 27.02.1938’de parafe edilen baytarî mukavele projesinin Irak Hükûmeti ile imzası için Bağdat Elçisi Tahir Lütfi Tokay’a yetki vermişti.195 Hükûmet her ne kadar yukarıda sıraladığımız tedbirleri alsa da hayvan hastalıkları konusundaki çalışmaları yetersiz kalmaktaydı. Bu durum Hükûmetin halka yaptığı açıklamalardan başka, merkeze gelen teftiş ve dilek raporlarında da kendini göstermekteydi. Baytar eksikliği bölgede çok büyük dertti. Üçüncü Umumi Müfettiş Tahsin Uzer, 1936 yılında Müfettişlik mıntıkasındaki 8 vilayette sadece 2 baytarın bulunmasından dolayı Ziraat Vekâletinden vilayetlere baytar gönderilmesini istemişti. Uzer, Vekâletten kadro ve baytar bulunmadığı gerekçesiyle bu isteğe olumsuz yanıt alınca, durumu Başvekâlete 16.03.1936’da iletmişti. 196 Başvekâlet 21.03.1936’da Vekâlete göndermiş olduğu yazıda eğer bu sene bir şey yapılamazsa gelecek sene mıntıkada baytar teşkilatının takviye edilmesi talimatını vermişti.197 1939 yılında da Erzurum, Kars, Erzincan ve Artvin vilayetlerini teftiş eden Dördüncü Mıntıka Müfettişi Amasya Mebusu Esat (Uras), 22.02.1939 tarihli raporunda; hayvan hastalıkları konusunda bölgedeki sıkıntıları ve Hükûmetin yanlış politikalarını eleştirmişti. Esat Bey’e göre Erzurum, Kars, Erzincan ve Ardahan vilayetlerinin en mühim derdi sığır vebasıydı. "Bu hastalığa karşı senelerden beri zevahiri kurtarmaktan başka ciddi tedbirler alınmamıştı." "Hükûmet bu soruna kökten çözüm bulmalı"ydı. Esat Bey, Erzurum vilayetinde 3-4, bütün Türkiye’de 160 baytar olduğunu bunların da birçoğunun sabit illerde, iskele ve gümrüklerde olup işbaşında faal olarak çalışan baytar sayısının ancak 70 tane olduğunu belirtmişti. 195 BCA 30 18 1 2/ 83 38 18. 196 BCA 30 10 0 0/ 70 463 17 lef 5. 197 BCA 30 10 0 0/ 70 463 17 lef 3-4. 547 Görülüyor ki birkaç sene evvel Üçüncü Umumi Müfettiş Tahsin Uzer’in Ankara’dan isteği baytar kadrosu 3 yıl geçmiş olmasına rağmen henüz Doğu'ya gönderilememişti. Esat Bey, hayvan hastalıklarıyla mücadelede önemli bir yere sahip olan Erzincan’daki Küçük Zabıtai Sıhhiye Memurları Mektebi’nin kaldırılması politikasını da eleştirmişti. Rapora göre birkaç sene evvel Erzincan’da fakir çocuklardan alınan talebe ile vebada çalışmak üzere küçük zabıtai sıhhiye memurları yetiştirilmekte iken iki sene zarfında 30’dan fazla talebe yetiştirilmişti. Bu mektep hiçbir sebep yokken Pendik’e nakledilmişti. Orada açılan mektep talebesiz kalmış, Doğu vilayetleri de mahrum kalmıştı. Bu mektebin yeniden Erzincan’a nakli gerekliydi. Yine tüm Doğu vilayetlerine üretim yapan Erzincan serum laboratuvarının takviye edilmesi istenmişti.198 II. Dünya Harbi yılları Hükûmetin hayvan hastalıkları ile yaptığı mücadeleyi olumsuz etkileyecekti. Bu mücadelenin yetersiz kaldığı söylemi Meclis görüşmelerine de yansıyacaktı. Mücadeleden sorumlu Bakan ise bazı hususlarda bu eleştirileri kabul etmek zorunda kalmıştı. Meclisin 28.05.1941 tarihli görüşmelerinde Kars Milletvekili Kahraman Arıklı, Kars’taki hayvan hastalıklarını Meclis gündemine taşımıştı. O’na göre seçim bölgesi olan Kars vilayetinde yalnız 1940 yılı içinde 80 bine yakın hayvan çiçek, kıl kurdu, kelebek hastalıklarından telef olmuştu. Bu rakam tespit edilendi. Tespit edilemeyen belki bu rakamın yarısıydı. Arıklı, bu rakamlarla bu tarihe kadar alınan tedbirlerin kâfi olmadığının anlaşıldığını ifade etmişti. Arıklı’ya göre kıl kurdu ve kelebek hastalığı için aşı bulunamıyordu. Çiçek hastalığı ise baytarlar tarafından çok önemsenmemekteydi. Hayvan hastalıklarına karşı tedbir alınması konusunda Vekâlete bizzat giden Arıklı, Vekâletten Kars’a baytar gönderildiği bilgisini aldığını ancak kendisinin bir hafta evvel Kars’tan gelen birisi 198 BCA 490 1 0 0 / 494 1988 2. 548 olarak bu bilginin doğru olmadığını Mecliste paylaşacaktı. Üstelik Vekâletteki yetkililerin Kars’taki 80 binlik telefatı çok fazla önemsemediğini, "Konya’da 100 bin hayvan telef oldu da oraya bile bakamadık" cevabını aldığını söylemişti. Arıklı, Kars’ta telef olan 80-100 bin hayvanın maddî değerinin 500.000 lira olduğunu bunun 1-2 bin lira fedakârlık yaparak önlenebileceğini ancak yapılmadığı için memlekette bu zayiatın yaşandığını söylemişti. Arıklı’ya göre ayrıca Ziraat Vekâleti bütçesine hayvan hastalıkları ile mücadele için konulan 252.000 lira ülkedeki 50 küsur milyon hayvan varlığı için yetersizdi. Bu parayla esaslı bir mücadele yapılmasına imkân yoktu. Arıklı’dan sonra Ziraat Vekili Muhlis Erkmen konuşmasına; "Kars için yapılması icap eden bütün şeyleri yapmış olduğum iddiasıyla huzurunuza çıkacak değilim" sözleri ile başlamıştı. Erkmen bu durumu da tahsisat ve eleman meselesine bağlamıştı. Vekâletin tahsisatı ve elemanları arttıkça tasavvur edilen ıslahat yapılacaktı. Vekil Erkmen, çiçek hastalığının hakikaten geçen sene Kars’ta telefata sebep olduğunu, kelebek ilâcını bulamamadaki şikâyetin de haklı olduğunu kabul etmişti. Kelebek ilacı distofajinin evvelce köylüler tarafından alınırken artık bunu köylülerin alamadıklarının anlaşılması üzerine son zamanlarda Vekâlet olarak alınıp köylülere ücretsiz dağıtılmaya başlanacağını söylemişti. Erkmen, koyunlara arız olan kıl kurdu konusunda da bunu 1941 yılı mücadele nizamname ve talimatnamesine koyduklarını ve mücadeleye başladıklarını beyan etmişti. Vekil, hayvan telefatını yalnız hastalığa atfetmenin doğru olmadığını, hayvanların fizyolojik sefalet neticesi yetersiz gıdadan dolayı da telef olduğunu belirtmişti. Kendisinin Konya gezisi sırasında birçok yerde hayvanların yeterli derecede beslenmediğini, uzun süren kış mevsiminde bu durumun hayvan ölümlerini 549 artırdığını söylemiştir. Kars’ta bir müşahedesi olmayan Bakan, aynı durumun da Kars için geçerli olup olmadığı konusunda bir iddiada bulunmamıştır.199 1948 yılına gelindiğinde Harbin etkilerinin yavaş yavaş ortadan kalkmasıyla bölgeye gönderilen baytar kadrolarında artış yaşanmıştı. Bu durum bölge halkı tarafından memnuniyetle karşılanmıştı. 17.08.1948 tarihinde Ağrı Vali Vekili İbrahim Tevfik Kutlar tarafından İçişleri Bakanı Münir Hüsrev Göle ve Tarım Bakanı Cavit Oral’a vilayetin tarım ve hayvancılığının geliştirilmesi amacıyla gönderilen raporda; vilayet dâhilinde birçok koyun ve sığırın, ilkbaharda kıl kurdu, kelebek ve şarbon hastalığı yüzünden öldüğü200 yazılmıştı. Tevfik Kutlar, bu hastalıklara karşı geçen sene esaslı bir mücadele verildiğini, Eylül ayında tekrardan yapılacak olan mücadelenin halkın Hükûmete karşı minnet ve şükran duygularını arttırdığını ifade ettikten sonra, "ilimiz halkının %90’ı Kürttür. Bu vatandaşlarımız maatteessüf şimdiye kadar Hükûmete gereği kadar ısındırılmamış ve bittabi Türk harsı da yayılamamıştır. Önümüzdeki ay içinde yapılacak olan hayvan hastalıklarıyla savaş konusu şimdiden halk üzerinde çok iyi tesir yarattığı görüldüğüne göre; bundan sonra da Hükûmet tarafından yapılacak bu gibi müspet hizmetlerin bölge halkını Hükûmete yaklaştıracağına, itimat hisleriyle bağlayacağına ve bu yoldan iç idaremizde hal ve istikbal için önemli bulunan temessül işinin başarılmış olacağı ve Türk harsının yayılacağına inanmış bulunmaktayız" demişti. Belgeden de anlaşıldığı üzere Vali Vekili, 1920 ve 1930’lu yıllarda bölgede etkili olan isyanların etkisiyle Hükûmet ile halkın bir kısmı arasında oluşan olumsuz bakış açısı ve Hükûmetin bölgedeki politikalarına yardımcı olabilecek bu şekilde bir yöntem önermekteydi. Önerilen bu yöntem sayesinde bölge halkına bu şekilde hizmetle gidişin istenilen tarzda siyasî ve sosyal sonuçlar doğurması beklenmekteydi. Vali Vekilinin hayvancılık için istediği veteriner kadrosu201 isteğine Ziraat Vekâleti olumlu karşılık vermişti. Vali Vekili Tevfik Kutlar 01.10.1948 tarihinde Vekâlete yazdığı yazıda, yurdun muhtelif yerlerinden gelen 24 veteriner ile hayvan 199 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 6, C: 18, İçtima: 2, TBMM Matbaası, Ankara, 1941, s. 259-260, 263-264. 200 1948 yılında hastalıklardan ölen hayvan sayıları için bkz. Türkiye İstatistik Yıllığı 1950, s. 174. 201 Doğu Anadolu'da Cumhuriyet, s. 156-158. 550 hastalıkları ile mücadele edildiğini ve bunun halk üzerinde iyi tesir yaptığını belirtmişti.202 27 Şubat 1949 tarihli Tarım Bakanlığı bütçe görüşmelerinde Bakan Cavid Oral, Bakanlığın hayvancılık politikası hakkında bilgi verecekti. Bu politikanın uygulanmasında Bakanlık olarak bütçe ve personel sıkıntısı yaşanmasının hedeflere ulaşmada en büyük problem olduğu vurgulanacaktır. Oral, Bakanlık olarak iki hedeflerinin olduğunu söylemişti. Bunlardan birincisi hayvan hastalıkları ile mücadele, ikincisi hayvan ıslahını temin etmekti. Oral, memlekette 21’i sâri yedisi paraziter olmak üzere 28 hayvan hastalığının olduğunu söylemişti. Oral, 56 milyona yaklaşan hayvan varlığının hastalıkları ile mücadele etmek için tahsis edilen bütçenin az olduğundan da dem vurmuştu. Mücadele için, Pendik’te ve Etlik’teki müesseselerde serum üretilmekteydi. Oral, bütçenin azlığından şikâyet ettiği gibi personel azlığından da şikâyet etmekteydi. Çünkü bu işlerle meşgul olan veteriner sayısı 606’ydı. 399 da sağlık memuru vardı. O’na göre normal memleketlerde 50 bin hayvana bir veteriner isabet ederken 5 bin hayvanın muayenesi bir veterinere düşüyordu. Türkiye’de bir veterinere 144 bin hayvan isabet ederken ayrıca bir veteriner 50 bin hayvanın muayenesini yapmak mecburiyetindeydi. Bundan dolayı ülkede veteriner sayısını artırmanın Bakanlık olarak hedefleri arasında yer aldığını beyan etmiştir.203 Hükûmet Doğu illerinin idari, ekonomik ve kültürel bakımdan muhtaç olduğu tesisler için 1949 yılı bütçesine 10 milyon liralık bir ödenek koymuştu.204 1949 yılı Doğu kalkınma tahsisatından Tarım Bakanlığına ayrılan 1.100.000 liranın tamamı veteriner işlerine verilmişti. Umum Müdürlük ise bu ödeneğin 450.000 lirasını Doğu mıntıkasında hayvan hastalıklarıyla savaş işlerine ayırmıştı. Geriye kalan tahsisat ise Van Erciş’in Altındere mevkiindeki haranın kurulmasına, Elâzığ’da Bakteriyoloji 202 A.e., s. 172-173. 203 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 8, C: 16, Toplantı: 3, TBMM Basımevi, Ankara, 1949, s. 889- 890. 204 28.02.1949 tarih ve 5350 sayılı Kanun; T.C. Resmî Gazete, 01.03.1949, Sayı: 7144. 551 Enstitüsünün inşasına ayrılmıştı. Mücadeleye ayrılan ödenek; Doğu illerinde 38 yerde 2 milyonu aşkın hastalıklı hayvanın ilaçlanması, aşılanması ve itlaf edilen 1700’e yakın ruamlı at sahiplerine ödenen tazminat şeklinde kullanılmıştı.205 Tarım Bakanı Cavid Oral, Mecliste 6 Ocak 1950’de 1949 yılı içinde Doğu’da arttırılan, 160 küsur veteriner ve sağlık memuruyla hastalıklara karşı yapılan mücadelenin bölgede memnuniyet uyandırdığını söylemişti.206 Yine 1949 içinde Bakanlık, hastalıkla mücadelede lüzumlu olan serum, aşı ve bakteriyolojik maddeler üretimine çok ehemmiyet vermişti. Bu sahada üretim 8,5 milyondan 14 milyona çıkmıştı. Memleketteki hayvan hastanelerinin adedinin arttırılması, bazı yerlerde de yeni bakteriyoloji müesseseleri kurma kararı gereğince Elâzığ’da bakteriyoloji müessesesi ve Van’da da laboratuvar kurulmasına başlanmıştı. Böylelikle aşılar mıntıkada imal edilerek bozulmadan yine o mıntıkadaki hastalıklarla mücadele için kullanılacaktı.207 1950 yılı Bütçe Kanunu ile Doğu Anadolu ve Edirne ili kalkınma giderleri için 13 milyon lira ayrılmıştı. Ancak 1950 yılı mayıs ayında ülkede iktidar değiştiği için bu bütçeyi kullanmak CHP’ye nasip olamayacaktır.208 Görülüyor ki CHP Hükûmetleri Doğu vilayetlerinin en büyük ekonomik metaı olan hayvancılığın temel problemlerine bazı yıllarda yoğunlaşılmış olsa da temelli çözümler getirememiştir. Hükûmetin bu durum üzerindeki en büyük mazereti ise bütçe ve eleman yetersizliği olmuştur. CHP, iktidarının son yıllarında özellikle Doğu illeri kalkınma programı çerçevesince hayvan hastalıkları ve hayvan ıslahı hususunda bu tarihe değin sarf ettiği emek ve para sarfiyatından çok daha fazlasını sarf etmiştir. 205 TBMM Tutanak Dergisi, C: 24, Dönem: 8, Toplantı: 4, TBMM Matbaası, Ankara, 1950, s. 468. 206 TBMM Tutanak Dergisi, C: 23, Dönem: 8, Toplantı: 4, TBMM Matbaası, Ankara, 1950, s. 54-56. 207 Tarım Bakanı Cavid Oral'ın 24.02.1950 tarihli Tarım Bakanlığı bütçe görüşmeleri için bkz. TBMM Tutanak Dergisi, C: 24, Dönem: 8 Toplantı: 4, TBMM Basımevi, Ankara, 1950, s. 1164-1165. 208 T.C. Resmî Gazete, 01.03.1950, Sayı 7445; TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 8, C: 24, Toplantı: 4, TBMM Matbaası, Ankara, 1950, s. 1144-1146. 552 3.1.3. Sanayi ve Maden Politikaları Osmanlının son dönemlerinde yaşanan iç ve dış siyasî ve askeri sorunlardan dolayı sanayi ve madencilik alanında istenilen tarzda faaliyet gösterilebildiğini söyleyemeyiz. Hele ki son savaşlar devleti ve milleti gerçekten harap vaziyete düşürmüştü. İşte tam da bu sebepten dolayı Cumhuriyet’in kurucu kadrolarının tam bağımsız ve kendi kendine yetebilen bir devlet hâline gelebilmesi için sanayi ve madencilik alanında yapması gereken çok işi vardı. Ülkenin tamamında sanayi ve madencilik alanında faaliyet göstermeye ihtiyaç olsa da bu ihtiyaç, Doğu vilayetlerinde daha fazlaydı. Cumhuriyet’in ilk sanayi sayımı olan 1927 sayımına bakıldığında bölgenin en çok ihtiyaç duyduğu alanlar; tarım, hayvancılık, dokuma ve maden sanayii idi. Kurucu kadro, hemen ilk yıllarda bu sektörlerde bölgeyi kalkındırmak istemiştir. Ancak dönem sonuna bakıldığında bu istek, arzu edildiği kadar karşılanabilmiş değildir. Bunda çeşitli faktörler etkili olmuştur. Bölgede bir süre güvenlik ve asayişin olmaması, Dünya ekonomik krizi, Dünya Harbi gibi koşullar etkili iken, aynı zamanda güvenlik kaygılarıyla askerlerin yapılacak yatırımlara çok da istekli olmaması sayılacak sebepler arasındadır. 3.1.3.1. 1923-1950 Arası Sanayi Politikaları Yeni Türk devleti, Harpten çıkar çıkmaz daha siyasî rejimini belirlemeden ekonomide özel sektöre dayalı iktisadi politikaların benimsendiği liberalizmi benimsemişti. Bunun için 1923 yılında İzmir İktisat Kongresi toplanmıştı. Toplanan bu kongrede bağımsız ekonomiye geçiş için alınacak iktisadi tedbirler görüşülmüş ve tartışılmıştı.209 209 Erdinç Tokgöz, Türkiye'nin İktisadi Gelişme Tarihi (1914-2001), 6. Bası, İmaj Yay., Ankara, 2001, s. 39. 553 Kongreye210 katılan 1300 delege, bir ekonomi politikası tespit edip Hükûmete sundu. Hükûmet de bu kongre raporunu ana hatlarıyla kabul ederek yürürlüğe koydu. Yine liberalizm için 1924 yılında sanayiciye gümrüksüz hammadde ithaline yetki veren 1913 tarihli yasa yenilendi. 1925’te sanayici ve madencilere kredi vermek için Sanayi ve Maadin Bankası kuruldu. "22 Nisan 1925 tarih ve 655 sayılı Ticaret ve Sanayi Odaları Kanunu" çıkarıldı.211 Ülkenin ekonomik politikalarını belirleyebilmek ve bunları yönlendirmek için "25 Haziran 1927 tarih ve 1170 sayılı" kanun ile "Âlî İktisat Meclisi" kurulmuştu. Meclis, ülkenin sanayileşmesi için raporlar hazırlayacaktı. Bu raporlar Hükûmetin hazırlayacağı programlara ve mevzuata temel teşkil edecekti.212 28 Mayıs 1927’de 1055 sayılı Teşviki Sanayi Kanunu çıkarılmıştı.213 Sanayileşme adına takip edilen bu politikada yatırımlar kısmen sağlandı. Kanun’un getirdiği geniş imkânlara rağmen 1923-1930 yılları arasında madencilik alanında ancak 9 işyeri teşvikten yararlanmıştı. Bu sayı sanayi için toplamda 860’tı.214 1930’dan itibaren özel sektör memleketin ihtiyacına cevap veremez hale geldi. Bu başarısızlıkta şu sebeplerin etkili olduğu ifade edilmektedir:215 1. Sanayii destekleyecek alt yapı yatırımlarının güçsüzlüğü, 2. İç pazarın pek olmayışı, 3. Yabancı sermayenin ülke girişine engel olmaya yönelik tutumlar, 4. Büyük hacimde sermaye birikiminin olmaması. 210 Kongre için bkz. A. Gündüz Ökçün, Türkiye İktisat Kongresi 1923-İzmir Haberler-BelgelerYorumlar, Ankara, 1981. 211 Resmî Cerîde, 02.05.1925, Sayı: 99; Kanunlar Dergisi, C: 3. 212 Resmî Cerîde, 24.07.1927, Sayı: 640; Kanunlar Dergisi, C: 5. 213 Resmî Cerîde, 15.06.1927, Sayı: 608; Kanunlar Dergisi, C: 3. 214 İstatistik Yıllığı, 1934-1935, DİE, s. 354; Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ekonomisi, s. 232-233. 215 Agâh Oktay Güner, Türkiye'nin Kalkınması ve İktisadi Devlet Teşekkülleri, Damla Yayınevi, İstanbul, 1978, s. 33-38; Ahmet Beyarslan, "Atatürk Döneminde Planlı Ekonomi", Atatürk Döneminin Sosyo-Ekonomik Sorunları Semineri 30 Haziran-1 Temmuz 1981, Ankara 1982, s. 33-37. 554 Liberalizmin terk edilerek devletçiliğin benimsenmesi 1929 Dünya ekonomik krizi sonrası olmuştu. Devletçilik ilkesi 1931 yılında CHP tüzüğüne, 1937’de ise T.C. Anayasasına girmişti. 1929/1930 Dünya ekonomik krizi, ihracatı birkaç tarım ürününden ibaret; buna karşılık, bazı tarım ürünleri de dâhil olmak üzere birçok malı ithal eden Türkiye için büyük bir sarsıntı meydana getirmişti. Türkiye, 1929 yılına ekonomik anlamda oldukça iyimser bir havada girmişti. Ancak bu durum mayıs ayından itibaren tersi yönde seyretmeye başlayacaktı.216 Buhran, ilk etapta Türk parasının değer kaybetmesine sebep olmuştu. Krize karşı alınan ilk tedbirler;217 Merkez Bankası’nın kuruluşu, Serbest Cumhuriyet Fırkası deneyimi, Millî İktisat ve Tasarruf Cemiyetinin kurulması olmuştu.218 Cemiyetin kuruluş amacı tüzüğüyle belirlenmişti. Buna göre halk israfla mücadeleye çağrılacaktı. Halkı yerli malı kullanmaya sevk etmek, yerli malı kullanımını artırmak temel hedefti. Bu bağlamda sanayi ve ziraat kongreleri toplanmış sergiler açılmıştır.219 Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal’in isteği ile kurulan Serbest Cumhuriyet Fırkasına Cumhurbaşkanı başlarda destek vermişti. Ancak daha sonra Fırkanın Genel Başkanı Ali Fethi’nin (Okyar) İsmet Paşa Hükûmetinin vergi sistemini eleştirmesi, İzmir mitingi vs. yaşanan olayların ardından iki parti arasındaki tarafsız tutumuna son vermiş ve Trabzon’da verdiği bir beyanatta "bîtaraf değilim, bir tarafım" demişti. Bu noktadan sonra Ali Fethi Bey’in Serbest Cumhuriyet Fırkasının ömrü pek uzun sürmemiştir. Cumhurbaşkanının desteğini kaybeden Ali Fethi Bey kuruluşundan sadece birkaç ay sonra Partiyi feshetme kararı almıştır.220 216 Buhranın etkisi ve alınan tedbirlere ilişkin ayrıntılı bilgi için bkz. Tekeli, İlkin, a.g.e., s. 75-206. 217 Ayrıntılı bilgi için bkz. Tekeli, İlkin, a.g.e., s. 95-206. 218 Cemiyet hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Yaşar Semiz, 1929-1938 Dönemi'nde Millî İktisat ve Tasarruf Cemiyeti, Selçuk Üniversitesi, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Konya, 1991. 219 Bu kongre ve sergiler için bkz. Aysu Özçaylak, Cumhuriyet Dönemi Ekonomisinde Yerli Malı Politikaları ve Uygulamaları, Atam Yay., Ankara, 2017, s. 113-132; Özcan Sarıdoğan, Tasarruf ve Yerli Malı Haftası Kutlamaları (1929-1949), İstanbul Üniversitesi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 2014; Yerli malı sergileri kapsamında bir sergide Birinci Umumi Müfettiş İbrahim Tali'nin isteğiyle 1929 yılı Ekim ayında Diyarbakır'da açılmıştır. Bkz. BCA 490 1 0 07 1 3 7. 220 İsmet İnönü, Cumhuriyet'in İlk Yılları I (1923-1938), Cumhuriyet gazetesi yayınları, 1998, s. 114; Balkaya, a.g.e., s. 380-381; Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal'in başından sonuna kadar Serbest Cumhuriyet Fırkasına karşı tutumuna kapsamlı bir değerlendirme için bkz. Cezmi Eraslan, Türkiye 555 Liberalizmi ilke olarak benimsemiş olan Serbest Cumhuriyet Fırkasının kuruluşundan günler sonra 30 Ağustos 1930’da devrin Başvekili İsmet Paşa: "Liberalizm nazariyatı bütün bu memleketin güç anlayacağı bir şeydir. Biz iktisadiyatta hakikaten mutedil devletçiyiz. Bizi bu istikamete sevk eden bu memleketin ihtiyacı ve bu milletin fıtri temayülüdür" 221 açıklamasını yaparak Dünya ve ülke şartlarının kendilerini devletçi ekonomik modele yönlendirdiği açıklamasını yapacaktı.222 Bu açıklama ülkenin devletçi ekonomik modele doğru gidişinin ayak sesleriydi. 10 Mayıs 1931’de toplanan CHF’nin Üçüncü Kurultayında devletçilik parti ilkesi olarak kabul edilmişti. Bu modelin nasıl uygulanacağı konusunda Hükûmet, dış arayışlara girmişti. Bu bağlamda Sovyet Rusya ve İtalya, Başvekil İnönü tarafından ziyaret edilmişti. Sovyet Rusya’yı ziyaret görünürde Türkiye’nin İngiltere ve Fransa ile yakınlaşmasının Sovyet Rusya nezdinde uyandıracağı rahatsızlıkları gidermek olsa da ziyaretin amaçlarından biri de Sovyet modelinin ekonomik ve toplumsal yönleriyle incelenmesiydi. Ziyaret önemli sonuçlar doğurmuş, ertesi yıl 1933 yılında Türkiye’ye Sovyet Rusya’dan uzman ve teknik elemanlar gelmiş ve 1934 yılında Türkiye’de Birinci Beş Yıllık Sanayi Planı yürürlüğe girmiştir.223 Türkiye’de devletçilik, ülkenin toplumsal ihtiyaçlarına cevap vermek, ekonomik, sosyal ve kültürel kalkınma ve gelişme için düşünülen bir politik uygulamadır. "Devletçilik, liberalizm ve sosyalizmin sistem olarak yetersizliğinin sonucu ortaya çıkan sentezci ve gerçekçi" bir sistem olarak kabul edilmektedir.224 Devletçilik dar anlamda devletin ekonomiye doğrudan müdahalesi demekti. Cumhuriyeti'nin Siyasî Hayatında Serbest Cumhuriyet Fırkası Deneyimi Üzerine Düşünceler, İlmi Araştırmalar 9, İstanbul, 2000, ss. 77-96 221 İsmet Paşa'nın Siyasi ve İçtimai Nutukları, s. 314-315. 222 Avni Zarakoğlu, "1929/1930 Dünya Ekonomik Krizi Karşısında Türk Ekonomisi ve Alınan Krizle Mücadele Tedbirleri", Atatürk Dönemi Ekomomi Politikası ve Türkiye'nin Ekonomik Gelişmesi Semineri, Ankara, 1982, s. 103. 223 Başvekil İsmet İnönü'nün Rusya gezisi için bkz. Temuçin Faik Ertan, "İsmet İnönü'nün Rusya Gezisi", Atatürk'ten Soğuk Savaş Dönemine Türk-Rus İlişkileri I. Çalıştay Bildirileri (14-15 Mayıs 2010) 224 Hamza Eroğlu, "Devletçilik ve Sağladığı Yararlar", Atatürk Döneminin Sosyo-Ekonomik Sorunları Semineri 30 Haziran-1 Temmuz 1981, Ankara 1982, s. 13. 556 Hamza Eroğlu, Türkiye’de Cumhuriyet’in ilk yıllarında uygulanan Devletçilik modelinin ülkeye birçok konuda fayda sağladığını ifade etmektedir. O’na göre, devletçilik ülkeyi sanayileşmeye yöneltmiştir. Ülkede teknik eleman ihtiyacının giderilmesine katkı sunmuştur. Bu model, çeşitli yönleri ile sosyal kalkınma olanaklarını artırmış, Devlet işletmeleri sayesinde Türk çiftçisinin mahsulü kıymetlenmiştir. Sıkıntılı Harp yıllarında düzenleyici fiyatlarla tüketiciye yararlı olmuştur.225 Krizden çıkmak için Türkiye, ekonominin tek taraflı olarak sadece tarıma dayalı olması durumundan çıkmak istemişti. Devletçilik adına iç siyasette de 1929 yılında ülkenin üretim olanaklarını tespit etmek için bir komisyon kurulmuştu. Komisyon birçok bölgede yapılan incelemelerin ardından ithalatı azaltmak ve yerli üretimi artırmak için çalışacaktı. 1930 yılında Birinci Sanayi Kongresi toplanmış,226 1934 yılında Hükûmet tarafından yapılan tüm hazırlıkların ardından Birinci Beş Yıllık Sanayi Planı onaylanmıştı. Plan, yalnızca sanayi için onaylanmıştı.227 1930-1939 yılları arasında "korumacı ve devletçi" ekonomi diye tabir olunan politikalar takip edilmişti. Bu yıllarda Dünya ekonomisi büyük bir buhran içinde sürüklenirken Türkiye ekonomisinin dışa kapanarak ve devlet eliyle bir milli sanayileşme denemesi içine girmiş olduğu söylenebilir.228 Plan çerçevesinde 1934 yılında Kayseri ve Bakırköy Bez Fabrikaları, 1935’te Isparta Gülyağı ve Paşabahçe Şişecam Fabrikaları, 1936’da İzmit Kâğıt Fabrikası, 1937’de Ereğli ve Nazilli Bez Fabrikaları, 1938’de Gemlik Suni İpek ve Bursa Merinos Fabrikası, 1939’da Karabük Demir Çelik Fabrikası işletmeye alındı. Bu 225 A.y., s. 15-19. 226 Kongrenin hem sektörel bazda hem de vilayet bazında raporları daha sonra Millî İktisat ve Tasarruf Cemiyeti tarafından yayınlanacaktı. Burada Elaziz ve Gaziantep vilayetinin sanayi verilerine ulaşılabilmektedir. Bkz. 1930 Sanayi Kongresi Raporlar, Zabıtlar, Ankara, 1930. 227 Beyarsalan, a.e., s. 37-38. 228 Korkut Boratav, Türkiye İktisat Tarihi 1908-1985, Gerçek Yayınevi, İstanbul, 1988, s. 45. 557 planda Doğu vilayetlerini ilgilendiren sadece Malatya ve Iğdır’daki pamuk üretimi için pamuklu mensucat vardı. Planda eksiklik olarak ziraat yoktu.229 Birinci Beş Yıllık Sanayi Programının başarıyla uygulanmasının ardından İkinci Sanayi Programı için 20 Ocak 1936’da Ankara’da bir Sanayi Kongresi toplandı. Bu kongrenin ardından İktisat Vekili Celal Bey, İkinci Beş Yıllık Sanayi Planı projesini Başvekâlete sundu. Nitekim bu plan, 16 Eylül 1938 tarih ve 2/9624 sayılı kararname ile kabul edildi. Planda ülkedeki elektrik üretimini iki katına çıkarmak ve kömür, linyit ve diğer madencilik sektörleri ile demiryolu ve deniz taşımacılığı arttırılmak isteniyordu. Ancak Eylül 1938’de yürürlüğe konulan Plan’daki projelerin büyük çoğunluğu altı ay sonra ya iptal edildi ya da belirsiz bir tarihe ertelendi.230 İlk sanayi planında yirmi kadar fabrika kurulumu var iken, ikinci planda kurulacak fabrika ve tesisat sayısı yüzü geçecekti. Madencilik alanında Guleman ve Soru dağındaki şark kromlarıyla, Ergani, Kuvarssan ve Murgul bakır madenleri ve Kütahya’daki ferrokrom sanayi tesisi vardı. Gıda sanayii konusunda başta İstanbul olmak üzere büyük şehirlerin taze et ve ordunun et konservesi ihtiyacını ucuz ve sıhhi olarak karşılamak, bir yandan da Doğu illerinin coğrafi vaziyeti ve hayvan serveti ile uygun bir sanayi tesis etmek için Doğu'da bir konserve et sanayii, meyvecilik için İzmir, Manisa, Kastamonu, Kocaeli, Bursa, Gümüşhane, Erzincan, Rize, Malatya, Diyarbakır, Adana, Seyhan, İçel ve Niğde taraflarında kurutma ve tesisleri ile soğuk hava depoları kurulumu tasarlanmıştır.231 Ancak bu plan uygulanamamıştır. İkinci Sanayi Planı’nın uygulanamamasında sebebin II. Dünya Harbi’nin patlak vermesi bilinen bir gerçektir. 229 Uğur Korum: "1923-1929 Döneminde Türkiye'de İmalat Sanayii ve Sanayi Politikaları", Atatürk Dönemi Ekonomi Politikası ve Türkiye'nin Ekonomik Gelişmesi Semineri, Ankara, 1982, s. 72; Oktay Yenal, Cumhuriyet’in İktisat Tarihi, 4. Basım, Türkiye İş Bankası Kültür Yay., İstanbul, 2013, s. 86. 230 Tezel, a.g.e., s. 305-312. 231 Afet İnan, Türkiye Cumhuriyeti’nin İkinci Sanayi Planı 1936, TTK Basımevi, Ankara, 1989, s. 6. 558 1939 yılından itibaren ülke etkisi uzun yıllar sürecek olan savaş ekonomisi evresine girmiştir. Türkiye, savaşa girmese de girenler gibi aynı ekonomik zorlukları yaşamıştı. İki milyon vatandaşını askere almış, askeri harcamalar bütçenin %60’ını meydana getirmiştir. Yükselen enflasyonla birlikte fiyatlar dört misli yükselmişti.232 Harbin bitimiyle Hükûmetler savaş yıllarında durma noktasına gelen iktisadi yatırımları tekrar hızlandırmak isteyecektir. 27 Ağustos 1948 tarihinde Çalışma, Millî Eğitim ve Bayındırlık Bakanlarının Van ve Hakkâri’yi ziyaretleri sırasında üç bakan, Hükûmetin Doğu bölgesini süratle kalkındırma işini ehemmiyetle ele aldığını halka söylemişlerdi.233 Nitekim bu kalkındırma işi 1949 yılı bütçesine Doğu vilayetlerini ve Edirne vilayetini geliştirmek için ekstra ödeneklerin konulmasını sağlamıştır. Hatırlanacağı üzere bu rakam 1949 yılı için 10 milyon,234 1950 yılı için ise 13 milyon lira olmuştu.235 3.1.3.2. Doğu ve Güneydoğu Anadolu’da Sanayi Faaliyetleri Cumhuriyet'in ilanından sonra ülkenin sanayi varlığına dair ilk güvenilir sayım, 1927 yılında yapılmıştı.236 Bu sayıma göre ülkedeki sanayi işletmelerinin büyük çoğunluğu çok küçüktü. Mevcut 65.245 müessesenin %79’unda çalışanların sayısı 3 ve daha az, %96,8’inde 5 ve daha azdı. 50’den fazla işçi çalıştıran işletmelerin sayısı 321 idi.237 Bu sayımda sanayi sınıfları, sanat müesseselerinin adedi, buralarda çalışan kişi sayısı, sanat gruplarının il ve ilçe itibarıyla sayılarını tablolar hâlinde gösterir ayrıntılı bilgiler elde edilmiştir. Tablolarda Doğu ve Güneydoğu vilayetlerinin bilgilerine de ulaşılmaktadır. 232 Güner, a.e., s. 45. 233 Ayın Tarihi, Ağustos 1948. 234 28.02.1949 tarih ve 5350 sayılı Kanun; T.C. Resmî Gazete, 01.03.1949, Sayı: 7144. 235 T.C. Resmî Gazete, 01.03.1950, Sayı: 7445; TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 8, C: 24, Toplantı: 4, TBMM Matbaası, Ankara, 1950. 236 Sanayi Sayımı 1927, DİE, Ankara, 1969, s. 31-45; Demirtaş, Atatürk Dönemi, s. 76. 237 Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ekonomisi, s. 13. 559 Tablo 3.21. 1927 Sanayi Sayımına Göre Doğu Vilayetleri İller Maden Çıkarma Sanayii Tarım, Evcil Hayvanlar, Av ve Balıkçılık Sanayii Dokuma Sanayii Sair Bitkisel Madde ve Ağaç Mamulleri Sanayii Bina İnşaatı Sanayii Maden ve Maden İşletmesi ile Makine İmalatı Sanayii Kâğıt ve Karton Sanayii Kimya Sanayii i.s ç.s i.s ç.s i.s ç.s i.s ç.s i.s ç.s i.s ç.s i.s ç.s i.s ç.s Beyazıt 2 51 16 30 6 14 5 6 - - 3 9 - - - - Bitlis 2 11 84 240 30 47 5 5 1 2 41 84 - - - - Diyarbekir 2 14 348 1.559 199 957 50 136 22 570 133 376 2 12 15 41 Elâziz - - 317 785 103 179 46 76 15 127 100 177 1 1 5 10 Erzincan 4 23 138 214 22 56 42 59 3 17 110 195 - - - - Erzurum 17 331 357 915 123 237 116 158 22 119 231 554 3 15 7 35 Gaziantep 4 13 1.117 5.284 426 1282 206 409 4 40 199 543 1 3 58 312 Kars 1 52 82 394 29 58 28 91 1 2 54 105 - - - - Malatya - - 430 1.094 266 668 93 189 1 1 212 425 1 1 36 69 Mardin - - 338 1.464 291 1.040 65 268 37 141 124 589 2 9 24 100 Siirt 22 401 137 276 83 437 16 44 2 6 54 114 - - - - Urfa 4 4 374 1.035 151 425 152 304 12 29 155 350 1 8 8 9 Van 1 1 32 74 16 38 6 11 - - 25 55 - - - - i.s = İşletme Sayısı ç.s = Çalışan Sayısı Tablodaki bilgilere bakıldığında Doğu ve Güneydoğu Anadolu vilayetlerinde işletme ve çalışan sayısının en fazla olduğu sanat grupları tarım, evcil hayvanlar, av ve balıkçılık sanayii ile dokuma sanayiinde olduğu görülecektir. Bu durumun da sebebi bölgenin coğrafi şartlarının zorunlu olarak doğurduğu tarım ve hayvancılık sektörünün bölgenin en önemli ekonomik uğraş alanı olması ve de eskiden beri bölgede süre gelen birtakım adetlerin devam ettirilmesiydi. Tablodaki sanat gruplarına vilayetler bazında bakıldığında tarım ve hayvancılık sektöründe en çok 1.117 işletme sayısı ile ilk sırada Gaziantep; 430 işletme sayısı ile Malatya vilayeti ise ikinci sırada; 16 işletme sayısı ile Beyazıt vilayeti son sırada yer almıştır. Dokuma sanayisinde ise 426 işletme sayısı ile Gaziantep; 291 işletme sayısı ile Mardin vilayetleri ilk iki sırada yer alırken 6 işletme sayısı ile Beyazıt vilayeti yine son sırada yer almıştır. 560 Doğu ve Güneydoğu vilayetlerinin birçoğu aslında 19. yüzyılın ilk yarısında dokuma imalatının en önemli merkezleri durumundaydılar. Bu sektörün ana merkezleri sayılan İstanbul ve Bursa bir tarafa bırakılacak olursa Şam, Hama ve Humus’un yanı sıra Halep, Diyarbekir, Antep, Mardin, Maraş, Urfa, Arapkir, Bitlis, Erzurum ve Sivas önemli sayıda dokuma tezgâhına sahipti.238 Doğu vilayetleri Cumhuriyet Türkiye’siyle işte bu sanayi imkânları ile diğer vilayetlerde de olduğu gibi birçok eksiklikle beraber yeni bir döneme başlıyordu. Yeni dönemin hemen başında çıkan Şeyh Sait isyanı ve bu isyanı takiben 1930 yılının başlarına kadar bölgenin farklı yerlerinde çıkan isyan ve huzursuzluklar bölgeye yönelik iktisadi yatırımların planlanması ya da gerçekleştirilmesini geciktirmiştir. Yeni dönemde bölgenin birçok problemine karşı yerinden yönetim ve çözüm önerileri için Umumi Müfettişlikler kurulmuştu. 1930’dan itibaren bölgenin güvenlik anlamında büyük ölçüde rahatlaması bölgeye yönelik iktisadi yatırımların gerek merkezi olarak gerekse yerelde birtakım planlamaların hayata geçirilmesini sağlayacaktır. 1935 yılında Başvekil İsmet İnönü’nün ertesi yılda İktisat Vekili Celâl Bayar’ın Doğu gezileri bu kapsamda değerlendirilebilir. Özellikle Bayar’ın bu ziyaretinin ardından hazırladığı rapor kendisinin iktisatçı kimliğinden dolayı iktisadi yönleriyle daha çok ön plana çıkmıştır. Merkezi olarak "Atatürk, İsmet İnönü Doğu illerinin umumi bir irfan, iktisat ve hayat muhiti olmasını kararlaştırmış ve bu karar Hükûmeti merkeziyenin programı haline girmiş"ti.239 Mahallinde kurulmuş olan Umumi Müfettişliklerin başında bulunan Müfettişler de Doğu illerinin kalkınması için çalışmalarda bulunmuşlardı. Ancak Müfettişlerin Doğu’nun kalkınması konusunda ortaya koyduğu düşünceler birbirinden farklı olmuştu. Üçüncü Umumi Müfettiş Tahsin Uzer, Başvekil İsmet İnönü’ye yazdığı 10.05.1936 tarihli yazı ile Müfettişlik ihdasındaki maksadın gerçekleşmediği bunun 238 Mustafa Sönmez, Doğu Anadolu'nun Hikâyesi (Ekonomik ve Sosyal Tarih), Arkadaş Yayınevi, İstanbul, 1990, s. 102. 239 Tahsin Uzer'in 01.06.1936 tarihinde İktisat Vekili Bayar'a yazdığı rapor için bkz. BCA 30 10 0 0/ 171 187 28. 561 için de bazı düzenlemelerin yapılması gerektiğini belirtmişti. Bu düzenlemelerin iktisadi boyutu; Doğu’nun vilayetler şeklinde değil de bir bütün olarak değerlendirilmesi şeklindeydi. O’na göre Doğu'nun sadece belli vilayetleri değil tümünün bir bütün olarak kalkınması için Müfettişlik mıntıkasındaki sekiz vilayetin bir idare çerçevesi dâhilinde düşünülerek "hususi gelirlerin birleştirilmesi ve her vilayet umumi meclislerinden seçilen azalar ve valilerle birlikte Müfettişlik merkezinde Umumi Meclis halinde, beş senelik bir program çizmek üzere toplandıktan sonra daimî bir encümenin Doğunun ilerlemesi için bu programı tatbik etme"leri gerekmekteydi.240 Uzer, ayrıca bölgede isyanların da etkisiyle Hükûmete karşı bir takım olumsuz propagandaların da yapılacak olan yatırımlarla ortadan kaldırılması gerektiğini düşünmekteydi. "Doğuda bazı menfi adamlar halka kendilerinin Hükûmet nazarında ikinci derece ve sınıf memleket halkı olduklarına dair menfi ruh telkinine ve milletin iktisadi genişleyiş ve refah işlerinde hep Garba ehemmiyet verildiğini ve buralardan esirgendiğini ileri sürmek suretiyle propaganda yaparak bu civanmert evlatlarını bozmaya, şaşırtmaya çalışmaktan hali kalmıyorlar." Uzer, raporunun sonunda ülkenin genişleme ve kalkınmasıyla birlikte halkın ucuz ve sıhhatli yaşayabilmesi için birtakım önerilerde de bulunmuştur.241 Doğu'nun iktisadi meseleleri ve buraya dair kalkınma önerileri Ankara’daki 5- 22 Aralık 1936 tarihli Umumi Müfettişler toplantısında da görüşülmüştü. Toplantının 08.12.1936 tarihli oturumunda Üçüncü Umumi Müfettiş Tahsin Uzer, bölgede iktisadi kalkınma için yol faaliyetinin çok faydalı olacağı görüşünü belirtmişti. Dördüncü Umumi Müfettiş Abdullah Alpdoğan da bölgenin iktisadi vaziyetinde en mühim amilin hayvancılık olduğunu, bunu geliştirmek için de hayvanların ıslahının ele alındığını belirtmişti. Yine Alpdoğan, bölgenin iktisadi 240 BCA 30 10 0 0/ 68 452 2. 241 Tahsin Uzer'in aynı raporu BCA 30 10 0 0/ 171 187 28 lef 18-19. 562 vaziyeti olarak emniyet ve asayişinin düzeldikçe iktisadi hareket ve vaziyetinin de düzeleceğini düşünmekteydi.242 Farklı yöntem önerileri ortaya sunulmuş olsa da Doğu vilayetlerine yatırım yapılması konusunda sivil idarecilerde kararlılık olduğu ortadaydı. Ancak aynı isteğin askerde güvenlik endişesinden dolayı olmadığı da bir gerçektir. CHP iktidarının neredeyse tamamına yakın bir bölümünde Genelkurmay Başkanlığı vazifesinde bulunmuş olan Fevzi Çakmak’ın bazı bölgelere yatırım yapılması konusunda pek de müsamahakâr bir tutum içerisinde olmadığını söyleyebiliriz. Demokrat Parti’nin önemli isimlerinden birisi olan Samet Ağaoğlu hatıratında;243 Mareşal Fevzi Paşa’nın askerlik bakımından muhafazakâr görüşlere sahip bir insan olduğunu, mesela İktisat Vekâletinin demir çelik sanayisi için tesis yeri olarak seçtiği Karadeniz Ereğlisi’ni askerlik bakımından savunulması zor düşüncesi ile kabul etmediğini, bunun yerine ekonomik şartları zor bir bölge olan Karabük’te kurulduğunu yazmıştı. Ağaoğlu, yine aynı düşüncelerle Mareşal’in Doğu ve Güney illerinde sanayi kurulmasını, yollar yapılmasını istemediğini, yol yapıldığı takdirde bir savaş halinde bu sınırlardan gelecek düşmanın memleketi kolaylıkla işgal edebileceğini ileri sürdüğünü de belirtmektedir. 1930’lu yıllarda subay olarak bölgede görev yapan Cemal (Madanoğlu) 1934 yılında Urfa’da görev yaparken, Urfa Valisi Nizamettin Bey ve dayısı olan Urfa Mebusu Behçet Bey ile Diyarbekir’e gelen İktisat Vekili Celâl Bayar’ı ziyarete gitmişlerdir. Ziyaret sırasında Behçet Bey’in Urfa, Suruç ve Birecik’in Türk olduğundan hareketle buralarda kalkınma için fabrikalar kurulması isteğine karşılık Vekil Bayar: "telefon burada emrinizde arayalım, bulalım, siz konuşun, Mareşal izin versin ben Diyarbakır’a da Urfa’ya da birer fabrikanın temelini atayım. Gelecek yılsonuna dek fabrikalar kurulmuş olur. Ama müsaadeyi alın bakalım, Mareşal izin vermiyor, engelliyor"244 demişti. 1930 yılında Nafıa Vekilliği görevine getirilmiş olan Hilmi Uran da hatıratında; "zaten öteden beri hatlarımızın güzergâhının tayininde ekonomik 242 Umumî Müfettişler Toplantı, s. 128-159. 243 Samet Ağaoğlu, Demokrat Parti'nin Doğuş ve Yükseliş Sebepleri, s. 159. 244 Madanoğlu, s. 134-135. 563 düşüncelerle askeri anlayışlar çarpışır dururdu ve son sözü daima askerler söylerdi"245 notunu düşmüştü. Üç farklı hatıratta yer alan işte bu bilgiler, Askerin Doğu vilayetlerine yatırım yapılmasını güvenlik bakımından sakıncalı bulduğunu bize göstermektedir. Cumhuriyet’in ilk yıllarında sivil idarelerde Doğu’da fabrika kuruluma dair istek var iken askeri makamlarda aynı isteğin olduğunu söyleyemeyiz. Yukarıdaki tabloyu değerlendirirken ifade ettiğimiz gibi Doğu vilayetlerinin Cumhuriyet dönemine girilirken geliştirilmesi istenen ve en çok ihtiyaç duyulan sektörler; tarım, hayvancılık, dokuma ve maden246 sanayii idi. Talepler genelde bu sektörlerin geliştirilmesine dair olmuştur. Araştırma sahamız olan Doğu vilayetlerinden bazılarında yapılan sanayi yatırımları CHP hükûmetlerinin bölgeye dair bakışı hakkında bize bir fikir vermektedir. Bu sebeple Doğu vilayetlerinin tamamına yönelik yapılan sanayi yatırımlarına girmeyi konuyu fazla uzatmama adına gereksiz görüyoruz. CHP hükûmetleri Elâziz’de dokumacılığın gelişmesini istemekteydi. Bu maksatla Elâziz vilayetince tahsil için Almanya’ya öğrenci bile gönderilmişti. Ancak gönderilen bu öğrencilerin giderlerinin karşılanmasıyla ilgili 1925 yılında sorun yaşanmıştı. Giderlerin İdarece karşılanamaması üzerine öğrencilerin tahsillerini tamamlaması için Başvekâlet devreye girerek 19.03.1925’te Ticaret Vekâletinin konuyla ilgilenmesini istemişti.247 Bununla beraber Hükûmet, Ermeni emvali metrukesinden olan ve dokuz seneden beri ihmal ve terk edilmiş bir halde bulunan Elâziz İplik Fabrikasının 30.08.1925’te yeniden faal hâle geçirilmesine karar vermişti.248 12.09.1929’da ise Elâziz’de ipek ve pamuk üretimini arttırmak için Elâziz İpek ve İpek Mensucat Türk Anonim Şirketinin kurulması kabul edilmişti.249 Bu şirket 245 Uran, a.g.e., s. 208. 246 Maden faaliyetleri ayrı bir başlık hâlinde işleneceği için bu kısımda ele alınmayacaktır. 247 BCA 30 10 0 0/ 7 42 12. 248 BCA 30 18 1 1/ 15 54 14. 249 BCA 30 18 1 2/ 5 45 17. 564 01.12.1930’da faaliyete geçmişti. Elâziz’de iplik ve pamuk sanayiinin gelişmesinde özellikle Elâziz Valisi Fahri Bey’in gayretli çalışmaları olmuştu. Bundan başka ayrıca burada halıcılığının ihyası için de 1930 yılından itibaren teşebbüste bulunulmuştu.250 Yine 1942 yılı içerisinde Hükûmet, Elâzığ’da dokumacılığı geliştirmeye hizmet etmek için 7.000 Türk lirası sermaye ile Elâzığ İplik ve Dokumacı Küçük Sanat Kooperatif Şirketinin kurulmasına izin vermiştir. 251 Tüm bunlar yapılmış olmasına rağmen Elâzığ’da dokuma sanayiinin geliştirilmesi için bölgeyi teftiş eden milletvekillerinin raporlarında Elâzığ’a bol miktarda el tezgâhı ve iplik verilmesi tavsiye edilmekteydi.252 Elâzığ’da dokuma sanayisine dair bunlar yapılırken Birinci Beş Yıllık Sanayi Planı içerisinde yer almasa da 1942’de Elâzığ’da Tekel tarafından bir şarap fabrikası kurulmuştu.253 Elâzığ’la beraber Gaziantep vilayeti de dokumacılıkta çok hevesliydi. 14.06.1925’te yün, pamuk, keten, ipek ve diğer bilumum elyaftan mensucat imal ve alım satım işleri ile meşgul olmak maksadıyla Ticaret Vekâletinin ortaklığında Gaziantep Mensucat Türk Anonim Şirketi kurulmuştu.254 Gaziantep’te 1930 yılında dokumacılıkta 1200 tezgâhta 6.000 işçi çalışmaktaydı. 1937 yılında ise tezgâh adedi 3.000’e, işçi adedi de 15.000’e çıkmıştı. Bu yıllarda dokumacılık kısmen makineleşmişti. 1928 yılında Ömer Şefik Ersoy tarafından bir mensucat fabrikası kurulmuştu. Buna 1937 yılında iplik kısmı da dâhil edilmişti. 1933 senesinde 1.000 iğlik Veliç İplik Fabrikası kurulmuştu.255 Cumhuriyet’in ilk yıllarında Gaziantep vilayetinde konserve sanayisi için birtakım çalışmalara başlanmıştı. Bölge halkınca talep olunan konserve, marmelat, pekmez ve sair zirai mamulatı imal ve satmak için otuz bin lira sermaye ile 250 Ayın Tarihi, Mayıs 1930, C: 22, Sayı: 74, Matbuat Umum Müdürlüğü. 251 BCA 30 18 1 2/ 97 118 5. 252 Elâzığ bölgesi müfettişi Bitlis mebusu Muhtar Ertan'ın CHP Genel Sekreterliğine sunduğu 18.10.1943 tarihli rapor için bkz. BCA 490 1 0 0/ 1576 418 1. 253 Doğanay, a.g.e., s. 224-228. 254 BCA 30 18 1 1/ 14 38 14; Resmî Cerîde, 31.01.1926, Sayı: 285. 255 Cumhuriyet'in XV. Yılında Türkiye C: IV, s. 1857-1858. 565 29.02.1925’te Gaziantep Konserve Mamulat-ı Ziraiye Türk Anonim Şirketi kurulmuştu.256 Gaziantep’te deri işleme zanaatı de geliştirilmek isteniyordu. 14.06.1925’te deri işleme ve deri, yün, kıl alım satım muameleleriyle iştigal etmek maksadıyla yetmiş beş bin Türk lirası sermaye ile Gaziantep Dibagat Anonim Şirketi Hükûmet tarafından onaylanmıştı.257 Gaziantep’te un fabrikalarının da 1930’lı yıllarda modern anlamda açıldığı görülmektedir. 11.03.1936'da Gaziantep’te Mider diye tabir edilen ve hayvanla dönen değirmene 2643 sayılı Kanun’un 5. maddesi gereğince elektrikli bir motor konulması258 yine 18.07.1936’da Rekabet Un Fabrikası’na vals ve elek ilavesi için de Hükûmet tarafından izin verilmiştir.259 Malatya’da ise sanayileşmenin temeli 1925 yılında atılacaktı. 25.03.1925’te su cereyanlarından istifade ile bir elektrik fabrikası tesis ve üretilecek elektrikle çeşitli fabrikaların inşası ve işletilmesi ve bu fabrikalar için gerekli başlangıç maddelerinin satın alınması ve fabrikaların sanayi mahsullerinin satılması vs. gibi maksatlarla Malatya ileri gelen eşrafı tarafından 400.000 Türk lirası sermaye ile Malatya Teşebbüsat-ı Sınaiyye Türk Anonim Şirketi kurulmuştu.260 1939’da Malatya sigara fabrikası kuruldu. Üretim kapasitesiyle Malatya’daki fabrika, çevre illerin tütünü de işliyordu. 261 Fabrikanın kurulumu tütüne olan ihtiyacı arttırmış ve devletin de çeşitli tedbirleri sayesinde bölgede tütün ziraatında artış kaydedilmiştir. Fabrika başta Adana, Aydın, Bitlis, Diyarbakır, Erzincan, Erzurum, Gaziantep, Hatay, Kayseri, Konya, Sivas, Siirt, Van ve Trabzon olmak üzere 14 Başmüdürlük ve bunlara bağlı 8 inhisar idaresi bölgesinin tütün ve sigara ihtiyacını 256 BCA 30 18 1 1/ 13 25 7. 257 BCA 30 18 1 1/ 14 39 5. 258 BCA 30 18 1 2/ 62 19 15. 259 BCA 30 18 1 2/ 67 61 20. 260 BCA 30 18 1 1/ 13 19 9; Resmî Cerîde, 27.01.1926, Sayı: 282. 261 Doğanay, a.g.e., s. 224. 566 karşılamıştır. Fabrika işletmeye açıldığında 200 işçi ile işe başlamış, 1950 yılına gelindiğinde ise işçi sayısı 450’ye yükselmişti.262 1934 yılında toplanan Diyarbekir İktisat Kongresinde alınan kararlardan biri Malatya dokumacılık tezgâhlarına lâzım olan ipliklerin daha ucuz bir fiyatla temini için Hükûmetçe Malatya’da bir fabrikanın açılması olmuştu.263 Fabrika, 1939 yılında 26.000 iğli Yeni Malatya Bez ve İplik Fabrikası adıyla işletmeye açıldı.264 Malatya Mensucat Fabrikası kısa zamanda Bakırköy, Kayseri ve Nazilli fabrikalarından sonra gelen en büyük pamuklu mensucat fabrikası olmuştur.265 Hükûmet izniyle Malatya’da dokumacılığı geliştirmeye hizmet etmek için 1 Ekim 1941’de Malatya Dokumacı Küçük Sanat Kooperatifi,266 11.08.1942’de de Arapkir’de Arapkir Dokumacılar Küçük Sanat Kooperatif Şirketi kurulmuştu.267 Malatya’da 25.03.1936’da Gelengeş mevkiinde 3 valsli ve bir elekli özel teşebbüse ait Oral Un fabrikası kurulmuştu.268 Esasen bu tarz un fabrikası ya da modern anlamda değirmenlerin kurulması Doğu’nun birçok yerinde CHP iktidarı boyunca yaşanan gelişmelerdendi.269 Yine 08.03.1950’de 500.000 lira sermaye ile Malatya Çimento Fabrikası Türk Anonim Ortaklığı kurulmuştu.270 Urfa vilayetinde de yukarıda belirttiğimiz üzere Genelkurmay’ın engellemelerine rağmen CHP döneminde bazı sanayi yatırımları hayat bulmuştu. 1925 yılında Urfa’da un ve buz fabrikalarının kurulması teşebbüsleri bu yıllarda ilk olarak karşımıza çıkmaktadır. Hükûmet, 4 Kasım 1925’te kurulacak olan 262 1930-1944 yılı Malatya vilayeti tütün üretim rakamları için ayrıca bkz. Adıtatar, a.g.e., s. 859, 869. 263 Ayın Tarihi, Haziran 1934, No: 7. 264 T.C. Resmî Gazete 02.11.1939, Sayı: 4351. 265 Cumhuriyet'in XV. Yılında Türkiye, C: VI, s. 3219. 266 BCA 30 18 1 2/ 96 85 1. 267 BCA 30 18 1 27 99 74 1. 268 BCA 30 18 1 2/ 723 63; Adıtatar, a.g.e., s. 867-870. 269 Bitlis, Mardin, Siirt ve Erzurum'un fabrikaları ve değirmenleri için bkz. BCA 30 18 1 2/ 59 90 18; BCA 30 18 1 2/ 62 14 15; BCA 30 18 1 2/ 78 80 8; BCA 30 18 1 2/ 91 65 14, T.C. Resmî Gazete, 10.07.1940, Sayı: 4557; BCA 30 18 1 2/ 92 82 2, T.C. Resmî Gazete, 22.08.1940, Sayı: 4594; T.C. Resmî Gazete, 24.04.1942, Sayı: 5091. 270 BCA 30 18 1 2/ 122 22 5. 567 bu fabrikaların biran evvel tesis ve faaliyeti için yasak bölge uygulamasından dolayı Alman uyruklu Junt Şab’ın Urfa’ya girebilmesine izin vermiştir.271 Bundan başka 01.05.1929’da şehrin aydınlatılması ve şehre elektrik dağıtılması maksadıyla iki yüz bin Türk lirası sermaye ile Urfa Şehri Elektrik Türk Anonim Şirketi kurulmuştu.272 Hükûmet, 14.01.1933’te sınai imalathaneler açmak, yerli malların sürümünü temin etmek, halkı tasarrufa teşvik ve ortaklığın menfaatlerine uygun her türlü alım ve satım işlerinin yapmak gibi hususlarla meşgul olmak maksadıyla 10 bin lira sermaye ile Urfa Gençleri Mahdut Mesuliyetli Alım, Satım, İstihsal ve Sınai İmalat Ortaklığı şirketinin kurulmasına izin vermişti.273 Kars vilayetindeki sanayi yatırımları ise bölgenin en önemli potansiyeli olan hayvancılık üzerine olmuştu. Cumhuriyet’in ilk yıllarında 1929 yılında Kars’ta bir Balkan göçmeni tarafından margarin fabrikası kurulmak istenmişti. Balkan göçmeni Köprülülü Nafıa Müteahhidi ve Makine Mühendisi Şevki Bey, Başvekâlete Kars’ta inşası düşünülen margarin fabrikası ile ilgili olarak Hükûmetin delaletiyle veyahut Sanayi Bankasının tavassutuyla margarin fabrikasının kurabileceğini yazmıştı. Şevki Bey, kurulması düşünülen bu fabrika ile ilgili ayrıntılı bir de rapor hazırlamıştı.274 Bu teşebbüsün bu yıllarda nasıl sonuçlandığını maalesef belgelerden takip edememekteyiz. Kars’ta üreticilerin en önemli sorunlarından biri de ürünlerin pazarlanması sorunuydu. Bu sorun; şirketleşme ya da kooperatifler kurma yoluyla bu yıllarda aşılmaya çalışılmıştı. 1930 yılında Amasya Mebusu ve CHF. 4. Mıntıka Müfettişi Esat Bey (Uras) 14.08.1930’da Kars’ın iktisadi gelişimi için pek ehemmiyet arz eden ürünlerin tek elden ihraç edilmesi düşüncesi doğrultusunda Kars’ta Fırka tarafından tüccarlardan oluşan kişilerin 100.000 liralık bir anonim şirket tesisine teşebbüs edildiğini fırka 271 BCA 30 18 1 1/ 16 69 5. 272 Kararname No: 7948; T.C. Resmî Gazete, 27.06.1929, Sayı: 1227. 273 BCA 30 18 1 2/ 33 5 12. 274 02.10.1929 tarihli bu rapor için bkz. BCA 30 1 0 0/ 39 233 1. 568 yönetimine bildirmişti. Esat Bey, birkaç sene evvel kurulan ancak suiistimaller yüzünden feshine karar verilen şirket gibi bir akıbete uğramaması için yeni kurulan bu şirketin reisliğine fırka mutemedi Şerafettin Bey’in geçmesini istemişti.275 Bu şirketin başına zikredilen ismin geçip geçmediği mevzuu belgelerden takip edilememiştir. 1934 yılında Kars hayvancılığı için çok önemli bir yatırım olan süt tozu fabrikasının kurulumu hayata geçirilmişti. Kurulan süt tozu fabrikasının mevcut durumu ve bu fabrikadan beklenti 25 Haziran 1934 tarihli Kars gazetesine haber olmuştu. Fabrikadan elde edilen süt tozu Hollanda, Danimarka ve Almanya fabrikalarında üretilen süt tozlarından kalite bakımından farklı değildi. Fabrikaya Boğatepe köylüleri günde 2.500 ile 3.000 kilo arasında süt göndermekteydiler. Haberde; bu yıllarda Türkiye’de 12 çikolata fabrikasının bir senede sarf ettiği süt tozu miktarının 250.000 kilo, tahmini tutarının da 250.000 lira olduğu ve bunun Hollanda ve Danimarka’dan ithal edildiğine vurgu yapılarak Bursa ve Kars’ta açılan bu iki yeni fabrika sayesinde ithalata harcanan paranın yurtta kalacağı ifade edilmişti. Yine bu sayede birçok aile geçinecek ve bu vesile ile sığır ırkı ıslah görerek deri endüstrisinde kullanılan dayanıklı deriler veren ve her birinden yarım ton et alınan kasaplık sığırlar da yetiştirilecekti.276 Kurulan fabrika iki yılda bin kilo süt işledi. Bundan doksan ton süt tozu ve bir miktarda krema ile sadeyağ üretti. Bu surette Kars ekonomisine katkı sağladı.277 Fabrika 1937 yılında 550.000 litre, 1938 yılında da 1.500.000 litre süt işledi. Bu sütten süt tozu, yağ ve kazein imal edilmiş ve Kars ekonomisi için iyi bir gelir kapısı olmuştu.278 Üçüncü Umumi Müfettiş Tahsin Uzer, İktisat Vekili Celâl Bayar’a 01.06.1936’da yazdığı yazıda Doğu vilayetlerinin ihtiyaçlarından birinin de konserve fabrikası olduğunu yazıyordu. Uzer; Erzurum, Kars, Karaköse ve Erzincan vilayetlerinin umumi üretiminin yüzde 80’ini canlı hayvanın teşkil ettiğini ancak 275 BCA 490 1 0 0/ 1454 33 2. 276 Ayın Tarihi, Temmuz 1934 No: 8, Dâhiliye Vekâleti Matbuat Umum Müdürlüğü, Ankara, 1934. 277 Atlı, a.g.e., s. 125. 278 Doğu Cumhuriyetin 15'inci Yılında, Üçüncü Umumi Müfettişlik Neşriyatından: Sayı 1, 1938; Cumhuriyetin XV. Yılında Türkiye, s. 1748. 569 pazarlardan uzak ve nakliye masraflarının yüksekliği dolayısıyla mıntıka halkının ürünlerini çok ucuza satmak mecburiyetinde kaldığını belirtmişti. Uzer, bölgedeki ürünlerin tek alıcısının Sovyetler olduğunu eğer bu durumun böyle devam ederse canlı hayvan fiyatlarının tam değeriyle elden çıkarılmasına imkân görülemediğini belirtmişti. Çözüm önerisi olarak da konserve et, kavurma ve sucuk yapmak ve kalacak deri, kıl ve kemiği de işlemek üzere bir kombina kurulmasını istemişti.279 Uzer’in bu teklifi Ankara’da olumlu karşılanmıştı. Başvekâletten 15.07.1936’da Bakanlıklara gönderilen yazıda; ikinci beş yıllık sanayi planına alınması düşünülen et konserve fabrikasının kurulması için et konservesi ihtiyacının tespitine başlanıldığından memleketteki yatılı mektepler ile hastaneler ve et konservesi sarf edebilecek diğer müesseselerin et ihtiyaçlarının tespitinin İktisat Vekâletince lüzumlu görüldüğünden bu hususta Bakanlıklardan bilgi isteniyordu.280 Bu bakanlıklardan Kültür Bakanlığı, 30.11.1936’da Bakanlığa bağlı kurumlarda et konservesi sarf edilmediği cevabını bildirmişti.281 Dâhiliye Vekâleti 24.11.1936 tarihinde, ilgili birimlerin yazışmayı yanlış anlamaları yüzünden tam ve doğru bilgiyi sonraki bir tarihte vereceğini Başvekâlete bildirmişti.282 Ziraat Vekâleti, Ziraat Vekâleti mektepleri için yıllık 64.090 kilo konserve ete ihtiyaç olduğunu bildirmişti. Sıhhat ve İçtimai Muavenet Vekâleti, hastane ve diğer müesseslerde etin taze hâlde temin edildiğini, konserve etin kullanılmayacağını bildirmişti. Yine Nafia Vekâleti, Mühendis ve Fen Mekteplerinin daima taze et tükettiğini bu yüzden konserve ete ihtiyaç duymadıklarını bildirmişti.283 Doğu’da kurulması düşünülen büyük yatırımlardan biri de Erzincan’da düşünülen iplik fabrikasıydı. İkinci Hasan Saka kabinesi zamanında memleketin acil iplik ihtiyacının temini için Hükûmet bazı tedbirler düşünmüştü. Buna göre Ekonomi Bakanlığı ile Sümerbank ortaklaşa olarak yapmış olduğu incelemeler neticesinde hem Doğu’nun ve 279 BCA 30 10 0 0/ 171 187 28 lef 18-19. 280 BCA 30 10 0 0/ 171 187 28 lef 11. 281 BCA 30 10 0 0/ 171 187 28 lef 2. 282 BCA 30 10 0 0/ 171 187 28 lef 3. 283 BCA 30 10 0 0/ 171 187 28 lef 4. 570 bilhassa hudut halkının kalkınması ve kendilerine maişet temini, hem de bölgenin iplik ihtiyacının temini noktasında Erzincan’da 15 bin iğlik bir fabrika kurulmasına karar verilmişti. Bu kararda etkili olan sebeplerden biri de Iğdır’da pamuk üretimiydi. Erzincan depremi sonrasında bölge halkının yaralarının sarılması için düşünülmüş olan bu fabrikanın ne zaman kurulacağı Erzincan Milletvekili Sabit Sağıroğlu tarafından Meclise Ekonomi ve Ticaret Bakanı Cemil Said Barlas’ın cevaplandırması isteğiyle bir soru önergesi verilmişti. Barlas, 18.02.1949 tarihinde Şemsettin Günaltay kabinesi olarak Erzincan İplik Fabrikasının kurulma kararını hayata geçirme hususunda bir taraftan fabrikanın yerini tespit için mevsimin gelmesinin beklenmekte olduğu, diğer taraftan Gürleyik’ten elektrik enerjisi temini suretiyle fabrikanın bir an evvel kurulumunun temini vazifesinin kendi Bakanlığında olduğunu belirtmişti.284 Esasen Doğu vilayetlerinin birçoğunda dokumacılık geliştirilmek isteniyordu. Bu durum bölge halkının Ankara’dan sürekli dokuma tezgâhı ve iplik istemesine sebep oluyordu.285 1937 yılında Celâl Bayar’ın kurduğu Hükûmette Doğu’da dokumacılığın gelişmesi konusu programa bile alınmıştı.286 Hükûmetin bu konuda yaptığı diğer faaliyetleri, 1943 yılında Tunceli vilayetinin daha fazla bez dokuma aletleri isteğine İktisat Vekâletinin verdiği cevaptan öğrenmekteyiz. Buna göre Hükûmet, dokumacılık kursları açarak köylülere el dokumacılığı sanatını öğretiyordu. Köylülere ücretsiz ve numune mahiyetinde dağıtılmak üzere yapılan ve bir program dâhilinde toplu olarak vilayetlere gönderilen el dokuma aletlerinin dağıtımıyla, ziraat ve hayvancılıkla meşgul köylünün mevsim ve iklim şartları dolayısıyla boş geçirmek mecburiyetinde bulundukları zamanlarını doldurmak, ellerinde bulunan yün, pamuk ve keten gibi iptidaî maddeyi çıkrıkla iplik yapmak suretiyle şahsi ve ailevi giyim eşyalarını tezgâhta bizzat dokumalarını 284 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 8, C: 16, Toplantı: 3, TBMM Matbaası, Ankara, 1949, s. 266- 267. 285 Bu istekler hususunda 1943 yılı Erzurum ve Tunceli vilayetleri örnekleri için bkz. BCA 490 1 0 0/ 499 2006 1. 286 01.11.1937'de kurulan Celâl Bayar'ın Hükûmet programında Doğu'da 10.000 iğlik bir iplik fabrikası kurulması hedefi vardı. Bkz. TBMM Zabıt Ceridesi, Dönem: 5, C: 20, İnikad: 3, s. 19-42; Türkiye Büyük Millet Meclisi, C: 1, s. 254-284. 571 sağlamak istiyordu. Bu sayede köylünün ve köyün kalkınması hedeflenmişti. Bu maksatla Hükûmet, vilayetlere gönderilen tezgâhlarla kooperatif kurulmasını istemekteydi.287 Vekâletin bu isteği sonrasında Doğu’da birçok yerde kooperatifler kurulmuştu.288 3.1.3.3. Doğu Vilayetleri ve Şeker Sanayii Doğu vilayetlerinde bölge halkının en çok istediği sanayi yatırımlarından biri de Cumhuriyet dönemi ile fabrikaların kurulmaya başlandığı şeker sanayii idi. Osmanlıda şeker sanayiinin kurulması Tanzimat dönemi ile başlamış olup I. ve II. Meşrutiyet dönemleri ile hızlanmıştı. Cumhuriyet döneminde289 ise 5 Nisan 1925 tarih ve 601 sayılı Kanun ile şeker fabrikalarının kurulumu için yasal zemin hazırlanmıştı.290 Bu Kanun sonrasında kurulan ilk şeker fabrikası Uşak Şeker Fabrikası (1926) oldu. Bu fabrikayı Alpullu (1926), Eskişehir (1933) ve Turhal (1934) fabrikaları takip etti. Bu fabrikalar kurulurken Doğu vilayetleri halkı kendi bölgelerinde de bir şeker fabrikası kurulmasını istemişti. Diyarbekir, Mardin, Elâziz, Urfa, Karaköse, Malatya ve Bitlis ticaret odalarından gelen üyelerin katılımıyla 1934 Haziran ayında toplanan Diyarbekir İktisat Kongresi’nde Dicle kıyılarında sulak arazide gayet iyi cins pancar yetişmekte olduğundan Diyarbekir’de bir şeker fabrikasının kurulması istenmekteydi. Bu istek 287 BCA 490 1 0 0/ 499 2006 1, s. 474. 288 Van, Kilis, Gaziantep, Adıyaman, Besni, Diyarbakır'da kurulan bazı kooperatifler için bkz. BCA 30 18 1 2/ 76 59 7; BCA 30 18 1 2/ 108 35 3; BCA 30 18 1 2/ 108 48 18; BCA 30 18 1 2/ 116 47 16; BCA 30 18 1 2/ 97 117 2; BCA 30 18 1 27/ 104 4 8; BCA 30 1 0 0/ 76 479 6. 289 Cumhuriyet döneminde şeker sanayisinin kurulum çalışmaları konusunda ayrıntılı bilgi için bkz. Mehmet Karayaman, "Atatürk Döneminde Şeker Sanayi ve İzlenen Politikalar", ATAM, Sayı: 82, Mart 2012, ss: 53-96; Mehmed Gökhan Polatoğlu, Cumhuriyet Dönemi'nde Türk Şeker Sanayisinin Kurulması, Atam Yay. Ankara, 2017. 290 Resmî Cerîde, 14.04.1925, Sayı: 92; Kanunlar Dergisi, C: 3; TBMM Zabıt Ceridesi, C: 17, Devre: II, İçtima Senesi: II, Ankara, 1976, s. 98-100. 572 Ankara’da toplanacak umumî iktisat kongresine Diyarbekir Mebusu Zeki Mesut ve Ziraat Odası Reisi Adil Beyler tarafından sunulmuştu.291 Üçüncü Umumi Müfettiş Tahsin Uzer de 1936’da İktisat Vekili Celâl Bayar’dan Doğu’da bir şeker fabrikasının kurulmasını istemişti. Uzer, raporunda halkın tükettiği ürünlerin uzaklık ve nakliye masraflarının fazlalığı yüzünden Batı vilayetlerindeki halktan çok pahalıya mâl edildiğini yazmıştı. Uzer, kış mevsimi yedi ay süren bu bölgede fazla çay içildiğinden zarurî ihtiyaçlardan olan ve burada "adeta ekmek mesabesinde bulunan şeker yaz mevsiminde 26, kış mevsiminde 40-45 ve hatta bazı yerlerde kilosu 65 kuruşa satıldığı çok vakidir. Binaenaleyh inhisar maddeleri gibi nakliye ücreti asla mevzuubahis olmayarak şekerin memleketin her tarafında aynı fiyata satılması imkânı bulunmadığı takdirde Aşkale’de 1000-1500 vagon istihsal edebilecek yeni veya mevcuttan bir kısmının buraya nakli suretiyle bir şeker fabrikası kurulması"nı istemişti. 292 Esasen bu istek 18.12.1934 tarihli Erzurum Vilayeti Fırka vilayet kongresi dilekleri arasında da Fırka yönetimine bildirilmişti.293 1936 yılında Doğu vilayetlerini ziyaret eden İktisat Vekili Celâl Bayar, hazırladığı raporunda; Doğu illerinin kalkınması için diğer zirai sanayi dalları olarak beşinci şeker fabrikasının burada kurulabileceğini ifade etmişti.294 Erzurum Milletvekili Salim Altuğ, şeker fabrikalarının Doğu vilayetlerinde de kurulmasını 1950 yılı bütçe görüşmelerinde tüm Doğu adına istemişti. Altuğ, 1949 yılında Doğu kalkınma programı ile ele alınan yol, okul ve sağlık işlerinin çeşitli iktisadi teşebbüslerle takviye edilmesini istemişti. O’na göre bu sayede yurt kalkınması süratle temin edilecekti. Altuğ’a göre, 15 sene evvel Doğu’da etüt ve tecrübeleri yapılan pancar ziraatı için bölge hâlâ bir fabrikaya kavuşamamıştı. Pancar ziraatı sayesinde Doğu’da köylü fennî ziraata alışacak, aynı zamanda pancardan elde edilecek küspe sayesinde 291 Ayın Tarihi, Haziran 1934, No: 7. 292 BCA 30 10 0 0/ 171 187 28 lef 18-19. 293 BCA 490 1 0 0/ 494 1988 2. 294 Bayar, Şark Raporu, s. 98-99. 573 hayvancılık gelişecekti. Altuğ, daha önce Cemil Said Barlas’tan bir şeker fabrikasının kurulumu hakkında etüt yaptırılacağı sözünü almış olsa da bir netice alınmadığını bu sebeple İşletmeler Bakanı Münir Birsel’in konuyla ciddiyetle ilgilenmesini rica etmiştir. Aynı Meclis oturumunda Van Milletvekili İbrahim Arvas da ülkede fabrikaların Karadeniz ve Şark vilayetleri haricinde yapıldığı eleştirisini getirmiştir. Arvas, 200 bin dönüm verimli arazisi olan Başkale’de bir şeker fabrikasının kurulmasını istemişti. İşletmeler Bakanı Münir Birsel bu isteklere karşılık; 1952 yılına kadar tatbik edilecek olan bir program yapılmış olduğunu, 1952 yılından sonra tatbik edilecek olan programda fabrikaların bir yerde toplanmasını engelleyerek memleketin muhtelif bölgelerinde iktisadi kalkınmayı temin edecek şekilde yapmaya çalışacaklarını söylemiştir.295 Böylelikle Doğu vilayetleri çok istemesine rağmen CHP döneminde bir şeker fabrikasına kavuşamamıştır. Gerçi yukarıda sayılan şeker fabrikaları haricinde ülkede başka bir şeker fabrikası da kurulmamıştır. Şeker fabrikalarının sayısının artışı DP iktidarında devam edecektir. DP döneminde 1953-1956 yılları arasında Adapazarı, Amasya, Konya, Kütahya, Burdur, Kayseri, Susurluk, Elâzığ, Erzincan, Erzurum ve Malatya şeker fabrikaları kurulmuştur. 3.1.4. 1950’ye Kadar Türkiye’de Madencilik Faaliyetleri Osmanlıda 19. yüzyılın ikinci yarısına kadar madenlerin işletilmesinde şerî hükümler uygulanmaktaydı. Batılılaşmanın hız kazandığı bu yüzyılda modern anlamda ilk nizamname Sultan Abdülaziz döneminde 17 Temmuz 1861 tarihinde çıkarılan Maâdin Nizamnamesi olmuştu.296 Yabancı devletlerin Osmanlı coğrafyasındaki Musul ve Bağdat petrollerine yönelik ilgileri özellikle Düyun-ı Umumiye İdaresinin kurulmasıyla iyiden iyiye artmıştı. Osmanlı’dan alacaklı devletler borçlarına mahsuben devletin en önemli gelir 295 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 8 C: 24, Toplantı: 4, TBMM Basımevi, Ankara, 1950, s. 1250- 1274. 296 Volkan Ş. Ediger, Enerji Ekonomi-Politiği Perspektifinden Osmanlı'da Neft ve Petrol, ODTÜ Yay., Ankara, 2007, s. 85. 574 getiren kaynaklarına el koymaya çalışınca devrin padişahı Sultan II. Abdülhamit daha önceki ve sonraki padişahlar döneminde görülmemiş bir uygulamaya imza atacaktı. Uygulama; bu kaynak ve bölgelerin şahsi mülk hâline getirilerek bir nevi koruma altına alınmasıydı. Böylelikle bu değerli kaynaklar üzerinde yabancıların bir şekilde imtiyaz elde etmesine engel olunabilecekti.297 Cumhuriyet kurulduğu sırada ülkedeki sanayi işletmeleri; kömür, bakır, kurşun vs. gibi maden işletmeleri ve daha ziyade askeri ihtiyaçlar ve özel şahıslar, özellikle yabancı vatandaşlar tarafından işletilen müesseselerden ibaretti. 1923-1933 döneminde Cumhuriyet Türkiye’si, Osmanlı’dan büyük bir kısmı yabancıların elinde bulunan madencilik sektörünü devralmıştı. Osmanlı devrinde sektörde sermayedar ve madencilik dalında yetişmiş yerli usta ve teknisyen sıkıntısı had safhadaydı. 1923 yılındaki yerli maden mühendisi sayısı sadece 8 idi. Cumhuriyet kurulur kurulmaz Hükûmet, bu konuda hemen adım atmış ve 1924 yılında Zonguldak’ta "Yüksek Maâdin ve Sanayi Mühendis Mektebi" kurmuştur. Cumhuriyet’in ilk yıllarında sektör için kurumsallaşma ve mevzuat alt yapısının atılması öncelikli olarak ele alınmıştı. Bu kapsamda 19 Nisan 1925 tarihinde sanayi ve madencilik alanında yeni müesseseler kurmak için Türkiye Sanayi ve Maâdin Bankası kurulmuştur. Maden üretiminde bu dönemde taşkömürü dışında önemli bir artış yaşanmamıştır.298 Petrol üretimi konusunda ise ihtiyacın ithalatla karşılandığı bu yıllarda 24 Mart 1926 tarih ve 792 sayılı Kanun’la petrol arama ve işletme hakkı esas itibarıyla devlete verilmiştir. Devlet bu hakkı istemesi durumunda şirketler eliyle kullanabilecekti. Bu kanun Cumhuriyet döneminin ilk petrol kanunu olmuştu. Ancak 1923-1930 yılları arasında yapılan sondaj çalışmalarında müspet sonuç alınamamıştır.299 297 Bu konuda ayrıntılı bazı çalışmalar için bkz. Arzu Terzi, Bağdat-Musul'da Paylaşılamayan Miras Petrol ve Arazi (1876-1909), Truva Yay., İstanbul, 2007; Osmanlı Dönemi petrolleri üzerine ayrıca bkz., Ediger, a.g.e.; Hikmet Uluğbay, İmparatorluktan Cumhuriyet'e Petropolitik, De Ki Basım Yayım, Ankara, 2008. 298 Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ekonomisi, s. 232-233. 299 A.g.e., s. 233-234; Ahmet Demir, "Atatürk Döneminde Türkiye'de Enerji Politikaları", Atatürk Dönemi Ekonomi Politikası ve Türkiye'nin Ekonomik Gelişmesi Semineri, Ankara, 1982, s. 215. 575 1930-1939 arası dönem, madencilik alanında önemli adımların atıldığı yıllar olmuştur. Bunda benimsenen devletçilik politikasının etkisi olduğu gibi Hükûmetin yabancı şirketlerin elinde olan işletmelerin büyük bir kısmını millileştirmesi de etkili olmuştur. Bu dönemde, kurulduğu yıldan beri bir varlık gösteremeyen Sanayi ve Maâdin Bankası yerini 1932 yılında Sanayi Ofisi ve Sanayi Kredi Bankasına bırakmıştır. Ancak Ofisin de başarılı olamayacağı kısa sürede anlaşılınca 3 Haziran 1933 tarih ve 2262 sayılı Kanun’la Sümerbank kurulmuştur. Dönemin diğer önemli olayı da 1934’te yürürlüğe konmuş olan Birinci Beş Yıllık Sanayi Planı’dır. Plan, madencilik sektöründe önemli sonuçlar doğurmuştur. 1937 yılında yabancıların elinde bulunan Ereğli Şirketi (taşkömürü) ve Ergani Bakır İşletmesi devletleştirilmiştir.300 İkinci Sanayi Programı için Ocak 1936’da Ankara’da bir Sanayi Kongresi yapılmıştı. Kongre’nin ardından İktisat Vekili Celal Bey, İkinci Beş Yıllık Sanayi Planı projesini Başvekâlete sundu. Nitekim bu plan 16 Eylül 1938 tarih ve 2/9624 sayılı kararname ile kabul edildi. Planda ülkedeki elektrik üretimini iki katına çıkarmak; kömür, linyit ve diğer madencilik sektörleri ile demiryolu ve deniz taşımacılığı arttırılmak isteniyordu. Ancak Eylül 1938’de yürürlüğe konulan Plan’daki projelerin büyük çoğunluğunun altı ay sonra ya iptal edildiğini ya da belirsiz bir tarihe ertelendiğini daha önce ifade etmiştik.301 Bunda 1939 yılında çıkan II. Dünya Harbi’nin etkisi vardı. Petrol konusunda 1933-1950 döneminde özel sermaye çok sınırlı olduğu için petrolün aranıp bulunması ve üretiminin devlet eliyle yapılması için 1933 yılında Petrol Arama ve İşletme İdaresi, yine aynı sebeplerle altın için Altın Arama ve İşletme İdaresi kurulmuştur.302 300 Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ekonomisi, s. 234. 301 Tezel, a.g.e., s. 305-312. 302 Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ekonomisi, s. 234-235. 576 Ancak kısa bir süre sonra bu müesseseler yerine aynı sebeple Maden Tetkik ve Arama Enstitüsü (MTA) kurulmuştur.303 Madenlerin bulunması ve çıkarılması MTA’ya verilirken işletmesi de 14 Haziran 1935 tarih ve 2805 sayılı kanunla kurulan Etibank’a verilmiştir.304 Cumhuriyet'in ilânından sonra ilk petrol sondajı 1934 yılında Mardin ili Basbirin dolaylarında yapılmıştı. Derinliği 1327 metreye kadar indirilen kuyudan sonuç alınmamıştı. MTA’nın çalışmaları daha sonra sonuç vermiş ve ilk defa 1940 yılında Raman’da petrol rezervi bulunmuştur.305 3.1.4.1. Doğu ve Güneydoğu Anadolu’da Madencilik Faaliyetleri 19. yüzyılın ikinci yarısının son yılları ve 20. yüzyılın başlarında Osmanlı coğrafyasında petrol madeni için jeolojik çalışmalar yapılmaya başlanmıştı.306 Osmanlı hudutları dâhilinde sondajla petrol aranan ilk yer İskenderun Çengen köyü civarı olmuştu. Buranın imtiyazı 1887 yılında Sadrazam Kâmil Paşa’ya verilmişti.307 Cumhuriyet’ten önce petrol araştırmaları İskenderun, Trakya, Musul, Erzurum ve Van bölgelerinde yapılmıştı.308 Bu dönemde yabancı şirketler hesabına yapılan petrol aramalarında hükûmetler, bu şirketlere çok geniş ayrıcalıklar tanımak zorunda kalmıştı. Devletin son yıllarının sürekli savaşlar ile geçtiği düşünülecek olursa şirketlere verilen imtiyazların feshi bu yıllarda petrolün yüzeye çıkarılamamasına yol açmıştı. Cumhuriyet döneminde memleketin petrol varlığını tespit edip bunu ortaya çıkarmak Hükûmetin ana prensiplerinden biri olmuştur. Bu maksatla ilk defa 1925 303 MTA'nın kuruluş amacı ve ilk on yıldaki faaliyetleri için bkz. "MTA Enstitüsünün On Yıllık Faaliyetine Kısaca Bir Bakış", MTA Dergisi, C: 34, 1945, s. 295-307. 304 Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ekonomisi, s. 235 305 A.e., s. 235-236. 306 Osmanlıdan Cumhuriyete yapılan petrol aramaları konusunda ayrıntılı bilgi için bkz. Kemal Lokman, "Türkiye'de Petrol Aramaları", Maden Tetkik ve Arama Dergisi, 1969, s. 219. 307 Cevad Eyüb Taşman, "Petrolün Türkiye'de Tarihçesi", Maden Tetkik ve Arama Enstitüsü Dergisi, C: 39, 1949, s. 14. 308 Kemal Lokman, "Memleketimizde Petrol Araştırmaları", Türkiye Jeoloji Kurumu Bülteni, C: 6, Sayı: 2, 1958, s. 91. 577 yılında Lüksemburglu Dr Lucius namındaki bir jeolog Cumhuriyet Hükûmeti nam ve hesabına ülkede jeolojik incelemelerde bulunmuştur. Cumhuriyet'ten önce Erzurum ve Van vilayetleri dâhilindeki Kürzot, Hasankale, Dibanıhüseyin, Naftik, Katranlı ve Pulk bölgelerinde petrol aramaları başlamıştı. Ruslar bölgede, Dünya Harbi işgal yıllarında (1916-1917) Güney Kafkasya Demiryolları nam ve hesabına birçok uzman ve jeologla incelemelerde bulunmuştu. Ruslar, bu incelemelerde bulunan petrolün ticari bir değerinin olmaması ve de 1917’de çıkan Bolşevik ihtilali ile bölgeden çekilip gitmişti.309 Esasen bu bölgelerde Ruslardan çok önce araştırmalara başlanmıştı. Erzurum Tercan Kazası Pulk köyünde 1880-1882 yılları arasında Tiflisli Gardikof isminde bir Ermeni tarafından bir kuyu açılmışsa da imtiyazı verilmemişti. İmtiyaz, 1900-1902 yıllarında Ahmet Celalettin Paşa’ya verilmişti. İmtiyaz daha sonra Paşa’nın Mısır’a kaçması üzerine Hazine-i Hassa’ya intikal etmişti.310 1916-1917 yıllarında Nalifkin isimli bir Rus, Hasankale, Katranlı ve Pulk’ta tetkiklerde bulunmuş ve 1919 yılında bir rapor yazmıştı.311 1922 yılında Societe Omnium İnternationale de Petrole hesabına Profesör Granjean Erzurum Çımağıl, Pulk, Hasankale, Van Kürzot, Mardin Cizre ve Siirt bölgelerinde tetkiklerde bulunmuştur.312 Pulk’ta petrol madeninin var olduğu ve işletilmesi için Maden Müdüriyeti tarafından 1927, 1931 ve 1933 yıllarında olmak üzere üç rapor İktisat Vekâleti ve Başvekâlet makamlarına gönderilmişti. Bu raporlar doğrultusunda yabancı uzmanlardan da destek alınarak bölgede incelemelere sonraki yıllarda devam edilmiştir.313 309 A.y., s. 95. 310 A.y., s. 220; Pulk'ta Osmanlı ve Cumhuriyet Döneminde yapılan petrol arama faaliyetleri hususunda ayrıntılı bilgi için bkz. Deniz Akpınar, Samet Altınbilek, "Pulk-Balıklı (Çayırlı-Erzincan) Petrol Sahasının Tarihi Süreci", Erzincan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, VIII-I: 35-50 (2015), s. 35-50. 311 Lokman, "Memleketimizde Petrol Araştırmaları", s. 221. 312 A.y., s. 222. 313 Akpınar, Altınbilek, a.y., s. 44-45. 578 Van vilayeti Bargiri kazası Kürzot ve Beşparmak köyleri arasındaki petrol madeni314 1873 yılında Nikogos Tokmakyan tarafından işletilmeye başlanmıştı. Fakat daha sonra görülen lüzum üzerine bu ruhsat iptal edilmişti. Bu iptalin üzerinden bir müddet geçtikten sonra Ali Galip ve Nikogos Tokmakyan ortaklar, petrolün işletmesine tekrar talip oldular. Van Valiliği gerekli ruhsatı verdi. Fakat Maadin Nezareti’nin onaylamaması üzerine ruhsat iptal edildi. Bunun üzerine istek sahipleri bu yıllarda Anadolu Islahatı Umum Müfettişlik vazifesini gören Ahmet Şâkir Paşa’ya 1896 yılında başvurdular. Ruhsatla ilgili istek İstanbul’a iletilince Nezaret, Şakir Paşa’dan konunun araştırılmasını istedi. Şâkir Paşa, Van’daki petrol madenlerinin işletilmesini, özellikle Van ve civar vilayetler açısından olmak üzere, memleket için çok yararlı görmekteydi. Bu sebeple Orman ve Maâdin Nezareti, Maden Mühendisi Abdullah Kazım Efendi’yi Van’daki madenleri araştırmaya ve raporlar hazırlamaya memur etti. Şâkir Paşa, petrol hakkında yaptırdığı incelemelerin neticesini Babıâli’ye, Orman ve Maâdin Nezareti’ne iletti. Bu keşifler sırasında, Van vilayeti civarında pek çok maden yatağı bulundu. Bunların durum ve rezervlerinin istenilen derecede olduğu anlaşıldı. Özellikle Şahmanis köyü civarındaki kömür madeni zenginliği Van Gölü’ne yakınlığı ile ahalinin yakacağı ve vapurların sarfiyatı için çok elverişliydi. II. Abdülhamid, bilhassa Van’daki petrol madenleri ile yakından ilgilendi. Petrolün stratejik öneminden dolayı Bargiri petrolünün işletme imtiyazı Hazine-i Hassaya ihale edildi.315 Bu imtiyaz, Hazine-i Hassa’dan 99 sene müddetle 3 Şubat 1912’de ayandan Müşir Fuad Paşa’ya geçmişti.316 16 Şubat 1913 tarihli fermanla Müşir Fuad Paşa’dan Fransız uyruklu Emile Mayen’e devri,317 Van’ın Beşparmak ve Kürzot köylerinde bulunan petrol madeni imtiyazı, Hükûmet tarafından 27 Ağustos 1924 tarihinde onaylanmıştı.318 314 Van bölgesi madencilik çalışmaları hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Abdulaziz Kardaş, Osmanlı'dan Cumhuriyet'e Van'da Madencilik Çalışmaları 1900-1980, Gazi Kitapevi, Ankara, 2017. 315 Karaca, a.g.e, s. 147-149. 316 Lokman, "Memleketimizde Petrol Araştırmaları", a.y., s. 96. 317 Bu ferâğ muamelesi, Fransa ile henüz siyasi münasebet kurulamamış olduğundan Hükûmet tarafından 20.01.1924'te onaylanamamıştı. Bkz. BCA 30 18 1 1/ 8 47 18. 318 BCA 30 18 1 1/ 10 41 17. 579 Aslında bu madenlerin işletilmesi daha Cumhuriyet ilân edilmeden Ankara’da Mecliste gündem olmuştu. Millî Mücadele yıllarında Van Mebusu Sıddık Bey, Dünya Harbi yıllarında Ruslar tarafından kullanılmış olan Kürzot petrollerinin işletilmesi için bir fen heyeti ve makinelerinin gönderilmesi için Meclise 15.12.1920 tarihinde bir önerge vermişti. Meclis tarafından bu önergenin Hükûmete gönderilmesi uygun bulunmuştu.319 Adı geçen petrol imtiyazı bölgede uygulanan yasak bölge kuralından dolayı yıllarca işletilememişti. Bu yıllardaki sorunun Ağrı isyanı olduğu hatırlanacaktır. İktisat Vekâletinin imtiyazın feshi yönündeki 31 Temmuz 1932 tarihli teklifini Hükûmet, Şurayı Devlet kararına dayanarak ilgili kişinin petrol bölgesine yabancı uzmanlar getirtememesinden dolayı petrol madenini işletememiş olduğundan dolayı 09.01.1933’te reddetmişti.320 Bu arada madenin işletilmesi için ecnebi mühendis ve mütehassısların maden mahalline gitmelerine Genel Kurmay Başkanlığınca 5 Temmuz 1931’de müsaade edilmişti. Ancak bu müsaadeye rağmen ilgili kişinin tanınan süre zarfında imtiyazı işletmemesi üzerine Şurayı Devletin 19.06.1937 tarih ve 10982 sayılı yazısı üzerine Hükûmet, 25.06.1937’de fesih muamelesinin yapılması onaylamıştı.321 1936 yılında yerli ve yabancı birçok uzmanın yaptığı iptidai tetkiklere göre bu bölgeye ilişkin genel fikir; burada büyük bir tesisat kurmak için masraf yapmaya gerek olmadığı, petrolün yalnızca mahallî surette kullanılabileceği yönünde idi.322 Bu petrol bölgelerinden Kürzot petrol bölgesi, II. Dünya Harbi yıllarında önem kazanmıştır. 319 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 1, C: 6, İçtima: 1, TBMM Matbaası, Ankara, 1943. 320 Kararname No: 13733; BCA 30 18 1 2/ 33 3 17; T.C. Resmî Gazete, 09.01.1933, Sayı: 2347. 321 Kararname No: 2/6998; BCA 30 18 1 2/ 76 60 9, T.C. Resmî Gazete, 06.07.1937, Sayı: 3649. 322 Bölgede muhtelif zamanlarda araştırmalar yapan isimler şunlardı: Kowalevsky, Stoyanoff, Grandjean, Bertrannd, Mâlik, Nafiz Pamir, Esat, Lokman, Cevat Taşman ve Maxcon. Bkz. Cevad Eyüb Taşman, "Van Gölü Civarında Korzot Petrolü", Maden Tetkik ve Arama Enstitüsü Dergisi, C: 5, 1936, s. 42. 580 Münakalat Vekâletinden Van Gölü İşletme eski Müdürü Hikmet Ilgaz tarafından Kürzot petrollerine ilişkin 9 Mart 1943 tarihinde hazırlanan rapor, Kürzot köyünde bu tarihe kadar yapılan çalışmalar hakkında ayrıntılı bilgi vermektedir. Buna göre Cumhuriyet Hükûmetleri Kürzot kaynaklarına Türk ve yabancılardan müteşekkil birkaç heyet göndermişti. Fakat yapılan aramalar sonrasında kaynağın verimli olmadığı anlaşılmıştı. İlk olarak bir İngiliz uzmanla bölgeye gelinmiş ancak sondaj aletleri olmadığından istenilen arama çalışması yapılamamıştı. Birkaç sene sonra MTA mühendisleri lüzumlu makinelerle bölgeye gelmişler ancak ağır sondaj makineleri 1850 metre yükseklikteki bölgeye götürülememişti. Petrol kuyularının olduğu Kürzot köyü civarında yaklaşık 13-14 km. mesafede 60 ve 80 metre derinliğinde iki kuyu açmışlar ancak bulamayarak ertesi yıl tekrar gelmek üzere gitmişlerdi ve bir daha da gelmemişlerdi. Hiçbir ciddi arama yapılmamış olması, iklimin sertliği yaz mevsiminin sıcaklığı mühendis ve uzmanları yıpratmış başka taraflarda arama yapmaya sevk etmişti. Hikmet Ilgaz raporunda; mevcut durumda Kürzot petrolünün halen senede yüz teneke kadar mazot alınmakta olduğunu, en iptidai şekilde çıkartılmakla her sene iki ton mazot vermekte olduğunu belirterek alakaya muhtaç olduğunu ifade etmişti.323 Milli Müdafaa Vekâleti 08.03.1943 tarihinde bu rapordan hareketle özellikle harp sırasında petrol sıkıntısı çekildiğinden en azından bölge kıtalarının ihtiyaçlarını karşılayacak şekilde kuyuların bulunması ve petrolün çıkarılması için Başvekâlete bir yazı yazmış ancak buna cevap gelmeyince tekrardan 06.04.1943’te bir yazı yazmıştı.324 Bu ısrar etkili olmuştu. 1943 ve 1945 yazında Kürzot’ta sondaj çalışmaları yapıldı. Elde edilen çok az miktardaki petrol Van Gölü’nde çalışan küçük vapurların işletilmesinde kullanıldı. Buradaki petrolün ticari ve iktisadi değerinin olmadığının 323 BCA 30 10 0 0/ 182 258 1 lef 3-6. 324 BCA 30 10 0 0/ 182 258 1 lef 1-2. 581 anlaşılması üzerine tetkik ve sondaj çalışmaları 1945 yılından itibaren durdurulmuştur.325 Ülkede Hükûmet nam ve hesabına ilk derin sondaj kuyusu 13 Ekim 1934 tarihinde Mardin Midyat Kazası Basbirin nahiyesinde İktisat Vekili Celâl Bayar’ın bizzat katıldığı bir törenle açılmaya başlanmıştı. Bayar, verdiği röportajda memlekette petrol belirtisi olan muhtelif yerlerin jeolojik tetkike tâbi tutulacağı, bu hususta ileri memleketlerde uygulanan tekniklerin uygulanacağını söylemişti.326 Kuyuda epeyce teknik arıza ve güçlüklere rağmen varılmak istenen 1351 metre derinliğe ulaşılmıştı. Ancak petrol izine rastlanılmaması üzerine kuyu 1936 yılında terkedilmiş ve makinalar Midyat kazası Hermis köyüne nakledilmişti. 1937 yılında Hermis köyü ve Kerburan nahiyesi Kerbent köylerinde yapılan sondajlarda petrole rastlanmışsa da bu petrol ticari değere sahip olmadığından makinalar sökülerek Ramandağ bölgesine taşınmıştır. 327 Ülkede ekonomik ve ticari mahiyette petrol bulunan ilk bölge Ramandağ bölgesi olmuştu. Burada jeolojik etütler 1934 yılında başlamıştı. 1939 yılında kurulan sondaj sistemi ile Raman’ın Maymune boğazında ilk defa 20 Nisan 1940’ta günde 10 ton kadar petrol çıkarılmaya başlanmıştır. Bulunan bu petrol üst düzey Hükûmet görevlilerinin ilgisini çekmiş bölgeyi ziyaret etmişlerdi. 9 Mayıs 1940 tarihli Son Posta gazetesinde Muhittin Birgen imzası ile çıkan “Türkiye’nin Müstakbel Petrol Havzası” adlı köşe yazısında Türkiye’nin hayli zamandan beri peşinden koştuğu petrolü nihayet bulduğunu, Başvekil Refik Saydam’ın bu sahada bizzat tetkiklerde bulunduğunu yazıyordu. Birgen; Refik Saydam’ın harp yıllarında bile petrol arama işine ara vermediğini, bu keşfin işte bu sebatın bir neticesi olduğunu yazmıştır.328 Cumhurbaşkanı İsmet İnönü, 1940 yılı Meclis açılış konuşmasında ülkede yürütülen madencilik faaliyetleri hakkında bilgi verirken petrol konusuna da değinmişti. İnönü: 325 Kürzot bölgesinde 1916 yılından 1945 yılına kadar tetkik yapan yerli ve yabancıların isim listesi ve rapor sonuçları için bkz. Kemal Lokman, "Kürzot Petrol Madeni ve Havalisi", Maden Tetkik ve Arama Dergisi, C: 35, 1946, s. 96-99. 326 Ayın Tarihi, 13.10.1934, Ekim 1934, No: 11, Dâhiliye Vekâleti Matbuat Umum Müdürlüğü, Ankara, 1934. 327 Cevad Eyüb Taşman, "Petrol Aramaları 1923'den evvel ve sonra", Maden Tetkik ve Arama Dergisi, C: 13, 1933, s. 69-70; Lokman, "Memleketimizde Petrol Araştırmaları", a.y., s. 98. 328 Ayın Tarihi, Mayıs 1940, Basın Genel Direktörlüğü, Sayı: 78, s. 56-57. 582 "Maden arama sahasında uzun senelerden beri petrol araştırmalarına sarf edilen mesai, ilk müspet semerelerini vermiş bulunmaktadır. Raman dağında yapılan sondajda 1.050 metrede petrole tesadüf edilmiştir" diyecekti.329 İnönü 3 Mart 1948’de petrol sahasını maiyetiyle birlikte ziyaret etmişti. Bu İnönü’nün Raman’a ikinci gelişiydi.330 Dünya Harbi’nin devam ettiği bir yılda Raman’da petrolün çıkması ülkede millî müdafaa için lâzım olan petrol ihtiyacının da karşılanmasına katkı sağlayacağı düşüncesini hâkim kılmıştı.331 Zira bu yıllarda Türkiye’nin ortalama petrol tüketimi 145 bin tondu.332 Bu sevindirici gelişme aynı bölgede yeni kuyuların açılmasını da sağlamıştı. 1947 yılına gelindiğinde bölgedeki petrol kuyusu sayısı 9’a çıkmıştı. Raman’da çıkan petrol Garzan bölgesinde tekrardan incelemeleri doğurmuştur. 1947 yılında burada açılan kuyulardan da petrolün ticari değerde bulunması Raman’la birlikte bölgede bir rafineri kurulum çalışmalarını doğuracaktır.333 İlk rafineri CHP döneminde başlanmış olup DP iktidarı zamanında Batman’da tamamlanarak hizmete alınmıştı. Petrol aramaları için kurulmuş olan Maden Tetkik ve Arama Enstitüsü ilk sondaj tarihi olan 1934’ten 1954 yılına kadar ülkede toplam 82 kuyu açmıştır. Bu 82 kuyudan 37’si Doğu ve Güneydoğu bölgeleri haricinde Trakya, Ankara ve Adana ve Hatay vilayetlerinde idi. Geriye kalan 45 kuyu, çalışma sahamız olan Doğu ve Güneydoğu bölgelerinde açılmıştır. Bu petrol sahalarından Raman bölgesinde 30, Siirt Kentalan’da 5, Garzan’da 8, Van bölgesinde 2 petrol kuyusu açılmıştı.334 329 T.C. Resmî Gazete, 04.11.1940, Sayı: 4651. 330 Taşman, "Petrolün Türkiye'de Tarihçesi", s. 21. 331 Kemal Lokman, "Ramandağ Petrolü", Maden Tetkik ve Arama Enstitüsü Dergisi, C: 20, 1940, s. 308. 332 Nâdir Yurtoğlu, "Cumhuriyet Döneminde Türkiye'de Petrol Arama Politikaları (1923-1950)", Gazi Akademik Bakış, C: 10, Sayı: 20, 2017, s. 162. 333 Lokman, "Memleketimizde Petrol Araştırmaları", a.y., s. 100-101; Yurtoğlu, "Cumhuriyet Döneminde, s. 159-160. 334 Kemal Lokman, "Türkiye'de Petrol Sondaj Kuyuları II", MTA Dergisi, C: 73, s. 188. 583 Hükûmet, Doğu vilayetlerinin bir kısmında işlettiği yasak bölge kuralını petrol arama faaliyetleri kapsamında esnetmişti. Örneğin Erzurum vilayeti HasankaleTercan’da Hollanda tebaasından Y.Roothan’ın araştırma yapmasına 31.07.1939 tarihinde, 335 İngiliz uyruklu Cunningham Craig’in Erzurum’un Palandöken mevkiinde araştırma yapmasına 15.07.1941’de izin vermişti.336 CHP Hükûmetleri döneminde Doğu'da üzerinde çalışılan bir diğer maden çeşidi de Diyarbakır Ergani’deki bakır madeniydi. M.Ö. Asurlular zamanında keşfedilen Ergani madenleri üzerinde Osmanlı 1850 yılında bir dökümhane kurarak 1915 yılına kadar burada bakır üretmişti. Harbin etkisiyle 1915 yılında üretim durmuştu. 1917 yılında Hükûmetçe bir tetkik için gönderilen komisyonun yaptığı sondaj ameliyesi buradaki maden mevcudunu ortaya çıkarmıştı. 1917-18 senelerinde askeri bir heyet tarafından 17.000 ton ham bakır çıkarılarak Almanya’ya gönderilmişti. Madenin Hükûmet tarafından işletildiği 66 sene içindeki üretim miktarı 265.000 ton olmuştu.337 1918’de madenin imtiyazı, İtibarı Milli Bankasına verilmişti. Ancak Banka, şartları yerine getirmediğinden dolayı imtiyaz feshedilmişti. 1924’te Banka imtiyazı yenilenmiş ve İngiliz, Fransız, Alman ve Avusturya uyruklu beş yabancı şirket ile ortak bir şirket kurulmuştu. 2 Temmuz 1924’te Vekiller Heyeti, Ergani Bakır Madeni Türk Anonim Şirketinin nizamnamesini tasdik etmişti.338 1927 senesinde İtibarı Millî Bankası tamamen İş Bankasına devrolunmuş, bu suretle İtibarı Millî Bankasındaki Ergani imtiyazı da İş Bankasına intikal etmişti.339 Ergani madeni Dünya Harbi’nden evvel devlete 200.000 altın lira gelir getiren bir kaynak olduğu için Hükûmetçe önemsenmiş ve Meclis 1925’te Ergani’ye demiryolu hattının yapılmasına muhakkak surette karar vermişti.340 Bu suretle Fevzipaşa-Malatya-Ergani hattıyla yolun Diyarbakır’e kadar uzatılması işi 1927 335 BCA 30 18 1 2/ 88 75 4. 336 BCA 30 18 1 27 95 61 16. 337 Mediha Muzaffer Baysal, Ergani Bakır Yatağı, Devlet Basımevi, İstanbul, 1935, s. 25. 338 BCA 30 18 1 1/ 10 33 10. 339 Baysal, a.g.e., s. 26-27. 340 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: II, İçtima Senesi, 2, C: 7, Ankara, 1970, s. 849-850, 860-861. 584 senesinde Nordquist ve Holm adlı İsveç grubuna verilmiştir. Daha sonra İsveç grubu ile olan bir ihtilaftan dolayı Hükûmet, hattın inşasını kendi uhdesine almıştı.341Hattın inşası 22 Kasım 1935’te tamamlanmış, Nafia Vekilinin de katıldığı bir törenle hat hizmete açılmıştı.342 Cumhurbaşkanı İsmet İnönü, 1940 yılı Meclis açılış konuşmasında; ülkede yürütülen madencilik faaliyetleri hakkında bilgi vermişti. İnönü, Ergani’de müdafaa ihtiyacı için bakır imalinin muvaffakiyetle sağlandığını söylemişti.343 Harp devam ederken hattın bitirilmiş olması Türk Hükûmeti açısından önemli bir iş ve gelir kapısı olmuştur. CHP hükûmetleri döneminde Doğu vilayetlerinden Elâzığ’da madencilik anlamında hayli faaliyet icra edilmiştir. Elâzığ özellikle krom madeni bakımından zengindi. Elâzığ’ın Keban ilçesi dâhilinde bulunan simli kurşun madeni imtiyazı Hükûmetçe Etibanka 02.07.1940 tarihinde ihale edilmişti.344 Elâziz’de asıl bol miktarda bulunan maden ise kromdu. Elâziz Guleman’da Yüksek Mühendis Abdullah Hüsrev Guleman345 tarafından keşfedilen krom madenlerinin işletilmesi işi Etibanka verilmişti. 1936 senesinde Etibank tarafından işletmeye açılan bu madenlerden 1936 yılı başlarından 1945 yılı sonuna kadar geçen zaman zarfında 657.124 ton parça krom cevheri üretilmişti. Madenin kıymeti 30 milyon liraydı.346 MTA tarafından aranması tamamlanmak üzere olan diğer krom madenlerinin bir anonim şirket tarafından işletilmesi Hükûmetçe ticari bakımdan 341 Baysal, a.g.e., s. 40-41. 342 İsmail Yıldırım, Cumhuriyet Döneminde Demiryolları (1923-1950), Atatürk Araştırma Merkezi Yayını, Ankara, 2001, s. 85-90. 343 T.C. Resmî Gazete, 04.11.1940, Sayı: 4651. 344 BCA 30 18 1 2/ 91 64 32. 345 Abdullah Hüsrev Güleman'a bu hizmetinden dolayı 26.05.1947 tarih ve 5051 sayılı Kanun ile bir ikramiye ödül verilmesi Meclis tarafından uygun görülmüştü. Bkz. T.C. Resmî Gazete, 30.05.1947, Sayı 6619, Kanunlar Dergisi, C: 29; TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: VIII, C: 5, Toplantı: 1, TBMM Matbaası, Ankara, 1947, s. 201. 346 TBMM 27.01.1947 tarih ve 129 Nolu Komisyon Raporu. 585 faydalı görüldüğünden 21.05.1936’da Şark Kromları Türk Anonim şirketi adıyla 350.000 lira sermayeli bir şirket kurulması kabul edilmişti.347 Günümüzde de hâlâ krom üretimi konusunda önemli bir merkez olan Elâzığ vilayetinin diğer ilçelerinde CHP hükûmetlerinin iktidarları boyunca farklı tarihlerde krom madeninin işletilmesi için Bakanlar Kurulu tarafından izinler verilmiştir.348 Krom madeninin çıktığı bir diğer Doğu vilâyeti Gaziantep idi. Bakanlar Kurulunca 22.11.1948’de Gaziantep’in İslâhiye ilçesinin Ağalarobası ve Kalaycık köylerinde bulunan krom madeninin işletilmesine izin verilmesi 3116 sayılı Kanun’un 24. maddesi gereğince kabul edilmişti.349 Daha sonra madenin 25.02.1949 tarihinde Mustafa, Ahmet ve Muhlis Çanakçılı Kardeşler Kollektif Ortaklığı uhdesine ihalesi Bakanlar Kurulu tarafından uygun görülmüştü.350 1936 yılından itibaren Şark Kromları Ticaret Anonim Şirketi tarafından işletilmeye başlanan Guleman krom madenleri351 1949 yılına gelindiğinde ülkede üretilen 451.566 ton krom üretiminin 197.382 tonunu üretmekteydi. Bu üretimin 152.226 tonu ihraç edilmekteydi.352 MTA, Doğu vilayetlerinde linyit kömürü de aramıştı. 1930’lu yıllardaki teknoloji ile elde edilen verilere bakıldığında Doğu'daki linyit havzalarının Batı'daki gibi endüstriyel bir konu teşkil edemeyeceği anlaşılmıştı.353 Ancak yine de değerlendirilebilecek linyit havzaları üzerinde de çalışılmıştı. Erzurum vilayetinin Ağzıaçık mevkiinde bulunan linyit madeni işletme imtiyazı 1933 yılında Hürrem Bey’e verilmişti.354 Daha sonra Hükûmetçe 14 Eylül 347 BCA 30 18 1 27 65 41 17. 348 BCA 30 18 1 2/ 119 52 10; T.C. Resmî Gazete, 19.07.1949, Sayı: 7262; T.C. Resmî Gazete, 19.07.1949, Sayı: 7262; BCA 30 18 1 2/ 121 87 5; BCA 30 18 1 2/ 121 103 3; BCA 30 18 1 2/ 121 103 18; T.C. Resmî Gazete, 20.04.1950, Sayı: 7488. 349 BCA 30 18 1 2/ 117 72 13. 350 BCA 30 18 1 2/ 118 99 13. 351 “Umumî Maden Durumu, Madenciliğimizin 21 Yıllık Bilançosu ve 1944 Yılının İlk 6 Aylık Durumu”, MTA Dergisi, C: 32, 1944, s. 165. 352 "Umumî Maden Durumu, Türkiye Madenciliğinin 1949 Bilançosu", MTA Dergisi C: 40, 1950, s. 8. 353 Bayar, Şark Raporu, s. 112-113. 354 BCA 30 18 1 2/ 34 17 18. 586 1938 tarihinde madenin Hürrem oğlu Sabri ve Hüsnü Ergene’ye satılması uygun görülmüştü.355 Erzurum’un Oltu ilçesi Balkaya mevkiindeki linyit madeni imtiyazı ise Etibank’a 20 Nisan 1940 tarihinde verilmişti.356 Tüm bu örneklerde de görülmektedir ki CHP iktidarı boyunca Doğu vilayetlerindeki zengin maden yatakları hem bölgenin hem de ülkenin gelişimi adına günün imkân ve şartları içerisinde işletilmeye çalışılmıştı. 3.1.5. Enerji Politikaları ve Doğu Vilayetleri Cumhuriyet öncesi ülkede enerji üretimi ve tüketimi çok sınırlıydı. Enerjide odun ve tezeğin payı %80-85 civarındaydı. Linyit çok sınırlı ölçüde bilinmekte ve kullanılmaktaydı. Elektrik ise, sadece üç yerde, İstanbul, Adapazarı ve Tarsus’taki santrallerde üretilmekteydi. Savaşın bitimiyle beraber İzmir İktisat Kongresinde enerji konusu gündeme gelmişti.357 9 Mayıs 1926’da Hükûmet tarafından Malatya Tecde civarında akan Derme Deresi suyundan elektrik üretme ve şehre dağıtma imtiyazı verilmişti.358 Elâziz için 18.05.1931’de 40 sene müddetle faaliyet yürütecek bir şirket kurulumu kararlaştırılmıştı.359 Kars çayı üzerinde tribünle elektrik üretmek için 18.03.1931’de izin verilmişti.360 1932-1933 yılı İstatistik Yıllığı’nda Türkiye’de şirketler, belediyeler ve şahıslar tarafından işletilen elektrik fabrikalarının bir listesi verilmişti.361 Listeye göre 1929 yılında Kars, Malatya,362 Diyarbekir, Erzurum ve Siirt vilayetlerinde birer elektrik fabrikası vardı. 1932 yılında ise Kars, Malatya, Diyarbekir, Elâziz, Erzincan, 355 T.C. Resmî Gazete, 04.10.1938, Sayı: 4028. 356 BCA 30 18 1 2/ 90 38 11. 357 Demir, a.y., s. 209. 358 BCA 30 18 1 1/ 19 29 19. 359 BCA 30 18 1 2/ 20 31 3. 360 BCA 30 18 1 27 18 19 15. 361 İstatistik Yıllığı 1932-1933, C: 6, DİE, s. 232-233. 362 Malatya'da bir elektrik fabrikası tesisi için Hükûmet'in 27 Ocak 1926 tarihli kararı için bkz. BCA 30 18 1 1/ 13 19 9. 587 Gaziantep ve Siirt vilayetlerinde birer; Urfa vilayetinde 2;363 Erzurum’da ise 4 elektrik fabrikası vardı. Bu fabrika tablosuna bakıldığında 1929 yılı için ülke geneli toplam fabrika sayısı 97 iken 1932 yılında 132 idi. Bu listede Başkent Ankara’da bile 1929 ve 1932 yıllarında elektrik fabrikası sayısı 1 olarak görülmektedir. Fabrikaların büyük çoğunluğu ise daha çok Batı Anadolu vilayetlerindeydi. Doğu vilayetlerinin elektriğe kavuşması işi geniş kapsamda 1935 yılında İsmet Paşa’nın Doğu gezisi sırasında ele alınmıştı. 1936 yılında Doğu gezisine çıkan İktisat Vekili Celâl Bayar da Doğu'daki linyitin endüstriyel bir değer taşımadığından “Doğu’da su kuvvetlerimizden istifadeye daha büyük bir ehemmiyet vermeye mecburuz"364 demişti. Üçüncü Umumi Müfettiş Tahsin Uzer de Başvekil İsmet İnönü’ye 27.04.1937’de yazdığı yazıda; İnönü’nün Doğu seyahati sonrası oluşan Doğu’nun kalkındırılması düşüncesinin bir ürünü olarak Doğu'daki 16 şehir ve kasabanın elektriğe kavuşturulması için Siemens Şirketi görevlilerinin projeler yaptırdığını belirtmişti. Bu proje için tahmini sarf edilecek olan para bir milyon liraydı. Uzer, bu paranın yarısının 16 şehir belediyesinden ve diğer yarısının da beş yıl içinde her sene yüzer bin lira verilmek suretiyle mümkün olacağını belirtmişti. Başvekâlet Müsteşarı, Umumi Müfettişliğe 17.06.1937’de cevap olarak; gerek umumi bütçe gerekse fevkalade tahsisat programının Meclisten geçtiği için istenilen paranın teminine imkân olmadığını Maliye Vekâletinin yazısına atfen bildirmişti.365 Bu cevap üzerine Tahsin Uzer, 30.07.1937’de Başvekâlet makamına yazdığı yazıda; Erzurum ve Kars dâhil olduğu halde ufak büyük 16 kasabanın Hidrolik ve Mihanik Elektrik projelerini Siemens Şirketi görevlilerine yaptırdığını, bunların bir milyon lira ile vücuda geleceği ve Doğu diyarını ışıklandıracağını ancak Dâhiliye ve Maliye 363 Urfa Şehri Elektrik Türk Anonim Şirketi'nin kurulumu için Hükûmet'in 01.05.1929 tarihli kararı için bkz. T.C. Resmî Gazete, 27.06.1929, Sayı: 1227. 364 Bayar, Şark Raporu, s. 112-113. 365 BCA 30 10 0 0/ 71 466 4. 588 vekâletlerinin bu yardım konusunda gerekeni yapmadığını ifade ederek bu konuda Başvekilden yardım istemiştir.366 Bahsi geçen Doğu vilayetlerinin elektriklendirilmesi işi bu tarihlerde II. Dünya Harbi’nin patlak vermesiyle parasal ve teknik malzemelerin tedarikinde yaşanan zorluklardan dolayı tamamlanamayacaktır. Harp biter bitmez tekrardan bu meseleye yoğunlaşılmıştır. Üçüncü Umumi Müfettiş Nazif Ergin, 09.07.1945’te bir kısım inşaatı Harpten evvel bitirilen Kars’ın elektrik inşaatının Harple birlikte durduğu, artık Harp bittiği için yapılmasına bir engel olmadığını Başbakanlığa yazmıştı. Ergin, 608.500 lira keşif bedelli bu işi yapmaya Kars Belediyesinin gücü yetmeyeceği için Hükûmet yardımının olması gerektiği, bu yıl hiç olmazsa 1946 yılı bütçesine ödenek konulmasını rica etmişti.367 Nitekim bu yönde olumlu gelişmeler 1948 yılı sonlarına doğru yaşanmaya başlamıştı. II. Hasan Saka Hükûmetinin 1949 yılı bütçesine Doğu illerinin kalkınma programı için 10 milyon liralık bir ödenek koyduğunu hatırlanacağı üzere daha önce ifade etmiştik. Bu program ve bütçe hazırlık çalışmaları yapılırken Hükûmetin bu yöndeki çalışmaları 31 Aralık 1948 tarihli Ankara Gazetesi’nde "Doğu İllerinin Kalkınması" başlığı ile haber olmuştu. Haberde; Doğu'nun kalkınmasına yeni bir istikamet vermek için Hükûmetçe yeni iş programları hazırlandığı ve 1949 yılının Doğu yılı olacağı okuyuculara duyurulmuştu. Haberde ayrıca Doğu’nun eğitim, ulaştırma, fabrika, elektriklendirme gibi konularda her türlü formalitenin dışına çıkarak çok kısa zamanda netice alabilmek için Bayındırlık, İçişleri Bakanlıklarıyla, İller Bankası uzmanlarının mahallinde tetkikler yapıp raporlarını ilgili makamlara verdikleri de belirtilmişti. 1949 yılında gerçekleştirilecek olan inşaat programları için 10 milyon liralık tahsisat gerektiği, geçici bütçe tasarısına göre şimdilik Ağrı’nın 3, Bitlis’in 2, Çoruh’un 1, Diyarbakır’ın 6, Elâzığ’ın 3, Erzincan’ın 3, Erzurum’un 6, Gümüşhane’nin 3, Hakkâri’nin 1, Kars’ın 366 BCA 30 10 0 0/ 71 466 5 lef 1-3. 367 BCA 30 10 0 0/ 71 468 15. 589 5, Malatya’nın 7, Mardin’in 8, Muş’un 2, Rize’nin 3, Siirt’in 6, Trabzon’un 3, Tunceli’nin 4 ve Urfa’nın 5 olmak üzere 66 ilçede yeni tesisat kurulacağı ayrıca Bingöl, Hakkâri ve Kars illerine de dizel ve hidroelektrik santralleri kurulacağı belirtilmişti. Elâzığ ve Denizli santrallerinin de yakında açılacağı duyurulmuştu.368 Meclisin 10 Ocak 1949 tarihli görüşmelerinde İçişleri Bakanı Münir Hüsrev Göle, 5116 sayılı Kanun369 gereğince Doğu illerindeki su ve elektrik işlerine ait umumî plân yapıldığını söylemişti. Planın uygulanacağı Doğu vilayetlerinin tüm ilçelerinde projeler bitmiş ve 1949 yılı ilkbaharında su ve elektrik işlerine fiilen başlanacaktı.370 Bu niyet doğrultusunda hatırlanacağı üzere şubat ayında kabul edilen 1949 yılı bütçesine konulan Doğu illeri kalkınma programına yıllardan beri Cumhuriyet hükûmetleri tarafından istenip ancak bir türlü yapılamayan su ve elektrik işleri de dâhil edilecekti. Fakat bu projeler CHP iktidarının bir yıl sonra sonlanmasıyla birlikte bu dönemde sonlandırılamamıştır. 3.2. CHP DÖNEMİ BAYINDIRLIK VE ULAŞTIRMA POLİTİKALARI Yeni Türk devletinin Cumhuriyet döneminde en çok mesai ve para sarf edeceği konular arasında bayındırlık ve ulaşım konuları ilk sıralarda yer almaktaydı. Hele ki bu ihtiyaç, I. Dünya Harbi’nde Rus ve Ermenilerin yakıp yıktığı Doğu vilayetleri için çok daha fazla hissedilmekteydi. Özellikle Doğu vilayetlerinin ulaşım imkânlarına yeterince sahip olmayışı siyasî, iktisadî, askerî ve sosyo-kültürel hedefler açısından çok önemliydi. Yılların ihmal edilmişliği ve de savaşın yarattığı tahribatı ortadan kaldırmak için Cumhuriyet’in kurucu kadroları hemen faaliyetlere başlayacak, bölge halkının evlerini ve şehirlerini ayağa kaldırmaya çalışacaktır. Bununla da yetinmeyip imkânlar ölçüsünde şehir planlarının yapılması, içme suyunun tedariki gibi halkın temel ihtiyaçları karşılanmaya çalışılacaktır. Ancak bu isteklerin CHP döneminde tam olarak 368 "Doğu İllerinin Kalkınması", Ankara, 31 Aralık 1948, Sayı: 2396/1054. 369 18 Haziran 1947 tarihli Kanun; T.C. Resmî Gazete, 26.06.1947, Sayı: 6642. 370 Ayın Tarihi, 31.01.1949, Ocak 1949. 590 karşılanabilmiş olduğunu söyleyemeyiz. Bunda içeride bütçe ve teknik eleman yetersizliği dışarıda ise Dünya ekonomik krizi ile II. Dünya Harbi’nin doğurduğu koşullar etkili olmuştu. Ulaşım konusunda ise Cumhuriyet Hükûmetleri, daha önceki devirlerden farklı olarak Doğu vilayetlerinde ilk yıllarda özellikle demiryolu inşası hususunda çok gayretli olmuştur. Doğu vilayetlerinin demir ağlarla örülmesi CHP döneminde gerçekleşmiştir dersek yanlış bir şey söylemiş olmayız. Demiryolu inşaatları Dünya ekonomik krizi ve Harp yıllarında yavaşlamış olsa da 1947 yılına kadar karayolu inşaatıyla kıyaslanamayacak kadar hızda devam etmiştir. Bu tarihe kadar yavaş giden karayolu inşaatı, dünyada yaşanan bir takım teknik gelişmeler ve Türkiye-ABD ilişkilerinin gelişimi ve ABD’li uzmanların yönlendirmeleriyle 1947 yılından itibaren hız kazanacaktır. Yani demiryolunun yerini artık karayolu almıştır. Yapılan programlarla Doğu vilayetleri gerçek anlamda 1940’lı yılların sonlarından itibaren modern yollara sahip olmaya başlamıştır. Tüm bu yatırımlar yapılırken 1940’lı yıllardan, iktidarının sonlarına kadar CHP hükûmetleri merkezi bütçeden ülkenin diğer vilayetlerine harcadığı paradan daha çok parayı Doğu vilayetleri için harcamıştır. 3.2.1. Cumhuriyet Dönemine Kadar Demiryollarının Durumu Osmanlıda demiryolu inşasına ilk kez 1856 yılında başlanmıştı. Bu tarihten Cumhuriyet’e kadar 3.783 km.’si yabancı şirketlerce işletilen, 355 km.’si Rusya’dan geri alınan topraklarda olan toplam 4.138 km. demiryolu inşa edilmişti. Bu hatların 232 km.’lik kısmı Erzurum-Sarıkamış demiryolu dar hattı idi. Ülkenin büyük bir kısmı, özellikle Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgeleri demiryolu şebekesinin dışındaydı. 591 2 Mayıs 1920 tarihinde Ankara’da hükûmet kurulurken kurulan on bir bakanlıktan biri de Nafia (Bayındırlık) Vekâleti olmuştu. 1920-1923 döneminin bayındırlık yönünden en önemli konusu demiryolu inşaatı konusu olmuştu.371 Önemsenen bu konu Meclis Başkanı Mustafa Kemal’in bu yıllarda yapmış olduğu birçok konuşmada yer almıştı. Meclis Başkanı Mustafa Kemal, 15 Ocak 1923’te Eskişehir’de; "milletimiz fakir düşmüştür. Memleketimiz harap olmuştur. Bu fakirliğin ve haraplığın çeşitli sebepleri vardır. Bunların en önemlisi, ekonomideki geriliğimizdir ve bu geriliği doğuran yegâne sebep de yolsuzluktur" demişti. 17 Şubat 1923 tarihinde toplanan İzmir İktisat Kongresinde yine; "memleketimizi bundan başka demiryolları ile üzerinde otomobiller çalışır karayolları ile örerek birbirine bağlamak zorundayız. Çünkü batının ve dünyanın kullandığı araçlar bunlar oldukça, demiryolları oldukça, bunlara karşı merkepler ve kağnı ile ve tabii olarak meydana gelmiş yollar üzerinde yarışmaya çalışmanın imkânı yoktur"372 diyerek iktisaden gelişmeyi ulaşım imkânlarının gelişmesine bağlamıştı. Ulaşım ve özellikle demiryolunun önemini kavramış dönem idaresi hemen o yıl, 1921 yılı bütçesinde Erzurum-Erzincan ve Samsun Havza demiryolu hatlarının inşası için Nafia Vekâleti bütçesine bölüm açmış ve ödenek koymuştu.373 Ülkedeki demiryolu ağının gelişimi için Osmanlıda olduğu gibi yeni dönemin başında da yabancı sermaye ile iş birliği yoluna gidilecekti. Yabancı sermayedarlardan birisi de Amerikalı Arthur Chester’dı.374 Şirketin kurucusunun ismiyle anılan “Chester 371 BCA 490 1 0 0/ 1450 7 1; On Beşinci Yıl Kitabı, s. 241; Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ekonomisi, s. 274; Osmanlı Dönemi inşa edilen demiryollarının toplu bir listesi için bkz. Metin Hülagü, “Cumhuriyet Öncesi Osmanlı Demiryollarına Genel Bir Bakış”, 18 Aralık 2008 Cumhuriyet Döneminde Demiryolları Sempozyumu, Atam Yayınları, Yay., Haz. Mukaddes Arslan, Ankara, 2010, s. 32-36. 372 N. Yücel Mutlu, Bayındırlık Bakanlığı Tarihi 1920-1988, Ankara, 1989, s. 18. 373 A.e., s. 31. 374 İngiltere ve Almanya gibi ABD'de XIX. yüzyıl sonu, XX. yüzyıl başında Osmanlı Devleti üzerinde emperyalist politikalar takip etmeye başlamıştı. Emperyal politikaların uygulayıcılarından olan Arthur Chester özellikle Ermenilerin yoğun olarak yaşadığı Doğu'da bir demiryolu yapım işi için Amerikan Kalkınma Şirketini kurmuştu. Bu şirket ile Osmanlı Devleti arasında imzalanan sözleşme 9 Mart 1911'de Meclis-i Mebusan'a sunuldu. Ancak diğer devletlerin projeye engel olması ve dönemin siyasi konjonktüründen dolayı proje hayata geçmedi. Chester Projesi meselesinde ayrıntılı bilgi için bkz. 592 Projesi” Osmanlı döneminde hayata geçirilememişti. Millî Mücadele’nin sonlandığı günlerde Ankara’yı ziyaret eden Arthur Chester ve ortağı A. Kennedy projeyi tekrar gündeme getirmişlerdi. Hükûmet ile Mecliste yapılan uzun değerlendirmelerden sonra 9 Nisan 1923 gün ve 327 sayılı Kanunla proje kabul edilmişti.375 Şirket Anadolu’da (Anadolu’dan başlayarak Akdeniz ve Karadeniz’e ulaşmak kaydıyla Doğu Anadolu’dan Musul’a ulaşan) 4.400 km.’ye yakın bir demiryolu hattı yapacaktı.376 Şirket ile yapılan sözleşmeden 14 Ağustos 1923’te kurulan Ali Fethi Bey Hükûmetinin programında da bahsedilmişti. Fethi Bey, inşaatın yakında başlayacağını milletvekillerine ifade ederken demiryolu inşası, bataklık kurutması gibi bayındırlık işlerinde dışarıdan gelecek sermaye sahiplerine azami derecede kolaylık sağlanacağını ifade etmişti.377 Ancak sonraki yıllarda Musul konusunda yaşananlar ve de Amerikan Hükûmetinin projeye verdiği desteği kesmesiyle birlikte proje feshedilmişti.378 1923-1950 Yıllarında Türkiye’deki Demiryolları 1923 yılında Türkiye sınırları içerisinde kalan demiryolları şu şekilde idi: Adana- Mersin Hattı (Normal Hat) 68 km., İzmir-Kasaba Hattı (Normal Hat) 703 km., İzmir Aydın Hattı (Normal Hat) 609 km., Şark Demiryolları Hattı (Normal Hat) 337 km., Mudanya-Bursa Hattı (Dar Hat) 41 km., Erzurum-Sarıkamış Hattı (Dar Hat) 232 km., Sarıkamış Sınır Hattı (Geniş Hat) 124 km. idi.379 Yaşar Semiz, Türk-Amerikan Münasebetleri Işığında Chester Demiryolu Projesi 1909-1926, Ankara, Yetkin Basımevi, 1995. 375 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 1, C: 29, İçtima Senesi: 4, s. 23. 376 Yıldırım, a.g.e., s. 26-27. 377 Türkiye Büyük Millet Meclisi, C: 1, s. 71. 378 Yıldırım, a.g.e., s. 28. 379 Rus istilası altında iken bölgede Sarıkamış'tan Erzurum'a, Beyazıt'tan Karakilise'ye ve Beyazıt'tan Van gölü'ne doğru 30 kilometre kadar bir hat inşa edilmişti. Bölgedeki hatların durumu 1 Aralık 1923 tarihinde Beyazıt Mebusu Şefik tarafından Nafia Vekilinden sorulmuştur. Nafia Vekili Muhtar Bey, bu hatların Harp yıllarında ciddî ölçüde tahrip edilmiş ve büyük bir kısmının kullanılamaz hâle düştüğünü belirtmişti. Bölge Ruslardan alındıktan sonra hatlar bir müddet askeriye tarafından kontrol edilmiş kısa bir süre sonrada Nafia Vekâleti'ne devredilmişti. Ayrıntılı bilgi için bkz. TBMM Zabıt Ceridesi, C: 3, Devre: 2, İçtima: 1, TBMM Matbaası, Ankara, s. 688-689. 593 1923 yılından itibaren yeni Türk devletinde demiryolunda takip edilen temel siyaset Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal’in 1 Mart 1924 tarihinde Meclis açılış konuşmasında söylediği; "memlekete her vasıta ile bir karış fazla şimendifer vücuda getirmek" sözü olmuştur.380 Türk siyasetinde çok uzun yıllar Başbakanlık, 1938-1950 yılları arasında da Cumhurbaşkanlığı yapan İsmet İnönü, demiryolu politikası olarak her sene devlet bütçesinden, ne kadar olursa olsun bir tahsisat ayırarak, bir demiryolu şebekesine ilk bütçe yılından itibaren başlandığını hatıralarında ifade etmektedir. Bu konuda kararlı olan Hükûmet, bu hatları işletmekte olan şirketlerden değil de kendi mühendisleriyle, dışarıdan borçlanmadan yapmıştır. Bu politikanın yanı sıra belirlenen bir diğer esas, mevcut demiryollarının devlet tarafından satın alınması olmuştur.381 Demiryoluna Cumhuriyet’in ilk yıllarında çok fazla ödenek tahsis edilerek bütün külfetin yalnız bir nesle yükletilmesi meselesi bu dönem birtakım çevrelerin Hükûmeti eleştirmesine yol açmıştı. Bu eleştirilere cevap veren isimlerden birisi de Gümüşhane Mebusu Cemal Hüsnü (Taray) olmuştur.382 Cemal Hüsnü’ye göre şimendifer meselesi bir iktisat, bir coğrafya birliği meselesi olarak görülüyorsa eğer, aynı zamanda bir millî müdafaa meselesi olarak da görülmeliydi. Çünkü şimendifer sayesinde ulaşımı kolaylaşacak, zenginleşecek bir devlete taarruz zorlaşacaktı. Bu sebepten dolayı mesele; memleketin müdafaası, gelecek nesillerin korunması şeklinde düşünülmeliydi.383 Eleştiriler 1930 yılında Serbest Cumhuriyet Fırkasının kurulması ile iyiden iyiye artacaktı.384 Ancak Hükûmet bu kararlı tutumundan vazgeçmemiştir. Devlet kurulduktan sonra her alanda bağımsızlık politikası demiryolları içinde uygulanmak istenmiştir. Takip edilen milli ve bağımsız demiryolu politikası iki yönde gelişecekti. Birincisi; milli bütünlüğün ve milli iktisadın ihtiyacını karşılayacak ağ 380 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: II, C:7, İçtima Senesi: 2. 381 İnönü, Cumhuriyetin İlk Yılları II, s. 26-29; İnönü, Hatıralar, s. 523-525. 382 TBMM Albümü 1920-2010, C: 1, s. 97. 383 Cemal Hüsnü (Taray), "Cumhuriyet ve Şimendiferlerimiz", Cumhuriyet, 15 Mayıs 1927, No: 1084; Atatürk Devri Yazarlarının Kalemi'nden Altı Ok (1919-1938), s. 657-659. 384 CHF ve SCF’nin bu konudaki karşılıklı eleştirileri için bkz. Efdal As, Cumhuriyet Dönemi Ulaşım Politikaları (1923-1960), Atam Yay., Ankara, 2013, s. 88-97. 594 inşası, ikincisi; yabancıların elinde olan işletmelerin satın alınarak demiryollarına milli bir nitelik kazandırmaktı. Hükûmet, 19 Temmuz 1920 tarihli bir Meclis kararı ile zaten harp yıllarında Anadolu’da kendi kontrolü altında bulunan kısımdaki demiryollarının işletmesine el koymuştu. Demiryollarının millileştirilmesi politikası gereğince yabancı şirketlerin satın alınmasına da 24 Nisan 1928’de Anadolu Demiryolu ile başlanmıştı.385 Cumhuriyet döneminde ilk demiryolu idaresi; 22 Nisan 1924’te kabul edilen kanun ile Nafia Vekâletine bağlı olarak kurulan "Anadolu Bağdat Demiryolları Müdüriyet-i Umumiyesi" olmuştu. 23 Mayıs 1927 tarih ve 1042 numaralı Kanun386 ile yeni bir yapılanmaya gidilmiş Nafia Vekâletine bağlı "Devlet Demiryolları ve Limanları İdare-i Umumiyesi" kurulmuştu. 30 Ocak 1929 tarih ve 1483 sayılı Kanun ile de idarenin adı Devlet Demiryolları ve Limanları Umum Müdürlüğü olmuştu.387 Bu idarenin kurulması ve demiryollarının ülkemizde gelişiminde ilk Genel Müdür Behiç Erkin’in gayretli çalışmaları takdire şayandır.388 Demiryolu inşası Cumhuriyet Halk Partisinin iktidarda olduğu 1923-1950 yıllarında her zaman aynı hız ya da zihniyetle devam etmemiştir. Bunda dönem dönem yaşanan mali sorunlar ve de iktidarın sonlarına doğru biraz da yabancıların yönlendirmesiyle ulaşım politikasındaki değişiklik etkili olmuştur. 1923-1930 döneminde demiryolları inşaatı giderek artan bir hızla devam etmiştir. 22.11.1924-03.03.1925 tarihleri arasında görev yapan Ali Fethi Bey Hükûmetinin programında Fethi Bey; ülkedeki karayolu, demiryolu, bataklıkların 385 Avcıoğlu, a.g.e., s. 35-36; Yıldırım, a.g.e., s. 40-48; 386 Resmî Cerîde, 31.05.1927, Sayı: 598; 10 Senede Türkiye Nafiası 1923-1933, İstanbul, 1933, s. 13. 387 Yıldırım, a.g.e., s. 63-66. 388 Behiç Erkin'in demiryolu hizmetlerindeki faaliyetlerine ilişkin ayrıntılı bilgi için bkz. Dilaver Dinç, Behiç Erkin ve Devlet Demiryollarının Kuruluşu, Ankara Üniversitesi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 2009; Behiç Erkin, Hâtırat 1876-1958, Hazırlayan: Ali Birinci, TTK Yayınları, Ankara, 2010. 595 kurutulması gibi büyük bayındırlık işlerinde icap ederse yabancı sermayeden de yararlanılacağını belirtmişti.389 Demiryollarını kendi imkânlarımızla yapabilmek için yabancıların sadece sermayesinden değil aynı zamanda teknik bilgisinden de yararlanılmaya çalışılmıştır. Bu maksatla Nafia Vekili Behiç Bey, 1927 yılında Avrupa’ya bir ziyaret gerçekleştirmişti.390 Ziyaretin ardından Alman devlet demiryolları idaresinden teknik heyet ülkeye gelip raporlar hazırlamıştı. Bu yıllarda Türklerin teknik bilgisinin geliştirilmesi için de mühendisler Avrupa’ya eğitim amaçlı gönderilmişti.391 1931 ve 1932 yıllarında demiryolları inşaatı yavaşlamıştı. Bu duruma sebep


olan şey, 1929 Dünya ekonomik buhranıydı. 1933 yılında buhranın etkisinin azalmaya başlamasıyla inşaatlar yeniden başlamıştır. Takip edilen demiryolu politikasının devamı hususunda inşası lazım gelen hatların bütçeye mühim miktarda tesir etmeyecek şekilde bedelinin uzun senelere taksim edilmek suretiyle ödenmesi için iç borçlanma yolu en muvafık yol olarak görülmüştü. Bu konuda ilk iç borç, Ergani bakır madeni bölgesine uzanan demiryolu için 12.01.1933 tarih ve 2094 sayılı Kanunla alınmıştı.392 Daha sonra Sivas-Erzurum hattı inşaatının karşılığını temin için yeni bir iç borçlanma daha zaruri görülmüş393 ve Mecliste 28.05.1934 tarih ve 2463 sayılı Kanunla iç borç alımına dair bir Kanun daha kabul edilmiştir. 394 Kanunun kabulünün ardından halk, Hükûmete yakın Ulus gazetesi vasıtasıyla demiryolu için borç vermeye çağrılmıştı.395 1933-1940 yıllarında daha önceden başlanan inşaatlara devam edilmişti. 1935’te 6.639 km. olan toplam demiryolu uzunluğu 1940 yılında 7.381 km.’ye ulaşmıştı. Bu da yılda ortalama 160 km. demiryolu inşa edildiği anlamına gelmekteydi. 389 TBMM Zabıt Ceridesi, Dönem: 2, C: 10, İnikad: 13 s. 397-410; Türkiye Büyük Millet Meclisi, C: 1, s. 99. 390 Bu ziyarette Behiç Bey'in temasları için bkz. Erkin, s. 280-287. 391 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 3, C: 3, İçtima Senesi: 1, TBMM Matbaası, Ankara, s. 217-219. 392 T.C. Resmî Gazete, 18.01.1933, Sayı: 2307. 393 TBMM 222 nolu Komisyon Raporu. 394 T.C. Resmî Gazete, 30.05.1934, Sayı: 2714; TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: IV, C: 22, İçtima: 3, TBMM Matbaası, Ankara, 1934. 395 Kamal Ünal, "Sivas - Erzurum ödüncü", Ulus, 8 Kasım 1935; Ayın Tarihi, Kasım 1935, No: 24, İçişleri Bakanlığı Basın Genel Direktörlüğü, Ankara 1935. 596 İnşaatta Türk mühendis ve müteşebbisler kısa zamanda yabancı müteahhit ve mühendislerin yerini almıştı.396 1937’de demiryollarında gelinen nokta ve hedefler bizzat Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal Atatürk tarafından Meclise ve halka açıklanmıştı.397 Cumhurbaşkanı Atatürk’e göre "demiryolları bir ülkeyi medeniyet ve refah nurları ile aydınlatan kutsal bir meşale"ydi. Cumhuriyet’in ilk yıllarından beri dikkatle ve ısrarla üzerinde durulan demiryolu inşaatı siyaseti durmadan tatbik olunmaktaydı. Bu konuşmada yurtiçinde devam eden projeler sıralandıktan sonra aynı zamanda Güneyde Nusaybin’e giden demiryolu hattından başka, bütün demiryollarının idare ve işletmelerinin Cumhuriyet Hükûmeti eline geçtiği de ifade edilmişti.398 Başvekil Celâl Bayar Mecliste 08.11.1937 tarihinde Hükûmetinin programını okurken Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal Atatürk’ün direktiflerini rehber edineceklerini ve yol inşaatı hakkındaki işaretlerini Hükûmet olarak tahakkuk ettireceklerini beyan etmişti.399 1940-1950 yılları arasında ise II. Dünya Savaşı’nın getirdiği ekonomik ve diğer sıkıntılardan kaynaklı inşaatlar yavaşlamıştır. Ülke çapında yavaşlayan demiryolu inşaatları dönem dönem Meclis görüşmelerine de yansımıştı. Nafia vekilleri bazen bu inşaatların yavaşlama sebepleri hakkında Meclisi bilgilendirirken bazen de eleştirilere açıklık getirmeye çalışmıştı. Örneğin Nafia Vekili Ali Fuat Cebesoy, Meclisin 28 Mayıs 1941 tarihli görüşmelerinde demiryolu inşaatı için Avrupa’dan gelmesi beklenen demir köprülerin gelmediğini, bu durumun da inşaatları yavaşlattığını söylemişti.400 Meclisin 26.05.1943 tarihli görüşmelerinde Tunceli Milletvekili Necmeddin Sahir Sılan, Doğu vilayetlerindeki demiryolu işinin yavaş yürüdüğü eleştirisini yapmıştı. Nafia Vekili Sırrı Day ise Sılan’ın bu sözünü kabulle birlikte işlerin yavaş yürümesini Harp koşullarına bağlamıştı. Zira Harp; sadece demir 396 Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ekonomisi, s. 280. 397 Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal 1937 yılında hasta olduğu için onun yerine Meclis açılış nutkunu Başvekil Ceâl Bayar okumuştu. 398 T.C. Resmî Gazete, 02.11.1937, Sayı: 3748. 399 I. Celâl Bayar Hükûmeti'nin programı için bkz. TBMM Zabıt Ceridesi, Dönem: 5, C: 20, İnikad: 3, s. 19-42; Türkiye Büyük Millet Meclisi, C: 1, s. 254-284. 400 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 6, C: 18, İçtima: 2, TBMM Matbaası, Ankara, 1941, s. 241. 597 köprülerin değil aynı zamanda çimento, akaryakıt, lastik, kamyon gibi ihtiyaçların da teminini güçleştirmişti.401Ancak her ne kadar inşaatlar yavaşlamış olsa da Kasım 1940 tarihinde Cumhurbaşkanı İsmet İnönü Mecliste inşaatların devam etmekte olduğunu ifade etmişti. Cumhurbaşkanı İnönü bu konuşmasında; hâlâ devam eden DiyarbakırIrak hattı, Zonguldak- Kozlu kısmındaki inşaatlarda gelinen durumu ve Elâzığ’dan başlayarak Muş-Van istikametinde İran hududuna uzatılması kararlaştırılan demiryolunun 70 kilometrelik Elâzığ-Palu kısmının ihalesinin yapılmış olduğunu beyan etmişti.402 1939’da 7.324 km. olan demiryolu uzunluğu 1945’te 7515 km.’ye ulaşmıştı. Artış altı yıl içinde sadece 191 km.’den ibaret olmuştu.403 Bu rakamlar Bakanların da kabul ettiği gibi Harp yıllarında ülkedeki demiryolu inşaatı hızının yavaşladığını doğrular nitelikteydi. Savaşın 1945 yılında sonlanmasıyla birlikte artık Harbin sınırlayıcı etkileri ortadan kalkmıştı. Bu durum, Hükûmetin mevcut inşaatlarının daha hızlı yürümesine ve de yeni inşaat programları hazırlamasına imkân sağlayacaktı. Ancak 1945 yılındaki politikada 1947 yılından itibaren çok önemli değişiklikler olacaktı. Bu politika değişikliği demiryolu ağı gelişimini olumsuz etkileyecektir. 14 Ağustos 1946’da okunan Recep Peker Hükûmetinin programında başlanmış bulunan Elâzığ-Van, Erzurum hattının uzatılması ile Maraş ve Gaziantep hatlarının yapılmasına programa göre devam edileceği belirtilmişti. Bunlardan başka yeniden plânlanan demiryollarından iki bin kilometreyi aşkın bir kısım, on beş yılda bitirilmek üzere iş programına alınmıştı. Trabzon- Erzurum hattı bu programın ön işlerindendi. Bu programla "Cumhuriyet devrinin yüz akı olan demiryolları inşası bütün hızı ile devam 401 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 7, C: 2, İçtima: F, TBMM Matbaası, Ankara, 1943, s. 260-264, 260- 270. 402 T.C. Resmî Gazete, 04.11.1940, Sayı: 4651. 403 Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ekonomisi, s. 284. 598 edecekti."404 Bu hat için Mecliste ta 1924 yılında 476 sayılı Kanun, o dönem kabul edilmişti. 405 Ancak yıllar geçmesine rağmen bir türlü bu proje hayata geçemeyecektir. Bayındırlık Bakanının 16.06.1947 tarihinde Başbakanlığa gönderdiği bir yazıda Hükûmetin 15 senede yapmayı planladığı yeni demiryolu uzunluğunun 2.300 kilometre olarak düşünülüp planlandığını anlıyoruz.406 Ancak ne var ki bu politika çok kısa bir süre sonra değişecekti. Çünkü II. Dünya Savaşı, demiryollarının savunma açısından önemini yitirdiği yıllar olmuştur. Bunun sebepleri; motorlu araç sayısının artarak karayollarına olan isteğin artması, petrol fiyatlarının düşmesi, uçaklardaki kapasite hız ve güvenliğin artması olarak sıralanabilir. Bunlarla birlikte Türkiye’nin ulaşım politikasının değişmesinde dış yönlendirmelerin de etkisi olmuştur. ABD’nin 1947 yılında Türkiye’ye yapacağı yardım programına yol konusu da dâhil edilmişti. Bu çerçevede "ABD Federal Karayolu Teşkilatı (Federal Bureau of Public Roads)" Genel Müdür Yardımcısı H. G. Hilts başkanlığındaki bir uzman heyet Türkiye’de incelemelerde bulunmuş ve "Hilts Raporu" adıyla anılan raporu hazırlamışlardı.407 Raporda; karayolu ulaşımının üstünlükleri sayılarak demiryolunun tercih edilmesi eleştirilirken demiryolu şebekesinin Doğu Anadolu’da Van’a kadar uzatılmasından başka önemli bir ihtiyaç olmadığı belirtilmişti. Dönemin siyasilerinin bu görüşleri benimsemesi sonucunda ülkede karayolu yapımına ağırlık verilmiştir. Böylelikle 1948’den itibaren ülkede demiryolları geri plana itilmeye başlamıştır.408 Bayındırlık Bakanlığı’nın 26.02.1949 tarihli bütçe görüşmelerinde Bayındırlık Bakanı Şevket Adalan409 bu tarih itibarıyla Bakanlığın sadece 3 hat üzerinde 404 TBMM Zabıt Ceridesi, Dönem: 8, C: 1 İnikat: 3, s. 27-71; Türkiye Büyük Millet Meclisi, C: 1, s. 477. 405 TBMM Zabıt Ceridesi Devre: 2, C: 8 ve 8/1, İçtima Senesi: 2, Ankara, 1975, s. 537-541. 406 BCA 30 10 0 0/ 151 68 23. 407 Sami Güven, 1950’li Yıllarda Türk Ekonomisi Üzerinde Amerikan Kalkınma Reçeteleri, Hilts Raporu, Thornburg Raporu, Barker Raporu, Ezgi Kitabevi Yayınları, Bursa, 1998, s. 9-24. 408 Yıldırım, a.g.e., s. 48-49. 409 TBMM Albümü 1920-2010, C: 1, s. 477. 599 çalışmakta olduğu bilgisini milletvekilleriyle paylaşmıştı. Bu hatlar; ErzurumSarıkamış, Elâzığ- Muş- Tatvan ve Narlı- Gaziantep hatlarıydı.410 1945 sonunda 7.515 km. olan demiryolu uzunluğu 1950’de 7.671 km.’ye ulaşmıştır.411 Bu rakamlara göre beş yılda yapılan demiryolu uzunluğu sadece 156 km. olmuştu. Bu uzunluk önceki yıllar ortalamasına göre oldukça azdı. Görüldüğü üzere demiryolu hatlarının geliştirilmesi hususunda Cumhuriyet’in ilk yıllarındaki politikada önemli ölçüde değişiklik olmuştur. 1923 yılında ülkedeki "demiryollarının %75’i Ankara’nın batısında" yer alırken bu oran 1950’de %40 olmuştur. "Cumhuriyet döneminde yapılan demiryollarının %75’i Ankara’nın doğusunda, %25’i Ankara’nın batısında" inşa edilmiştir.412 3.2.1.2. 1923-1950 Arası CHP’nin Demiryolu Politikasının Hedefleri Ülkede 1923-1950 arası dönemde demiryolu politikasında tek bir hedef yoktur. Bunda askeri ve siyasi hedeflerin yanında iktisadi ve sosyo-kültürel hedefler de var olmuştur. Başvekil İsmet Paşa’nın 1930 yılında Sivas’ta yaptığı bir konuşma bu değerlendirmeyi doğrular niteliktedir. Paşa, Sivas şimendifer hattının açılışı sırasında yaptığı konuşmada; "…millî devlet için şimendifer ihtiyacı; millî vahdet, millî müdafaa ve millî siyaset meselesi, asırların muhassalası olan millî istiklâlin muhafazası meselesidir"413 diyordu. Askeri hedef olarak gözetilen hedef; ülke savunması idi. Bunun için demiryolları güzergâhlarının belirlenmesinde öncelikle askerî açıdan önemli hatların 410 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 8 C: 16, Toplantı: 3, TBMM Basımevi, Ankara, 1949, s. 735- 736. 411 Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ekonomisi, s. 289 412 Cezmi Eraslan, 18 Aralık 2008 Cumhuriyet Döneminde Demiryolları Sempozyumu, Atam Yay. , Haz.: Mukaddes Arslan, Ankara, 2010, s. X. 413 Ayın Tarihi, 30.08.1930. 600 yapılmasına başlanmıştır. Çünkü I. Dünya Savaşı ve Millî Mücadele’de özellikle demiryolu eksikliği ciddi anlamda hissedilmişti.414 Dünya Harbi’nde imkânsızlıklar yüzünden Doğu cephesinden geri çekilme demiryolu hattının olmamasından kaynaklanmıştı.415 Millî Mücadelenin önemli isimlerinden Başvekil İsmet Paşa 1930 yılında demiryolunun bu harpte ne kadar önem arz ettiğini şu cümlelerle ortaya koymuştu: "Eğer Ankara- Erzurum demiryolu mevcut olsaydı Avrupa’nın Sakarya seferine girmesi şüpheli olurdu. Çünkü Ankara’ya gelip demiryollarına hâkim olduktan sonra, modern, millî bir devlet kurmak davasını haykıran B.M.Meclisi’ni, arabadan ve heybeden başka bir nakliye vasıtası olmayan bir aşiret haline getireceğini zannediyordu. Sakarya muharebesi esnasında mütemadiyen düşüncemizi iğneleyen tehlike, büsbütün boş ve açık kalan Konya şimendiferinin tahrip olunması ihtimali idi. Nitekim Sakarya’yı kazanır kazanmaz bütün orduyu Konya şimendiferleri üzerine naklettik." 416 Yine aynı mülahazalarla Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal, 13 Kasım 1931 tarihli bir konuşmasında, "demiryolları memleketin tüfenkten, toptan daha mühim bir emniyet silâhıdır"417 demişti. 1930 yılında Nafıa Vekilliği görevine getirilmiş olan Hilmi Uran hatıratında; Sivas-Erzurum arasındaki hattın güzergâhın belirlenmesi sırasında mühendislerle askerler arasında uzun münakaşaların yaşandığını belirtmişti. "Zaten öteden beri hatlarımızın güzergâhının tayininde ekonomik düşüncelerle askeri anlayışlar çarpışır dururdu ve son sözü daima askerler söylerdi."418 II. Dünya Savaşı’nın ardından ABD’nin teknik ve mali yardımları ile Türkiye’de yol inşa çalışmaları başladığında o dönem bu işlerden sorumlu olan Vecdi Diker de askerin sınıra kadar yol götürülmesine 414 Bu konuda Erkan-ı Harbiye-i Umumiye Riyasetinden Vekiller Heyetine gönderilen 01.01.1921 tarihli Ankara-Erzurum arasındaki hattın önemine dair gönderilen raporda yapılan değerlendirmeler için bkz. BCA 30 10 0 0/ 2 69 1-4; Avni Zarakoğlu, "Memleketimizde Demiryolu Politikası", Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Sayı: 3-4, Ankara 1950, s. 574; Millî Mücadele boyunca ülkedeki demiryollarından faydalanma durumu ile ilgili ayrıntılı bilgi için bkz. Mukaddes Arslan, “Millî Mücadele Tarihimizde Demiryolları ve Demiryolcular”, 18 Aralık 2008 Cumhuriyet Döneminde Demiryolları Sempozyumu, Atam Yayınları, Haz.: Mukaddes Arslan, Ankara, 2010, s. 50. 415 BCA 30 10 0 0/ 2 69 1-4. 416 Ayın Tarihi, 30.08.1930. 417 13.11.1931'de Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal'in Malatya Türkocağı'nda yaptığı konuşma için bkz. Atatürk'ün Söylev ve Demeçleri I- III, C. II, s. 301. 418 Uran, a.g.e., s. 208. 601 nasıl karşı çıktığını hatıratında anlatmaktadır: "bizim askerlere bu 24 bin km’yi kabul ettirmek mesele oldu. Oturduk paşalarla görüşüyoruz. "Siz" dediler, "Rus sınırına yol yapıyorsunuz. Kars’a oralara yol yapıyorsunuz. Öyle olursa biz bu memleketi müdafaa edemeyiz" dediler. Biz de "Biz yol yapmazsak, memleketi kalkındıramazsak, geliştirmezsek, memlekette hayat kalmaz" dedik… Sert tartışmalar oldu… Gidip geliyoruz, bir ay oldu, iki ay oldu, üç ay oldu." Vecdi Diker sonunda askerin bu yapılacak olan yolların Genelkurmayın da işine yarayacağı ve ihtiyaç hâlinde ABD’nin askeri yardım yapacakları inancından dolayı ikna edildiklerini belirtmiştir.419 Bu örnek de yapılan demiryolu inşaatında askeri hedeflerin öncelikli olduğunu göstermekteydi. CHP döneminde Kars civarındaki hudutlardan İskenderun’a doğru demiryolu inşasına başlanmasına özellikle askerler karşı çıkmıştı. Bunun sebebi; düşmanın bu yollar üzerinden Kars’a taarruz yapması ihtimali idi. Bu durum DP döneminde kendisi de asker kökenli bir isim olan Afyonkarahisar Milletvekili Ali İhsan Sabis tarafından daha sonra 1953 yılında eleştirilmişti. Sabis; "evvelce bazı ham kafalılar, düşman istilasını kolaylaştırır diye sahillere doğru yol ve şimendifer inşasını zararlı telakki ederler ve hatta mâni olurlardı. Tabii bu doğru bir düşünce değildir." demişti.420 1935 yılına gelindiğinde Ankara-Sivas, Samsun-Sivas, Kütahya-Balıkesir, Filyos-Ereğli, Fevzipaşa-Diyarbakır, Ulukışla-Kayseri hatlarının inşası bitmiş, SivasErzurum hattının inşası devam etmekteydi. Nafia Vekili Ali Çetinkaya bu yıllarda durumu şöyle değerlendiriyordu: "Memleket müdafaası bakımından İstiklal Savaşı’nda karşılaştığımız güçlüklere bir daha maruz kalmayacağız... Bugün vatan müdafaasına bir işaretle hemen ülkemizin her köşesinden derhal koşmak ve yetişmek imkânları tesis edilmiştir ve edilmektedir."421 1935 yılı Doğu seyahatinde Başvekil İsmet İnönü, Diyarbekir için buraya gelecek olan demiryolu sayesinde devletin Suriye ve Irak’a karşı güney kısımlara kati 419 Karayolları Genel Müdürlüğü'nün Kurucusu Vecdi Diker'in Ardından (1908-1997), Yollar Türk Millî Komitesi, Ankara, 1998, s. 76. 420 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 9, C: 20, Toplantı: 3, (22.02.1953), s. 750. 421 Yıldırım, a.g.e., s. 50-52. 602 olarak yerleşeceğini, Fırat’ın doğusunda ve Suriye’ye karşı en mühim dayanak noktasının Diyarbekir ve Urfa olacağını belirtmişti.422 İktisadi hedef olarak demiryolu inşası; Cumhuriyet’in ilk yıllarında millî bir pazar, millî bir iktisat, sanayi ve tarımsal üretimin artışını sağlamak için düşünülmüştür. Ülkenin geri kalmış bölgeleri ve özellikle Doğu’nun geri kalmışlığı demiryollarının eksikliğine bağlanmıştı. Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal, 13 Kasım 1931 tarihli bir konuşmasında: "Türkiye’de iktisat hayatının yüksek inkişafları ancak demir yollarla olacaktır" demişti.423 Siyasi hedefe gelince; 1925 yılında çıkmış olan Şeyh Sait isyanında ve yine 1930 yılında Doğu’da meydana gelen olaylarda bölgeye kısa zamanda ulaşılamamıştı. Devlet ayaklanmaları bastırmakta zorlanmış hatta Şeyh Sait ayaklanmasında Fransızlardan izin alınarak Bağdat demiryolu kullanılmıştı. Bu sebeple bir daha böylesine durumların yaşanmaması ve bölgeyi siyasi yönden diğer bölgelere bağlayabilmek için demiryolunun önemi 20 Mayıs 1933 tarihli Sivas-Erzurum demiryolunun inşası hakkındaki kanun teklifinin görüşülmesi sırasında vurgulanmıştı. Buna göre hattın yapımı ile devletin "Doğu illerinde emniyet ve asayişi sağlayacağı" belirtilmişti.424 Bu konu hakkındaki bir diğer belge; Üçüncü Umumi Müfettiş Tahsin Uzer’in 1936 yılında hazırladığı tetkik gezisi raporuydu. Uzer raporunda; Doğu demiryollarının bir ayağının da Erzincan’da başlamasını istiyordu. O’na göre "bu iş aynı zamanda Dersimlilerin iş bulmasına yardımcı olacak şekavet harici bir kazanç kapısı bulacaklardır. Bu vaziyet Hükûmet için bir asayiş ve emniyet meselesi" 425 idi. 422 Öztürk, a.g.e., s. 19-20. 423 13.11.1931'de Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal'in Malatya Türkocağı'nda yaptığı konuşma için bkz. Atatürk'ün Söylev ve Demeçleri I- III, C. II, s. 301. 424 Yıldırım, a.g.e., s. 54. 425 BCA 490 1 0 0/ 648 151 1. 603 Sosyo-kültürel hedeflere gelince; Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal 30 Eylül 1925 tarihli Erzurum ziyareti sırasında memleketin Doğu’su ve Batı’sı ile merkezi arasındaki irtibatın kâfi görülemeyecek derecede olduğunu belirtmişti. Doğu’yu vatanın diğer kısımlarına demiryolu ile bağlamak hayati bir meseleydi. Böylelikle memleketin Doğu’su ve Batı’sı medenî vasıtalarla birbirine bağlanmış olacaktı.426 Demiryolu inşaatının Malatya bölgesinde devam ettiği 1929 yılında Malatya ve Adıyaman’ı ziyaret eden Dâhiliye Vekili Şükrü Kaya, demiryolu inşaatı sayesinde bölgenin mamur hâle gelmeye başladığını bölgede yeni evler, hanlar, oteller yapıldığını ve halkın ihracata hazırlandığını gözlemlemişti.427 Nafia Vekili Ali Çetinkaya, Fevzipaşa-Diyarbakır hattının açılışında bu hattan beklentilerini açıklarken; "demiryolları içtimai bakımdan dahi vatandaşlarımızın birbirleriyle kaynaşmaları milli birlik ve kültürü temin edecek en mühim bir amildir" açıklamasını yapmıştı.428 Başta da belirttiğimiz gibi demiryolu politikasının tayininde birden çok hedef gözetilmişti. Bu hedefler Cumhuriyet’in ilk yıllarında hükûmetlerin ciddî anlamda mesai ve bütçe harcamalarına sebebiyet vermişti. 3.2.2. CHP Döneminde Doğu ve Güneydoğu Anadolu’da Yapılan Demiryolları Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal Atatürk, 1 Kasım 1930’da Meclisin yeni yasama yılını açarken Doğu vilayetlerinin belli başlı ihtiyacının, Orta Anadolu ve Batı illerine demiryollarıyla bağlanmak olduğunu söylemişti.429 Başvekil İsmet Bey tarafından 20 Mayıs 1933 tarih ve 2200 sayı ile kabul edilecek olan Kanun için Meclise verilen kanun tasarısının gerekçesinde; "Cumhuriyet devrine kadar büsbütün bakımsız kalarak lâyık ve müsait olduğu ümran ve terakkiye mazhar olamayan Şark vilayetlerimizi mevcut hatlarla Hükûmet 426 Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal'in bu ziyareti Erzurum depremi sebebiyle gerçekleşmişti. Atatürk'ün Söylev ve Demeçleri I- III, C: II, s. 212. 427 BCA 30 10 0 0/ 12 73 18. 428 Yıldırım, a.g.e., s. 54. 429 Atatürk'ün Söylev ve Demeçleri I- III, C: I , s. 402 604 merkezine, Garp vilayetlerimize ve Samsun, Mersin gibi mühim mahreçlere bağlayarak mezkûr Şark vilayetleri ile mülhakatının ve civarının her suretle yükselmesine"430 yardımcı olunacağını söylemişti. Devlet’in en tepesinde bulunan işte bu iki ismin söylediği bu sözler Doğu vilayetlerinde inşa edilecek olan demiryolları politikasının temel hedefiydi. Cumhuriyet Halk Partisi’nin iktidarda olduğu yıllar boyunca inşa edilen sekiz hat aşağıda sunulmuştur. 3.2.2.1. 1-Ankara-Sivas Hattı Bu hattın inşasına I. Dünya Harbi yıllarında başlanmış ve 80 km.’lik demiryolu 1915’te işletmeye açılmıştır. Millî Mücadele döneminde inşa çalışmalarına devam edilmiş ve 1 Ağustos 1919 tarihi itibarıyla hattın uzunluğu 127 km.’ye kadar uzanmıştır. Cumhuriyet’in ilanından sonra ele alınan ilk demiryolu hattı, bu hat olmuştur. 23 Mart 1924 tarih ve 449 sayılı Kanun ile bu hat için ödenek ayrılmasına karar verilmişti. Ankara-Sivas hattı olarak düşünülen bu hattın güzergâhı üzerinde önemli bir merkezin olmaması dolayısıyla daha sonraki yıllarda Kayseri üzerinden geçirilmesine karar verilmiştir. Hat, tamamlanarak 30 Ağustos 1930’da görkemli bir törenle hizmete açılmıştır. Toplam uzunluğu 602 km. olan bu hatta o yıllarda 41.200.000 lira harcanmıştır.431 3.2.2.2. 2-Fevzipaşa-Diyarbakır Hattı Ergani bakır madenlerinin işletilmesi ve bölgenin özellikle zirai bakımdan gelişimini sağlamak için Diyarbekir Mebusu Fevzi Bey (Pirinççioğlu)432 ve 56 milletvekili arkadaşı 19.01.1924 tarihinde Arade433 -Diyarbekir-Ergani arasında bir demiryolu hattı için kanun teklifi vermişti. 22 Mart 1924 tarihli ve 448 sayılı Kanun 430 TBMM 190 nolu Komisyon Raporu. 431 Yıldırım, a.g.e., s. 75-77. 432 TBMM Albümü 1920-2010, C: 1, s. 91. 433 Arade/Arada; eski Bağdat hattı üzerinde olup bugün Mardin Kızıltepe ilçesine bağlı Akdoğan köyüdür. 605 ile Arade-Diyarbekir-Ergani hattının yapılmasına karar verilmiştir. Kanun’a göre Arade-Diyarbekir-Ergani arasında iki sene zarfında inşa edilmek ve her sene sarfı icap eden miktar bütçeye konulmak üzere yetmiş beş santimetre genişliğinde demiryolu inşası için 2.738.000 liranın sarfına izin verilmişti. 1924 senesi için Nafia Vekâleti bütçesine özel fasıl olarak bu husus için 1.000.000 lira tahsisat konulmuştur.434 Bu Kanun Cumhuriyet döneminde demiryolu inşaatına ait ilk kanun olmuştur. Bölgede demiryolunun geliştirilmesi için bir teklif de 11 Mart 1924’te Gaziantep Mebusu Ali Cenani Bey’den gelmişti. Ali Cenani Bey hem askeri ihtiyaçlar hem de Amerika’dan yıllık 20 milyon liralık buğday ithalatının önüne geçmek için Keller435 veya İslâhiye civarından başlayıp Gaziantep’ten geçmek üzere Akçakoyunlu’ya kadar bir dekovil hattı inşasını teklif etmişti. Ancak teklif edilen dekovil inşası Nafia Vekâleti tarafından 19.04.1924’te pek uygun görülmemişti. Dekovil hattı yerine ertesi yıl devlet ya da imtiyaz suretiyle normal bir hat yapılmasına çalışılacağı bildirilmişti.436 448 sayılı Kanun’un ardından bir süre sonra yapılan yeni değerlendirmeler sonucunda hattın idari ve iktisadi yönden çok fayda sağlamayacağı anlaşılınca 24 Mart 1926 tarihli kanunla hattın iptali sağlanmış, belirlenen yeni güzergâh olan FevzipaşaMalatya-Ergani-Diyarbekir hattı üzerinde bir hat inşasına 24 Mart 1926 tarih ve 793 numaralı Kanunla karar verilmiştir.437 Hattın tamamen sonlanması 22 Kasım 1935’tir. Nafia vekilinin katıldığı bir törenle hat hizmete açılmıştır.438 Hattın tamamlanması bölgede ciddî anlamda değişikliklere yol açmıştı. Hattın başlangıcı olan Fevzipaşa’dan Diyarbakır’e kadar Nafia Vekili ile seyahat eden Gazeteci Ahmet İhsan Bey (Tokgöz), güzergâh üzerindeki tüm istasyonlardaki halkın demiryolunun gelişiyle alakalı olarak yaşadığı büyük sevinç 434 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: II, C: 7, İçtima Senesi: 2, Ankara, 1970, s. 849-850, 860-861. 435 Cumhuriyet döneminde ismi Fevzipaşa olarak değişmiştir. 436 BCA 30 10 0 0/ 151 69 11. 437 Resmî Cerîde, 06.06.1926, Sayı: 341. 438 Yıldırım, a.g.e., s. 85-90. 606 gösterilerine şahit olmuştu. Ahmet İhsan Bey, en son Diyarbekir istasyonunun açılışı sırasında bu açılışı "Diyarbekir’in Bayramı" olarak nitelendirmişti.439 Bu demiryolu hattının bölge ve bölge üzerinde ortaya çıkardığı olumlu sonuçları Dâhiliye Vekili Şükrü Kaya, Malatya ve Adıyaman gezisi sonrasında Başvekil İsmet Bey’e 2 Ağustos 1929’da yazdığı yazıda belirtmişti. Şükrü Kaya’ya göre demiryolu sayesinde bölge halkı ihracata hazırlanmaktaydı. Bölgede bir milyona yakın ağaç dikilmiş, yeni evler, hanlar, oteller yapılmıştı. Bunlar sayesinde şehir mamur hale gelmekteydi. Kaya, ayrıca Adıyamanlıların demiryolu inşasının kendilerini açlıktan kurtardığını ve zengin olacaklarını söylemekte olduklarını da yazmıştı.440 Fevzipaşa-Diyarbekir demiryolu hattının Malatya’ya kadar olan kısmı tamamlanıp 1 Aralık 1930’da Malatya’ya gelen ilk treni Malatya şehri ve civarı halkından yirmi binden fazla halk emsali görülmemiş bir tezahüratla karşılamıştı.441 Trenin Elâziz’e ilk gelişi de halkın coşkun tezahüratları arasında kutlanmıştı. Bu kutlamalar 7-8- 9 Temmuz 1934 tarihli gazetelere yansımıştı.442 3.2.2.3. 3-Sivas-Erzurum Hattı Ankara-Sivas demiryolu hattı 30 Ağustos 1930’da Sivas’a ulaşmıştır. Ülkenin doğusunu askeri ve iktisadi yönden merkeze bağlamak düşüncesi ile gündeme gelen bu hat için 20 Mayıs 1933 tarih ve 2200 sayılı Kanun ile Sivas-Erzurum ve Malatya’dan başlayarak Divrik yakınlarında Sivas-Erzurum hattı ile birleşecek demiryollarının yapımı için karar alınmıştır. Kanun’un Meclisteki görüşmeleri sırasında Erzincan Mebusu Aziz Samih Bey; bu yolların inşasının dâhili ticarete 439 Ahmet İhsan "Diyarbekir’in Bayramı" Cumhuriyet, 27 Kasım 1935; Ayın Tarihi, Kasım 1935, No: 24, İçişleri Bakanlığı Basın Genel Direktörlüğü, Ankara 1935. 440 BCA 30 10 0 0/ 12 73 18. 441 Bugün ayrıca 50'ye yakın kurban kesilmiş, havai fişekler atıldığı gibi vesair eğlenceler tertip edilerek kutlamalar yapılmıştı. Malatya'ya ilk trenin geliş kutlamaları için Malatya vilayetinin 02.12.1930 tarihli Dahiliye Vekâleti'ne gönderilen telgrafın ayrıntısı için bkz. BCA 30 10 0 0/ 147 48 9. 442 Bu kutlamaların ayrıntıları için bkz. Ayın Tarihi, Temmuz 1934 No: 8, Dâhiliye Vekâleti Matbuat Umum Müdürlüğü, Ankara, 1934. 607 hizmet edeceği gibi halkın da bir çalışma yeri olacağını ifade ederek kanun layihasının geneli hakkında bir konuşma yapmıştı.443 Kanun ile Güney vilayetleri de Doğu ve Kuzey vilayetlerine ve yurdun her noktasına bağlanacaktı. Başvekil İsmet İnönü’nün 1935 tarihli Doğu gezisinin ardından işaretiyle444 Erzurum-Sivas demiryolunun inşaatına Erzurum’dan başlanmasına karar verilmişti. Bu doğrultuda 18 Mayıs 1936’da Aşkale’nin beş kilometre batısında Umumi Müfettiş Tahsin Uzer’in "bu yolun Doğu illerimize saadetler getirmesini dilerim” sözü ile ilk kazmayı vurmasıyla inşaat başlamıştı.445 Erzurum’da çıkan Doğu gazetesi 7 Ekim’de ilk trenin Erzincan’a girdiğini Doğu illeri için okurlarına müjdelemişti. Gazeteye göre yolsuz, vasıtasız olan vatanın bir köşesi daha kurtulmuştu. Bir sene sonra trenin Erzurum’a gelecek olması bölge halkı tarafından dört gözle beklenmekteydi. Demiryolunun Erzurum’a gelişiyle birlikte bölgenin tabii servetleri işletilecek, dışarıya ihracat yapılacaktı. Yine Celâl Bayar Hükûmeti ile Erzurum bir sanayi şehri haline gelecekti. Kurulacak olan fabrikalarda fakir Erzurum halkına iş sahası da açılacaktı.446 Devrin öncü müteşebbisi Mühürzade Nuri Bey (Demirağ)447 ve ortaklarına ihale edilen bu hattın inşası 20 Ekim 1939’da tamamlanmıştır.448 443 TBMM Zabıt Ceridesi, C: 15, Devre: 4, İçtima: 2, TBMM Matbaası, Ankara, 1933, s. 211-212; T.C. Resmî Gazete, 27.05.1933, Sayı: 2411. 444 BCA 30 10 0 0/ 71 465 1. 445 Demiryolu inşaatının Erzurum'da başladığı gün yaşananlar ve halkın sevinç gösterileri için bkz. Ayın Tarihi, 18.05.1936, Mayıs 1936, No: 30, İçişleri Bakanlığı Basın Genel Direktörlüğü, Ankara 1936. 446 "Mutlu Bir Haber", Doğu, 11 Ekim 1938; Ayın Tarihi, Ekim 1938, Basın Genel Direktörlüğü, Sayı: 59, s. 42-43. 447 Cumhuriyetin ilk yıllarının en önemli müteahhidi olan Nuri Bey, ülkenin Doğusundan Batısına toplamda 1012,50 km. demiryolu inşa etmişti. Nuri Bey’in bu gayretli çalışmaları için bkz. Ziya Şakir, Nuri Demirağ Kimdir, Kenan Matbaası, İstanbul, 1947; M. Necmettin Deliorman, Nuri Demirağ'ın Hayat ve Mücadeleleri, İstanbul, 1957; Fatih Mehmet Dervişoğlu, “Cumhuriyet Dönemi Demiryolu Tarihinde Bir Şahsiyet; Nuri Demirağ”, 18 Aralık 2008 Cumhuriyet Döneminde Demiryolları Sempozyumu, Atam Yayınları, Yayına Haz.: Mukaddes Arslan, Ankara, 2010, s. 94-116. 448 Yıldırım, a.g.e., s. 99-102. 608 Erzurum’a ilk tren 6 Eylül 1939’da gelmişti. On binlerce halk, ilk treni karşılamış istasyona giden yollar ve istasyon baştanbaşa bayraklarla donatılmıştı. 12 Eylül 1939 tarihli Vakit gazetesinde Sadri Ertem "Erzurum Kapılarında” isimli köşe yazısında; Türkiye’nin Batı vilayetlerinin konumundan dolayı iktisadi ilerlemesinin daha evvel başladığını, Doğu mıntıkalarındaki ilerlemenin muhtelif sebeplerden dolayı geri kaldığını ifade ettikten sonra Erzurum treni için “iktisadi bir kalkınmanın, milli vahdetin bir sembolü” olduğunu ifade etmişti.449 20 Ekim tarihinde Erzurum istasyonu resmen açılırken törende konuşan Nafia Vekili Ali Fuat Cebesoy: “Eşsiz zenginlikler dolu olan güzel vatanımızın çok eski yıllardan beri ümrandan geri kalmış bölgelerinde Cumhuriyet Hükûmetlerinin planlı çalışmalarıyla muhtelif sahalarda yükselen büyük eserleri Cumhuriyet devrinin 16 yıl gibi kısa bir devresinde başarılmış bulunmaktadır” demişti.450 21 Ekim 1939 tarihli Erzurum Gazetesi’nde Cihat Baban “Trenin bize kazandırdığı Zaferler” başlıklı yazısında; Şimendiferin Erzurum’a gelmesini, iktisadi, milli, siyasi zaferler kazandırdığını ifade etmişti.451 30 Ekim 1939 tarihli Cumhuriyet gazetesinde Abidin Daver ise “AnkaraErzurum” adlı köşe yazısında; Doğu'nun demiryolu gelinceye kadar ulaşım imkânlarındaki eksiklikler yüzünden bir sürgün yeri olarak görüldüğünü ifade etmişti. O’na göre, Doğu ilerleyememişse eğer bunda demiryolunun olmayışı etkiliydi. Batı'dan Doğu'ya doğru gelmeye çalışan medeniyet hamlesinin kesintiye uğraması vaziyeti artık değişmişti.452 449 Sadri Ertem "Erzurum Kapılarında", Vakit, 12 Eylül 1939; Ayın Tarihi, Eylül 1939, Basın Genel Direktörlüğü, Sayı: 70, s. 39. 450 Ayın Tarihi, Ekim 1939, Basın Genel Direktörlüğü, Sayı: 71, s. 32. 451 Cihat Baban, “Trenin Bize Kazandırdığı Zaferler”, Erzurum, 21 Ekim 1939, Ayın Tarihi, Ekim 1939, Basın Genel Direktörlüğü, Sayı: 71, s. 45. 452 Abidin Daver, “Ankara-Erzurum”, Cumhuriyet, 30 Ekim 1939; Ayın Tarihi, Ekim 1939, Basın Genel Direktörlüğü, Sayı: 71, s. 55-56; Konu hakkında ayrıca şu makaleye de bakılabilir: Firdevs Temizgüney, "Demiryolu Ulaşımının Erzurum'a Katkıları", A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi (TAED), 53, ss. 255-272, Erzurum, 2015. 609 3.2.2.4. 4-Malatya-Çetinkaya Hattı Fevzipaşa’dan başlayıp, Malatya-Ergani güzergâhını takip ederek Diyarbekir’e ulaşacak olan demiryolu ile yapılacak Sivas-Erzurum demiryolunu birbirine bağlayarak ülkenin Doğusunu Karadeniz’e bağlayacak olan bu demiryolu hattı için 20 Mayıs 1933 tarih ve 2200 numaralı Kanun kabul edilmiştir. Yine Mühürzade Nuri Bey (Demirağ) ve ortaklarına verilen bu hattın tamamı 16 Ağustos 1937’de işletmeye açılmıştır.453 3.2.2.5. 5-Diyarbakır-Kurtalan Hattı Hükûmet, demiryolu hatlarının temin ettiği iktisadi menfaatleri artırmak ve bunları daha verimli bir hale koymak için komşu ülke Irak ve İran hudutlarına kadar uzatmayı hedeflemişti. Bu düşünce için 14 Haziran 1937 tarih ve 3262 numaralı Kanunla Diyarbakır’dan Irak ve İran sınırlarına demiryolu yapılması kabul edilmişti.454 Kanuna göre hat; Diyarbakır’dan Irak sınırına kadar uzatılacak ve hattın uygun bir yerinden ayrılan bir hat Tatvan’a ulaşacaktı. Tatvan’dan feribotla Van’a geçilecek ve Van’dan İran sınırına ulaşacaktı. Türk Hükûmetinin demiryolunu İran’a kadar uzatma fikrine İran makamları da sıcak bakmaktaydı. Ancak İran Hükûmetinin kendi demiryollarının Türk demiryollarına bağlanmasına ehemmiyet vermesine rağmen bu projenin 1948’den evvel gerçekleşmesinin pek güç olduğu İran Hariciye Nazırı Samiy tarafından 06.03.1937’de Türk Heyeti Murahhasası Reisi Cemal Hüsnü Taray’a gönderilen mektupta bildirilmişti.455 Doğu'daki tüm vilayetler inşa edilmekte olan bu demiryolu hattının kendi vilayetlerinden de geçmesini istemekteydi. Bu vilayetlerden biri de Siirt vilayetiydi. Siirt vilayeti Umum Meclis ve Belediye Meclis azaları 20.12.1938 tarihinde 453 Yıldırım, a.g.e., s. 103-104. 454 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: V, C: 19, İçtima: 2, TBMM, Ankara Matbaası, 1937, 296-297; T.C. Resmî Gazete, 24.06.1937, Sayı: 3639. 455 BCA 30 10 0 0/ 151 71 15 lef 2. 610 Reisicumhur İsmet İnönü’ye gönderdikleri telgrafta tren hattının Siirt’ten geçirilmesini istemişlerdi.456 Telgraf Başvekâlete havale edilmişti. Nafia Vekâletinden alınan 11.01.1939 tarihli cevaba göre Siirt’in belirlenen güzergâhtan 450 metre yüksekte olduğu için talebin karşılanamayacağı belirtilmişti. Ancak Siirtlilerin bu hattan istifade edebilmeleri için de Siirt’in 20 km batısında Poşur köprüsü yanında bir istasyon kurulmasının kararlaştırıldığı bildirilmişti.457 Savaşın başlamasıyla yavaşlayan bu hattın 28 Ekim 1944 tarihinde 159 km.’lik kısmı tamamlanmış ve Kurtalan istasyonu hizmete girmişti.458 Hattın Kurtalan sonrasındaki durumu ile ilgili olarak Bayındırlık Bakanı Sırrı Day, Meclisi 24.05.1945 tarihinde bilgilendirmişti. Bakan, Irak Hükûmeti ile karşılıklı hatların birleştirilebilmesi mevzubahis olursa hattın ilerleyeceğini aksi takdirde bu şekilde Bitlis ve Siirt şoselerine bağlanmış olarak kalacağını söylemişti.459 1946 yılında kurulan Recep Peker Hükûmetinin programında yer alan 15 senede 2.300 km. yeni demiryolu yapma programı içerisinde Diyarbakır-KurtalanCizre- Irak hudut hattı da vardı. Bu hat için Irak Hükûmetinin de karşılığında başlamak üzere Türk tarafından gereken kanunî inşa yetkisi ve ödeneği Hükûmet tarafından alınmıştı. Bu hattın Genelkurmay tarafından da istenildiğini ve inşası için hiçbir engelin olmadığını Bayındırlık Bakanlığının 16.06.1947 tarihinde Başbakanlığa gönderilen yazıdan anlamaktayız.460 Ancak ne var ki bu hat hiçbir zaman Irak sınırına kadar uzatılamayacaktır. 3.2.2.6. 6-Elâzığ Genç Hattı 14 Haziran 1937 tarih ve 3262 numaralı Kanun461 ile belirlenen KurtalanBitlis-Tatvan güzergâhının daha sonra yapılan yeni değerlendirmeler ile pek makul 456 BCA 30 10 0 0/ 151 72 1 lef 5. 457 BCA 30 10 0 0/ 151 72 1 lef 1. 458 Yıldırım, a.g.e., s. 104-106. 459 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 7, C: 17, Toplantı: 2, TBMM Basımevi, Ankara, 1945, s. 353- 354. 460 BCA 30 10 0 0/ 151 68 23. 461 T.C. Resmî Gazete, 24.06.1937, Sayı: 3639; TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: V, C: 19, İçtima: 2, TBMM, Ankara Matbaası, 1937, 296-297. 611 olmadığı anlaşılmıştı. Bu değerlendirmelere göre coğrafyanın zor ve inşaat masraflarının fazla olacak olması hattın inşa süresini uzatacağı kanaatini uzmanlarda uyandırmıştı.462 Bu güzergâh yerine Elâzığ-Palu-Muş-Tatvan- Van-İran güzergâhı için 6 Mayıs 1940’ta bir Kanun kabul edilmişti.463 5 yılda tamamlanması öngörülen bu hattın 1947’de ancak 129.688 km’lik kısmı bitirilmişti Bunun en önemli sebebi II. Dünya Savaşı’nın ekonomik ve lojistik sıkıntılarıydı.464 3.2.2.7. 7-Narlı-Gaziantep-Karkamış Hattı Gaziantep, Fevzipaşa-Diyarbakır hattı ile Fevzipaşa Nusaybin arasında kalmıştı. Bu iki hattan da yararlanamayan bölge için Mecliste 2 Ağustos 1944 tarihinde kabul edilen Kanun ile Gaziantep ve Maraş’a yapılacak demiryolları için 20 milyon lira ödenek tahsis edilmişti. 1947’de ancak başlanan hattın inşası 1953 yılında bitirilerek işletmeye açılmıştı.465 3.2.2.8. 8-Erzurum-Hasankale Hattı Sivas-Erzurum hattı 1939’da işletmeye açılmıştı. Rus sınırına kadar olan Erzurum -Sarıkamış dar hattı ile Sarıkamış-Sınır geniş hattını askeri ve iktisadi açıdan daha kullanışlı hale getirmek için düşünülen hat inşası için ilk olarak 13.12.1939 tarih ve 3745 sayılı Kanun çıkarılmıştı. Kanunla yapılacak olan hat sayesinde Pasinler ovasının mahsulünün artık kapanmayacak olan nakil yolları sayesinde memleket dâhiline sevk edilmesi de amaçlanmıştı. Bu iş için 1940-1941 senelerine geçici taahhütlere girişmeye Nafia, bono çıkarmaya Maliye Vekâletleri yetkili kılınmıştı.466 Bu hattın inşasına savaş koşullarından dolayı bu yıllarda başlanamamıştı. İnşaata ancak 1945 yılında başlanabilmişti.467 462 Bu değişiklik teklifi için bkz. 12 Nisan 1940 tarihinde Hükûmet tarafından Meclis'e sunulan TBMM 113 nolu Komisyon Raporu. 463 T.C. Resmî Gazete, 10.05.1940, Sayı: 4505. 464 Yıldırım, a.g.e., s. 106-110. 465 Yıldırım, a.g.e., s. 111-112. 466 T.C. Resmî Gazete, 21.12.1939, Sayı: 4390; TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: VI, C: 7, İçtima: 1, TBMM Matbaası, Ankara, 1940, s. 55-58. 467 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 8, C: 3, Toplantı: 1, TBMM Basımevi, Ankara, 1947, s. 511. 612 İnşaat, 1947 tarihli "Türkiye İktisadi Kalkınma Planı" çerçevesinde ele alınmış ancak Amerika’ya verilen travers siparişleri o yıllarda sağlanamadığı için Hasankale’ye kadar olan kısım 1949’da işletmeye açılmıştır.468 3.2.3. 1923-1950 Yıllarında Ülkedeki Karayolu Faaliyetleri Cumhuriyet döneminde yurdun imarı için her sahada olduğu gibi yol ve köprü inşasında da büyük başarılara imza atılmıştı. Osmanlıdan Cumhuriyet’e 18.335 km. yol miras kalmıştı. Bunların 4.450 km’si toprak yol, 13.885 km’si kırma taştan yapılmış şose yoldu. Fakat kırma şose yollar bakımsızlık yüzünden çok harap olmuştu. Ahşaptan yapılmış olan köprü ve menfezlerin de çoğu çürümüştü. Cumhuriyet idaresi işte bu şartlar altındaki yol ve köprü durumunu bir programa bağlamış ve bu program doğrultusunda belirlenmiş hedeflere ulaşmaya çalışmıştır. Bu bağlamda bozuk olan yolların tamiri, yeni yol ve ahşaptan yapılma köprüler yerine modern betonarme köprüler yapılmaya başlanmıştır. Cumhuriyet’in 14. yılında istifade edilen yol miktarı 39 bin kilometreye ulaşarak 1923 rakamlarının bir mislinden fazlaya ulaşmıştır. Yeniden yapılan yol miktarı 21 bin kilometreydi. On dört yıllık bu dönemde eskiden kalma yollardan tamir edilen uzunluk 7 bin kilometreydi. Bu yollar üzerinde 12 binden fazla ahşap menfez tamir edilmiş eski ve yeni yollar üzerinde toplam 18 bin menfez de yeni olarak inşa edilmişti.469 Cumhuriyet’in ilk yıllarında karayolu ulaşımında yapılan inşaatlar her ne kadar mevcut durumu iyileştirse de ulaşımda yatırımlar daha çok demiryolu ağına yönelmişti. Cumhuriyet hükûmetleri 1923-1933 döneminde ulaştırmada daha çok demiryoluna yoğunlaşmıştır. 1923 yılından 1932 senesi sonuna kadar nafıa işleri için 468 Yıldırım, a.g.e., s. 115-116. 469 On Beşinci Yıl Kitabı, s. 260-262. 613 toplamda 225.425.856 lira para harcanmış olup bu paranın 176.788.899 lirası demiryolları için harcanmıştı. 10 sene zarfında yol ve köprü işleri için 18.926.211 lira harcanmıştı.470 Bu tercih uzak yerleri merkeze bağlayan demiryolu şebekesine sahip kılmışsa da karayollarının iptidai ve yetersiz kalmasına sebep olmuştu. Demiryollarını tamamlayan karayolu şebekesinin yeterli düzeyde olmayışı demiryollarından da istenilen ölçüde fayda sağlanamamasına yol açmıştı. 1923 yılından itibaren "karayolları inşa ve bakımı için devlet bütçesinden ihtiyaç ölçüsünde kaynak ayırmanın imkânsızlığı, İmparatorluktan kalma bir yapım ve finansman sisteminin kısmen değiştirilip yeniden denenmesine sebep olmuştu." 1866 tarihinde çıkarılan "Turûk-ı Meâbir Nizamnamesi" vatandaşlara yılda 10 gün yol inşaatında çalışmak ya da karşılığı yol inşaatında harcanmak üzere para olarak ödeme yükümlülüğü getirmişti. İkinci Meşrutiyet döneminde Nizamname birkaç kere değişikliğe uğramıştı.471 1920- 23 arası dönemde o günkü yol mevzuatına göre, "turûk-ı umumiye" denilen devlet yolları, genel bütçeden tahsis edilen ödenekle yapılmakta idi. "Turûk-ı hususiye" denilen il yolları ise il özel idareleri tarafından yapılmaktaydı. Bu dönemde çıkarılan kanunlardan bazı yollar, örneğin bölgeden; Kars-Ardahan-Borçka-Hopa yolu genel bütçeden faydalanan yollar arasına alınmıştır.472 Hükûmet, 21 Şubat 1921 tarih ve 102 sayılı "Tarîk Bedeli Nakdisi Hakkında Kânun"u 473 çıkarttırmıştır. Kanun’a göre mükellefiyetin miktarı her mahallin amele rayici gözetilmek üzere vilayet meclisleri tarafından takdir edilecekti. Bu sistemden daha geniş çapta faydalanmak için 19.01.1925 tarih ve 542 sayılı “Yol Mükellefiyeti Kanunu” 474 çıkartılmıştır. Kanunla 102 sayılı kanun lağvedilmiştir. Bu yeni kanuna göre 18 ila 60 yaş arası erkek nüfus yol mükellefiyetine tabi 470 10 Senede Türkiye Nafiası, a.g.e., s. 99-100. 471 Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ekonomisi, s. 273. 472 Mutlu, a.g.e., s. 35. 473 Cerîde-i Resmiyye, 07.03.1921, Sayı: 5. 474 Cerîde-i Resmiyye 23.02.1921, Sayı: 84 614 tutulmuştu. Bu yeni sistemde vilayet yollarının yapımı öngörülmüş, devlet yollarının yapımı ise genel bütçe imkânlarına bırakılmıştır. Köy yolları ise, köylülerin çalışarak yapacakları bir hizmet olarak kabul edilmişti. Ancak bu kanundan beklenen başarı elde edilememişti. Bu kanunların yeterli olmadığı anlaşılınca yeni bir yol yapımı kanununun çıkarılması gerekmişti. Bunun için 10.06.1929 tarih 1525 sayılı "Şose ve Köprüler Kanunu"475 kabul edilmişti. 1525 sayılı Kanun ile karayolları inşasında yeni bir usule geçilmişti. Buna göre karayolları, devlet yolları ve vilayet yolları olarak iki gruba ayrılmıştı. Devlet yollarının inşası Nafia Vekâletine, vilayet yollarının idaresi ise vilayetlere bırakılmıştı. Yine Kanun’da yol vergisi hasılatının yarısı Vekâlete bırakılmıştı. “Kanun’un başlangıçta müspet etkileri görülmüş fakat özellikle finansman kaynaklarının yetersizliği dolayısıyla bekleneni devamlı olarak verememiştir.” Dünya ekonomik krizinin Türkiye’ye yansımasıyla gelir seviyesi düşen halkı rahatlatmak için yol vergisi miktarı indirilmişti. Vilayetlerin fakirleşen diğer kaynaklarından dolayı yol vergisi hasılatlarını başka hizmetlere aktarma mecburiyeti de vilayet yollarının inşa ve bakımını adeta durdurmuştur.476 1933 yılında 37,4 bin km. olan karayolu uzunluğu 1939’da 40,9 bin km.’ye ulaşmıştı. Bu dönem içinde karayolu şebekesinin uzunluğunda önemli gelişme olmamıştı. Bu durum mali kaynak yetersizliği ve verimsiz olan yol vergisi getirisinin az olmasından kaynaklanmaktaydı. Kısıtlı olan mali kaynak daha çok demiryoluna sarf edilmiştir. Rakamlar dönem boyunca yılda 500 km. yeni yol yapıldığını ortaya koymaktadır. Ancak köprü inşaatında önemli gelişme yaşanmıştır. 1923’ten 1939’a kadar uzunluğu 10 metreyi geçen 223 yeni köprü inşa edilmiştir.477 475 Düstur, D:2, C: 10, 2 Haziran 1929, s. 1827; T.C. Resmî Gazete, 12.06.1929, Sayı 1214. 476 Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ekonomisi, s. 273. 477 A.e., s. 279-280. 615 1939 yılında 40.932 km. olan karayolu uzunluğu, 1945 yılına gelindiğinde 43.511 km.’ye ulaşmıştı. Buna göre savaş yılları içinde toplamda 2.579 km. yılda ortalama 430 km. yol inşa edilmişti.478 1946 yılında 43.463 km. olan toplam karayolu uzunluğu 1950’de 47.080 km’ye ulaşmıştır. II. Dünya Harbi’nin ardından Türkiye’nin Batı ülkeleri özellikle Amerika ile gelişen ilişkileri ülkeye farklı sektörlerde araştırmalar yapmak üzere yabancı uzmanların gelmesi sonucunu doğurmuştu. Bu uzmanların hazırlamış olduğu raporlar Türkiye’nin 1947 yılından itibaren ulaşım politikasını da etkileyecekti. Uzmanların vermiş olduğu raporlar doğrultusunda Hükûmetler bu tarihten itibaren karayolu politikasına ağırlık verecektir. Bütçeden karayolu inşasına daha çok pay ayrılırken Amerikan Hükûmeti de 1947 yılından itibaren ülkemizdeki karayolları inşasına önce “Askeri Yardım Heyeti”479 sonra da “İktisadi İşbirliği (ECA)" vasıtasıyla yardım etmeye başlamıştır. Bu gelen ilk heyetlerin hazırladığı raporlar doğrultusunda demiryolu inşasının yavaşladığını hatırlanacağı üzere daha önce ifade etmiştik. Amerikan Askeri Yardım Kurulunun Türkiye’de faaliyetlerine başladıktan sonra inşasına giriştiği ilk yol projesi İskenderun’dan Erzurum’a ulaşan yol olmuştu. Amerikalı askeri uzmanlar, Sovyet Rusya’ya karşı hazırlanan planlarda Türkiye’yi Sovyetlerin Ortadoğu’ya inmelerini yavaşlatacak bir savunma sahası olarak gördükleri için kendileri için asıl savunulacak nokta olarak Torosların güneyini belirlemişlerdi. Bu güzergâhın başlangıç noktası olarak belirlenmiş olan İskenderun limanı, Türkiye’ye yapılacak her türlü yardımın ve savunma yapabilmenin kapısı olarak görülmüştü. Toplam uzunluğu 870 km’yi bulan bu yolun inşasına 1948 yılı mart ayında başlanmıştı.480 478 A.e., s. 283. 479 Bu Heyetin Türkiye'deki çalışmaları için bkz. Barış Celep, Türkiye'ye Amerikan Askeri Yardım Kurulu (JAMMAT) ve Türkiye'deki Faaliyetleri, İstanbul Üniversitesi Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul, 2018. 480 A.e., s. 223-224. 616 1949 yılında, Amerikalı müşavirlerin yardımıyla 9 yıllık bir yol programı yapılmıştı. Bu programda eski yolların tamiri ve yeni yolların inşası suretiyle 23 bin kilometrelik bir yol şebekesinin kurulması planlanmıştı. Yine 1949 yılında Milletlerarası İmar ve Kalkınma Bankası adına James M. Barker Türkiye’ye gelmiş ve bir rapor hazırlamıştı. Bu raporlar doğrultusunda hazırlanan programları uygulamak için 1950 yılında Nafıa Vekâletine bağlı Karayolları Genel Müdürlüğü kurulmuştur.481 3.2.3.1. 1923-1950 yıllarında Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerindeki Karayolu Faaliyetleri Cumhuriyet idaresine devrolunan yol ve köprü482 şebekesi içerisinde eksikliğin daha çok hissedildiği bölgelerin başında Doğu ve Güneydoğu bölgeleri gelmekteydi. Bunda şüphesiz coğrafi şartların yanı sıra I. Dünya Harbi de etkili olmuştur. Harbin sebep olduğu tahribat ya da zaten ihmal edilmiş bölgeye harp boyunca bakılamaması, eksiklikleri had safhaya çıkarmıştı. Cumhuriyet daha kurulmadan evvel Doğu ve Güneydoğu Anadolu vilayetlerinin temsilcileri olan milletvekillerinden gerek Başvekâlet gerekse Meclise Doğu vilayetlerindeki yol ve köprü şebekesinin eksiklikleri ile ilgili talepler gelmeye başlamıştı. Başvekâlet ve Meclis bu ihtiyaçlara olumlu karşılık vermeye çalışmıştır. Bu konuda hemen teşebbüste bulunan ilk vilayet sarp coğrafyasıyla meşhur olan Dersim olmuştu. Dersim Mebusları Feridun Fikri ve Ahmet Şükrü Bey’ler 19 Nisan 1923 tarihinde Hozat’ı diğer bölgelere bağlamak için Hozat-Elâzığ yolunun yapılmasını istemişlerdi. Konu, gereği yapılmak üzere Başvekâletten Nafia’ya havale edilmişti.483 481 Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ekonomisi, s. 288-289. 482 CHP Döneminde vilayet bütçeleri yeterli gelmediği için hükûmet yardımıyla inşa edilen bazı köprü inşaatları için bkz. BCA 30 10 0 0/ 6 38 23; BCA 30 18 1 2/ 8 8 9; BCA 30 18 1 2/ 96 76 20; BCA 30 18 1 2/ 14 67 14; BCA 30 18 1 2/ 96 76 20; Doğu Anadolu'da Cumhuriyet, s. 99-102. 483 BCA 30 10 0 0/ 6 37 35 Dersim'deki yol ihtiyacı Birinci Umumi Müfettiş İbrahim Tali'nin 5 Haziran 1929 tarihinde hazırladığı raporda da belirtilmişti. Tali Bey, yol meselesi için "Dersim'de yolsuzluk, halkın en hayati ihtiyacı üzerinde düçar olduğu sıkıntılardan en büyüğünü teşkil eder. Halk, muvasalayı (ulaşımı), tabii ve dar patikalar üzerinden yapar" notunu düşecekti. Tali Bey'in raporu ve vilayetin bu tarihlerdeki ulaşım imkanları için bkz. BCA 30 10 0 0/ 110 740 23. 617 Bundan başka Ardahan Mebusu Talat Bey, 27.02.1924 tarihinde Kars, Ardahan ve Artvin vilayetlerinde Ruslardan kalma yol, köprü ve dekovil hattının 5-6 senedir bakım görmediğinden, bakımsızlıktan birkaç sene zarfında bu yol ve köprülerin harap olacağını Meclis gündemine taşımıştı.484 Van Mebusları Mehmet Münip ve İbrahim Bey’ler Meclise 22.04.1924 tarihinde verdikleri önerge ile Rusların tahrip ettiği Erzurum-Van şosesinin yapılmasını istemişlerdir. Bu yol Doğu vilayetleriyle Batı vilayetleri arasında nakliyatı ve irtibatı artıracağından tamiri ehemmiyet arz etmekteydi. 1924 senesinde tamir ettirilmesine dair isteğin gereğinin yapılması konusunda Başvekil, Nafia Vekâletine 29.4.1924’te talimat vermişti.485 Vilayetler arası yollar, vilayet hususi idareleri tarafından yapılmakta iken bazı vilayetlerin bütçeleri bu yolların inşasına yetmediği için Devlet umumi bütçesinden bu yolların inşası gerçekleştirilmek zorunda kalınmıştı. Bu konudaki ilk uygulama Keller-Gaziantep yolunun genel yollar arasına dâhil edilmesi olmuştur. Gaziantep Mebusu Ali Cenani Bey’in Keller-Gaziantep yolunun genel yollar arasına dâhil edilmesine dair Meclise 09.02.1924 tarihinde verdiği önergenin kabulüyle birlikte bu durum 22.04.1924 tarih ve 505 numara ile yasalaştırmıştır.486 Bu kanunun kabulünde Türkiye ile Suriye arasındaki yeni sınırlar da etkili olmuştur. Dünya Harbi’nden evvel İskenderun-Gaziantep yoluyla Diyarbekir’e giden ve genel yollardan addedilen yolun bir kısmı Suriye topraklarında kaldığı gibi, yine askeri ihtiyaçlar açısından bu yolun yapılması önemli görülmüştür. 1924 yılı içinde Doğu’daki birçok vilayet için benzer istekler gelmişti. Bu istekler Meclis ve Başvekâlet tarafından olumlu karşılanmaktaydı. 484 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 2, C: 6, İçtima Senesi: 1, TBMM Matbaası, Ankara, 1968, s. 423- 427. 485 BCA 30 10 0 07 6 37 36. 486 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 2, C: 8 ve 8/1, İçtima Senesi: 2, Ankara, 1975, s. 1064-1066. 618 Mardin Mebusları Necip ve Abdurrezzak Bey’ler, 23.10.1924 tarihli önerge ile Diyarbekir-Mardin yolunun,487 Elâziz Mebusu Hüseyin Bey, 27.10.1924’te ElâzizErzincan yolunun,488 Sivas Mebusu Ahmet Muammer Bey ve iki arkadaşı 28.10.1924’te Malatya-Darende-Aziziye-Kayseri yolunun,489 Genç Mebusu Muhittin Bey, 23.11.1924’te Muş-Elâziz yolunun490 genel yollar arasında dâhil edilmesini istemişti. Meclis bu önergeleri yerinde bulmuş ve Başvekâlet de gereğinin yapılması konusunda Nafia Vekâletine gerekli talimatları vermişti. Meclisin 12.12.1925 tarihli görüşmelerinde Hükûmetin Doğu’daki yol şebekesinin eksikliğini kabul edip bu sorunu halletmek için çözüm önerilerinin neler olduğunu anlıyoruz. Bu görüşmelerde; Muş mebuslarının Muş- Hınıs arasındaki köprü ile Muş-Erzurum ve Muş-Diyarbekir arasındaki şoseler hakkında ne yapıldığı ve ne yapılacağı hakkındaki sorularına Nafia Vekili Muhtar Bey cevap vermişti. Muhtar Bey konuşmasında; Doğu vilayetlerinin yollarının evvelden beri noksan olduğunu kabulle birlikte kendisinin bu vilayetlerin yollarını mümkün mertebe işler hâle getirmek için teşebbüslerde bulunduğunu söylemişti. Muhtar Bey, bahsedilen Erzurum-Muş yollarının gelecek inşaat sezonunda başlanacağını ifade ettikten sonra Bakanlık olarak asıl programlarının Van’dan, Trabzon’a kadar yine Bitlis’ten Diyarbekir yoluyla Sivas ve Sivas yoluyla Samsun’a kadar uzanan yolun mükemmelen tamir ve inşası olduğunu beyan etmişti. Bu iş için altı milyon lira bütçe gerekmekteydi. Ancak Vekâletin 1926 yılı için böyle bir bütçesi yoktu. Bakan, 1926 yılı bütçesi çıktıktan sonra bu iş için yapılacak olan programın Meclise arz edileceğini söylemiştir.491 Ancak bu program o yıllarda hayata geçememiştir. 1935 yılında Başvekil İsmet İnönü, çıktığı Doğu vilayetleri gezisinin ardından yazdığı raporunda Hükûmet tarafından kabul edilecek bir plan dâhilinde devletin yardımıyla hangi yolların birbirine bağlanacağını sıralamıştı.492 Buna göre FevzipaşaUrfa-Siverek-Diyarbekir, Urfa-Malatya irtibatı, Diyarbekir-Siirt-Bitlis-Van, Elâziz487 BCA 30 10 0 0/ 6 38 5. 488 BCA 30 10 0 0/ 6 38 10. 489 BCA 30 10 0 0/ 6 38 8. 490 BCA 30 10 0 0/ 6 38 29. 491 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 2, C: 4, İçtima: 1, TBMM Matbaası, Ankara, 1968, s. 456. 492 Öztürk, a.g.e., s. 59-60. 619 Çapakçur-Muş yolu ve bu yolun Bulanık-Malazgirt-Karaköse’ye uzatılması, Muş ve Bitlis’in bağlanması, Erzurum ve Muş yolları arasında irtibat yolu, İran transit yolu,493 Iğdır-Kağızman-Horasan, Erzurum ve Erzincan için kışın kapanmayacak surette Karadeniz yolu, Erzurum-Erzincan yolu, Ardahan-Borçka yolunun güzergâhının genişletilmesi ve ıslahı, Artvin-Yusufeli-Erzurum istikameti için kışın kapanmayacak bir güzergâh keşfi, Rize-İspir-Erzurum yolu, Samsun’dan Hopa’ya bir sahil yolu, Bayburt, Kelkit, Şiran, Alucra, Şebinkarahisar, Koyulhisar, Reşadiye, Niksar, Erbaa noktalarından geçen uzunluğuna ve Karadeniz’den gelen bütün irtibat yollarına değen bir güzergâh tayini belirlenmişti. Umumi Müfettişlerin raporları doğrultusunda Bayındırlık Bakanlığı Hükûmete bir yol planı verecekti. İnönü bu planının üç aya kadar hazırlanmasını istemekteydi. Başvekil İsmet İnönü’nün raporunda belirttiği hususlar ertesi yıl Doğu vilayetlerini gezen İktisat Vekili Celâl Bayar’ın da raporunda dikkat çektiği hususlar olmuştu. Bayar raporunda; Doğu illerinin ekonomik bakımdan en büyük derdinin nakliyat meselesi olduğunu, bölgede ulaşımsızlık ve nüfus azlığından dolayı hayatın pahalı olduğunu belirtmişti. Çözüm önerisi olarak bu havalide mevcut şartların azami surette istifade edilecek şekilde devlet eliyle tesis edilmesini belirtmişti. Bayar bu hususta da yapılacak ilk işin mevcut yolların tamiri ve Hopa- Ardahan-Kars-Iğdır, Karaköse-Erciş, Diyarbekir-Bitlis-Tatvan, Van şehri ile İskele arası yollarının yapılması olarak belirtmişti. 494 1936 yılı aralık ayında toplanan Umumi Müfettişler toplantısının495 sonuç raporunda; Doğu’daki Umumi Müfettişlik bölgelerinde yol şebekesinin ihtiyacın çok altında olduğu ve mevcut 16.000 kilometrelik şoselerin yarısından fazlasının geçilmez bir halde bulunduğu eğer bakılmazsa kalan kısmının da aynı hale gireceği belirtilmişti. 493 I. Dünya Harbi ile güzergâh değiştiren bu yol için Konya mebusu Tahsin (Uzer) 19 Haziran 1934 tarihinde Başvekil İsmet Paşa'ya yazdığı yazıda; Fransızlar ve İngilizler İran transitinin Beyrut'a ve Basra'ya çevrilmesi için gayret sarfetmekte olduklarını bildirmişti. Yolun Trabzon'a dönmesi Doğu halkını, topraklarını zenginleştirecekti. Uzer'in bu düşüncesi daha sonra İsmet Paşa ve Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal tarafından da taşınacaktı. Uzer ve Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal'in İran transit yolunun önemine dair düşünceleri için bkz. BCA 30 10 0 0/ 168171 2 lef 4-5; BCA 490 1 0 0/ 648151 1; T.C. Resmî Gazete, 02.11.1935, Sayı: 3146. 494 Bayar, Şark Raporu, s. 112-113. 495 BCA 30 10 0 0/ 68 452 4 lef 1. 620 Yine bölgede en az 17.000 km.’lik yeni şoseye ihtiyaç olduğu ve mevcutların da yeni baştan tamiri için üç yüz milyon lira kadar bir paraya ihtiyaç olduğu tespiti yapılmıştı. Bu kadar büyük bir yol şebekesini kurmaya vilayetlerin mali imkânları olmadığından birden fazla vilayeti alâkadar eden yolların Devlet bütçesinden yaptırılması istenmişti.496 Yol meselesi Recep Peker Hükûmetinin (07.08.1946-10.09.1947) programında esaslı bir şekilde yer almıştı. Programda; demiryolu yapımında olduğu gibi ciddî ve programlı bir çalışma yapılacağı ve ilk on beş yıl içinde 20 bin kilometrelik bir şose şebekesinin hesaplandığı belirtilmişti.497 Bu yol programının hazırlanmasında 22 Mart 1945 yılında ABD’ye gönderilen Vecdi Diker ve Vehbi Ekesan adlı iki mühendisin buradaki izlenimleri doğrultusunda hazırladıkları rapor da etkili olmuştu.498 Bu isimlerin yanı sıra Amerikan Askeri Yardım Heyeti ve ABD Yollar İdaresi Müdür Yardımcısı Hilts’in çalışmaları sonucunda program son şeklini almıştır. Tunceli Milletvekili Necmeddin Sahir Sılan, Hükûmetin gelecek planları arasında yer alan bu yol programında bahsi geçen toplam yolun yarısı olmasa bile, üçte birinin Doğu ve Güneydoğu vilayetlerine yapılmasını Mecliste 25.12.1946 tarihinde Bayındırlık Bakanlığı bütçe görüşmeleri sırasında istemişti. Bayındırlık Bakanı Cevdet Kerim İncedayı yapmış olduğu konuşmada Sılan’ın isteğine herhangi bir şekilde cevap vermemiştir.499 Yol programı 3 Ağustos 1948 tarihli 3/7840 sayılı kararnamesi ile kabul edilerek 8 Ağustos 1948 tarihinde yürürlüğe girmiştir.500 Bakanlar Kurulunda üçer yıllık üç devrede 23.054 km.’lik yol yapılmasına dair program kabul edilmiştir. Meclisin 26.02.1949 tarihli görüşmelerinde Bayındırlık Bakanı Şevket Adalan, yol inşası hususunda uygulanacak olan dokuz yıllık programda Doğu Anadolu’da aşağı 496 BCA 30 10 0 0/ 68 452 4 lef 12 497 TBMM Zabıt Ceridesi, Dönem: 8, C: 1 İnikat: 3, s. 27-71; Türkiye Büyük Millet Meclisi, C: 1, s. 410-428. 498 As, a.g.e., s. 267. 499 14.08.1946 tarihinde Meclis'te okunan Hükûmet programı için bkz. TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 8, C: 3, Toplantı: 1, TBMM Basımevi, Ankara, 1947, s. 473-476. 500 Nuray Özdemir, Cumhuriyet Dönemi Karayolu Politikası (1923-1960), Ankara Üniversitesi, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara, 2006, s. 150. 621 yukarı 3.800 km. uzunlukta yolların yapılacağını söylemiştir.501 Ancak kabul edilen bu programa göre Erzurum’un doğusunda yer alan iller üçüncü devreye bırakılmıştı.502 Bu durum o dönem Yeni Gazeteden Asım Us tarafından eleştirilmiştir. Asım Us, karayolu işinin bu tarihe kadar demiryolu şebekesi daha büyük bir zaruret olarak görüldüğünden dolayı ele alınamamış olduğunu ifade etmişti. Ancak Erzurum’un doğusundaki illerin yollarının yapımı işinin programa göre üçüncü devreye yani altı sene sonraya bırakılmasının anlaşılamadığını belirtmişti. Bununla birlikte Asım Us, devlet yolları programını tamamlayacak şekilde Doğu illeri için yardımlı vilayet yolları programının hazırlanıyor olmasını sevindirici olarak görürken bir an önce bu programın tatbik sahasına konulmasını istemiştir. Bu programın yapıldığı günlerde Doğu illeri özelinde de bir çalışma yapılıyordu. Bayındırlık Bakanı Nihat Erim, Millî Eğitim Bakanı Tahsin Banguoğlu ve Çalışma Bakanı Tahsin Bekir Balta, Doğu illerinde birlikte bir tetkik seyahati yapmışlardı. Seyahatte buralardaki halkın yolsuzluk derdinden çektiği ızdırabı yakından görmüşler, Devlet yolları programını yardımlı vilayet yolları adı altında ikinci bir program ile tamamlamak kararını vermişlerdi. Bu karar Hükûmetçe esas itibarıyla kabul edildiği gibi Genelkurmay Başkanlığı ile de bir anlaşmaya varılmıştı. Buna göre yardımlı vilayet yolları hususî idareler tarafından yapılacaktı. Fakat vilayetlerin hususî idare bütçeleri bu yolların yapılmasına yeterli gelmediği için Doğu illerinin kalkınma programını gerçekleştirmek üzere Hükûmet tarafından bütçeden ayrılacak on beş milyon lirayla yardım edilecekti. Yardımlı vilayet yollarından maksat; ilk altı yılda devlet yolları programı tatbik edilirken Doğu illerindeki vatandaşların hiç olmazsa en iptidaî vasıtalar ile taşıt ihtiyaçlarını sağlayacak vilayet yolları yapmak ve altı sene sonra bu şekilde yapılan vilayet yollarından lüzumlu olanlarını geniş devlet yolu haline getirmekti. 501 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 8, C: 16, Toplantı: 3, TBMM Basımevi, Ankara, 1949, s. 735- 736. 502 9 Yıllık Yol Programının hangi güzergâhlarda uygulanacağına dair ayrıntılı bilgi için bkz. As, a.g.e., s. 290-291; Özdemir, a.g.e., s. 157-162. 622 Asım Us, Doğu illerinin kalkınması için Hükûmetçe tamamlayıcı bir program hazırlanmış olmasını yerinde bir tedbir olarak görürken programın bir an evvel tamamlanarak tatbik mevkiine konulmasını istemişti.503 CHP’nin iktidarı bu programdan kısa bir süre sonlandığı için bahsi geçen program bu dönemde hayata geçememiştir. 3.2.4. Doğu İlleri Kalkınma Programında Bayındırlık Yatırımları Hatırlanacağı üzere 1949 yılı bütçesine 17 Doğu vilayeti ve Edirne vilayetinin kalkınması için Hükûmet tarafından 10 milyon liralık bir ödenek konulmuştu. Devrin Başbakanı Hasan Saka, Mecliste 25.10.1948’de, Doğu’nun kalkınma işini bir plân ve programa bağlamak maksadıyla bir komisyonun kurularak Hükûmetin faaliyete geçtiğini söylemişti. Komisyonda muhtelif Bakanlıklardan üyeler vardı. Komisyonun hazırlayacağı programa esas teşkil edecek düşünceler arasında; Doğu’da Hükûmet konaklarını, Posta Telgraf ve Telefon ve Tekel binalarını ve memur evlerini, mahalli inşa usul ve malzemelerini de nazarı dikkate almak suretiyle yapmak; yaz, kış geçilmeye müsait yol şebekesi tesis etmek ve suları ıslah eylemek de vardı. 504 1949 yılı bütçesi 28 Şubat 1949’da kabul edilmişti.505 Erzurum Milletvekili General Vehbi Kocagüney, Doğu illerine tahsis edilmiş olan bu bütçenin kabulünün ardından birkaç ay sonra yapılan harcamaların neler olduğunu Bayındırlık Bakanı’na sormuştur. Bayındırlık Bakanı Şevket Adalan Meclisin 09.05.1949 tarihli müzakerelerinde 1949 Bütçesine konulan 10 milyon liradan, Bayındırlık Bakanlığı’na 5.260.000 lira ayrılmış olduğunu, bunun 200 bin lirası Edirne ili ve geri kalanının da Doğu Anadolu yolları inşasına harcanacağını söylemiştir. 1949 yılı programına alınmış olan yollar şunlardı: Nizip-Birecik-Urfa, Urfa-Siverek-Diyarbakır, Diyarbakır-Silvan, Bitlis-Tatvan, Muş-Tatvan-Van, Van-Hakkâri, Van-Patnos-Doğu 503 Asım Us, "Yol Programımız ve Doğu İlleri", Yeni Gazete, 20 Eylül 1948; Ayın Tarihi, Eylül 1948. 504 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 8, C: 13, Toplantı: 3, s. 86-93. 505 28.02.1949 tarih ve 5350 sayılı Kanun; T.C. Resmî Gazete, 01.03.1949, Sayı: 7144. 623 Beyazıt, Doğu Beyazıt-Iğdır, Çoruh-Şavşat, Çoruh-Yusufeli, Rize-Güneyce-İspir yolları. Bu bölgedeki inşaat mevsimi çok kısa olduğundan gerek teknik eleman gerekse malzeme bakımından bütün hazırlıklara başlanmış olduğunu ve Mayıs sonuna kadar bütün bu bölgelerde inşaata fiilen başlanacağını söylemiştir.506 General Vehbi Kocagüney konunun takipçisi olmuştu. 11.11.1949’da 9 Mayıs’ta Bayındırlık Bakanının bu yıl içinde yapılacağını ifade ettiği yolların yapılıp yapılmadığını Meclis gündemine taşımıştır. Bakan, bu tarihe kadar yapılan yatırım ve harcamaları Meclis kürsüsünden açıklamıştı.507 Mecliste 1950 yılı Bayındırlık Bakanlığı bütçe görüşmelerinde 1949 yılı içinde yapılmış olan bayındırlık faaliyetleri ve 1950 yılında yapılacak olan faaliyetler yine konuşulmuş, Bayındırlık Bakanı milletvekillerine ayrıntılı bilgiler vermiştir. Bakanlığın bütçesi üzerine 20 Şubat tarihinde söz alan ilk isim muhalefetteki Demokrat Parti adına Kemal Zeytinoğlu olmuştu. Zeytinoğlu konuşmasında; "yurdun ihmal edilmiş ve Cumhuriyet’in nimetlerine hemen hemen hiç kavuşmamış bir bölgesi olan Doğu illerimizin kalkınması meselesine yurt kalkınması programında geniş mikyasta yer vermek lâzımdır. Bu mıntıkanın hususiyeti karşısında bunu tacil etmek ve programa uygun bir şekilde neticeyi bir an evvel istihsal için icap eden icraatın yapılması zamanı artık çoktan gelmiştir" diyecekti. O’na göre, Doğu illerinin kalkınması durumunda ülkenin kuvvet ve iktisadî kudreti içtimai, maddî ve manevi sahada çok artacaktı. Kemal Zeytinoğlu’nun ardından bazı Doğu vilayetleri milletvekilleri söz almıştı. Bu mebuslar Doğu vilayetleri ve kendi seçim bölgelerine bütçeden ayrılan bayındırlık ödeneklerinin artırılmasını Hükûmetten talep etmişlerdi.508 Tunceli Milletvekili Necmeddin Sahir Sılan, Cumhuriyet döneminde Doğu’da hiçbir şey yapılmadığını söyleyen Kemal Zeytinoğlu’nu eleştirmişti. Sılan, Maraş’tan 506 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: VIII, C: 19, Toplantı: 3, TBMM Matbaası, Ankara, 1949, s. 288. 507 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 8, C: 21, Toplantı: 4, TBMM Matbaası, Ankara, 1950, s. 53-56. 508 20-21 Şubat 1950 tarihinde Meclis'te söz alan Doğu vilayetleri milletvekillerinin Hükûmetten istekleri konusunda bkz. TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 8, C: 24, Toplantı: 4, TBMM Matbaası, Ankara, 1950. 624 başlayıp Hakkâri vilayetine kadar on dört ilde yapmış olduğu gezide yapılan bayındırlık yatırımlarını bizzat görmüş ve bu konuda Hükûmete teşekkür ederken Zeytinoğlu’nun Hükûmete haksızlık yaptığını söylemiştir.509 Meclisin 21.02.1950 tarihli müzâkerelerinde söz alan isimlerden birisi de CHP Diyarbakır Milletvekili Osman Ocak olmuştu. Ocak: "memleketin kalkınması dâvasında en mühim faktör yoldur. Yol olmadıkça ne asayişin temini ne kültürün yayılması, ne imar, ne de ümran mümkün değildir. Doğunun mühim dertlerinden biri de yoldur. Sekiz ay her türlü medeni vasıtalardan ve hayat şartlarından mahrum bir kasabacıkta mahsur olarak yaşamanın fecaatin, insan psikolojisi üzerindeki tesirlerini takdir buyurursunuz. Doğunun yolları yapılırsa, Doğuda yol olursa diğer işleri de az çok yoluna girer. Doğu kalkınması ödeneği ile yol mevzuunda da birçok işler başarılmıştır. Bu mahrumiyet içinde bulunan yerlere biraz daha önem verilmesini, fedakârlık ve himmet gösterilmesini beklemek çok yerinde olur" 510 demişti. Bölge milletvekili olan bir ismin yapılan bu bayındırlık hizmetlerini nasıl değerlendirdiğine dair düşünceleri önemlidir. O’na göre yolla birlikte birçok sorun da çözüme kavuşacaktı. Bayındırlık Bakanı, Vekâlet’ine ait bütçe ile ilgili açıklamalarında Doğu kalkınma programında 1949 yılında yapılmış ve 1950 yılında yapılacak olan bayındırlık hizmetlerini sayarak Vekâlet’inin çalışmaları hakkında milletvekillerini bilgilendirmiştir. Bakana göre Doğu kalkınmasında programa alınmış olan yol işleri için 1949 yılında Bakanlığa 5.260.000 lira ödenek ayrılmıştı. Ayrılmış olan bu ödeneklerle Doğu kalkınmasında 700 kilometre yol üzerinde çalışılmıştı. 1950 yılında 1.100 kilometre yol üzerinde çalışmalara devam edilecekti. 1949 yılında Nizip- Birecik- Urfa- Siverek Diyarbakır- Silvan yolu inşa edilmişti. Bu yollar her mevsimde geçit verebilecek durumda ve bir servis yolu karakterinde yapılmaktaydı. Devlet yollarına dâhil bulunan bu yollar ilerde ele alınacak Devlet yollarının temelini teşkil edecekti. Nizip’ten Tatvan’a kadar olan bu yol 1950’de tamamlanacaktı. Yine üzerinde çalışılan Van509 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 8, C: 24, Toplantı: 4, TBMM Matbaası, Ankara, 1950, s. 886- 899. 510 A.e., s. 931-937. 625 Hakkâri, Van-Ağrı yolları üzerinde çalışmalara devam edilecekti. Yine üzerinde çalışılan Rize-Erzurum ve Çoruh-Erzurum yolu üzerinde çalışmalara devam edilerek bu iki yol dört senede tamamlanacaktı. Yine Güneyde oldukça ehemmiyetli olan UrfaViranşehir- Mardin- Midyat- Cizre yolu üzerinde çalışmalara başlanacaktı. Bakan, Kiğı- Karakoçan, Kemaliye- Çatal, Of- Çaykara yollarının da Doğu kalkınması programına alındığını ifade etmişti. Bakan Doğu Kalkınma programı ile yalnızca yolların yapılmadığını birtakım yapıların da inşa edildiğini rakamlarla açıklamıştı. Bakana göre 1949 yılında Doğu kalkınması ödeneğinden yapılar bölümü için 2,5 milyon lira tahsis edilmişti. Bu paranın 1,5 milyon lirası Millî Eğitim, 750.000 lirası Sağlık ve Sosyal Yardım ve 250.000 lirası da Tarım Bakanlığına ait olmak üzere 2,5 milyon liralık bir ödenek aktarma işlemi gerçekleşmişti. Doğu’da 19 il ve ilçe merkezinde ilkokul inşaatına başlanmıştı. Bunlardan 15’i tamamlanmış geriye kalan 4’ü 1950 yılında bitirilecekti. Ayrıca Özalp, Doğu Beyazıt, Nusaybin, Hakkâri, Akçakale sağlık merkezlerinin inşası işi de taahhüde bağlanmıştı. Bunlar da 1950 senesinde bitecekti. Tarım müesseseleri yatırımlarından Elâzığ aşı ve serum müessesesi ile Van bölge laboratuvarı binaları ihale edilmişti. 1950 yılında Doğu illerinde yine okul inşaatına devam edilecekti. İkisi sanat okulu olmak üzere toplamda 20 okul inşa edilecekti. Midyat. Eğil, Ardahan, Kulp, Bulanık, Yusufeli ilçelerinde yeniden sağlık merkezleri inşa edilecekti. Van, Siirt Devlet hastanelerinin ilk kısımları da bu arada yapılacaktı. Programda Doğu illerindeki bazı su meseleleri de yer almıştı. Erzincan’da inşa edilecek olan Girlevik santrali yakında eksiltmeye çıkarılacaktı. Ayrıca Elâzığ’da Hazer Gölünden faydalanılarak kurulacak olan elektrik santrali mevzusu Elektrik Etüd İdaresi tarafından etüt edilmekteydi. 626 Bakan ayrıca milletvekillerinin konuşmalarında yer verdiği Nusaybin ve Iğdır ovalarının sulanması meselesi üzerinde Bakanlığın çalışmakta olduğunu sözlerine ilâve etmiştir.511 Bölge milletvekillerinin yukarıda da ifade edildiği üzere Doğu’nun eksikliklerinin giderilmesi için bu kalkınma programına daha fazla ödenek konulması isteği çok fazla karşılanamamıştı. 1950 yılı bütçesine aynı program için 1949 yılının 3 milyon fazlası ile 13 milyon lira ödenek konulmuştur.512 3.2.5. Cumhuriyet Döneminde Hava Yolu Taşımacılığı ve Doğu Vilayetleri Türkiye’de havacılık anlamında ilk adım askeri anlamda, Harbiye Nazırı Mahmut Şevket Paşa’nın 1911 yılında "Kıtaat-ı Fenniye ve Mevâki-i Müstahdeme Müfettiş-i Umumiliğinin İkinci Şubesi"ne bağlı bir hava komisyonu kurmasıyla atılmıştır. Bu adımı, havacılık teşkilatı hakkındaki kanunun kabulünün ardından uçak satın alınması için yardımların toplanması ve "Yeşilköy Hava Mektebi"nin açılması takip etmiştir. Cumhuriyet’in ilk yıllarından itibaren Avrupalı ve Amerikalı havayolu şirketleri Türkiye’den imtiyaz kazanmaya çalışmışlardı.513 Ülkemizde havayolu taşımacılığında millileşme düşüncesi doğrultusunda sivil havacılık faaliyeti 20 Mayıs 1933 tarih ve 2186 sayılı Kanunla başlamıştı. Kanunla Havayolları Devlet İşletme Dairesi, Millî Müdafaa Vekâletine bağlı olarak kurulmuştu. İlk havayolu teşkilatı 5 uçak ve 28 kişilik bir ekiple bu işe başlamıştı.514 Bu teşkilat 1938 yılında, 3424 sayılı Kanunla Devlet Havayolları Umum Müdürlüğü adını almıştı. Müdürlük, 1933-1939 arası dönemde filosuna 7 yeni uçak alarak İstanbul-Ankara-İzmir arasında düzenli seferler başlatmıştır. 511 A.e., s. 955-958. 512 T.C. Resmî Gazete, 01.03.1950, Sayı: 7445. 513 Bu yabancı şirketler için bkz. As, a.g.e., s. 558-561. 514 Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ekonomisi, s. 278. 627 1939 yılına kadar hava ulaştırma faaliyetinin ihtiyaçlarını karşılayacak hiçbir meydan inşa edilmemişti. Sivil taşımacılık askeri meydanlardan sağlanmıştır.515 1939-1940 yıllarında hava yolları açısından hava meydanları kurma ve mevcut meydanların ıslahına girişilmişti. Bu kapsamda Ankara, Yeşilköy, İzmir ve Adana’da pistler asfaltlanırken, Elâzığ’a da bir hava meydanı yapılmıştır.516 II. Dünya Harbi yıllarında da sivil havacılıkta hissedilir derecede olumlu bir değişiklik olmamıştır. Bu sahaya Harp yıllarında yeni kaynaklar ayrılamamıştır.517 Hava meydanlarının durumu böyle iken 30 Eylül 1934 tarihinde İstanbulDiyarbekir tecrübe hava hattını yapan uçak İstanbul’dan kalkarak Diyarbekir’e ulaşmıştı.518 1945 yılında yeni Ankara-Samsun, Ankara-Kayseri-Gaziantep-Diyarbakır, Ankara-Elâzığ-Van ve Ankara-Konya-Adana hatları açılmıştı. 1946 yılında ise Bursa, Urfa, Malatya ve İskenderun hava limanları açılmıştır.519 Bu gelişmelerden de görülüyor ki Doğu vilayetleri yurdun diğer vilayetleri gibi hava yolu ulaşımına aynı yıllarda sahip oluyorlardı. Bu sahip oluşta bölge halkının da yoğun isteği etkili olmaktaydı. Örneğin Gaziantep halkı bir hava meydanına sahip olmak için aralarında para toplamış ve araziyi devlete hibe etmişlerdi. CHP Gaziantep Milletvekili Cemil Alevli,520 bu fedakârlığı Meclisin 20 Şubat 1950 tarihli görüşmelerinde anlatacaktır. Buna göre 1943 senesinde Gaziantep halkı ile Hükûmet arasında bir anlaşma yapılmıştı. Gaziantep 70 binden fazla nüfusu olan büyükçe bir şehirdi. Şimendifer 515 A.e., s. 282. 516 As, a.g.e., s. 566. 517 Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ekonomisi, s. 286. 518 Ayın Tarihi, Ekim 1934, No: 11, Dahiliye Vekâleti Matbuat Umum Müdürlüğü, Ankara, 1934. 519 As, a.g.e., s. 574-575. 520 TBMM Albümü 1920-2010, C: 1, s. 468. 628 hattından da mahrum olduğu için orada bir hava meydanı tesisi üzerinde halk Hükûmetle anlaşmıştı. “Hükûmet de diyor ki siz hava meydanının yerini istimlâk ederek bunun tesviyesini yaptırırsanız, biz de orada beton bir pist yaparak meydanı icap eden fennî tesislerle teçhiz ederiz. Antepliler Hükûmetin bu vaadi üzerine bir araya gelerek, en küçük esnafından en büyük tüccarına kadar 114 bin liralık bir para topluyor. Bunun üzerine Genelkurmay ve Havayolları Umum Müdürlüğü’nün tespit ettikleri yerde bir buçuk milyon metre karelik bir araziyi istimlâk için teşebbüse geçiyorlar. Burada arazileri bulunan bütün vatandaşlar sevinçle arazilerini yok pahasına bu iş için veriyorlar ve bu suretle bugünkü rayice göre 500 bin lira değerinde bir yeri Hükûmete teberru ediyorlar. Üstelik tesviyei turabiyesini de yaptırıyorlar, tapusunu alıyorlar. 1943 senesinden bugüne kadar aradan 7 sene geçtiği halde, arz ettiğim gibi Hükûmet’in vaadine rağmen hiçbir şey yapılmamıştır. Gaziantep halkı haklı olarak Hükûmet’ten soruyorlar ve diyorlar ki; biz şu fedakârlığı yaparak aramızdaki anlaşmaya göre vaadimizi yerine getirdik. Siz niçin getirmiyorsunuz? Bu yedi sene zarfında istimlâki dahi yapıldığı halde bazı yerlere bir milyon liraya, yakın tahsisat verilmiştir. Biz ise meydanı kendimiz emre amade kıldık. Aradan yedi sene geçti bunun beton tesisatı daha ne zaman yapılacak?”521 CHP iktidarının sonlarına doğru bölge vilayetlerinden hava meydanına yönelik bir diğer istek Van Milletvekili İbrahim Arvas’tan gelmişti. Aynı Meclis oturumunda Van milletvekili İbrahim Arvas da eski bir Türk diyarı olan Eski Albak Sancağı ve yeni Başkale Kazası ve Hakkâri merkezine demiryolu ulaşımının gelmesinin çok uzun süreceğinden buralara hiç olmazsa hava meydanı kurulmasını istemiştir.522 Bu isteklere Bayındırlık Bakanı Şevket Adalan, Meclisin 21 Şubat 1950 tarihli görüşmelerinde cevap vermişti. Adalan, 1950 yılı bütçesinde Bakanlığına 43 milyon liranın ayrıldığını, bununla Bakanlığın tespit ettiği programa göre İstanbul’da Yeşilköy, Ankara’da Esenboğa ve Trabzon hava meydanlarının yeniden inşa edileceğini ve Adana hava meydanının da genişletileceğini söylemiştir. Bunun dışında Erzurum, Elâzığ, Diyarbakır, İzmir, Eskişehir ve Afyon hava meydanlarında da uçuş emniyetini 521 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 8, C: 24, Toplantı: 4, TBMM Matbaası, Ankara, 1950, s. 886- 899. 522 A.e., s. 904-905. 629 sağlayacak tesisler vücuda getirileceğini ilâve etmişti. Adalan, Cemil Alevli ve İbrahim Arvas’ın istediği hava meydanlarının yapılmasının programa dâhil olmadığını söyleyecek “fakat hakikaten ehemmiyet arz eden Gaziantep hava meydanı da Samsun hava meydanını da programa almak imkânlarını arayacağız” demişti. Bakan İbrahim Arvas’ın isteğine doğrudan cevap vermemişti.523 Meclisin 24 Şubat 1950 tarihli görüşmelerinde Ulaştırma Bakanı Kemal Satır524 da 1933 yılından 1950 yılına kadar Devlet havayollarının geçirdiği safahatı anlattıktan sonra Bakanlık olarak maksatlarının yurdu doğudan batıya, Kuzeyden güneye en kısa bir müddet zarfında bağlamak ve bu mıntıkalardaki vatandaşların arzu ettikleri taraflara fennin bu son icadından istifade ettirmek emelinde olduklarını söylemiştir.525 Görülüyor ki CHP döneminde hava yolu taşımacılığı hususunda bölgeden, bölge halkından yoğun bir talep vardı. Hükûmet ise özellikle Gaziantep hava meydanının ihtiyacını karşılama konusunda bu yıllar savaş yıllarına tekabül ettiği için bu dönemde bu isteği karşılayamamıştır. CHP’nin son bütçesi olan 1950 yılı bütçesinde de hava yolu taşımacılığında harcanacak olan paranın içinde Doğu vilayetlerinden Erzurum, Elâzığ ve Diyarbakır vilayetlerinin olması CHP Hükûmetinin bu anlamda bütün olarak Doğu vilayetlerini ihmal etmediğini bizlere göstermektedir. Bu iddiamız aslında sadece hava yolu ulaşımında da değildi. Genel olarak Doğu vilayetlerinde bayındırlık alanında yapılan merkezi yatırımlar CHP Hükûmetlerinin iktidarlarının son yıllarında Doğu vilayetlerine ağırlık verdiğini bize göstermektedir. 1943-1945 döneminde Bayındırlık Bakanlığı’nın yaptığı kamu harcaması iller genel ortalaması nüfusa oranla 4,71 TL/kişi iken bu rakam Doğu illeri ortalamasında %23 fazlasıyla 6,15 TL/kişi düzeyinde gerçekleşmişti.526 En çok harcama, vilayet 523 A.e., s. 958. 524 TBMM Albümü 1920-2010, C: 1, s. 499. 525 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 8, C: 24, Toplantı: 4, TBMM Matbaası, Ankara, 1950, s. 1207- 1208. 526 Kopar, a.g.e.,, s. 72. 630 bazında Tunceli’ye olmuştu. Bayındırlık harcamalarında bu bölgede yapılan harcamalar, asayişin sağlanması için yapılmıştı.527 1946-1950 döneminde bayındırlık alanında yapılan kamu harcamalarında iller geneli ortalaması 9,32 TL/kişi iken, Doğu illeri ortalaması bunun %38 fazlasıyla 15,06 TL/kişi olmuştu. Ağırlık verilen bayındırlık hizmeti ise bu dönemde demir yolları olmuştur.528 Bakanlık düzeyinde Doğu illerine yapılan harcamalar diğer vilayetlere göre yüksek iken il özel idarelerinin yaptığı harcamalarda Doğu illeri bayındırlık harcamaları geri düzeyde kalmıştır. 1927-1935 döneminde kişi başına yapılan bayındırlık harcaması iller genelinde 5,85 TL/kişi iken, Doğu illeri ortalaması bunun %28,03 gerisinde kalarak 4,21 TL/kişi düzeyinde kalmıştır. 1936-1940 döneminde iller geneli ortalaması 2,79 TL/kişi iken, Doğu illerinde 1,93 TL/kişi ’de kalmıştır. 1941-1945 döneminde iller geneli 3,65 TL/kişi iken, Doğu illeri 2,56 TL/kişi olmuştu. 1946-1948 yıllarında iller geneli 4,11 TL/kişi iken Doğu illerinde ortalama bu rakam 2,86 TL/kişi ’de kalmıştır.529 3.2.6. İmar Faaliyetleri I. Dünya Harbi Doğu vilayetlerinin birçoğunu harabeye çevirmişti. Cumhuriyet döneminde Hükûmet tarafından Batı vilayetlerinden tekrar eski yerlerine dönenlerin harap olmuş olan ev ve şehirlerinin inşa ve tamiri için Doğu vilayetlerine parasal anlamda yardımda bulunulmuştu.530 Başvekil İsmet İnönü, 1935 yılında çıktığı Doğu vilayetleri gezisinin ardından yazdığı raporunda; Doğu’daki büyük merkezlerin şehir planlarının hazırlanması, içme sularının tedariki, sağlık mücadeleleri, mümkünse elektriklerinin devlet tarafından 527 A.e., s. 74. 528A.e., s. 77. 529 A.e., s. 119. 530 Doğu vilayetlerinden Erzincan, Bitlis ve Muş vilayetlerine Hükûmet'in gönderilmesini kararlaştırdığı bazı parasal yardım kararnameleri için bkz. BCA 30 18 1 1/ 1267 19; BCA 30 18 1 1/ 12 67 15; BCA 30 18 1 1/ 21 70 12. 631 sağlanacağını belirtmişti. Bütün bu işler Umumi Müfettişliklerce derece derece planlanacaktı.531 Doğu vilayetlerinin I. Dünya Harbi’nin yarattığı yıkımdan kurtarmak modern bir hâle getirmek için şehirlerin öncelikle planlarının yapılması düşünülmüştü. Birinci Umumi Müfettiş İbrahim Tali Bey’in Müfettişlik vazifesine gelince ilk ele aldığı işlerden biri de bölgesindeki şehirlerin şehir planlarını yaptırmak olmuştur. Ancak bu konuda başarılı olunamamıştır. İbrahim Tali Bey, Başvekil İsmet Paşa’ya 18 Mayıs 1931’de yazdığı yazıda; 3 seneden beri emeli olan Müfettişlik bölgesindeki 9 şehir ve kasabanın planlarını yapma emelinin henüz gerçekleşmediği, bunun sebebinin ise bu tür bir işin uzmanlık ve teşkilat gerektirdiği, Belediye Kanunu’nun 15. maddesi 30. numarasının bu tür işleri belediyelere yüklemiş olmasına rağmen Müfettişlik bölgesindeki belediyelerin bütçesinin bu işi kaldıramayacağını belirtmişti. Bunun için Devletçe bir teşkilat yapılmasını istemiştir. Tali’ye göre bu teşkilat sayesinde 5-6 sene içinde maksat hâsıl olacaktı.532 Abidin Özmen’in Umumi Müfettişliği zamanında Özmen’in teşebbüsleriyle 1935 yılında Nafia Vekâletinden bir fen heyeti Diyarbakır’a gönderilmişti. Bu heyet, şehrin imarını yapmıştı ve bu doğrultuda planın tatbikine bu yıldan itibaren başlanmıştı. Üç yıl içinde çok önemli kamu binalarının inşaatları tamamlanmıştı.533 Şehir planlaması sadece Birinci Umumi Müfettişlik bölgesi için düşünülmemekteydi. Başvekil İsmet İnönü de Doğu gezisi sırasında bölge vilayetlerinin imarından önce şehir planlarının yapılmasını düşünmüştü. Hatta Erzurum vilayetinde yapılacak ilk işin şehrin planının çıkarılması gerektiğini raporunda belirtmişti.534 531 Öztürk, a.g.e., s. 59. 532 BCA 30 10 0 0/ 69 455 6. 533 Cumhuriyet'in 15. Yılında Diyarbakır; Cumhuriyetin XV. Yılında Türkiye, s. 1369. 534 Öztürk, a.g.e., s. 49-5 632 İnönü’nün bu arzusu Üçüncü Umumi Müfettiş Tahsin Uzer’i bu konuda gayretlendirecektir. 1937 yılında Erzurum, Kars ve Trabzon şehirlerinin planları için Fransa’dan Fransız mimar ve kent plancısı Jacques H. Lambert getirtilecektir.535 Lambert hazırladığı raporları yetkili makamlara sunarken bu planlama ve çalışmalar hakkında halkı da bilgilendirecektir. 20 Eylül 1937’de Lambert, Erzurum’da Halkevinde Tahsin Uzer’le birlikte bir konferans vermiştir.536 Lambert 1938 yılında da her iki şehirde incelemelerde bulunmuş ve katî plana ait etütlerini tamamlamıştır.537 3.2.6.1. Birinci Umumi Müfettişlik Bölgesi İmar Faaliyetleri Birinci Umumi Müfettişlik bölgesinin bayındırlık işleri ile sadece Umumi Müfettiş İbrahim Tali Öngören ilgilenmemişti. Sonradan bu vazifeye gelen Ahmet Hilmi Ergeneli ve Abidin Özmen de bölgenin imar işleri ile meşgul olacaklardı. Özmen’in 28 Eylül 1936 tarihli bölgesine ilişkin hazırladığı rapora göre gerek hususi bütçelerin darlığı gerekse umumî bütçeden alınabilen çok az miktardaki tahsisat ve bir taraftan da büyük servetli şahsın çok az olması dolayısıyla bölge yolsuz, evsiz ve köprüsüzdü. Bunun için bölgeye merkezden daha çok yardım yapılmalıydı.538 Özmen, Müfettişlik bölgesindeki vilayetlerden Diyarbekir, Urfa, Mardin, Siirt, Bitlis, Muş, Van ve Hakkâri vilayetlerindeki 28 kazada 200 memur evi için 600 bin lira, Umumi Müfettişlik binası bahçe duvarlarıyla kanalizasyon ve irtibat yolları için 150 bin ve Diyarbekir hükûmet konağı için ise 200 bin liralık tahsisatın fevkalade tahsisata konmasını 26.04.1939’da isteyecekti.539 Ancak bu istek, 3628 sayılı Kanunla fevkalâde tahsisatın dağıtılmış olduğu gerekçesiyle olumlu karşılanamayacaktır.540 Cumhurbaşkanı İsmet İnönü, 1935 yılı Doğu gezisinin üzerinden dört yıl geçtikten sonra dâhili kalkınmayı yakından incelemek için 1939 yılı aralık ayında 535 BCA 30 18 1 2/ 79 82 7. 536 Ayın Tarihi, Eylül 1937, Basın Genel Direktörlüğü, Sayı: 46. 537 Doğu Cumhuriyetin 15'inci Yılında, Üçüncü Umumi Müfettişlik Neşriyatından: Sayı: 1, 1938; Cumhuriyetin XV. Yılında Türkiye, s. 1744. 538 BCA 30 10 0 0/ 70461 1. 539 BCA 30 10 0 0/ 70 461 5 lef 5-6. 540 BCA 30 10 0 0/ 70 461 5 lef 1. 633 Doğu illerini bir kez daha ziyaret etmiştir.541 Bu ziyaret kapsamında 28 Aralık 1939’da Diyarbakır’a gelen İnönü, Umumi Müfettiş Abidin Özmen’den 1935 ziyareti sonrası yapılan işler hakkında malumat almıştır. Ziyaret Diyarbakır gazetesinin 29.12.1939 tarihli sayısında Fuat Başaran’ın "Aziz İnönü Doğu Sana Minnettardır" başlığı ile haber olmuştu. Haberde; İsmet İnönü'nün Başvekilliğinde Diyarbakır’ın kalkınması için durmadan çalıştığını, yeni Diyarbakır’ın Doğu’da muazzam bir eser olduğu vurgulanmıştı. Ayrıca geçmişte Doğu'da yolculuk yapmak hayatla ödenirken, Doğu’nun feodalitenin merkezi olduğu, ancak artık Cumhuriyet idaresi altında halkın huzur içinde hayatını yaşadığı da belirtilmişti.542 Müfettişlik bölgesinde bu inşaatlar yapılırken Umumi Müfettiş Abidin Özmen’in harcamalarda gerekli hassasiyeti göstermeyip israfa kaçması o dönem devletin en üst makamında yer alan Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal Atatürk’ün tepkisine sebep olmuştu. Umumi Müfettiş Abidin Özmen’in Diyarbakır’da 230 bin lira kadar masraf yaparak üç bina yaptırdığı, bunlardan birinin kendi ikametine mahsus olması, binanın yalnız bir katında 24 oda bulunduğu söylentileri, Kasım 1937 yılında Cumhurbaşkanı Atatürk’ün Diyarbekir’i ziyareti sırasında hiç hoşuna gitmemişti. Cumhurbaşkanı, Diyarbekir Halkevinde halk ve misafirler için hazırlanan büyük sofraya, Abidin Özmen’in hazırladığı koltuğa oturmayarak ona bu şekilde tepkisini göstermişti.543 3.2.6.2. Üçüncü Umumi Müfettişlik Bölgesi İmar Faaliyetleri Başvekil İsmet İnönü, 1935 yılı Doğu gezisi sırasında Erzurum şehrinin imarı ve bölge halkına iş sahası açılması talimatını ilgili kişilere vermişti. Bu ziyaretin hemen ardından kurulan Üçüncü Umumi Müfettişlik merkezi olan Erzurum’dan başlamak üzere Müfettişlik mıntıkasını bayındır hâle getirmek için çalışmalara başlanmıştır. 541 Cumhurbaşkanlığı Arşivi, İsmet İnönü Arşivi, Belge No: 2, Fihrist: 12; Son Telgraf, 27.12.1939. 542 Usman Eti, Milli Şef İsmet İnönü'nün Güneydoğu Gezileri, Cumhuriyet Matbaası, İstanbul, 1940, s. 38. 543 Asım Us'un Hatıra Notları, s. 89. 634 Umumi Müfettiş Tahsin Uzer’in koordinesinde yürüyen inşaat işlerinde Umumi Müfettişlik, Kolordu Kumandanlığı, Jandarma Müfettişlik ve Kumandanlığı, Halkevi, posta ve telgrafhane, İnhisarlar Başmüdürlüğü, otel, lokanta, gazino, Umumi Müfettiş, kolordu kumandanı ve müstahkem mevki kumandanı evleri, memur ve subay evleri ve bir ilk mektep binası yapımı için bir proje hazırlanmıştı. Bu projenin beğenilmesiyle 3037 sayılı Kanunla 720 bin liranın Nafıa Vekâleti emrine verilerek 1937 senesinde planın tatbikine başlanmıştı. 3420 sayılı Kanunla 1938 senesi bütçesinden 350 bin lira daha ilave edilerek toplamda iki kanunla bir milyon yetmiş bin lira ile yukarıda bahsi geçen bir grup inşaatın bir kısmı tamamlanmıştı. Ayrıca bu tahsisattan Erzurum, Kars, Gümüşhane ve Trabzon vilayetlerinin haritaları ve imar planlarının alınması işi yaptırılmıştı.544 Uzer, geri kalan işler için 1939 bütçesinden Erzurum grup inşaatı için en azından 400 bin liralık tahsisat konulmasını Refik Saydam’dan 24.02.1939’da istemiştir. İstek karşılanamayınca Uzer, 6 Haziran’da isteğini yineleyecekti.545 Umumi Müfettişin bu isteğinin ancak yüz bin lirasının karşılandığı 4 Ağustos’ta Başvekâletten bildirilmişti.546 Bu isteğin yeterli düzeyde karşılanamamasının sebebi yaşanan Dünya Harbi koşullarıydı. Ertesi, 1940 yılında yapılan isteği ise mevcut vaziyet dolayısıyla Müfettişlik grup inşaatının tamamlanması için ödenek konulamayacağı 3 Nisan 1940 tarihli Maliye Vekâleti yazısına atfen bildirilmişti.547 3.2.6.3. Dördüncü Umumi Müfettişlik Bölgesi İmar Faaliyetleri Dördüncü Umumi Müfettişlik kurulduktan sonra Müfettişlik mıntıkasındaki bayındırlık işlerinin köklü ve daha çabuk meydana getirilmesi hususunda Nafia Vekâleti işi bir bütün olarak ele almak istemişti. 544 BCA 30 10 0 0/ 71 468 6 lef 4-5. 545 BCA 30 10 0 0/ 71 468 5 lef 6. 546 BCA 30 10 0 0/ 71 468 7. 547 BCA 30 10 0 0/ 71 468 10 lef 1. 635 Vekâlet, bu hususta bir kanun layihası hazırlamıştı. Nafia Vekili Başvekâlete yazdığı 08.05.1936 tarihli yazıda, yeni teşkil edilmiş olan Dördüncü Umumi Müfettişlik mıntıkasının tabi olduğu hususi şartlar ve bu masrafların vilayetlerin hususi idarelerinden karşılanması mümkün görülemediğinden üç senede sarf edilmek üzere genel bütçeden 4 milyon lira tahsis edilmesini istemişti. Bayındırlık işleri kapsamında yapılacak olan yol köprü ve bina inşaatlarının mühim faydalarından biri de Tunceli halkına çalışacak iş sahası açma düşüncesiydi. O tarihlerde halka geçim vasıtası olarak adam başına ortalama bir buçuk keçi ile üç dönüm arazi düşmekte, üstelik halkın büyük bir kısmı bundan da mahrum bulunmakta idi. Bu bayındırlık işleri sayesinde fakir halk ilk önce ikametgâhında çalıştırmaya alıştırılacak daha sonra da vilayet dışında iş aramaya gidecekti.548 İstenen bu tahsisat 06.06.1936 tarihinde Meclise arz edilen 25.780.000 liralık fevkalade tahsisat kanun layihası ile temin edilmişti.549 Dördüncü Umumi Müfettişlik bölgesindeki inşaatlar yolların yanı sıra köprü, kışla, karakol gibi asayişi sağlamaya yönelik inşaat işleri olmuştur. 550 3.2.6.4. İçme Suyu Projeleri CHP hükûmetleri, Cumhuriyet’in ilk yıllarından itibaren parasal ve teknik anlamda mahallî imkânları yeterli olmayan yerel idarelere, halka sıhhi şartlara haiz içme suyu tedariki hususunda yardımcı olmaya çalışmıştı. Bu konuda ilk örnek Siirt vilayetinde yaşanmıştı. Siirt vilayetinin içme suyunun isalesine mahalli belediye gelirleri yetmediğinden Hükûmet tarafından 16.01.1929’da 7.000 lira yardımın yapılması kabul edilmişti.551 Başvekil İsmet İnönü’nün 1935 yılında çıktığı Doğu gezisinde bölgedeki vilayetlerin sıhhi şartlara haiz suya ne kadar ihtiyacı olduğu bizzat en yetkili icracı kişi tarafından görülmüştü. Bölgede görülen trahom ve frengi gibi salgın hastalıkların 548 BCA 30 10 0 0/ 71 469 2 lef 12-14. 549 BCA 30 10 0 0/ 71 469 2 lef 2. 550 BCA 30 10 0 0/ 72 470 1. 551 Bu yardım Adile Hanım vakfının gelirlerinden tahsis edilmişti. Bkz. BCA 30 10 0 0/ 157 106 6. 636 "korkunç derecede" olduğunu nitelendiren552 Başvekilin bu gezisi sonrasında hemen bölge halkının sıhhi içme suyuna sahip olması için Ankara’dan teknik heyetler gönderilmiştir. 1935 yılı Ekim-Aralık aylarında Sular Umum Müdür Muavini Namık Bey ile Sular İnşaat Başmühendisi Ratıb Bey, Kars, Kağızman,553 Iğdır,554 Erzurum,555 Van,556 Diyarbekir,557 Mardin ve Midyat558 gibi bazı Doğu vilayetleri merkez ve kazalarında incelemelerde bulunmuştu. Hazırlanan raporlarda bu yerlerin temiz içme suyuna kavuşturulması için fennî ve maddî tetkik sonuçları ortaya konmuştur. İnönü’nün Doğu gezisi sonrasında Üçüncü Umumi Müfettişin hazırladığı raporda; "Erzurum, Kars içme su işlerinin Merkezce yapılacağı müjdesi bölge halkını çok sevindirmiştir" denilmişti.559 3.2.7. Bayındırlık Meseleleri ve Çözüm Yolları Doğu’da yürütülmek istenen bayındırlık faaliyetlerinde Doğu’nun eski zamanlardan beri ihmal edilmişliği, iklim ve coğrafya şartları, ulaşım imkânlarının elverişsizliğinin yanında başka sebepler de vardı. Doğu vilayetlerinde yapılan bir dizi inşaatların istenilen ölçüde ilerleyememesinin bazı sebepleri de insan odaklıydı. Yapılan inşaatların ciddi anlamda plan yapılarak başlatılmaması ya da inşaatlarda denetim mekanizmasının yetersiz oluşu, yapılan harcamaların boşuna gitmesine sebep olabiliyordu. Bu konuda Birinci Umumi Müfettiş İbrahim Tali’nin 19 Ocak 1932 tarihinde Başvekil İsmet Paşa’ya yazdığı rapor önemlidir. İbrahim Tali Bey raporunda; Diyarbekir’e 200.000 liraya yakın para sarfıyla bir su tesisatı yapıldığı bilgisini paylaşmakla beraber hususi muhasebeler ve 552 BCA 30 10 0 07 13 75 20; Bkz. İnönü, Defterler, s. 169. 553 BCA 30 10 0 07 157 106 15. 554 BCA 30 10 0 07 157 106 13. 555 Bu raporda daha önceden Erzurum şehri için yabancı bir şirket olan Pont Amosun Şirketinin hazırladığı içme suyu projesi pahalı bulunmuştu. Bkz. BCA 30 10 0 0/ 157 106 14. 556 BCA 30 10 0 0/ 157 106 16 lef 5. 557 BCA 30 10 0 0/ 157 106 16 lef 8. 558 BCA 30 10 0 0/ 157 106 16 lef 5. 559 BCA 490 1 0 0/ 648 151 1. 637 belediyelerce 200.000 liralık inşaat ve tesisat yaptırıldığını ancak bu inşaatlar ciddi planlardan ve denetimden yoksun olduğu için ya zamanında yapılamamakta ya da tamamlanmadan arızalar çıktığını ifade etmiştir. Raporda bazı örnekler de verilmişti. Buna göre Erzurum Hasankale’de yapılıp yarı kalan ve neye kullanılacağı kestirilemeyen birçok muhteşem ve muazzam binalarla dört sene evvel Van’da yapılıp şuan istifade edilemeyen kırk kadar dükkân, Diyarbekir’de evvelce inşasına başlandığı halde daha sonra müskirat idaresine satılıp fabrika haline getirilen ve birkaç defa şeklini değiştiren mektep, Urfa’da beş sene evvel başlanıp tamamlanamayan ve hiçbir ihtiyaca yetmeyecek olan hükûmet dairesi yine Urfa’da beş sene evvel belediyece başlattırılıp bitirilemeyen otel ve sinema binası ve Umumi Müfettişlik mıntıkası haricinde yarım bırakılan birçok binalar ve tesisat bu plansız ve denetimsiz yapılan işlerin ürünüydü. Umumi Müfettiş, bu istenmeyen durumların önüne geçmek için Ankara’da bir mütehassıs idarenin teşkili, memlekette yapılacak olan umum tesisat ve inşaatın nafıa inşaatı gibi müfettişler vasıtasıyla teftiş ve denetiminin temininin muvafık olacağı kanaatini belirtmiştir. Ayrıca Umumi Müfettiş dört seneden beri Diyarbekir şehrinin imar planını yaptıracak bir mühendisin getirilmesine de muvaffak olamadığını raporunda belirtmiştir.560 İbrahim Tali Bey’in bu isteklerinin bu tarihlerde hemen karşılık bulduğunu göremiyoruz. Hatırlanacağı üzere hem Diyarbekir’de hem de Doğu vilayetlerinin diğerlerinde şehir planlama çalışmaları 1935 yılında başlatılmıştı. Doğu’da imar hareketlerini etkileyen en önemli olgulardan biri de inşaat malzemelerinin tedariki meselesiydi. Bu mesele 1936 yılında İktisat Vekili Celâl Bayar’ın raporuna konu olacaktı. Celâl Bayar, Doğu’daki inşa malzemelerin ya el sürülemeyecek kadar fiyatının çok pahalı olduğunu ya da hiç olmadığını belirtmiştir. Bayar, İstanbul’dan fabrikadan bir ton çimentonun 20 liraya çıktığını, Van’a gidinceye kadar fiyatının 90 lirayı 560 BCA 30 10 0 0/ 69 455 16. 638 bulduğunu, fiyatların ve şartların böyle devam ettiği müddetçe Doğu’da ciddi bir imar hareketinin başlamasına imkân olmadığını belirtmiştir. Bayar, bu durumun demiryolu Erzurum’a ulaştıktan sonra yapılması düşünülen Sivas çimento fabrikası ile kısmen çözülebileceğini ifade etmişti. Ancak fabrika Doğu illerinin bir kısmının bu ihtiyacını karşılayabilecekti. Van ve havalisinde yine fiyatlar pahalı olmaya devam edecekti. 561 Bayar’ın bahsini ettiği fabrikanın açılması epey uzun sürmüş, raporun üzerinden tam dokuz sene geçtikten sonra açılmıştı. Sivas Çimento Fabrikası, 5 Haziran 1943 tarihinde hizmete açılmıştır. Yalnız Sivas’a değil bütün Doğu bölgesi inşaatlarına büyük bir hamle verecek olan bu fabrikanın açılışını Hükûmet adına devrin İktisat Vekili Fuat Sirmen ve Nafia Vekili Sırrı Day yapmıştır. Yılda 90 bin ton çimento verecek olan ve kerpiç evler yerine bütün Doğu vilayetlerinde tuğla ve çimento evler yükseltecek olan fabrika işlemeye başlamıştır. Törende konuşan Fuat Sirmen, fabrikanın inşaat mukavelesinin 1938 senesinde yapılmış ise de işi yüklenen firmaların teknolojik planları geç vermeleri ve Harp koşulları neticesinde esas fabrika binasına ancak 1940 yılında başlanabildiğini söylemişti.562 3.2.8. Van Gölü İşletme İdaresi Doğu vilayetlerinde CHP hükûmetlerinin bayındırlık ve ulaşım alanında faaliyet sahalarından biri de Van Gölü üzerinde ulaşım imkânlarının geliştirilmesiydi. Van Gölü’nde gemi işletme işi, II. Abdülhamit döneminde Anadolu Islahatı Umum Müfettişlik vazifesini gören Ahmet Şakir Paşa’nın Van’a gelmesiyle başlamıştır. Şâkir Paşa, Göl üzerinde kurulacak olan bir ulaşım sistemi sayesinde bölgenin ulaşım, ziraat ve ticaretinin gelişeceği gibi asayişin de sağlanmasının kolaylaşacağını düşünmüştü. Şâkir Paşa, bu maksatla bir layiha hazırladı. Lâyiha üzerinde Bahriye Nezaretince yapılan inceleme sonunda Padişah’ın iradesi ile Van gölünde İdare-i Mahsusaya bağlı Vapur İdaresi kurmak üzere Binbaşı Reşit Bey görevlendirildi. Böylece Van gölünde 12 ton ağırlık taşıyan ve dört kişi tarafından 561 Bayar, Şark Raporu, s. 131-132. 562 Ayın Tarihi, Haziran 1943, Sayı: 115, Matbuat Umum Müdürlüğü, s. 30-31. 639 idare edilebilen 87 yelkenlinin yapılması için başlatılan çalışmalar bitirilerek işletmeye konuldu. Göl’de gemi işletme ruhsatı da Hazine-i Hassa’ya ihale olundu.563 Birinci Dünya Harbi’nde Ruslar, Van’a geldiklerinde Göl’de kullanılmak üzere on kadar makinalı ve makinasız deniz vasıtası ve bunların tamirine mahsus bir atölye getirmişlerdi. Harpten sonra bunlar, 1928 yılına kadar askeriye elinde kalmış, ardından Nafia Vekâletine bağlı Van Gölü Seyrisefain İdaresi tarafından kullanılmıştı.564 İdare, Nafia Vekâletine bağlı iken Birinci Umumi Müfettişlik, İdare’nin Van vilayetine devrini teklif etmişti. Nafia Vekâleti ve Hükûmet de uzaktan idaresi çok müşkül olduğu için bu teklifi uygun bulmuştu.565 Bu doğrultuda bir kanun teklifi hazırlanmıştı. Van Gölü Seyrisefain İdaresi Nafia Vekâletine bağlı iken 28 Mayıs 1928 tarih ve 1347 sayılı Kanunla Van Vilayeti Özel İdaresine bağlanmıştı.566 Vilayet Özel İdaresine bağlı olarak 1928 yılından beri sürdürülen işlerden yeterli derecede memnun kalınmayınca 1934 yılında yeniden bir teşekküle gidilmiştir. Hükûmetçe 19.03.1934 tarihinde kurulumu kabul edilen Van Gölü Gemi İşletme İdaresi, Dâhiliye Vekâletine bağlı hâlde, denetim ve nezareti işleri ise Birinci Umumi Müfettişliğe bırakılmıştı.567 İşletme idaresi kurulurken bu teşkilattan asayiş, sosyal ve ekonomik birçok sahada fayda beklenmekteydi. Öncelikle halen mevcut iskeleler arasında nakliyatın icrası sağlanacaktı. Ekonomik ehemmiyeti haiz veya gelişmeye müsait mahallerde asayiş ve memleketin müdafaası noktasından mühim olan yerlerde yeniden iskele tesis edilecekti. Bunlardan başka mahallî imara hizmet etmek üzere gölde dalyan tesisi ile balık avcılığının ilerlemesi, göl kenarında kiremit ve tuğla imali; duvarcı, sıvacı ve doğramacı gibi sanatkârlar yetiştirilecekti. 563 Karaca, a.g.e., s. 147-149. 564 BCA 30 10 0 0/ 179 1702. 565 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 3, C: 3, İçtima Senesi: 1, TBMM Matbaası, Ankara, s. 217-219. 566 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: III, C: 4, İçtima Senesi: I, 349-350; T.C. Resmî Gazete, 30.05.1928, Sayı: 902. 567 Kararname No: 2/306; T.C. Resmî Gazete, 19.03.1934, Sayı: 2665. 640 İdare kurulduktan bir yıl sonra teşkilata dair geriye dönük ve mevcut durumla ilgili olarak Mülkiye Müfettişi A. Rıza Türel bir rapor hazırlayıp 11.07.1935 tarihinde Başvekil İsmet İnönü’ye sunmuştu. 568 Raporda İdarenin 1928 senesi öncesine ait bütçe bilgilerinin elde mevcut olmadığı belirtilmiş ve aşağıdaki tablodan da takip edileceği üzere 1934 yılına kadar sarfiyat ve tahsisat rakamları verilmiştir. Tablo 3.22. Van Gölü İşletme İdaresinin 1928-1934 Yılları Gelir ve Gider Tablosu Yıl Tahsisat Gider Gelir 1928 113.210,00 100.670,23 6.950,27 1929 90.312,21 57.330,50 7.474,26 1930 92.262,08 93.622,59 16.126,29 1931 99.833,05 98.264,21 12.398,94 1932 73.300,00 52.230,85 17.851,89 1933 80.600,00 66.559,74 23.931,49 1934 74.980,00 60.281,91 17.742,86 Toplam 624.797,34 528.960,03 102.476,00 Tablodan da görüldüğü üzere İdare, 1928 yılından 1934 yılına kadar tüm yıllarda zarar etmiştir. Başvekil İsmet İnönü, Doğu gezisinde Van şehrine de uğramıştı. İnönü Van’da Muradiye suyunu geçip Ermiş köyüne gelmiş ve burada İşletme İdaresinde incelemelerde bulunmuştu. 11 Temmuz tarihli bu ziyareti için Müfettiş raporundaki veriler sonrasında Başvekil, Van Gölü işletme İdaresinin yeni bir zihniyetle modern fennî ve iktisadi bir surette İktisat ve Nafia Vekâletleri tarafından işletilmesini raporunda yazmıştı.569 Başvekil İnönü’nün raporundan sonra İktisat Vekâleti harekete geçmiş ve İktisat Vekâleti Deniz Nakliyatı Umum Müdürü Ayet Altuğ tarafından Van Gölü’nde taşıma işlerine dair bir tetkik raporu hazırlanmıştı. Raporda rasyonel birtakım tedbirler 568 BCA 30 10 0 0/ 215 457 1. 569 Öztürk, a.g.e., s. 3. 641 alınarak İdarenin İktisat Vekâletine bağlanmasıyla Göl’den daha çok istifade edilebileceği belirtilmişti.570 İktisat Vekâletinin bu raporu doğrultusunda 1936 yılı ilkbaharında Başvekil İsmet İnönü tarafından Meclise bir kanun teklifi sunulacaktır. 10.06.1936 tarih ve 3025 sayılı Van Gölü İşletmesi Kanunu ile bütün bütçesi Hazinece karşılanmasına rağmen nakliyatın yok denecek kadar zayıf olmasından dolayı sağlam vasıtalarla ve ucuza temin edecek yeni ve rasyonel bir idare kurulmak istenmişti. Kanunla Van Gölü İşletme İdaresi Devlet inhisarına alınmış ve İdare, İktisat Vekâletine bağlanmıştır.571 Kanunun Meclise sunulan gerekçesinde Van Gölü İşletme İdaresinin mevcut durumu ve yeni kanun projesi ile hedeflenenler açıkça ortaya konulmuştu. İdare’nin kendi gelirinden başka her sene devletten 50.000 liralık bir yardıma rağmen Göl’de hakiki ihtiyaca yetecek kadar sefer yapılmamaktaydı. Bu hâl, Göl çevresinde nüfusun çoğalması ve demiryolunun göl kenarına ulaşmasına kadar epey bir müddet böyle devam edeceğinden dolayı ihtiyaçlara cevap verecek düzenli, ucuz vasıtalarla kuvvetlendirilmiş bir işletme kurabilmek ve bu işletmeyi devlet inhisarına almayı gerekli kılmıştı. Göl çevresinin nakliyat islerinin düzenlenmesiyle o havalide iktisadiyatının ihyası mümkün olacaktı. Bu faydasının yanı sıra memleketin askeri ve idari bakımlardan da yüksek menfaatleri vardı. Göl İşletmesi’nin elinde bulunan bütün vasıtalar; Umumi Harp esnasında Ruslar tarafından getirilmiş eski, çok masraflı ve yeni nakil ihtiyaçlarını teminden uzak teknelerdi. Yine bu kanun projesi ile memlekette tüketime yarayacak balık ve soda İran ve Rusya’ya da ihraç edilebilecekti. Yine Göl civarındaki ya az verimli ya da nakil zorluğu yüzünden işletilmemiş ancak küçük yardımlarla işletilmesi mümkün görülen ham petrol kuyularının işletilmesi de sağlanacaktı.572 Bu Kanunun etkileri kısa zamanda kendini gösterecektir. 1936 yılı içerisinde Doğu vilayetlerine teftiş gezisine çıkan İktisat Vekili Celâl Bayar, bu değişimi ve yeni düşünülen tedbirleri raporuna almıştı. İşletme İdaresinin İktisat Vekâletine 570 BCA 30 10 0 0/ 1702 179. 571 Kanun No. 3025; T.C. Resmî Gazete, 17.06.1936, Sayı: 3333; TBMM Zabıt Ceridesi, C: 12, Devre: V, İçtima: 1, TBMM Matbaası, Ankara, s. 173-176. 572 TBMM 240 nolu Komisyon Raporu. 642 bağlanmasıyla beraber, Göl ulaşımının tanzim edilmesi ve ihtiyaca uygun bir şekilde yapılması için lazım gelen tertibat alınmıştı. Bu tertibat ile önceden ancak on beş günde bir yapılabilen seferler artık yaz kış olarak konulmuş ve tarifelerde yüzde 80 kadar bir indirim yapılmıştı. Bunun neticesi olarak yolcu adedi yüzde 98, yük miktarı da yüzde 99 nispetinde artmıştı. Bu durum da hasılatı yükseltmişti. Bayar, bu yapılan işler haricinde İdarenin gelişmesi için yeni binalar, iskeleler yapılmaya başladığını, yeni vapur siparişleri verildiğini de belirtecekti. Yine Bayar, Van Gölü’nde ehemmiyetli gördüğü balıkçılık ve soda üretimi işleri üzerinde de incelemeler yaptırdığını alınacak neticelere göre faaliyete geçileceğini de belirtmiştir.573 İşletme İdaresinin bu şekilde nizama konması kâr-zarar durumuna da yansımıştır. 21 Haziran 1939 tarih ve 3649 sayılı Bütçe Kanunu ile Van Gölü İşletme İdaresinin geliri 95.931 gideri de 66.559 lira olarak hesaplanmıştı. Bununla birlikte önceki dönemden işletmeye verilen ancak harcanmayan 14.040 lira devlete geri verilmişti.574 Göl üzerinde yapılan çalışmalar CHP iktidarı boyunca devam etmişti. Ancak Dünya savaş koşulları İdarenin istenilen seviyeye getirilmesini geciktirmişti. Savaşın bittiği 1945 yılında Münakalat Bakanı Ali Fuat Cebesoy, 19 Mart 1945 tarihinde Başbakanlığa yazdığı yazıda; Van Gölü nakliyatının düzenlenmesi için Bakanlıkça her türlü düzenlemenin yapıldığını, Göl nakliyatının havzanın her türlü ihtiyacına yetecek duruma getirildiğini ve nakil vasıtalarının arttırılması için tersanede gemi inşaatlarına da başlandığını yazmıştı.575 Görülüyor ki CHP iktidarı döneminde Van Gölü üzerinde kurulan işletme idaresi ancak 1936 yılından itibaren kendi kendine yeter hâle gelip kâr etmeye başlamıştır. 573 Bayar, Şark Raporu, s. 116-118. 574 Kardaş, Cumhuriyet Döneminde Van, s. 160. 575 BCA 30 10 0 0/ 169 177 37. 643 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM CHP DÖNEMİ ASAYİŞ, ADLİ, İDARİ, SOSYAL, EĞİTİM VE KÜLTÜR, SAĞLIK, İKTİSAT, BAYINDIRLIK VE ULAŞTIRMA POLİTİKALARI 4.1. DP DÖNEMİ ASAYİŞ POLİTİKALARI 4.1.1. II. Dünya Savaşı ve Sonrasında Türkiye’de Yaşanan Bazı Önemli Gelişmeler Türkiye II. Dünya Harbi’ne katılmadığı hâlde savaşın etkilerini kuvvetli bir şekilde hissetmişti. Bu etki daha çok ekonomik sahada kendini göstermiştir. Her an savaşa girme ihtimaline karşılık Hükûmetin seferberlik içerisine girmesi devlet için ağır masraflar oluşturduğu gibi aktif nüfusun önemli bir kısmı da üretimden çekilmişti. Bu da çeşitli sektörlerde özellikle tarım sektöründe işgücü kaybına yol açarak üretimi aksatmıştı. Tarımda aynı zamanda ithalat da azalmıştı. Bu azalma dışarıdan makine ve teçhizatın sağlanmasını ve yatırımları da engellemişti. Bu şartlar altında Hükûmet, iktisat politikası olarak büyüme ve gelişmeyi hızlandırmaktan ziyade mal darlığını hafifleterek fiyat artışlarını frenlemek istemişti. Bu maksatla karaborsacılık ile mücadele hedefi içerisinde olmuştu. Devlet bu hedefler için yeri geldiği zaman bir takım sert ve katı savaş ekonomisi tedbirlerine de başvurmak zorunda kalmıştı. Bu tedbirlerden büyük bir kısmı 1940’ta çıkan Millî Korunma Kanunu’na dayandırılmıştı. Kanun’a göre Hükûmet, sanayi tesislerinin hangi malları ne miktarda üreteceğini belirleyebilecekti. Yatırımlar izin alma şartına bağlanmış ve Hükûmetin denetimine tâbi tutulmuştu. Hükûmet gerekli görürse sanayi tesislerine el koyabilecekti. Tarımda ne ekileceğini Hükûmet belirleyebilecekti. Bu dönemde alınan sert tedbirler arasında 1942 tarihli Varlık Vergisi Kanunu da vardı. Bu Kanunla Hükûmet servet sahibi oldukları bilinen özel ve tüzel kişilerden idarenin takdir ettiği miktarlarda vergi almayı hedeflemişti. Bu vergiyi ödemekten kaçınanlar 644 ağır cezalara tabi tutulacaktı.1 Bir defaya mahsus olarak düşünülen bu vergiden 465 milyon lira hasılat beklenirken uygulamanın durdurulduğu 1944 yılına kadar ancak 315 milyon lira sağlanabilmişti. Varlık vergisi uygulamalarda haksızlıklara meydan verdiği gibi yaşanan enflasyonu da durduramamıştır.2 Bu yıllarda halk hayat pahalılığı ve geçim zorluğu yüzünden siyasî iktidara tepkili olmuştur. Öyle ki bu tepki halkın dilinde "Geldi İsmet gitti kısmet" şeklinde bir söyleme dahi dönüşmüştü.3 Savaş sonrası ise Türkiye’de o zamana kadar ekonomide uygulanan devletçilik modeline karşı tepkiler oluşmaya başlamıştı. Bunda içerideki mal darlığı, ekonomik pahalılık, tarımdaki sorunlar, bazı tedbirlerin uygulanmasında görülen aksaklık ya da usulsüzlüklerin halkta uyandırdığı hoşnutsuzluklar etkili olurken dışta da Rusya’nın savaş sonrası Türkiye’den kabul edilemeyecek bazı isteklerde bulunmasıyla Türkiye’nin ABD’ye yaklaşması faktörü etkili olmuştu. ABD ile yakınlaşma Marshall yardımını doğurmuştu. Bundan başka Türkiye’nin "Dünya Bankası", "IMF (Uluslararası Para Fonu)" ve "OECD (Avrupa İktisadi İşbirliği Teşkilatı)" gibi kuruluşlara katılması ile o zaman bu kuruluşlara hâkim olan liberal eğilimin Türkiye’de de artması etkili olmuştu. İç ve dıştaki bu faktörler iktidardaki Halk Partisini çeşitli liberasyon tedbirleri almaya sevk etmişti. Parti, 1947 programında özel girişimin daha faal olacağı bir şekilde yeni bir devletçilik tanımı yapmıştı.4 Türkiye’nin içinden geçtiği bu süreç ülkede bazı iç ve dış faktörlerin etkisi ile çok partili hayatı doğuracaktır. Bu partilerden en önemlisi kuruluştan sadece dört yıl sonra iktidara gelecek olan Demokrat Parti idi. DP’yi doğuran muhalefet hareketi, 1945 yılı bütçe görüşmelerinde ve Meclisteki Toprak Reformu Kanunu tasarısının tartışmaları sırasında belirginleşmişti. Ülkede savaşın getirdiği her alandaki düzensizlik CHP içindeki bazı milletvekillerini 1 Kanun No: 4305; T.C. Resmî Gazete 12.11.1942, Sayı: 5255 2 Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ekonomisi, s. 85-88; Varlık Vergisi Kanunu'nun uygulaması için bkz. Faik Ökte, Varlık Vergisi Faciası, Nebioğlu Yayınevi, İstanbul, 1951. 3 Alev Gözcü, “İkinci Dünya Savaşı Türkiye'sinde Ekonomik Durumun Sosyal Hayata Etkilerine Dair Bazı Tespitler”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Sayı: 62, 2018, s. 85-100. 4 Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ekonomisi, s. 90. 645 de rahatsız etmişti. Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu tasarısının Meclisteki müzakereleri sırasında söz alan isimlerden Celâl Bayar, Refik Koraltan, Fuat Köprülü ve Adnan Menderes gibi bazı CHP’li vekiller bütçe aleyhine oy vermişlerdi. Bunun üzerine Cumhurbaşkanı İsmet İnönü, 19 Mayıs 1945’te yayınladığı bayram mesajında, ülkede halk iradesinin gelişeceğine dair verdiği mesajın hemen ardından 7 Haziran 1945’te bahsi geçen dört milletvekili Parti Meclis Grubuna bir muhtıra vererek, kurulacak olan yeni bir partinin kuruluş sürecini başlatmışlardı. Bu vekiller daha sonraları "Dörtlü Takrir" diye isimlendirilecek olan önergeyle, özgürlükleri kısıtlayan mevcut rejimi daha fazla sürdürmenin doğru olmadığı, anayasada gösterilen hak ve özgürlüklerin artık tanınması, çoğulcu siyasete geçilmesi ve Hükûmetin Meclis tarafından denetlenmesi gibi hususların artık gerçekleşmesi talebinde bulunmuşlardı. Bu önerge Parti içerisinde adeta bir deprem etkisi yaratmıştı. Nihayet kısa bir süre sonra bu dörtlünün kimisi Partiden ihraç edilmiş kimisinin de istifasıyla DP’nin kuruluş süreci başlamıştı.5 Ülkede çok partili hayata geçtikten sonra CHP, 10 Mayıs 1946’da olağanüstü kurultay yapmıştı. Bu kurultayda; tek dereceli seçim, erken seçim, cemiyetler kanunundaki yasaklar ile Müstakil Grubun kaldırılması ve devlet başkanlığı ile parti başkanlığının birbirinden ayrılması gibi çok önemli bazı kararlar alınmıştı. Alınan bu kararlar doğrultusunda Hükûmetin erkene aldığı seçimler öncesinde Seçim Kanunu’nda değişiklik yapılmıştı. Kanuna göre ilk kez tek dereceli ve çok partili seçim yapılacaktı. Ancak seçimlerin açık oy-kapalı sayım ilkesine göre yapılması gibi hususlar muhalefetin gizli oy-açık sayım ilkesi önerilerinin dikkate alınmadığını göstermekteydi. Yapılan değişiklik sonrasında 21 Temmuz 1946’da gerçekleştirilen genel seçim sonucu tahmin edildiği gibi olmuş ve CHP 397, DP 61, bağımsızlar ise bu seçimden 7 milletvekili çıkarmıştı.6 Ülke idaresinde çok önemli değişiklikleri doğuracak olan bir diğer gelişme ise iktidar partisi CHP’nin 1947 tarihli Kurultayı olmuştu. Bu Kurultayda Halkevleri ile Halkodalarının yeniden düzenlenerek buralara "hükmî bir şahsiyet verilmesi"ne karar 5 Enis Şahin, Bilal Tunç, “Demokrat Parti'nin Kuruluş Süreci ve DP-CHP Siyasî Mücadelesi (1945- 1947)”, Sosyal ve Kültürel Araştırmalar Dergisi, C: 1, Sayı: 2, 2015, s. 33-34. 6 Milletvekili Genel Seçimleri 1923-2011, TÜİK Yay., Ankara, 2012, s. 8. 646 verilmişti. Böylelikle Halkevleri parti organı olmaktan çıkarılarak siyaset dışına çekilmişti. Kurultayda Cumhurbaşkanlığı ile Parti başkanlığı birbirinden ayrılmıştı. Böylelikle DP’nin sürekli eleştirdiği konu istediği şekilde çözülmüş oldu. Kurultay’da ayrıca 1936’da başlatılan valilik ile il başkanlığını birleştiren uygulamaya da son verilmişti. Kurultayda komünizmin önlenmesi için din eğitiminin önemli bir araç olduğu görüşü tartışmalar sırasında en dikkat çeken önerilerden olmuştu. Yine CHP’nin altı ilkesinden bazıları yeniden yorumlanacaktı. Delege ve milletvekillerden topluma din eğitimi verilmesi konusunda istekler olmuştu. Sonuçta Kurultayda 1947 programında, 1943 programının Laiklik ilkesinde yer alan "… Parti millî dilin ve millî kültürün diyanet yollarından yabancı dil ve kültürlerin tesirinden masun kalmasının Türk milletinin hali ve istikbali için lüzumlu sayar" ibaresi Laiklik ilkesinin tanımından çıkarılmıştı. Partinin dine yaklaşımı konusundaki bu tutum değişikliğinin ardından Kurultayda gündeme getirilen birçok öneri, Kurultaydan bir yıl sonra gerçekleştirilmeye başlanmıştı. Örneğin 1948 yılında imam hatip kursları açılmıştı. 1949’da ilkokullara seçmeli din dersi konulmuş, yine yıllardır kapalı olan türbelerden Türk büyüklerine ait olanlarla büyük sanat değeri bulunanların halka açılması 4 Mart 1950’de kabul edilmişti. CHP’nin din alanındaki bu düzenlemeleri DP’nin programlarında istediği hususların hayata geçmesinden başka bir şey değildi.7 4.1.2. Asayiş Politikaları CHP döneminde ülkede ve Doğu vilayetlerinde asayişi ihlâl eden çok fazla olay yaşanmıştı. Yaşanan bu olaylarda; hem Osmanlıdan beri kurulmak istenen otorite tesisinin devam ettirilmek istenmesine karşı gösterilen tepkiler hem de yeni bir devlet yapılanmasına karşı toplumun bazı kesimlerinin gösterdiği tepkiler etkili olmuştu. 27 yıllık CHP iktidarı sonlanırken artık toplumun yeni bir devlet yapılanmasını kabul ettiğini ve de merkezi otoriteye karşı mükellefiyetlerini büyük ölçüde yerine getirmeye başladığını söyleyebiliriz. Ancak şu da bir gerçektir ki 1945 yılında demokrasinin ruhuna uygun olarak geçilen çok partili hayat ve bundan kısa bir süre sonra 1950 yılında iktidar değişimi DP döneminde, 27 yıllık iktidarda yaşanan bir takım olayların 7 Hakan Uzun, “İktidarını Sürdürmek İsteyen Bir Partinin Kimlik Arayışı: Cumhuriyet Halk Partisi'nin 1947 Olağan Kurultayı”, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi XII/25 (2012-Güz), s. 105- 130. 647 tekrardan hatırlanması hatta eski iktidardan hesap sorulması sonucunu da doğurmuştur. Bu sebeple DP’nin on yıllık iktidarı boyunca asayişi ihlale dair ülkenin önemli bir kısmını ya da toplumun önemli bir kesimini etkileyen fiili olarak birşeyler yaşanmasa da toplumun ve devletin hafızası, Devleti, Hükûmeti hatta zaman zaman muhalefeti uyanık tutmaya sevk etmiştir. Yukarıda da ifade ettiğimiz gibi DP döneminde eski dönemde yaşanan bölgesel tarzda isyanlar gibi büyük asayiş olayları meydana gelmemiştir. Bu olayların haricinde asayişe müessir diğer olaylarda da bu yeni dönemin başından itibaren azalmanın olduğunu söyleyebiliriz. DP’nin iktidara geldiği 1950 yılı mayıs ayından 1953 yılı Mayıs ayına kadar geçen üç yıllık dönemde icraatlarını verdiği kitaptaki bilgilere baktığımızda8 bu bilgilerden hareketle oluşturulan aşağıdaki tabloda; hem bölgede hem de ülke genelinde asayişe müessir olaylarda yıldan yıla azalmanın olduğu görülmektedir. Tablo 4.23. 1950 yılından 1953 Yılına Kadar Vuku Bulan Asayişe Müessir Vakalar Gasp ve Soygun Kaçakçılık Hudut Tecavüzü Çatışmalı Çatışmasız 1950 113 19 32 25 1951 107 64 14 12 1952 142 84 23 25 1953 10 10 2 0 Bu tabloya baktığımızda gasp ve soygun, kaçakçılık ve hudut tecavüzü gibi vakaların 1953 yılı itibarıyla artık neredeyse sıfırlanma noktasına geldiğini görüyoruz. Bu da ülke için sevindirici olduğu kadar DP iktidarı açısından da önemli bir başarıdır. 4.1.2.1. DP ve Tunceli İsyanları CHP döneminde çıkmış olan Tunceli isyanlarının bastırılma şekli ve sonrasında Partinin, dolayısıyla devletin bölgeye yönelik yürüttüğü bazı politikalar çok partili hayatla birlikte eleştirilmeye başlanmıştı. Hatta bu durum daha sonraları 8 Yeni İktidarın Çalışmaları, Demokrat Parti Hizmetinde bulunduğu Türk milletine hesap veriyor. 22.5.1950-22.5.1953. t.y. 648 özellikle DP döneminde daha çok sorgulanır ve eleştirilir olmuştu. Konunun 1946 yılında kurulan DP’nin tüzel kişiliği ile doğrudan ilgisi olmasa da DP’nin Kurucu Genel Başkanı ve 1950 sonrası ülkenin Cumhurbaşkanı Celâl Bayar ile doğrudan ilgisi vardı. Yani Tunceli isyanlarına yönelik yapılan olumsuz değerlendirmelerde 1937- 1938 yıllarında devrin Başvekili Celâl Bayar da nasibini almaktaydı. DP iktidarının ilk başlarında 19 Aralık 1950 tarihli DP Meclis Grubu toplantısında DP Tunceli Milletvekili Hıdır Aydın9 tarafından bu toplantıda yapılan konuşmadan Tunceli’de yaşananlar ve Tunceli bölgesinin Celâl Bayar’a, lideri olduğu DP’ye ve de bölge halkının eski iktidar partisi CHP’ye karşı tutumunun ne olduğunu anlamaktayız. Hıdır Aydın, DP Giresun Milletvekili Doğan Köymen’in10 13.12.1950 tarihli DP Meclis Grubunda yaptığı konuşma sırasında Alucra’daki dört Kürt köyünün Dersim isyanının bastırıldığı sırada Celâl Bayar Başvekil olduğu için DP’ye oy vermediği iddialarına karşılık Grup toplantısında açıklamalarda bulunmuş ve Tunceli’de o yıllarda icra edilen harekâtın Meclis ve Hükûmetin vermiş olduğu kararlar doğrultusunda gerçekleştiği, Bayar’ın tek başına karar almadığını söylemişti. Kendisi de Tunceli doğumlu, bölgeden bir isim olan Hıdır Aydın, Köymen’in bu iddialarının bir ithamdan öteye geçemeyeceğini ifade ettikten sonra; "15 sene evvel eski iktidar zamanında o bölgede görülen lüzum üzerine dâhili asayişsizliğin düzenlenmesi bakımından askeri harekât yapılmıştır. Uzun zaman geçmiş ve unutulmuş bir hadiseye ilelebet şahsiyetleri karıştırmak, gelişigüzel anlayış zihniyetleriyle istismar ve bir vilayetin 120 bin nüfusunu suizan altında bulundurmakta isabet olmadığı" kanaatini paylaşmıştı. Hıdır Aydın, askerî harekâtın yapılmasını bazı sebeplerle doğru bulsa da verilen emirleri uygulayanları kötü niyetli ve menfaat hisleri peşine düşmüş kişiler olarak değerlendirmişti. Ancak yine de tahrik edici konuşmalar yaparak geçmişi canlandırmanın ve bunu istismar etmenin doğru olmadığını söylemiştir. Aydın, 1937’nin sonlarında, birkaç ay ardından 1938 ve 1939 yılları boyunca devam etmiş 9 TBMM Albümü 1920-2010, C: 2, s. 598. 10 A.e., s. 563. 649 olan harekâtlarda Bayar’ın ilk zamanlar Başvekil olsa da verilen kararların Meclis ve Hükûmete ait olduğunu, tek başına verilen kararlar olmadığını söylemiştir. Yani Başvekilliği zamanında alınan kararlar bizzat Bayar’ın kendi emir ve arzuları değildi. Aydın’a göre Tuncelililer de durumu Başvekilin kendi başına harekâta emir vermek değil, o zamanki iktidarın o zamanki gereklerinin zarureti olarak kabul etmekteydiler. Aydın bu iddiasını da seçim sonuçlarını dayanak göstererek güçlendirmek istemiştir. Zira Tunceli’de harekâtın şiddetle devam ettiği ve bundan fazla derecede müteessir olan kazalar, kahir ekseriyetle oylarını Demokrat Parti’ye vermişlerdi. Bunun aksine olarak hiç harekât olmayan kazalarda çok az bir oy DP’ye verilmiş diğer çoğunluk CHP’ye oy vermişti. 1950 seçim sonuçlarına da baktığımızda11 gerçekten Tunceli vilayetindeki iki milletvekilinin ikisinin de DP tarafından kazanıldığını görüyoruz. Aydın’a göre CHP’nin tehdit ve tesirlerine rağmen bu başarı sadece üç ile altı aylık bir çalışma ile mümkün olmuştu. Tunceli halkı hürriyetlerine kavuştuklarından hak ve kanun nazarından eşitlik havasını teneffüs ettiklerinden dolayı Celâl Bayar ve Adnan Menderes’e candan bağlıydı. Aydın bu bağlılığı şu cümle ile özetlemekte idi: “Eski iktidarın yüz yıllarca ihmal ettiği ve tabiatın bütün güzelliklerini kökünde toplayan o yurt parçası ve Doğu illerimizin bin bir çeşit yoksulluklara katlanmış ve halen de ıztıraplarıyla inlemekte olan bu bölgelerinin dertleriyle yakinen alakadar olan ve onların fahri avukatlığını üzerine alan Sayın Cumhurbaşkanımıza ve Sayın Hükûmet Başkanımıza daima müteşekkirdirler.” Hıdır Aydın’a göre Tunceli’de kötü hadiselere sebebiyet veren eski iktidarın kötü zihniyetli idarecileriydi. Halkın arasına inmeyen, halktan kopuk, halka hakaret eden askeri ve mülkî kadrolar halkın Hükûmete yakınlaşmasını engellemişti. Yüzlerce sene önce kurulan kazalarda hâlâ yol yoktu. Doğru dürüst mektep yoktu. Aç, işsiz, arazisiz birçok sefaletin hepsi mevcuttu. Bu tür fenalık ve mahrumiyetlere maruz kalan insan her şeyi yapabilirdi. İşte bu sebeplerden dolayı Tunceli’de hadiseler uzayıp gitmişti. 11 Milletvekili Genel Seçimleri 1923-2011, s. 9-11. 650 Aydın, millî birlik camiasında bulunan vatandaşlara Türk, Kürt, Laz, Çerkes, Rum, Yahudi demekle millî birliktelikte ikilik yaratılacağını, bu sebeple hudutlar içerisinde yaşayan vatandaşlar arasında fark olmadığını söylemiştir. Aydın, Doğan Köymen’in ifade ettiği gibi Giresun’da 3-4 Kürt köyünün Tunceliler tarafından bilinmediğini ve de Tunceli’ye bir aylık mesafede bulunan bir yerde Tunceli’den götürülmüş kimselerin olmayacağını söyleyerek Köymen’in bilgisini tekrar kontrol etmesini istemiştir. Doğan Köymen ise bu açıklamalara savunma olarak, hiçbir zaman vatandaşa kem gözle bakılıyor diye bir şey söylemediğini ifade ederek bahsettiği yerin Refahiye hududunda olduğunu söylemiştir.12 Hıdır Aydın 19.12.1950 tarihinde millî birliktelikte ikilik çıkartacak şekilde Türk, Kürt gibi söylemlerin kullanılmamasını isterken ilginçtir ki kendisi 1953 yılının sonunda Türklük, Kürtlük davası güttüğü gerekçesiyle DP’den ihraç edilmişti. Bu ihraca DP Tunceli müfettişinin verdiği rapor sebep olmuştu. Raporda Aydın’ın; 1951- 1952 Tunceli İl Kongresinde şu sözleri konuştuğu belirtilmişti: "Tunceliler, vaktiyle bizlere âsi dediler. Seyitlerimizi, şeyhlerimizi, kadınlarımızı süngüleyip kurşuna dizdiler. İşte bugün bu adamlar iş başındadır." Bu raporun ardından 2 Aralık 1953 tarihinde DP Meclis Grubu toplanmış ve Hıdır Aydın’ın DP’den ihracına karar vermişti. Bu durum Dünya gazetesine "Türklük-Kürtlük davası güden Tunceli Milletvekili Hıdır Aydın DP’den ihraç edildi" şeklinde manşet olmuştu.13 23 Şubat 1954 tarihli Meclis görüşmelerinde Hıdır Aydın, iddialar karşısında kendisini savunmuştu. O’na göre bu iddialar "menfaatperest partizanların muhtelif gayelerle kin ve ihtirasları" ile çıkarılmıştı. Aynı toplantıda Dâhiliye Vekili Etem Menderes; millet vahdetiyle ilgili olan bu mevzuda memlekette Kürtlük, Türklük davası diye bir davanın olmadığını, millet vahdetinin olduğunu, bunun hilafında söylenen sözlerin hilafı hakikat ve bâtıl olduğunu, Devlet’in ve Hükûmetin de bakışının bu olduğunu söylemiştir. Bu açıklamalar üzerine Hıdır Aydın: "O halde parti müfettişi şerefiyle mütenasip hareket etmemiştir" sözleri üzerine Menderes, iktidara geldiklerinden beri 12 TBMM Kütüphanesi DP Meclis Grubu Müzakerelerine Ait Tutanak 11, (19.12.1950), s. 14-22. 13 Dünya, 2 Aralık 1953. 651 geçmişten gelen bir adet varsa idare amirlerinin bu adet ve siyasî cereyanlardan uzak durarak yalnız kanunî vazifelerini ifa etmeleri yönünde gayret sarf edildiğini ancak bu durumun bazı istisnalarının da mevcut olduğunu kabul etmişti. Vekâlet’in bu konuda hassasiyet göstererek gereken muameleyi yapmakta olduğunu söylemişti.14 Hıdır Aydın bu açıklamaları yapmış olsa da Parti’den ihraç edilmişti. Aydın, daha sonra 1957 seçimlerinde CHP’den aday olmuş ve seçimleri kazanarak Meclise CHP Tunceli milletvekili olarak girmişti.15 4.1.2.2. Yasak Bölge Uygulamasının Kaldırılması Hatırlanacağı üzere Cumhuriyet Halk Partisi döneminde güvenlik gerekçesiyle bazı yerlere giriş ve iskânlar Hükûmet tarafından yasaklanmıştı. Bu şekilde yasak kararlarının ilki Ağrı isyanı sonrasında alınmıştı. Aynı gerekçelerle daha sonra Sason ve Tunceli bölgesinde de yasak bölgeler oluşturulmuştu. Doğu vilayetlerinde en son Tunceli isyanlarının Hükûmet tarafından çok sert tedbirlerle bastırılmasının üzerinden bir müddet geçtikten sonra bu yasak bölge kararları sorgulanmaya başlamış ve bu uygulamanın kaldırılmasına dair istekler bizzat CHP’li milletvekillerinden bizim tespitlerimize göre Mecliste ilk kez 23.05.1944 tarihli görüşmelerde Hükûmete iletilmişti.16 Hükûmet adına devrin Dâhiliye Vekili, isteğin üzerinde durulacağı sözünü vermiş olsa da bu istek daha sonraki sürece baktığımızda CHP döneminde hayata geçmemiştir. Bu talep, Demokrat Partinin 14 Mayıs 1950’de iktidara gelişinden hemen bir ay sonra Meclisin 28 Haziran 1950 tarihli görüşmelerinde yeni iktidara ve Hükûmete iletilmişti. DP Diyarbakır Milletvekili Yusuf Azizoğlu, Başbakan tarafından cevaplandırılma isteği ile Meclise verdiği soru önergesinde; bir kısım vatandaşların 14 TBMM Tutanak Dergisi, C: 28, Dönem: 9, Toplantı: 4, TBMM Basımevi, Ankara, 1954, s. 753- 758. 15 TBMM Albümü 1920-2010, C: 2, s. 757. 16 TBMM Albümü 1920-2010, C: 1, s. 323. 652 memleketin bir tarafından diğer bir tarafına nakli için Hükûmete yetki veren 2510 ve 2848 sayılı Kanunlara istinaden nakledilen vatandaşların Kanundaki sınırlamalarının 1947 yılında çıkan 5098 sayılı Kanunla kaldırıldığını belirtmişti. Kanunla Şark'tan Garba nakledilen binlerce vatandaş istedikleri yerlere dönmekte serbest bırakıldıkları hâlde kanunun istisnai hükmüyle "memleketin bazı bölgeleri "memnu mıntıka" kabul edilmiş ve bu mıntıkalar halkı yurtlarına dönüp yerleşmek hakkından mahrum bırakılmışlardı." Azizoğlu, CHP dönemi için "eski devrin kötü idaresinin çok defa suni olarak yarattığı bâzı hâdiseler hasebiyle alınan bu gibi yersiz tedbirlerin bugün tutunacak idari ve hukuki bir mesnetleri kalmamıştır" sözleri ile buraların kapılarının eski sahiplerine açılmasını isterken bu konuda Hükûmetin görüş ve düşüncesinin ne olduğunu sormuştur. Aynı konuda bir diğer soru önergesi de DP Siirt Milletvekili Dr. Baki Erden’den gelmişti. Bu sorulara Devlet Bakanı ve Başbakan Yardımcısı Samet Ağaoğlu cevap vermiştir. Ağaoğlu sözlerine iki türlü yasak mıntıka uygulamasının olduğu bilgisini paylaşarak başlamıştır. Bunlardan birincisi askerî yasak mıntıka, diğeri de idari yasak mıntıkaydı. İdari olarak kabul edilmesi düşünülen mıntıkada sebep; o mıntıkaların yeniden eşkıya yatağı olmaması, kısaca dâhilî inzibat endişesi idi. Bu yasak bölgeler; Sason, Ağrı, Zilan ve Tunceli’nin bir kısmı idi. Bu mıntıkaların genişliği 2.970 kilometre kare idi. Ağaoğlu, önerge veren milletvekillerini haklı bulduğunu söylemiş ve "bir Hükûmetin, bir Devletin kendi vatanının bağrında, vatandaşlarının toprakları üzerinde yalnız bu sebeplerle yasak bölgeler ihdas etmesini Hükûmetimiz en hafif tabirle ayıp addetmektedir (Bravo sesleri ve alkışlar) ve bunun içindir ki kanunun kendisine verdiği salâhiyetlere dayanarak bu bölgelerin kaldırılmasına karar vermiş bulunmaktadır. (Bravo sesleri ve alkışlar). Bundan sonra da bu bölgeleri ihdas eden kanunun ilgasını da yüksek huzurunuza getirecektir" sözleri ile Hükûmetin buralar ile ilgili görüşünü açıklamıştır. 653 Ağaoğlu, askerî yasak bölge konusunda da Millî Savunma Bakanlığının bu mesele üzerinde ehemmiyetle ve ciddiyetle çalıştığını oraların da asgarî hadde indirilmesi kararına varıldığını söylemişti. Ülkede askeri yasak bölge uygulaması, Şeyh Sait isyanında dış kışkırtmaların etkisinden dolayı yabancıların Fırat Nehri’nin doğusuna geçişini Hükûmet iznine bağlamak için 29 Temmuz 1925 tarihli kararname ile başlamıştı. Bu kararın devamına 16.09.1925’te karar verilmişti.17 27 Temmuz 1927 tarih ve 1110 numaralı Kanun ile de ülke, askeri yasak bölgeler sınıflamasına tâbi tutulmuş, uygulama aynen devam ettirilmişti. Kanunun 1. maddesine göre Doğu bölgelerinin içinde olduğu ikinci yasak mıntıkaya yabancıların girmesi İcra Vekilleri Heyetinin kararına bağlanmıştı.18 Bu uygulama da söz verildiği üzere DP döneminde kaldırılmıştır. Ağaoğlu’nun bu açıklamalarından sonra Baki Erden ve Yusuf Azizoğlu Bakana teşekkür etmişler ve kanunun bir an önce çıkarılması için ricacı olmuşlardı.19 Hükûmetin Mecliste kamuoyunun bilgisine sunduğu bu görüşünü hayata geçirmek için hemen birkaç gün sonra yasak bölgelerin kaldırılmasına dair adım atılmıştır. Daha önce 18.06.1947 tarih ve 5098 sayılı Kanun’un on ikinci maddesi ile "Ağrı, Sason, Tunceli ve Zeylân yasak bölgelerine Bakanlar Kurulu kararı olmadıkça hiçbir kimsenin girmesine, iskân ve ikametine izin verilemez"20 denilmişti. Yasak bölge uygulaması ilk önce Hükûmet kararnamesi ile kırılmaya çalışılmış ardından kanun çıkarılmıştı. Kararnameye göre Ağrı yasak bölgesinin; Kars ilindeki Ilıca, Ağrı’daki Takatlı, Serdarbulak, Karnıyarık, Şehigerdan ve Yukarı Niço köyleri dağlarından geçirilen hattın doğusunda kalan ve içinde Küçük Ağrı’nın da bulunduğu bölge hariç olmak üzere, Ağrı, Sason, Tunceli ve Zilan Yasak bölgelerinde halkın yerleşme ve iskânına izin verilmesi ve bu mıntıkalar içindeki arazinin sahiplerine 17 2538 sayılı Kararname; BCA 30 18 1 1/ 15 60 14. 18 Kanun No 1110; TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: II, C: 33, s. 336-343. 19 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 9, C: 1, Toplantı: Olğ., TBMM Matbaası, Ankara, 1950, s. 292- 294. 20 18.06.1947 tarih ve 5098 sayılı Kanun; T.C. Resmî Gazete, 24.06.1947, Sayı: 6640. 654 iadesine Bakanlar Kurulunca 01.07.1950’de karar verilmişti.21 Hükûmetin kararnamesinden kısa bir süre sonra Başbakan Adnan Menderes, 16.01.1951 tarihli DP Meclis Grubunda yapmış olduğu konuşmasında Hükûmetin yedi aylık icraatlarına ilişkin değerlendirmelerde bulunmuş ve sadece yedi aylık iktidarları dönemi için; "iş başına gelir gelmez yasak bölgeleri kaldırdık. Bunu kaldırmakla bir zihniyeti yıktık" ifadelerini kullanmıştı.22 Kararnamede ifade edilen yeni durum aynen 3 Ağustos 1951 tarih ve 5826 sayılı Kanun ile de resmiyet kazanmıştır.23 Demokrat Partinin iktidara gelir gelmez kendisinden bölge halkının en çok istediği konulardan birinin hayata geçirilmesi halkın DP’ye olan teveccühünü arttırmıştır. 1954 yılı seçim sonuçlarına baktığımızda bahsi geçen yasak bölgelerin bulunduğu Tunceli, Ağrı ve Bitlis vilayetlerinde mevcut olan milletvekillerinin tamamını Demokrat Parti kazanmıştır.24 4.1.2.3. Muhalefetin Doğu’da DP Döneminde Asayişin İhlal Edildiği İddiaları Karşısında DP DP iktidara geldikten kısa bir süre sonra muhalefetteki CHP, Doğu vilayetlerinde asayişi ihlale dair birçok vakanın yaşandığı, halkın günden güne silahlandığı iddialarını hemen hemen her mahfilde dillendirmeye başlamıştı. Bu noktada Hükûmetten istenen şey; bir takım sert tedbirlerin alınmasıydı. DP ise bulduğu her fırsatta böyle bir şeyin olmadığı bunun muhalefetin bir propagandasından başka bir şey olmadığını kanıtlamaya çalışmıştır. Bu durum neredeyse on yıl boyunca böyle sürüp gitmişti. Örneğin asayişi sağlama noktasında en yetkili isimlerden birisi olan Millî Savunma Bakanı Hulusi Köymen, 6 Ağustos 1951 tarihli Karaköse ziyareti sırasında muhalefetin yaptığı bu şeyi "sinsi bir propaganda" olarak nitelemişti. Köymen burada yaptığı konuşmada: "eski iktidar zamanında Doğu bölgesinde bazı müessif hâdiselere 21 BCA 30 18 1 2/ 123 53 20, T.C. Resmî Gazete, 15.07.1950, Sayı: 7559. 22 TBMM Kütüphanesi DP Meclis Grubu Müzakerelerine Ait Tutanak, (14, 16.01.1951), s. 126. 23 T.C. Resmî Gazete, 09.08.1951, Sayı:7880; Kanunlar Dergisi, C: 33; TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 9, C: 9, Toplantı: 1, TBMM Matbaası, Ankara, 1951, s. 518-519. 24 Milletvekili Genel Seçimleri 1923-2011, s. 9-11. 655 sebebiyet verildiği hatırlardadır. Fakat iktidarın partimize intikalinden beri geçen müddet zarfında bu bölgede, bütün Türkiye’mizde olduğu gibi, bir asayişsizlik asla bahis mevzuu değildir" sözü ile konuşmasına şöyle devam etmiştir: "Doğu bölgesinde bir emniyetsizlik, bir asayişsizlik var diyenlerin müspet vakalara istinat etmiyen mücerret (tek) mahiyetteki bu iddialarının politik maksatlara müteveccih olduğu şüphesizdir. Üç bin kilometreye yakın seyahatimde, hakkına tecavüz edilene veya gasptan bahsedene rastlamadığımı memnuniyetle ifade etmek isterim. Hükûmetin zecrî (zorlayıcı) tedbirler almasına lüzum yoktur."25 Her ne kadar Hükûmet cenahından böyle bir açıklama yapılmış olsa da CHP kanadı ikna olmuş değildi. Bu kanaat, CHP’nin gazeteci kökenli vekilleri aracılığıyla gazete köşelerine de taşınmıştı. Kars Milletvekili Hüseyin Cahit Yalçın, Ulus gazetesinin 16 Nisan 1952 tarih ve 11065 sayılı nüshasında “Bir Vicdan Meselesi” başlığı altında yayınladığı makalesinde Horasan’dan alındığı iddia edilen bir mektuptan parçalar nakletmişti. Bu yazıda kısaca; Erzurum ve Ağrı hatta bütün Doğu vilayetlerinde köylülerin harekete hazır bir ordu gibi silahlandıkları, ülkeye İran’dan silahlar sokulduğu, kaçakçılığın arttığı, bu bölgede artık devlet otoritesinden bahsedilemez hâle gelindiği ifade edilmişti.26 DP Van Milletvekili İzzet Akın ve DP Gümüşhane Milletvekili Kemal Yörükoğlu kendi seçim bölgelerinde bu mektubun teessür ve heyecan yarattığından dolayı bu iddiaların doğru olup olmadığını öğrenme isteği ile İçişleri Bakanı ve Devlet Bakanı ve Başbakan Yardımcısı Samet Ağaoğlu’na soru sormuşlardı. Meclisin 7 Mayıs 1952 tarihli görüşmelerinde Samet Ağaoğlu, öncelikle Hüseyin Cahit Yalçın’ı sorumlu bir devlet adamı olmamakla suçlamıştır. Çünkü O’na göre Yalçın bir milletvekili olmak sıfatıyla, bu mektubu derhal Hükûmete getirmeliydi. Ancak Yalçın bunu yapmak yerine gazetede yayınlamıştı. İddialar konusunda ise Ağaoğlu; ülkede muhtelif kaynaklardan vatandaşların eline geçmiş silahların olduğunu kabul etmiş ancak iddia edildiği gibi İran yoluyla silah kaçakçılığı yapıldığına dair ellerinde bir delil olmadığını ifade etmiştir. Ağaoğlu bu arada memlekette devam eden silah arama tarama faaliyetleri hakkında da bilgi vermiştir. Buna göre 1950 senesinde 486 harp tüfeği ve 4.096 tabanca; 1951 senesinde 795 harp tüfeği ve 6.019 tabanca; 1952’de 292 harp tüfeği ve bir tabanca toplanmıştı. Kaçakçılık konusunda ise Ağaoğlu, DP’nin hiçbir zaman “ben yüzde yüz kaçakçılığı menettim” gibi bir iddia ile milletin huzuruna çıkmayacağını ifade etmiştir. 25 Ayın Tarihi, Ağustos 1951. 26 Ulus, 16 Nisan 1952. 656 Soru sahipleri İzzet Akın ve Kemal Yörükoğlu Samet Ağaoğlu’ndan sonra söz almışlar ve bu açıklamalardan dolayı Hükûmete teşekkür ederlerken Doğu halkının içinin rahatladığını belirtmişlerdi. Her ikisi de Yalçın’ın Hükûmeti kötülemek için bu makaleyi yazdığını ifade etmiştir. İzzet Akın ayrıca Yalçın’ın bir Doğu milletvekili olması ancak Doğulu bir isim olmamasından dolayı bölge halkını tanımamasından kaynaklı yazısındaki iddiaların yersiz ve asılsız olduğunun bununla da anlaşıldığını söylemişti. Akın ayrıca CHP’nin geçmiş dönemlerindeki Doğu’ya bakışı ile DP iktidarının bakışına dair bazı açıklamalarda bulunmuştur. O’na göre geçmişte yaşanan bazı hadiselerden dolayı Hükûmet devlet otoritesini muhafaza bakımından tedbirler almıştı. Bu tedbirler ihtiyaçtan dolayı çok şiddetli ve geniş tutulmuştur. “O derece ki; karşıda bir vatandaş kitlesi değil, bir düşman varmış gibi davranılmıştır. Bu arada birçok masum kanına girilmiş ve birçok vatandaşlarımız, alnına hıyanet damgası vurularak tehcir edilmiştir. Birçok bölgelerimiz yasak bölge haline getirilerek orada doğmuş, büyümüş birçok vatandaşlarımız ecdat yurdundan kovulmuşlardır. Bilhassa son iki tedbir ancak komünist idarelerinde eşine rastlanan tedhiş tedbirleridir. Ondan sonra da bu masum halk soyulmuş, tahkir edilmiş, izzeti nefsi rencide edilmiş ve her türlü hürriyetten mahrum bırakılmıştır; âdeta ürkek bir sürü haline getirilmiştir. Yani şiddet tedbirleri âdeta uzun yıllar büyük bir vatandaş kitlesini Hükûmetle düşman bir cephe haline getirmiştir. Demokrat Parti Hükûmeti iktidara geldikten sonradır ki, bu tedbirler gevşetilmiş ve bilhassa 14 Mayıs’tan sonra Doğu illerindeki vatandaşlar mahrum kaldıkları aziz hürriyetlerine, benliklerine kavuşmuşlardır." Kemal Yörükoğlu da CHP döneminde Doğu bölgelerinde asayişi temin için vatandaş kanı döküldüğünü ancak DP’nin asayişi temin etmek için bu memleket çocuğunun kanını akıtmayacağını “bu memlekette asayiş, hürriyet havası içinde vatandaşın haysiyetine hürmet edilerek temin edilecek. Esas asayiş budur, cebirle, şiddetle, sert kanunlarla, tedhiş yaratarak, vatandaşları yabancı unsurlar gibi kurşuna dizmekle temin edilen asayişe asayiş denmez” diyecektir.27 Samet Ağaoğlu ve bu iki DP’li milletvekilinin bu açıklamalarından çok kısa bir süre sonra bölgeden bir DP Ocak Başkanı, Cumhurbaşkanlığına yazdığı mektupta; Doğu’da Kürtçülük faaliyetleri ve silahlanmanın artış kaydettiğini bu konuda ise bölge 27 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 9, C: 15, Toplantı: 2, TBMM Matbaası, Ankara, 1952, s. 102- 108. 657 milletvekillerinin gerçeği Ankara’ya yansıtmadığı ve acilen bir şeyler yapılması gerektiğini yazmıştı. Diyarbakır Bismil ilçesine bağlı Seyithasan köyü Demokrat Parti Ocak Başkanı Mehmet Ayhan, 21.08.1952’de mektubuna çok sert ifadelerle başlamıştır. Ayhan mektubuna; “Doğu vilayetlerini mi, vatanı mı bıraktınız yoksa Kürt Hükûmeti kurulması için müsaade mi ettiniz?” sorusunu sorarak başlamıştı. O’na göre Doğu vilayetlerinde kazalar ve köyler silahla dolmuştu. Her tarafta baskı oluyordu. Millet beyler tarafından ezilmekteydi. Bu konu mektuba şu şekilde yazılmıştı: “Çıkardığınız kadastro teşkilatını beyler için mi çıkardınız. Kadastro üzerinde bulunan memurlar sermayesiz ticaret yapıyorlar. Bu feci hadiseleri bazı milletvekilleri nümayiş saydıkları gibi sizde mi öyle biliyorsunuz. Onların nümayiş demelerindeki maksat Hükûmeti uyutmak bir taraftan işi yoluna koşmak ve rahmetlik Ata’nın gününde kendilerine yapılan acı ıstırapların öcünü kat kat milletten almak için bu feci hadiseleri nümayiş saymaklarında hakları var. İşte bu vatanperver gerek milletvekillerimiz olsun ve gerekse idare amirlerimizin sayesinde Suriye’de bulunan vatan hainleri gece yarıları taksiyle Türk toprağında serbest geziyorlar. Vatanımızda bulunan mütegallibelerle muhabere yapıpta Kürt Hükûmeti teşkilatının beşte üç kısmını yerine getirmişler. İşte bu sözler kulaktan kulağa dudaktan dudağa geziyor. Acaba Hükûmet uyumuş mu, yoksa aradan Hükûmet kalktı mı? Eğer bu kötü durum önlenmezse 3- 5 ay sonra ne olacağını duyarsınız.” Mehmet Ayhan mektubuna bu şekilde son verirken ızdırap içinde yaşayan milletin halinin sorulmasını istirham etmişti. Mektup Cumhurbaşkanı Celâl Bayar tarafından “fevkalade haizi ehemmiyet” olarak görülmüş ve doğrudan Cumhurbaşkanlığı Genel Sekreterliğinden Başbakan Adnan Menderes’e gönderilmiştir. Menderes’ten mektupta temas edilen mevzuların tetkik ve tahkik edilerek neticesinden Cumhurbaşkanının haberdar edilmesi istenmiştir.28 Demokrat Parti, bölgeye iddiaları araştırmak üzere müfettiş ya da müfettişler görevlendirmişti. Bu müfettişlerden birisi olup yıllarca CHP milletvekilliği yapmış 28 BCA 30 1 0 0/ 41 243 16. Yapmış olduğumuz araştırmalarda mektup için Cumhurbaşkanlığına ya da mektup sahibine herhangi bir şekilde karşılık verilip verilmediğine dair elimizde bir belge olmadığı için sonuca dair herhangi bir şekilde malumatımız bulunmamaktadır. 658 daha sonra DP saflarına katılmış olan Necmeddin Sahir Sılan,29 DP Parti Genel İdare Kurulu kararı ile Erzincan, Tunceli ve Bingöl’deki DP teşkilatlarını Parti Müfettişi olarak denetlemiş ve 20.09.1952 tarihinde DP Genel İdare Kuruluna bir rapor sunmuştu. Sılan, Parti Müfettişi olarak Doğu ve Güneydoğu illeri ile ilgili muhtelif konuları ihtiva eden raporunda Kürtlük cereyanı üzerinde de durmuştu. Sılan, Doğu ve Güneydoğu illerinde eskiden mevcut olan Kürtlük meselesinin son zamanlarda yeniden görülmeye başladığını bunun bölgede bazı yerlerde yaratılmak istendiğini, bazı yerlerde de sınırlar ötesindeki dünya ile irtibatı olan bir hastalık olduğunu ifade etmiştir. Bu Kürtlük meselesinin Şeyh Sait isyanı, Ağrı hadiseleri ve Dersim harekâtı ile birlikte unutulmuş olmasına rağmen Demokrat Parti’nin siyasi hayatta yer almasıyla CHP tarafından yeniden ortaya atıldığını iddia ederken "tarih, etnoğrafya ve dil bakımından hiçbir varlık teşkil etmeyen Kürtlük mevzuu ile Kürt mefhumunun zorla yaratıldığı"nı ifade etmiştir. Necmeddin Bey, Kürtlük ve Kürdistan meselesinin o yıllarda olmasa bile daha sonraki yıllarda Doğu ve Güneydoğu illerinin bazı yerlerinde daha ziyade dış telkinlerle ve temaslarla yayılmakta olduğunu belirtmiş, dış tehdit olarak Sovyet Rusya, İran, Irak ve Suriye’yi göstermiştir. Necmeddin Bey dış tehditlerden bu yıllarda özellikle Rus, İngiliz ve Amerikan tehdidi üzerine odaklanmıştı. Raporda Rusların bu Kürtlük meselesinde vasıta olarak Barzan Şeyhi Molla Mustafa üzerinden Doğu ve Güneydoğu illerindeki İslami ve mezhebi telakkileri kullandığı belirtilmişti. Raporda İngiliz tahrikleri hususunda ise Musul meselesi halledilmiş olmasına rağmen bölgede İngiliz tahrik ve tertiplerinin güney sınırlarımızda devam ettiği, İngilizlerin Kürdistan davasında ilk zamanlarda Bedirhanileri kullandığını II. Dünya Savaşı’ndan sonra petrol vesaire gibi iktisadi ve siyasi menfaatlerini korumak maksadıyla bu işlerde Kerküklü Doktor Cafer adlı birini vazifelendirdiğini bu adamın teşkil ve tesisine çalıştığı kollar ve ajanlar vasıtasıyla Musul istikametinden Hakkâri ve daha ziyade 29 Necmeddin Sahir Sılan, TBMM 6. Döneminde (1939), Bingöl, 7 ve 8. Dönemlerinde (1943 ve 1946) Tunceli milletvekilliği yapmıştır. 1950-1954 yılları arasında DP Parti genel İdare Kurulu kararı ile Erzincan, Tunceli ve Bingöl'deki DP teşkilatlarını parti müfettişiliğini yapmıştır. Bkz. Doğu Sorunu, s. XXV. 659 Diyarbakır ili çevresinde hazırlayıcı bazı hareketlere teşebbüs eylediklerini ifade etmiştir. Sılan’a göre Amerikalıların da bölgede birtakım tahrikleri vardı. Bu tahrikler çoğu zaman ilmi araştırmalar adı altında yapılmaktaydı. Rapora göre Amerikalılar yine İngilizlerin siyasi ve iktisadi ihtirasları gibi bölgede uyandırılmak istenen Kürtlük meselesinde Süleymaniye’de Şeyh Mahmud’un Amerika’da tahsil görmüş oğlu Rauf ile Irak ve Suriye’deki bazı Kürtlerle Ermenilerden ve bu arada Bedirhanilerden Kamuran, Süreyya ve Halil Rami’den istifade etmekteydiler. Amerikalılar resmi şekillerle olmasa dahi Türkiye’de incelemelere girişmişlerdi. Örneğin Temmuz 1952 yılında Chicago Tribune gazetesiyle birlikte Amerika Üniversitelerarası Birliği ilmi misyonunu temsil ettiğini söyleyen Robinson, ziyaretinde idarecilerle ve köylülerle temaslarında dikkati çekecek mahiyette sorular sormuştu. Bu sorulardan bazıları şunlardı: "Türk-Sünni köyleriyle Kürt-Alevilerine ait köyler arasında Hükûmetçe bir fark gözetiliyor mu? Kürt-Alevi kütlesi nerelere yayılmıştır? Kürt-Alevi kütlesi ile Türk-Sünniler arasındaki münasebetler nasıldır?" Erzurum’daki Amerika Askerî Misyonu ile temas edeceğini söyledikten sonra Erzincan’dan ayrılmış olan bu Amerikalı gazeteci bu çevredeki dolaşmalarında incelemelerine ilmi bir mahiyet vermek maksadıyla yerli elek savurma makinesinin fotoğrafını çektiği gibi Fırat’ın ıslahı ameliyeleriyle de ilgilenmişti.30 Sılan’ın verdiği bu bilgilere bakılacak olursa ilmi çalışma adı altında gerçekten Amerikalılar bu tarihlerde aynen İngilizler gibi Kürtlük mevzuuna yönelik faaliyet içerisinde olmuşlardı. Sılan, raporunda az önce de ifade ettiğimiz gibi CHP’nin DP’yi itibarsızlaştırmak adına Kürtlük meselesini yeniden ortaya attığını ifade etmişti. Buna kanıt olarak da Malatya ili içinde Dirijan aşiretine mensup ve bir kardeşi de Malatya’da ticaretle meşgul olan Muhsin Karagöz’ün son zamanlarda Cumhuriyet Halk Partisi tarafından Elâzığ, Bingöl, Muş, Bitlis ve Van havalisine gönderilmesini 30 A.e., s. 447-456. 660 göstermişti. Muhsin Karagöz, adı geçen illerle bu illerin civarında olan yüz kadar aşiret ile temas ve müzakerelerde bulunmuştu. Muhsin Karagöz, Elâzığ ziyareti sırasında, II. Meşrutiyet yıllarında ve Birinci Dünya Savaşı sonundaki Mütareke devresi ile Millî Mücadelenin ilk kuruluş safhalarında çok değerli vatansever hizmetleri görülmüş olan İzoli aşireti eski reisi Hacı Kaya Sebati Duman ile de temasa geçmiş ve diğer aşiretlere olduğu gibi buna da aynı surette iş birliği teklif etmiştir. Muhsin Karagöz, görüşmede aşiretlere para ve hediyeler dağıtarak 1954 seçimlerini mensubu bulunduğu Parti hesabına kazanmak için şimdiden faaliyete geçtiğini ifade etmişti. Sonra bu aşiret reislerinden bazılarını milletvekili seçtirmek suretiyle, Meclisin onuncu döneminde, Kürtlerin daha geniş olarak temsil edileceğini söylemişti. Sılan, Muhsin Karagöz ve CHP’nin Hükûmetin itibarını zedeleyici, milli birlik ve beraberliği bozucu olan bu hareketlere karşı Parti ve Hükûmetin ihtiyatlı ve tedbirli olması gerektiğini yazmıştır.31 Sahir Sılan, her ne kadar eski partisi CHP’nin seçimleri kazanmak için Kürtlük meselesine bazı faaliyetleri ile hizmet ettiği değerlendirmesini yapsa da yeni partisi DP’nin de bu konuda yapmış olduğu hataları açık yüreklilikle ifade etmekten çekinmemiştir. Sılan’a göre bazı illerde idare adamları, Parti adına hareket ederken ölçüsüz hareket etmekteydiler. Bunlar, bazı yerlerde muhtelif sebeplerle idarei maslahat politikasına düşmekte, bazı hayati işlerde ve özellikle Doğu ve Güney illerinde mevzubahis olan Türklük-Kürtlük cereyanları, silahlanma hareketleri ve saire gibi önemli işlerde istenen hassasiyeti göstermemekteydiler. İdare amirlerinin bu çekingen hareketleri, bugünün şartları içinde vatandaşların hürriyet mefhumundaki bazı yanlış telakki ve anlayışları yüzünden jandarma ve emniyet teşkilatındaki vazifelileri de sarmış bulunmaktaydı. "Bu duruma göre, bir yandan partililerin müdahalelerinin sınırlandırıcı tedbirleri düşünülürken diğer yandan, Doğu ve Güney illerimize tecrübeli, ehliyetli, müdür ve müdebbir valilerin gönderilmesi, şahsi hüviyet ve meziyeti ve kıymeti yanında 31 A.e., s. 459-460. 661 Hükûmet kudret ve satvetini ve nüfuzunu temsil ve telkin ve muhafaza edecek valilerle ve diğer vazifelilerle son zamanlarda oldukça sarsılmış olan Hükûmet otoritesinin yükseltilmesi çok önemli bir memleket işi olarak telakki edilmiştir.32 Görülüyor ki bu cümleler, daha önce ifade edilen Samet Ağaoğlu’nun Doğu’da her şeyin normal olduğu yönündeki açıklamalarının çok da doğru olmadığını bize göstermektedir. Mahallinde yapılan inceleme sonrasında bir parti müfettişi tarafından bu sorunların ortaya konuluyor olması gerçekten bölgede birtakım sıkıntıların olduğunu ortaya koymaktaydı. Sahir Sılan, bu şekilde sorunları ortaya koyduktan sonra, iktidar partisi DP’nin Doğu politikasının nasıl olması gerektiğine dair birtakım önerilerde bulunmuştur. Sılan, Doğu ve Güney vilayetlerinde kütlelere hitap eden ve hâkim olan fertleri, aşiret reislerini, ailelerin büyüklerini daima elde bulundurmak bunların arasında misyoner gibi dolaşmak suretiyle aydınlatmak ve bunları parti saflarına almanın, içinde bulunulan şartlar itibarıyla faydalı bir hareket olduğunu düşünmekteydi. Sılan’ın bu önerisine bakıldığında önerinin CHP iktidarının ilk yıllarından DP iktidarına kadar hep arzulanan halkı nüfuzlu şahsiyetlerin tahakkümünden kurtarma düşüncesine uygun düşmediğini söyleyebiliriz. Bu öneriyle devletin ve milletin uzun vadeli çıkarları yerine günlük siyasî çözüm önerisi sunulduğunu söyleyebiliriz. Sılan, Doğu ve Güneydoğu halkı ile ülkede yaşayan herkesin birlik ve beraberliğinin idamesi hususunda İslamiyet’in çok güçlü bir bağ olduğuna inanmaktaydı. "(...) Bugün Alevi olsun, Zaza olsun Doğu ve Doğu Güney illerimizde yaşayan ve Kürt diye anılan ve bazılarınca çok hor görülen vatandaşlarımızı bizlerden, Türk camiasından koparamayan başka bir faktör de İslamiyet rabıtasıdır. (...) Bu çevrelerde vatandaşlarla temasa gelecek olan vaizlerin liyakat ve şahsiyetle üzerinde durulması ve Hükûmetimizin laiklik esaslarına, dini siyasete alet etmemeye ve inkılaplarımızı korumaya matuf kararları asla ihlal edilmemek şartıyla, Doğu ve Doğu Güney illerindeki vatandaşlarımızın dahi bağlı bulunduğu İslamiyet rabıta ve hissine hürmet edilmesi, böylece bugün mevzubahis yurttaşlarımız arasında kısmen yetişmiş bulunanların, dış ve iç tahriklerle türlü şekillerde aşılamak isteyecekleri zehirli 32 A.e., s. 469-470. 662 fikirlere karşı Hükûmet ve parti teşkilatımızın İslamiyet rabıta ve muhabbeti ile dahi bu bölgelerdeki yurttaşlarımızı kucaklaması yüksek takdirlere bağlı bulunmuştur."33 Sahir Sılan’ın sunmuş olduğu bu çözüm önerisi bizim CHP ve DP iktidarı dönemine ilişkin yapmış olduğumuz inceleme ve araştırmalarda bölgenin sorunlarına dair birçok üst düzey devlet ve Hükûmet görevlisinin sunduğu çözüm önerileri arasında bir ilk olma özelliği arz etmekteydi. Raporda ilk kez Hükûmetin din faktörünü kullanması öneriliyordu. Kanaatimizce bu tarz ya da buna benzer dini içerikli önerilerin bu tarihe değin gelmemesi CHP’nin 1947 Kongresine kadar uyguladığı katı laik politikalardan kaynaklanmaktaydı. Hatırlanacağı üzere bu Kongreden itibaren Parti programında ve ülke idaresinde bazı değişiklikler olmuştu. İşte ülkedeki bu değişim hele ki iktidarının ilk başlarından itibaren dini sahada yapmış olduğu bazı önemli değişiklikler DP döneminde hazırlanan raporlarda da etkisini göstermiş, bölgesel sorunlara karşı çözüm önerileri arasında dini olgular da düşünülmüştür. 1952 yılının sonlarına doğru bu sefer basında çıkan kimi yazıların millî birlik ve beraberliği tehdit eder mahiyette değerlendirilmesinden dolayı bu mesele Mecliste gündem olmuştu. Bu yazılardan biri de 1952 yılı Kasım ayında İstiklal gazetesinin yerel bir gazete olan Urfa gazetesinin 1952 yılı 44, 45 ve 47.sayılarında çıkan Halim Yağcıoğlu’nun “Anzelha” isimli şiiri üzerine yaptığı değerlendirmelerdi. Diyarbakır Milletvekili Mustafa Remzi Bucak, 26.12.1952 tarihinde cevaplandırılma isteği ile Adalet Bakanına soru sormuştu. Bucak, 18 Kasım 1952 tarihli İstiklal gazetesinde memleket bütünlüğünü parçalayıcı ve bir kısım vatandaşları diğer vatandaşlar aleyhine tahrik edici mahiyette büyük puntolarla neşriyat yapılmış olduğunu, bundan dolayı bu gazete hakkında herhangi bir takibata girişilip girişilmediğini, yapıldı ise hangi tarihte yapılmış olduğunu ve neticesini öğrenmek istemişti. Soru, Adalet Vekili Osman Şevki Çiçek tarafından Meclisin 07.05.1953 tarihli oturumunda cevaplandırılmıştı. Çiçek, bu konuların önceden askeri mercilerde iken sonradan sivil mercilere devredilmesiyla beraber konu hakkında 13 Ocak 1953’te bir kamu davası açıldığını söylemiştir. Bu cevabın ardından Remzi Bucak, 18 Kasım 33 A.e., s. 473. 663 Salı günü Ankara’da yayınlanan İstiklâl gazetesinin büyük puntolarla yazdığı başlık ve yazılardan dikkat çekici noktaları kürsüde okumuştu. Bunlar şunlardı: “Urfa’da Kürtler ihtilâle davet edildi” “fasılasız surette neşriyat yapan Urfa Gazetesi Kürt devletinin hasretiyle ihtilâl türküleri söylüyor.” “Ankara’nın gözünden uzakta cereyan eden bu komedyanın nihayet bulması için hâdiseyi bütün tafsilâtiyle vatanperverliklerine tam bir itimadımız olan İçişleri Vekili Etem Menderes ve Adalet Vekili Osman Şevki Çiçekdağ’ın dikkatine arzederiz.” Remzi Bucak, bu satırları ve bahsi geçen şiiri kürsüden okuduktan sonra kendisi Urfa’da çıkan Urfa gazetesinin maksadının bir Kürt devleti mi kurmak olduğunu öğrenmek için ilk fırsatta Urfa’ya gidip tahkikat yaptığını söylemiştir. Bucak’a göre şiirin yazarı Halim Yağcıoğlu altı veya sekiz sene evvel Urfa’ya Maarif Vekâleti tarafından gönderilmiş bir lise öğretmeni olup zannına göre İstanbullu bir gençti. Halim Yağcıoğlu’nun şiirinde ifade ettiği maksat açıkça anlaşılacağı gibi Urfa’da Türkçeden başka Kürtçe konuşanların mevcudiyetini duymaktan dolayı ızdırabını beyan etmişti. Ancak bu İstiklal gazetesi tarafından yanlış ve maksatlı değerlendirilmişti. İşte bu sebeple Bucak, bir kısım matbuatın Şark vilayetleri aleyhine hunharca neşriyat yaptığını söylemiştir. Bucak ayrıca “memleketin vahdeti lüzum ve zaruretine inanmış insan sıfatıyla arz ediyorum. Bu memleketin kaybedecek bir karış toprağı yoktur düsturu yanında şuna da inanıyorum: Bu memlekette israf edilecek bir damla kan yoktur. Bu itibarla şu vilayet ve bu mıntıkayı, şu vilayet ve mıntıka aleyhine tahrik etmenin artık lüzumsuz ve manasız olduğunu, münevver geçinen kalemşörlerin bihakkın bilmesi lâzımdır” diyecekti. Adalet Bakanı Osman Şevki Çiçekdağ müzâkere sırasında tekrar söz almış ve Türk vatanı ve milletinin bir bütün olduğunu ifade ile bu bütünlüğü sarsmaya çalışacak herhangi bir hâdisede Türkiye Cumhuriyeti’nin müdafii olan savcıları ve mahkemelerinin bu tarz hareketleri hüsrana uğratacağını söylemiştir. Bakanın bu açıklamaları milletvekilleri tarafından takdir edilmiş ve Bakan alkışlanmıştır.34 Adalet Bakanı Çiçekdağ’ın bu yüreklere su serpen açıklamalarının ardından çok kısa bir süre sonra 1953 yılı Nisan ayının son günlerinde yine bölge ve bölge 34 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 09, C: 22, Toplantı: 3, TBMM Matbaası, Ankara, 1953, s. 104- 108. 664 insanı, Meclisin gündemini meşgul etmişti. Bu sefer mesele; Doğulu vatandaşların muhalefete mensup bazı isimler tarafından tahkir edilmesi meseledi idi. Diyarbakır Milletvekili Yusuf Azizoğlu 27 Nisan 1953 tarihinde Meclis Başkanlığına verdiği soru önergesi ile basın yoluyla özellikle CHP’li bazı isimlerin Doğulu vatandaşları hedef alarak hakaret eden, memleket birliğini bozan birtakım yayınlar yaptığı gerekçesiyle bunlar hakkında Hükûmet tarafından ne düşünüldüğü ve ne yapıldığını Adalet ve İçişleri Bakanlarından öğrenmek istemişti. Yusuf Azizoğlu’nun cevabını öğrenmek istediği sorular şunlardı: "1. Son zamanlarda bazı gazetelerde Doğulu vatandaşları istihdaf eden tahkir ve tahrikâmiz neşriyata sık sık tesadüf edilmektedir. Bu cümleden olarak 03.01.1953 tarihli Hürriyet gazetesinin başyazısı ve 29.05.1953 tarihli Ulus ve 25.04.1953 tarihli Dünya gazetelerinde intişar eden Falih Rıfkı Atay’ın yazıları ve buna mümasil neşriyat Vekâlet’iniz tarafından nazarı dikkate alınmış ve bu hususta herhangi bir tahkikata geçilmiş midir? 2. Memleket birliğini bozan, geniş bir vatandaş kitlesini Kürt, Kürtler, Kürdistan diye tavsif eden buna mukabil diğer vatandaşları Doğululara düşman yapan ve memlekette nifak tohumları serpen bu tahrikler zararsız veya mubah hareketlerden mi telâkki edilmektedir? 3. Bu kabil mütecavizane ve bozguncu neşriyata ne zamana kadar müsaade edilecektir? 4. 1950 iktidar değişikliğinden bugüne kadar Doğu’da memleketin diğer taraflarında farklı bir hal ve gidiş Hükûmet tarafından tespit veya müşahede edilmiş midir? 5. Doğuda bir isyan emaresi veya ihtimali mevcut mudur?" Bu sorulara İçişleri Bakanı Etem Menderes cevap vermiştir. O’na göre Doğu, Batı, Kuzey ve Güney tabirleri sadece coğrafi manaları itibarıyla kullanılmaktaydı. Menderes bölge insanına bakışın ne olduğunu şu cümle ile ifade etmişti: "Bizim için ve hakikatta da memleketin ne Şarkında, ne Garbında, ne de Şimal ve Cenubunda Kürt diye bir vatandaş kitlesi, zümre veya unsuru mevcut değildir." Menderes, bahsi geçen bu yayınların mevzuat bakımından suç unsuru sayılmadığı için adli makamların harekete geçmemiş olduğunu söylemişti. Bununla beraber Menderes ülkeyi Şark, Garp; Kürt veya Türk; Şarklı veya Garblı diye parçalara bölünmüş gibi, birbirinden ayrılmış unsurlar varmış gibi göstererek ve millî dayanışma bakımından zararlı olacak 665 yazıların önlenmesi noktasında Azizoğlu ile aynı fikirde olduklarını ve ayırıcı, parçalayıcı gayretleri menetmek hususunda mevzuata hükümler konulmasını lüzumlu görmekte olduklarını belirtmiştir. Ancak Menderes, Hükûmet olarak bu fikirde olsalar da demokratik hürriyetlere bir sınırlandırma getirdikleri algısının oluşacağından dolayı birtakım yaygaralara yol açmaması ve bundan dolayı bu durumun memleket aleyhine istismar edilmemesi için Hükûmet olarak acele etmediklerini söylemiştir. Bu açıklamalardan sonra Menderes, asıl soru için; memleketin herhangi bir bölgesinde hususi bir endişe kaynağı teşkil edecek hiçbir fevkalâdelik mevcut olmadığını, yurdun "hiçbir tarafında, meslek, sanat ve hüviyeti ne olursa olsun, buna cesaret edebilmesine; maksadı ne kadar hainane, niyetleri ne dereceye kadar mütecasir bulunursa bulunsun hiçbir kimsenin ayaklanmasına imkân olmadığını" söylemiştir. Soru sahibi Azizoğlu, Bakan’ın bu açıklamalarının kendisini tamamıyla tatmin etmiş olduğunu söylemiş ve teşekkür etmiştir.35 Çoğunlukla CHP’li isimler tarafından dillendirilen Doğu’da silahlanmanın arttığı iddiaları 1953 yılında Ağrı’yı ziyaret eden Cumhurbaşkanı Celâl Bayar tarafından bir kez daha yalanlanmıştı. 15 Eylül 1953 tarihinde Ağrı vilayetini ziyaret eden Bayar, CHP’nin Doğu’da bir asayişsizliğin, silahlanmanın, itaatsizliğin ve geriliğin mevcut olduğu ve buna da Demokrat Parti idaresinin sebebiyet verdiği iddialarına karşılık; bu iddiaların aslı olmadığını belirtmişti. Bayar konuşmasında kendisinin buna rağmen Ağrı’ya gelir gelmez bu işi vali ve jandarmadan tahkik ettirdiğini, DP’li ve CHP’li partililerle gazeteciler huzurunda sorduğu sorulara aldığı cevabı paylaşmıştı. Cevap şu şekilde idi: "Asayiş ve itaat ve kanunlara hürmet bakımından, bir Doğu vilayeti olan Ağrı’yı bir İsviçre vilayetindeki asayişle mukayese edebiliriz. Asayiş derecesi o memleket kadar düzgündür ve vatan huzur içindedir." Bayar, bu aldığı cevaba istinaden CHP sözcülerinin "yeniden bu millet evlâtlarını birbirine düşürmek maksadıyla bu iddiaları ortaya atmış" olduklarını ifade etmiştir.36 35 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: IX, C: 25, Toplantı: 4, s. 261-262. 36 Ayın Tarihi, Eylül 1953. 666 Cumhurbaşkanı Bayar Ağrı’da yapmış olduğu konuşmanın bir benzerini 24 Nisan 1954 tarihinde Şayak fabrikasının açılışı için geldiği Diyarbakır’da da yapmış, muhalefet partisinin yapmış olduğu şeyin iktidar partisinin yıpratmaktan başka bir şey olmadığını söylemişti.37 Cumhurbaşkanı Bayar’ın bu açıklamalarına rağmen DP iktidarının başından neredeyse sonuna kadar DP’nin Doğu’da asayişi sağlayamadığı bu sebeple Doğu’da eşkıyalığın arttığı ve bunun da ileride çıkması kuvvetle muhtemel çok tehlikeli olaylara sebebiyet vereceği iddiaları ile muhalefet partisi CHP, Hükûmetin sert tedbirler alması gerektiği yönünde sürekli talepler kâr bir tutum içerisinde olmuştur. Bizim tespitlerimize göre bu tarz kanaat ve talep en son DP iktidarının sona ermesinden aylar önce 1959 yılı Eylül ayında gelmişti. 1959 yılı Ağustos- Eylül aylarında yirmi gün boyunca CHP Kars milletvekillerinden Turgut Göle, Rasim İlker, Osman Yeltekin ve Fevzi Aktaş Kars, Ağrı ve Erzurum illerini gezmiş, Kars ilçe ve köylerinden başka, Ağrı’nın ilçeleri Doğubeyazıt, Diyadin, Taşlıkçayır ve Karaköse’ye giderek temaslarda bulunmuşlar, ardından da Erzurum ve Horasan’a uğramışlardı. Bu vekillerden Turgut Göle 17 Eylül tarihli Ulus gazetesine yaptığı açıklamada; Doğu illerinde eşkıyalık vakalarının "derhâl tedbir alınması lâzım gelen bir dert hâlinde" olduğunu bilhassa bu köylerde bu eşkıyaların vatandaşı alenen haraca kestiğini belirtmişti.38 Turgut Göle’nin gazetede ortaya attığı bu iddialara karşı Hükûmet tarafından herhangi bir şekilde bir cevap verilip verilmediğini tespit edememiş bulunmaktayız. Ancak bu iddia da bize göstermektedir ki CHP, DP’nin iktidarının başından sonuna kadar aynı tutumunu sürdürmüştür. 37 BCA 10 9 0 0/ 2 5 1. 38 Ulus, 17 Eylül 1959. 667 4.1.2.4. Irak’ta Yönetim Değişikliği ve 14-16 Temmuz 1959 Tarihli Kerkük Türkmen Katliamının Türkiye’ye Yansımaları 14 Temmuz 1958’de Irak’ta askeri bir darbe olmuştu. İktidardaki Kral Faysal, General Abdülkerim Kasım liderliğinde yapılan darbe ile yönetimden uzaklaştırılmıştı. Darbe sonrasında hazırlanan 27 Temmuz 1958 tarihli Irak anayasasında Irak’ın Araplar ve Kürtler memleketi olduğu ilân edilmişti. Abdülkerim’in iktidarını sağlamlaştırmak için birlikte hareket ettiği unsur Komünistler olmuştu. Bu doğrultuda Sovyet Rusya, Kasım’ın en büyük destekçisi olmuştu. Eski Irak yönetimiyle yaşadığı sorunlardan dolayı uzunca bir süredir Sovyet Rusya’da sürgünde olan Mustafa Barzani, Kasım’ın Kürtlerle iktidarını güçlendirme düşüncesinden dolayı çağrılmıştı. Barzani’nin Irak’a gelişiyle birlikte Komünist kisvesine bürünen Kürtler petrol bakımından zengin olan Kerkük bölgesini Türklerden boşaltmak için Türkmenlere olmadık baskılara başlamışlardı. Komünist idare altına alınan Kerkük’te Türkçe konuşmak yasaklanmış, bütün subay, polis ve memurlar ya tutuklanmış ya da başka yerlere sürülmüşlerdi. Hapishanelere atılan Türkmenlere türlü işkenceler yapılmıştı.39 Petrol zengini Kerkük’ü Türklerin elinden almak için Barzani taraftarı Kürtlerin Türkmenler üzerindeki baskısı her geçen gün artmıştı. Bu baskı Türkiye’de yakından takip edilmekteydi. Emekli asker CHP Niğde Milletvekili Asım Eren, Irak’ta Türklere yapılan baskı ile ilgili olarak Meclise bir soru önergesi vermişti. Eren, önergesinde bu konuda ne düşünüldüğünü soruyor ve "mukabele bilmisil yapılıp yapılmayacağını" öğrenmek istiyordu. Bu önergeden kamuoyunun haberdar olması üzerine İstanbul Üniversitesinde okuyan 102 Kürt genci "İstanbul’da Yüksek Tahsilde Bulunan Kürt Gençleri" imzası ile biri Asım Eren’e diğeri CHP Meclis Grup Başkanlığına kızgınlıklarını belirten iki protesto telgrafı göndermişlerdi. Eren’e çekilen telgrafta çok sert ifadeler kullanılırken Parti yönetimine çekilen telgrafta Eren’in "Kürt vatandaşları tehdit eden ifadesi 39 Akşam, 25 Nisan 1959. 668 karşısında Partinin sükût etmesi" eleştirilerek Eren’in Kürt vatandaşlara tercih edildiği belirtilmişti. Çekilen bu telgrafların içeriğindeki bazı ifadeler 15 Nisan 1959 tarihli Akşam gazetesine manşet haber olmuştu. Manşet:"102 üniversiteli Kürtlük iddiasında bulundu" şeklindeydi. Gazete konu ile ilgili Asım Eren ile görüşmüştü. Eren, 102 gencin kendisine çektiği bu telgrafın yanı sıra ülkenin birçok köşesinden kendisine destek telgrafları da geldiğini belirtmiş İstanbul’dan gelen bu telgraf ile ilgili olarak ise, "bu arkadaşlar gizli bir cemiyetin mensubudurlar ki böyle bir harekete girişiyorlar. Moskova’nın desteklediği Barzani’nin faaliyetini tasvip ile bize karşı bir ihtilâl havası mı yaratmak istiyorlar" demiş ve açıklamalarını şu şekilde sonlandırmıştı: "Benim hedefim Irak Hükûmetidir. Yoksa Anayasamız gereğince hepsine de Türk denen ve esasında asılları da Türk kökünden gelen muhterem vatandaşları asla bu önerge ile hatırıma getirmedim."40 Bu haberin yayınlandığı 15 Nisan günü, İstanbul Üçüncü Asliye Ceza Mahkemesinde 15.04.1959 gün ve 959/19 sayı ile "Kürtçülük mevzuundaki bilumum neşriyatın men’i" hakkında yayın yasağı getirilmiştir.41 Mesele böylelikle bugünlerde bu şekilde kapatılmıştı. Kerkük’teki bu baskılar ihtilalin yıldönümünde had safhaya çıkmış ve resmen bir Türkmen katliamı yaşanmıştı. Üç gün süren olaylarda otuzdan fazla Türkmen, Barzani taraftarı Komünist Kürtler tarafından şehit edilirken yüzlercesi de yaralanmıştı.42 Kerkük olayları Türkiye’de ilk kez 18 Temmuz tarihli gazetelerde "Irak’ta silahlı çatışma oldu. Kerkükte halk polisle çarpıştı. 27 kızıl öldürüldü 250 kişi de yaralandı"43 bilgisiyle öğrenilmişti. Görülüyor ki bu ilk gelen haberlerde öldürülen, katledilen kişilerin Türkmen olduğu bilgisi Türk basını tarafından bilinmemekteydi. 40 Akşam, 15 Nisan 1959. 41 Akşam, 16 Nisan 1959. 42 Enes Öz, 14 Temmuz 1959 Kerkük Katliamı ve Katliamın Türk Kamuoyundaki Yansımaları, Ersiyes Üniversitesi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Kayseri, 2014, s. 44-47. 43 Milliyet, 18 Temmuz 1959. 669 Yaşanan bu olaylarda öldürülen kişilerin belirli bir plan dâhilinde Komünistler tarafından öldürülen Türkmenler olduğu ancak 20 Temmuz tarihli gazetelerden anlaşılacaktı.44 Türk Hükûmetinin Bağdat nezdinde gerekli diplomatik teşebbüslerinin ardından kısa bir süre sonra Kerkük’te asayiş sağlanmış, olaylarda sorumluluğu olan kişilerin yargılanmaları başlamıştır. Irak’ın yeni devlet başkanı General Abdülkerim Kasım, 7 Ağustos 1959 tarihli gazetelerde, Türklere yapılan katliamdan dolayı "Türkleri koruyacağım" açıklamasını yapmak zorunda kalmıştı.45 Barzani kontrolündeki Komünist Kürtlerin Kerkük’te çıkardığı olayların Türkiye’deki yansımaları konulan yayın yasağına rağmen etkisini olanca hızıyla sürdürmeye devam ederken Diyarbakır’da yayın yapan İleri Yurt gazetesinin 31 Ağustos 1959 tarihli sayısında Musa Anter’in "Kımıl" adlı Kürtçe şiiri ile yeni bir kriz patlak vermişti. Musa Anter şiirin sonunda: "Üzülme bacım, seni kımıl, süne ve sömürenlerin zararından kurtaracak kardeşlerin yetişiyor artık" cümlesine yer vermişti. Anter’in bu şiiri 6 Eylül 1959 tarihli Cumhuriyet gazetesinde tepkiyle karşılanmış ve kolluk güçleriyle adli makamlar göreve çağrılmıştı. Nitekim İleri Yurt ve Musa Anter aleyhine dava açılmıştı.46 Türkiye’de Kürt hareketinin uzunca bir süre sonra tekrar faal hâle gelmesiyle birlikte Kürtçülük faaliyetleri ile ilişkilendirilen 50 kişi 17 Aralık 1959 tarihinden itibaren peyderpey tutuklanmıştır. Tutuklu olanlardan bir kişinin ölmesiyle birlikte bu dava kamuoyunda 49’lar davası olarak adlandırılacaktır. 8 Ocak 1961 tarihinde Ankara’da yargılanan bu 49 kişi, devletin birliğini ve bölünmez bütünlüğünü bölmeye çalışmakla suçlanmaktaydı.47 Bu tarihte başlayan dava dokuz yıl sürdükten sonra sürekli temyiz meselelerinden dolayı karar verilemeden 1968 yılında zaman aşımından düşmüştü.48 44 Milliyet, 29 Temmuz 1959. 45 Milliyet, 7 Ağustos 1959. 46 Ayşe Hür, İnönü ve Bayar'lı Yıllar, Profil Yayıncılık, İstanbul, 2015, s. 183-185. 47 Bu isimlerin kimler olduğuna şuradan ulaşabilirsiniz: İbrahim Etem Gürsel, Kürtçülük Gerçeği, Kömen Yayınları, Ankara, 1977, s. 61-63. 48 Tarık Ziya Ekinci, Türkiye'nin Kürt Siyasetine Eleştirel Yaklaşımlar, Cem Yayınevi, İstanbul, 2004, s. 150. 670 Bu 49’lardan birisi olan Tarık Ziya Ekinci, tutuklamaları "MİT aracılığı ile düzenlenen bir tertip" olarak değerlendirirken,49 49’lardan bir diğer isim bahsi geçen "Kımıl" şiirinin yazarı Musa Anter hatıratında; 49’lar meselesine dair bu süreçte Cumhurbaşkanı Celâl Bayar, Başbakan Adnan Menderes, Dışişleri Bakanı Fatin Rüştü Zorlu, Devlet Bakanı Tevfik İleri, İkinci Kurmay Başkanı Cevdet Sunay’ın toplandıklarını o zamanki adıyla Millî Emniyet’in Kürt sorunu Şefi Ergun Gökdeniz’in hazırladığı raporun değerlendirildikten sonra bunların yargılanarak idamına Cumhurbaşkanı Bayar ve Başbakan Menderes’in karar verdiklerini aktarmaktadır. 50 Musa Anter’in bu iddialarını Ayşe Hür 13 Temmuz 2008 tarihli "Kımıl Olayından 49’lar Davası’na" isimli köşe yazısına taşımıştı.51 Ancak bu yazı üzerine Bayar’ın kızı Nilüfer Bayar Gürsoy, Ayşe Hür’e bir mektup göndermişti. Nilüfer Bayar, bu iddianın 1993 yılında Aktüel dergisine röportaj veren Yaşar Baytal tarafından daha önce ortaya atıldığını bunun üzerine tekzip davası açıp kazandıklarını belirterek Ayşe Hür’ün bu iddiasını düzeltmesini istemiştir. Nilüfer Bayar’ın gönderdiği mektuba göre Bayar’a atfedilen idam isteği Cemal Gürsel’e aitti.52 Bu istekten vazgeçiren şey ise, Dışişleri Bakanı Fatin Rüştü Zorlu’nun uyarıları ile uluslararası tepkinin geleceği ihtimaliydi.53 On yıllık DP iktidarı boyunca aslında Hükûmetin bölgeye yönelik takip ettiği politikalarında mantığın ne olduğunu DP’ye karşı gerçekleştirilen 27 Mayıs 1960 askeri darbesi sonrasında daha net bir şekilde öğrenmekteyiz. Bu darbeden sonra devletin ve Partinin üst düzey yöneticileri Cumhurbaşkanı Celâl Bayar ve Başbakan Adnan Menderes de dâhil olmak üzere tutuklanmıştı. Bu tutuklulardan Yassıada’da tutuklu bulunan Adnan Menderes Doğu bölgesi halkına karşı Hükûmetin on yıl 49 A.e., s. 150 50 Musa Anter, Hatıralarım, Yön Yayıncılık, 2. Basım, İstanbul, 1991, s. 149-150. 51 Ayşe Hür, "Kımıl Olayından 49’lar Davası’na" (Çevrimiçi) http://www.haksozhaber.net/kimilolayindan-49lar-davasina-6614yy.htm, 29.11.2018. 52 Ayşe Hür, “Kürtleri imha etmek’ fikri kime aitti?” (Çevrimiçi) https://tr.scribd.com/document/14185185/Kurtleri-%C4%B0mha-Etmek-Fikri-Kime-AittiAy%C5%9Fe-Hur, 29.11.2018. 53 David Mcdowal, Modern Kürt Tarihi, Doruk Yay., Çev. Neşenur Domaniç, Ankara, 2004, s. 536. 671 boyunca bakış açısının ne olduğunu, bu bölge için yürütülen politikanın mahiyetini bu tutukluluk günlerinde kendisini ziyaret eden Numan Esin’e açıklamıştı. 27 Mayıs ihtilalinin lider kadrosunda yer alan isimlerden birisi olan Numan Esin, darbeden sonra Yassıada’da tutuklu bulunan Adnan Menderes’i Orhan Erkanlı, Dündar Seyhan, İrfan Solmazer, Orhan Kabibay, Fazıl Akkoyunluyla beraber Ekim 1960 tarihinde ziyaret etmişti. Bu ziyarette Esin, Menderes’ten bazı soruları cevaplandırmasını istemişti. Bu sorulardan biri de Doğu vilayetlerinin Demokrat Parti gözündeki yerinin ne olduğuna dairdi. Esin görüşmede bu konuda iki soru yöneltmişti. "Ben şunu sordum: Kürt sorunu Türkiye’nin önemli bir sorunudur. Siz Hükûmet olarak ne yapmayı düşünüyordunuz? Şöyle ilginç bir yanıt verdi: Bizim çözümümüz demokrasiydi. Halka vereceğimiz serbestlikle bu işe bir çözüm geleceği kanaatindeydik. O yönde hareket ettik. Böylece, halkı yönetime ve ülkeye bağlama yolunu seçtik. Başka tedbir düşünülmedi mi? dedim. Devlet elinden geldiği kadar, bazı imkânlarla eğitim meselesini çözmeye çalışmıştır şeklinde genel bir cevap verdi. (…) Devlet yatırımları niye gitmemiştir? Niçin sanayileşme olmamıştır? Niçin toprak reformu yapmamıştır? Niçin halkın katkısı sağlanmamıştır? Menderes: yapılabildiği kadarıyla yetindik" anlamında bir cevap vermişti.54 Menderes’in işte bu açıklamaları da zannedersek muhalefet partisi CHP’nin neredeyse on yıl boyunca DP’nin Doğu’daki idari tutumundan memnun olmayarak Doğu’da asayişin ihlâl edildiği iddiaları ile bir takım sert tedbirler alınması yönündeki isteğinin neden kabul edilmediğini bize göstermektedir. DP’nin, Menderes’in Doğu bölgesi halkını yönetime ve ülkeye bağlama yöntemi; demokrasi ve halka tanınan serbestiyet olmuştu. Nitekim bu 27 Mayıs 1960 darbesinin ardından yeni askeri yönetim 1 Haziran 1960 günü Kürtçülük hareketi ile ilgisi olan 485 Kürt ileri geleni toplatarak Sivas’ta bir kampa göndermişti. Gözaltına alınan 485 ağa arasından 55’i Batı Anadolu’da mecburi ikamete gönderilmiş, diğerleri serbest bırakılmıştı.55 54 Numan Esin, Devrim ve Demokrasi Bir 27 Mayısçının Anıları, İstanbul, 2005, s. 77. 55 Bu 55 ağanın isimleri şöyleydi: "İbrahim Abikoğlu, Hacı Topo Aktoprak, Zeki Bayar, Faik Bucak, İsmail Hakkı Bucak, Hacı Ali Bucak, Mehmet Cemal Bucak, Hasan Abik Bucak, Ali Abid Bucak, Mithat Bucak, Bekir Bucak, Reşit Çeçen, Mehmet Dal, Abdülkadir Ekinci, Ebubekir Erdaş, Mahmut Erdaş, Bahattin Erdem, Abdulrezzak Ensarioğlu, Sait Ensarioğlu, Sait Ensarioğlu, Şeyh Ali Fırat, Şeyh 672 Darbe sonrasında kurulan Devlet Planlama Teşkilatı askeri idarece verilen sipariş üzerine "Devletin Doğu ve Güneydoğu’da Uygulayacağı Kalkınma Programının Esasları" ile ilgili ayrıntılı bir rapor hazırlamıştı. 16 Nisan 1961 günü Bakanlar Kurulunda görüşülüp uygulama safhasına sokulan bu raporun içeriğinde Türkiye’de bir Kürt sorunu olmadığı vurgusu özellikle ön plana çıkarılmıştır.56 4.1.2.3. Kürtçülük Propagandası Nedeniyle Uygulanan Sansür 14 Mayıs 1950’de iktidara gelen Demokrat Parti 15 Temmuz 1950’de 5680 sayılı Basın Kanunu’nu kabul etmişti.57 Bu Kanunun ilgili maddeleriyle ülkenin ve milletin menfaatleri doğrultusunda aynı kendinden önceki CHP döneminde olduğu gibi bazı yayınların dağıtılması ya da yurda girişlerine Bakanlar Kurulu kararlarıyla dönem boyunca yasaklar getirmişti. Bu yasaklamaların içeriği şu konulardan oluşmaktaydı:58 "1. Komünist propaganda, 2. Kürtçülük propagandası, 3. Ermenilik ve Rumluk propagandası, 4. Türklüğe hakaret, 5. Komşu ülkelerle ilişkilere zarar veren yayınlar, 6. Devlet büyükleri aleyhine yapılan yayınlar, 7. Misyonerlik ve dini propaganda yapan yayınlar." Selahattin Fırat, Şeyh Gıyasettin Fırat, Şeyh Ahmet Fırat, Mehmet Fuat Fırat, Faruk Fuat Fırat, Mehmet Emin Fırat, Halil Fırat, Ömer Fırat, Gıyasettin Fırat, Hüseyin İleri, Zeynel Abidin İnan, Mustafa Işık, Kinyas Kartal, Abdülbaki Kartal, Hamit Kartal, Bala Kartal, Şeyh Mehmet Emin Karadeniz, Cemil Küfrevi, Cemil Zeki Küfrevioğlu, Abdülbaki Karakuş, Feyzullah Keskin, Mehmet Kayalar, Abdullah Oztürk, Osman Öztürk, Köroğlu Öztürk, Şamil Peker, Sait Ramani, Kutbettin Septioğlu, Zeynel Turanlı, Cafer Yağızer, Mecit Yalçın, Derviş Yakut, Kazım Yıldırım, Süleyman Yıldırım." Bkz. Uğur Mumcu, Kürt Dosyası, Tekin Yay., İstanbul, 1994, s. 107. 56 Rıdvan Akar-Can Dündar, Ecevit ve Gizli Arşivi, İmge Kitabevi 2. Baskı, s. 92-103; Yayman, a.g.e., s. 162-169. 57 T.C. Resmî Gazete, 24 Temmuz 1950, Sayı:7564. 58 Mustafa Yılmaz, Yasemin Doğaner, “Demokrat Parti Döneminde Bakanlar Kurulu Kararı İle Yasaklanan Yayınlar”, Kebikeç, Yıl: 2006 Sayı: 22, s. 7. 673 Görüldüğü üzere DP döneminde yayınlara yönelik sansür uygulaması sadece bir sebeple konulmamış devletin ve milletin ulusal ve uluslararası menfaatlerine halel getirecek her türlü yayına yasak konulması prensibi benimsenmişti. Muhtelif konularda konulan yasaklar arasında Kürtçülük propagandası nedeniyle yapılan yasaklamalar önemli bir yekûn oluşturmaktaydı. Bu tarz yayınlara yasaklar konulması boşuna değildi. 1953-1957 yıllarında Irak’ta Ateşemiliter vazifesinde bulunan Bekir Tünay Kürtçülerin nitelik ve hedeflerini ifade ederken şu cümleleri yazmıştı: "Kurmayı düşündükleri Kürt Devleti, Türkiye-İran ve Suriye topraklarında büyükçe bir kısım toprağı ihtiva ediyordu. Bundan ötürü, her üç ülkedeki Kürtlerin aşiret reisleriyle ilişkileri de olmaktaydı. Bu davanın gerçekleşmesi yönünde Ermeniler ve bütün solcularla anlaşabileceklerini de ifade ederlerdi. Şu da bir gerçektir ki Kürtçülük mücadelesi yapanlar daha çok yüksek tahsil görmüş, Oxford, Campridge mezunu yetişkin kişilerdi. Solculardan çok daha ileri seviyede istediklerini çok iyi bilen kişilerdi."59 Cumhurbaşkanı Celâl Bayar’ın Bağdat Paktı öncesinde ziyaret ettiği Bağdat’ta beraberinde bulunan Millî Savunma Bakanı Ethem Menderes, ziyaret sırasında Bekir Tünay’a "Bekir Bey, Kürtçülük hareketlerinin üzerinde hassasiyetle durmanızı isterim" demişti.60 Irak’ta Kürtçülük üzerine hem açıktan hem de gizliden birçok yayının çıkarıldığını söyleyen Bekir Tünay, bu yayınları tedarik edip birer örneğini Ankara’ya gönderirken bir keresinde yazdığı bir raporda "yirmi yıla kadar Kürtçülük savaşı bizi tehdit edebilecek bir hal alabilir. Şimdiden etnik, tarihsel, dinsel ve kültürel açılardan çalışmalara başlanmalıdır. Hele dil, gelenek, yaşam konuları üzerinde, inceden inceye durulmasına kesin zorunluluk olsa gerektir. Aksi halde, baskına uğramış oluruz"61 notunu düşmeyi bir zorunluluk olarak görmüştü. DP’nin iktidara gelişi ve 5680 sayılı kanuna istinaden çıkardığı ilk yasaklama kararı 16 Eylül 1950’de "Tarih-üd Düvel Vel Emaretül Kürdiye", "Hülasai Tarih-ül Kürt Velkürdistan" ve "Min Amman İl’elamadiye ve Cevle Fi Kürdistan-ül Cenubiye" 59 Bekir Tünay, Menderes Devri Anıları Gördüklerim Bildiklerim Duyduklarım, Nilüfer Matbaacılık Tesisleri İstanbul, t.y., s. 123. 60 A.e., s. 279. 61 A.e, s. 307-308. 674 adlı eserler için çıkarılmıştır. Bu eserler Mısır’da basılıp yurda sokulmakta ve ülke bütünlüğünü parçalamayı hedeflemekteydi. Bu tarz maksatla basımı ya da dağıtılması yasaklanan diğer eserlerden bazıları ise şunlardı: 1950’de Irak’ta yayınlanan "Elmürşit" adlı Kürtçe lügat 11.04.1951’de; 62 Kürtçe yazılı "Mevlit Kitabı" 27.09.1951’de;63 1938 yılında Şam’da Dr. Kamuran Ali Bedir-Kan tarafından bastırılan "Elfabeya Mın" adlı Kürtçe kitap 14.04.1952’de;64 "Nevbahar ve Nehcül Enem" adlı Kürtçe kitaplar 04.06.1952’de65 yasaklanmıştı. Yine Kürtlerin ileri gelenlerinden ve Halep’te oturan firari Dersimli Baytar Nurettin tarafından yayınlanan "Kürdistan Tarihinde Dersim" adlı kitap 09.10.1952’de;66 Suriye’de Komünist Kürtçülerden Şeyhmus Ciğerhun tarafından yazılıp 1954’te Şam’da basılan "Sewra Azadi-Hürriyet İhtilali" adlı Kürtçe divanın I. ve II. ciltleri ile yine Komünist Kürtçülerden Osman Sabri tarafından hazırlanıp 1955’te Şam’da Latin harfleriyle basılan "Kürtçe Alfabe" adlı kitap 06.05.1955’te;67 Arap ve Slav harfleri ile yazılı "Kürtçe Alfabe" 16.11.1956’da;68 Kâhtalı Osman Sabri tarafından 1956 yılında yayınlanan "Bahoz" adlı Kürtçe şiir kitabı69 ve Samed Elkürdistani tarafından yayınlanan "Kürtlerin Mücadelesi" adlı kitap 22.05.1957’de;70 Basile Nikitine tarafından yazılan "Les Kurdes étude Paris Sociologique et Historique" adlı eser bağımsız bir Kürdistanın kurulmasını teşvik etmek maksadıyla yazıldığı ve aynı zamanda ülkedeki azınlıkları tahrik etmek maksadında olduğu, muhtemel Kürdistan içinde kalan Türkiye, Irak ve İran’dan alınacak yerlere ait haritaları içerdiği gerekçesiyle 30.12.1957’de71 yasaklanmıştı. Hatırlanacağı üzere DP’nin iktidarının son zamanlarında Irak’ın Kerkük şehrinde birtakım karışıklıklar çıkmıştı. İşte bu yaşananların Türkiye’yi olumsuz 62 BCA 30 18 1 2/ 125 29 8. 63 BCA 30 18 1 2/ 126 70 16. 64 BCA 30 18 1 2/ 128 29 13. 65 BCA 30 18 1 2/ 129 4 44. 66 BCA 30 18 1 2/ 130 75 13. 67 BCA 30 18 1 2/ 139 42 2. 68 BCA 30 18 1 27 144 90 19; T.C. Resmî Gazete, 15.12.1956, Sayı: 9484. 69 Karar Sayısı: 4/9054; T.C. Resmî Gazete, 17.07.1957, Sayı: 9657; BCA 30 18 1 2/ 146 27 4. 70 Karar Sayısı 4/9047; T.C. Resmî Gazete, 19.07.1957, Sayı: 9659. 71 Karar Sayısı: 4/9734; T.C. Resmî Gazete, 24.01.1958, Sayı: 9816. 675 etkilememesi için de Hükûmet yasak kararı almıştı. 14-16 Temmuz 1959 tarihleri arasında Kerkük’te vuku bulan hâdiselerle alâkalı resim, film ve sair dokümanların Türkiye’ye sokulması ve dağıtılması 02.10.1959 tarihinde yasaklanmıştı.72 Yine Vangeli Sakato tarafından yazılan "Kürdistan", isimli Atina’da basılan Rumca broşür en kısa sürede bir Kürt federasyonu kurmayı hedeflediği için 10.11.1959’da yasaklanırken73 Bu dönemde en son "Kürdistan" isimli İran’da basılma Kürtçe gazetenin Türkiye’ye sokulması ve dağıtılmasının yasaklanması Hükûmet tarafından 03.03.1960 tarihinde kararlaştırılmıştır.74 Görüldüğü üzere Demokrat Parti, iktidarının başından sonuna kadar Kürtçülük propagandasının yapılmasının önüne geçmek istemiştir. Daha önce belirttiğimiz üzere DP iktidarı dönem boyunca bölgeye, bölge insanına yönelik takip edilen politikalarda bölge halkına birtakım serbestiyetler tanımıştı. Bu demokratik tutum ile bölge, ülkeye ve yönetime bağlanmak istenmişti. Ancak ne var ki sağlanan bu demokratik ortam dış yönlendirmelerin de etkisiyle Kürtçüleri tekrar harekete geçirmişti. Hâl böyle olunca DP iktidarı da ülkenin ve milletin birlikteliğinin devamına kastedildiği için bu tür zararlı yayınların önüne, almış olduğu yasaklama kararları ile geçmek istemiştir. 4.2. DP DÖNEMİ ADLİ POLİTİKALAR 4.2.1. DP ve Af Kanunu Demokrat Parti iktidara geldikten hemen sonra toplumsal barışı kuvvetlendirme adına bazı suç ve cezaların affı için 14.07.1950 tarihinde bir af kanunu çıkarttırmıştır. Meclise sunulan 03.07.1950 tarihli kanun tasarısında; 15 Mayıs 1950 tarihinden önce işlenen suçlar hakkında takibat yapılmaması ve hükmedilen cezaların infaz edilmemesi esası kabul edilmekle beraber, memleketin hâkimiyet ve toprak bütünlüğüne tecavüz ve suikastı ifade eden fiil ve hareketler, devlet para ve mallarına tecavüz şeklinde görülen zimmet, ihtilas, rüşvet gibi cürümler ve fertlere karşı işlenen 72 Karar Sayısı; 4/12214; T.C. Resmî Gazete 21.10.1959, Sayı: 10337. 73 Karar Sayısı: 1248; T.C. Resmî Gazete, 10.11.1959, Sayı: 10351. 74 Karar Sayısı: 4/12786; T.C. Resmî Gazete, 13.04.1960, Sayı: 10479. 676 yağma, yol kesme, adam kaldırmak suçları affın kapsamı dışında bırakılmıştı. Yine kişiye karşı işlenen ırza tecavüz, kız, kadın ve erkek kaçırmak, adam öldürmek gibi suçlar da af kapsamı dışında tutulmuştu. Tasarının Mecliste 13.07.1950 tarihinde görüşülmesi sırasında söz alan Millet Partisi milletvekillerinden Kırşehir Milletvekili Osman Bölükbaşı75 Şark vilayetleri hakkında Hükûmet programında hususi bir hüküm bulunmadığından dolayı Hükûmeti eleştirdikten sonra özellikle Van’ın Özalp ilçesinde 33 vatandaşın bir kumandan emriyle kurşuna dizildiğinden bahisle, Doğu’da suçsuz ve günahsız vatandaşları mahkemeye sevk etmeden kurşuna dizen valilerin, komutanların af yoluna mı gidileceğini, "Dersim’de eşkiya takip etmek bahanesiyle çocukları süngüden geçiren kumandanları af mı edeceğiz arkadaşlar? şeklinde Meclise sözlü olarak bir soru sormuş, bu konuda "medeni bir devlet eşkıya takip etmek bahanesiyle kadınları ve çocukları öldürmez, bu tarihimizin silinmeyecek bir hadisesidir" diyerek bu konuda Doğu milletvekillerini kürsüye çağırıp konuşmalarını istemiştir. DP Diyarbakır Milletvekili Mustafa Ekinci, Osman Bölükbaşı’nın bu sözleri üzerine kürsüye gelmiş ve "biz Şark, Garp diye ayrı bir şey gütmüyoruz. Biz vatanın her köşesini eşit addediyoruz ve memleketi bir bütün olarak telâkki ediyoruz. Gerçi sabık iktidar zamanında bâzı idareciler tarafından Şarkta bazı suçlar işlenmiştir. Fakat bunlardan zaman aşımına tâbi olmayanlar hakkında takibat başlamıştır. Arkadaşım müsterih olsunlar, Demokrat Parti bunlara el koymuştur. Bu itibarla bunlar için ayrı bir ikaz ve teşvika lüzum kalmamıştır" sözleri Meclisteki çoğunluk milletvekilinden yoğun alkış almıştı. DP Mardin Milletvekili Kemal Türkoğlu ise; "Memleketin muayyen parçalarında bazı yerlerde uzun yıllardan beri mezalim yapıldığı ve bu zulümlerin bugüne kadar takip ettirilmediği de bir vakıadır. Bu nasıl inkâr edilebilir? Bilhassa bunun bir Diyarbakır Milletvekili tarafından, haksız yere sürgün edilmiş bir Diyarbakır milletvekili tarafından söylenmesi esefle kaydedilecek bir vakıadır" sözleri ile Mustafa Ekinci’yi eleştirmişti. Ardından söz alan DP Ankara Milletvekili Osman Şevki Çiçekdağ,76 eski iktidar zamanında bazı vatandaşların aleyhinde bazı hareketler, 75 TBMM Albümü 1920-2010, C: 2, s. 576. 76 A.e., s. 543. 677 bazı katil hâdiselerinin yaşandığının bir hakikat olduğunu ifade ile Demokrat Parti döneminde eski iktidar döneminde üzerine perde örtülen bazı hadiselerin Meclise buradan da adaletin önüne getirildiğini ve idam hükmünü aldığını söylemiştir. Çiçekdağ’ın burada bahsini ettiği kişi Mustafa Muğlalı idi. Çiçekdağ, Muğlalı meselesinin Demokrat Parti iktidarda değilken Meclise getirildiğini, iktidardaki DP’nin aynı ruh ve hassasiyetle bu tür cinayetlerin takipçisi olacaklarını, fertlere karşı işlenen cinayetlerin asla affedilmeyeceğini söylemiştir. Çiçekdağ, bu sözlerinin taahhüdü olarak tasarının E fıkrası Türk Ceza Kanunu’nun 448, 449, 450 ve 451’nci maddeleri gereğince işlenen katil suçlarını, memleketin hangi köşesinde olursa olsun, affın kapsamı dışında tuttuğunu göstermiştir.77 Bu müzâkere sonrasında tasarı 14 Temmuz 1950 tarihinde Mecliste oylanmış ve yasalaşmıştır.78 Kabul edilen "Bazı Suç ve Cezaların Affı hakkında Kanun" ile 15 Mayıs 1950 tarihinden önce işlenen suçlar hakkında takibat yapılması ve hükmedilmiş cezaların infaz olunması kaldırılmış, af çıkarılmıştır. Kanunun bizim çalışma sahamız olan Doğu vilayetlerini daha çok ilgilendiren kısmı altıncı maddesiydi. Bu maddeyle; "bu kanunun yürürlüğe girdiği tarihte asker kaçağı, izinsiz, bakaya, yoklama kaçağı ve saklı bulunanlar ve askerlikten kurtulmak için hile yapanlar kanunun yürürlüğe girmesinden itibaren 3 ay içinde resmî mercilere teslim olmak şartıyla affolunmuşlardı." Kanunun ardından bir süre sonra firarilerin dönüp kanunla kendilerine tanınan haklardan yararlanmaları için tanınan sürenin yetersiz olduğu düşünülmüş ve bu süreyi uzatan, Doğu vilayetlerini doğrudan ilgilendiren yeni bir kanun çıkarılmıştır. Çünkü Kanunun yürürlüğe girmesinden itibaren üç ay içinde resmî mercilere teslim olarak affa mazhar olanlar içerisinde çeşitli sebeplerle tedip ve tenkil harekâtına maruz kalıp yabancı memleketlere iltica eden kimselerin de mevcut olduğu anlaşılmıştı. Bu kimseler, genellikle 1930 Ağrı harekâtı, 1936-1938 seneleri arasında yapılan Tunceli manevraları esnasında yaşanan tedip ve tenkil harekâtı dolayısıyla yurt dışına çıkan 77 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: IX, C: 1, Toplanyı Olğ., TBMM Matbaası, Ankara, 1950, s. 653- 660. 78 Kanun No: 5677; T.C. Resmî Gazete, 15.07.1950, Sayı: 7559; TBMM Tutanak Dergısi, C: 1, Dönem: IX, Toplantı: Olğ., TBMM Matbaası, Ankara, 1950, s. 690-720. 678 kişilerdi. Bunlar içerisinde yurdu terk ettikleri zaman saklı durumda olanlar olduğu gibi bazıları henüz yurttan ayrılmadan, bazıları da yabancı memleketlerde ikametleri esnasında yoklama kaçağı, bakaya durumuna giren ancak 5677 sayılı Af Kanunu çıktıktan sonra yurda dönen kişilerdi. Af Kanunu’nun 6’ncı maddesinde yazılan müddet zarfında yurda dönüp affa mazhar olan bu kimselerin derhal askere sevk edilmeleri gerekiyordu. Ancak bu durum bu kişilerin fazlasıyla maddi ve manevi zararlarına sebep olacağından bu kişilere, yurda döndükleri zaman bozulan yuvalarını kurmak, dağılan çiftlerini yeniden tesis edip ailevi ve şahsî işlerini düzenlemek imkânının bağışlanması, mazhar oldukları af ve müsamahanın bu yönden de tamamlanmasına imkân vermek için askerlik muamelelerinin 1 Nisan 1952 gününe kadar tehiri istenilmişti.79 Mecliste 27.07.1951 tarihinde kabul edilen "Tedip ve Tenkil Hareketleri Sırasında Yabancı Memleketlere İltica ve 5677 Sayılı Af Kanunundan İstifade ile Memlekete Dönen Yoklama Kaçağı, Bakaya ve Saklı Efradın Askerlik Muamelelerinin Tehirine Dair Kanun"80 ile bu kişiler 1 Nisan 1952 tarihi değil, 1 Nisan 1953 tarihine kadar askerlik ödevini tehir hakkına sahip olmuşlardı. Böylelikle kanundan daha çok kişinin istifade edebilmesine, bölge halkının maddî ve manevi olarak zarar görmemesine imkân tanınmış oldu. 4.2.2. Adli Meseleler ve Çözüm Yolları Demokrat Parti iktidara geldikten sonra artan ihtiyaca paralel olarak diğer konularda olduğu gibi adalet teşkilatını da geliştirmek istemiştir. DP iktidara geldiği 1950 yılında 24, 1951 yılında 43, 1952 yılında 119 adalet teşkilatı kurmuştu.81 Bu teşkilat istekleri özellikle eksikliğin daha fazla olduğu Doğu vilayetlerinden daha çok gelmekteydi. Ancak Adalet Bakanlığı bu isteklere genelde bütçe ve isteği yapan yerdeki iş ve dava sayısına bakarak her zaman olumlu cevap vermemekteydi.82 79 TBMM 235 Nolu Komisyon Raporu. 80 Kanun No: 5817, Kabul tarihi 27.07.1951; T.C. Resmî Gazete, 01.08.1951, Sayı: 7873; Kanunlar Dergisi C: 33; TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: IX, C: 9, Toplantı: 1, TBMM Matbaası, Ankara, 1951, s. 236-237. 81 Yeni İktidarın Çalışmaları, s. 19. 82 1951 yılı Tunceli vilayeti ve Kars'ın bazı ilçelerindeki adliye teşkilatı istekleri ve bunlara verilen cevaplar için bkz. BCA 30 10 0 0 / 3 13 8; Cumhurbaşkanlığı Celâl Bayar Arşivi, Ebis No: 03001446, 679 Bakanlığın bu konudaki tutumunu belirleyen husus teşkilatın en fazla ihtiyacı olan yerlerde kurulması yönündeydi. DP döneminde Doğu vilayetlerinin adalet teşkilatından önce eksikliğini daha fazla hissettiği şey, buralarda isteyerek görev yapacak hâkim ve savcılardı. Bölgeye gönderilen hâkim ve savcıların vasıflarının da istenilen düzeyde olmaması ayrı bir problemdi. Bu problemler CHP döneminde olduğu gibi DP döneminde de aynı mazerete, mevzuat eksikliğine dayanmaktaydı. DP iktidarında bu konu esaslı bir şekilde ilk kez 1951 bütçe yılı görüşmelerinde 22.02.1951 tarihli Adalet Bakanlığı bütçesi müzâkere edilirken ele alınmıştı. Kendisi de bir hukukçu olan DP Gümüşhane Milletvekili Kemal Yörükoğlu,83 Doğu vilayetlerine tecrübesiz hâkimlerin gittiğini, bunların yerine birazda tecrübeli hâkimlerin gitmesini ya da büyük şehirlerde staj yaptıktan sonra hâkimlerin tecrübe sahibi olarak Doğu vilayetlerine gitmesini Adalet Bakanlığından rica etmiştir.84 İktidar partisinin bir diğer hukukçu ismi DP Denizli Milletvekili Hüsnü Akşit85 de Kemal Yörükoğlu gibi bu müzâkerede adalet personellerinin görev bölgelerine ilişkin rahatsızlığını ifade etmişti. Doğu vilayetlerine bazı memurlar gitmedikleri gibi bazı memurlar da buralardan Batı vilayetlerine tayinlerini aldıramamaktaydı. Akşit bu yıllarda hâkimlik mesleğinde var olan teminat meselesinin artık hâkim bulmadaki zorlukların ortadan kalktığından dolayı yeniden düzenlenmesini istemişti. Akşit, memleketin her parçasını aynı olarak gördüklerini fakat hayat, yaşama şartları üstün olan memleket köşelerinden, her memurda olduğu gibi hâkimlerin de istifade ettirilmesi gerektiğini ifade etmişti. O’na göre teminatlık hakkına dayanarak İstanbul’dan ayrılmayan hâkimler olduğu gibi, Adalet Bakanı ve Meclis yardımıyla Doğu bölgesinden 10- 15 sene hiç ayrılmamış hâkimler de memleketin Batı bölgelerine getirilmeliydi. Bu teminat yüzünden sağlık sorunları yaşayanlar hatta raporlu bulundukları halde gelemeyenler meslekten ayrılmakta ve bu suretle adalet mekanizması da hâkimlerini kaybetmekteydi. Akşit, önceden "Şark’a gitmemek Belge No: 1-4-8, Fihrist:1446; TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 9, C: 12, Toplantı: 2, TBMM Matbaası, Ankara, 1952, s. 31-32. 83 TBMM Albümü 1920-2010, C: 2, s. 564. 84 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 9, C: 5, Toplantı: 1, TBMM Basımevi, Ankara, 1951, s. 476. 85 TBMM Albümü 1920-2010, C: 2, s. 555. 680 yüzünden çekilecek olan hâkimleri kaybetmek gibi bir endişesi olan Adalet Bakanlığının, bugün bol miktarda hâkim ve hâkimlik mesleğine girmek isteyen avukatların bulunduğu bir sırada buna sıkı sıkıya sarılmasının doğru olamıyacağı kanaatinde" olduğunu belirtmişti.86 Akşit’in istediği şey aslında hâkimlerin teminat hakkının kalkması değil, diğer birçok Bakanlıkta olduğu gibi Adalet Bakanlığı mensuplarına da mecburi Şark hizmeti tanınmasıydı. Hâkimler, belirli bir süreyle Şark hizmetlerini tamamladıktan sonra, memleketin diğer bölgelerine gelecek olurlarsa, bunlar arasında eşitlik olurdu. DP Sivas Milletvekili Nurettin Ertürk87 de Doğu vilayetlerine tecrübesiz ve şaibeli hâkimlerin gönderildiğini şu sözlerle ifade etmiştir: "Şark bölgemiz her sahada geri bırakıldığı gibi maalesef adalet tevzii sahasında da geri bırakılmıştır. Mesleğe yeni başlayan gençlerin en çok tayin edildikleri bölge Şark’tır. Buralarda çalışarak hukukun (h) sini öğrenir öğrenmez diğer bölgelere alınırlar."… "Rüşvet ve irtikâb şayiası tahkikatla sabit olanlar Şark’ta hırsızlık meşru imiş gibi hemen Şark’a gönderilirler." Ertürk, Adalet Bakanından "Halk Partisinin bu kötü zihniyetine de yer vermemesini" rica etmiştir.88 Bu isteklere Adalet Bakanı Halil Özyörük yapmış olduğu konuşmada doğrudan cevap vermemiş ancak genel olarak mevzuatta eksikliklerin olduğunu belirtmişti. İlginçtir ki Halil Özyörük, sessiz kaldığı bu mevzuya bir bakan olarak değil sadece bir vekil olarak 1957 yılı bütçe görüşmelerinde hassasiyet göstermiştir. 1952 yılı Bütçe Kanunu müzâkereleri sırasında Doğu'da görev yapan hâkimlerin teminat durumları tekrardan gündeme gelmişti. DP Çorum Milletvekili Ahmet Başıbüyük bazı hâkimlerin büyük şehirlerde emekli oluncaya kadar çalıştıkları hâlde bazılarının da Hakkâri, Beytüşşebap, Şırnak gibi mahrumiyet mıntıkalarında çile çekmeye devam ettiklerini, nakil taleplerine olumlu cevap verilmediğini söylemiştir.89 Adalet Bakani Rükneddin Nasuhioğlu ise 86 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 9, C: 5, Toplantı: 1, TBMM Basımevi, Ankara, 1951, s. 434. 87 TBMM Albümü 1920-2010, C: 2, s. 594. 88 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 9, C: 5, Toplantı: 1, TBMM Basımevi, Ankara, 1951, s. 434. 89 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 9, C: 13, Toplantı: 2, TBMM Basımevi, Ankara, 1951, s. 655- 657. 681 “hâkimlerin nakil ve tayin işleri için diğer ileri memleketlerdeki hâkimlerin nakil ve tâyin esasına ve bizim bünyemizin icaplarına göre bir formül getireceğiz.” (…) “Hatta bu teminat meselesinde savcıların da yer alması muvafık olur”90 demişti. Bu teminat meselesi 1953 yılı bütçe görüşmeleri sırasında da dile getirilmişti.91 Ancak bu istekler yıllarca hep havada kalmıştı. 1957 yılı bütçe görüşmelerinde DP’nin 1951 yılı Adalet Bakanı Konya Milletvekili Halil Özyörük 24.11.1957 tarihinde bir bakan olarak değil ama bir milletvekili olarak görüşlerini açıklamıştı. Özyörük, 1934 senesinde yürürlüğe giren ve hâlen yürürlükte olan 2556 sayılı Hâkimler Kanunu92 ile üçüncü sınıf hâkimliğin 7’nci derecesine geçmiş olanların hâkimlik teminatını kazandıklarını, bu teminatla muvafakati olmaksızın terfi suretiyle dahi mevki ve memuriyetlerinin değiştirilemez, Vekâlet emrine alınamaz oldukları hususuna değinmiş ve bu uygulamanın mahzurlarından bahsetmişti. Uygulamaya göre aynı mesleğe sahip olan hâkimlerin bir kısmı çektikleri kura neticesi “Garp vilayetlerinde ve bir kısmı mahrumiyet bölgelerine, tesadüf ederek oralarda hâkim muavini olmak suretiyle başlayan vazifeleri teminat sebebiyle başka yerlerden nakil imkânı olamayacağı için hayatlarının sonuna kadar yerleri değiştirilemeyecek”ti. Özyörük yine inzibati ceza olarak değişikliği gerektiren hallerde bir hâkimin rızasına bakılmaksızın gideceği yerin genellikle Şark vilayetleri olduğundan bahisle bu vilayetlerin sürgün vilayetleri olduğunu kastetmişti. Özyörük, bu eşitsizliklerin çıkarılacak olan hâkimlerin teminat kanunu ile giderilmesini istemiştir.93 Halil Özyörük’ün bu isteği maalesef Demokrat Parti döneminde bu yıllarda çok sıkça yaşanan siyasî tartışmalardan dolayı mümkün olamamıştı. CHP döneminde çıkarılmış Hâkimler Kanunu, DP iktidarı döneminde de hiçbir değişikliğe uğramamıştır. 90 A.e., s. 671. 91 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 9, C: 20, Toplantı: 3, TBMM Basımevi, Ankara, 1953, s. 684. 92 Kanun No: 2556, Kabul tarihi 04.07.1934; T.C. Resmî Gazete, 14.07.1934, Sayı: 2751. 93 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 10, C: 17, İçtima: 3, s. 704. 682 Bu teminat kanununun çıkarılamaması bazı bölgelerde özellikle Doğu vilayetlerinde hâkim ve savcı eksikliklerinin devam etmesine sebep olmuştur. Kura ile göreve yeni başlayan hâkim ve savcılar da bir müddet sonra istifasını vererek meslekten ayrılmanın yolunu tercih etmişti. Bu sonuç ülke genelindeki hâkim ve savcıların sayısal verileri ile de sabittir. Hâkim ve savcı sayıları DP’nin iktidara geldiği 1950 yılında 2.499 iken 1959’da çok az bir artışla 2.893 olmuştur.94 4.3. DP DÖNEMİ İDARİ POLİTİKALAR 4.3.1. Muhalefette İken Demokrat Parti ve Doğu Vilayetleri 1945 yılı, 1923 yılından beri Hükûmet olan CHP iktidarının sonlanacağı gelişmelerin başlangıç yılı olmuştu. Çünkü bu yıldan itibaren gerek iç gerekse dış siyasî gelişmeler Türkiye’de çok partili hayatı doğurmuştu. Bu tarihten itibaren kurulan yeni siyasî partilerden Demokrat Parti, 27 yıldır iktidarı elinde tutan CHP’den 1950 yılında Hükûmet görevini devralacaktır. Çok partili hayata geçiş ve de Ocak 1946’da kurulan DP’nin CHP içerisinde aktif olan bazı isimler tarafından kurulması CHP’yi tedirgin etmekte geç kalmamıştır. Hatırlanacağı üzere CHP’nin Doğu vilayetlerindeki örgütlenme süreci 1940’lı yılların ortalarına kadar gitgeller yaşamıştı. 1923 yılında CHP’nin kurulumuyla birlikte başlayan Doğu vilayetlerindeki örgütlenme süreci, Şeyh Sait isyanı ile birlikte durdurulmuştu. Doğu vilayetlerindeki parti işleri buralardaki mülkî amirlere verilmişti. Bu durum 1936 yılında CHP Genel Başkan Vekili sıfatıyla İsmet İnönü’nün yayınladığı beyanname ile bütün parti teşkilatları, Vilayet ve Umumi Müfettişliklere bildirilmişti.95 Mülkî amirlerin Parti başkanı olması durumuna İsmet İnönü’nün Cumhurbaşkanı olmasından sonra Mayıs 1939’daki CHP 5. Kurultayında son verilmişti. Ancak resmî olarak buna son verilmiş olsa da uygulamada öyle olmamıştı. 94 1959 İstatistik Yıllığı, İstatistik Genel Müdürlüğü Yay., Yayın No: 380, Ankara, 1959, s. 187. 95 Hikmet Bila, CHP 1919-1999, Doğan Kitap, İstanbul, 1999, s. 71-72; Uran, a.g.e., s. 247-248; Koçak, a.g.e., s. 257-258. 683 Çünkü bölgedeki parti işleri bu tarihten sonra da 1944 yılına kadar Umumi Müfettişlikler vasıtasıyla yürütülmüştü. CHP, DP’nin kurulumu sonrasında tekrardan Doğu vilayetlerinde teşkilat kurmaya başlamıştır. DP, her ne kadar öncelikli olarak Batı’da teşkilatlanmaya hız vermiş olsa da Doğu’da da alt yapılarını oluşturmaya bu yıldan itibaren başlamıştı. Örneğin DP’nin Erzurum’da teşkilat kurma çalışmaları 7 Ocak 1946’da Parti merkez teşkilatının kurulmasından hemen sonra başlamıştı. Birkaç başarısız girişimin ardından teşkilat, 26 Haziran 1946’da kurulmuştu.96 DP’nin Doğu’da örgütlenmeye başlaması buralarda örgütlenmesini tamamlamak isteyen CHP’yi rahatsız etmişti. Bu süreçte CHP Genel Başkanı Cumhurbaşkanı İsmet İnönü, DP Genel Başkanı Celâl Bayar’a hudut bölgelerinde ve Doğu vilayetlerinde parti teşkilatı kurmamayı, hatta kendilerinin de mevcut örgütlerini lağvetme teklifini sunmuştur. Gerekçe ise bölge halkının "vuruşkan, ateşli kimseler olması, particiliğin millî birliği bozması" endişesi idi. Ancak Bayar, Doğu’nun zaten özel kanunlarla yönetildiğini, Doğululara bu yeni hayat tarzında da "başka sınıf vatandaş" muamelesi yapılmasının doğru olmayacağını, bunun onları üzeceğini belirterek bu teklifi reddetmiştir.97 Celâl Bayar, DP’nin kurulumu sonrasında CHP’nin tedirgin olduğunu, kısa bir süre sonra memleketi 23 bölgeye bölerek her birine bir parti müfettişi gönderdiğini hatıratında yazmaktadır. Bu parti müfettişleri, gittikleri bölgede CHP’den DP’ye doğru başlayan akımı durdurmaya çalışmışlarsa da DP’nin ülke çapındaki hızlı gelişimi engellenememiştir.98 DP’nin 1946 Ocak ayında kuruluşu sonrasında öncelikle Batı vilayetleri olmak üzere Doğu vilayetlerinde hızla örgütlenmeye başlaması CHP yönetiminin 1947’de gerçekleşecek seçimleri bir yıl öne almasına sebep olmuştu. Öyle ki kuruluştan sadece altı ay sonra 21 Temmuz 1946 tarihinde gerçekleşecek olan seçimde örgütlenme sürecindeki DP, mülkî ve askeri makamların engellemelerine maruz kalmıştı. Bu 96 Küçükuğurlu, a.g.e., s. 305-309. 97 Toker, Tek Partiden Çok Partiye, s. 141-142. 98 Bayar, Başvekilim Adnan Menderes, s. 50. 684 sebepten dolayı Doğu vilayetlerindeki örgütlenme süreci tamamlanamamıştır. Daha önce de ifade ettiğimiz gibi Doğu'nun önemli vilayetlerinden Erzurum’da DP teşkilatı seçimlerden sadece 25 gün önce 26 Haziran 1946’da kurulmuştu. İşte tüm bu gelişmelerden dolayı DP, Doğu vilayetlerinde 1946 genel seçimleri için aday göstermemiştir. Hâliyle DP lideri Celâl Bayar’ın diğer vilayetlerde yaptığı seçim mitingleri Doğu vilayetlerinde gerçekleştirilmemiştir. 1946 seçim sonuçları o zaman olduğu gibi günümüzde de hâlâ tartışılan bir konu olmuştur. Sebebi ise bu seçimde adli denetim olmadığı için DP tarafından seçimlere şaibe karıştırıldığı yönündeki iddialardır. Seçim sonuçlarına baktığımızda CHP 397, DP 61, bağımsızlar ise bu seçimden 7 milletvekili çıkarmıştı.99 Burada şunu da ifade etmekte fayda vardır: İnönü’nün DP’nin Doğu'da örgütlenmesini istememesi aslında sadece iktidarı kaybetme korkusundan değildi. İnönü, harbin hemen sonrasında Sovyet Rusya tehdidine karşı Doğu vilayetlerinin partizanca hareketler sebebiyle karışmasını istememekteydi. Nitekim bu yöndeki düşüncelerini 15 Eylül 1947 tarihli Kars ziyareti sırasında da açıkça ortaya koymuştu. Rusların ülkemizden toprak istediği ve de ülkede siyasî rekabetin iyice arttığı bir süreçte bu ziyaret önemliydi. Ziyarette İnönü: "Her memleket dış emeller içerisinde uyanacak veya uyandırılabilecek nifaklara dayanıyor. Siyasî partilerin çalışmalarında bunların içine karışık niyetli birçok şüpheliler sokulabilir"100 demişti. Bu ziyaretten sadece yirmi gün sonra yine bir Doğu vilayetinde, Erzurum’da muhalefet partisi lideri Celâl Bayar, bölgede taraftar toplayabilmek için DP’nin gözünde Doğu-Batı ayrımının olmadığını beyan etmişti. Bu ziyaret Bayar’ın bir muhalefet partisi lideri olarak Erzurum’u ilk ziyaretiydi. 4 Ekim 1947’de gerçekleşen bu ziyarette Bayar, partilerinin nazarında DoğuBatı diye bir mıntıka mefhumunun olmadığını, Türkiye’nin nimette ve külfette eşit vatandaşların bir diyarı olduğunu ifade etmişti. O’na göre memleketin her tarafında hak ve hürriyetin tecellisi gerekiyordu. Bunun için de artık belli bir mıntıkaya has 99 Milletvekili Genel Seçimleri 1923-2011, s. 8. 100 Atlı, a.g.e., s. 242-243. 685 kanunlara ihtiyaç yoktu. DP, bu şiarını tahakkuk ettirmeye çalışacaktı.101 Bayar’ın, bu açıklamalarıyla Umumi Müfettişlikler ve Tunceli Kanunlarını kastettiği çok açıktı. Bayar’ın DP adına Erzurum’da yapmış olduğu açıklamalar iktidara yakın olan hatta İsmet İnönü’nün deyimi ile "Ankara’da partimizin dili olan gazete" diye tabir ettiği Ulus gazetesi102 yazarlarından Falih Rıfkı Atay tarafından eleştirilmiştir. Falih Rıfkı yazısında; Doğu illerinin kalkınması hakkındaki Demokrat Parti programının CHP programından farksız olduğunu belirtmekle kalmamış CHP’nin yapmış olduğu bazı yatırımları hatırlatmıştı. Atay’a göre bazı yatırımların istenilen hızda ilerleyememesinin sebebi harp koşulları idi.103 DP’nin Doğu'da örgütlenmesi ve Doğu vilayetlerine verdiği önemi gösteren bir diğer örnek DP’nin 20 Haziran 1949 tarihli kongresinde yaşananlar idi. Bu kongrede Şark sınırlarını temsilen Erzurum delegesi ve İl Başkanı Memiş Yazıcı, DP Kongresi İkinci Başkanlığına seçilmişti. Bu, DP tarafından Doğu'ya verilen önemin bir göstergesiydi. Hatta Kongreye katılan 917 delegeden 901 oy alarak genel başkanlığa seçilen Celâl Bayar bile başkanlık oyunu Memiş Yazıcı lehine kullanmıştı. Kendilerine gösterilen bu ilgi karşısında DP Kongresine katılmış olan Erzurum delegeleri Kongrenin ertesi günü bir basın açıklaması yapmışlar ve iktidar partisini eleştirmişlerdi. Açıklamada; CHP’nin memleketi her zaman ve her fırsatta Şark-Garp gibi bir ayrıma tabi tutma zaafından bir türlü kurtulamadığı vurgulanmıştı. Delegeler ayrıca CHP’yi "salahiyetli hatipleri vasıtasıyla, parti mücadelesinin Kızılırmak’tan Doğu’ya geçmemesini arzulayan, siyasî rüşte mâlik olmayan Doğulu vatandaşların en meşru kanun, seçim hakkında bile tecavüzde mahzur görmeyen ve onları Hasso-Memo diye tezyîf eden ve bugün de bu siyasî mücadele hududunu Erzincan’a kadar genişletmek lütfunda bulunan iktidar" diye tanımlamıştı.104 101 BCA, 490.01.471.1928.1'den naklen Küçükuğurlu, a.g.e., s. 324. 102 İsmet İnönü Ulus gazetesinde 27 Ekim 1955 tarihinde kalme almış olduğu makalesinde "Ankara'da partimizin dili olan gezete" ifadesini kullanmıştı. Bkz. Muhalefette İsmet İnönü 1950-1956, Der.: Sabahat Erdemir, İstanbul, 1956, s. 341. 103 Atay, "Celâl Bayar'ın Erzurum'daki Nutku, a.e.; Ayın Tarihi, 07.10.1947, Ekim 1947. 104 Küçükuğurlu, a.g.e., s. 317-318. 686 Bu Kongre’de Bayar, yine yurdun bu köşesinin çok ihmal edildiğini Batı kısımları kadar imar edilmediğini söylemişti. Bayar, aynı zamanda Parti olarak Doğu’da çalışmaktan çekindiklerini söylemiş, jandarma baskısından korktuklarını ima etmişti. Bayar’ın yapmış olduğu bu açıklamalar devrin önemli gazetelerinden Yeni Sabah gazetesinde dikkatle analiz edilmişti. Gazeteye göre muhalefet partisi lideri Bayar’ın yapmış olduğu açıklamalar iktidar partisinin dikkatini çekmeli ve idare makamında görev alan kişiler bu konuları uzun uzadıya düşünmeliydiler.105 DP, 1950 yılı seçimlerine 1946’ya göre örgütlenmesini tamamlamış olarak girecekti. Bu süreçte uzun yıllar iktidarda olan CHP yönetiminin Doğu’daki bazı politikalarından rahatsız olan kişiler DP yanında saf tutmakta gecikmemiştir. DP de bölgede daha fazla oy toplamak için bölgede yerel eşraftan geniş toprak sahibi, büyük tüccar, şeyh, aşiret gibi özellik ve vasıflara sahip bulunan kişileri seçim listelerinde aday göstermekten çekinmemiştir. Bu durum CHP’yi rahatsız etmiştir. Rahatsızlık, Diyarbakır Bölge Müfettişi ve Malatya Milletvekili Hikmet Fırat’tan CHP Genel Sekreterliği’ne 16.04.1950’de gönderilen "1950 Seçimleri Öncesi Diyarbakır ve DP’nin Vaziyeti" başlıklı raporunda açıkça görülmüştür. Hikmet Fırat raporda; Diyarbakır’ın öteden beri ırkçı olduğunu, geniş arazi sahiplerinin ellerinden 1515 sayılı Kanunla arazilerinin alınarak göçmenlere verilenler olduğu ve bu halden ürken çekinen geniş arazi sahipleri olduğu, idarenin geçmişte zaruri sebeplerden dolayı Batı'ya naklettiği ve son iskân kanununun tadil hükümlerinden istifade ile yerlerine gelenlerin DP saflarında birleşerek birlikte hareket ettiklerini belirtmişti. Yine Fırat; bu mıntıkada geniş nüfuz sahibi olan Şeyh Sait isyanını idare eden isimlerden Şeyh Şemsettin’in oğlu Şeyh Heybetullah’ın DP Diyarbakır adayı gösterilerek irticai hareketlere yol açmak teşebbüsünün olduğunun hissedildiğini de yazmıştı. 105 "Bayar'ın Nutku...", Yeni Sabah, 25 Haziran 1949; Ayın Tarihi, Haziran 1949. 687 Şeyh Heybetullah’ın aday gösterilmesi Hükûmeti rahatsız etmişti. Dönem Başbakanı Şemsettin Günaltay bu konuda 19 Nisan 1950’de DP lideri Celâl Bayar ile görüşmüş ve irtica, bölücülük ve komünizm karşısında ortak hareket etme noktasında anlaşmışlardı. Bu anlaşma sonrasında Bayar, Şeyh Heybetullah’ı milletvekilliği adaylığı listesinden çıkarmıştı.106 Bundan başka muhtelif harekât ve isyanlarda fiili hareketlerinden dolayı Hükûmet kuvvetleriyle müsademe sonunda öldürülenlerin çocuklarıyla kötü hareketleri mahkemece sabit olarak asılmış bulunanların çocukları DP’nin çatısı altında intikam, ayrılma ve irtica ruhuyla gece gündüz köy köy dolaşmaktaydılar. Köylerde yapılan propaganda: "babalarımızın haksız ölümlerinin hesabını sorma günüdür bizi yerimizden yurdumuzdan eden ve Garba süren bu Hükûmete itimat etmeyeceğiz, din elden gitmiştir. Bugün bu CHP ve onun Hükûmeti ezan-ı Muhammediyi de okutmuyor okuyanları hapsediyor (Arapça ezanı kastediyorlar) din elden gitti. DP’nin kitabı Kur’an-ı Kerîm’dir. Kur’ana inananlar bu partiye reylerini versinler dinsiz olanlar ve gâvur olmak isteyenler CHP’ye rey vereceklerdir” diye propaganda yapılmakta ve bu propaganda içten içe saydığım ve sıraladığım zümrenin adamları vasıtasıyla gizli gizli yapılmaktadır. Şeyh Heybetullah’ın müritleri ve sofileri kendi nüfuz mıntıkası olan Bismil, Silvan, Kulp ve Lice’de bu telkinatı gizli gizli yapmakta ve muhakkak ve mutlak tesirini cahil köylü üzerinde bırakmaktadır."107 Hikmet Fırat’ın CHP Genel Sekreterliği’ne 17.04.1950’de gönderdiği bir diğer raporda da; Diyarbakır’daki koyu ırkçılar arasında bunların başında gelen ve Batı’dan Diyarbakır’a gelmiş bulunan Cemil paşaların damadı olup halen Diyarbakır milletvekili adayı Mustafa Ekinci ile yine Batı’dan gelen Silvan kazasından Aziz oğullarından Hüseyin Ağa’nın kardeşi Dr. Yusuf Azizoğlu’nun olduğunu bildirmişti.108 Seçim sonuçlarına baktığımızda bu iki ismin Diyarbakır’dan DP milletvekili seçildiğini görüyoruz.109 106 Nihat Erim, Günlükler (1925-1979), C.I, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2005, s. 438, 443; Ensar Yılmaz, DP'nin İktidara Geliş Süreci (1945-1960), Sakarya Üniversitesi, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Sakarya, 2008, s. 253, 256 107 BCA 490 1 0 0/ 365 1537 1 lef 17. 108 BCA 490 1 0 0/ 365 1537 1 lef 19. 109 TBMM Albümü 1920-2010, C: 2, s. 557. 688 Görülüyor ki CHP’nin 1950 seçimlerinde işi hayli zordu. Yılların yorgun partisinin seçimden istediği sonuçları alamaması gayet tabii idi. Ancak raporda belirtilen hususlar özellikle bölge halkının dini ve sosyal alanlardaki hassasiyetleri bölge halkını DP’ye yakınlaştıracaktır. DP’nin CHP’den rahatsızlık duyan yerel eşraftan bazı kişileri aday gösterme politikası Türk siyasî tarihinde ilk kez görülen bir durum değildi. Daha önce de ifade ettiğimiz gibi CHP iktidarında da bölgeden seçilen isimlerin bu şekilde yerel eşraftan olma özelliği vardı. Örneğin tek parti döneminde bölgenin güçlü ailelerinden İbrahim Arvas, CHP iktidarı boyunca milletvekilliği yapmıştı. Raporun hazırlandığı Diyarbakır vilayeti DP lideri Celâl Bayar’ın seçim çalışmaları sırasında ziyaret ettiği üç Doğu vilayetinden biri olmuştu. Bu iller Diyarbakır, Elâzığ ve Malatya idi. Bayar, 6 Mayıs 1950 tarihli Diyarbakır mitinginde; "DP, vatandaşlar arasında hangi ırktan ve dinden olursa olsun Cumhuriyet kanunlarına itaat edilmesi şartıyla vatandaşlar arasında bir fark gözetmemektedir. Zaman zaman bazı kimselerin zihinlerinde bir şüphe belirmektedir. Acaba bu memleket sakinleri arasında şarklı ve garplı bir fark var mıdır? Varsa bunu kökünden söküp atmak lazımdır. Nazarımızda ne şark var ne garp vardır. Nazarımızda şark garp, şarklı ve garplı yerine kül halinde memnun edilmesi icabeden milletimiz vardır” diyordu. İşte bu açıklamalar yukarıdaki telkinler ve propagandalar ile birleşince DP’ye yönelik yoğun bir temayül oluşmuştu. Bu hitabede Bayar, bölgede maarifin geri kaldığını teessüfle ifade etmiş, DP olarak Atatürk’ün en çok istediği Şark’ta bir üniversite kurma kararında ve azminde olduklarını söylemişti.110 14 Mayıs 1950’de yapılan seçimler 1946’da olduğu gibi idari değil, adli denetim altında yapıldığı için Demokrat Parti beklediği sonucu almıştı. İşte bu 1950 seçimi; iki partinin bölgede kıyaslanabilmesi açısından ilk seçim sayılabilir. Çünkü 110 BCA 10 9 0 0/ 2 5 1 lef 62. 689 1946 yılında Demokrat Parti hem örgütlenmesini tamamlayamamış hem de seçimde idari denetim uygulanmıştı. 1950 seçimlerinde iki parti de eşit şartlarda yarışmıştı. 14 Mayıs 1950 seçimleri çoğunluk sistemine göre yapıldığından oy sayısı bakımından çok fark olmamasına rağmen milletvekili sayısı bakımından Meclise yansıması çok farklı oldu. Seçimlerde DP, %53,3 oya karşılık Meclisin 408 milletvekiline sahip olurken CHP %39,9 oyla ancak 69 milletvekiline sahip olabilmiştir. CHP, İkinci Dünya Savaşı’nın yarattığı ekonomik sıkıntılar ve 27 yıllık uzun bir tek parti iktidarının yol açtığı yıpranma nedeniyle seçimleri kaybetmişti.111 Tablo 4.24. 1950, 1954 ve 1957 Genel Seçim Sonuçlarına Göre Doğu Vilayetlerinde Milletvekillerinin Dağılımı112 1950 Seçim Sonuçları Vilayet Vekil Sayısı DP CHP Bğmz Ağrı 3 3 0 0 Bingöl 2 0 2 0 Bitlis 2 0 2 0 Diyarbakır 7 7 0 0 Elâzığ 5 5 0 0 Erzincan 5 0 5 0 Erzurum 10 10 0 0 Gaziantep 7 7 0 0 Hakkâri 1 0 1 0 Kars 10 0 10 0 Malatya 11 0 11 0 Mardin 7 3 3 1 Muş 2 2 0 0 Siirt 4 4 0 0 Tunceli 2 2 0 0 Urfa 7 6 1 0 Van 3 2 1 0 1954 Seçim Sonuçları Vilayet Vekil Sayısı DP CHP CMP Bğmz Ağrı 4 4 0 0 0 Bingöl 3 2 0 0 1 Bitlis 2 2 0 0 0 Diyarbakır 8 8 0 0 0 Elâzığ 5 5 0 0 0 111 Uyar, a.g.e., s. 91. 112 Milletvekili Genel Seçimleri 1923-2011, s. 9-11. 690 Erzincan 5 4 1 0 0 Erzurum 12 12 0 0 0 Gaziantep 8 8 0 0 0 Hakkâri 1 1 0 0 0 Kars 10 0 10 0 0 Malatya 12 0 12 0 0 Mardin 7 7 0 0 0 Muş 3 2 0 0 1 Siirt 4 4 0 0 0 Tunceli 3 1 2 0 0 Urfa 8 8 0 0 0 Van 4 4 0 0 0 1957 Seçim Sonuçları Vilayet Vekil Sayısı DP CHP CMP Hürriyet P. Ağrı 5 5 0 0 0 Bingöl 3 2 1 0 0 Bitlis 3 3 0 0 0 Diyarbakır 9 9 0 0 0 Elâzığ 6 0 6 0 0 Erzincan 6 0 6 0 0 Erzurum 13 13 0 0 0 Gaziantep 10 10 0 0 0 Hakkâri 1 1 0 0 0 Kars 12 0 12 0 0 Malatya 9 0 9 0 0 Mardin 8 0 8 0 0 Muş 4 3 1 0 0 Siirt 5 5 0 0 0 Tunceli 3 0 3 0 0 Urfa 9 0 9 0 0 Van 5 0 5 0 0 Doğu vilayetlerindeki 1950 yılı seçim sonuçlarına baktığımızda ülke genelindeki sonuca göre iki parti arasındaki makas daha azdı. Ağrı, Bingöl, Bitlis, Diyarbakır, Elâzığ, Erzincan, Erzurum, Gaziantep, Hakkâri, Kars, Malatya, Mardin, Muş, Siirt, Tunceli, Urfa ve Van illeri CHP ve DP’nin aldığı oyların yüzdelik oranları CHP: %48,24, DP: %49,34 idi.113 Oranlar Doğu vilayetlerinde her ne kadar birbirine yakın olsa da henüz 4 yıllık bir partinin bu denli oy alması büyük bir başarı idi. Bu anlamda CHP’nin politikaları 113 Turan, a.g.e., s. 230; Cemal Aygen, “Memleketimizde Seçimler ve Neticeleri”, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakülesi Dergisi, C: 17, No: 1, 1962 s. 204-205. 691 ülke geneli ve bölge halkında rahatsızlık oluşturmuştu ki böylesine bir sonuç ortaya çıkmıştır. 1950 seçimleri öncesinde DP, CHP’nin dini alanda ezanın Arapça okunması gibi koymuş olduğu yasaklardan dolayı bu anlamda yönetime küskün ve kızgın olan halk kesiminin oylarını almaya çalışmıştır. Bu doğrultuda Doğu’da yaygın olan tarikat yaşantısı bir oy deposu olarak düşünülmüş şeyhlerin ve müritlerin oylarına talip olunmuştur. Bu taktik kısa sürede meyvesinin vermişti. "Örneğin Said Nursi 1950’de kendi müritlerini hararetle Demokratları desteklemeye teşvik etti. Bu davranışında yalnız değildi: Said Nursi ile yakın bağları olan, Bitlis ve Hizan civarındaki Mevlâna Halid Nakşibendi hareketi de çoğu Kadiri gibi Demokratları destekledi. Demokratlar Anadolu’yu saran bir ağ oluşturmuşlardı ve bu ağın en güçlü olduğu yer Doğu’ydu."114 4.3.2. DP ve 1954, 1957 Genel Seçimleri Gerek 1950 seçimleri gerekse 1954 ve 1957 seçimlerinde de DP bölgedeki nüfuzunu kaybetmemek için yerel eşraftan bazı isimleri Meclise taşımaktan geri durmamıştır. Bunlar arasında yer alan bazı isimler şunlardı: 1930 Ağrı isyanına bizzat katılan Halis Öztürk, Ensarilerden Celâl Yardımcı, sürgünde olan Şeyh Abdülbaki’nin oğlu Kasım Küfrevi, Şeyh Sait’in torunu Abdülmelik Fırat, Elâzığ’dan Suriye Kürdistan Demokrat Parti Başkanı Nurettin Zaza’nın kardeşi Suphi Ergene, Muş’tan Gıyaseddin Emre, Bitlis’ten Selahattin İnan, Bingöl’den Sait Göker, Mardin’de Savurlu Hacı Bey’in torunu Hacı Bahaddin Erdem, Diyarbakır’dan Mustafa Remzi Bucak, Yusuf Azizoğlu, Mustafa Ekinci, Urfa’dan Ömer Cevheri ve Hakkâri’den Şeyh Selim oğlu Ubeydullah Seven milletvekili olmuştur.115 Gerçi yerel eşraftan olan kişileri seçimlerde aday gösteren sadece DP değildi. CHP de halkın daha çok oyuna sahip olmak için bölgede aynı taktiği uygulamaktaydı. 114 Mcdowal, a.g.e., s. 526. 115 Tan, a.g.e, s. 316-317; Müfid Yüksel, Kürdistan'da Değişim Süreci, Sor Yayıncılık Ankara, 1993, s. 102. 692 Yıllarca CHP milletvekilliği yapmış daha sonra DP saflarına katılmış olan Necmeddin Sahir Sılan, DP Parti Genel İdare Kurulu kararı ile Erzincan, Tunceli ve Bingöl’deki DP teşkilatlarını parti müfettişi olarak denetlemiş ve 20.09.1952 tarihinde DP Genel İdare Kuruluna bir rapor sunmuştu. Hatırlanacağı üzere Sılan’ın raporunda; 1954 seçimleri için CHP’nin Doğu'daki aşiretlerle önceden irtibat kurmaya çalıştığını yazdığını daha önce ifade etmiştik. Sılan, Malatya ili içinde “Dirijan” aşiretine mensup olan Muhsin Karagöz’ün son zamanlarda Cumhuriyet Halk Partisi tarafından Elâzığ, Bingöl, Muş, Bitlis ve Van havalisine gönderildiğini, adı geçen illerle bu illerin civarında olan yüz kadar aşiret ile temas ve müzakerelerde bulunduğunu yazmıştır.116 1954 seçimlerinde 541 sandalyeden DP 503, CHP 31, CMP 5, Bağımsızlar 2 vekil kazanmıştı. Bu vekil sayıları da göstermektedir ki bu seçimden DP daha da güçlenerek çıkmıştı. 1954 yılı seçimlerini yukarıdaki tablodan da takip ederek değerlendirdiğimizde bu seçimlerde CHP 17 Doğu vilayetinden sadece Erzincan, Kars, Malatya ve Tunceli vilayetlerinde vekil çıkartabilmişti. Geriye kalan 13 vilayette hiç vekili yoktu. Ancak bu dört vilayette de dikkat çeken hususlar vardı. Örneğin Tunceli vilayeti 1950 yılında çıkardığı 2 vekilin ikisini de DP adına çıkartırken 1954 yılı seçimlerinde 3 olan vekil sayısından 2’si CHP adına seçilmişti ki bu durum da DP’nin vilayetteki 1950 yılında sahip olduğu siyasî güce dört yıl sonra artık sahip olmadığını göstermektedir. Diğer vilayetlerden Kars ve Malatya’da vekillerin tamamını CHP’nin çıkarması da ilginç bir sonuçtur. Bu vilayetlerden kanaatimizce Malatya vilayetinin İnönü’nün seçim bölgesi olması etkili olmuştur. 1957 seçimi DP’nin oylarının azaldığı CHP’nin oylarının arttığı seçim olmuştu. 1957 seçimlerinde 610 sandalyeden DP 424, CHP 178, CMP 4, Hürriyet Partisi 4 sandalye kazanmıştı. Yukarıdaki tablodan 1957 seçim sonuçlarını Doğu vilayetleri özelinde takip ettiğimizde ülke genelinde olduğu gibi CHP’nin 17 Doğu vilayetindeki vekil sayısı 116 Doğu Sorunu, Necmeddin Sahir Sılan Raporları, Der.: Tuba Akekmekçi, Muazzez Pervan Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 2010, s. 459-460. 693 artmıştı. Daha önceki 1954 yılı seçiminde CHP sadece 4 vilayetten vekil çıkartabilmişken bu seçimde 10 vilayetten vekil çıkartmıştı. Demokrat Parti içinde bu başarısızlığın sebebi seçimlerin ardından hemen masaya yatırılmıştı. Hakkâri Milletvekili Ubeydullah Seven, 1957 genel seçimlerini DP Grup toplantısında seçimin hemen ardından değerlendirmişti. Seven, halkın CHP’ye oy vermesinin sebebi olarak DP’nin ağalık sistemine karşı olan tutumunun ağalık taraftarlılarını müteessir ettiğini, ağalarca hoş görülmediğini, hele ki cahil olan bu kimselerin İnönü tarafından tahrik edildiğini bundan dolayı halkın CHP’ye meylettiğini söylemişti. Yine bu sonuca sebep olan bir diğer etkeni de Güney ve Güneydoğu vilayetlerinde kaçakçılığı menetmek maksadıyla alınan tedbirleri göstermiştir. O’na göre Van, Hakkâri, Mardin, Diyarbakır ve Gaziantep gibi sınır şehirlerinde kaçakçılığı önlemek için sıkı tedbirler alınmıştı. Sınıra çok yakın olan bu yerlerde tavuğunu kaybeden halk, memura müracaat ederek bunu tespit ettirmek mecburiyetinde kalmıştı. Vatandaş gelen misafirine kestiği bir koyunu memura giderek, "ben bu koyunu kaçırmadım misafirime kestim" demek vaziyetinde kalmıştı. İşte bu mecburiyetler bölge halkı için hakikaten çok acıydı.117 Ubeydullah Seven’in partinin seçimleri kaybetmesinin sebebi olarak gösterdiği DP’nin ağalık sistemine karşı olan tutumunu göstermesi pek de inandırıcı gelmemekteydi. Zira 1950 seçimlerinden beri DP bölgeden ağalık sisteminin içerisinde yer alan birçok ismi aday göstermiş ve vekil yapmıştı.118 Yaşar Kemal 1957 yılında on yıllık DP döneminin sonlarına doğru ülkede özellikle halkın üzerinde ağa, bey ve şeyh gibi bir takım dini ve sosyal zümrelerin toplum üzerinde hâlâ ne derece etkili olduğunu, demokrasi bilincinin bu vilayetlerde çok da geçerli olmadığını yaşadığı bir olay üzerinden anlatmıştır. 117 TBMM Kütüphanesi DP Meclis Grubu Toplantısı (14.11.1957), s. 11-13. 118 Daha önce de ifade ettiğimiz üzere Ubeydullah Seven'in bizzat kendisi bir şeyh oğlu idi. Bkz. Tan, a.g.e, s. 316-317; Yüksel, a.g.e., s. 102. 694 "1957 seçimlerinde Muş’ta yaşlıca bir adamla karşılaştım. O günler gazetecilerin nabız yoklama günleri olduğundan, adama oyunu kime vereceğini, seçimi hangi tarafın kazanacağını sordum. Şaşarak öğrendim ki, adamın seçim denen şeyden haberi yok. … Bana dert oldu. Başladım adama seçimi, demokrasiyi anlatmaya. Uzun uzun, dilimin döndüğünce söylemeğe "oyunu sandıklara getirir ataarlar…" derken adamın birden gözleri parladı: "Bildim" dedi, sen, şeyhin kâğıdının sandığa atılma gününün geldiğini söylüyorsun. Ama herhâlde ona epey gün olsa gerek. Şeyh daha kâğıtları göndermedi." Yaşar Kemal, yaşadığı bu olayın ülkede yaşayan halktan memleketteki gelişmelerden habersiz olan binde bir bile olsa böyle bir kitlenin olduğunu, bundan daha önemlisi demokrasinin halk için bir rejim olduğunu ancak ülkemizde halkın bağımsız olmadığını, "dinle şeyhe, toprakla geçimiyle ağaya, beye bağlıdır. Hem de öyle kolay kolay kopamaz bağlarla ağaların, beylerin, şeyhlerin sözünden çıkılamaz. Hele çıksınlar da görsünler. Ya dinleri ya tarlaları, ekmekleri gider ellerinden" cümleleri ile mevcut tabloyu ortaya koymuştu. Yaşar Kemal, mevcut tabloyu 1959 yılı itibarıyla bu şekilde ortaya koyduktan sonra CHP olsun, DP olsun partilerin seçim kazanma ölçülerinin şeyh, ağa ve beyleri elde etmek olduğunu ifade etmişti.119 Yani bu bağlamda baktığımızda CHP olsun DP olsun günü kurtarma adına merkezi otoritenin kabul edemeyeceği davranış biçimleri içerisinde olmuşlardır. 4.3.3. İktidar Yıllarında Demokrat Parti ve Doğu Vilayetleri 4.3.3.1. I. Adnan Menderes Hükûmetinin Programında Doğu Vilayetleri 14 Mayıs 1950 seçimlerinin DP açısından zaferle sonuçlanmasının ardından Parti Genel Başkanı Celâl Bayar, Cumhurbaşkanlığı makamına seçilirken Partinin başına Adnan Menderes geçmişti. Başbakan Menderes 1960 yılına dek sürdüreceği Başbakanlık vazifesinin gereği olarak ilk hükûmetini (22.05.1950-09.03.1951) kurmuştur. 119 Yaşar Kemal, “Ağalar; Beyler, Şeyhler ve Demokrasi”, Cumhuriyet, 6 Eylül 1959. 695 Başbakan Menderes’in bu ilk hükûmetinin programı özellikle Doğu vilayetlerinden gelme milletvekilleri tarafından heyecanla beklenmiştir. Çünkü Bayar, DP muhalefette iken defeatle Doğu’nun geçmiş dönemlerde hep ihmal edildiğine vurgu yapmış, buraları kalkındırmak için birtakım vaatlerde bulunmuştu. Program, Meclis Genel Kurulunun önüne gelmeden DP Meclis Grubunda 28.05.1950 tarihli kapalı oturumda tartışmaya açılmıştır. Bu grup toplantısında bölge milletvekilleri, programda Doğu’nun kalkınmasından özellikle bahsedilmemesini, buralar için bir şeyler yazılıp planlanmamasından dolayı Hükûmete rahatsızlıklarını ifade etmişlerdi. Diyarbakır Milletvekili Mustafa Ekinci, yurdun her köşesi ihmale uğramışsa da Doğu’nun geçmiş zamanlarda ihmalle de kalmamış zulme uğramış olduğunu söylemiş, bunun için Doğu’nun içtimai kalkınmayla beraber kültür bakımından da kalkındırılması maksadıyla mutlaka ekstra bir yardıma ihtiyaç olduğunu belirtmiştir. Ekinci, bu hususun "programda yer alması seçmenlerin kalp huzuru duyması adına lâzım" olduğunu ifade ile sözlerini tamamlamıştı. Erzurum Milletvekili Bahadır Dülger de bir-iki seneden beri Erzurum mıntıkasında yaşanan kıtlık ve kuraklıktan dolayı bölgeye yapılacak yardım vaadinin programda bulunmasını istemiştir. Dülger, aynı zamanda bölgenin en önemli ekonomik potansiyeli olan hayvancılık hususunda da istekte bulunacaktı. Buna göre hayvan ihracatı meselesinde bu tarihe kadar ihracata bazen müsaade edilip bazen edilmeme karmaşasından kurtularak hayvan ihracatı meselesinin sağlam bir esasa bağlanması ve arzuya göre değişmeyecek şekilde Hükûmet teşkilatı içinde ve iktisadi bünye içinde yer almasını istemiştir. Bir diğer Erzurum Milletvekili Emrullah Nutku, memlekette bir Şark meselesinin var olduğundan bu vahameti Şarklı olmayanların anlayamayacağını, onun içindir ki programda Batı’ya eşit olarak Şark’ın da kalkındırılacağının belirtilmesinin lazım olduğunu belirtmiştir. Nutku’nun bu isteğinin gruptan yoğun alkış aldığını müzakere zabıtlarından anlamaktayız.120 Diyarbakır Milletvekili Mustafa Remzi Bucak, Doğu vilayetlerinde Türkçenin konuşulması ve eğitimin geliştirilmesinin programda yer almasını istemişti. Ekinci, Şark vilayetlerinde hâlâ Türkçe bilmeyenlerin olduğunu, mahkemelerde tercüman vasıtasıyla davaların görüldüğünü ifade ettikten sonra Hükûmetin garip bir şekilde programında bu hususa yer vermediğini söylemiştir. 120 TBMM Kütüphanesi, DP Meclis Grubu Müzakere Zabtı (28.05.1950), s. 166. 696 Bucak aynı zamanda Celâl Bayar’ın Diyarbakır konuşmasında Atatürk’ün vasiyeti olan Van üniversitesinin tahakkukunun program icabı olmasını, Şark vilayetlerinin Batı vilayetleri gibi kalkındırılmasını istemiştir. Bucak, bu işin programda esaslı olarak yer alması gerektiğini, giden CHP iktidarının dahi bu konuyu programına aldığını belirtmişti.121 Programda Şark vilayetlerine özgü hedeflerin belirtilmemiş olması ve de parti politikalarının ırkçı olduğuna dair gelen eleştirilere Başbakan Adnan Menderes cevap vermişti. Menderes: "Parti programında milliyetçiliğin tarif edildiğinden programda ırkçılık yoktur" "Biz ırkçılığı aşırı bir milliyetçilik olarak kabul etmek mevkiinde değiliz. Sebebi şudur: şu memlekette bu toprağın çocukları olarak kendilerini Türk olarak kabul eden, vicdanlarında bu emeli, bu hissi besleyen insanların bir kısmına sen şu kandansın, diğerine sen bu kandansın demek suretiyle ayırıcı, parçalayıcı cereyanlar yaratmak elbette bu memleketin menfaatlerine olan hareketler olarak kabul edilemez. (…) biz milliyetçiliği parti programımızda yazılı olduğu surette kabul ediyoruz ve ırkçılığı ayırıcı cereyan olarak karşılıyoruz. Irkçılığın manası malumdur. Bunun edebiyatı mevcuttur. (...) Demokrat Partinin mensupları olarak ırkçılığı müdafaa etmek mevkiinde olamayız"122 şeklinde açıklamalarıyla Parti olarak milliyetçilik meselesine bakış açılarını ortaya koymaya çalışmıştır. Başbakan Menderes, Şark vilayetleri hususunda ise gruptan yoğun alkış alacak şu sözleri sarf etmişti: "Şark meselesi, hakikaten memleketimizin bir mazlum parçası, ihmal edilmiş, üvey evlat muamelesine tabi tutulmuş bir parçası vardır ki Demokrasi hareketinin başlaması ve Demokrat Parti’nin iş başına gelmesiyle onun için yeni ve nurlu bir hayatın kapıları açılmış bulunuyor. Biz bu memlekette bir bütün vatan yaratmak ideal ve sevdasında olan insanlarız. Vatan iktisaden bir bütün teşkil edeceği gibi kültür ve ruh bakımından da bir bütün teşkil etmesi icap eder. Bu gayenin tahakkuku için Şark-Garp telakkilerini tamamen ortadan kaldırmak azmindeyiz. Bunun tahakkukunun nelere vabeste olduğunu araştırıp ortaya koyacağız ve bütün icapların yerine getirilmesine çalışacağız."123 121 A.e., s. 171-172. 122 A.e., s. 209. 123 A.e., s. 212-213. 697 Görülüyor ki programda bölgeye yönelik herhangi bir planlamanın olmaması bölge milletvekillerinde rahatsızlık yaratmıştı. Başbakan Menderes ise aynen Bayar’ın muhalefette iken sarf ettiği cümlelerin bir benzerini kurmuştur. Böylelikle bölge milletvekillerinin yüreğine adeta su serpmiştir. I. Adnan Menderes Hükûmetinin hazırladığı program bu şekilde önce DP grubunda tartışıldıktan sonra 2 Haziran tarihinde Meclis Genel Kuruluna getirilmiştir. Hükûmet programı okunduktan sonra söz alan ilk isim CHP Milletvekili ve Grup Başkanvekili aynı zamanda Hasan Saka kabinelerinde bakanlık yapmış bir isim olan Faik Ahmet Barutçu124 Hükûmet programı üzerine eleştirilerini sıralarken Doğu meselesi konusunda; bütçelerde iki yıldan beri yer alan Doğu kalkınması mevzuuna programda yer verilmemiş olmasını eleştirince Gümüşhane Milletvekili Kemal Yörükoğlu 125hemen araya girerek "memleketin Garbı, Şarkı yoktur, vatan bir bütündür" karşılığını vermişti. Barutçu, bu konuda Hükûmetin düşüncelerini öğrenmek istemişti.126 Müzâkerelerde Mardin Bağımsız Milletvekili Kemal Türkoğlu127 da Doğu vilayetlerinin kalkınması için programda hiçbir vaadin yer almamasını eleştirmiştir. Türkoğlu, konuşmasında Doğu’daki nüfusun büyük bir kısmının hâlen iptidai bir hayat yaşadığını, yolsuzluk, mektepsizlik, doktorsuzluk ve ziraat sahasındaki gerilikler ile mücadele ettiğini söylemişti. Türkoğlu’nun yakındığı bir diğer husus; bu Doğu vilayetlerine gönderilen âmir ya da memurların hep tecrübesiz ve arzu edilmeyen kişiler olmalarıydı. O’na göre 1949 ve 1950 yıllarında bütçeye nasıl bu bölge vilayetlerinin kalkınması için ödenek konuldu ise yeni Hükûmetin de bölgeye hususi bir itina göstermesi gerekmekteydi. Çünkü Doğu vilayetleri sahip oldukları, jeopolitik konumdan dolayı oralara hususi bir ehemmiyet verilmesi gerekiyordu. Aynı zamanda buralarda millî kültürü aşılamak, dili öğretmek sosyal ve iktisadi sefaleti önlemek gerekliydi. Bu da ancak normal bir mesai ile değil fevkalâde bir gayretle mümkün olabilirdi. Eleştiriler üzerine Başbakan Adnan Menderes, Hükûmet programında Doğu kalkınmasına temas edilmemesinin "Her 124 TBMM Albümü 1920-2010, C: 2, s. 597. 125 A.e., s. 564. 126 Türkiye Büyük Millet Meclisi, C: 2, s. 777. 127 TBMM Albümü 1920-2010, C: 2, s. 586. 698 cihetten bir bütün teşkil eden Türk vatanını Doğu ve Batı diye ikiye bölmek ve birbirinden farklı ve imtiyazlı vaziyetler ihdas etmek politikasının maddi olduğu kadar manevi zararlı tesirleri karşısında böyle bir ayırmaya nihayet vermek lâzım geldiği kanaatinde" olmalarına dayandırmıştı. Menderes’in bu beyanatı sonrasında Faik Ahmet Barutçu söz istemiş ancak son sözün Hükûmete ait olduğu gerekçe gösterilerek söz verilmemişti. Bunun üzerine tepki olarak CHP ve diğer muhalefet partisi Millet Partisi milletvekilleri Meclis Genel Kurulunu terk etmişlerdi. Ardından yapılan oylamada Hükûmetin programı kabul edilmişti. Ancak bu oylamada muhalefet partilerinin Meclisten çıkarak Hükûmeti protestosu oylama sonucuna yansımıştır. 487 sandalyeli Mecliste oylamaya katılan 282 milletvekilinin hepsi de kabul oyu vermiştir. Çekimser ya da ret oyu veren bir tek vekil bile Meclis Genel Kurulunda kalmadığı için bu sonuç sadece DP’li milletvekillerinin sonucu olmuştur.128 Bu tartışma da göstermektedir ki her ne kadar DP milletvekillerinin Parti Grup toplantısında Doğu’nun kalkınması için programda bazı taahhütlerinin olması yönündeki istekleri Meclis Genel Kurulunda ifade edilmemişse de muhalefet partisi ve bağımsız vekiller de bu konuda talep kâr bir tutum içerisinde olmuştur. Programın geneli ve de özelinde Doğu meselesinde Hükûmetin az önce değindiğimiz tutumu sonraki tarihlerde bu konuda birçok tartışma çıkacağının adeta bir ön göstergesi olmuştur. Muhalefetin bu eleştirilerinin yersiz olduğunu Başbakan Menderes Hükûmeti kurduktan dört ay sonra Cumhurbaşkanı Bayar ile çıktığı Doğu illeri gezisinde de bizzat bölge halkının yüzüne söylemiştir. Bu ziyaret aynı zamanda DP’nin iktidar olması sonrasında hem bölgenin sorunlarıyla ilk kez Hükûmet olarak yüzleşilen hem de halka bu anlamda taahhütlerin verildiği bir ziyaret olmuştu. Başbakan Menderes, 3-10 Ekim 1950 tarihleri arasında Erzurum, Erzincan, Diyarbakır, Elâzığ ve Sivas vilayetlerini Cumhurbaşkanı Celâl Bayar’la birlikte ziyaret etmişti. Bu ziyarette halkın sorunları dinlenilmiş, memleketin genel sorunları ve bölgenin ihtiyaçları ile ilgili yerinde tespit ve değerlendirmeler yapılmıştı. 128 Türkiye Büyük Millet Meclisi, C: 2, s. 749-760. 699 Başbakan Menderes, 3 Ekim’deki Erzurum nutkunda; DP’nin iktidara henüz geldiği, yıllardan beri biriken işlerin hemen hallolamayacağı, CHP’nin hazırladığı bütçenin kullanıldığı, yine de imkânlar ölçüsünde birtakım tadiller yapıldığını, asıl 1951 bütçesinin DP tarafından hazırlanacağını ifade ettikten sonra Erzurum ve umumiyetle Doğu bölgesinin ihtiyaçlarına değinmişti. Bunlara değinirken aynı zamanda CHP’nin, DP’nin programında Doğu'nun kalkınması için hiçbir taahhütte bulunmadığı eleştirilerine de cevap vermişti. Menderes: "bu dertlerle daha buraya gelmeden evvel meşgul olduk. Bizim memlekette Şark’ın ifade ettiği mana üzerinde durduk. Şark’ın işleri çoktur. Son zamanlarda bir Doğu kalkınması parolasını ortaya attılar ve eski iktidar Doğu kalkınmasını istiyordu. Fakat Demokrat Parti bunu istemiyor ve ihmal ediyor diye çok zehirli bir propagandaya koyuldular. Şu noktayı dikkatinize arz ederim ki, Demokrat Parti doğduktan ve Şark’ta teşkilatını kurduktan sonradır ki, bir Doğu’nun mevcudiyeti ve Doğu illerimizin kalkındırılması lüzumu hatırlanmış ve ancak o zaman Doğu kalkınmasından bahsolunmaya başlanmıştır. Şunu da ilave edeyim ki, biz memlekette Doğu ve Batı diye bir ayrılık tanımak istemiyoruz. Partimiz teşkilatını kurmakla Doğu’ya hürriyet getirdiği gibi, şimdi de iktidar olarak Doğu’ya memleketin diğer bölgeleriyle her sahada eşitlik getirmek yolunda bulunuyoruz. Eşitliğin ne demek olduğunu sizler herkesten daha iyi bilirsiniz. Şark’ı, memurlar için bir nevi menfa olmaktan, mustarip vatandaşların yaşadığı diyar olmaktan çıkartacağız. Memleketimizde Doğu ve Batı sadece coğrafî birer mefhum olarak kalacaktır" demişti. Başbakan Menderes, Hükûmetin Doğu vilayetlerine yönelik bu genel yaklaşımını ifade ettikten sonra Erzurum özelinde vilayetin, dertlerine ve taleplerine de temas etmişti. Bu dertlerden elektrik işi ve yakacak meselesinin yakında müspet yönde bir karara bağlanacağını söylemişti. Bölge halkının en çok şikâyet ettiği konulardan hayvan nakli konusunda da yakında fazla miktarda vagon tahsis edileceğini söylemiştir. Buranın bir diğer sorunu tapulama işi idi. Bu konuda da köylerde tapulama işini hızlandırma kararında olduklarını belirtmişti.129 Başbakan Menderes, Cumhurbaşkanı Bayar ile 5 Ekim’de Erzincan ziyareti sırasında hem DP hem de CHP’lilerin iskân sorunu ve deprem sonrasında Erzincan’ın yaralarının tam olarak sarılamadığı şikâyetleri ile karşılaşmıştır. Başbakan Menderes deprem konusunda; Meclisten alınan 6 milyon liralık tahsisatla 660 evin yapıldığını ancak evlerin başarısız idareciler ve Hükûmet yüzünden çok pahalıya mal edildiğini, 129 BCA 30 1 0 0/ 12 75 1 lef 97-98; BCA 30 1 0 0/ 2 14 1. 700 halkın gözyaşlarının 11 senedir hala dinmediğini, iskân sorununun çözülemediğini söylemiştir. Başbakan Menderes toprak dağımı konusunda; bu işin bu tarihe kadar kurulan sadece 17 toprak komisyonu ile yürütülemeyeceği düşüncesinden dolayı iktidara geldikten sonra kendilerinin 11 komisyon daha kurduklarını bütçeye konulacak tahsisatla 1951 yılında komisyon sayısının yine arttırılacağını söylemiştir.130 Bu ziyarette heyet Raman petrol bölgesini de ziyaret etmişti.131 Bu ziyaret kapsamında değinilen konulara bakılacak olursa DP, bölgede hem kökleşmiş sorunlara hem de CHP döneminde halledilememiş meselelere çözüm bulmaya çalışacaktır. Bu anlamda DP’den bölge halkının beklentileri ve de muhalefet partisinin sürekli eleştirilerine maruz kalacağı gerçeğini göz önünde bulunduracak olursak Hükûmetin omuzlarındaki yük gerçekten çok ağırdı. 4.3.3.2. DP Bütçelerinde Doğu Vilayetlerinin Kalkınması Meselesi 1950 yılı bütçesini iktidardan ayrılmadan öne CHP hazırlamıştı. Bu bütçede de Doğu vilayetleri ve Edirne vilayetinin kalkındırılması için bütçeye özel olarak aynı 1949 yılı bütçesinde olduğu gibi ödenek konulmuştu. DP, 1950 yılında iktidarı devraldıktan sonra bu bütçeyi uygulamıştır. DP’nin ilk Hükûmet programında Doğu vilayetleri özelinde herhangi bir yatırıma yer verilmemişti. Doğu vilayetlerinin kalkındırılmasına yönelik gerek muhalefet partililerin gerekse iktidardaki özellikle Doğu vilayetleri milletvekillerinin yeni iktidardan bölgeye dair bekledikleri şey; 1951 yılı Bütçe Kanunu idi. 1951 yılı Bütçe Kanun’u tasarısında; Doğu vilayetlerinin kalkındırılması için CHP dönemindeki bütçeye özel olarak ödenek koyma şeklindeki politikasını DP Hükûmeti benimsememiştir. Bu durum tasarının Meclisteki 20 Şubat 1951 tarihli müzakereleri sırasında tartışılacaktır. DP’nin bu politikasına hem muhalefet hem de DP içindeki bazı milletvekilleri itiraz etmiştir. CHP Trabzon Milletvekili Cemal 130 BCA 30 1 0 0/ 12 75 1 lef 99-103. 131 Ayın Tarihi, Ekim 1950. 701 Eyüboğlu, geri kalmış olan Doğu illerinin bir an önce kalkınması için, bütçeye ayrı bir ödenek konulmamasını "üzüntü" ile karşıladıklarını belirtmişti.132 Bir muhalefet partili vekilden bu şekilde Hükûmetin hazırladığı bütçeye eleştirinin gelmesi normal karşılanacak bir durumdur. Ancak kendi Hükûmetlerinin hazırladığı bütçeye hem bölge milletvekillerinden hem de bölge dışı milletvekillerinden de eleştiri gelmişti. Bütçede Doğu vilayetlerinin kalkınması için özel olarak bir ödenek konulmaması eleştirilirken ortak nokta; CHP’nin bile son yıllarda bu mesele için ödenek ayırırken DP’nin ayırmamış olmasıydı. Bu vekillerin ortak kanaati bölgenin yıllardan beri ihmal edilmiş olduğu, bölgede halkın mektep, hastane, yol, gıda, iktisadi imkânlar bakımından çok büyük mahrumiyetler içerisinde bir yaşam sürdüğü söylemi idi. Bu durumun da düzeltilebilmesi için en azından belirli bir süre bölgenin diğer bölgeler seviyesine gelinceye kadar bütçeye özel olarak ödenek konulmalıydı. 1951 yılı bütçe görüşmelerinde bütçeye böyle bir ödeneğin konulmasını isteyen DP’li milletvekilleri Niğde Milletvekili Necip Bilge,133 Diyarbakır Milletvekilleri Yusuf Ziya Azizoğlu, Yusuf Kâmil Aktuğ,134 Ağrı Milletvekili Celâl Yardımcı, Siirt Milletvekili Mehmet Dâim Süalp135 ve Erzurum Milletvekili Sabri Erduman’ın136 yapmış olduğu konuşmalar dikkat çekmişti. Görülüyor ki iktidar partisinden hayli milletvekili Hükûmetten kendi bölgeleri için pozitif ayrımcılık yapılmasını istemekteydiler. Yukarıda sayılan isimler arasında Niğde Milletvekili Necip Bilge’nin de bölge dışından bir vekil olarak bölgenin sorunlarına kayıtsız kalmadığı görülmektedir. Ancak bir diğer Niğde Milletvekili DP’li Hüseyin Ülkü, Doğu vilayetleri milletvekillerinin sürekli Doğu’nun ihmal edilmişliğini konuşmamalarını memleketi bir kül hâlinde mütalaa etmek gerektiğini ifade etmişti. Ülkü, sadece Doğu vilayetlerinin değil ülkenin diğer bölgelerindeki bazı vilayetlerinin de ihmal edilmiş olduğunu Orta Anadolu’da kendi vilayetinden örnek 132 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 9, C: 5, Toplantı: 1, TBMM Basımevi, Ankara, 1951, s. 247. 133 A.e., s. 287. 134 A.e., s. 326-327. 135 A.e., s. 320-321. 136 A.e., s. 335. 702 vererek anlatmaya çalışmıştır. Ülkü’ye göre Niğde’nin öyle yerleri vardı ki altı aylık kış sezonunda ne doktorun ne hâkimin ne de bir vukuat durumunda jandarmanın gidemeyeceği yerler vardı. İşte bu sebeple Ülkü’ye göre ülkeyi ne Doğu ne de Batı olarak düşünmektense bir bütün olarak düşünüp kalkındırmak gerektiği, vatandaşların da böyle düşündürülmesi gerektiği tavsiyesinde bulunmuştur.137 Meclisin 21 Şubat 1951 tarihli görüşmelerinde Maliye Bakanı Hasan Polatkan, Hükûmetin bu isteklere karşı yaklaşımını ortaya koyarken Doğu vilayetleri için düşünülen kalkınma yatırımlarından da bahsetmişti. Polatkan, Hükûmet olarak memleketi bölünmez bir bütün olarak kabul ettiklerini ve mevzuun geçmişte mıntıkavi bir fikir ve düşünce ile ele alınmış olmasını, bütçeye ayrı bir fasıl açmak suretiyle Doğu vilayetleri tahsisatı diye bir tahsisat konulmasını uygun bulmadıklarını ifade etmişti. Hükûmet bu mevzuda bu şekilde bir tutum belirlerken Doğu vilayetlerine Bakanlıklar bütçelerinde daha çok yatırım yapmayı planlamıştı. Polatkan, 1951 yılından itibaren Hükûmetin faaliyetlerinin "hakikaten birçok mahrumiyetlere katlanmakta olan Doğu illeri üzerinde teksif edece"ğini söylemiştir. Polatkan’ın bu cümlesi Meclisten yoğun tezahürat almıştı. Polatkan, 1950 yılında CHP’nin Doğu vilayetleri ve Edirne vilayeti için ayırmış olduğu tahsisat 13 milyon lira iken DP Hükûmetinin yalnız Bayındırlık Bakanlığı 1951 yılı bütçesinde karayollarıyla birlikte Doğu’da 36 milyon liralık iş yapacağını, Millî Eğitim Bakanlığının almış olduğu tahsisatın 4,5 milyon lirasını bu mıntıkada bilhassa sanat okulları için 1,5 milyon lira sarf edeceğini belirtmişti. Yine Sağlık Bakanlığı da Van’da ve Bitlis’te yeniden hastaneler yapacak ve Doğu’da başlanmış olan sağlık merkezlerinin inşaatını tamamlayacaktı.138 Maliye Bakanı’nın bu açıklamalarından sonra DP Ağrı Milletvekili Celâl Yardımcı, Bakanın bu açıklamaları haricinde Doğu vilayetlerinin kalkınması için Tarım Bakanlığının 30 milyon, Sağlık Bakanlığının da 2 milyon lira gibi bir ödeneği ayırdığını öğrendiğini belirterek Hükûmete teşekkür etmiştir. Yine bölge 137 A.e., s. 336. 138 A.e., s. 365-366. 703 milletvekillerinden bir teşekkür de DP Siirt Milletvekili Mehmet Dâim Süalp’ten gelmişti.139 Görülüyor ki bütçede özel olarak Doğu vilayetleri için bir ödenek kalemi konulmamış olsa da Bakanlıklar bütçelerinde Doğu vilayetleri için büyük miktarda ödenekler konulmuştu. Demokrat Partinin bu şekilde Doğu vilayetlerinin kalkınması için Bakanlıklar bütçesinde ciddî miktarlarda ödenekler ayırmış olmasına rağmen buraların kalkınması için muhalefetteki isimlerin özel ödenekler konulması yönündeki talepler sonraki yıllarda da hep devam etmişti. 1952 yılı bütçesi için toplanan Meclisin 23 Şubat 1952 tarihli müzâkeresinde Mardin Bağımsız Milletvekili Kemal Türkoğlu, Hükûmetin hâlâ Doğu vilayetlerine el uzatmadığını söylemiş, buralara umumi bütçedeki hisselerinden ayrı olarak bir ek ödenek ayrılmasını istemiştir. Türkoğlu’nun Hükûmete yönelik bu eleştirileri Meclisteki çoğunluğu oluşturan DP’li milletvekilleri tarafından tepkiyle karşılanmıştı.140 Türkoğlu’nun konuşma yaptığı Meclis oturumunda bölge milletvekillerinden DP Urfa Milletvekili Necdet Açanal, CHP döneminde Doğu vilayetlerinin kalkınması için "göze çarpsın diye" konulmuş olan bütçe tahsisatının kaldırılmasını muvafık bulduklarını belirtmiş, Doğu’nun kalkınması işinin DP Hükûmeti ile başlamasından dolayı teşekkürlerini beyan etmiştir.141 Bu oturumda söz alan isimlerden Maliye Bakanı Hasan Polatkan, yine 1951 yılı bütçe görüşmeleri sırasında yapmış olduğu konuşma benzeri bir konuşma yapmıştı. Polatkan, Doğu kalkınması için daha önce konulan ödeneklerin çok üstünde Bakanlıklar bütçesine ödenekler konulduğunu söylemiştir.142 DP Hükûmetlerinin Doğu vilayetlerinin kalkınması için özel bir ödenek ayırmaması DP iktidarı boyunca CHP’nin her mahfilde eleştiri kaynağı olmuştu. 139 , s. 381. 140 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 9, C: 13, Toplantı: 2, TBMM Basımevi, Ankara, 1952, s. 445- 446. 141 A.e., s. 449-450. 142 A.e., s. 471. 704 Cumhurbaşkanı Celâl Bayar, 24 Nisan 1954 tarihinde Diyarbakır Şayak fabrikasının açılışı için gittiği Diyarbakır’da halka yaptığı konuşmada; muhalefetin bu eleştirilerine karşılık eski dönemde ayrılan 13 milyon liralık bir ödeneğe mukabil bu tarihe kadar yapılan harcamalara dair rakamlar vermişti. Bayar’ın verdiği bilgilere göre DP iktidarının başından beri Doğu vilayetlerinin kalkınması mevzuunda; Türkiye çimento sanayii için 62 milyon lira, Türkiye şeker fabrikaları için 74 milyon lira, Etibank kendi hissesine düşen işler için 26 milyon 500 bin lira, Sümerbank yine kendisine ait işler için 12 milyon 500 bin lira, Maden Tetkik ve Arama Enstitüsü yine kendisine ait işler için 35 milyon lira, yekûn olarak 210 milyon lira tahsis edilmişti. Bu 210 milyon lira Şark vilayetlerinin iktisadi gelişimi için sarf edilmişti.143 1957 seçimlerinden CHP hem ülkede hem de bölgede daha da güçlenerek çıkarken DP’ye yönelik toplumsal ilgi azalmıştı. Bunda 1950-1954 yılları arasında ekonomiye canlanma getirilmiş olsa da 1954 yılı sonlarından itibaren borç ekonomisine dayanan, Dünya Harbi sırasında Merkez Bankasında biriken rezervlerin erimeye yüz tutması ve dış ticaret hadlerinin giderek Türkiye aleyhine döndüğü bir ortamda borç krizi, hayat pahalılığı, karaborsa ve ihtikârın hat safhaya ulaşması ve Türk parasının değer kaybetmesi gibi durumlar etkili olmuştu.144 Doğu vilayetlerinin kalkınması mevzuu 1957 seçimlerinden sonra 1958 yılı bütçe görüşmelerinde CHP tarafından daha etkili bir şekilde dillendirilmiş ve buraların kalkınması için bütçeye 120 milyon liralık yatırım faslı açılması önergesi verilmişti. Meclisin 26.02.1958 tarihli müzâkeresinde CHP Kars Milletvekili Sırrı Atalay, Maliye Vekâleti bütçesinin yatırımlar kısmında Doğu vilayetlerinin kalkınması için özel olarak bütçe konulmasını istemiştir. Atalay, DP döneminde CHP döneminde olduğu gibi Doğu’nun kalkınması için bütçede özel bir faslın açılmadığını söylemişti.145 143 BCA 10 9 0 0/ 2 5 1; Ayın Tarihi, 24.04.1954, Nisan 1954. 144 Yakup Kaya, "1957 Genel Seçimlerinin Türk Siyasî Yaşamına Yansımaları", Tarihin Peşinde Uluslararası Tarih ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, Sayı: 20, Yıl: 2018, ss.585-600 145 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 9, C: 2, İçtima: 1, TBMM Matbaası, Ankara, 1958, s. 681. 705 Atalay’ın bu isteği daha sonra CHP’li 70 vekilin imzası ile bir önerge hâline getirilmiş ve önergede Doğu’nun kalkınması için bütçeye 120 milyon lira konulması istenmişti. Bu önerge için ilk cevabı Nafia Vekili Tevfik İleri vermişti. İleri, CHP ve kendi dönemlerinde Doğu vilayetleri için yapılan harcamalardan bahsetmişti. İleri’ye göre Doğu vilayetlerine CHP döneminde 1949 ve 1950 bütçesinde toplam 23 milyon lira tahsisat konmuş ve bunun 11.300.000 lirası Doğu vilayetlerinde kullanılmak üzere Karayollarına verilmişti. Bunun dışında 1945 yılından itibaren bütçelerde Doğu vilayetlerinde ve zelzele görmüş olan Erzincan vilayetinde memur meskenlerinin yapılması için de 16,6- 17 milyon liralık bir ödenek konulmuştu. Bu paraya karşılık DP döneminde 1950- 1957 yılları arasındaki sekiz senede Doğu vilayetlerine yaptırılan veya ihale edilerek yapılması devam eden yapı inşaata sarf edilen para 149.145.000 lira idi. Bu para Millî Savunmanın Doğu’da yaptığı ordu mensuplarına ait evler ve saireden hariç olup sadece Nafıa Vekâleti bütçesinden sarf edilen paraydı. Doğu illerinin kalkınması için konulan paradan Karayollarına ayrılan 11 milyon 320 bin liralık ödeneğe karşılık sekiz sene zarfında Doğu’da merkezleri bulunan bölge müdürlükleri eliyle Doğu vilayetlerinin yolları ve köprüleri için 1957 sonuna kadar sarf edilen paranın toplamı 711 milyon 783 liraydı. Doğu kalkınması tahsisatının dışında 1923’ten 1950’ye kadar bu vilayetlerin su işleri için harcanan para 6 milyon 810 bin lira iken, 1950-1958 arasında büyük su işleri için sarf edilen para 89 milyon lira olmuştu. İleri, bu rakamların ardından Doğu vilayetlerini kendilerinin devralmaları sonrasında Batı vilayetleri ile eşit hâle getirmek için her zaman fazla ödenek tahsis ettiklerini söylemiş ve "yol bakımından Doğu illeri Batı illerinden çok daha ileridir. Meselâ bir Muğla’mız vardır, Batıdadır ama Muğla’ya bugün hâlâ doğru dürüst bir yolla girmek imkânı yoktur" cümlesi ile yapılan yatırımların derecesini göstermeye çalışmıştır. İleri, bu açıklamalar sonrasında Hükûmet olarak 1950’den sonra 2 milyarlık yol masrafının 700 milyonunun Doğu vilayetlerine yapıldığını söylemiş ve böyle bir önergenin kabulünün lüzumlu olmadığını beyan etmiştir. 706 Bakan’dan sonra CHP Van Milletvekili Ferid Melen söz almıştı. Melen, Doğu vilayetlerinin Batı vilayetlerinden bir farkı olmadığını kabulle birlikte Doğu vilayetlerinin tarihi sebeplerle Batı vilayetlerinden geri kaldığını ifade etmiş bu vilayetlerin en azından Batı vilayetleri seviyesine çıkıncaya kadar sarf edilen paranın iki kat olmasını istemiştir. Bölgeden bir diğer milletvekili DP Siirt Vekili Mehmet Daim Süalp, CHP’li vekiller gibi Hükûmetin Doğu’ya yatırım yapmadığı eleştirisini kabul etmemiş, Tevfik İleri’nin verdiği rakamlara göre Doğu vilayetlerinin her bakımdan en büyük yardımı DP döneminde gördüğünü ifade etmişti. Maliye Vekili Hasan Polatkan da eski iktidar devrinde Doğu’nun ihmal edilmişliğinden bahsetmiş ve CHP’nin 27 senede yaptığının kendilerinin sekiz senede yaptığından az olduğunu söylemiş, kendi gözlerinde memlekette bir Doğu-Batı ayrımının olmadığını söylemişti. Polatkan önerge konusunda ise önergenin kabulü durumunda "memlekette manen dahi olsa bir bölgecilik zihniyeti yaratılmış intibaını vermemek lâzımdır" düşüncesi ve sözleri ile önergenin reddedilmesini istemiştir. CHP Sivas Milletvekili Turhan Feyzioğlu Hükûmet mensubu bakan ya da vekillerin hep CHP devrini eleştirirlerken hakkaniyetli olmalarını, Doğu'nun ya da Batı'nın kalkınması mukayesesi yapılırken nereden başlanıp nereye gidildiğinin mukayesesinin de yapılmasını istemiştir. Bütçe Encümeni adına konuşan DP Zonguldak Milletvekili Sebati Ataman146 bütçenin coğrafi mülahazalarla değil ihtiyaç mülahazasıyla hazırlandığından önergeyi Encümen olarak kabul etmediklerini söylemiştir. Nitekim Encümenin isteği doğrultusunda Meclise sunulan önergenin oylamasından bir sonuç çıkmamıştır. Yani Sırrı Atalay ve 70 arkadaşının Doğu vilayetlerinin kalkınması için bütçede açılacak özel bir fasılla bu vilayetlere 120 milyon liralık ödenek koyma önergesi reddedilmiştir.147 Sırrı Atalay, önergesini 1958 yılında Hükûmete kabul ettirememiş ancak mücadelesinden de yılmamıştı. 1959 yılı Bütçe Kanunu tasarısı Meclise geldiğinde 146 TBMM Albümü 1920-2010, C: 2, s. 760. 147 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 9, C: 2, İçtima: 1, TBMM Matbaası, Ankara, 1958, s. 705-715. 707 yine Doğu vilayetlerinin148 kalkınması için 50 milyon liralık bir ödenek konulması için 52 milletvekili arkadaşı ile birlikte bir önerge vermiştir. Önerge yine daha önce de olduğu gibi Bütçe Encümeni sözcüsü Behzat Bilgin tarafından ülkede bir "bölge tefriki sistemi canlandıracak mahiyette" görüldüğü için Hükûmet kanadından rağbet görmemiştir. Önergede imzası bulunan Kars Milletvekilleri Sırrı Atalay, Mehmed Hazer ve Maraş Milletvekili Emin Soysal önerge ile bölgecilik yapmadıklarını savunmuştu. Onlara göre, yılların ihmal edilmiş ve de coğrafi dezavantajlara sahip Doğu vilayetlerinin kalkınması için daha çok yatırım yapılması zarurî idi. Ancak bu konuşmalara rağmen Hükûmet kanadı, sahip olduğu kanaat üzere tutumunu devam ettirmiş ve Kars Mebusu Sırrı Atalay ve arkadaşlarının bütçede yeni bir fasıl açılarak buraya 50 milyon lira tahsisat konulması önergesini kabul etmemiştir.149 4.3.4. İdari Yapıdaki Düzenlemeler 1953 yılında ülkede 22 yeni kaza idaresi kurulmuştu. Kurulan bu yeni kazalardan 5’i bizim çalışma sahamız olan Doğu vilayetlerinde idi. Bunlar Adilcevaz, Çukurca, Çüngüş, Digor ve Ömerli idi. Hükûmetin 12.01.1953 tarihinde Meclise sunduğu kanun tasarısında genel olarak gerekçe; halkın kalkınması, hizmetlerin kolayca görülmesi, halk ve Hükûmet münasebetlerinin düzenlenmesi olsa da her bölgeye özgü sebepler tasarıda yer almıştır. Örneğin Doğu’daki bucaklardan Bitlis Ahlat ilçesi Adilcevaz bucağı, gelişmeye müsait bir merkezde bulunmasından dolayı, Hakkâri ili Merkez ilçesine bağlı Çukurca bucağı ise geniş yüz ölçüme sahip olması, merkezle arasının hayli uzak ve arızalı yollara sahip olduğu için kaza hâline getirilmek istenmişti. Çukurca bunların yanı sıra emniyet ve asayiş yönlerinden de üzerinde hassasiyetle durulması gereken bir bölgeydi. Bu bölgenin bilhassa kış aylarında her tarafla alâkası kesildiği gibi 148 Bu iller; Kars Artvin, Ağrı, Erzurum, Muş, Bitlis, Van, Hakkâri, Bingöl, Elâzığ, Erzincan, Mardin, Diyarbakır, Siirt, Sivas, Maraş, Urfa, Gümüşhane ve Tunceli illeriydi. 149 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 11, C: 7, İçtima: 2, TBMM Matbaası, Ankara, 1959, s. 771-777. 708 coğrafi durumları itibarıyla da il merkeziyle iktisadi ilgileri olmadığından kendi çevresinde iktisadi bir merkez yaratmak için birer kaza teşkili düşünülmüştü. Kars vilayeti Merkez kazasının Digor nahiyesi de merkeze uzaklığından dolayı özellikle kış mevsiminde irtibatı zor olan bir nahiye idi. Bir sınır bölgesi olması da burada bir kaza teşkilini düşündürmüştü. Yine Mardin vilayeti Savur kazasının Maserti nahiyesinde Ömerli adıyla yeniden bir kaza kurulmak istenmişti. Maserti bucağı sarp bir arazi üzerine yayılmış olan köyleri, bağlı bulundukları ilçe merkeziyle irtibatta güçlük çektiklerinden ve Savur’la münasebetleri pek az olduğundan kendi bünyesinde gelişme vaat ettiğinden dolayı kaza hâline getirilmek istenmişti. İşte bu gerekçelerle Meclise sunulan kanun tasarısı 27.02.1953 tarihinde yasalaşmış ve bahsi geçen yerler kaza haline getirilmiştir.150 Görülüyor ki bu Kanun ile halkın hayatının ekonomik ve sosyal açıdan daha da kolaylaşması, emniyet ve asayişin daha da rahat sağlanabilmesi gözetilen öncelikli hedeflerdendi. DP döneminde çıkan kanunlardan takip ettiğimizde bölge ile ilgili bir diğer idari tasarruf Van vilayetine bağlı Gürpınar kaza merkezinin aynı kazanın Havasor nahiye merkezine kaldırılması hakkındaki kanun olmuştu. Başbakan Adnan Menderes tarafından 13.02.1954 tarihinde Meclise sunulan kanun tasarısının gerekçesinde; Van vilayetine bağlı Gürpınar kaza merkezi arızalı bir arazi üzerinde olup bilhassa kış aylarında Van- Havasor- Gürpınar yolunun Havasor ile Gürpınar arası 2-3 ay kadar tamamen kapalı bulunmasından dolayı yayaların dahi taşıma yapamadığı, buna karşılık Van- Havasor nahiye merkezinden Hoşap arası yaz ve kış daima taşımaya açık bulunduğu, Gürpınar kazası merkezi ile bu kazaya bağlı Norduz nahiyesi halkının geçim vasıtaları tamamen koyun ve hayvan ürünlerine dayandığından ve bu bölge halkı ürünlerini Van merkezine getirip sattıklarından iktisadi bakımdan da Gürpınar kaza merkezinin merkez olacak durumda olmadığı 150 Kanun No: 6068; Kanunlar Dergisi C: 35; T.C. Resmî Gazete, 03.03.1953, Sayı: 8349; TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: IX, C: 20, Toplantı: 3, TBMM Matbaası, Ankara, 1953, s. 1331-1334. 709 belirtilmişti. Havasor nahiyesinin Başkale ve Hakkâri yolu üzerinde bulunduğu ve bu yolun her zaman taşımacılığa imkân verdiği, kaza merkezinin Havasor’a nakli halinde büyük ilerlemeler kaydedileceği anlaşılmış, halkın isteği de göz önünde tutularak Gürpınar kaza merkezinin Havasor’a nakli istenmişti.151 Görülüyor ki kanun tasarısında da bölgenin coğrafi ve ekonomik şartlarından dolayı böyle bir idari düzenleme yapılmak istenmişti. 1954 yılında Malatya vilayetine bağlı Adıyaman kazası vilayet hâline getirilmişti. Bunda; Hükûmetin 9 Mart 1954 tarihinde Meclise sunduğu kanun tasarısına göre 15.000 nüfuslu Adıyaman kazasının ağır ceza mahkemesi, trahom dispanseri, sağlık, sıtma, frengi mücadele teşkilâtı, tütün depoları, tekel müdürlüğü, zirai kooperatif, ortaokulu ve Ziraat Bankası gibi birçok teşkilata sahip olması ve de ileride daha da gelişmeye müsait durumu dikkate alınmıştı.152 Bu kanun tasarısı mayıs ayında yapılan genel seçim sonrasında Meclis Genel Kurulunun 14.06.1954 tarihli oturumunda gündeme alınmıştır. Müzakere sırasında söz alan isimlerden Dâhiliye Vekili Namık Gedik, tasarının gerekçesindeki genel hususlara vurgu yaptıktan sonra Adıyaman’ın Malatya’ya hem uzaklığı hem de Antitoros dağ silsilesinden dolayı Malatya Merkez ile iktisaden münasebeti bulunmaması ve bilhassa kış mevsiminde mıntıka halkının müşkül duruma düşmesinin sonlandırılması için teklifin zarurî olduğunu ifade etmiştir. Aynı gün yapılan oylama ile Hükûmetin teklifi kabul edilmiş ve dört kazadan müteşekkil Adıyaman vilayeti kurulmuştur.153 Adıyaman’ın vilayet hâline getirilmesi her ne kadar Hükûmet tarafından yukarıdaki gerekçelere dayandırılmış olsa da bu kararın daha çok siyasî olduğu kanaati o dönem bazı muhalif çevreler tarafından kabul edilmektedir. Çünkü Malatya, İsmet İnönü’nün seçim bölgesi idi. Bu kanun ile Malatya vilayetinde güçlü olan CHP’nin nüfuzu kırılacaktı. DP’nin tartışmalı bir diğer tasarrufu Kırşehir’in ilçe hâline 151 Kanun No: 6323; T.C. Resmî Gazete, 10.03.1954, Sayı: 8654; TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 9, C: 29, İçtima: 4, TBMM Matbaası, Ankara, 1954, s. 194 -195. 152 TBMM 12 Nolu Komisyon Raporu. 153 Kanun No: 6418; T.C. Resmî Gazete, 22.06.1954, Sayı: 8735 Kanunlar Dergisi, C: 37; TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 10, C: 29, İçtima F., TBMM Matbaası, Ankara, 1954. 710 getirilmesiydi. Osman Bölükbaşı tarafından kurulan Cumhuriyetçi Millet Partisinin, Bölükbaşı’nın memleketi olan Kırşehir’de ilk şubesinin açmasının ardından 2 Mayıs 1954 seçimleri neticesine göre burası ilçe hâline getirilmiştir.154 Bu örneklerde de olduğu gibi Demokrat Partinin iktidarı boyunca ülke coğrafyasının doğurduğu tabii zorluklar, muhtelif bölgelerdeki iktisadi gelişmeler, ulaştırma sahasında yapılan hamleler ve kültürel alanda kaydedilen ilerlemeler idari taksimatın ihtiyaçlara göre ayarlanmasını zarurî kıldığından dolayı yeni kazaların kurulması sürekli gündeme gelmekteydi. Bu bağlamda 1957 yılına kadar Dâhiliye Vekâletine gelen yeni kaza talebi 80’den fazlaydı. Dâhiliye Vekâleti nüfusu az sahası geniş, tabii durumu merkezlerle olan gidip gelmeyi güçleştiren ve mahrumiyeti de fazla olmakla beraber emniyet ve asayiş yönlerinden de üzerinde hassasiyetle durulması gereken bölgeler ile her sahada ilerlemiş ve kendi çapında büyük nüfus topluluklarının iktisadi merkezi hâline gelmiş bölgelerdeki kaza ihtiyaçlarını hangi bölge ve vilayette olursa olsun dikkate almaktaydı. İşte bu yaklaşımın bir sonucu olarak 19 Haziran 1957 tarihinde 78 yeni kazanın kurulmasına dair 7033 sayılı Kanun çıkarılmıştı.155 Bu kazaların kurulması 4 yıllık bir programla hayata geçecekti. Bu 78 yeni kazadan çalışma bölgemiz olan Doğu vilayetlerinden Gaziantep’e bağlı Araban ve Yavuzeli; Hakkâri’ye bağlı Uludere; Kars’a bağlı Selim, Hanak, Susuz ve Aralık; Malatya’ya bağlı Yeşilyurt; Siirt’e bağlı Batman; Adıyaman’a bağlı Gölbaşı ve Samsat; Ağrı’ya bağlı Hamur; Diyarbakır’a bağlı Hani; Erzurum’a bağlı Olur; Mardin’e bağlı Silopi kazaları ki toplamda 15 yeni kaza kurulmuştu. Yeni bir kazanın kurulmasında daha önce de belirttiğimiz gibi elbette ki Ankara’nın belirlediği ortak kriterler vardı. Ancak bu kriterlerin yanı sıra mutlak surette her yerin kendine özgü koşulları da vardı. Bu kazalardan örneğin Hakkâri vilayetinde kurulacak olan Uludere kazası için kanun tasarısının gerekçesinde Beytüşşebap ilçesi dâhilindeki köylerin merkeze 50 ile 90 km. uzaklıkta olması bu ihtiyacın gerekçelerindendi. Ayrıca yolların arızalı oluşu, kışın kaza merkezi ile 6-7 ay irtibatın kesik olması, sınır boyunda bulunması münasebeti ile de sınır emniyet ve 154 Yaşar Özüçetin, “Çok Partili Hayata Geçiş Sürecinde Kırşehir”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, The Journal Of Internatıonal Socıal Research, Volume: Issue: 5 Fall, 2008, s. 635-657. 155 BCA 30 1 0 0/ 68 432 9; T.C. Resmî Gazete, 27.06.1957, Sayı: 9644. 711 asayişinin mutlak şekilde sağlanması, halkın sosyal ve kültürel gelişmesi ve bilhassa Hükûmetle olan işlerinin kolaylıkla görülmesi ve mevcut iktisadi durumun da gelişmesi bakımından Kılaban köyü merkeze alınarak Uludere ilçesi kurulmak istenmişti.156 4.3.5. İdari İsim Değişiklikleri Türkiye Cumhuriyeti Devleti ulusçu temeller üzerine oturtulmuştu. Bu siyaset, CHP iktidarının başından sonuna kadar siyaset, kültür, eğitim ve sosyal alanda olduğu gibi hayatın birçok sahasında sonuçlar doğurmuştu. Bu bağlamda hatırlanacağı üzere daha önce yer isimlerinin Türkçeleştirilmesine daha Cumhuriyet ilân edilmeden başlandığını ifade etmiştik. Çalışma sahamız olan Doğu ve Güneydoğu vilayetleri, eskiden beri Ermeni ve Kürt nüfusun yaşadığı yerlerden olması dolayısı ile bu yer isimleri değişikliğinden en çok etkilenen bölge olmuştu. Yer isimlerinin Türkçeleştirilmesi çalışmaları CHP döneminde sonlandırılmamış, DP döneminde de bu konu üzerinde ülke geneli ve bölge özelinde çalışmalara devam edilmiştir. CHP iktidarının sonlarına doğru 19 Haziran 1949 tarih ve 5442 sayılı İl İdaresi Kanunu ile yer isimlerinin değiştirilmesi yasal bir zemine oturtulmuştu. Bu Kanunun ardından Demokrat Parti döneminde 1957 yılında "Ad Değiştirme İhtisas Kurulu" kurulmuştu.157 Bu çalışmanın kapsamını Doğu vilayetlerinden Van vilayeti özelinde, Van Milletvekili Sait Erdinç’in Dâhiliye Vekili Namık Gedik’in cevaplandırması isteğiyle 04.03.1958’de Meclise verdiği soru önergesi ve bu önergeye verilen cevaptan anlamaktayız. Erdinç, Van vilayetindeki bazı köy isimlerinin değiştirilmesi hususunda Van vilayeti Merkez kazası dâhil diğer yedi kazada yüzlerce köyün adının Türkçe ile 156 TBMM 221 Nolu Komisyon Raporu. 157 T.C. Resmî Gazete, 18.06.1949, Sayı: 7236. 712 telifine imkân olmadığını, bunların değiştirilmesi için 1958 yılında bir işlem yapılıp yapılmayacağını sormuştu. Namık Gedik 6 Mayıs 1958’de yazılı olarak soruyu cevaplandırmıştı. Buna göre yabancı ad taşıyan köylerin adlarının değiştirilmesi üzerinde Dâhiliye Vekâletince teşkil olunan bir İhtisas Komisyonu tarafından 1956 senesi başından beri muntazam bir mesai sarf edilmekteydi. Bunun neticesi olarak da bilhassa yabancı ad taşıyan meskûn yerlerin yoğun olduğu vilayetler ele alınmıştı. Bu bağlamda Van vilayeti üzerinde de durulmuştu. Vilayetin 554 köy ve 330 mahallesi tetkike tabi tutulmuş, mevcut Türkçe adlar muhafaza edilerek, yabancı ad taşıyan ve büyük bir yekûn tutan diğer köy ve mahalle adları Türkçeleştirilmişti.158 Bu kurulun çalışmaları 1980’li yıllara kadar devam etmiş ve 12 binden fazla yerleşim biriminin adı değiştirilmiştir. Ad değişikliğinin daha çok yapıldığı bölgeler ise Karadeniz, Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgeleri idi. Örneğin 1980’li yıllara kadar ülkede en çok isim değişikliğinin yapıldığı ilk üç vilayet; Erzurum 653, Mardin 647, Diyarbakır 555 yerleşim yeri ile ilk sıralarda yer almıştır.159 4.3.6. İdari Sorunlar ve Çözüm Yolları Demokrat Parti bölgeler arasında Doğu-Batı gibi bir ayrımın olmadığını daha muhalefet yıllarından itibaren sürekli vurgulamıştı. Muhalefette yüksek sesle dillendirilen vatandaşların hepsinin kanunlar karşısında eşit olduğu ve aynı haklara sahip olduğu kanısını iktidara geldikten sonra halkın da inandığı bir kanı hâline getirmek için başta parti eski Genel Başkanı Cumhurbaşkanı Celâl Bayar olmak üzere partinin diğer üst düzey görevlileri yoğun çaba sarf etmek zorunda kalmışlardı. Tek parti iktidarı döneminde çalışma bölgemiz olan Doğu vilayetlerinin uzun yıllar süren isyanlara ve bazı huzursuzluklara ev sahipliği yapmasından dolayı CHP dönemindeki bazı idari tedbirler ya da idare mekanizması içerisindeki bazı sorunlar bölge halkının bir kısmında Hükûmete karşı güvensizlik yaratmıştı. İşte halkın gözündeki olumsuz Hükûmet ve bu mekanizma içerisinde yer alan bürokrat, memur imajını düzeltmek de Demokrat Parti iktidarının ilk yıllardaki mesaisi arasında yer almıştı. 158 TBMM Zabıt Ceridesi, C: 4, Devre: XI, İçtima: 1, s. 54. 159 Ülkedeki tüm vilayetler içerisinde Doğu vilayetlerinin değişen yer isimleri sayısı için bkz. Tunçel, a.g.e., s. 28. 713 Bu bağlamda Meclis Başkanı Refik Koraltan beraberinde Ağrı Milletvekillerinden Celal Yardımcı, Halis Öztürk, İstanbul Milletvekili Ahmet Hamdi Başar, Ordu Komutanı Nureddin Baransel’le birlikte Doğu Beyazıt, Karaköse ve Kars’ı 2-3 Eylül 1952 tarihlerinde ziyaret etmişler, halkın istek ve sorunlarını dinlemişlerdi. Koraltan, ziyaretinde CHP döneminde bölgeye “bir çivi dahi çakılmamış” olduğunu söyleyerek eski iktidarı eleştirmiş ve kendi dönemlerinde bölgede bir kalkınma hamlesi başlatılacağını ifade etmiştir. Refik Koraltan Ağrı ve Kars’ta yaptığı konuşmalarda özellikle hakların emniyetinden kanunsuzluklara ve de hukuku ihlâl eden kişilere karşı mücadele edileceğinin teminatını halka vermişti. Parti olarak prensiplerinde vatandaşa hakaret eden ona kötülük edenlere müsamaha gösterilmeyeceğini, nizamsızlıklara, kanunsuzluklara göz yumulmayacağını ifade etmiştir.160 Vatandaşlar arasında hiçbir ayrımın olmadığı iki yıl sonra Diyarbakır’da bu sefer devletin en tepesindeki isim, Cumhurbaşkanı Celâl Bayar tarafından vurgulanmıştı. Bayar Doğu'da silahlanılıyor tartışmalarının yapıldığı bir zamanda 24.04.1954 tarihinde Diyarbakır’ı ziyaret etmişti. Bu ziyarette Bayar, muhalefet zamanlarında; vatanın Şark ve Garbının olmadığını, vatanı bir kül hâlinde mukaddes bir varlık olarak değerlendirdiklerini söylediğini hatırlatmıştır. Aynı zamanda vatanın içinde yaşayan herkesin hukuk ve vazife bakımından tam bir eşitliğe sahip olduklarını ifade etmişti. Bayar, vatandaşlar arasında ortak bir tarih, anane ve millî bir gayenin olduğunu "bu müşterek millî gayelerin önünde takip olunacak tek siyaset Türk vatanı namı alan bu mübarek ülkede ve topraklarda yaşayan insanların hürriyette, her şeyde ve bir kelime ile her nimette ve külfette tam manasıyla müsavi olmalarıdır. Hepimiz bu mübarek vatanın nimetinden istifade edeceğiz” demişti. 161 İşte bu örnekler de göstermektedir ki Demokrat Parti iktidarı idari açıdan eski devir, CHP iktidarı dönemindeki idari alanda yaşanan sorunların yaşanmayacağını bir 160 Ayın Tarihi, 02.09.1952, Eylül 1952. 161 BCA 10 9 0 0/ 2 5 1. 714 nevi taahhüt etmekteydi. Ancak idari mekanizmanın en önemli unsuru olan memur kadrosunun bile bölgede yeterli olmayışı yapılan bu açıklamaların, verilen sözlerin büyük ölçüde havada kalmasına sebebiyet vermişti. Örneğin bu eksikliğin en fazla hissedildiği vilayetlerden biri Tunceli vilayetiydi. 1956 yılında Tunceli vilayetinin ihtiyaçları olarak Dâhiliye Vekâletine gönderilen raporda, vilayetin Pülümür, Nazimiye, Mazgirt, Ovacık kazalarında kaymakamın olmadığı belirtilmiş ve bu kazalara kaymakam gönderilmesi istenmiştir. Raporda ayrıca Pülümür, Nazimiye ve Ovacık jandarma teşkilatına rütbeli subay da istenmişti.162 Bu isteğin üzerinden bir yıl geçtikten sonra hâlâ olumlu bir şekilde neticelenmediğini görüyoruz. Meclisin 19.06.1957 tarihli müzakerelerinde Tunceli Milletvekili Fethi Ülkü, Doğu’da birçok kazanın kaymakamsız olduğundan şikâyetle seçim bölgesi Tunceli’nin Ovacık, Nazımiye, Hozat ve Pülümür kazaları için "bu kazalar 4 seneden beri, mübalağa olmasın, birkaç ay olsun kaymakam görmüş değildir" diyerek buralara kaymakam istemiştir. Fethi Ülkü aynı zamanda mahrumiyet mıntıkalarına tecrübesiz kaymakam, öğretmen vs.’nin gönderilmemesini istemiştir.163 Tunceli’de ve bölgede eksikliği hissedilen sadece kaymakam sınıfı değildi. Öğretmen olsun doktor olsun neredeyse tüm bakanlıkların kadrolarında sıkıntılar vardı. Bu bakanlıkların eksik personel sorunlarını ilerleyen sayfalarda ele alacağımız için meseleye burada değinmeyeceğiz. Doğu vilayetlerinde görev yapan memurların bölgeye gitmek istememesinin altında yatan birçok sebep vardı. Bu sebeplerden biri hatırlanacağı üzere mesken sorunu idi. Bu sorun memurların bölgede görev alma arzularını azaltmaktaydı. Bundan dolayı devlet bu ihtiyacı karşılamak maksadıyla mesken yapmaya CHP döneminde başlamıştı. CHP döneminde 8 Doğu vilayeti ve 40 ilçede görev yapan memurların mesken ihtiyacını karşılamak üzere Bayındırlık Bakanlığı ile Şükrü Öğe, Nusret Uncu ve Nazım İşmen arasında 17.06.1946’da bir sözleşme imzalanmıştı. Ancak iş teslimi yapılamadığından sözleşmenin süresi 18.05.1950’de Cumhurbaşkanı İsmet İnönü 162 BCA 30 1 0 0/ 113 719 2 lef 24. 163 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 10, C: 20, İçtima: 3, s. 351. 715 onayı ile uzatılmıştı.164 Sözleşmenin süresi bu şekilde uzatılırken iş Demokrat Parti döneminde devam ettirilmiştir. Doğu’daki idari sorunlar için çok önemli olan bu husus, DP’nin iktidara gelişi sonrasında üzerinde durduğu konulardan olmuştu. Cumhurbaşkanı Celâl Bayar, 1 Kasım 1950 tarihli Meclis açılış konuşmasında Erzurum ve Erzincan’da bilhassa subay ve memurları büyük sıkıntıda bırakan mesken darlığını gidermek için ilk inşaat mevsiminde sıra apartmanlar ve yurtlar yaptırmak için gerekli tedbirlerin alındığını söylemiştir. Bu konuda Vakıflar İdaresinin imkânlarından yararlanılmıştı.165 4.3.7. DP Dönemi Umumi Müfettişlikler ve Bunların Hukuken Lağvedilmesi CHP, 27 yıllık hükûmet sahnesinden çekilmeden az evvel 1948 yılı bütçe yasa tasarısının görüşmeleri sırasında Umumi Müfettişlik teşkilatı kadrolarını bütçenin (L) cetveline almıştı. "Bu durum Umumi Müfettişliklerin, fiilen kalktığı anlamına gelmekteydi." 166 "Umumi Müfettişlik Teşkiline Dair Kanun ile Ek ve Tadillerinin Yürürlükten Kaldırılması Hakkında Kanun Tasarısı", Demokrat Parti döneminde Mecliste 24 Kasım 1952 tarihinde kabul edilmiştir. Kanun teklifi, Demokrat Parti Diyarbakır Milletvekili Mustafa Remzi Bucak tarafından Meclise 24.01.1952 tarihinde sunulmuştu. Teklifin gerekçesinde şu görüşlere yer verilmişti: "Umumi Müfettişliklerin ihdasından lâğvına kadar geçen zamana şöyle bir nazar atfettiğimizde, adı geçen idareye tabi tutulmak bedbahtlığına duçar olmuş vilayetlerimizde, tesis ve kuruluş gayesiyle kabili telif en ufak bir ümran eserine tesadüf edilememekte; bilâkis, hemen her köşesinden Hindistan Vali-i Umumiliği idare tarzı ve kokusu gelmektedir. Bu bakımdan, Umumi Müfettişlikler, idari ve siyasi 164 BCA 30 11 1 0/ 214 17 3 lef 2. 165 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: IX, C: 2, Toplantı: 1; T.C. Resmî Gazete, 02.11.1950, Sayı: 7646 166 Koçak, a.g.e., s. 281. 716 tarihimize, iğrenç ve korkunç kanlı sahifeler ilâve etmekten başka bir vazife görmemişlerdir. Bu sebeple, tesis ve teşekkül gayesinden tamamen ayrılarak, hatta aksine bir hedef takip ederek, asgari on altı vilayetimizde, adı ancak iğrenti ve ürperme ile hatırlanabilen bu Umumi Müfettişlik müessesesinin tarihî rollerini ikmal ettikleri artık bir vakıadır. Bugün içinde bulunduğumuz demokratik devir ve anlayış havası içinde ise, mazisi bu kadar kanlı ve korkunç olan bir idari manzumenin müstenidi kanunun, hâlâ kanunlarımız arasında canlı olarak yer alması, endişeyi mucip olmakta, (…) âdeta Demokles’in kılıcı gibi, başımızın üzerinde bir tehdit ve terör vasıtası olarak yaşattığı kanaatini vatandaş da endişe ile hissetmektedir." Mustafa Remzi Bucak, her ne kadar Müfettişliklerin kuruluş felsefelerine uygun olarak çalışmadıklarını belirtse de hatırlanacağı üzere Müfettişlikler görev sahası içerisinde Cumhuriyet’in ilk yıllarında bölgede en çok ihtiyaç hissedilen emniyet ve asayişin sağlanmasına çok büyük katkı sunmuştu. Bununla birlikte Müfettişlikler; sağlık, bayındırlık, eğitim, ekonomi ve kalkınma işleri ile de meşgul olmuşlardı. Yasa tasarısı 27 Şubat 1952 tarihinde İçişleri Komisyonu, 11 Haziran 1952 tarihli Bütçe Komisyonu Raporları ile desteklenecek ve nihayetinde Meclisin huzuruna 24 Kasım tarihinde getirilecekti.167 Umumi Müfettişliklere yönelik tasarıda yer alan bu çok sert ifadeler için Meclisten herhangi bir milletvekili söz almamış ve yapılan oylama ile 1927 yılından beri idare sistemi içerisinde yer alan Umumi Müfettişlikler, 24.11.1952 tarih ve 5990 sayılı Kanun ile yürürlükten kaldırılmıştır.168 Böylelikle 1948 yılında fiilen kaldırılmış olan Umumi Müfettişlikler resmen de kaldırılmış oluyordu. Gerek İçişleri gerek Bütçe Komisyonu gerekse Mecliste yer alan CHP’li üyelerin kendi siyasî partileri döneminde kurulmuş olan bu Umumi Müfettişlik 167 A.e., s. 285. 168 24.11.1952 tarih ve 5990 sayılı Kanun; T.C. Resmî Gazete, 29.11.1952, Sayı: 8270; TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: IX, C: 16, Toplantı: 2, TBMM Matbaası, Ankara, 1952, s. 318. 717 teşkilatına yönelik çok sert ifadeler karşısında bu teşkilatları ya da partilerini savunmaya dair herhangi bir beyanatta bulunmamışlardır. Bunda DP’nin Meclisteki sandalye üstünlüğünü ilk başta akla gelebilir. 1950 seçimlerine göre DP, Mecliste 416 sandalye sayısına sahip olmuştu. CHP ise sandıktan sadece 69 milletvekili çıkartabilmişti. Seçim sonuçlarına bakıldığında 1950 Meclisine giren CHP milletvekillerinden yarısı Meclise yeni giren isimlerdi. Yani 8. Dönem Meclisinde yer almamışlardı. Bu milletvekillerinin siyasette yeni, tecrübesiz olduklarını düşünebiliriz. Ancak 1950 öncesinde Umumi Müfettişliklerin fiilen kaldırılması sırasında Mecliste CHP’li bazı vekiller de Müfettişliklerin kaldırılmasını istemişti. 1950 Meclisinde daha önceki dönemden (1946-1950) devam eden 35 civarındaki vekil arasında169 hem siyaseten hem de hitabet yönüyle güçlü milletvekilleri olmasına rağmen bu kanun tasarısındaki çok sert ifadelere herhangi bir CHP’li vekilin cevap vermemesi gerçekten şaşırtıcı olmuştur. Bu konuda CHP’li isimlerin 1950 öncesi ve sonrasında zamanında şartlar gereği kurulan ancak yeni dönemde varlığına ihtiyaç duyulmayan Umumi Müfettişliklerin kaldırılmasına karşı çıkmamaları anlaşılabilir bir durumdur. Ancak Umumi Müfettişliklere DP’li isimler tarafından toptancı ve genellemeci bir yaklaşımla yapılan eleştirilere karşı sessiz kalınması, hiçbir şekilde iddialara cevap verilmemesi gerçekten ilginç bir durum olmuştur. 4.3.7.1. Demokrat Parti Döneminde Umumi Müfettişlikler ile Hesaplaşma: Karaköprü Hadisesi CHP devrinde 1937 yılında Birinci Umumi Müfettişlik mıntıkasında bir soygun hadisesi vuku bulmuştu. Karaköprü hadisesi denilen bu olayın ardından yaşanan bazı gelişmeler hem Umumi Müfettiş hem de İçişleri Bakanından Başbakana kadar birçok kişinin "masum insanları mahkemesiz öldürdüler" şeklinde iddia ve suçlamalarla DP iktidarı zamanında itham edilmelerine yol açmıştı. Bu kişilerden o yıllarda hesap sorulmak istenmiştir. Ancak DP devrinde soygunun ardından yaşananların araştırılması, suç ve suçluların açığa çıkarılması için Meclis çatısı altında 169 TBMM Albümü 1920-2010, C: 2, s. 549-602. 718 bir tahkik encümeni kurulmuştu. Bu encümene rağmen bizim tespitlerimize göre hâdise açığa çıkarılamadan Meclis Encümeni elinde kalmıştır. Bu hadisenin başlangıcı Diyarbakır’daki devlet taraftarı aile Pirinççi zadeler ile Şeyh Sait ayaklanmasından sonra Suriye’ye kaçan Kürtçülerden Cemil paşazade ailesi arasında yaşanan çekişmeydi. Suriye’ye yerleşen Cemil paşazadelerden Mehmet Bey, 1937 yılında bir çeteyi Suriye’den Türkiye’ye göndererek Pirinççioğlu Un Fabrikasına zarar vermek istemiştir. Ancak Cemil paşazade Mehmet Bey’in gönderdiği çete bunu başaramayınca 15 Mart 1937 tarihinde Diyarbakır-Mardin karayolu üzerinde bulunan Karaköprü mevkiinde Diyarbakır-Mardin karayolunda seyahat eden araçları durdurarak büyük bir soygun gerçekleştirmiştir.170 Soygun gerçekleştirildikten sonra eşkıyalar Suriye’ye geri dönmüştü. Olayın duyulmasının ardından Diyarbakır’a gelen o zamanki İçişleri Bakanı Şükrü Kaya’nın başkanlığında, Birinci Ordu Müfettişi Orgeneral Kâzım Orbay, Birinci Umumi Müfettiş Abidin Özmen, Diyarbakır ve Mardin valileriyle, Yedinci Kolordu komutanının iştirakiyle bir toplantı yapılmıştı. Toplantıda Şükrü Kaya, Diyarbakır, Mardin ve Urfa mıntıkalarında askerî harekât icrasına emir verdi.171 Diyarbakır’da yaklaşık iki hafta kaldıktan sonra Ankara’ya dönen Şükrü Kaya, 7 Nisan 1937’de TBMM’de konuyla ilgili bir konuşma yapmıştı. Kaya konuşmasında; Türkiye’ye Suriye’den sürekli eşkıyalık, çapulculuk için çetelerin girdiğini, bunun son örneğinin de Karaköprü hadisesi olduğunu ifade etmiş, bu gibi olayların bir daha yaşanmaması için kati tedbirlerin alındığını söylemişti.172 Karaköprü hadisesiyle ilgili Jandarma Umum Kumandanlığı tarafından 15 Nisan 1937 tarihinde bir rapor hazırlanmıştı. Rapora göre soygun; 15 Mart 1937 Pazartesi günü sabahtan başlayıp akşama kadar sürmüştü. Soyulanlar arasında asker, 170 Çağlayan, Tek Parti, s. 138. 171 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 9, C: 18, Toplantı: 3, TBMM Basımevi, Ankara, 1953, s. 432- 435. 172 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 5, C: 17, İçtima: 2, s. 17-18, 25-26. 719 Diyarbakır Müddei Umumi yardımcısı ve hükûmet hekimi gibi devlet görevlileri de vardı. Ayrıca soygunda iki kişi de öldürülmüştü. Raporda soygunun Cemil paşazadelerden Mehmet ve Kadri’nin adamları ile Seyit Han’ın adamları tarafından yapıldığı tespit edilmişti. "Olaydan sonra başlayan geniş çaplı soruşturma neticesinde çeteye yardım yataklık yaptığı iddia edilen çok sayıda kişi tutuklanmış, bunlar arasında haklarında hiçbir mahkeme kararı olmayan bazı kimseler Birinci Umumi Müfettiş Abidin Özmen’in emriyle öldürülmüştür."173 İşte bu hâdise ve mahkeme kararı olmaksızın bölgeden birtakım kişilerin öldürüldüğü iddiaları daha sonraki yıllarda açıklığa kavuşturulmaya çalışılmıştır. Karaköprü hadisesi, DP döneminde DP Diyarbakır Milletvekili Mustafa Ekinci174 tarafından Meclis gündemine sokulacaktır. Ekinci mesele ile ilgili olarak kendince sorumlu gördüğü kişiler hakkında DP’nin seçimleri kazanmasının üzerinden bir ay bile geçmeden 1950 Haziran ayında haklarında takibat yapılması için Adalet Bakanlığına bir yazı yazmıştı. Bu girişimin üzerinden bir yıl geçtikten sonra Mustafa Ekinci, sorumlular hakkında açılmasını istediği tahkikatın ne aşamada olduğunu öğrenmek için Meclis Başkanlığına 26.07.1951 tarihinde Adalet ve İçişleri Bakanlarının cevaplandırması isteği ile bir soru önergesi vermişti. Soru önergesini 26 Aralık 1952’de Adalet Bakanı Şevki Çiçekdağ, hem kendi adına hem de İçişleri Bakanı Etem Menderes adına cevaplandırmıştır. Bakan cevabında; yol kesme hadisesinin ardından dönemin Bakanı Şükrü Kaya’nın bölgeye gelip üst düzey askeri ve mülkî erkânla bir toplantı yaptıktan sonra bölgede bir harekât emri vermiş olduğundan meselenin devrin bakanı ve diğer üst düzey mülkî ve askeri erkânı ilgilendirdiğinden yapılmış olan ilk idari ve adli tahkikata göre bunlar hakkında 173 Çağlayan, Tek Parti, s. 139-140. 174 Mustafa Ekinci, DP listesinden 1950 ve 1954 seçimlerinde Meclise girmiştir. Bkz. TBMM Albümü 1920-2010, C: 2, s. 628. 720 bir soruşturma açılıp açılmayacağı hususunda yetkinin Meclise ait olduğu bilgisini paylaşmıştır. Önergenin sahibi Mustafa Ekinci aldığı bu cevap üzerine kürsüye çıkmıştır. Ekinci, konuşmasında Umumi Müfettişlik idaresinde Doğu vilayetlerinde birçok masum insanın Umumi Müfettiş emriyle öldürtüldüğünü iddia etmişti. Konuşmasının devamında Ekinci, Şark’ın kalkınması için yol, mektep, ziraattan evvel emniyet ve huzura ihtiyaç olduğunu bundan önce de geçmişte işlenen suçların hesabının sorulması gerektiğini ifade etmişti. O’na göre meselede sadece Umumi Müfettiş Abidin Özmen değil, zamanın Başbakanı ve İçişleri Bakanı da sorumluydu. Bunlar Anayasanın 170’inci maddesine göre Divanı Âliye gönderilmeliydi.175 Mesele, dönemin basını tarafından da takip edilmekteydi. Hürriyet gazetesinden Sedat Simavi o zaman eşkıya tedibi yapan Türk hükûmetinin vazifesini yaptığını yazmıştı. Simavi yazısında Adnan Menderes Hükûmetine de bir çağrıda bulunacaktı: "Ben zannediyorum ki Adnan Menderes Hükûmeti, bu memleketin selameti için birkaç eşkıyanın öldürülmüş olmasını bir devlet meselesi yapacak kadar gafil değildir. Unutmamalı ki Adnan Menderes’i tahrik eden kuvvetler arasında başka bir mesele daha vardır. O da Kürtlük meselesidir. Birkaç Kürdün gönlü olsun diye koskoca Türk milletinin suratına şamar atmaya hakkımız yoktur."176 Hadiseyi araştırmak için Meclisin 09.01.1953 tarihli umumi toplantısında beş kişilik bir tahkik heyeti kurulmuştu. İçişleri Bakanlığının 23.02.1953 tarihli bütçe görüşmelerinde DP Çankırı Milletvekili Kâzım Arar177 mahkeme kararı olmaksızın "93 vatandaşın kurşuna dizilmesi" şeklinde nitelediği hadisenin aydınlatılması için kurulan komisyonun İçişleri Vekâletinden istediği belgeleri alamadığını söylemişti.178 175 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 9, C: 18, Toplantı: 3, TBMM Basımevi, Ankara, 1953, s. 432- 435. 176 Sedat Simavi, "Kurşuna Dizilenler", Hürriyet Gazetesi, 3 Ocak 1953. 177 TBMM Albümü 1920-2010, C: 2, s. 553. 178 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 9, C: 20, Toplantı: 3, TBMM Basımevi, Ankara, 1953. 721 Heyet, çalışmalarının ardından hazırladığı raporunu Meclis Başkanlığına vermiştir. Ancak rapor üzerinde 1956 yılının ortalarına kadar herhangi bir ilerleme kaydedilememiş ki Mustafa Ekinci Meclise 21.08.1956 tarihinde yeni bir soru önergesi vermiştir.179 Yeni Meclis döneminde hadiseyi araştırma konusunda TBMM’de yeniden beş kişilik bir tahkikat heyeti kurulmuştu. Soru önergesinde Mustafa Ekinci: "1937 yılında Mardin- Diyarbakır arasında 33 vatandaşın öldürülmesi hâdisesi" hakkında daha önce kurulmuş olan tahkik heyetinin raporunu Meclis Başkanlığına verdiği hâlde Meclisin bunu neden hâlâ raporlaştırmayıp tekrardan bir tahkik heyeti kurduğunu sormuştu. Burada dikkat çeken bir husus da öldürülen vatandaşların sayısı bakımından bir sayı farklılığının olduğudur. Meselenin en önemli takipçisi olan Mustafa Ekinci’ye göre sayı 33 kişi iken daha önce zikrettiğimiz DP Çankırı Milletvekili Kâzım Arar bu sayıyı 93 olarak ifade etmişti. 19.11.1956 tarihinde Ekinci’nin sorusuna Başkanlık Divanı adına Reis Vekili Kayseri Milletvekili Fikri Apaydın180 cevap vermişti. Cevapta Fikri Apaydın; beş kişilik encümenin, kendisine havale olunan işi tetkik etmiş ve 04.11.1953 tarihli raporunu hazırlamış iseler de bu toplantı yılı içinde seçimlerin yenilenmesine karar verilmiş olduğundan işin zarurî olarak neticelendirilemediğini ve Onuncu Devreye kaldığını, bu Devrede de nizamnameye göre yeniden ele alınması gereken dosya hakkında yeniden bir beş kişilik encümen teşkil olunduğunu söylemişti. Yani Ekinci’nin iddia ettiği gibi Başkanlığın dosyayı bekletmesi gibi bir durum yoktu. Cevaptan Mustafa Ekinci tatmin olmamıştı. O’na göre 1950’de başlayan süreç kasıtlı olarak işletilmemekte, Meclis Başkanı Refik Koraltan181 dosyayı isteyerek sümenaltı tutmaktaydı. 179 Tahkikat heyetine seçilen isimler şunlardı: Muammer Obuz (Konya), Hüseyin Fırat (İçel), Hamdi Sancar (Denizli), Mehmet Kartal (Malatya), Nurettin Ertürk (Sivas). TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 10, C: 10, İçtima: 2, TBMM Matbaası, Ankara, 1956, s. 166-167,180. 180 Fikri Apaydın 8-11. Dönemlerde DP'den Kayseri milletvekilliği yapmıştı. Yine bu dört Dönemde TBMM Başkanvekilliği görevlerinde bulunacaktır. Bkz. TBMM Albümü 1920-2010, C: 2, s. 730. 181 Koraltan TBMM'nin kuruluşundan itibaren sadece 5 ve 6. Dönemler istisna olmak üzere 11 Dönem: boyunca vekillik yapmıştır. Bkz. TBMM Albümü 1920-2010, C: 2, s. 683. 722 Bu suçlamanın ardından Fikri Apaydın tekrar söz almıştır. Apaydın: "Meselenin Başkanlıkça geciktirildiği yolundaki, arkadaşımızın tarizleri yersizdir. Çünkü evvelce Meclisi Alice teşkil edilen beş kişilik heyette Osman Talât İltekin, Rifat Alabay, Avni Doğan, Muammer Obuz ve Hüseyin Fırat arkadaşlarımız vardı. Biliyorsunuz. Bu defa Osman Talât, Rifat Alabay ve Avni Doğan mebus değillerdir. Bu sebeple, Meclisi Âli tarafından beş kişilik yeni heyet, Muammer Obuz, Hüseyin Fırat, Hamdi Sancar, Mehmet Kartal, Nurettin Ertürk’ten ibaret olarak teşkil olunmuştur. Şimdi bu evrak bu beş kişilik heyette bulunduğuna göre bu zevat tarafından meseleye el konmuş ve mesele onlara terk edilmiştir. Meclis namına bu beş kişilik heyet keyfiyeti tetkik ve tamik ederek neticesini Meclisi Âliye getireceklerdir" diyecekti. Bu Meclis müzakeresinde beş kişilik komisyon adına söz alan DP İçel Milletvekili Hüseyin Fırat da konuşmuştu. Fırat: "Karaköprü hâdisesi ismi ile maruf bu hâdise tahkikat komisyonuna 1956 senesinin başında verilmiştir. Biz beş arkadaş uzun zamandan beri bu dosyayı teferruatıyla tetkik etmekteyiz. Bu hâdiseye müteallik bütün malûmatı Hükûmetten istemiş, getirtmiş ve tetkik etmiş ve tetkiklerimizi bitirmiş bulunuyoruz. Her halde 10- 15 gün içerisinde raporumuzu yazarak yüksek heyetinize takdim edeceğiz"182 demişti. 19 Kasım 1956 tarihinde raporun 15 gün içerisinde Meclis huzuruna geleceği vaat edilmişse de bu mümkün olamamıştı. 11.04.1958 tarihinde encümen işi bitiremediği için yeniden beş kişilik bir encümen teşkiline Meclis tarafından karar verilmişti.183 Yapmış olduğumuz araştırmalara göre Demokrat Parti döneminde encümenin çalışmasını bitirdiğine dair herhangi bir belge yoktur. Ancak bu konu ile ilgili olarak 28 Kasım 2011 yılındaki bir gazete röportajı184 bu encümenin çalışmasını hiçbir zaman raporlaştıramadığını iddia etmektedir. 1956 yılında kurulan beş kişilik komisyonun üyelerinden İçel Milletvekili Hüseyin Fırat’ın yeğeni Dengir Mir Mehmet Fırat raporla ilgili olarak: 182 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 10, C: 14/15, İçtima: 3, TBMM Matbaası, Ankara, 1956. 183 Yeni encümen üyeleri şu isimlerden oluşmaktaydı: Hüseyin Fırat (İçel), Hamdi Sancar (Denizli), Sami Soylu (Konya), Mehmet Kartal (Malatya), H. Hayati Ülkün (Nevşehir). TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 11, C: 3, İçtima: 1, TBMM Matbaası, Ankara, 1958, s. 258. 184 Taraf, 28 Kasım 2011. 723 “İçel Milletvekili olan rahmetli amcam Hüseyin Fırat da bu soruşturma komisyonunun üyesiydi. Talimatla 40 kişi katledilmiş. Bu katliamda devletin üst düzeydeki bütün yetkililerinin imzalarını gördüm. İsmet Paşa da buna dâhil" derdi. "Bu dosya DP’nin üst yönetiminin emriyle kapatılmış” diye anlatmıştı. Bu açıklamalardaki iddialar çok ciddidir. Ancak hem CHP dönemini katliam yapmak hem de bu hadiseyi ülke ve Meclis gündemine taşıyan DP’yi dosyanın üzerini kapatmakla itham etmek, teyide muhtaç bir iddia olsa gerektir. Bu iddianın bulunacak yeni belgelere dayalı olarak yapılacak olan yeni araştırmalarla teyide ne kadar çok muhtaç olduğu öldürüldüğü iddia edilen kişi sayılarındaki farklılıklarda da göze çarpmaktadır. Zira iddia edilen kişi sayısı yukarıda ifade ettiğimiz üzere döneme ve isme göre sürekli değişmiş ve üç farklı rakam ortaya çıkmıştır. 4.3.8. Demokrat Parti Döneminde Mustafa Muğlalı Olayının Araştırılması CHP iktidarı döneminde Özalp hadisesi diye de bilinen 32 kişinin yargısız öldürülmesi hadisesi, üzerinden beş yıl geçtikten sonra gecikmeli olarak yargıya taşınmıştı. Hâdisenin en önemli ismi Mustafa Muğlalı’nın mahkûmiyet kararının sıhhi raporlarla infaz edilememesi ve diğer sorumluların ortaya çıkarılması ve cezalandırılması için Demokrat Partinin iktidara gelişi sonrasında mesele üzerinde eski döneme göre daha çok yoğunlaşılmıştır. Bölge milletvekillerinden DP Diyarbakır Milletvekili Mustafa Ekinci185 meselenin takipçisi olmuştur. Ekinci, raporlu olduğu için tutuklu bulundurulmayan Muğlalı’nın durumunu Meclise 16.12.1950’de taşıyarak ilgili Bakanlardan cevap istemiştir. Adalet Bakanı Halil Özyörük186 Meclisin 02.02.1951 tarihli oturumunda Mustafa Muğlalı’nın en son konuşamayacak derecede hasta ve felçli olmasından dolayı 27 Eylül 1950 tarihli duruşmada altı ayda bir sağlık kontrolünün yapılmasına 185 TBMM Albümü 1920-2010, C: 2, s. 557. 186 A.e., s. 571. 724 karar verildiğini henüz aradan altı ay geçmediğinden tekrar muayenesinin yaptırılmamış olduğunu söylemişti. Özyörük konuşmasında ayrıca bir şahsa suçluluk vasfının izafesi ve bu sıfatla duruşmanın yapılabilmesinin ceza ehliyetinin bulunmasına bağlı olduğunu bu sebeple Muğlalı’nın ceza ehliyetinin olmadığını savunmuştur. Bakanın ardından söz alan Diyarbakır Milletvekili Mustafa Ekinci "tarihi kapkaranlık olan bu adam" diye nitelendirdiği Muğlalı’nın bahse mevzu olan 33 vatandaşı öldürmek suçu ile mahkemeye intikal ettiğini söylemiş ve "mahkemenin son safahatında zaruri alarak, gizlenmesi mümkün olmadığı için, suçunu itiraf etmiş ve idam cezası giymiştir. Ancak yaşı dolayısıyla bu ceza 20 sene hapse tahvil edilmiş ve nihayet DP’nin çıkardığı affa nail olarak cezası 6 sene 8 aya indirilmiştir" demişti. Ekinci, Muğlalı’nın "delidir raporu almak suretiyle muameleye tabi tutulmuş ve serbest bırakılmış" olduğunu ancak bu durumun efkârı umumiyede bir ukde olduğu herkesten ve bilhassa zabitandan ve müteaddit kimselerden aldığı mektuplar Muğlalı’nın zinde olduğunu gösterdiğini, ikinci bir muayeneye tabi tutulurken bunun müsamahaya mazhar olmaması, "eğer bu adam hakikaten deli ise tımarhaneye, aciz ise Darülaceze’ye ve eğer zinde ise ki, öyle iddia ediliyor, o takdirde hapishaneye gitmesi lâzımdır" diyecekti.187 Ancak Ekinci’nin istediği bu şeyler mümkün olmamıştı. Çünkü daha önce de belirttiğimiz gibi Mustafa Muğlalı Muğlalı, 11 Aralık 1951 tarihinde hayatını kaybetmişti. Mustafa Muğlalı’nın suçu sâbit görülerek mahkûmiyet cezası verilmiş olsa da bu hâdisede sorumlu olan kişilerin yargılanması isteği bu yıllarda devam edecektir. Ancak adli sistemin yavaş işlemesi hâdisenin üzerinden onca yıl geçmiş olmasına rağmen aydınlığa kavuşturulmasını geciktirmişti. Hâdise, yine Diyarbakır Milletvekili Mustafa Ekinci tarafından 1956 yılında sorumlular hakkında bir tahkikat açılması isteği ile Meclis gündemine sokulmuştu. İstek, Meclisin 15.08.1956 tarihli müzakeresinde ele alınmıştır. 187 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 11, C: 5, Toplantı: 1, TBMM Matbaası, Ankara, 1951, s. 6-8. 725 Müzakerede ilk sözü DP Van Milletvekili Kemal Yörükoğlu almıştı.188 Yörükoğlu’nun anlatımına göre hariçten bazı kişiler gelip Özalp kaza merkezine 1,5 km. mesafede yayılmakta olan hayvanları sürüp götürmüşlerdi. Bu hâdise karşısında dönemin askeri ve mülkî amirleri bu sırada Van’a gelen Mustafa Muğlalı ile temasa geçmişlerdi. Yörükoğlu, o tarihte orada müddei umumi ve aynı zamanda Vanlı olmasından dolayı kendisiyle temasın mahzurlu görüldüğünü ifade etmişti. Yörükoğlu, valinin evinde gizli yapılan toplantı sonrası kararın hayata geçirildiğini kendisinin de vaziyeti sonradan öğrendiğini beyan etmişti. Yörükoğlu, vaziyeti Valilikten sorduklarında kendilerine gönderilen zabıtta, Hudut Taburu Kumandanı Binbaşı Şükrü Tutar tarafından hazırlanıp Özalp Kaymakamlığına gönderilen yazıda; hudutta İran tarafından açılan ateşe karşılık verilmesiyle bu ölen 32 kişinin iki ateş arasında kaldıklarının iddia edildiğini söylemiştir. Yörükoğlu, olayın gelişimi ve zabıttan hareketle hakikaten bu kişilerin öldürüldüğü kanaatini o zaman Adliye Vekâleti ile paylaşmış ve Adliye Vekâleti de suçun askeri bir suç olduğu kararı ile Dâhiliye ve Millî Müdafaa Vekâletlerine intikal ettirmişti. Mesele 1943 senesinden ta 1948 senesine kadar olduğu gibi kalmış, iş Arzuhal Encümeni’nden Meclise intikal edince takibata başlanmıştır. Yörükoğlu, konuşmasının bu noktasında dönemin Cumhurbaşkanı İsmet İnönü’yü de suçlamaktadır. İnönü’nün 1945 yılında beraberinde Mustafa Muğlalı bulunduğu hâlde Van’ı ziyaret etmesi ve Muğlalı hakkında müteaddit arzular olmasına rağmen takibat yapmamasını eleştirmiştir. Yörükoğlu’nun ardından söz alan isimlerden DP Bolu Milletvekili Ahmet Hatı189 hâdiseye sebep olanların mesul tutulmalarını isterken, Cumhuriyetçi Millet Partisi Kırşehir Milletvekili Tahir Taşer:190 "32 vatandaşın mahkemesiz ve tahkikatsız kurşuna dizdirilmesi affedilir bir şey değildir diyordu." Demokrat Parti İçel Milletvekili Aziz Köksal: 191 "bu vaka, Arzuhal Encümeninde müzakere edildiği 188 TBMM Albümü 1920-2010, C: 2, s. 675. 189 A.e., s. 621. 190 A.e., s. 650. 191 A.e., s. 566. 726 zaman ben de muhalefet partisi namına o encümende aza bulunuyordum. Bu mevzu birçok tartışmalara sebep oldu, bastırılmak ve uyutulmak için çok uğraşıldı" diyecekti. DP Çankırı Milletvekili Kenan Çığman,192 bu işin faili olarak Mustafa Muğlalı’ya emir verildiğini ve veren kişinin de Reisicumhur İsmet İnönü olduğunu iddia etmiştir. Diyarbakır Milletvekili Mustafa Ekinci meselenin bir ihmal suçu olarak değerlendirilemeyeceğini ve suçluların yeniden araştırılmasını istemiştir. Arzuhal Encümeni Reisi DP Milletvekili Abdurrahman Fahri Ağaoğlu,193 vakayı bir facia olarak nitelendirdikten sonra vaka ile uzaktan yakından alakalı herkes hakkında tahkikat açmak, takibat yapmak lâzım geldiğini ifade etmiştir. Ağaoğlu konuşmasının devamında meselenin bu tarihe kadar safahatı hakkında da Meclisi bilgilendirmiştir. Yapılan bu konuşmaların ardından hâdisenin etraflıca araştırılması ve sorumluların açığa çıkarılması için tahkikat yapılmasına Meclis 15 Ağustos 1956’da karar vermiştir.194 Tahkikat için encümene 3 ay süre verilmişti. Ancak bu sürenin yetmeyeceği encümenin 22.08.1956 tarihli toplantısında anlaşılmıştı. Bunun üzerine 6 aylık ek süre talebi, Meclisin 16.11.1956 tarihli toplantısında kabul edilmişti.195 Bu uzatma işlemi 15 Mayıs 1957,19613 Aralık 1957,197 28.03.1958198 tarihlerinde tekrarlanmıştı. Özalp hadisesi ile ilgili Meclis Araştırma Komisyonunun tahkikatı 30 Nisan 1958’de son halini almış ve rapor hâline getirilmişti. 192 A.e., s. 553. 193 A.e., s. 578. 194 T.C. Resmî Gazete, 18. 08. 1956, Sayı: 9385; TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 10, C: 13, İçtima: 12, TBMM Matbaası, Ankara, 1956, s. 383-398. 195 T.C. Resmî Gazete, 23. 11 1956, Sayı: 9465; TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 10, C: 14-15, İçtima: 3, TBMM Matbaası, Ankara, 1956, s. 64-65. 196 T.C. Resmî Gazete, 22. 05. 1957, Sayı: 9613; TBMM Zabıt Ceridesi Devre: 10, C: 19, İçtima: 3, TBMM Matbaası, Ankara, 1957, s. 150-151. 197 T.C. Resmî Gazete, 17. 12. 1957, Sayı: 9784. 198 T.C. Resmî Gazete, 03.04.1958, Sayı: 9875; TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 11, C: 3, İçtima: 1, TBMM Matbaası, Ankara, 1958, s. 104. 727 Rapor, DP iktidarının yayın organı olan Zafer gazetesinin 3-6 Mayıs 1958 tarihleri arasındaki nüshalarında kamuoyunun bilgisine sunulmuştu. 3 Mayıs günü gazetede olay; "CHP Devrinde Cereyan Eden Özalp Hadisesi, 32 vatandaşın Katli ile İlgili Tahkikat Sona Erdi." başlığıyla haber olmuştu. 4 Mayıs’tan itibaren Özalp hadisesine ilişkin raporun tam metninin yayınlanacağı bilgisi bu günkü gazetede verilmişti.199 Haberin sunumu yapılırken CHP devrinde ifadesinin kullanılması iki parti arasında bu yıllarda var olan çekişmeli muhalefetin bir ürünü olsa gerektir. 4 Mayıs’tan itibaren raporun tam metni yayınlanmaya başlanmıştı. Rapora göre hâdise şu şekilde cereyan etmişti: 1943 yılı temmuz ayında idari makamların "Polis Vazife ve Selahiyetleri Kanunu"na göre nezaret altına aldığı 33 kişi daha sonra askeri makamlara teslim edilmiş ve içlerinden bir kadın serbest bırakıldıktan sonra geriye kalan 32 kişi Türk-İran sınırındaki Çilli Gediği nam mahalle götürülerek üzerlerine piyade tüfekleriyle ateş edilmek suretiyle kurşuna dizilmişlerdi. Kurşuna dizilen 32 kişiden İbrahim Özay, hâdise esnasında ölmemiş yaralı olarak İran tarafına firar ve hadiseyi oradan Türkiye’ye ihbar etmesiyle mesele ifşa olmuştu. Raporda hâdisenin sebebi olarak o yıllarda Türk-İran hududunda sürekli yaşanan talanlara karşı yerel idarecilerin yanlış tutumu gösterilmiştir. Türk mahallî idarecileri İranlıların Türk sınırına saldırılarının önüne geçmek için silahları jandarma tarafından verilmek suretiyle bir çete teşkil etmişler ve İran saldırılarına karşı bu çetelerin mukabelei bilmisl mantığıyla karşılık vermesinde bir sakınca görmemişlerdir. Bu tutum Van valiliği ve dönemin İçişleri Bakanı Recep Peker tarafından da uygun bulunmuştu. Ancak Bakanlık bu politikasının yanlış olduğunu kısa bir süre sonra anlayacak ve bu çetenin dağıtılması emrini Van valiliğine verecektir. Bu emir Van Valiliğince Özalp Kaymakamlığına ulaştırılmış olmasına rağmen Kaymakam Hilmi Tuncel, emri dinlemeyerek çeteyi dağıtmamıştır. Rapora göre esasen bu çetenin kurulması fikrinin çıktığı Özalp Kaymakamı Hilmi Tuncel, 199 Zafer, 3 Mayıs 1958. 728 Özalp Jandarma Kumandanı Yüzbaşı Vasfi Bayraktar ve Hudut Tabur Kumandanı Binbaşı Şükrü Tüter, kurdurdukları çetenin talanlarından kendileri de menfaat sağladıkları için bu emri yerine getirmemişlerdi. Daha önce bahsi geçen sınır tecavüzü üzerine vaziyeti kurtarmak için Özalp kazasının askeri ve mülkî amirlerinin üstlerini yalan yanlış bilgilendirmeleriyle III. Ordu Komutanı Muğlalı ve Umumi Müfettiş Avni Doğan Van’a gelmişti. Avni Doğan, meselenin emre rağmen Özalp kaymakamının çeteyi dağıtmaması ve üst amirleri yanlış bilgilendirdiğinden kaynaklandığı kanaati sonrasında Muğlalı ile bu konuyu görüşmek istemiştir. Ancak Avni Doğan’ın meseleyi kanunî yollarla çözme isteğinde Muğlalı ikna edilememiştir. Hatta Muğlalı’nın "Memleketin menfaati için babamı bile asarım. Avni Doğan bu işe karışmasın, onu kırbaçlarım ve sair şekillerde acayip beyanlarda bulunduğu sabittir." Avni Doğan, Tahkikat Komisyonuna verdiği ifadesinde Van Valisi Hamit Onat’ın askeri kumandanın kararından kendisine bahsetmediğini ifade ederek Muğlalı’nın böylesine feci bir icraatına yine de ihtimal vermediğini savunmuştur. Nitekim komisyonun kanaati de Avni Doğan’ın mümkün olduğu kadar bu hadiseyi önlemeye çalıştığı şeklinde olmuştur. Avni Doğan ve Muğlalı’nın 26 Temmuz’da Özalp’ten ayrıldığı gün, Muğlalı daha önce şifahî olarak verdiği bu kişilerin öldürülmesi emrini üstü kapalı ifadelerle Van Mıntıka Kumandanlığına vermiştir. Nitekim hâdise, 30 Temmuz’da 32 kişinin öldürülmesiyle yaşanmıştır. Komisyon raporda uzun uzadıya anlatılan hâdiseye ilişkin; "bu vaka başından itibaren düşünülmüş tertiplenip hunharca ika edilmiş bir cinayetten başka bir şey değildir" değerlendirmesinde bulunmuştur. Komisyon raporunda bu hâdise ve sorumluları hakkında Adliye ve Dâhiliye Vekâletlerine 13 Eylül 1943 tarihinden itibaren defalarca şikâyet mektupları gönderilmesine rağmen bu arzuhallerin cevapsız kaldığını ifade etmiştir. Yine yerelde adam öldürme ithamı gibi çok ağır bir itham karşısında da vazifeli adli merciler görevlerini suiistimal etmişlerdi. Komisyon her ne kadar dönemin Bakanı Hilmi Uran vs. diğer Bakanlık yetkililerin hâdisede dahli olanlar konusunda meselenin örtbas edilmediği iddiasına karşılık; "Türkiye’yi idare eden Mustafa Muğlalı’yı Şarkın kralı olarak görüp teşci ve teşvik eyleyen zihniyet bazı gerilemelerine rağmen 1949 yılına kadar yurdumuzda hüküm ferma kalarak Özalp hadisesi maznunlarının cezadan 729 kurtulmaları için meselenin örtbas edilmesine var kuvvetiyle çalışmıştır" cümlesine raporda yer verecekti. Burada kastedilen kişi İsmet İnönü idi. Raporda; 1943 senesinde dünyanın içinden geçtiği sürecin Türkiye’yi nasıl etkilediği de aktarılmıştır. Harbin bütün şiddetiyle devam ettiği 1943 yılında Doğu sınır komşusu İran’ın toprakları "Türkiye’ye karşı siyaseti daima şüpheli olan Sovyetler Birliğinin askeri işgali altında idi. Huduttaki birliklerimiz doğrudan doğruya Rus askeriyle temas hâline gelmişlerdir. Bu durumun devletin umumi selametinden mesul olan Şark hudutlarımıza karşı bilhassa uyanık olmaya sevk etmesi gayet tabiidir. Çörçil’in İnönü’ye "Harb Şarka intikal ediyor. Dikkatli olunuz" diye ikaz eylediği Mustafa Muğlalı tarafından bir münasebetle ifade edilmiştir." Komisyon Hükûmetin işte bu endişelerle Mustafa Muğlalı gibi "cebbar, gayyur ve bilhassa çok sert tanınmış bir kumandan"ı Cumhurbaşkanının Ordu Müfettişi olarak özellikle vazifelendirmiş olabileceğini değerlendirmiştir. Komisyon, Hükûmetten Dâhiliye Vekili Hilmi Uran, Millî Müdafaa Vekili Ali Rıza Artukal ve Genelkurmay Başkanı Mareşal Fevzi Çakmak tarafından Muğlalı’ya bu kişilerin öldürülmesi yönünde bir emir verildiğine dair delile ulaşamamıştı. Ancak hâdise 1943 yılında cereyan ettiği hâlde yaklaşık beş buçuk yıl eski makamlar, kendilerine gelen ihbar ve şikâyetler karşısında hemen hiçbir harekette bulunmamakla suçlanmıştır. Bu tutum bu kasdî ihmalden dolayı hâdisenin örtbas edilmeye çalışıldığını düşündürmüştür.200 Rapora göre CHP döneminde yaşanan ve bu raporla 32 kişinin öldürüldüğü sabit olan bir hâdisede, CHP iktidarı boyunca hâdisenin üzeri örtbas edilerek sorumluları hakkında hiçbir işlem yapılmamıştı. Bu durum DP döneminde eski iktidarın eleştirildiği bir konu olmuştur. Ancak on yıllık DP iktidarı boyunca da 1950 öncesi Meclis gündemine getirilmiş bir hâdisenin, kurulan encümenin çalışması sonucu yıllar sonra sonuçlandırılması ayrıca eleştirilecek bir konu olmuştur. Bizim yapmış olduğumuz araştırmalara göre 1958 yılı Nisan ayı sonrasında bu meseleye dair 200 Zafer, 4-6 Mayıs 1958. 730 Mecliste herhangi bir şey yapılmamıştı. Yani mesele bu rapordaki tespitler ile tarihteki yerini almıştı. Rapora göre suçlu görülen kişiler, konunun başında da ifade ettiğimiz gerekçelerle yargılanamamıştır. 4.4. DP DÖNEMİ SOSYAL POLİTİKALAR Demokrat Parti iktidara geldikten sonra sosyal alanda hazır bulduğu birçok problemin yanı sıra aynı zamanda yeni sorunları da iktidarı döneminde kucağında bulmuştu. CHP döneminde Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu çıkarılmış ve bu kanun gereğince vatandaşlar toprak sahibi yapılmaya başlanmıştı. Bu toprak dağıtımının tamamlayıcısı olan kadastro ve iskân mevzuları da on yıllık DP iktidarının diğer sorunları idi. Döneme ilişkin bir diğer problem; CHP döneminde muhtelif tarihlerde güvenlik gerekçesiyle Batı vilayetlerine nakledilmiş olan kişilerin yine aynı dönemde başlayan ve devam etmekte olan geri dönüşlerinde yaşanan sıkıntılardı. Bu kişilerin iskânları ve üretici hâle getirilme çabaları devrin ciddî sorunlarındandı. Bu mevcut sorunların yanında özellikle çoğunluğu Bulgaristan ve Yugoslavya’dan gelen ırkdaşların DP’nin ilk yıllarında iskânları ve üretici hâle gelebilmeleri diğer önemli sosyal ve mali problemlerdendi. Bu dönemde yurtdışından gelen göçmenlerin hangi ülkeden ve ne miktarda geldiğini gösterir tablo aşağıda sunulmaktadır. Tablo 4.25. 1950-1959 Senelerinde Türkiye’ye Gelen Göçmenlerin Geldikleri Memleketler İtibarıyla Ayrılışı201 Sene Bulgaristan Romanya Yugoslavya Yunanistan Türkistan Diğer Memleketler Yekûn 1950 52.185 - - - - - 52.185 1951 102.208 - - 3 - 29 102.240 1952 4 1 73 112 113 307 610 1953 2 - 1.113 200 1.357 637 3.309 1954 9 1 9.728 1.744 429 151 12.062 1955 4 1 17.000 3.041 12 18 20.076 1956 32 - 31.969 3.248 24 93 35.366 1957 - 1 30.162 2.197 22 294 32.676 201 Tablo, İstatistik Yıllığı, 1959, DİE, s. 110-111'den hazırlanmıştır. 731 1958 6 - 30.137 2.208 55 107 32.513 1959 25 1 18.403 2.034 60 64 20.587 Yekûn 154.475 5 138.585 14.787 2.072 1700 311.624 Tabloya baktığımızda DP’nin on yıllık iktidarı boyunca farklı ülkelerden gelen toplam göçmen sayısı 311.624 olarak görülmektedir ki bu rakam da onca insanın iskânları ve üretici hâle gelebilmeleri adına hiç de azımsanacak bir rakam değildi. Yurtdışından gelen bu göçmenler yurdun münasip mahallerine yerleştirilmişlerdi. On yıllık sürede bunlara 35.139 ev yapılmış bunun için de 150 milyon lira harcanmıştı.202 Bu göçmenler genelde geldikleri yerlerin iklim şartlarına uygunluk hususuna dikkat edildiği için Doğu vilayetlerine iskân neredeyse hiç tercih edilmemiştir. Yerleştirme yapılan ilk on vilayet içinde hiçbir Doğu ve Güneydoğu vilayeti bulunmamaktaydı. Sadece Bulgaristan’dan gelen az sayıdaki ziraatla uğraşan göçmen Urfa’ya yerleştirilmişti.203 4.4.1. Toprak ve İskân CHP iktidarı döneminde toprak ve iskân işleri uzun yıllar farklı isim ve bakanlıklara bağlı şekilde yürütülmüştü. Birbirine bağlı bu iki işin kurumlar arasındaki koordinasyon eksikliğinden kaynaklı başarısız sonuçlar vermesi üzerine CHP iktidarının son aylarında İskân ve Toprak İşleri Genel Müdürlükleri, Toprak ve İskân İşleri Genel Müdürlüğü adı ile Tarım Bakanlığına bağlı bir Genel Müdürlük halinde 20.03.1950 tarih ve 5613 sıra sayısı ile birleştirilmişti.204 Daha sonra Demokrat Parti döneminde kısa sürede gelen yüzbinlerce göçmenin iskânı ve tapulama faaliyetinin hızlandırılması için Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü ile Toprak ve İskân İşleri Genel Müdürlüğü Bakanlıktan alınarak doğrudan 10.08.1951 tarih ve 5840 sayılı Kanunla Başbakanlığa bağlanmıştır.205 202 28.02.1960 tarihli İmar ve İskan Vekâleti bütçesi üzerine Demokrat Parti Meclis Grubu adına Gaziantep Milletvekili Süleyman Kuranel'in açıklamaları için bkz. TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 11, C: 12, İçtima: 3, TBMM Matbaası, Ankara, 1960, s. 1016. 203 Bu konuda Bulgaristan göçmenleri için bkz. Mehmet Pınar, “1950-1951 Bulgaristan'dan Türkiye'ye Göçler ve Demokrat Parti'nin Göçmen Politikası”, Atam Dergisi, Temmuz 2014, s. 89. 204 T.C. Resmî Gazete, 24.03.1950, Sayı: 7465; TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: VIII, C: 25, Toplantı: 4, TBMM Matbaası, Ankara, 1950, s. 628-631. 205 T.C. Resmî Gazete, 15.08.1951, No: 7885; Kanunlar Dergisi C: 33 732 Bu işlerin esaslı bir şekilde şartlarını yeniden düzenlemek için Demokrat Partinin iktidarının sonuna doğru Başbakanlıktan ayrılarak haricen bir vekâlet kurulmasına karar verilmişti. Kurulan İmar ve İskân Vekâletinin Teşkilat Kanunu 9 Mayıs 1958 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Teşkilat Kanunu’nun geçici birinci maddesi gereğince İmar ve İskân Vekâleti kurulmadan evvel, diğer vekâletler bünyesi içinde olan hizmetlerin bu vekâlete intikali için 6 aylık bir süre verilmişti.206 Cumhuriyet’in ilk yıllarından beri hep istenen çiftçiyi topraklandırma isteği için nihayet etraflıca bir yasa, 11 Haziran 1945 tarihinde çıkartılmıştı.207 Bu "Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu"nun birinci maddesine göre kanunun amacı; ihtiyaç sahibi olan çiftçileri arazi sahibi yaparak bu araziyi işlemek için gereken demirbaşı vermek ve yurt topraklarının sürekli işlenmesinin sağlamaktı. Bunun için köylülere, yirmi yıl vadeli krediyle beraber toprak da verilecekti. Bu toprak, kullanılmayan devlet arazisinden, vakıflardan, belediyelerden, ıslah edilmiş araziden, sahipsiz topraklardan ve 500 dönümü aşan bütün şahsi mülk arazilerinden istimlâk edilerek ihtiyaç sahiplerine dağıtılacaktı.208 Kanun’un uygulaması için tüzük 20.05.1947 tarihli Bakanlar Kurulu kararı ile yürürlüğe girmiş ve bu tarihten itibaren toprak dağıtılmaya başlanmıştı. Toprak dağıtımı 1947’de öncelikle devlet ve vakıf arazilerinden başladı. Bu kanunun uygulamaya konulmasından bir süre sonra üzerinde bazı değişiklikler yapılmıştır. 22.03.1950 tarih ve 5618 sayılı209 kanun ile değiştirilen hususlardan biri istimlâk sınırıydı. Yeni düzenleme ile istimlâk sınırı 500 dönümden 5.000 dönüme çıkarılmıştı ki bu değişiklik de büyük toprak ağalarının işine gelen bir husus olmuştu. 206 Kanun No: 7116; T.C. Resmî Gazete, 15.05.1958, Sayı: 9906; TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 11, C: 7, İçtima: 2, TBMM Matbaası, Ankara, 1959, s. 1233. 207 11.06.1945 tarih ve 4753 sıra sayılı Kanun; T.C. Resmî Gazete, 15.06.1945, Sayı: 6632. 208 Duran Taraklı, Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu ve Uygulama Sonuçları, Kalite Matbaası, Ankara 1976, s. 117. 209 22.03.1950 tarih ve 5618 nolu Kanun; T.C. Resmî Gazete, 27.03.1950, Sayı: 7467; TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: VIII, C: 25, Toplantı: 4, TBMM Matbaası, Ankara, 1950, s. 707-723. 733 CHP döneminde 06.04.1950,210 11.05.1950,211 12.05.1950212 tarihinde çıkan kararnameler ile Erzurum, Sivas, Konya, Mardin, Muş, Balıkesir, Seyhan ve Antalya, Ankara, Denizli, İzmir, Eskişehir, Malatya, Urfa, Niğde, Manisa, İstanbul, Edirne, Aydın, Erzincan, Kırklareli, Kars, Hatay ve Diyarbakır ve Gaziantep vilayetlerinde toprak dağıtımı başlamıştı. Bu 25 vilayetten 9 vilayet çalışma bölgemiz olan Doğu ve Güneydoğu Anadolu vilayetleriydi. Demokrat Parti iktidara gelir gelmez toprak dağıtım işlerine hız verecektir. Cumhurbaşkanı Celâl Bayar, Mecliste 2 Kasım 1950 tarihinde yeni yasama yılını açarken bu konuya da değinmişti. Bayar, "toprak dağıtımı işlerini, topraksız çiftçinin şiddetli arzu ve beklentisine karşılık verecek derecede hızlandırmak zarureti karşısındayız" diyerek meseleye verdiği ehemmiyeti ortaya koyacaktı. Bayar, bu konuşmasında aynı zamanda 1950 yılından 17 Ekim tarihine kadar dağıtılan toprağın miktarını da vermişti.213 Bayar Meclisin 02.11.1951 tarihli açılış konuşmasında yıl boyunca dağıtılan toprak miktarını verirken iskân ve toprak dağıtımı meselesinin, ekonomik ve sosyal ehemmiyetinin hiçbir zaman dikkatlerinden uzak olmadığını söylemiştir.214 Bayar, 24 Nisan 1954 tarihinde Diyarbakır’da yaptığı konuşmada bu konuda şu sözleri sarf etmişti: "Bu mesele üzerinde ehemmiyetle duruyoruz. Ehemmiyetle duruyoruz, çünkü içtimaî ve iktisadî en mühim meselelerden birisidir. Şark vilayetlerimizin de bu mesele üzerinde durulmağa lâyık olduğunu takdir ediyoruz. Bu husustaki prensibimiz şudur: Devlet elinde bulunan araziyi tereddütsüz vatandaşlarımıza dağıtmaktayız ve dağıtmakta devam edeceğiz."215 Başbakan Adnan Menderes de 16.01.1951 tarihinde DP Meclis grubunda yapmış olduğu konuşmasında Hükûmetin yedi aylık icraatlarına ilişkin değerlendirmelerde bulunurken bu konuda sadece yedi aylık iktidarları döneminde tapu kanununu süratle tatbik ettiklerini yalnız Ankara vilayetinde 150 bin vatandaşa tapularını dağıttıklarını söylemişti. Menderes, bu Kanun’un 1945’te çıkmış olmasına 210 BCA 30 18 1 2/ 122 44 13. 211 BCA 30 18 1 2/ 122 43 20. 212 BCA 30 18 1 27 122 31 5; T.C. Resmî Gazete, 24.04.1950, Sayı: 7491. 213 T.C. Resmî Gazete, 02.11.1950, Sayı: 7646. 214 T.C. Resmî Gazete, 02.11.1951, Sayı: 7946. 215 BCA 10 9 0 0/ 25 1; Ayın Tarihi, 24.04.1954, Nisan 1954. 734 rağmen 1950’ye kadar 750 bin dönüm, kendi 7 aylık iktidarında ise 950 bin dönüm toprak dağıtıldığını, bu işle ilgilenen sadece 17 komisyon olmasına rağmen, bu sayının iktidara gelir gelmez 60’a çıkarıldığını söylemişti.216 DP iktidarında CHP’nin son yıllarında başlayan toprak dağıtma işine hız verilecekti. Aşağıdaki tabloda DP döneminde dağıtılan toprak miktarı yıl yıl 1959 tarihli İstatistik Yıllığı’nda verilen rakamlara göre gösterilmektedir. Tablo 4.26. Demokrat Parti Döneminde Dağıtımı Yapılan Toprak Miktarı 217 Yıl Dağıtım Yapılan Köy Sayısı Topraklandırılan Aile Sayısı Dağıtılan Arazi (Dönüm) Borçlandırma Bedeli (TL) Köy Hükmî Şahsiyeti Adına Tahsis Edilen Mera (Dönüm) 1950 333 18.589 820.194 7.391.648 422.196 1951 333 19.034 1.031.685 5.610.301 1.074.311 1952 487 39.198 1.661.222 13.463.618 1.265.491 1953 508 39.243 2.097.854 17.292.395 1.193.228 1954 475 43.490 2.423.802 20.871.586 1.004.451 1955 354 36.015 1.809.093 22.018.548 1.090.874 1956 339 35.491 1.945.526 26.396.877 1.382.130 1957 310 29.761 1.528.890 18.037.940 1.461.006 1958 586 33.484 1.483.265 26.641.654 1.657.497 1959 360 27.756 1.259.056 23.841.328 1.442.570 Toplam 4.085 322.061 16.060.587 11.993.754 İstatistik yıllığındaki bu sayılarla yüzde yüz uyuşmasa da DP’li yetkililerinin dönem sonunda verdiği rakamlar büyük ölçüde uyuşmaktaydı. Dönem sonunda Demokrat Parti Meclis Grubu adına Gaziantep Milletvekili Süleyman Kuranel ve İmar ve İskân Vekilinin Mecliste 28 Şubat 1960 tarihli verdiği bilgilere göre CHP döneminde toprak dağıtım işlerine 1947 yılında başlanılmış olup 1950 yılına kadar 17 toprak komisyonu kurulmuştu. Bu komisyonların çalışmaları ile 1950 yılına kadar 287 köyde 14.119 aileye 676 bin dönüm arazi dağıtılmıştı. DP döneminde ise 1950’den bu müzâkere tarihine kadar 63 komisyon daha kurularak komisyon adedi 80’e çıkarılmıştı. Komisyonlar 4.015 köyde 333.432 aileye 16 milyon 812 bin 335 dönüm 216 TBMM Kütüphanesi DP Meclis Grubu Müzakerelerine Ait Tutanak 14, (16.01.1951), s. 125- 126. 217 1959 İstatistik Yıllığı, s. 250. 735 arazi dağıtmıştı. Ayrıca CHP döneminde dağıtılmamış olan 11.911.925 dönüm de ortak kullanımlar için orta malı olmak üzere toplam 28 milyon küsur dönüm arazi dağıtılmıştı. Topraklandırılan çiftçilerden krediye ihtiyacı olan 78.246 aileye 19.976.000 lira kredi sağlanmıştı.218 Bu rakamlardan da anlaşılacağı üzere Demokrat Parti bu işe çok hızlı başlamıştı. Ancak bu niyet ve hıza rağmen toprak dağıtımı ve tapulama meselesi için ülkenin pek çok mıntıkasından derhal toprak dağıtımı ve tapulama isteği gelmekteydi. Bu isteği hemen bu yıllarda yapan isimlerden birisi de DP Diyarbakır Milletvekili Yusuf Kâmil Aktuğ219 idi. Aktuğ, Meclisin 02.02.1951 tarihli görüşmelerinde tapu derdi için: “Diyarbakır’da ve Şark bölgesinde daha müzmin bir haldedir. O derece müzmindir ki, hattâ ve hattâ şahıs, mülkünün tapusu elinde olduğu halde mülküne sahip değildir. 24 saatlik çadır kuran adam dahi zilyetlik kavâidine tâbi tutuluyor” diyerek bu konuda bir şeyler yapılmasını istemişti.220 Aktuğ’un istekleri boşuna değildi. Çünkü tapusu olmayan tasarruflar bölgede ihtilaflara hatta asayişe müessir birçok sosyal olayın yaşanmasına zemin hazırlamaktaydı. Tapu ve Kadastro Genel Müdürü Mümtaz Tarhan,221 tapulama yapılması talebinde bulunan pek çok mıntıkanın olduğunu, bu isteklerin ilk tatbikatını Ankara’da yaptıklarını belirtmişti. Bunun sebebi, merkezde bu işleri yapacak eleman sayısının daha fazla olmasıydı. Bununla beraber Tarhan, 1952 yılı içinde Diyarbakır’da açılan kurstan yetişecek elemanlarla bütün Şark bölgelerinde, Diyarbakır, Siirt, Elâzığ, Van, Tunceli ve Mardin’de Ağustos’tan itibaren tapulama işlerine başlanılacağını da söylemiştir.222 218 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 11, C: 12, İçtima: 3, TBMM Matbaası, Ankara, 1960, s. 1014-1016, s. 1020-1021. 219 TBMM Albümü 1920-2010, C: 2, s. 556. 220 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 9, C: 5, Toplantı: 1, TBMM Basımevi, Ankara, 1951, s. 520. 221 Mümtaz Tarhan, daha sonra 1954 seçimlerinde DP Ankara milletvekili olarak Meclis’e girecektir. Bkz. TBMM Albümü 1920-2010, C: 2, s. 615. 222 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 9, C: 5, Toplantı: 1, TBMM Basımevi, Ankara, 1951, s. 522. 736 Görülüyor ki ülkedeki tapu sorununun öncelikle Doğu vilayetlerinden halledilmeye başlandığını söyleyebiliriz. Diyarbakır’da bu maksatla bir kursun açılması ve ilk tatbik sahalarının Doğu vilayetlerinde olması bunun göstergesiydi. Tapulama gibi vatandaşa toprak dağıtımı mevzusunda da Doğu vilayetleri diğer vilayetlere göre öncelikli olmuştu. Demokrat Partinin iktidara gelişinden hemen sonra toprak dağıtımının başlatılacağı iller arasına Van ve Ağrı vilayetleri de dâhil edilmişti. Van ilinin merkez ilçeleriyle bütün ilçelerine Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu’na göre dağıtımın yapılması 4753 sayılı Kanun’un 5618 sayılı Kanunla değiştirilen 15. maddesine göre Bakanlar Kurulunca 21.09.1950’de kararlaştırılmıştır.223 Ağrı ili için ise 20.10.1950 tarihli Ağrı ilinin ihtiyaçları hakkında Vali Vekili Kazım Ataman tarafından hazırlanan raporda; tapulama kanununun ilde tatbikinin ön plana alınması Adalet Bakanlığından istenmişti. Vekâlet verdiği cevapta; Doğu illerinin ihtiyaç derecesine göre tapulanmalarının temini için gerekli tedbirlerin düşünülmekte olduğu ve program tatbikinde Valiliğin talebinin nazarı dikkate alınacağını bildirmiştir.224 Yine 21 Mart 1951 tarih ve 3/12710 sayılı Kararname ile 16 vilayette toprak dağıtımı için kamulaştırma izni çıkarken bu 16 vilayetin dördü Doğu vilayeti idi.225 Bu vilayetler; Bitlis, Elâzığ, Siirt ve Tunceli226 idi. 25 Haziran 1953 tarih ve 4 /1015 karar sayılı kararname ile topraklandırma kararı çıkan Ağrı, Bursa, Bingöl, Kütahya gibi dört vilayetten yine ikisi Doğu vilayeti idi.227 Görülüyor ki toprak dağıtımı ve tapulama davası öncelikle Doğu vilayetlerinde çözüme kavuşturulmak istenmişti. Bu politika iktidara yakın olan Zafer gazetesinde de açıkça haber olmuştu. 223 BCA 30 18 1 2/ 123 75 17, T.C. Resmî Gazete, 13.10.1950, Sayı: 7630; BCA 30 18 1 27/124 103 2 224 BCA 30 10 0 0/ 66 438 4. 225 BCA 30 18 1 27/ 125 22 2; T.C. Resmî Gazete, 13.04.1951, Sayı: 7784. 226 Celâl Bayar’ın 25.5.1951 tarihli Elâzığ ziyareti sırasında Tunceli Valisi Niyazı Akı, Bayar’a verdiği raporda Tunceli’de tapulama ve çiftçiyi topraklandırma kanununun hızlandırılmasını istemişti. Bayar’ın Vekâlet’ten aldığı cevapta bu işin hızlandırılması için Diyarbakır’da bir kurs açıldığı belirtilmişti. Bkz. BCA 30 10 0 0 / 3 13 8. 227 T.C. Resmî Gazete, 08.08.1953, Sayı: 8479. 737 Bu haber, Meclisin 22.02.1954 tarihli müzakerelerinde Cumhuriyet Halk Partisi Meclis Grubu adına Hatay Milletvekili Hasan Reşit Tankut tarafından dillendirilmişti. Tankut, tarih belirtmediği “Zafer gazetesinin bir nüshasında “1954 yılı içinde Şark ve Cenubu Şarkî Anadolu mıntıkasındaki boş arazi, üretim sahaları arasına sokulacak ve bu bölgede meskûn bulunan geniş vatandaş kütlelerimiz üretici vaziyete getirilecektir. Yeni toprak tevzi planı içinde daha ziyade Urfa, Mardin, Diyarbakır, Elâzığ, Muş ve Van illerimize hususi bir önem verilmektedir” bilgisini aktarmıştı.228 Toprak ve tapu meselesinde Doğu vilayetlerine öncelik verilmesinin aslında zorunlu sebepleri vardı. Burada eskiden beri yaşanan sosyo-kültürel hayat ve de özellikle 40 yıl boyunca Kars ve Ardahan’ın Rus işgali altında kalması Doğu vilayetlerinde bu meseleleri hepten karıştırmıştı. Meclisin 23.02.1952 tarihli müzakerelerinde CHP Kars Milletvekili Fevzi Aktaş229 ülkenin en az yüzde seksen arazisinin tapusuz ve bu miktarın da yine en az yüzde sekseninin ihtilaflı olduğunu iddia etmişti. O’na göre bu ihtilaflar sürekli dava meselesi olmaktaydı. Özellikle Kars mıntıkası bu ihtilâf ve davaların çok daha fazla olduğu bir mıntıka idi. Rus hâkimiyeti döneminde burada şahsi mülkiyet sonlandırılmış, yerine ortak mülkiyet esasları getirilmişti. Aktaş, Kars’ın bir diğer önemli sorununun da çayır ve mera arazilerinin kullanımındaki belirsizlikten kaynaklanan sorunlar olduğunu ifade etmişti. Bu mera arazileri, idarecilere göre her sene farklı köylere kiralanabilmekteydi. Bu da bir sürü sorun doğurmaktaydı. Aktaş, Kars’ın bu sorunlarını ifade ettikten sonra Kars’ta devam eden arazi çalışmalarına bakılarak Hükûmetin iddia ettiği gibi ülkede on senede toprak dağıtımının ve tapulama işleminin bitmeyeceğini bu hızla giderse Kars’ta yüz yılda ancak biteceğini söylemiştir.230 Kars mıntıkasındaki davaların çoğunun toprak davasından kaynaklandığını, 29 Eylül 1952’de Kars’ı ziyaret eden Cumhurbaşkanı Celâl Bayar’a Kars belediye binasında Iğdırlılar da söylemişti. Bayar, Iğdırlılara bu 228 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 9, C: 28, Toplantı: 4, TBMM Basımevi, Ankara, 1954, s. 683- 687. 229 TBMM Albümü 1920-2010, C: 2, s. 572. 230 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 9, C: 13, Toplantı: 2, TBMM Basımevi, Ankara, 1951, s. 626. 738 toprak davasının halledileceği sözünü vermişti.231 Bayar, bu konunun hallini Toprak ve İskân İşleri Genel Müdürlüğünden istemişti. Müdürlük daha sonra meseleye ilişkin Cumhurbaşkanlığına verdiği bilgide bu konunun bir kadastro işi olduğunu, tapulama kanunu tatbik edildikten sonra ancak çözülebileceğini, bu sebeple toprak komisyonunun bir şey yapamayacağını belirtmiştir. Müdürlük çözüm için ise 1953 yılı ilkbaharını işaret etmişti.232 Ancak ülkede ve bölgede toprak dağıtımı, tapulama ve iskân işleri Hükûmetin istediği gibi gitmemekteydi. Bu durum da muhalefetteki parti CHP tarafından sürekli eleştirilmekteydi. Bu eleştirilerin Meclisteki boyutu her sene yapılan ilgili Müdürlüğün bütçe tartışmaları sırasında görülmekteydi. Muhalefet partili milletvekillerinin hep dillendirdikleri ortak kanaat; bu işler için Hükûmet tarafından yeterli miktarda bütçe ve eleman ayrılmamaktaydı. Hükûmet kanadından ise her yıl mutat üzere kendi iktidarları döneminde yapılan tapulama, dağıtılan arazi ve iskân işleri ile ilgili olarak daha önceki CHP döneminde bu işlere dair yapılan harcamalar ve faaliyetlerin karşılaştırılması oluyordu.233 Hükûmet partisi bu kıyaslamayı yaparak kendi dönemlerindeki faaliyetlerin çok daha fazla olduğunu ortaya koymaya çalışmaktaydı. Hükûmet partisinin bu savunmasına rağmen toprak dağıtımı ve tapulama işlerinin istenilen düzeyde gitmemesi de bir hakikatti. Hükûmet ise bu durumu bütçe, teknik personel ve alet edevât yetersizliğine bağlamaktaydı. Tapulama konusu da Demokrat Parti döneminde hızlanan bir husustu. 1950 yılında kabul edilen 5602 sayılı kanunla 18 bölgede faaliyete geçen teşkilat, 36 bölgeye yayılmış ve 5860 sayılı kanunla kadro ve tahsisat bir misli arttırılmış ise de bu dahi arzu edilen müddet içinde memleket kadastrosunun ikmalini temin edemeyeceğinden teşkilat 6206 sayılı kanunla 100 müdürlüğe çıkarılmıştı. 1954 yılına gelindiğinde 95 bölgede faaliyet göstermekteydi. Cumhuriyet’in ilanından 1950 yılına kadar bu teşkilatla kadastrosu ikmal edilen gayrimenkul adedi 700.614 olduğu 231 Cumhurbaşkanlığı Arşivi, Celâl Bayar Arşivi, Ebis No: 03001446, Belge No: 1-4-8, Fihrist: 1446. 232 BCA 30 10 0 0/ 3 13 11. 233 Bu tartışmalardan 1955 yılı örneği için bkz. TBMM Tutanak Dergisi, Devre: 10, C: 5, İçtima: 1, TBMM Matbaası, Ankara, 1955, s. 457-459. 739 halde 1950 yılından 1954 yılına kadar 1.387 köyde yüzölçümü 19.768.536 dönümden ibaret 1.356.663 adet gayrimenkul tapulanmış ve hak sahiplerine tasarruf vesikaları verilmişti.234 Hükûmet, kadastro çalışmalarını hızlandırmak için 1954 ve 1955 yılı bütçeleri ile iki uçak satın almıştı. Alınan bu uçaklar gerçekten bu çalışmayı hızlandıracaktı.235 1957 yılına gelindiğinde Kars vilayetinde hâlâ kadastro ve toprak dağıtımı meselesi devam etmekteydi. Bu tarihte bu konuyu Meclis gündemine taşıyan isim CHP Kars Milletvekili Rıza Yalçın idi.236 Devlet Vekili Şemi Ergin, Rıza Yalçın’ın Kars’ta arazi dağıtımı ve yayla mevzuları hususundaki temennileri için; 1957 programında bilhassa arazi dağıtımı ve Kars’ın geniş yaylalarında Toprak ve İskân Umum Müdürlüğünün faaliyetlerinin programa alınmış olduğundan bu yaylalar konusunda Müdürlüğün çalışacağını ifade etmiştir.237 1958 yılına gelindiğinde Kars’taki sorunlar devam etmekteydi. CHP Kars Milletvekili Mehmet Hazer238 İskân Kanunu çıktıktan sonra bilhassa Şark bölgesinde, Elviye-i Selâse denilen vilayetlerde ne mera işi ne arazi ve ne de iskân meselesinin halledilebildiğini söyleyerek Hükûmeti eleştirmiştir. Bu mesele Şark bölgesinde yıllardan beri devam eden arazi ihtilaflarına yol açmaktaydı. Hazer, gerek Kars gerekse ülke ekonomisinde önemli bir yere sahip olan hayvancılığın bu keşmekeşten nasıl olumsuz etkilendiğini Meclisin 21 Şubat 1958 tarihli oturumunda şöyle açıklayacaktı: "Bugün Kars’ın her köyüne verilecek kadar Millî Emlâke ait mera ve yayla mevcut olduğu halde iyi bir dağıtım yapılmamıştır. Bazı köylere dört yayla düşmekte bâzı yerlerde dört köye bile bir yayla düşmemektedir. Yaylalar bazı yerlerde şahısların elindedir. Bu yüzden yaylacılık ve hayvancılık zarar görmektedir. Yayla meselesi ehemmiyetle üzerinde durulması lâzımgelen bir cihettir. Yaylalar sürülüp ekilmekte ve kültür arazisi haline getirilmektedir."239 234 BCA 30 1 0 0/ 100 617 3. 235 TBMM Tutanak Dergisi, Devre: 10, C: 5, İçtima: 1, TBMM Matbaası, Ankara, 1955, s. 445-446. 236 TBMM Tutanak Dergisi, Devre: 10, C: 17, İçtima: 3, TBMM Matbaası, Ankara, 1957, s. 690-691; TBMM Albümü 1920-2010, C: 2, s. 646. 237 TBMM Tutanak Dergisi, Devre: 10, C: 17, İçtima: 3, TBMM Matbaası, Ankara, 1957, s. 693. 238 TBMM Albümü 1920-2010, C: 2, s. 728. 239 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 11, C: 2, İçtima: 1, TBMM Matbaası, Ankara, 1958, s. 488-489. 740 CHP Tunceli Milletvekili Arslan Bora da hâlen yürürlükte olan iskân kanunları ile toprak ve iskân davasının halledilemeyeceğini kendi seçim bölgesi olan Tunceli’yi örnek vererek belirtmişti. O’na göre hem iktisadi gelişme hem de içtimai huzur ve sükûn bakımından mühim olan toprak ve iskân mevzuatının en kısa bir zamanda geliştirilmesi ve memleket ihtiyaçlarına uygun şekle sokulmasını istemişti.240 Demokrat Parti iktidarının sonlandığı 1960 yılına gelindiğinde toprak dağıtımı, tapulama ve iskân işlerinin tamamlanamadığını görüyoruz. Bu mesele DP iktidarının en son 1960 yılı bütçe müzakerelerinde Mecliste muhalefet partisi tarafından eleştiri konusu yapılmıştı. Meclisin 24 Şubat 1960 tarihli müzakeresinde CHP Meclis Grubu adına Mardin Milletvekili Mehmet Ali Arıkan,241 DP iktidara geldiği zaman on sene içinde kadastro işini bitirmeyi vaat ettiği hâlde bunun gerçekleşmediğini bu iş için bütçeye daha çok ödenek konulmasını istemiştir.242 Demokrat Parti Meclis Grubu adına Çanakkale Milletvekili Servet Sezgin, Arıkan’ın bu eleştirisini kabul etmemiş, 1950 yılında bütçeye bu kadastro işi için 6.540.740 lira konulduğunu, aradan geçen yıllarda her sene arttırılarak 1960 bütçesine tapu ve kadastro için 55 milyon lira konulmuş olduğunu söylemiştir. Sezgin, on yıllık süreç içerisinde bu konuda yapılan faaliyetleri rakamlarla uzun uzun aktardıktan sonra konuşmasının nihayetinde: "her şeyden önce bu mevzu para, eleman ve imkân meselesidir. İktisadi inkişafımız devam ettiği, bütçelerimiz geliştiği müddetçe ehemmiyet arz eden bu mevzua bundan sonra da Demokrat Parti iktidarı olarak bütçelerimizde daha büyük paralar koyarak inkişaf ettirmek ve süratle kadastro faaliyetlerimizi tamamlamak kararında olduğumuzu hürmetlerimizle arz ederim" şeklinde bir vaatle sözlerini tamamlayacaktır. Devlet Vekili İzzet Akçal da muhalefetin bu eleştirisi karşısında CHP ve DP döneminde yapılan tapulama ve kadastro çalışmalarına dair şu bilgileri vermişti: "1923’ten 1950 senesine kadar 25 senelik bir devre içinde 17 vilayet, 11 kaza, 214 nahiye ve köy ile 21 müstakil çiftlikte şehir kadastrosu yapılmış ve 23.614 gayrimenkulün tapu kütüklerini tesis etmiştir. 240 A.e., s. 493. 241 TBMM Albümü 1920-2010, C: 2, s. 741. 242 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 11, C: 12, İçtima: 3, TBMM Matbaası, Ankara, 1960, s. 373. 741 1950’den 1959 senesine kadar ise 9 vilayet, 11 kaza, 5 nahiye ve köyün ve 5 müstakil çiftliğin kadastrosunu ikmal etmiş ve 2821 bin 809 parselin tescillerini yapmıştır. Halen 23 vilayet, 23 kazada kadastro faaliyeti devam etmektedir." "(...) 1950’de ve müteakip senelerde, 3-4 sene zarfında arazi kadastroları klâsik metotla tanzim edilirken 1955’ten itibaren fotogrametrik sistemin tatbikine geçilmiştir. 1959 sonuna kadar 4.097 köyde 2.743.815 dönüm fotogrametrik ve 42.282.125 dönüm klâsik metotla ki, toplam 45 küsur dönüm miktarında 3.982.034 parselin tapulanması, ikmal edilmiştir ve tapu sicilleri tesis edilerek maliklerine senetleri verilmiştir." Akçal, muhalefetin eleştiri konularından tahsisatın artırılması ile meselenin halledilemeyeceğini eleman sıkıntısının da var olduğunu söylemişti. Bu eleman eksikliğinin giderilmesi de zamana ihtiyaç duyulan bir husustu. Hükûmet bu ihtiyaç için kurslar, mektepler ve ayrıca Hukuk Fakültesi ve Teknik Üniversiteden okutturulacak kişilerden yararlanma kararlılığındaydı. Akçal, tapulama kanununun 10 senelik bir tatbikat evresinden sonra tatbikattaki aksaklıkları ve mahzurları gidererek ihtiyaçlara cevap verecek bir kanun tasarısı hazırladıklarını da söylemiştir.243 Ancak bu açıklamalardan sadece birkaç ay sonra DP iktidardan darbe sonucu uzaklaştırıldığı için Akçal’ın bahsini ettiği kanun tasarısı bu dönemde Meclis Genel Kuruluna getirilememiştir. 4.4.2. Toprak Dağıtımı ve Tapulamada Yaşanan Bazı Sorunlar Demokrat Parti döneminde artan toprak dağıtımı ve tapulama çalışmaları muhalefet partisi CHP tarafından dönem dönem takdir edilse de bu Parti, yeri geldiği zaman uygulamadaki bazı aksaklıkları da Mecliste DP’lilerin yüzüne söylemekten çekinmemiştir. Cumhuriyet Halk Partisi Meclis Grubu adına Hatay Milletvekili Hasan Reşit Tankut, Meclisin 22 Şubat 1954 tarihli görüşmelerinde toprak dağıtım işlerinde yaşanan bazı usulsüzlük ve yanlışlıklar iddiası ile bir konuşma yapmıştı. O’na göre Hükûmet tarafından mütegallibenin nüfuzunu, haksız mal edinme uzmanlarının hünerlerini önleyecek, kitabına uydurma yollarını kesecek kanuni tedbirler alınmamıştı. Toprak komisyonları üzerinde hâlâ mahallî nüfuzlar etkiliydi. Bakanlığın 243 A.e.. 742 denetimi aşağı kademelere nüfuz edene kadar bu yerli nüfuz, “meseleleri Arapsaçına çeviriyor”du. Hükûmet, hazineye ait topraklar üzerindeki haksız mülkiyet iddialarını bertaraf etmek üzere gereken tedbirleri zamanında almamıştı. Devlet Vekili Celâl Yardımcı, Tankut’un bu eleştirilerini kabul etmemişti. Yardımcı, bu iddialardan hazine mallarından olan toprakların mülkiyet iddiaları ile ilgili olarak Tapulama Kanunu’nda yapılan değişiklikle hazine arazisi üzerinde iddiada bulunacakların en ez 10 senelik vergi kayıtlarını ibraz etmeleri şartını getirdiklerini söylemiştir.244 Celâl Yardımcı her ne kadar Mecliste bu konuşmayı yapmış iddiaları reddetmiş olsa da bizzat Demokrat Partili iki isim tarafından Diyarbakır yöresindeki toprak dağıtımı hususunda yazılan bir rapor Tankut’un iddialarını doğrular mahiyetteydi. 8 Nisan 1957 tarihli hazırlanan rapor; DP bölge müfettişleri Elâzığ Milletvekili Şevki Yazman ve Maraş Milletvekili Mahmud Karaküçük tarafından yazılmıştı. Raporda görülen yanlışlıklar ve öneriler şu şekilde belirtilmişti: "Şarkta beylerin sahip olduğu büyük arazinin halka dağıtılma keyfiyetinin partimize sağladığı kazançlar maalesef bazı sebepler dolayısıyla Diyarbakır’da hakkı ile tatbik edilememiştir. Ezcümle; Diyarbakır Mebusu Yusuf Azizoğlu ve kardeşlerinin hâkim bulunduğu Silvan kazasının 9 köyünde arazi tevzi komisyonu ehli vukuf bulamamasından işini yapamamış ve vilayete geri dönmüştür. Köylerde bulunan ehli vukuf can ve mallarından korktukları için komisyona "bu köyler beylerin malıdır burada ne hazinenin ve ne de başka kimsenin arazisi yoktur" diye cevap vermiştir. Hâlbuki büyük kısmı cebren halktan alındığı ve hazine mallarına da el konduğu bilinmektedir. Bu hususun yeniden gönderilen kadastro ekipleri vasıtasıyla meydana çıkarılması maliyenin müdahalesiyle kadastro mahkemesine intikal etmesi ve adil hâkimler vasıtasıyla hazine mallarının olsun meydana çıkartılarak halka dağıtılması her bakımdan adil ve faydalı olacaktır. Bu hususa kadastro ve iskân umum müdürlüklerinin alaka ve nazarı dikkatinin celbinde fayda mülahaza etmekteyiz"245 Zikredilen Yusuf Azizoğlu’nun 1950 ve 1954 seçimlerinde seçilerek Demokrat Parti Diyarbakır milletvekilliği vazifesinde bulunmuş olduğunu da burada ifade etmeden bahsi kapatmayalım. 244 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 9, C: 28, Toplantı: 4, TBMM Basımevi, Ankara, 1954, s. 683- 687. 245 BCA 30 1 0 0/ 118 745 1. 743 4.4.3. Yasak Bölge Halkının Geri Dönüşleri ve Malları Cumhuriyet Halk Partisi, muhtelif tarihlerde güvenlik kaygılarıyla Doğu vilayetlerinden Batı vilayetlerine gönderdiği vatandaşların geri dönüşlerine 1947 yılında 5098 sayılı Kanunla izin vermişti. Geriye dönen bu vatandaşların iskânları ve üretici hâle gelebilmeleri Demokrat Partinin on yıllık iktidarı boyunca bölgeye dair çözüm arayacağı en önemli meselelerden biri olmuştur. Ancak dönemin sonuna baktığımızda iktidar, çıkardığı kanunlara rağmen bu iskân sorununa kalıcı çözümler üretememişti. Yani dönem biterken hâlâ bu vatandaşların Hükûmetten yana şikâyet ve dilekleri sürüp gitmekteydi. Batı’dan tekrar Doğu’ya gelen bu vatandaşların Demokrat Parti iktidarı ile ilk münasebeti bizim tespitlerimize göre partinin iktidara gelişinden sadece altı ay sonra olmuştu. Tunceli Milletvekili Hıdır Aydın 29 Ocak 1951’de, 1097 ve 2510 sayılı Kanunlarla Batı illerine nakledilip daha sonra 5098 sayılı Kanunla eski yerlerine dönmelerine müsaade edilen Tunceli, Sason ve Zilan’ın serbest ve boşaltılmış bölge ile yasaklığı kaldırılan bölge halkının durumları hakkında İçişleri ve Tarım Bakanlıklarından olan sorusuna Tarım Bakam Nihat İyriboz246 ve İçişleri Bakanı Rükneddin Nasuhioğlu247 cevap vermiştir. Hıdır Aydın’ın cevabını öğrenmek istediği sorular şunlardı: "1. Tunceli’nin serbest ve boşaltılmış bölge vatandaşlarının Batı’ya sevk edilmeleriyle eski yerlerinde bıraktıkları gayrimenkulleri, bahçeleri ve binaları muhtaç çiftçiye dağıtılmıştı. 1947’de anayurtlarına dönen bu vatandaşlardan bir kısmı iskân yerlerinde hiçbir şey almadıkları halde dağıtılan arazi, bahçeleri ve harap olan binalarının karşılığında arazi ve gerekse nakdî bedelleri verilmiş midir? Kaç aileye verilmiştir ve halen kaç aile haklarını beklemektedir? 2. Yasaklığı kaldırılan bölgelerle birinci maddede izah ettiğim bölgelere ait binlerce vatandaşlar 12 seneden beridir göçebe vaziyetinde mağdur, perişan bir halde yerden yere nakillerle gezdirilmektedir. Bunların mağduriyet ve sefaletlerine daha ne kadar 246 TBMM Albümü 1920-2010, C: 2, s. 552. 247 A.e., s. 558. 744 zaman meydan verilecektir? Bu gibilerini yuva sahibi yapmak, topraklandırmak ve harap olan binalarını yaptırmak, çift alet ve edevatını, tohumunu, öküzünü vermek ve müstahsil duruma sokmak için ne gibi tedbirler alınmıştır? 3. Arazisi oldukça dar olan Tunceli bölgesinde toprağın darlığını kısmen gidermek için meyvecilik, bağcılık, arıcılığın geliştirilmesi ve halka bunların öğretilmesi ve mıntıkanın iklim şartlarına uygun yetişecek cins meyveleri ve boş vadileri bol olan bu bölgede ipekçilik için dut yetiştirmek için bir meyve fidanlığı teşkilâtının kurulması ve Tunceli koyunculuğunun arttırılması için ne gibi tedbirler alınmıştır? 4. Tunceli’de mevcut Hazine arazilerini dağıtmak suretiyle topraksızları bir an evvel topraklandırmak ve az topraklılara ihtiyacı kadar toprak vermek için dağıtma ve tapulama komisyonlarına şiddetle ihtiyaç vardır. Ne gibi tedbirler alınmıştır? Hangi yıl tatbikata başlanacaktır, yapılmış program var mıdır? 5. Eski iktidarca yasak edilen mıntıkaların yasaklığı yeni Hükûmetçe kaldırılmış ise de vatandaşlara yalnız intifa hakkı tanınmaktadır. Mülkiyet hakkı için kanun çıkarılması tehir edilmiştir. Kanun ne zaman Meclise getirilecektir? Evvelce idari teşkilâttan isimleri çıkarılan bu mıntıkadaki köylerin yeniden kurulması ve idari teşkilâta alınması, karakol binaları, telefon hatları, içme ve sulama işleri; okul binaları ve uzun zamandan beri yasak olan bu bölgenin harap olan yolları ve arazisi dağınık bulunan Tunceli’nin yasaklığı kaldırılan bölgede köy kurma yerleri ve kuruluş şekilleri ve bu işlere tahsis edilmiş komisyon ve lüzumlu tahsisat bütçeye konulmuş mudur? Ne gibi tedbirler alınmıştır?” Bu sorulara ilk önce Tarım Bakanı Nihat İyriboz, kendi Vekâletini ilgilendiren hususlarda cevap vermişti. İyriboz, ilk soru için; Tunceli’nin yasak bölgesinden 1.084 hanede 5.203 nüfus ve boşaltılmış bölgeden 575 hanede 3.025 nüfus olmak üzere toplam 1.659 hanede 8.228 nüfusun Batı'da iskân edildikleri yerlerden 5098 sayılı Kanun’un çıkması üzerine 1947 yılında Tunceli’ye dönmüş oldukları bilgisini paylaşmıştı. Döndükleri yerlerde iskâna tâbi olan bu vatandaşlardan sonradan 669 hanede 3.261 nüfus tekrar Batı’ya dönmüşler ve bu suretle Tunceli yasak ve boşaltılmış bölgeler halkından iskâna tâbi olarak bu ilde 990 hanede 4.967 nüfus kalmıştı. Bakan, bu kişilere verilen arazi, hayvan vs. bilgisini de paylaşmıştı. Buna göre 459 hanede 2.048 nüfusa 11.258 dekar arazi verilmişti. Ayrıca 54 dekar tutarında ev arsası verilmiş, 299 ailenin evi yapılmıştı. Yine bunlara 319 baş çift hayvanı, 64 pulluk, 489 baş keçi, 142 m3 kereste, 907 kilo çivi verilmişti. "Ziraat Bankası’nca borçlandırma suretiyle yapılan yemeklik ve tohumluk yardımlarından başka doğrudan doğruya iskân tahsisatıyla 184.497 kilo 745 yemeklik buğday ve 45.083 kilo tohumluk verilmiştir. Kendilerine başkaca şimdiye kadar toplam 610.510 lira nakden iaşe yardımı yapılmıştır." Bunların geride bıraktıkları araziden dağıtılanların bedelleri 5420 sayılı Kanun’a göre ödenmekteydi. Dağıtılmamış olan arazileri geri verilmişti. Harap olan binalarına karşı bir tazminat verilmesi ise kanunen mümkün değildi. İkinci soru için verilen cevaba göre yasaklığı kaldırılan bölgelere dönen vatandaşlara iskân yardımı yapılması hakkında kanunda bir hüküm yoktu. Yasak bölgelerden olup da yasaklığı 1 Temmuz 1950 tarihinde kaldırılmasından evvel o civara dönmüş olan nakledilen şahıslara yukarıda ifade edilen yardımlar yapılmıştı. Bütçe imkânları ölçüsünde de bu yardımlara yeni dönemde devam edilecekti. Bakan, Tunceli’de tarıma alternatif geliştirilecek ekonomik uğraşların sorulduğu üçüncü soruya dair arıcılığı geliştirmek için Ankara’da bir arıcılık enstitüsü açıldığını bu enstitünün faaliyeti içine Tunceli’yi de aldığını, bu sebeple Tunceli’ye enstitü tarafından uzmanlar gönderileceğini, bunların hem halkı yetiştireceklerini hem de fennî kovan ve diğer arıcılık malzemesi vererek teşvikte bulunacaklarını ifade etmiştir. Yine Bakan, Tunceli’ye bir ay evvel bir tavukçuluk uzmanı gönderilmiş olduğunu burada bir kurs açmakla beraber ilin tavukçuluk ve arıcılık durumunun da araştırıldığını söylemiştir. Yapılan araştırmaya göre ilkbaharda bu ilde arıcılık için faaliyete geçilecekti. Dut fidanı için de Erzincan ve Elâzığ fidanlıklarından faydalanmak mümkün olacaktı. İpek böcekçiliğinin araştırılması da yaz mevsimde ele alınacaktı. Bakan, Tunceli koyunculuğunun kalkındırılması için Şavak koyunlarının mıntıkaya yayılması ve Şavak aşiretinin yaptığı tulum peynirlerinin de esaslı bir şekilde araştırılmasına ilk fırsatta başlanılacağını söylemiştir. Dördüncü soru; Tunceli’de Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu’nun bölgedeki tatbikine dairdi. Bakan, henüz bir karar alınmamış olduğunu, kadro, eleman ve tahsisat imkânları müsait oldukça yurdun her bölgesinde arazi dağıtılması için peyderpey komisyonlar kurulduğunu, 1951 malî yılında yeniden 30 toprak komisyonu kurulması hakkında bütçeye teklifte bulunulduğunu, kabul edilmesi durumunda Tunceli’de de toprak dağıtımına başlanmasının düşünüldüğünü söylemiştir. 746 Beşinci sorudaki yasak bölgeye dönenlerin mülkiyet hakkına sahip olmadıkları iddiaları hususunda Bakan, bunlar için kanunda bir hüküm olmadığı, bunların maliyet fiyatlarına bu mallara sahip olacaklarını belirtmiştir. Tarım Bakanı bu şekilde Meclisi bilgilendirdikten sonra kürsüye İçişleri Bakanı Rükneddin Nasuhioğlu gelmiş ve kendi Bakanlığına ilişkin bilgiler vermiştir. İçişleri Bakanı, Bakanlar Kurulu kararı ile bu mıntıkalar serbest olduktan sonra Tunceli bölgesinde 41 köyün 459 hanesinde 2.048 nüfus, Ağrı bölgesinde 32 köyün 413 hanesinde 1.818 nüfus, Zilan bölgesinde 22 köyün 165 hanesinde 1.007 nüfus, Sason bölgesinde 24 köyün 713 hanesinde 3.315 nüfus ki, toplam 1.740 hanede 8.188 vatandaşın yurtlarına döndüğünü belirtmiştir. Bakan, CHP iktidarı zamanında, buralarda nakiller yapılırken burada bulunan köylerin tüzel kişiliklerinin kaldırıldığını buralara dönen vatandaşların topluca rahat, medenî bir şekilde serbest bir hâlde yaşamalarının temini hususunda icab eden yerlere karakollar kurulması için alâkalı vilayetlerden bazı bilgiler istediklerini yine mevcut köylerin yerlerinde bırakılması mı yoksa bunların birleştirilip daha esaslı yerlerde mi bu köyleri kurmak lâzım geldiğinin düşünülmekle beraber eski köy hayatına nihayet vermek zaruretinin de olduğunu ifade etmişti. Bu nakillerin yapıldığı dört yerde köylerin tesisi için gerekli bilgiler vilayetlerden alındıktan sonra yasal düzenlemenin yapılacağını söylemiştir.248 Bakanların açıklamalarından sonra söz alan soru sahibi, bu bölge halkının güç durumuna işaret etmiş ve bir an evvel tedbirlerin alınmasını istemiştir. Bunun üzerine tekrar söz alan İçişleri Bakanı, bu isteklerin dikkate alınacağını bildirmiştir. Bakanın söylediği gibi o bölgelerin bir kısım valileri gelmişler ve gerekli bilgilendirmeler yapıldıktan sonra Hükûmet çok geçmeden kanun tasarısını hazırlamıştı. Nitekim bu düzenleme çok geç kalmayacaktır. 29 Ocak 1951 tarihli bu müzakereden sonra Tunceli Milletvekili Hıdır Aydın’ın istekleri doğrultusunda "İskân Kanununu değiştiren 5098 sayılı Kanunun 12’nci maddesinin değiştirilmesi ve yasaklığı kaldırılan yerlerle 5227 sayılı Kanunun 248 Ayın Tarihi, 29.01.1951, Ocak 1951; TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 9, C: 4, Toplantı: 1, (29.01.1951) s. 448-453. 747 1’nci maddesinin 4’ncü bendinde zikredilen idareten boşaltılmış bölgelerde köyler teşkili ve halkının yerleştirilmesi hakkında 3 Ağustos 1951 tarih ve 5826 sayılı" Kanun kabul edilmişti.249 Kanun’un ikinci maddesine göre yasaklığı kaldırılan ve idareten boşaltılan bölgelerde ihtiyaca göre köy kurulacaktı. Bu yerler Tarım, Bayındırlık, Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlıklarının tayin edecekleri birer uzmandan müteşekkil üç kişilik heyet tarafından tespit edilecekti. Yasak ve boşaltılmış bölgeler dışında kalan serbest bölgelerden Batı’ya nakledilen kimselere de bu kanun hükümleri uygulanacaktı. Kanun’un üçüncü maddesiyle iskân hak ve yardımlarından faydalanamayacaklar belirlenmişti. Bunlar yasaklığı kaldırılan ve idareten boşaltılan bölgeler ahalisinden olup da: "A. 5227 sayılı Kanunla tayin edilen iki yıllık müddet içinde iskânını istemeyenler; B. Mürettep iskân yerlerinde verilen gayrimenkullerini Hazineye terk ederek eski illerinde veya bu illere civar illerde iskân edilmiş olanlar; C. Mürettep iskân yerlerinde verilen gayrimenkullerini satmak suretiyle eski illerinde veya bu iller civarında 2510 sayılı Kanunun 15’inci maddesinin üçüncü bendi gereğince borçlanma yoluyla ev yeri ve toprak verilenler; D. Mürettep yerlerinde iskân görmemiş ve yasak bölge ile idareten boşaltılmış bölge civarında iskân edilip de iskânına tahsis edilmiş gayrimenkullerini Hazineye iade etmemiş olanlar" iskân hak ve yardımlarından yararlanamayacaklardı. Dördüncü madde ile yasaklığı kaldırılan ve idareten boşaltılan bölgeler ahalisinden olup 3’üncü maddenin kapsamı dışında kalan yardıma muhtaç ve bu kanunun yürürlüğe girdiği tarihten itibaren iki yıl içinde yasaklığı kaldırılan ve idareten boşaltılan bölgelerde iskânını isteyenlerin dairesinde iskânları yapılacaktı. 249 T.C. Resmî Gazete, 09.08.1951, Sayı: 7880. 748 Kanun’un ardından Toprak ve İskân İşleri Genel Müdürlüğü hemen harekete geçmişti. Başbakanlığın 29.08.1951 tarihli sorusuna cevaben Müdürlük, Bitlis ilinde 5826 sayılı kanun ile Sason yasak bölgesinin yasaklığı kaldırılmış ve bu yerlerin kalkındırılması için yukarıda bahsi geçen Bakanlık uzmanlarından oluşan bir heyetin bu yerlerde kurulacak köy yerlerini tespit etmek üzere 15 güne kadar hareket ettirilmesi kararının alındığını, bu hususta hazırlanmış olan tamimin valiliklere tebliğ edilmek üzere olduğunu bildirmişti. Bununla beraber Müdürlük, Cumhurbaşkanının Bitlis’te iki toprak komisyonu kurulması şeklindeki emri için ise kış mevsiminin yaklaşması eleman, alet ve malzeme kifayetsizliği gibi sebeplerle toprak komisyonunun 1952 ilkbaharında kurulmasının kararlaştırıldığını bildirmiştir.250 Tunceli Milletvekili Hıdır Aydın ve 50 milletvekili 20 Şubat 1952 tarihinde251 3 Ağustos 1951 tarih ve 5826 sayılı Kanunla arazi dağıtımı, iskân, köy kurma gibi konularda kararlaştırılan hususların yerine getirilebilmesi için 1952 yılı bütçesine tahsisat konulmadığından bu işler için Toprak ve İskân İşleri Genel Müdürlüğü bütçesine 2 milyon 500 bin liralık bir ödenek konulması için teklifte bulunmuştur. Bu teklife göre 2510 sayılı Kanun ve eklerine istinaden 1938 yılından sonra muhtelif tarihlerde Doğu’dan Batı’ya 27.077 nüfus ve 5.500 hane vatandaş nakledilmişti. Bunlardan 6.163 nüfus 2.100 hane mürettep yerlerinde kısmen yardım ve kısmen arazi verilmek suretiyle iskân edilmişti. Fakat hiç iskân edilmemiş olanlardan 13.962 nüfus ve 2.500 hane 5098 sayılı Kanun’dan istifade ederek 1947’de memleketlerine dönmüşlerdi. Bunlar yardım beklemekteydi.252 Mecliste 23 Şubat tarihinde Toprak ve İskân İşleri Genel Müdürlüğü bütçesi görüşülürken önerge sahibi Hıdır Aydın, dileğini kürsüden de ifade etmiş eğer yardım edilmezse bu kişilerin ızdıraplarının devam edeceğini söylemişti.253 250 BCA 30 1 0 0/ 117 737 6 lef 2. 251 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 9, C: 13, Toplantı: 2, TBMM Basımevi, Ankara, 1951, s. 643. (24.02.1952) 252 A.e., s. 644. 253 A.e., s. 622. 749 Meclisin 24.02.1952 tarihli müzâkerelerinde İçişleri Bakanı Fevzi Lütfi Karaosmanoğlu, bahsi geçen kişilerin eski yerlerinde üretici hâle gelmeleri ve ellerinden çıkan tarlalarının ve sairlerinin tekrar ellerine geçebilmesi için icap eden parayı bulmak ve vermekle Hükûmet ve Meclisin mükellef olduğunu belirtmiştir. Bakan, Hıdır Aydın’ın zikrettiği 13.560 rakamını Hükûmet kanalından da bir kere daha tetkik ettirip asıl rakamı bulduktan sonra kendilerine icap eden yardımı ve icap eden yaşama şartlarını temin etmeye Hükûmetin taraftar olduğunu söylemişti. Bakan aynı zamanda istenen 2,5 milyon liranın bütçeye konulmamış olsa da Meclisin takdiri ile konulabileceğini ifade etmişti.254 Bütçe komisyonunun yapmış olduğu çalışmanın ardından 1952 bütçesinde istenen 2,5 milyonun tamamı olmasa da 1,5 milyonluk bir tahsisat ayrılmıştı255 Meclisin 20.02.1953 tarihindeki müzâkeresi sırasında Van Milletvekili İzzet Akın, bu yasak bölgelerden Zilan bölgesinde 2510 numaralı Kanun’un 26’ncı maddesine göre yasak bölgelerdeki vatandaşlara ait Hazineye intikal eden gayrimenkullerin vatandaşlara iade edilmesini istemiştir. Bir de geçen sene 1952 bütçesinde ayrılmış olan 1,5 milyonluk bir tahsisatın sarf edilmeme sebebini ilgili Bakana sormuştur.256 Tunceli Milletvekili Hıdır Aydın da İzzet Akın gibi geçen sene bütçeye konulan paranın sarf edilmediğinden dolayı muzdarip idi. Aydın’ın iddiasına göre 25 Kasım’a kadar kendi seçim çevresi olan Tunceli’de 258 aile bu yardım için müracaat etmiş olmasına rağmen bugüne kadar bunlardan hiçbirisine beş kuruş dahi verilmemişti. Hıdır Aydın’a göre Tunceli’yle beraber Kars ve Zilan bölgesindeki kişilere de yardım yapılmamıştı. Hıdır Aydın, 5-6 vilayet için ayrılan tahsisatın bir an önce verilmesini istemişti.257 Van Milletvekili Ferid Melen de bu arazilerin sahiplerine verilmesini istemişti.258 Devlet Vekili Muammer Alakant, bahsi geçen arazilerin zaten bu kişilerin üzerine tapulu olmadığını söylemiştir. Alakant, bu arazilerin sahiplerini bulup da kendilerine vermenin mümkün olmadığı neticesine varmış olduklarını beyan 254 A.e., s. 635. 255 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 9, C: 20, Toplantı: 3, TBMM Basımevi, Ankara, 1953, s. 575- 576. 256 A.e., s. 575-576. 257 A.e., s. 581-582. 258 A.e., s. 584-585. 750 etmiştir. O’na göre arazi Hazineye intikal etmekle beraber gene o halka eşit bir şekilde dağıtılacaktı. Orada arazisiz bulunan halk o yerlerine döndükleri zaman gene bu araziden istifade edeceklerdi. Orada arazi çok, nüfus az olduğuna göre dağıtılan da geniş olacaktı. Eldeki kanun bu şekildeydi ve Hükûmet bu kanunu olduğu gibi tatbik etmek mecburiyetindeydi. Bakan, ayrılan bir buçuk milyonluk bütçe tahsisatı için; “bürokrasiye tevessül olunmaksızın adem-i merkeziyet usulüyle dağıtmaları hususunda devamlı emirler verdik, bu hususta valileri sıkıştırdık. Fakat evvelâ bir arazinin mülkiyet ihtilâfı çıktı, sonra bunlara ayrı ayrı ev yapılırsa halk için iyi olmaz, köy kurmak lâzımdır fikri ortaya atıldı. Binaenaleyh 1 milyon 500 bin liradan ancak 500 bin lirası kullanılmış, diğer bir milyon lirası olduğu gibi kalmıştır. Bu sene bütçemizde kabul edildiği takdirde, hazırlığımız tamam olmak kaydıyla önümüzdeki yaz aylarında bu vilayetlerde bu, bir milyon liranın da kullanımı mümkün olacaktır” açıklamasını yapmıştı. Alakant, Hıdır Aydın’ın paranın yetmeyeceği yönündeki isteği konusunda da eğer hak sahiplerine verilecek olan para yetmezse bu paraya ilâve yapılacağını söylemiştir.259 Van Milletvekili İzzet Akın, Bakanın bu açıklamalarından hoşnut olmamış 1950’de çıkan 5826 sayılı Kanun’da bu hususun dikkate alınmadığını, gözden kaçtığını söylemiştir. Tekrar söz alan Alakant, “İzzet Akın arkadaşımız mevcut kanunun tatbikatından dolayı herhangi bir aksaklık olduğunu iddia etmiyorlar, yalnız kanunu değiştirelim, kanunda tadilât yapalım diyorlar. Bu, vilayetin, halkın menfaatini mucip ise tetkik edelim, maalmemnuniye kabul ederiz” sözleri ile bölge milletvekillerinin isteğine olumlu yönde karşılık vermiştir.260 Bakan tarafından bu kabulün ardından kısa bir süre sonra yeni bir düzenleme yapılmıştı. 5826 sayılı Kanun’dan bir süre sonra uygulamada yaşanan bazı sorunlar yeni bir düzenlemeyi Meclisin önüne getirmiştir. Yeni kanun teklifi, Van Milletvekili İzzet Akın’ın 13.06.1953 ve Tunceli Milletvekili Hıdır Aydın’ın 04.05.1953 tarihli teklifleriyle Meclis Geçici Komisyonunda birleştirilmiş ve 28.05.1953 tarihinde tek bir metin haline getirilmişti. Geçici Komisyonun raporuna göre bu teklif genel olarak; 2510 sayılı Kanun’un mülga 26’ncı maddesine göre yasak ve boşaltılmış bölgeler 259 A.e., s. 601. 260 A.e., s. 603-604. 751 halkının Hazineye intikal etmiş olan gayrimenkullerinden istihkak mazbatasını almamış ve mürettep yerlerinde iskân görmemiş veyahut iskân görüp de iskânına tahsis edilmiş gayrimenkulleri iade etmiş olanların eski yerlerindeki dağıtılmamış gayrimenkullerinin kendilerine iadesini ve 5098, 5227, 5420 ve 5826 sayılı Kanunların uygulamasında görülen bazı aksaklıkların düzeltilmesini ve vatandaş hakkını koruyan bazı boşlukların doldurulmasını hedeflemişti.261 Kanun teklifi, Meclise 01.07.1953 tarihinde gelmiş ve teklifin tümü hakkında Van Milletvekili İzzet Akın söz alan ilk kişi olmuştur. Akın, teklifin genel olarak iki esası ihtiva ettiğini söylemişti. Bunlardan birincisi; yasak bölgeler halkının 2510 sayılı Kanun’un 26. maddesi gereğince o zaman kendilerinden alınmış olan mülkiyet tasarrufuna ait hakların iadesiydi. İkincisi ise "5826 sayılı Kanunun tatbikattaki aksaklıklarını bertaraf etmek için İskân Kanunu’nun bazı maddelerine açıklık getirmek suretiyle yapılan değişiklikler"di. Akın, teklifin Hükûmetle tam mutabakat halinde hazırlandığını, 1951 yılından beri yani yasaklığın kaldırıldığı seneden beri geçen üç yıl zarfında yurtlarına dönen 10 binlerce vatandaşın henüz huzura kavuşmamış olduğunu, kararsızlık, tereddüt ve hatta endişe içinde olduklarını, mülkiyet haklarından bu vatandaşların henüz mahrum bulunduğunu, kendi mülklerinde bir misafir gibi oturmakta olduklarını, ev yapamadıkları, köylerini kuramadıklarını, 1952 bütçesinde bu vatandaşların iskânlarına yardım olmak üzere Meclisin kabul ettiği bir buçuk milyon liralık tahsisatın dahi bu kararsızlık yüzünden senesi zarfında harcanamadığını söyleyerek bu teklifin hazırlandığını belirtmiştir.262 Teklif 1 Temmuz 1953 tarih ve 6093 sayı ile yasalaşmıştı.263 Kanun’un birinci maddesi ile 5826 sayılı Kanun’da bazı değişiklikler yapılmış ve bazı kişilere iskân hakkı tanınmıştı. Maddeye göre yasak ve idareten boşaltılmış 261 TBMM 215 Nolu Komisyon Raporu. 262 T.C. Resmî Gazete, 08.07.1953, No: 8452; Kanunlar Dergisi C: 35; TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: IX, C: 24, Toplantı: 3, TBMM Matbaası, Ankara, 1953, s. 18. 263 A.e., s. 40-43. 752 bölgeler dışında kalan serbest bölgelerden 2510 sayılı Kanun gereğince nakle tâbi tutulan kimselerden; "A. Mürettep yerlerinde iskân edilmeden eski yerlerine dönenler; B. Mürettep yerlerinde verilen gayrimenkulleri Hazineye terk edenler; C. Mürettep yerlerinde iskân görmemiş ve eski yerlerindeki gayrimenkulleri de dağıtılmış olup da bedellerini almaktan feragat edenler" toprağı müsait yerlerde iskân edilebileceklerdi. "Ancak serbest bölge ahalisinden olup da bu yerlerde gayrimenkulleri bulunmayan ve mürettep yerlerinde verilen gayrimenkullerini de satmak suretiyle ellerinden çıkaranlardan muhtaç olanlara İskân Kanununun borçlandırma usulleri dairesinde toprak ve ev yeri verilir" hükmü kabul edilmişti. Dördüncü madde ile 5826 sayılı Kanun’a ekleme yapılmıştı. Buna göre, yasak ve boşaltılmış bölgeler halkının eski yerlerindeki dağıtılmamış mallarının sahiplerine iadesi hedeflenmişti. Bu maddeye göre "yasak ve idareten boşaltılan bölgeler halkından olup da mürettep yerlerinde iskân edilmiş olanlarla idareten boşaltılmış bölgelerde arazisi dağıtılanların, istihkak mazbatası karşılığı iskân gören veya mazbata muhteviyatını almış olanların ve 5826 sayılı Kanuna tevfikan iskân edilenlerin gayrimenkulleri hariç diğerlerinin eski yerlerinde kalan ve 2510 sayılı Kanunun mülga 26’ncı maddesi gereğince devlete intikal etmiş olan gayrimenkulleri ibraz edecekleri tasarruf belgelerine müsteniden sahiplerine iade olunur" denilmişti. Bu suretle Hazineye intikal etmiş olan gayrimenkullerin son kullanıcıları yasaklığın devam ettiği müddetçe dahi kesintisiz kullanıcı addedilmişti. Yine mürettep yerinde iskân edilmiş olup da iskânına tahsis edilmiş gayrimenkulunu bu kanunun neşri tarihinden önce satmış olanların yasak ve boşaltılmış bölgelerle serbest bölgelerdeki arazileri dağıtma veya herhangi bir kamu hizmetine tahsis edilmemiş ise mürettep yerinde sattıkları gayrimenkullerin 1944 malî yılı vergisine matrah olan kıymetinin dört misli Hazineye ödenmek suretiyle eski yerlerindeki malları sahiplerine geri verilecekti. Bunlarla birlikte sahiplerine iadesi lâzım gelen yasak bölgelerdeki topraklardan istimlâk edilip de şimdiye kadar ödenmemiş olan istimlâk bedelleri de sahiplerine ödenecekti. 753 Kanun’un beşinci maddesiyle 5826 sayılı Kanun’un 3’üncü maddesinin (A) ve (B) bentleri kaldırılmıştı. Bu yeni düzenlemede de görülmektedir ki CHP iktidarında başlayan yasak bölge halkının tekrar eski yerlerine geri dönüşleri ve de döndüklerinde hayatlarını idâme etmeleri için Hükûmet, vatandaş menfaatine gerekli düzenlemeyi fazlasıyla yapmaktan çekinmemiştir. Mecliste 1954 yılı bütçesi görüşülürken 22.02.1954 tarihli müzâkerelerde Tunceli Milletvekili Hasan Remzi Kulu Tunceli, Sason ve Zilan mıntıkalarındaki yardım beklemekte bulunan yasak, boşaltılmış ve serbest bölgeli vatandaşlar için bütçelerde istenilen tahsisat konulduğu halde bu vatandaşların bugüne kadar iskân edilemediğini söylemiş ve bu konuda ilgili Bakandan bilgi istemiştir. Devlet Vekili Celâl Yardımcı, Kulu’nun bahsettiği bu nakledilen şahısların iskânının Vekâlet programlarına alındığını ve 1954 yılında gerçekleştirileceğini söylemiştir.264 Batı’dan Doğu'ya dönen bu vatandaşlardan Tunceliler için 1954 yılı sonuna kadar ne yardım yapıldığı ve bundan sonra ne yapılacağı sorusu, bu sefer Meclisin 20.12.1954 tarihli müzakerelerinde Tunceli Mebusu Fethi Ülkü’den gelmişti. Sorunun muhatabı Devlet Vekili Osman Kapani ilk önce nakledilen kişilerin sayıları ile konuşmasına başlayacaktır. Kapani, 2510 sayılı Kanuna göre Tunceli vilayetinin muhtelif bölgelerinden Batı vilayetlerine 3.380 aile nakil ve iskân edildiğini, 24 Haziran 1947 tarihinde yürürlüğe giren 5098 sayılı Kanun gereğince serbest duruma geçen bu ailelerden 1.374’ünün Tunceli’ye dönüp yerleştiklerini söylemiştir. Bunlardan 417 aile, bölgelerinde yasaklığın devam etmesinden dolayı aynı kanun hükümleri dairesinde bölgelerine civar mahallere iskân edilmişlerdi. Bu ailelere ev arsası ve nüfusları oranında toprak verildiği gibi çift hayvanı, pulluk, yemeklik ve tohumluk buğday tahsis edilmiş ve ayrıca evlerini inşa etmek üzere para verildikten başka kereste ve çivi gibi ayni yardımlar da yapılmıştı. Bu yardımlar rakamla şöyleydi: 11.259 dönüm toprak, 54.266 metre kare ev arsası, 319 çift hayvanı, 64 pulluk, 489 keçi, 142 metreküp kereste, 907 kilo çivi, 184.797 kilo yemeklik, 45.083 kilo 264 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 9, C: 28, Toplantı: 4, TBMM Basımevi, Ankara, 1954, s. 683- 687. 754 tohumluk yine iskân tahsisatından 78.558 kilo yemlik, 296.316 kilo tohumluk, Ziraat Bankası’nca verilmişti. Daha sonra 5826 ve 6093 sayılı Kanunlar gereğince iskân hakkı tanınan, yasaklığı kaldırılan ve idareten boşaltılmış bölgeler halkı ile serbest bölgelerden nakle tâbi tutulmuş olanlardan yukarıda bahis konusu edilen 713 aile de dâhil olmak üzere 7 Temmuz 1954 tarihine kadar uzatılan müddet içerisinde Tunceli vilayetine 2.215 aile müracaat ederek iskân talebinde bulunmuşlardı. Bu 2.215 ailenin bahis konusu olan Kanunlara göre, durumları tetkik edilmiş ve iskâna hak kazanmış olanların iskân komisyonunca tespit edilen aile sayısı 1.813’tü. 402 aile hakkında incelemeler devam etmekte idi. Bu şekilde iskânları karara bağlanmış bulunanlardan 299 aileye 1.000 lira verilmek suretiyle 299.000 lira yardım yapılmıştı. Bakan, bu yardımların diğer 5 vilayette de aynı şekilde devam ettiğini söylemiştir. Bakan ayrıca aslen Tuncelilerden 1.165 ailenin Tunceli’ye gitmeyip kendi istekleriyle Batı’daki mürettep yerlerinde kalmış oldukları bilgisini paylaşmıştı. Görülüyor ki devletin 1947 yılında tanımış olduğu bu geri dönüş hakkına rağmen nakledilen ailelerden yaklaşık üçte birlik kısmı geri dönmek istememiştir. Bakan, geriye dönük bu bilgileri paylaştıktan sonra bundan sonra da Hükûmet olarak yardıma muhtaç olan Tuncelilerle yakinen meşgul olunacağını, eldeki bütçe imkânları nispetinde gerekli ihtiyaçların karşılanacağını taahhüt etmiş hatta “bu yıl vilayetlere tahsis edilen miktarlardan tenkise tâbi tutulacak tahsisattan bir miktarının Tunceli’ne verilmesine karar aldığımız gibi bu meyanda bu yıl Van’a tahsis edilip de tenkis edilen 200.000 liranın yine Tunceli’ye tahsis için gerekli emrin verilmiş olduğunu” da belirtmişti. Bu açıklamalar Fethi Ülkü’yü memnun etmekle beraber Ülkü, bazı hususlara dikkat çekmiştir. Ülkü, 1947’den beri bahsi geçen ailelerden işlemi biten aile sayısının onca yıla rağmen hâlâ bitirilemediğini üstelik incelemesi bitirilen bu ailelerden yardım edilen aile sayısının ve verilen paranın çok az olduğunu belirterek daha fazla beklemeden daha çok yardım yapılmasını rica etmiştir. Bu eleştirilerle beraber Ülkü, incelemesi devam eden bu kadar dosyanın bitirilememesini “istememezlikten değil, kadrosuzluktan ileri” gelmekte olduğunu da söylemişti. Tekrar söz alan Devlet Vekili Osman Kapani, yapılması gereken incelemenin ister istemez zaman aldığını 755 söylemişti. Çünkü O’na göre bu incelemede müracaat sahiplerinin, yasak bölgenin veya idareten boşaltılmış olan bölgenin esas halkından olup olmadığı; bölgeden, yasak kararından evvel mi, sonra mı çıktığı; bölgeden çıktıktan evvel mi, sonra mı gayrimenkule sahip olduğu ve nihayet ihtiyaç içinde olup olmadığının tespiti gerekliydi. Bu da hâliyle zaman almaktaydı. Bakan, Tunceli’yle birlikte Kars, Siirt, Ağrı, Bitlis ve Van’a da aynı şekilde yardım edildiğini bu tarihe kadar yapılmış olan yardımların yekûnunun 1.563.200 lirayı bulduğunu söylemiştir.265 Bakanın Tunceli’ye ilâve para verileceği vaadinin yerine getirildiği bizzat Tunceli Milletvekili Fethi Ülkü tarafından Meclisin 21.02.1955 tarihli görüşmeleri sırasında belirtilecekti. Ancak bu para yardımı yapılmış olsa da Fethi Ülkü tarafından yeterli görülmemekte idi. Ülkü, Batı’dan Tunceli’ye gelen bu vatandaşların yedi seneden beri mesken sorunu ve arazi sorununun hâlâ çözülemediğinden yakınmıştır. Özellikle arazi sorununun çözülüp vatandaşın üretici hâle gelebilmesi için Tunceli’deki toprak dağıtım elemanlarının yetersiz olduğunu bunların sayısının arttırılmasını Bakan’dan özellikle rica etmiştir.266 Meclisin 21.02.1958 tarihli müzâkeresinde Tunceli Milletvekili Arslan Bora, Tunceli’de devam eden iskân çalışmalarının hâlâ tamamlanmadığından şikâyetçi olmuştu. Bora’ya göre, iskân davası Tunceli’de hâlâ halledilememiş, vatandaş üretici hâle getirilememiştir. Hükûmetin gösterdiği büyük yardımlara rağmen mevzuatın yetersiz oluşu halen faaliyette bulunan toprak tevzi komisyonlarının kifayetsizliği ve teknik elemanların noksan oluşu vatandaşın yıllardır çektiği ızdırabın sebepleri idi. Bora, bu sorunları aşabilmek için yeni bir iskân kanununa ihtiyaç olduğunu belirtmişti.267 Bu kanundan önce bu işlerin daha esaslı bir şekilde koordinesi için 9 Mayıs 1958 tarih ve 7116 sayılı İmar ve İskân Vekâletinin kurulmasına dair bir kanun çıkartılacaktır. Kurulan bu yeni Vekâletin görevleri sayılırken; şehir, kasaba ve 265 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 10, C: 3, İçtima: 1, TBMM Matbaası, Ankara, 1955, s. 149-152. 266 TBMM Tutanak Dergisi, Devre: 10, C: 5, İçtima: 1, TBMM Matbaası, Ankara, 1955, s. 449-451. 267 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 11, C: 2, İçtima: 1, TBMM Matbaası, Ankara, 1958, s. 493 756 köylerin imarı, mesken politikasının sevk ve idaresi, göçmen ve mültecilerin ve "yurt içinde hususi kanunlarına göre yerleştirilecek vatandaşların iskânlarını sağlamak"268 diye bir görev sahası belirlenmişti. Bu ifade ile kastedilen elbette ki Batı’dan Doğu’ya gelenlerdi. Demokrat Partinin iktidarı sonlanırken Doğu’daki altı vilayette Batı’dan gelmiş vatandaşlara dair hâlâ şikâyetler, dilekler devam etmekteydi. Bu konunun başından beri en önemli takipçilerinden birisi Tunceli Milletvekili Fethi Ülkü, Meclisin 27.02.1959 tarihli müzâkereleri sırasında söz alarak konuya temas etmiş ve serzenişte bulunmuştu. Fethi Ülkü, 12 senedir bu vatandaşların hâlen iskân edilmediklerini ve üretici hâle gelmediklerini belirtmişti. Ülkü bunlara yapılan yardım miktarı konusunda da "bunlara başlangıçta yardım olarak sadece 250 lira verilirdi. Bilâhare bu paranın miktarı yükseltildi, 1.000 lira oldu. Bu para ile ev yapacaklar, içine girecekler ve üretici hale geleceklerdi" sözleri ile açıklık getirecekti. Fethi Ülkü, konuşmasında yıllardır devam eden bu iskân sorununu çözmek için Hükûmetin bir tasarısı ve bir milletvekilinin teklifinin olduğu ve komisyonda görüşüldüğünden bahisle bu vatandaşların ızdıraplarının giderilebilmesi için tasarı ve teklifin komisyondan ve Hükûmetten çıkmasını ve bir an önce yasalaşmasını "candan temenni" etmişti.269 Fethi Ülkü’nün bu temennisi Demokrat Parti döneminin ilk İçişleri Bakanı olan Edirne Milletvekili Rükneddin Nasuhioğlu tarafından da desteklenmişti. Nasuhioğlu bu kişiler için "eğer bu vatandaşlar henüz mahallerinde iskân edilmemiş ise bunların bir an evvel iskân edilerek vaziyetlerinin tanzim edilmesini bendeniz de bilhassa rica ederim" demişti. Müzâkerede ilgili İmar ve İskân Vekili Medeni Berk, bahsi geçen konu ve temenniye konuşmasında değinmemiştir.270 268 Kanun No: 7116; T.C. Resmî Gazete, 15.05.1958, Sayı: 9906; TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 11, C: 7, İçtima: 2, TBMM Matbaası, Ankara, 1959, s. 1213-1214. 269 TBMM Zabıt Ceridesi, C: 7, Devre: 11, İçtima: 2, TBMM Matbaası, Ankara, 1959, s. 1229-1230. 270 A.e., s. 1233. 757 Bu müzâkereden sonra Demokrat Partinin geriye kalan bir yıllık iktidarına da baktığımızda istenilen yeni iskân kanunu bu dönemde çıkarılamamıştır. Görülüyor ki CHP döneminde Doğu’daki altı vilayetten asayiş ve güvenlik kaygılarıyla Batı vilayetlerine gönderilen bazı vatandaşların 1947 yılında eski yurtlarına yerleşmeleri için izin çıkmış olmasına rağmen DP döneminin sonuna kadar bu vatandaşlar devletten bekledikleri yardımı görememişlerdir. Hem CHP döneminde hem de DP döneminde bu geriye dönenlerin tekrar eski yerlerinde tutunabilmeleri için Hükûmetler farklı tarihlerde çıkardıkları kanunlarla yardım etmeye çalışsa da bazı dönemler parasal sorunlar bazı dönemlerde de iskân işi için lüzumlu olan eleman eksikliğinden dolayı yardımlar, istenilmesine rağmen yapılamamıştır. 4.5. DP DÖNEMİ EĞİTİM VE KÜLTÜR POLİTİKALARI 4.5.1. Muhalefette İken Demokrat Parti ve Doğu'da Kültür ve Eğitime Bakışı 1946 yılında CHP’den ayrılan bir grup milletvekilinin kurduğu Demokrat Parti 1946 tarihli programında, eğitim ve öğretim programlarının temellendirileceği millet ve milliyetçilik kavramlarının tarifini yapmıştı. Programın 13. maddesiyle bu kavramlar Parti kurucuları tarafından şu şekilde tarif edilmişti: "Yurttaşlar arasında müşterek bir tarihin yarattığı kültür ve ülkü birliğine dayanan ve her türlü ayırıcı temayülleri reddeden bir milliyetçilik telakkisine bağlıyız." "Partimiz bütün yurttaşları, din ve ırk farkı gözetmeksizin, Türk sayar ve Türk olmanın bütün haklarına sahip tanır. Kanuni vazifelerini yerine getiren her ferde iyi bir yurttaş gözüyle bakarız. Bu ana görüşlerin tatbikatta da yer bulmasına dikkatle çalışacağız. Eğitim ve öğretim müesseselerimizi, böyle bir milliyetçilik idealinin tahakkukunda vazifeli saymaktayız." 758 Bu esası DP Genel Başkanı Celâl Bayar, Doğu vilayetlerine yapmış olduğu ziyaretlerde de sık sık tekrarlamıştı.271 Görülüyor ki DP, millet ve milliyetçilik politikasında içinden çıktığı CHP’den farklı bir şey düşünmemekteydi. Demokrat Parti, CHP dönemi boyunca okul ve öğretmen sayısı bakımından bir türlü istenilen seviyeye gelemeyen Doğu vilayetleri için bu hususlar ile ilgili olarak programının 41. maddesinde: "Doğu bölgesinde her derece ve şubede okulları ve nihayet fakülte ve enstitüleri ile bir kültür merkezi yaratmak lüzumuna inanıyoruz" cümlesine yer vermişti.272 DP, bu cümle ile Atatürk’ün Mecliste 1 Kasım 1937 tarihinde yaptığı; Van gölü havzasında ilkokulundan nihayet üniversiteye kadar her şubeden okul açma hedefine sahip konuşmasıyla uyuştuğu gibi bilhassa Atatürk’ün vefatı sonrasında CHP döneminde ilkokul seviyesi harici çok fazla önem verilmeyen okul derecelerine önem vereceğini taahhüt ediyordu. DP’nin bu millet ve milliyetçilik telakkisi ve Doğu vilayetlerindeki eğitime dair düşünceleri 1949 tarihli tüzüğünde de yer almıştı.273 Parti’nin Doğu vilayetlerinde eğitime önem verileceğine dair taahhütleri ve millet ve milliyetçiliğe bakış açısı yalnızca tüzük ya da programıyla sınırlı kalmayacaktı. Aynı zamanda Parti’nin üst düzey yetkililerinin çeşitli vesilelerle bölgeye yaptığı ziyaretlerde de bu durum bizzat bölge halkının yüzüne söylenmişti. Böylelikle Parti bu anlamda kendisini ve görüşlerini mümkün olduğunca anlatmaya çalışmıştı. DP Genel Başkanı Celâl Bayar, 4 Ekim 1947 tarihinde ziyaret ettiği Erzurum şehrinde vatandaşa hitabında: "Demokrat Parti bütün memlekette olduğu gibi Doğu illerimiz için de eğitim meselesinin büyük ehemmiyetini takdir etmektedir. Bu hususta programımızda bir madde vardır" demiş ve programdaki maddeyi okuyarak Parti olarak Doğu'daki eğitime verdikleri öneme dikkat çekmeye çalışmıştı. Bayar konuşmasının devamında "birtakım zaruretler neticesi olarak bakımsız kalan bu Doğu vilayetlerinin tekrar kalkındırılması için bilhassa mektep ve maarif meselelerinin 271 Bayar'ın 26 Ekim 1949 tarihli Elâzığ mitinginde yaptığı konuşma için bkz. Celâl Bayar Diyor ki s. 381. 272 BCA 490 1 0 0/ 435 1807 1. 273 BCA 10 9 0 0/ 2 5 1. 759 büyük bir ehemmiyet ile ele alınarak, halledilmesi"nin DP’nin ana davalarından birini teşkil ettiğini söylemişti.274 Celâl Bayar, 1950 seçimleri öncesi 06.05.1950’de Diyarbakır’da yaptığı miting konuşmasında da "DP, vatandaşlar arasında hangi ırktan ve dinden olursa olsun Cumhuriyet kanunlarına itaat edilmesi şartıyla vatandaşlar arasında bir fark gözetmemektedir" demiş ve burada eğitimin geri kaldığını ifade etmişti. Bayar, Atatürk’ün en çok isteği konulardan biri olan Doğu’da bir üniversite kurma fikrinin, DP tarafından Atatürk’ün bir vasiyeti olarak kabul edildiğini ve Parti’nin Doğu'da bir üniversite kurma kararı ve azmi içerisinde bulunduğunu söylemişti.275 Tüm bu örneklerde de görülmektedir ki DP, kuruluşundan iktidara gelinceye kadar yazılı veyahut sözlü olarak hep aynı söylem içerisinde olmuştur. Bu konuda tutarlı bir politika takip etmiştir. 4.5.2. I. Menderes Hükûmeti Programı ve Doğu Vilayetlerinde Eğitim 14 Mayıs seçimlerinin ardından seçimin galibi ve Hükûmet adayı Demokrat Parti, hazırladığı Hükûmet programını Meclisin onayına sunmadan evvel kendi parti grubunda tartışmaya açmıştı. Bu müzâkere 28.05.1950 tarihinde basına kapalı bir oturumda gerçekleşmişti. Müzâkerede Doğu vilayetlerinden gelen milletvekilleri seçim bölgelerine ilişkin isteklerinin Hükûmet programında yer almamasını eleştirmişlerdi. Bu isimlerden Erzurum Milletvekili Sabri Erduman, Doğu bölgesinin padişahlık devrinden beri bir yatırım göremediği iddiası ile CHP dönemini suçlamıştı. Erduman, çocukların eğitimsizlikten, eğitim düzeyi yetersiz kişilerin elinden çıkmasından dolayı yatırım ve eğitim konusunda bölgenin beklediği şeyin eşitlik ve adalet olduğunu söylemişti.276 Diyarbakır Milletvekili Mustafa Ekinci de Erduman gibi Doğu'nun ihmale uğradığını hatta: "ihmalle kalmamış zulme de uğramış" olduğunu iddia etmişti. O’na göre içtimai kalkınmayla beraber kültür bakımından da Doğu’nun kalkındırılması için mutlaka ekstra bir yardıma ihtiyaç vardı. Bunun da 274 Celâl Bayar Diyor ki, s.211-212. 275 BCA 10 9 0 0/ 2 1 5 lef 62. 276 TBMM Kütüphanesi DP Meclis Grubu Müzakere Zabtı (28.05.1950), s. 138-143. 760 programda özellikle yer alması "seçmenlerin kalp huzuru duyması adına lazım"dı. Erzurum Milletvekili Emrullah Nutku, memlekette bir Şark meselesinin var olduğundan bu vahameti Şarklı olmayanların anlayamayacağını onun içindir ki programda Batı'ya eşit olarak Şark'ın da kalkındırılacağının belirtilmesinin lazım olduğunu belirtmişti. Nutku’nun bu isteği gruptan büyük alkış almıştı.277 Diyarbakır Milletvekili Mustafa Remzi Bucak da Doğu’nun Batı gibi kalkındırılmasını ve Doğu’da Türkçe konuşulmasının yaygınlaştırılmasını istemişti.278 Bucak konuşmasında: "siyasi manada şüphesizdir ki, memleket, bir küldür, parçalanmaz bir vahdettir. Ancak bunun içtimai, iktisadi ve kültürel sahada böyle olmadığını esefle görüyoruz. Amerika’nın teşekkül tarzını tetkik ettiğimiz zaman görüyoruz ki muhtelif milletlerden teşekkül etmiş olmasına rağmen 150-200 sene gibi çok kısa bir zamanda Birleşik Amerika meydana gelmiştir. Bu birleşme ancak ve kültür sahasında olmuştur. Ne yazık ki memleketimizin Şark vilayetlerinde Türkçe bilmeyenler hala vardır. Mahkemelerde tercüman vasıtasıyla mahkemelerini takip ettiklerini bizzat müşahede ettiğimi arz ederim. Ne gariptir ki Hükûmetin programında bu husus eksiktir. Memleketin bilhassa kültür sahasında kalkınması bugün giriştiğimiz davanın tahakkuk edebilmesi için bir zarurettir" dedikten sonra Celâl Bayar’ın Diyarbakır konuşmasında Atatürk’ün vasiyeti olan Van üniversitesinin tahakkukunun program icabı olmasını istemişti. Bucak, Şark vilayetlerinin hala Orta çağ devrini yaşamakta olduğunu, Batı vilayetleri gibi Doğu’nun da kalkındırılmasını istemişti. Bu işin programda esaslı olarak yer alması gerektiği, giden CHP iktidarının dahi bu konuyu programına aldığını söyleyerek isteğini yinelemişti.279 Bu müzâkerede konuşan isimlerden birisi de hükûmeti kuran Başbakan Adnan Menderes idi. Menderes de Doğu vilayetleri milletvekilleri gibi Doğu’nun kendi dönemlerine kadar ihmal edildiğini söylemişti. Menderes, talepler konusunda ise "biz bu memlekette bir bütün vatan yaratmak ideal ve sevdasında olan insanlarız. Vatan iktisaden bir bütün teşkil edeceği gibi kültür ve ruh bakımından da bir bütün 277 A.e., s. 166. 278 Mustafa Remzi Bucak her ne kadar Diyarbakırlı Kürt kökenli bir milletvekili olsa da Türkçenin bölgede yaygınlaşmasını istemekteydi. Kanaatimizce bu durum Bucak'ın aydın kişiliğinden ileri gelmekteydi. Zira Bucak eşraftan alelâde bir isim değildi. Bucak, meslek olarak avukat olup, Türkçenin yanı sıra Fransızca, İngilizce, Kürtçe, Zazaca dillerine hâkimdi. Bkz. TBMM Albümü 1920-2010, C: 2, s. 557. 279 TBMM Kütüphanesi, DP Meclis Grubu Müzakere Zabtı (28.05.1950), s. 171-172. 761 teşkil etmesi icap eder. Bu gayenin tahakkuku için Şark-Garp telakkilerini tamamen ortadan kaldırmak azmindeyiz. Bunun gerçekleşmesinin nelere bağlı olduğunu araştırıp ortaya koyacağız ve bütün icaplarının yerine getirilmesine çalışacağız" demişti. Menderes’in bu sözleri toplantı tutanaklarından anlaşıldığına göre gruptan alkış almıştı.280 Bölge milletvekillerinin bu isteklerine rağmen Hükûmet programına Doğu vilayetlerine özgü herhangi bir madde konulmamıştı. Bu durum Mecliste Demokrat Parti milletvekillerinden değil ama CHP Milletvekili ve Grup Başkanvekili Faik Ahmet Barutçu ve Mardin Bağımsız Milletvekili Kemal Türkoğlu tarafından eleştirilmiştir.281 Buradan da anlaşılmaktadır ki Başbakan Menderes, Hükûmet programında yer almasa da Doğu vilayetlerinden seçilmiş milletvekillerini Grup toplantısında yapmış olduğu açıklamalarla ikna etmişe benziyordu. 4.5.3. DP’nin İlk Bütçesine Kadar Doğu Vilayetleri ve Eğitim Demokrat Parti iktidara geldiğinde CHP’nin hazırladığı bütçeyi uygulamak durumunda idi. Bu sebeple muhalefette iken ülke geneli ya da bölge özelinde vaat ettiği şeylerin hemen gerçekleştirilmeye başlanmasına istense de imkân yoktu. CHP döneminde her ne kadar Cumhuriyet’in ilk yıllarına kıyasen okuryazar oranı önemli ölçüde artış kaydetmiş olsa da Demokrat Parti iktidarının başında aşağıdaki tabloda da görüleceği üzere ülke nüfusunun en büyük problemlerinden biri okuma yazma problemi idi. Tablo 4.27. 6 ve Daha Yukarı Yaşlardaki Nüfus ve Okuma Yazma Bilenlerin Sayısı282 Seneler Toplam Nüfus Okuma Yazma Bilen Oran 1950 17.856.865 5.779.915 32,37 1955 19.366.996 9.819.568 39,99 1960 22.542.012 8.901.006 39,49 280 A.e., s. 212-213. 281 Türkiye Büyük Millet Meclisi, C: 2, s. 749-760. 282 Tablo Millî Eğitimde 50 Yıl 1923-1973, s. 5'ten yararlanılarak hazırlanmıştır. 762 Tabloya baktığımızda 1950 yılı nüfus verilerine göre ülkedeki toplam 17.856.865 kişiden 6 ve daha yukarı yaşlardaki okuma yazma bilen kişi sayısı 5.779.915 kişi idi ki bu da toplam rakamın ancak %32,37’sine tekabül etmekteydi. 1955 yılı verisine baktığımızda okuma yazma çağındaki nüfusun %39,99’luk bir orana ulaştığını görüyoruz ki bu oran da bize 1950’ye göre çok büyük bir ilerlemenin kaydedildiğini göstermektedir. Ancak DP iktidarının ilk yıllarındaki okuma yazma seferberliği hızının çeşitli sebepler yüzünden sonraki yıllarda aynı şekilde devam etmediğini görüyoruz. Nitekim 1960 yılındaki okuryazar çağındaki nüfus aynı 1955 yılı gibi %39,99’da kalmıştır. DP iktidarının başında ülke nüfusunun okuryazarlık durumu istenilen seviyede değilken Doğu vilayetlerinde durum nasıldı? Doğu vilayetlerinin bu durumu 6 ve daha yukarı yaşlardaki nüfus ve okuma yazma bilenlerin illere göre dağılımını gösteren aşağıdaki tabloda gösterilmiştir. Tablo 4.28. 6 ve Daha Yukarı Yaşlardaki Nüfus ve Okuma Yazma Bilenlerin İllere Göre Dağılımı283 Vilayetler Seneler Toplam Nüfus Okuma Yazma Bilen Oran Adıyaman 1950 - - - 1955 159.003 22.777 14,32 1960 184.450 25.476 13,81 Ağrı 1950 127.149 15.685 12,34 1955 137.734 28.360 20,59 1960 163.788 28.030 17,11 Bingöl 1950 80.451 11.374 14,14 1955 84.760 14.124 16,66 1960 99.509 16.865 16,95 Bitlis 1950 71.193 8.769 12,32 1955 81.903 13.451 16,42 1960 95.849 15.325 15,99 Diyarbakır 1950 241.507 33.592 13,91 1955 263.741 51.832 19,65 1960 319.386 63.377 19,84 Elâzığ 1950 178.734 38.673 21,64 1955 189.901 54.855 28,89 1960 219.847 62.952 28,63 283 Tablo a.e., s. 5-14'ten yararlanılarak hazırlanmıştır. Tabloda Adıyaman'ın verilemeyen yıllarına ait bilgiler, idari taksimat bakımından bağlı bulunduğu ilde gösterilmiştir. 763 Vilayetler Seneler Toplam Nüfus Okuma Yazma Bilen Oran Erzincan 1950 165.646 47.699 28,77 1955 168.499 64.045 38,01 1960 193.094 67.900 35,16 Erzurum 1950 391.673 89.025 22,73 1955 417.926 134.018 32,07 1960 454.851 129.560 28,48 Gaziantep 1950 274.966 54.876 19,96 1955 299.942 78.055 26,02 1960 352.045 95.627 27,16 Hakkâri 1950 35.378 2.969 8,92 1955 40.393 4.671 11,56 1960 50.133 5.729 11,43 Kars 1950 338.887 88.612 26,15 1955 378.037 130.240 34,45 1960 422.696 126.278 29,87 Malatya 1950 405.522 75.087 18,52 1955 268.750 77.870 28,97 1960 311.804 91.601 29,38 Mardin 1950 218.787 20.587 9,41 1955 230.179 30.944 13,44 1960 271.614 38.721 14,26 Muş 1950 85.601 10.475 12,24 1955 99.395 18.474 18,59 1960 125.508 21.857 17,41 Siirt 1950 125.917 13.436 10,67 1955 141.463 22.278 15,75 1960 173.984 27.649 15,89 Tunceli 1950 87.208 20.712 23,75 1955 91.709 27.695 30,20 1960 106.432 30.763 28,90 Urfa 1950 246.769 25.537 10,35 1955 266.996 38.742 14,51 1960 317.074 51.845 16,35 Van 1950 119.011 13.695 11,51 1955 131.058 24.016 18,32 1960 159.850 26.606 16,64 Bu tabloya baktığımızda 1950 yılında 18 Doğu vilayeti arasında en yüksek okuma yazma oranına sahip vilayet Erzincan idi. Bu vilayette bile oran %28,77’ydi ki ülke geneli ortalamasının gerisinde kalmıştı. Doğu vilayetlerinden okuma yazma oranının en düşük olduğu vilayet ise Hakkâri vilayetiydi. Burada da oran %8,2’ydi. Bu oran ile Hakkâri diğer Doğu vilayetlerinin oldukça gerisinde kaldığı gibi ülke geneli ortalaması ile adeta arasında uçurum vardı. Ülke geneli ortalaması ile Doğu vilayetlerinin oranlarının arasında bu denli farkın olduğunu gördükten sonra DP’li milletvekillerinin 1950 yılı mayıs ayında ilk 764 DP hükûmeti kurulurken kendi seçim bölgelerine ait aşırı talep kâr tutumlarının sebebi daha iyi anlaşılacaktır. Doğu'da eğitimin geliştirilmesi yönünde beklentiler o kadar yoğun idi ki, bölge milletvekilleri tarafından Demokrat Parti göreve başlar başlamaz Doğu vilayetlerindeki eksiklikler için Hükûmetten, geçen kısacık sürede neler yaptığına ya da neler düşündüğüne dair Meclise soru önergeleri verilmişti. Bu önergelerden biri Hükûmetin daha göreve başlamasının üzerinden bir ay geçtikten sonra kendi seçim bölgesi olmamasına rağmen Gümüşhane Milletvekili Kemal Yörükoğlu tarafından verilmişti. Yörükoğlu, 27 senelik CHP iktidarı döneminde Doğu illerinin her sahada olduğu gibi vatandaşın seviyesinin yükselmesinin temel davasını teşkil eden kültür sahasında daha da ihmal edildiği iddiası ile Van’da 1950-1951 ders yılında ilköğretim durumu için ne düşünüldüğüne dair Milli Eğitim Bakanı Tevfik İleri’nin cevaplandırması isteğiyle soru önergesi vermişti. Tevfik İleri Meclisin 10.07.1950 tarihli müzakerelerinde bu soruyu cevaplandırmıştı. Bakan, Van ilinin Doğu illerinin birçoğunda olduğu gibi ilk tedrisat bakımından çok geri kalmış olduğunu kabulle birlikte DP iktidarının başlamış ve yarılanmış bir bütçeyi ele aldığını bu sebeple bu isteklerin 1951 yılı bütçesinde ancak dikkate alınabileceğini söylemişti. Bakan konuşmasının devamında 1951 yılı bütçesi hazırlanırken özellikle "Maarif Vekâletine tahsis edilecek paranın çok büyük bir kısmını, senelerden beri her bakımdan ve bilhassa kültür bakımından ihmal edilmiş olan Doğu illerimize tahsis etmek başlıca karar ve vazifemizdir" sözleri ile taahhütte bulunmuştu. Bakan’ın bu taahhüdü Meclis tutanaklarından takip edildiğine göre milletvekillerinden büyük tezahürat almıştı.284 Bakan İleri’nin Doğu vilayetlerindeki eğitim seviyesinin Batı vilayetleri ile eşitlenmesine dair Hükûmet olarak hedeflerini DP Kayseri Milletvekili İsmail Berkok’un soru önergesine 14.11.1950 tarihinde verdiği cevapla ortaya koymuştu. Bakan bu konuşmasında; maddi imkânlar dâhilinde en kısa zamanda memlekette bir seviye birliği kurma emelinde olduklarını, bu tarihlerdeki 21 milyon nüfusun 4-5 milyonunun Türkçe konuşmaktan mahrum olduğunu, evvela bu bölgede Türkçe konuşmayı öğretmek ve sonra ilkokulu yerleştirmek mecburiyetinde olduklarını söylemiştir.285 284 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 9, C: 2, Toplantı: 1, TBMM Matbaası, Ankara, 1951, s. 176-178. 285 TBMM Kütüphanesi DP Meclis Grubu Müzakerelerine Ait Tutanak (14.11.1950), s. 25-26. 765 Doğu'daki herhangi bir vilayet özelinde değil de bölgenin genelinin eğitim durumu ve buralar için istenilen hususlar ile ilgili olarak Diyarbakır Milletvekili Nâzım Önen286 Millî Eğitim Bakanı’nın cevaplandırması isteğiyle Meclise soru önergesi vermişti. Önen, son sayıma göre Doğu ve Güneydoğu bölgelerinde mecburi tahsile tâbi kaç çocuk bulunduğunu ve bu bölgelerdeki ilkokul sayısını Tevfik İleri’den öğrenmek istemişti. Bakan, 4 Aralık 1950 tarihinde bu soruyu cevaplandırmıştır. O’na göre 1950 yılı sayımlarına istinaden Doğu ve Güneydoğu’da bulunan 18 ilin şehir ve kasabalarında 87.645; köylerinde 400.218 okuma çağında çocuk vardı. Bu çocuklardan şehir ve kasabalarda 87.645’e karşılık 50.399’u; köylerde 400.218’e karşılık 167.296 çocuk okutulmaktaydı. Bu duruma göre şehir ve kasabalarda 37.246; köylerde 232.922 çocuk okuldan mahrumdu. Bu 18 ilin şehir ve kasabalarında 223; köylerinde 1891’i öğretmenli ve 1.023 eğitmenli olmak üzere 2.914 okul vardı. Tahsil dışında kalan çocukların okula kavuşturulabilmesi için bu 18 ilin şehir ve kasabalarında 118 okula; köyler için 3.613 köy okuluna ihtiyaç vardı. Bakan, bu rakamlardan sonra eğer Bakanlık olarak teklif ettikleri bütçe Meclis tarafından onaylanırsa 1951 yılı içinde "bilhassa Doğu bölgesinde 300’e yakın okul yapmak" imkânına sahip olacaklarını söylemişti. Soru sahibi Nazım Önen, Bakandan sonra söz almış ve bu tarihe kadar hep dillendirilen "Şark-Batı ayrımı yoktur" söyleminin lafta değil icraatta olması gerektiğini "Şarklılık ve Garplılık yoktur kelimesinin lafzi ve şeklî değil fikrî ve samimî hareketlerle maddi eserleri misal vermek suretiyle delâlet ve ifade ettiği mananın sıhhatli olarak tahakkuk ettirilmesini isteriz" sözleriyle ifade etmişti. Tekrar söz alan Bakan İleri, memleketi Şark-Garp diye bölgelere ayırmanın ve bunlar üzerinde ısrarla durmanın zararlı olduğuna inanmakla beraber ihmal edilmiş yerlerin sadece Doğu vilayetlerinde olmadığını, örneğin Ordu Vilayetinde de verdiği rakamlar gibi Doğu vilayetlerinden daha kötü olan yerlerin olduğunu söylemiştir. Bu sebeple Bakan, "bu işi Şark, Garp diye kısımlara ayırmaktansa, bugüne kadar ihmal edilmiş bölgelere dikkatimizi yoğunlaştırmak yolundayız" demişti.287 286 Nazım Önen kısa bir süre sonra DP'den istifa edip MP'ye geçecektir. Bkz. TBMM Albümü 1920- 2010, C: 2, s. 557. 287 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 9, C: 3, Toplantı: 1, TBMM Matbaası, Ankara, 1951, s. 36-37. 766 Bakan, bu tarihe kadar ihmal edilmiş özellikle Doğu vilayetlerinde eğitimin geliştirilmesi yönündeki sözlerinde gerçekten samimî idi. Zira Hükûmetin lideri Adnan Menderes de 16.01.1951 tarihli DP Meclis Grubunda Hükûmetin yedi aylık icraatlarına ilişkin değerlendirmelerde bulunurken konuşmasının bir bölümünde "Garpta mektep yapmayacağız, Şarkta mektep yapacağız" cümlesini kurmuştur.288 4.5.4. DP’nin İlk Bütçesi ve Doğu Vilayetlerinde Eğitim Demokrat Parti Mayıs 1950’de CHP’nin hazırladığı bütçeyi devralmıştı. Bu sebeple eldeki bütçeye ister istemez bağlı kalmıştı. Parti’nin kendi politikaları doğrultusunda hazırlanan 1951 yılı bütçesi, bizim Demokrat Parti’yi değerlendirebilmemiz açısından başlama noktamız olması gerekmektedir. 1951 yılı bütçesinde Doğu illerinin kalkınması için CHP’nin son yıllarda yaptığı gibi bir ödenek konulmamıştı. Bütçe komisyonunun hazırladığı 05.02.1951 tarihli rapora göre bu durumun sebebi; Doğu illeri gibi kalkınmaya en çok ihtiyaç duyulan yerler için esas programa zaten bütçeler konulmuştu. Bu sebeple ayrıca bir ödenek koymaya lüzum yoktu. Ancak bu durum Meclis bütçe görüşmeleri sırasında bizzat Demokrat Parti milletvekillerinin eleştirisine sebep olacaktı. DP Çorum Milletvekili Ahmet Başıbüyük289 Şark’ta, okul yapımına ehemmiyet verilmesini istemişti.290 DP Tekirdağ Milletvekili Zeki Erataman291 "yılların ihmal ettiği bilhassa Şarktaki vatandaşlarımızı okutmak ve konuşturmak zorundayız"292 demişti. DP Gaziantep Milletvekili Ali Ocak293 27 senelik CHP iktidarının bilhassa son yıllardaki ilkokul seferberliğinde muvaffak olamadığını kendi seçim bölgesinden örnek vererek ifade etmişti. Ocak, seçim bölgesi olan Gaziantep’te mevcut 557 köyden sadece 74 tane öğretmenli okul; 24 tane de eğitmenli okul olduğunu, okulsuzluktan okuyamayan çocuk sayısının ise 22.079 olduğunu söyleyerek Gaziantep Vilayetinin eğitim 288 TBMM Kütüphanesi DP Meclis Grubu Müzakerelerine Ait Tutanak (14, 16.01.1951), s. 138. 289 TBMM Albümü 1920-2010, C: 2, s. 554. 290 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 9, C: 5, Toplantı: 1, TBMM Basımevi, Ankara, 1951, s. 763. 291 TBMM Albümü 1920-2010, C: 2, s. 596. 292 TBMM Tutanak Dergisi, C: 5, Dönem: 9 Toplantı: 1, TBMM Basımevi, Ankara, 1951, s. 780. 293 TBMM Albümü 1920-2010, C: 2, s. 562. 767 sahasında diğer vilayetler seviyesine çıkarılmasını istemişti.294 Burdur Milletvekili Mehmed Özbey,295 Doğu’da bir üniversitenin ilk temellerinin atılmasını istemişti.296 Siirt Milletvekili Mehmed Daim Sualp’in vurgulamak istediği nokta; Şark bölgesindeki talebelerin yüz binlercesinin Türkçe bilmemesi meselesiydi.297 Bu müzâkerede Millî Eğitim Bakanı Tevfik İleri, Bakanlık olarak bütçede istenen 9 milyon liralık köy okulları inşaatının 4 milyon lirasının mutlak surette çocukların okuma nispeti %10’dan %25’e kadar olan 9 Doğu vilayetine sarf edileceğini söylemişti. 4 milyon liranın sarf edileceği bu 9 vilayet okuma nispetleriyle birlikte şunlardı: Bingöl, %21,4; Bitlis %13,8; Diyarbakır %17,8; Gaziantep %21,2; Hakkâri %19,2; Mardin %20,1; Siirt %10,6; Urfa %13,4 ve Van %16,1 idi. Bakan bu rakamları verirken Devlet İstatistik Enstitüsü tarafından daha sonraki yıllarda hazırlanan verilere baktığımızda Bakanın verdiği rakamlarla bu istatistiki veriler arasında ciddî farklar ortaya çıkmıştır. Okuma yazma bilenlerin oranı 1950 yılında Bingöl’de %14,14, Bitlis’te %12,32, Diyarbakır’da %13,91, Gaziantep'te %19,96, Hakkâri'de %8,92, Mardin'de %9,41, Siirt'te %10,67, Urfa'da %10,35, Van'da % 11,51 idi.298 Bu oranlara baktığımızda Bakanın verdiği oranlar ile İstatistik Enstitüsünün verdiği oranların uyuşmadığı görülecektir. Bu durum da bürokrasi tarafından Bakan’a yanıltıcı bilgilerin verilmiş olma ihtimalini akla getirmektedir. Bu yanıltıcı bilgiler bölgedeki sorunu, eksiklikleri olduğundan daha az göstermeye yönelik olabilir. DP Tunceli Milletvekili Hıdır Aydın, İleri’nin bahsini ettiği bu 9 vilayet arasına kendi seçim bölgesinin de alınmasını istemişti. Aydın’ın bu isteğine karşı Bakan İleri, ellerindeki malûmata göre Tunceli’nin köylerinde okuma yazma nispetinin %75 olduğunu söylemişti. Bakan’a göre bu durumun sebebi oradan birçok vatandaşın vaktiyle memleketin başka bölgelerine gittikleri için nüfus azalmasıydı. Bu sebeple nispet yüksekti. Bakan buna rağmen Tunceli’nin 9 milyondan geriye kalan 5 294 TBMM Tutanak Dergisi, C: 5, Dönem: 9, , Toplantı: 1, TBMM Basımevi, Ankara, 1951, s. 782- 783. 295 TBMM Albümü 1920-2010, C: 2, s. 550. 296 TBMM Tutanak Dergisi, C: 5, Dönem: 9, Toplantı: 1, TBMM Basımevi, Ankara, 1951, s. 788. 297 A.e., s. 789. 298 Bkz. Millî Eğitimde 50 Yıl 1923-1973, s. 5-14. 768 milyonluk tahsisatın ön safında yer alacağını söylemiştir. Diyarbakır Milletvekili Remzi Bucak, Bakan’ın ifade ettiği oranın yerli halktan kaynaklanmadığı, vaktiyle oraya yığılmış olan askerden kaynaklandığını söylemiştir.299 Remzi Bucak’ın söylediğinin doğru olma ihtimali vardı. Zira istatistik verilerine göre Tunceli’nin 1950 yılı okuma yazma oranı %23,75 olarak gösterilmekte idi.300 Millî Eğitim Bakanı bu müzâkerede son olarak Doğu'da bir üniversite kurulmasının zaruri ve faydalı olacağı kanaatinde olduklarını bu sebeple bütçeye ilk etapta üniversitenin nerede kurulacağının araştırılması için lüzumlu olan 50 bin liralık ödenek koyduklarını söylemiştir.301 Bu konuşmalardan sonra kabul edilen bütçeye baktığımızda Millî Eğitim Bakanlığı köy okulları inşaatı için bütçeye 8.800.000 liralık bir ödenek konulduğunu görmekteyiz. Bu ödenekten 4.000.000 lirası tahsil çağındaki çocukların ancak %25 kadarını okutabilen 11 ile verilmiştir. Bu 11 il arasına daha önce ifade edilen illere ilâve olarak Ağrı ve Tunceli illeri de dâhil edilmişti. Böylelikle DP Tunceli Milletvekili Hıdır Aydın’ın isteğinin Bakanlık tarafından olumlu yönde karşılandığını görüyoruz. Bu ödenekten 231.000 lira tahsil çağındaki çocuklarının %25-%50 kadarını okutabilen 16 ile geriye kalan miktar da tahsil yaşındaki çocuklardan %50’den fazlasını okutan 37 ile tahsis edilmişti.302 4.5.4.1. İlköğretim Demokrat Parti’nin hazırladığı 1951 yılı bütçesinde 8.800.000 liralık köy okulları inşaatı için konulan ödeneğin 4 milyonunun 9 Doğu vilayeti için ayrıldığını hatırlanacağı üzere daha önce ifade etmiştik. Geriye kalan 5 milyonluk bütçeden de yine Tunceli gibi okuma yazma oranı düşük vilayetlere tahsis edilmişti. 299 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 9, C: 5, Toplantı: 1, TBMM Basımevi, Ankara, 1951, s. 814- 815. 300 Bkz. Millî Eğitimde 50 Yıl 1923-1973, s. 5-14 301 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 9, C: 5, Toplantı: 1, TBMM Basımevi, Ankara, 1951, s. 839. 302 TBMM Kütüphanesi DP Meclis Grubu Müzakerelerine Ait tutanak, (19.06.1951), s. 64. 769 CHP döneminde çıkan 24 Mayıs 1948 tarih ve 5210 sayılı Kanun ile köy okulu inşası ve tamiri masrafları köylüye yüklenmişti.303 Maddî durumu iyi olmayan köylerde bu mükellefiyet, köylüler için çok büyük yüktü. Bu Kanun ülkedeki okul sayısını olumsuz etkilemekteydi. Bu durumun yakın bir tarihte değiştirileceği Demokrat Parti’nin ikinci Hükûmet Programında bizzat Başbakan Adnan Menderes tarafından duyurulmuştu. Menderes, Mecliste 30.03.1951 tarihinde okuduğu Hükûmet programında; "köy okulları inşaatında Doğu illeri ile bu iller kadar geri kalmış diğer illerin ihtiyaçları ön plânda tutulacak ve köylü vatandaşlarımızı mükellefiyete tâbi tutan mevzuat kaldırılacaktır" demişti.304 Nitekim düzenleme çok gecikmemiş ve Demokrat Parti iktidarının başlarında 8 Ağustos 1951 tarih ve 5828 sayılı Kanunla köylülerin üzerindeki bu yük kaldırılmıştır.305 Yeni düzenlemeye göre köy okulları özel idarelerinden ayrılan ödenek ve genel bütçeden il özel idarelerine bu maksatla yapılacak yardımlarla veya bu yardımlar karşılığında temin olunacak ayniyat ile valiliklerce sağlanacaktı. 1950 yılı nüfus sayımına göre 17.856.865 kişilik ülke nüfusunun yalnızca %32,37’si okuma yazma bilmekteydi. Bu oran da Demokrat Parti’nin çıkarttığı 5826 sayılı Kanunla Hükûmetin üzerine çok büyük yük düştüğünü göstermekteydi. Aşağıdaki tabloda Demokrat Parti’nin on yıllık dönemi boyunca resmî ilkokul ile buralara devam eden öğretmen ve öğrenci sayıları gösterilmektedir. Tablo 4.29. Demokrat Parti Döneminde Resmî İlkokullara Göre Okul, Öğretmen ve Öğrenci Sayısı306 Seneler Okul Öğretmen Öğrenci 1949-1950 16.986 33.844 1.577.002 1954-1955 18.263 38.943 1.847.156 1959-1960 21.278 52.766 2.489.809 303 T.C. Resmî Gazete, 31.05.1948, No: 6919. 304 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 9, C: 6, Toplantı: 1, TBMM Matbaası, Ankara, 1951, s. 65. 305 T.C. Resmî Gazete, 11.08.1951, No: 7882. 306 Tablo Millî Eğitimde 50 Yıl 1923-1973, s. 18'den yararlanılarak hazırlanmıştır. 770 Tabloda da görüleceği üzere DP’nin iktidara geldiği yıl, ülkedeki resmî ilkokul sayısı 16.986 idi. Aşağıdaki bir diğer tabloda da resmî ilkokulların illere göre okul, öğretmen ve öğrenci sayılarından Doğu vilayetleri tek tek gösterilmiştir. Tablo 4.30. Demokrat Parti Döneminde Resmî İlkokullarda İllere Göre Okul, Öğretmen ve Öğrenci Sayısı307 Vilayetler Seneler Okul Öğretmen Öğrenci Adıyaman 1949-1950 - - - 1954-1955 120 164 6.688 1959-1960 173 251 11.793 Ağrı 1949-1950 88 133 5.288 1954-1955 117 183 7.925 1959-1960 135 32 10.277 Bingöl 1949-1950 55 72 2.852 1954-1955 88 118 4.730 1959-1960 142 226 7.947 Bitlis 1949-1950 34 55 3.324 1954-1955 86 151 4.686 1959-1960 102 206 6.678 Diyarbakır 1949-1950 125 249 9.438 1954-1955 190 379 15.115 1959-1960 144 632 16.184 Elâzığ 1949-1950 193 354 13.404 1954-1955 201 375 310 1959-1960 249 559 22.260 Erzincan 1949-1950 274 409 16.321 1954-1955 275 426 17.057 1959-1960 294 503 20.417 Erzurum 1949-1950 387 673 25.152 1954-1955 416 764 29.618 1959-1960 416 861 36.306 Gaziantep 1949-1950 114 283 13.300 1954-1955 162 420 21.301 1959-1960 166 598 27.194 Hakkâri 1949-1950 35 45 1.275 1954-1955 55 68 2.120 1959-1960 37 163 1.374 Kars 1949-1950 421 767 34.682 1954-1955 446 851 39.170 1959-1960 481 1.020 49.011 Malatya 1949-1950 397 630 27.928 1954-1955 249 480 23.837 1959-1960 293 741 26.064 Mardin 1949-1950 93 158 8.285 1954-1955 157 278 11.824 1959-1960 168 366 16.157 307 Tablo a.e., s. 18-31'den yararlanılarak hazırlanmıştır. Tabloda Adıyaman ilinin verilemeyen yıllara ait bilgiler o tarihlerde idari taksimat bakımından bağlı bulunduğu ilde gösterilmiştir. 771 Vilayetler Seneler Okul Öğretmen Öğrenci Muş 1949-1950 85 115 4.437 1954-1955 93 128 5.290 1959-1960 225 562 24.567 Siirt 1949-1950 51 92 3.925 1954-1955 95 172 6.642 1959-1960 129 255 10.333 Tunceli 1949-1950 161 240 9.663 1954-1955 195 281 9.526 1959-1960 220 352 12.161 Urfa 1949-1950 102 199 7.542 1954-1955 156 317 12.180 1959-1960 212 568 19.754 Van 1949-1950 62 115 3.785 1954-1955 115 199 6.751 1959-1960 128 262 7.827 Bu tablodaki Hakkâri, Mardin ve Urfa vilayetleri sahip oldukları okul ve öğrenci sayıları ile 1950 yılı nüfus verilerine göre altı ve daha yukarı yaşlardaki okuma yazma bilenlerin oranı Hakkâri vilayeti için %8,92; Mardin vilayeti için %9,41; Urfa vilayeti için ise %10,35 idi. İşte tablodaki bu rakamlar ve oranlar da göstermektedir ki ülkenin tamamında ilkokul sayısına fazlasıyla ihtiyaç olsa da bu ihtiyaç Doğu vilayetlerinde çok daha fazla idi. Bu ihtiyacın rakamsal boyutunu Millî Eğitim Bakanı Tevfik İleri, Mecliste 4 Aralık 1950 tarihinde açıklamıştı. Bakanın verdiği bilgiye göre bu 18 Doğu vilayetinin şehir ve kasabalarında 118 okula; köyleri için 3.613 köy okuluna ihtiyaç vardı. Ancak bu Kanun ve Hükûmetin Doğu vilayetlerindeki ilkokul sayısını diğer vilayetlerle eşitleme niyet ve programlarına rağmen hedeflere on yıllık iktidarı sonunda ulaşamadığını söyleyebiliriz. Zira on yılın sonunda ülkedeki ilkokul sayısı 1950 sayısına göre 4.292 artarak 21.278’e ulaşmıştı ki bu rakam sadece Doğu vilayetlerinin 1950 yılı ihtiyacından biraz fazlaydı. Ülkenin diğer vilayetlerinin ihtiyacı ve de on yılda hızla artan nüfusu da dikkate alacak olursak eğer yapılan okul sayısı ihtiyacı karşılayacak boyutta değildi. Ancak burada şunun da hakkını vermek gerekmektedir ki CHP, Osmanlıdan devralınan okul ve binaların üzerine 27 yıllık iktidarı boyunca ve de köylünün üzerine okul inşa ve tamiri gibi bazı mükellefiyetler yükleyerek 16.986 ilkokul sayısına ulaşmıştı. Demokrat Parti ise on yıllık süreçte Hükûmet kaynakları ile 4.292 okul inşası ile önemli bir başarıya imza atmıştı. Bütçe imkânsızlıkları daha fazla okul inşasında en büyük engel olmuştu. 772 Okuma yazma bilenlerin oranı da aslında 1950-1960 yılları arasındaki Demokrat Parti iktidarının bu anlamdaki başarısını göstermektedir. Zira 1950 yılında 6 yaş ve üzeri okuma yazma bilenlerin oranı %32,37 iken bu oran 1960 yılında %7’lik bir artış ile %39,49’a çıkmıştı. Bu oranı bu yıllardaki hızla artan nüfus ve Cumhuriyet’in ilk yıllarındaki Halkevleri, Millet Mektepleri ve Köy enstitüleri gibi kuruluşların ortadan kalkıp eğitim seferberliği hızının azaldığını da dikkate alarak düşündüğümüzde ciddî bir başarı sağlandığını söyleyebiliriz. Hükûmetin 1951 yılı bütçesi ile Doğu vilayetlerinde ilkokul sayısını artırmak için adeta başlatmış olduğu seferberliğin takipçisi bölge milletvekilleri olacaktır. Bu bağlamda yeni bütçe yılının hemen başlarında DP Diyarbakır Milletvekili Yusuf Kâmil Aktuğ,308 Şark vilayetlerinde ve Diyarbakır’da Mayıs 1950 tarihinden beri kaç tane ilk ve ortaokul açıldığını; 1951 yılı içinde Diyarbakır’da kaç tane ilk ve ortaokul açılmasının düşünüldüğü ve bu husus için ayrılan tahsisatı öğrenmek için Meclise bir soru önergesi vermişti. Sorunun muhatabı Millî Eğitim Bakanı Tevfik İleri, Meclisin 25.04.1951 tarihli müzakeresinde önergeye cevap vermişti. Bakan’a göre Mayıs 1950 tarihinden bu tarihe kadar Doğu vilayetlerinin il ve ilçe merkezlerinde yeniden 14; köylerinde de 100 ilkokul açılmıştı. 1951 yılında ise Diyarbakır köylerinde yaptırılacak 40 ilkokul binası için 458.749 lira ile ayrıca 1.081 m3 kereste tahsis edilmişti. Bakan, bu rakamları paylaştıktan sonra 1951 yılında köylerde yapılacak okullar bakımından Diyarbakır’ın başta geldiğini söylemiştir.309 Gerçekten de 1951 yılı bütçesinde köy okulları için tahsis edilen toplamda 8.800.000 milyonluk bir bütçe içerisinde bir vilayete bu kadar bir rakamın tahsis edilmesi verilen önemin açık göstergesiydi. DP’nin 16.06.1951 tarihli Meclis Grup toplantısında Milli Eğitim Bakanı Tevfik İleri, Diyarbakır vilayeti haricinde 1951 yılı bütçesi ile bu tarihe kadar en çok okul yapılması daha önceden planlanmış Doğu vilayetlerinde yapılan okul sayısını Partisi ile paylaşmıştı. Buna göre Doğu vilayetlerinden Diyarbakır’da 40, Urfa’da 30, 308 TBMM Albümü 1920-2010, C: 2, s. 556. 309 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 9, C: 6, Toplantı: 1, s. 260-262. 773 Mardin’de 27, Van’da 25, Gaziantep’te 18, Ağrı’da 18, Bingöl ve Bitlis’te 15’er Siirt’te 17, Tunceli’de 15 ve Hakkâri’de 9 ilkokul inşa edilmişti.310 Bu sayıya baktığımızda gerçekten bu kadar kısa sürede büyük bir başarı elde edilmişti. Cumhurbaşkanı Celâl Bayar, Meclisin 2 Kasım 1951 tarihli yeni yasama yılı açılış konuşmasında; Doğu vilayetlerinde ilk ve ortaokul açılmasına ehemmiyet verildiğinden bahsederken 1951-1952 ders yılı başında 570 okul binasının bitirilmiş veya bitirilmek üzere olduğunu söylemişti ki mevzubahis bu 570 okuldan 214’ü sadece haziran ayı itibarıyla az önce değindiğimiz Doğu vilayetleri okulları idi.311 Görülüyor ki Hükûmet, 1951 yılı bütçesi ile gerçekten daha önceden de söz verdiği üzere yaptığı okulların neredeyse yarısını sadece Doğu vilayetleri için yapmaktaydı. 1952 yılı bütçesi Mecliste müzâkereye açıldığında aynen 1951 yılı bütçe görüşmeleri gibi Demokrat Parti iktidarının CHP döneminde olduğu gibi Doğu vilayetlerinin kalkınması için özel olarak bütçeye bir ödenek konulmadığı, Doğu vilayetlerinin okul bakımından yetersiz olduğu muhalefet partili milletvekilleri tarafından eleştirilmişti. Millî Eğitim Bakanlığı’nın 26 Şubat 1952 tarihli bütçe görüşmelerinde Bakan Tevfik İleri, bu eleştirileri haksız ve yersiz bulduğunu ifade etmiş ve 1951 yılı bütçesi ile ülkede en çok okula ihtiyacı olan Doğu'daki 11 vilayette yapılan okul sayılarını vermişti. Bakanın verdiği bilgilere göre 1951 yılı içince daha önce ifade ettiğimiz 11 Doğu vilayetinde 229 okul yapılmıştı. Yeni yapılan bu 229 okul sayısı Bakana göre CHP iktidarının bu vilayetlerde teslim ettiği okul sayısının %32’si nispetindeydi. Bakan, eğer bu hızla giderlerse CHP’nin bu 11 vilayette 27 senede yaptığı okulu 3 senede yapacaklarını iddia etmişti. Bununla birlikte Bakan bahsi geçen bu 11 vilayet içinde hâlâ 4.458 köyün okulsuz olduğu bilgisini de paylaşmıştı. Bakan, bu 11 vilayet için harcanan 4 milyon küsur paradan başka yine Doğu'nun geri kalmış vilayetlerinden Çoruh, Erzurum, Gümüşhane, Kars, Malatya ve Muş gibi vilayetlere bir milyon 98 bin liranın bu ödenekten ayrılıp okul yaptırıldığını söylemişti. Ayrılan bu paradan Kars’a 6, Malatya’ya 11 okul yapılmıştı. Bakan 


konuşmasının bu bölümünde Malatya’nın, eski Başbakan ve Cumhurbaşkanı olan İsmet İnönü’nün memleketi olduğu hâlde buraya 11 okul yapıldığını ancak buna rağmen Başbakan Adnan Menderes’in vilayetine sadece üç okul yapıldığını da özellikle belirtmişti. Bakan böylelikle muhalefetin eleştirilerinin haksız olduğunu cevaplandırmaya çalışmıştır.312 1951 yılında köy okullarına yardım tahsisatına konulan 8.880.000 liraya mukabil 1952’de bu rakam 10 milyona, 1953 bütçesiyle de 15 milyon liraya çıkarılacaktır.313 Doğu vilayetlerindeki eğitim durumu sadece bütçe görüşmeleri sırasında gündeme gelmiyordu. Aynı zamanda bölge milletvekilleri tarafından Demokrat Parti’nin grup toplantılarında da Parti ve Hükûmetin gündeminden düşürülmemekteydi. DP Van Milletvekili İzzet Akın, Meclise 04.06.1952 tarihli Van ve Hakkâri illerinin kalkınması için geçen iki yıl içinde neler yapıldığı ve gelecek iki yıl içinde ne gibi işler yapılması düşünüldüğü hakkında Başbakana cevaplandırma isteğiyle bir soru önergesi vermiştir. Soruya Başbakan Menderes adına Bayındırlık Bakanı Kemal Zeytinoğlu 23.12.1952’de cevap vermişti. Zeytinoğlu, bu iki ile yapılan ve yapılmakta olan okul sayılarını verdikten sonra soru sahibi İzzet Akın, yapılanları takdir etmekle beraber bölgenin hudut bölgesi olması münasebetiyle sürekli tahriklere açık olması hususiyetinden dolayı Hükûmetin faaliyet ve icraatlarını hızlandırması gerektiğini şu sözlerle ifade etmişti: "Doğuda bugün için bizim bir tek düşmanımız vardır. Cehalet ve her bakımdan gerilik, bu düşmanı yendiğimiz gün geniş bir vatandaş kütlesi huzur ve refaha kavuşacak ve bu yeni enerjinin iltihakı ile memleket bünyesi de bir kat daha kuvvetlenecektir."314 1952 yılında Doğu vilayetlerinde yapılan okul sayısını Diyarbakır Milletvekili Mustafa Ekinci’nin Meclise verdiği soru önergesine Millî Eğitim Bakanı Tevfik İleri’nin 19 Ocak 1953 tarihli cevabından öğrenmekteyiz. Ekinci, önergesinde 1951 312 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 9, C: 13, Toplantı: 2, TBMM Basımevi, Ankara, 1951, s. 940. 313 Yeni İktidarın Çalışmaları, s. 46. 314 TBMM Kütüphanesi DP Meclis Grubu Müzakerelerine Ait Tutanak (23.12.1952), s. 31-33. 775 ve 1952 yıllarında Doğu vilayetlerine yapılan okul sayılarını öğrenmekle beraber Diyarbakır vilayeti özelinde de 1951 senesinde Diyarbakır’da 43 adet köy okulu yaptırıldığı halde 1952 senesinde bu miktarda vaat edilmesine rağmen 28 adede indirilmesinin sebebini sormuştur. Bakan cevabında, daha önce ifade edilen 11 Doğu vilayetinde 1952 yılında 173’ü yeniden ve biri ikmal olmak üzere 174 okul ile 1951’den evvel yapılmış olup odunluk ve helası olmayan 18 köyde ayrıca 18 odunluk ve hela yaptırıldığını bu yıl adı geçen okullar için de 3.554.000 lira harcandığını söylemişti. Diyarbakır ili özelinde ise bakan vaat edilenin yapılamayışını artan inşaat masraflarına bağlamıştı. Bakanın bu açıklamaları sonrasında söz alan Mustafa Ekinci, bölgedeki okuryazar oranının çok düşük olduğundan bahisle Hükûmetin bu konuda daha çok gayret etmesi, daha çok para tahsis etmesini isteyince Bakan tekrar söz almıştı. Bakan İleri, 1951- 1952 yıllarında Maarif Vekâletine verilen yatırım parasının toplamının 30 milyon olduğunu bu paradan ilk, orta ve teknik okullar inşaatının planlandığını söylemişti. Bakanın ifadesine göre bu 30 milyonun 12 milyon lirası 18 Doğu iline tahsis edilmişti. Ülkede 63 vilayet olduğu düşünülecek olursa 30 milyonun 12 milyon lirasının sadece Doğu illerine tahsis edilmesi Hükûmetin Doğu illerinin kültür kalkınmasına verdiği ehemmiyeti göstermekteydi. Bu paradan Diyarbakır vilayeti için ise taahhüde bağlanmış ve sarf edilecekler hariç olmak üzere, iki sene zarfında 2 milyon 50 bin lira ayrılmıştı.315 1953 yılı Kasım ayı sonuna kadar Doğu vilayetlerine ne kadar okul yapıldığını Diyarbakır Milletvekili Nâzım Önen’in, Meclise verdiği 24.09.1953 tarihli soru önergesinden anlamaktayız. Önen, daha önce bizim de değindiğimiz Millî Eğitim Bakanı Tevfik İleri’nin 2 Kasım 1950 tarihinde verdiği Doğu vilayetlerindeki okul ve öğrenci sayısı bilgisini tekrar hatırlatarak 1951 yılı bütçesinden bu tarihe değin ne kadar okul açıldığını Hükûmetten öğrenmek istemiştir. Bu soruyu devrin Millî Eğitim Bakanı R. S. Burçak yazılı olarak cevaplandırmıştı. Bu cevaba göre 1953 yılında Doğu vilayetlerinden Ağrı’da 15, Bingöl’de 9, Bitlis’te 12, Elâzığ’da 10, Erzincan’da 5, Erzurum’da 5, Hakkâri’de 6, Mardin’de 15, Siirt’te 10, Tunceli’de 5, Urfa’da 15 ve Van’da 15 yeni köy okulu 315 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 9, C: 19, Toplantı: 3, TBMM Matbaası, Ankara, 1953, s. 268- 271. 776 yapılmıştı. Bu okullara bakımı yapılan tamir edilen okul sayıları dâhil değildi. Sayılan bu Doğu vilayetlerinin köy okulları inşası için harcanan para 3.805.425 lira idi. Ayrıca bu köy okullarından başka şehir ve kasaba okulları inşaatlarından Diyarbakır’a 8, Elâzığ’a 2, Erzurum’a 3, Urfa’ya 4 ve Van’a 1 olmak üzere toplamda 18 yeni okul yapılmıştı ki okullara harcanan para bahsi geçen paradan hariçti. 316 Görülüyor ki her ne kadar 1953 yılı bütçesinden ayrılan 15 milyon liralık paradan 3.805.425 lira önceki yıllara göre azalış gösterse de bu miktarın 63 vilayet içerisinde yine de azımsanmayacak kadar mühim olduğu anlaşılacaktır. Doğu vilayetlerindeki okullaşma durumu özellikle muhalefetteki milletvekillerinin Hükûmeti eleştirdiği en önemli konulardan biriydi. 1954 yılı bütçe görüşmelerinde CHP Kars Milletvekili Sırrı Atalay, Hükûmeti dört yıl boyunca Kars’a 15 okul bile yapmamakla suçlamıştı. Ancak Meclisin 24 Şubat tarihli müzakerelerinde Maarif Vekili Rıfkı Salim Burçak, bu iddianın hakikatle taban tabana zıt olduğundan bahisle dört sene zarfından Kars vilayetine toplam 692.839 lira harcama ile 20 yeni okul; 33 de ilkokulun tamirinin gerçekleştiğini söylemişti.317 1954 yılı bütçesi Meclisten 260 milyon lira olarak çıkmıştı. Bu bütçeden Maarif Vekâletinin Doğu vilayetleri için tahsis edilecek miktarı bizzat Cumhurbaşkanı Celâl Bayar, Diyarbakır’da, halka daha önceki yıllarda yapılan harcamalarla beraber ifade etmişti. Bayar, 24 Nisan 1954’te halka yaptığı konuşmada; 1950-1954 yıllarında okul inşaatı ve tamiratı için Şark vilayetlerine verilen tahsisatın yekûnunun ilk öğretimde 21 milyon 300 bin lira; orta öğretim için 4 milyon 500 bin lira; teknik öğretim için 3 milyon 500 bin lira; bunların hepsinin yekununun da 29 milyon 300 bin lira olduğunu söylemişti. Konuşmasının devamında Bayar, "bundan evvel Şark vilayetlerimize maarif hususunda sarf edilen paraları ve mektep adedini düşündüğünüz zaman bu rakamlarla şu kanaate varacaksınız ki, biz mektep ve maarif meselesinde de Şark ve Garp gibi ayrı iki mefhum takip etmekten uzak kalmışızdır"318 316 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 9, C: 25, Toplantı: 4, TBMM Matbaası, Ankara, 1954, s. 331- 336 (18.11.1953). 317 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 9 C: 28, Toplantı: 4, TBMM Basımevi, Ankara, 1954, s. 855- 856. 318 BCA 10 9 0 0/ 2 5 1; Ayın Tarihi, 24.04.1954, Nisan 1954. 777 sözleri ile Demokrat Parti iktidarının ülkeyi Doğu ve Batı diye ikiye ayırmadığını anlatmaya çalışmıştır. Demokrat Parti lideri Başbakan Adnan Menderes, 1954 yılı Eylül ayının son günlerinde Erzurum, Diyarbakır, Van ve Elâzığ vilayetlerini ziyaret etmişti.319 Bu ziyaretlerinde Başbakan Menderes, basına ve halka vermiş olduğu demeçlerde ortak nokta olarak hep 27 yıllık CHP iktidarında Doğu vilayetlerinin ihmal edildiğini özellikle buraların maarif bakımından çok geri bırakıldığından bahsetmişti. Başbakan Menderes bu vilayetlerden Van’da 27 yılda yapılan ilk mektep sayısının sadece 27 olduğunu buna mukabil dört yılda Van’a 75 ilk mektep açıldığını söylemişti. İktidara yakın olan Zafer gazetesi Başbakan Menderes’in bu açıklamalarını sütunlarına taşımış ve açılan bu okullar sayesinde "işte Doğu mahrumiyet bölgesi olmaktan böyle kurtulacak, Doğu bir kültür, bir ümran, medeniyet bölgesi olacaktır" değerlendirmesinde bulunmuştu.320 Gazete, Diyarbakır’da ise yüzde sekseni gayri faal 70 ilkokulun faaliyete geçirilmesinden başka 102 yeni okul321 daha inşa edildiğinden bahsetmişti.322 Başbakan Menderes bu ziyaretin Elâzığ durağında; "Şark veya Doğu, dilimizde artık sadece bir coğrafya ıstılahından ibarettir. Vatanın en uzak köşeleri dahi Ankara’nın ta ortasından hiç farklı değildir. Gaye odur ki vatanın en uzak parçalarındaki hayat seviyesini dahi en ileri yerlerdeki refah seviyesine ulaştırmak mümkün olsun"323 sözleri ile Hükûmet olarak bölgeye bakış açısını ifade etmişti. Hükûmetin bu söylemlerine rağmen Doğu vilayetlerindeki ilkokul sayısının artması 1950 yılında Demokrat Parti’nin iktidarı devraldığı zaman ki gibi 1954 yılından itibaren ülke genelinde eskisi gibi gitmemeye başlamıştır. Örneğin Diyarbakır vilayetinde 1950’de 14, 1951’de 41, 1952’de 28, 1953’te 20, 1954 yılında ise Eylül ayına kadar yeni yapılan okul sayısı 15’ti.324 Diyarbakır vilayeti gibi örnekler diğer Doğu vilayetlerinde de yukarıdaki resmî ilkokullarda illere göre okul sayılarını 319 BCA 30 1 0 0/ 14 81 1 lef 84-85. 320 Zafer, 22.09.1954; Ayın Tarihi, 22.09.1954, Eylül 1954. 321 BCA 30 1 0 0/ 14 81 1 lef 77-79. 322 1954 yılı sonunda Diyarbakır'da 4 yıl boyunca yapılan okul sayısı 118' e çıkmıştı. 1950'den beri okullar için Vekâlet bütçesinden 2.338.148 liralık ödenek ile 416.886 metreküp kereste tahsis edilmişti. Bkz. TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 10, C: 4, İçtima: 1, TBMM Matbaası, Ankara, 1955, s. 197-198. 323 BCA 30 1 0 0/ 14 81 1 lef 65-68. 324 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 10, C: 4, İçtima: 1, TBMM Matbaası, Ankara, 1955, s. 197-198. 778 gösteren tablodan görülebilmektedir. Aslında Demokrat Parti’nin iktidarının ilk yıllarındaki ilköğretim okulu sayısının zamanla düşmesi sadece Doğu vilayetlerine özgü bir durum değildi. Ülkedeki diğer vilayetler için de geçerli olan bir durumdu. Bu durum üzerinde ülkenin genel ekonomik koşulları etkili olmuştu. Çünkü Demokrat Parti’nin ilk yıllarında ekonomiyi büyütmek ve yatırımları artırmak yönündeki politikası hemen birkaç yıl sonra istendiği gibi gitmemeye başlamıştı. Nitekim 1953 yılından sonra dış ticaret sıkışık bir duruma girmişti. Ülkenin kredi hacminin ve banknot tedavülünün genişlemesiyle genel fiyatlar seviyesi yükselmiş, ekonomi bundan olumsuz etkilenmiştir. Bu da hâliyle yatırımları olumsuz etkilemişti.325 Demokrat Parti iktidarının son yıllardaki ülke genelinde yaptığı ilkokul sayısını Meclisin 25 Şubat 1960 tarihli müzakerelerinde konuşan CHP Sivas Milletvekili Turhan Feyzioğlu’nun resmî rakamlara dayanarak verdiği bilgilerden öğrenmekteyiz. Feyzioğlu’na göre 1953 senesinde, uzmanlar tarafından bir proje hazırlanmıştı. Bu plan 12 yıllık bir plândı. Bu plâna göre, artan nüfus ihtiyacını karşılamak için senede 1.400 civarında yeni mektep yaparak bu işin içinden çıkılabileceği hesaplanmıştı. 1953 senesinde yapılan bu plânı gerçekleştirecek kanun Meclise getirilerek kabul edilmemişti. İlân edilen 12 yıllık plâna göre, 1954’te 1.216 okul yapılacakken, ancak 471 okul yapılmıştı. 1955’te 1.179 okul yapılacakken 545 okul yapılmıştı. 1956’da 1.366 okul yapılacakken 572 okul yapılmıştı. 1957’de 1.400 okul yapılacakken 1.400 küsur okul yapılmıştı. Feyzioğlu konuşmasında 1957 yılına ilişkin bilgiler verirken sebebi anlaşılmaz bir şekilde yuvarlak rakamlar vermiştir. Feyzioğlu ve Cumhuriyet Halk Partili diğer milletvekilleri 1957 yılında vaat edilen okulların fazlasıyla yapılmasını seçim senesi olmasına bağlamıştı. Yine Feyzioğlu’na göre, 1958’de 1.440 okul yapılacakken 735, 1959’da 1.540 okul yapılacakken 592 okul yapılmıştı. Feyzioğlu Demokrat Parti Hükûmetinin ilköğretimin ihtiyacı olan okul problemini çözmek için kendilerinin parti olarak sundukları İlköğretim Kanununun kabul 325 Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ekonomisi, s. 92. 779 edilmesini ve bu sayede de en geç 10 veya 12 yılda bu davanın kökünden halledileceğini söylemiştir.326 1960 yılı bütçesine maarif hizmetleri için 1 milyar 125 milyon 69 bin 310 lira konulmuştu. Devrin Maliye Bakanı Hasan Polatkan 19 Şubat 1960 tarihinde 1960 yılı bütçesi üzerinde konuşurken 1960 yılının "ilköğretim mevzuunda yeni ve büyük bir hamle yılı" olacağını söylemişti. Bunun için 1960 bütçesiyle köy okulları için, 1959 bütçesine nazaran 80 milyon lira fazlasıyla 110 milyon liralık bir tahsisat teklif olunmuştu. Bu tahsisat, son dokuz yıl zarfında aynı maksatla konulan toplam 194 milyon liralık tahsisatın yüzde 57’sine tekabül etmekteydi.327 1960 yılı bütçesinden köy okulları inşaatı için ayrılan para ile 1.610 köy okulu yaptırılacaktı. 25 Şubat 1960 tarihli Millî Eğitim Bakanlığı bütçe görüşmelerinde CHP Urfa Milletvekili Yaşar Alhas328 bu 110 milyon liranın %50 veya %60’ının Doğu ve Güneydoğudaki köy okullarına tahsis edilmesini istemişti. Çünkü O’na göre bu tarihte ilköğretim tedrisatını %90 oranında halletmiş vilayetler olmasına rağmen bu oranlar Doğu vilayetlerinde kesinlikle yoktu. Kendi seçim bölgesi Urfa vilayetinde hâlen 571 köyde okul yoktu. Alhas’ın bu isteği CHP sıralarından destek görmüştü. Maarif Vekili Atıf Benderlioğlu bu konuya dair yapmış olduğu konuşmasına ilk olarak ülkedeki ilkokul sayısını eski dönemle kıyaslayarak başlamıştı. Bakana göre CHP’den DP’ye 12.511 ilkokul devredilmişti.329 Bu okul sayısına CHP’nin Osmanlıdan devraldığı okullar da dâhildi. On yılın ardından memleketteki okul sayısı 22.011’e çıkmıştı. Bakan konulan bütçe miktarından dolayı 1960 yılının maarif yılı olacağından bahisle 110 milyonluk tahsisatın bilhassa okuldan mahrum köy ve eğitimden mahrum öğrenci nispetine göre vilayetlere süratle dağıtılacağını söylemiştir.330 Doğu vilayetlerindeki ilkokullarının yetersiz olduğundan sadece Yaşar Alhas bahsetmemişti. Bu bütçe görüşmelerinde bölgeden iki milletvekili daha bu konuda 326 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 9, C: 12, İçtima: 3, s. 20-21, s. 586. 327 A.e., (19 Şubat 1960), s. 20-21. 328 TBMM Albümü 1920-2010, C: 2, s. 757. 329 Bakanın verdiği bu bilgiler ile Devlet İstatistik Enstitüsü'nün verdiği bilgiler uyuşmamaktadır. Zira bu istatistik çalışmasına göre 1949-1950 eğitim öğretim yılında DP'ye devredilen okul sayısı 16.986'dır. Bkz. Millî Eğitimde 50 Yıl 1923-1973, s. 18. 330 TBMM Zabıt Ceridesi, C: 12, Devre: 11, İçtima: 3, TBMM Matbaası, Ankara, 1960, s. 588-590. 780 Bakanlıktan istekte bulunmuştu. Meclisin 26.02.1960 tarihli müzakerelerinde CHP Van Milletvekili Sait Erdinç331 Doğu'daki ilköğretim davasına ilişkin bilgiler paylaşmıştı. Erdinç Maarif Vekâletinden aldığı bilgiler ve bütçe rakamlarından faydalanarak yaptığı hesaplara istinaden paylaştığı bilgilere göre Ağrı’nın 100 köyünün sadece 21’inde, Bitlis’in 35, Siirt’in 28, Elâzığ’ın 37, Diyarbakır’ın 28, Urfa’nın 28, Van’ın 23, Muş’un 33, Erzurum’un 38, Mardin’in 23 köyünde okul vardı. Bu illerde okulu olmayan köy sayısı 4.281 idi. Tahsilden mahrum çocuk sayısı da 190.599 idi. Erdinç bu on ilin okul seviyesini ülkenin diğer vilayetlerinden bazı örnekler vererek karşılaştırmıştı. O’na göre İstanbul’un 100 köyünün 98’inde, Kırklareli’nin 95, Tekirdağ’ın 87, Eskişehir’in 86, Denizli’nin 80, Bilecik’in 83, Edirne’nin 88, Muğla’nın 90, Sakarya’nın 83, Isparta’nın 88 köyünde okul vardı. Bu illerde okulu olmayan köy sayısı 392 idi. Eğitimden mahrum çocuk adedi de 46.210 idi. Bu 10 ilin okul ihtiyacı %27 seviyesindeydi. 1959’da bu ihtiyaç dikkate alınmayarak diğer vilayetlere kıyasla %15 nispetinde az yardım yapılmıştı. İfade edilen Batı'daki on vilayete ise %2, 4 yerine 6 misli fazla para yardımı yapılmıştı. Okuldan mahrum olan çocukların %23’ü Doğu’daki 10 vilayette, %5’i de Batı'daki 10 vilayette idi. Sait Erdinç bu rakamlar sonrasında 1960'ta yapılacağı söylenen okullardan hiç olmazsa hissesine düşmesi icap eden 378 okulun bu Doğu’daki illerde yapılmasını istemiştir.332 CHP Mardin Milletvekili Mehmet Ali Arıkan333 da Doğu vilayetlerinden bazıları için rakamlar paylaşmıştı. O’na göre Mardin’in 748 köyünden 600’ünde okul yoktu. Siirt’in Eruh kazasının 125 köyünden 16’sında okul vardı ama gerisinde yoktu. Bu sebeple Hükûmetin Doğu vilayetlerine daha çok tahsisat ayırmasını Bakandan rica etmiştir. Bu bütçe müzakerelerinde Bakan Benderlioğlu Mecliste hazır bulunmuş olmasına rağmen bu milletvekillerinin ne verdiği rakamlara itiraz eder şekilde konuşmasında bir tutum sergilemişti ne de özellikle Doğu vilayetlerine daha çok tahsisat ayrılacağına dair taahhütte bulunmuştu.334 Bakan belki de bir gün önce 25 331 TBMM Albümü 1920-2010, C: 2, s. 759. 332 TBMM Zabıt Ceridesi, C: 12, Devre: 11, İçtima: 3, TBMM Matbaası, Ankara, 1960, s. 647-648. 333 TBMM Albümü 1920-2010, C: 2, s. 741. 334 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 11, C: 12, İçtima: 3, TBMM Matbaası, Ankara, 1960, s. 651-652; Diyarbakır'da 1960 yılı nüfus sayımına göre 6 ve daha yukarı yaştaki nüfus toplamı 319.386 idi. Bu 781 Şubat’ta yeni yapılacak okulların mahrumiyet bölgelerine ağırlık verileceğini söylediğinden dolayı bu konuya tekrar girmemişti. Ancak Doğu vilayetlerinin rakamlarına karşılık vermemesi bu bilgilerin doğru olduğunu düşündürmektedir. Gerçi 1960 yılına baktığımızda da Doğu vilayetlerindeki okuryazar oranının ülke geneli ortalamasının oldukça gerisinde olduğunu görmekteyiz. 1960 yılında ülke geneli okuryazar nüfus toplam nüfusun %39,49’u iken 1960 yılı bütçe müzakerelerinde mevzubahis vilayetlerden Mardin’de bu oran %14,26; Siirt’te % 15,89; Van’da % 16,64 idi. Bu illerden daha düşük bir orana sahip olan vilayet ise Hakkâri ili idi. Bu vilayette okuryazar oranı sadece %11,43 idi. Bu rakamlar ve talepler de göstermektedir ki Demokrat Parti iktidarının sonunda ülkede okuryazar oranı yeni yapılan ilkokullarla birlikte artmış olmasına rağmen ilk yıllardaki Doğu vilayetlerine verilen önemin sonraki yıllarda devam ettirilmediğini bize göstermektedir. Bunda daha önce de ifade ettiğimiz üzere 1954 yılından itibaren ülke ekonomisindeki gerilemeler etkili olmuş olsa gerektir. Öyle ki bu tarihten itibaren Hükûmet şiddetli enflasyon ve ithalat güçlükleri karşısında yatırımları frenlemek zorunda kalmıştır. 1954- 1960 arası yatırımlar duraksamış hatta 1953 yılına nazaran bir miktar azalmıştı. 335 4.5.4.2. Orta Öğretim Orta öğretim kurumları ilköğretimden sonra iki dereceli olarak kurulmuştur. Bunlardan ilki üç senelik eğitim veren ortaokullar; ikincisi ise ortaokullardan sonra yükseköğretime hazırlayan 3 veya 4 yıllık eğitim süresine sahip liselerdi. Demokrat Parti iktidarı boyunca bu orta öğretim kurumlarının sayısı ilköğretim kurumları gibi imkânlar nispetinde arttırılmaya çalışılmıştır. nüfustan okuma yazma bilenlerin toplamı 63.377 idi. 255.945 kişi okuma-yazma bilmemekteydi. Bkz. Diyarbakır İl Yıllığı, s. 143. 335 Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ekonomisi, s. 92. 782 4.5.4.3. 1. Ortaokullar Hatırlanacağı üzere CHP döneminde 1939 yılında toplanan Birinci Maarif Şurası’nda336 "Yeniden Orta Öğretim Okulları Açılmasında Göz Önünde Tutulacak Esaslar Hakkında Rapor" adıyla bir rapor hazırlanmıştı. Bu rapora göre bir yerde ortaokul açılmasında o yerin nüfus ve ilkokul mezunu sayısına bakılacaktı. Ancak Demokrat Parti bu politikayı takip etmeyecekti. Doğuyu bir kültür merkezi haline getirmek için muhalefette iken söylediği "Doğu bölgesinde her derece ve şubede okulları ve nihayet fakülte ve enstitüleri ile bir kültür merkezi yaratmak lüzumuna inanıyoruz" cümlesi doğrultusunda Doğu vilayetlerinde ortaokul ve lise açılmasına hız verilecektir. Bu söylem; Demokrat Parti’nin iktidarında da kullanılacaktı. Cumhurbaşkanı Celâl Bayar, Türkiye Büyük Millet Meclisinin dokuzuncu döneminin ikinci toplantı yılını 02.11.1951 tarihinde açarken "Doğu illerindeki ilk ve orta dereceli okulların arttırılmasına büyük ehemmiyet verilmektedir"337 demişti. On yıllık iktidarın sonuna bakıldığında hem ülkede hem de Doğu’daki ortaokul sayısının arttığı aşağıdaki tablolardan da takip edilebilmektedir. Tablo 4.31. Resmî Ortaokullarda Okul, Öğretmen ve Öğrenci Sayısı338 Seneler Okul Öğretmen Öğrenci 1949-1950 330 3.730 58.675 1954-1955 498 4.997 102.538 1959-1960 617 9.810 239.001 Demokrat Parti iktidarı başladığında tabloda da görüleceği üzere 1949-1950 eğitim-öğretim yılı verilerine göre ülkedeki resmî ortaokul sayısı 330 idi. 1959-1960 eğitim-öğretim yılında ülkedeki ortaokul sayısı 617’ye çıkmıştır ki bu artış da önemli bir artıştı. Öğretmen sayısı on yılda iki kattan fazla bir artış göstermiştir. Öğrenci sayısında artış okul ve öğrenci sayısından çok daha fazla olmuştu. 1949-1950 yılında 58.675 olan ortaokul öğrencisi sayısı dört kattan fazla bir artışla 239.001’e çıkmıştır. 336 Birinci Maarif Şûrası, s. 94-310; Millî Eğitim Şûraları, s. 18-21. 337 T.C. Resmî Gazete, 02.11.1951, Sayı: 7946. 338 Tablo Millî Eğitimde 50 Yıl 1923-1973, s. 40-51'den yararlanılarak hazırlanmıştır. 783 Tablo 4.32. Resmî Ortaokullarda İllere Göre Okul, Öğretmen ve Öğrenci Sayısı339 Vilayetler Seneler Okul Öğretmen Öğrenci Adıyaman 1949-1950 - - - 1954-1955 3 19 246 1959-1960 3 30 650 Ağrı 1949-1950 2 13 166 1954-1955 3 20 245 1959-1960 5 50 611 Bingöl 1949-1950 2 9 82 1954-1955 2 18 108 1959-1960 4 33 348 Bitlis 1949-1950 2 16 171 1954-1955 3 17 241 1959-1960 4 45 262 Diyarbakır 1949-1950 4 26 566 1954-1955 6 49 916 1959-1960 8 112 2.220 Elâzığ 1949-1950 3 36 538 1954-1955 4 36 1.204 1959-1960 8 118 2.709 Erzincan 1949-1950 3 25 383 1954-1955 5 36 639 1959-1960 5 50 1364 Erzurum 1949-1950 6 43 812 1954-1955 9 84 1.421 1959-1960 11 185 2.763 Gaziantep 1949-1950 5 37 616 1954-1955 5 53 1.441 1959-1960 6 160 3.390 Hakkâri 1949-1950 1 4 24 1954-1955 1 3 51 1959-1960 1 8 85 Kars 1949-1950 5 45 649 1954-1955 9 88 1.369 1959-1960 10 249 6.171 Malatya 1949-1950 6 48 814 1954-1955 6 67 1.535 1959-1960 7 119 3.590 Mardin 1949-1950 4 22 342 1954-1955 6 36 484 1959-1960 7 77 1.011 Muş 1949-1950 2 15 131 1954-1955 3 32 211 1959-1960 3 29 343 Siirt 1949-1950 2 11 110 1954-1955 3 25 223 1959-1960 5 45 584 Tunceli 1949-1950 2 9 105 339 Tablo, a.e., s. 18'den yararlanılarak hazırlanmıştır. Tabloda Adıyaman ilinde verilemeyen yıllara ait bilgiler idari taksimat bakımından bağlı bulunduğu ilde gösterilmiştir. 784 1954-1955 7 43 459 1959-1960 8 76 1.064 Urfa 1949-1950 3 27 443 1954-1955 4 39 646 1959-1960 7 90 1.851 Van 1949-1950 2 15 208 1954-1955 4 28 322 1959-1960 5 43 670 Tabloya dikkatlice bakıldığında 1949-1950 eğitim-öğretim yılında ülkede olduğu gibi Doğu vilayetleri arasında da ortaokul dağılımının dengesiz olduğunu görmekteyiz. Bu Doğu vilayetlerinden Kars ve Malatya’da 6 tane ortaokul varken Hakkâri vilayetinde aynı yıl sadece 1 tane ortaokul vardı. İşte bu dengesizliği ve Doğu vilayetlerinin tümünün ihtiyacı olan ortaokul eksikliğini kapatmak için Demokrat Parti iktidarı muhalefette iken belirlemiş olduğu politika doğrultusunda işe hemen koyulmuştu. Örneğin 1952-53 öğretim yılı başında yurtta açılan 34 ortaokuldan 11’i340 Doğu vilayetlerinde açılmıştı.341 Demokrat Parti’nin on yıllık iktidarında 1949-1950’deki 330 ortaokula mukabil 1959-1960 öğretim yılına baktığımızda 63 vilayetteki ortaokul sayısı 617’ye çıkmıştı. Bu sayı da on yılda başlangıcın iki katı kadar artmadığını bize göstermektedir. Ancak Doğu vilayetlerine baktığımızda on yılın sonunda 18 Doğu vilayetinde başlangıçtaki 54 ortaokul sayısının 1959-1960 öğretim yılında 111’e çıktığını görüyoruz. Bu da bize Doğu vilayetlerine gerçekten Demokrat Parti iktidarında ortaokul inşası hususunda daha çok önem verildiğini göstermektedir. DP iktidarı boyunca hem Doğu vilayetleri için hem de ülke genelinde Hükûmetin daha çok ortaokul yapma niyeti içerisinde olduğunu ancak bunun bütçe ve öğretmen yetersizliği engeline takıldığını, bütçe müzakerelerinde neredeyse her yıl görmekteyiz. Bu konuda DP’nin son Maârif Vekili Atıf Benderlioğlu Meclisin 25 340 Bu yerler Çoruh Fındıklı; Diyarbakır Lice; Elâzığ Ağın; Erzurum Aşkale; Kars Arpaçay; Mardin Nusaybin; Muş Malazgirt; Tunceli Ovacık, Nazimiye ve Pülümür; Urfa Suruç idi. 341 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 09, C: 19, Toplantı: 3, TBMM Matbaası, Ankara, 1953, s. 268- 271. 785 Şubat 1960 tarihli müzakerelerinde 1960 yılı için öğretmen temin edilmeden ortaokul ya da lise açılamayacağını söylemek zorunda kalmıştı.342 Görülüyor ki bu yıllarda bütçeden daha çok sorun olan aslında öğretmen yetersizliği idi. Bu da yurttaki ve Doğu'daki ortaokul ve lise sayısını etkilemekteydi. Peki, Doğu'daki öğretmen ve öğrenci sayısındaki değişim ne olmuştu. Bunu da yine tablodan takip edebilmekteyiz. Tabloya göre 1949-1950 eğitim-öğretim yılı başlangıcında Doğu vilayetlerindeki ortaokullarda çalışan öğretmen sayısı 401 iken on yılın ardından bu sayı üç kattan fazla bir artışla 1.519’a çıkmıştır. Ülke geneli öğretmen artışı iki kattan biraz fazla iken Doğu vilayetlerinde bu durum üç kattan fazla olmuştur ki bu da buralara öğretmen gönderiminde bir nevi ayrıcalık tanındığını bize göstermektedir. Öğrenci sayısı 1949-1950 yılında Doğu vilayetlerinde 6.160 iken on yıl sonra 29.686’ya çıkmıştır. Bu da yaklaşık beş katı bir artış anlamına gelmekteydi. Ülkedeki öğrenci sayısının artışı on yılda dört kattan biraz fazla iken Doğu vilayetlerinde yaklaşık beş kat fazla olması Doğu’daki okul ve öğretmen sayısının bu yıllarda diğer vilayetlere göre daha fazla artmış olmasına bağlayabiliriz. 4.5.4.4. 2. Liseler Ortaöğretim seviyesinin ortaokuldan sonraki derecesi liselerdi. Aşağıdaki tabloda Demokrat Parti’nin iktidarının başından sonuna kadar ülkedeki resmî liselerde okul, öğretmen ve öğrenci sayıları gösterilmiştir. Tablo 4.33. Resmî Liselerde Okul, Öğretmen ve Öğrenci Sayısı343 Seneler Okul Öğretmen Öğrenci 1949-1950 58 1.425 18.257 1954-1955 79 1.901 31.314 1959-1960 139 2.865 55.436 342 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 11, C: 12, İçtima: 3, TBMM Matbaası, Ankara, 1960, s. 591. 343 Tablo Millî Eğitimde 50 Yıl 1923-1973, s. 56'dan yararlanılarak hazırlanmıştır. 786 Bu tabloya baktığımızda 1949-1950 öğretim yılında ülkede 58 resmî lisenin varlığı hemen göze çarpacaktır. Bu liselerde 1.425 öğretmen ve 18.257 öğrenci mevcuttu. Dönem sonuna bakıldığında, 1959-1960 öğretim yılında ise lise sayısı 139’a ulaşırken 2.865 öğretmen ve 55.436 öğrenci sayısına ulaşılmıştı. Ülke genelinde liselere dair genel istatistiki veriler bu şekilde iken 1949-1950 öğretim yılında Doğu vilayetlerinin sadece 9’unda lise vardı. Bunlar Diyarbakır, Elâzığ, Erzincan, Erzurum, Gaziantep, Kars, Malatya, Urfa ve Van vilayetleri idi. Geriye kalan diğer 9 Doğu vilayetinde ise lise yoktu. Bu vilayetler ise; Adıyaman, Hakkâri, Ağrı, Bingöl, Bitlis, Mardin, Muş, Siirt ve Tunceli idi.344 Demokrat Parti iktidarı lisesi olmayan yerlerde mutlaka lise açılması taraftarı idi. Buna karşın 1954-1955 öğretim yılına gelindiğinde Adıyaman, Hakkâri, Bingöl, Muş ve Tunceli vilayeti liseden mahrumdu. Cumhurbaşkanı Celâl Bayar, 2 Kasım 1955 tarihinde Meclisin yasama yılı açılışında yaptığı konuşmada ülkede liseden mahrum sadece üç vilayetin kaldığını söylemiş ve bu konuda Hükûmetin daha önce de defaatle ifade ettiğimiz prensip kararının neticelenmek üzere olduğunu söylemiştir.345 Lisesi olmayan bu vilayetler; Hakkâri, Bingöl ve Tunceli idi. 1959-1960 öğretim yılında ülkede lise sayısı 139’a çıkarken Doğu vilayetlerinin tamamı da liseye kavuşmuştu. Toplamda 19 lise vardı. 18 Doğu vilayetinden Gaziantep’te 2 diğerlerinde birer lise vardı.346 Bu sonucu değerlendirdiğimizde Demokrat Parti’nin iktidarının başından beri söylediği her vilayete lise açılması sözü yerine getirilmiş oluyordu. Açılan bu liseler ülke geneli ve Doğu vilayetleri özelinde elbette ki yeterli değildi. Ancak daha fazla lise açılması isteğinin önünde de yine bütçe ve öğretmen sorunu engel teşkil etmiştir. 4.5.4.5. Atatürk Üniversitesi’nin Kuruluşu Doğu'da bir üniversite kurma düşüncesi hatırlanacağı üzere Atatürk’ün 1 Kasım 1937’de Meclis açılışında yaptığı konuşma ile gündeme gelmişti. Bu 344 A.e., s. 56-65. 345 T.C. Resmî Gazete, 02.11.1955, Sayı: 9144. 346 Millî Eğitimde 50 Yıl 1923-1973, s. 56-65. 787 konuşmada Atatürk, üç büyük kültür bölgesinden biri olan Van gölü sahilinde her şubeden ilkokullarıyla ve nihayet bir üniversitesiyle modern bir kültür şehri kurmak istemişti.347 Bu isteğin hemen ardından Maarif Vekâleti harekete geçmiş tetkik heyeti oluşturmuş raporlar hazırlatmıştı. Ancak Atatürk’ün vefatı ve sonrasında da bu meseleye çok fazla itibar edilmemesi bu düşünceyi CHP döneminde sonuçsuz bırakmıştı. Demokrat Parti iktidara geldikten sonra daha muhalefette iken vaat ettiği ilköğretimden üniversiteye kadar Doğu vilayetlerinde eğitim seviyesinin arttırılması programını devreye sokmuştu. Bu bağlamda üniversite işini de ele almıştı. Bu tarihlerde ülkede mevcut olan üç üniversiteden farklı bir şekilde bölgeye, bölge insanına daha çok katkı sağlayabilmek için ABD üniversitelerini örnek alarak 1957 yılında üniversite temeli atılmış, 1958’de de bazı fakültelerde eğitime başlanmıştır. Cumhurbaşkanı Celâl Bayar, 1 Kasım 1950 tarihinde Mecliste yaptığı konuşmasında Atatürk’ün 1937 senesinde yaptığı Meclis açılış konuşmasındaki idealini hatırlatmış, Demokrat Parti iktidarının programına aldığı bu görüş doğrultusunda “eğitim işlerinde diğer mahallere nispetle daha geri kalmış olan Doğu bölge”sinde böyle bir müessesenin kurulması için 1951 bütçe yılında Hükûmetin işe başlaması tavsiyesinde bulunmuştu.348 Bayar’ın bu işareti doğrultusunda Hükûmet, Doğu Üniversitesinin kuruluşu ile ilgili etütlerin yapılabilmesini temin maksadıyla 1951 yılı bütçesine 50.000 liralık bir ödenek koymuş ve ilk incelemelerin yapılabilmesi için üniversiteler arası bir heyet teşkil etmişti.349 347 T.C. Resmî Gazete, 02.11.1937, Sayı: 3748. 348 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: IX, C: 2, Toplantı: 1; T.C. Resmî Gazete, 02.11.1950, Sayı: 7646 349 TBMM Kütüphanesi DP Meclis Grubu Müzakerelerine Ait tutanak, (19.06.1951), s. 67. 788 Bu kararlılık Başbakan Adnan Menderes tarafından 30 Mart 1951’de kurulan II. Menderes Hükûmetinin programında da açıkça vurgulanmıştı. Menderes, programı Mecliste okurken “Doğuda bir üniversitenin temeli atılacaktır” demişti.350 Bütçeye ödenek konulduktan sonra çalışmalara hemen başlanmıştı. Millî Eğitim Bakanlığı, 11 Haziran 1951 tarihinde o tarihlerde mevcut olan İstanbul Teknik, Ankara ve İstanbul Üniversitesi Rektörlüklerine bir yazı göndererek bir ilim heyetinin kurulmasını sağlamıştı. Heyet, 27 Temmuz 1951’de Ankara’da Millî Eğitim Bakanlığında ilk toplantısını yaparak işe başlamıştı.351 Bayar, Atatürk’ün idealini gerçekleştirme hususunda başından sonuna kadar bu işle çok yakından ilgilenmişti. Bayar, Doğu'da kurulacak üniversitenin yerini belirlemek için yanında Millî Eğitim Bakanı, milletvekilleri ve 12 profesörden mürekkep ilim kurmay heyeti ile 3-6 Ağustos 1951 tarihleri arasında Doğu vilayetleri gezisine çıkmıştı. Ziyarette Van, Gevaş, Ahlat, Tatvan ve Tuğ kasabaları görüldükten sonra Diyarbakır, Elâzığ ve Erzurum’da incemelerde bulunulmuştu. Profesörler heyetinin mahallî tetkiklerde bulunduğu her yerde halk ve temsilcileri, bu üniversitenin kendi bölgelerinde kurulmasını istemekte idiler. Daha sonra Millî Eğitim Bakanlığı yapacak isimlerden Rıfkı Salim Burçak bu gezide ve sonrasında yaşanan gelişmelerden hareketle üniversitenin kurulum çalışmalarındaki halkın istekleri ile ilgili olarak şu cümleyi hatıratına almaktan kendisini alıkoyamamıştır: "Ben on yıllık politika hayatımda, halk kitlelerini bu derece yakından ilgilendiren, onları yıllarca merak, heyecan ve huzursuzluk içerisinde yaşatan bir başka meseleye rastladığımı hatırlamıyorum"352 Heyet, 3 Ağustos 1951’de Van’da idi. Bayar, burada halka yaptığı konuşmada; “Üniversite, Doğu Üniversitesi, Doğu kalkınması için bir cüz ve vasıtalardan biri değil, esas temeldir” demekteydi. Bu ziyaretteki isimlerden Millî Eğitim Bakanı Tevfik İleri 6 Ağustos 1951 tarihli Elâzığ ziyareti ayağında; “biz memleketi Doğu ve Batı gibi tariflerle muhtelif parçalara bölünmüş görmeği arzu etmiyoruz. Fakat bu memlekette kısmen ilerlemiş, az ilerlemiş, çok geri kalmış bölgelerin mevcut bulunduğu da bir hakikattir. Memleketin bir bütün olabilmesi için 350 TBMM Tutanak Dergisi, C: 6, Dönem: IX, Toplantı: 1, TBMM Matbaası, Ankara, 1951, s. 65. 351 Doğu Üniversitesi Hakkında Rapor, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1952, s. 5. 352 Rıfkı Salim Burçak, On Yılın Anıları (1950-1960), Ankara, 1998, s. 150-151. 789 bu seviye farklarını gidermeğe ihtiyaç vardır ve Hükûmet memleketin bu geri kalmış bölgelerini diğer bölgeler seviyesine getirmek kararını almıştır” demişti. Bakan 4 gün sonra, 10 Ağustos 1951’de katıldığı Antakya Demokrat Parti Kongresinde yapmış olduğu konuşmada da Doğu üniversitesi mevzusuna değinmişti. Bakan, Doğu Üniversitesinin kurulması hedefinin hem Parti hem de Hükûmet programında olduğunu belirtmiş ve kurulacak olan bu üniversite sayesinde elde edilecek neticeleri şu şekilde ifade etmişti: “Eğer Doğu’da Üniversite kurulacak olursa 8.000 Doğulu çocuğumuzdan 6.000’i okumak imkânını bulacaktır. Doğu’da Üniversite kurmazsak, bunun belki 600’ü okuyabilir. Şu hâlde 6.000 mi, 600 mü okusun? Doğu’da Üniversitenin temelini atacağız arkadaşlar. Biz Doğu’nun doktorunu, mühendisini, mimarını, veterinerini Doğu Üniversitesinde yetiştirerek Doğuda bırakacağız ve Doğu’nun kalkınmasını sağlayacağız. Doğu’da Üniversite açmak gayemiz bu maksatlara dayanmaktadır.”353 Tevfik İleri, Doğu'ya üniversite kurma konusunda en istekli isimlerden birisi idi. İleri, on yıllık Demokrat Parti iktidarı boyunca işbaşına gelen 8 Millî Eğitim Bakanından birisi olarak aralıklarla en uzun süre Bakanlık yapmış biriydi. İleri’nin işbaşına geldiği dönemde Doğu'da üniversite kurulum çalışmaları hızlanmıştı. Görevde değilken bu işler yavaşlamıştı.354 Yapılan inceleme sonrasında Heyet, hazırladığı raporunda kurulacak üniversitenin Murat vadisi havzasında, yani Elâzığ’dan Van Gölüne kadar uzanan kuzey kısımları ile güney kısımları arasındaki bölgede kurulmasını önermişti.355 Cumhurbaşkanı Celâl Bayar, 02.11.1951 tarihinde Meclisin yeni dönem açılışını gerçekleştirirken milletvekillerine heyetin çalışmaları hakkında bilgi vermişti. Bayar, heyetin raporunun tetkikinin ardından lüzumlu kanun tasarılarının Meclise sunulacağını söylemiştir.356 1952 yılı bütçesine Doğu Üniversitesi karşılığı olarak bir tahsisat konmamıştı. Muhalefetten Kars Milletvekili Sırrı Atalay, bu durumun sebebini sorması üzerine 353 Ayın Tarihi, 02.08.1951, Ağustos 1950. 354 İleri'nin Bakanlığı ve bu konudaki faaliyetleri için bkz. Abdurrahman Bozkurt, Tevfik İleri Cumhuriyetin İkinci Egitim Mimarı, İdil Yayıncılık, İstanbul, 2012, s. 89-90. 355 Doğu Üniversitesi, s. 32. 356 T.C. Resmî Gazete, 02.11.1951, Sayı: 7946. 790 Millî Eğitim Bakanı Tevfik İleri, 1952 yılı bütçe görüşmelerinde bu soruya cevap vermişti. O’na göre bu paranın konulmama sebebi 1951 yılında konan tahsisatın inceleme heyetinin masrafları için konulmuş olmasıydı. Heyet incelemesini bitirmiş ve raporunu Bakanlığa vermişti. Rapor Bakanlık’ta inceleme sürecinde olduğu için 1952 yılında Doğu üniversitesi çalışmaları için bir çalışma görülemediğinden yeni bir ödenek bütçeye konulmak üzere düşünülmemişti.357 Nitekim bu yönde bir adım 1952 yılı biterken atılmıştı. Başbakan Adnan Menderes imzası ile kanun tasarısı Meclis Başkanlığına 08.10.1952 tarihinde sunulmuştu. Menderes, tasarıda kurulacak olan üniversiteyi; "a) Mahallin içtimai, iktisadi ve teknik ihtiyaçlarını, bakir enerji kaynaklarını bütün şubeleri ile ziraatını, madenlerini kendisi için bir öğretim ve araştırma konusu olarak alacak, b) Bu faaliyet sahalarında halka rehber olacak, onun suallerine cevap verecek ve ondan gelecek tecrübeleri toplayıp etüt edecek, c) Bu çevre gençlerinin mahallî mevzular üzerinde yükseköğrenim yapmalarını sağlayarak kalkınma için lüzumlu insan elemanını yetiştirecek ve bol miktarda münevverimizi orada toplayacak, d) Velhasıl Doğu’nun gelişmesinde bir ilmî merkez vazifesini görecek bir müessese olacak” şeklinde tarif etmiş, zikredilen maksatları hayata geçirmek için bir an önce işe başlanması gerektiğini belirtmişti. Tasarı, Meclisin 25 Şubat 1953 tarihli müzakeresinde gündeme alınmıştı. DP Erzurum Milletvekili Enver Karan358 Erzurum şehrinin medeniyet merkezi, Şarkın kilidi, Trabzon- İran transit yolu münasebetiyle Gümüşhane, Karaköse, Trabzon vilayetleri ile kışın şiddetli zamanlarında bile ulaşım imkânının mevcut olması ve pek yakında 16 bin kilovatlık bir elektrik enerjisine sahip bulunacağı göz önüne alınırsa kurulacak üniversitenin hiç olmazsa teknik şubesi ile ziraat ve veteriner fakültelerinin Erzurum şehrinde kurulmasını istemişti.359 CHP Kars Milletvekili Sırrı Atalay, heyetin 357 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 9 C: 13, Toplantı: 2, TBMM Basımevi, Ankara, 1951, s. 985. 358 TBMM Albümü 1920-2010, C: 2, s. 560. 359 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 9, C: 20, Toplantı: 3, TBMM Basımevi, Ankara, 1953, s. 947. 791 yer tespit çalışmaları sırasında Kars’ın incelenmediğini, özellikle kurulacak olan Veteriner Fakültesinin ve Ormancılık Araştırma Enstitüsünün Kars’ta kurulumu hususunun dikkate alınmasını istemişti.360 Görülüyor ki Doğu'da üniversite kurulumu muhalefet partili milletvekillerinden de destek görmekteydi. Ancak İktidar partisinin bazı milletvekilleri bu üniversite fikrine karşı idi. Hatta Doğu'da kurulacak olan üniversitenin iptali için önerge bile verilmişti. Fakat burada şunu da ifade etmek gerekir ki bu karşı çıkış, Doğu vilayetlerine özgü değildir. Karşı olunan şey, ülkede iki tane üniversite varken üçüncüsüne gerek olmadığı iddiasıydı. DP Antalya Milletvekili Burhanettin Onat’ın361 bu zıt görüşüne Doğu vilayetleri milletvekilleri hararetle karşı çıkmışlardı. Onat’a karşı çıkan isimler; DP Ağrı milletvekilleri Kasım Küfrevi ve Celâl Yardımcı, DP Elâzığ Milletvekili Şevki Yazman,362 DP Erzurum Milletvekili Sabri Erduman,363 ve CHP Bingöl Milletvekili Feridun Fikri Düşünsel364 idi. 365 Bu isimler, açılacak olan üniversitenin Doğu-Batı mefhumunu ortadan kaldıracağını, Doğu vilayetlerinin bu sayede daha tanınır, ulaşılır hâle geleceğini, özellikle buralarda görev yapacak öğretmen, doktor gibi memurların buralarda yetişip buraları tanıyan kişiler olarak hizmet edeceklerini ortak nokta olarak belirtmişlerdi. Onat’ın üniversite kurulumun iptaline dair teklifi neticede kabul edilmemiş ve Hükûmetin tasarısı kabul edilerek yasalaşmıştı. 25 Şubat 1953 tarih ve 6059 sayılı Doğu Üniversitesi kuruluş hazırlıkları hakkında Kanun kabul edilmişti. Kanuna göre Doğu vilayetlerinde bir üniversite kurulmak üzere zarurî olan enstitü, yüksekokul, okul ve kurumları tesis için gerekli muameleleri yapmaya Millî Eğitim Bakanı yetkili kılınmıştı.366 Dönem Millî Eğitim Bakanı Burçak, Doğu üniversitesinin yeri konusunda bu müessesenin önemli birkaç fakültesinin "Doğunun büyük merkezlerinden olup 360 A.e., s. 951-952. 361 TBMM Albümü 1920-2010, C: 2, s. 545. 362 A.e., s. 558. 363 A.e., s. 560. 364 A.e., s. 549. 365 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 9, C: 20, Toplantı: 3, TBMM Basımevi, Ankara, 1953, s. 1006. 366 T.C. Resmî Gazete, 28.02.1953, Sayı: 8347; Kanunlar Dergisi C: 35; TBMM Tutanak Dergisi, C: 20, Dönem: IX, Toplantı: 3, TBMM Matbaası, Ankara, 1953, s. 1038-1041. 792 çevrelerine daima geniş tesirler yapmış olan Erzurum ve Diyarbakır’a almakta fayda ve hatta zaruret" olduğu görüşündeydi. Burçak bu üniversite için: "Doğu üniversitesini, mevcutlarına bir dördüncüsünü daha eklemek gibi bir düşünce ile kurmuyor, ondan çok daha başka türlü vazifeler bekliyorduk" diye tanımlamıştı. O’na göre bu müessese bir yandan herhangi bir üniversite gibi öğretim ve araştırma yapacak fakat aynı zamanda Doğu'nun ekonomik ve sosyal kalkınmasına doğrudan doğruya tesir icra ederek bu kalkınmada aktif bir rol de oynayacaktı.367 Yetkiyi alan Vekâlet 18 Mayıs 1953 tarihinde Doğu üniversitesinin kurulması ile ilgili kanunun tatbikatına başlangıç olmak üzere ilk toplantısını Millî Eğitim Bakanı Rıfkı Salim Burçak’ın başkanlığında Ankara’da yapmıştı. Toplantıda ilim adamları ve Bakanlık yetkilileri vardı. Toplantıda bu tarihe kadar yapılan işler ve de özellikle kısa vadede kurulacak olan üniversitenin yerini tespit etmeye dair konular görüşülmüştür.368 Yapılan bu toplantılarda alınan ilk kararlar bizzat Cumhurbaşkanı Celâl Bayar tarafından kamuoyuna 2 Kasım 1953 tarihindeki Meclis yeni dönem açılış toplantısında açıklanacaktı. Bayar, Doğu’da bir üniversitenin kurulması için yapılan hazırlıkların tamamlanmış olup tesis ve inşa safhasına girdiğini belirtmişti. Bayar’ın ifadesine göre bu yeni üniversitenin veteriner ve güzel sanatlar fakülte ve enstitüleri Erzurum’da; sosyal ilimler fakülte ve enstitüleri Van’da; mühendis koleji Diyarbakır’da; jeoloji, biyoloji, ziraat ve orman fakülte ve enstitüleri Elâzığ’da açılacaktı. Bayar, bu yeni üniversiteye "Atatürk Üniversitesi" adını vermeyi uygun bulmuştu.369 Bayar’ın açıkladığı bu yerler bazı Doğu vilayetleri için hayal kırıklığı yaratmıştı. Bunlardan biri de Kars idi. Daha önce de belirttiğimiz gibi Kars için özellikle hayvancılığın merkezi olması hasebiyle veteriner fakültesi istenmekteydi. Meclisin 24 Şubat 1954 tarihli görüşmelerinde Kars Milletvekili Sırrı Atalay, belirlenen yerler arasında Kars’ın olmayışını eleştirmişti. Atalay, Doğu üniversitesi için yapılan araştırmaları ciddî bulmamış ve Kars’ın ihmal edildiğini söylemişti. Dönem Maarif Vekili Erzurum Milletvekili Rıfkı Salim Burçak ise Doğu’nun birçok farklı mahallinde yapılan inceleme ve araştırmaların yeterli olduğunu savunmuş diğer 367 Burçak, a.g.e., s. 152. 368 TBMM Kütüphanesi DP Meclis Grubu Müzakere Zabtı (29.03.1951). 369 T.C. Resmî Gazete, 02.11.1953, Sayı: 8546. 793 iki üniversite gibi bu üniversitenin birleşik değil fakültelerinin ayrı ayrı yerlerde olması fikrinin benimsendiğini söylemiştir. Bu eleştiri ve yapılan araştırmaların savunulmasının ardından Doğu üniversitesinin kuruluşu hakkında yapılacak her türlü masraflar için 1954 bütçesine 1 milyon liralık ödenek konulması kabul edilmiştir.370 Konulan bu paranın arttırılması maksadıyla 10 Mart 1954 tarih ve 6373 sayılı Kanunla371 hem üniversitenin bilumum inşaat ve tesisatı için gelecek yıllara sâri taahhüde girişilmesi hem de adı resmen konulacaktı. Kanun’un birinci maddesine göre 25 Şubat 1953 tarih ve 6089 sayılı Kanunla Doğu vilayetlerinde kurulmasına izin verilmiş olan üniversiteye "Atatürk Üniversitesi" adı verilmiş oldu. Böylelikle ta 1937 yılında Atatürk’ün ortaya koyduğu ideal, biraz gecikmeli olarak kendi adı ile hayat bulmuş oluyordu. Kanunun bir diğer maddesi ile de Atatürk Üniversitesinin bilumum inşaat ve tesisatı için yıllık ödeme miktarı 12 milyon lirayı geçmemek üzere 60 milyon liraya kadar gelecek yıllara sâri taahhütlere girişmeye Nafıa Vekili ve faizleriyle birlikte 30 milyon lirayı geçmemek üzere bono çıkarmaya Maliye Vekili yetkili kılınmıştır. Böylelikle üniversitenin kurulması için artık çok büyük adımların atılması kararlaştırılmış oluyordu. Kurulacak olan Atatürk Üniversitesinin kurulumunda bu tarihlerde Türkiye’nin ilişkilerinin çok iyi olduğu ABD’deki üniversiteler model alınacaktı. Zira yeni üniversitenin ülkedeki üniversitelerden farklı işlevlere sahip olması arzulanmaktaydı. Cumhurbaşkanı Celâl Bayar, Amerikan Başkanı Dwight Eisenhower’in davetlisi olarak 28 Ocak 1954’te Amerika’ya gitmişti.372 Bayar, 31 Ocak’ta Princeteon Üniversitesini ziyaret etmişti.373 7 Şubat tarihli San Fransisko ziyaretinde ise ABD’nin Nebraska eyaletinin Türkiye’nin Güneydoğu bölgesine benzediğini söylemişti.374 Bu tespit sonrasında Amerikan Hükûmetinden iş birliği konusunda Nebraska Üniversitesinin Türkiye’ye yardım etmesi istenmişti. Bu talebin Amerikan Hükûmetince olumlu karşılanması üzerine dönem Maarif Vekili Celâl Yardımcı, tetkiklerde bulunmak üzere beraberindeki ilim heyeti ile birlikte 22 Ağustos 370 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 9 C: 28, Toplantı: 4, TBMM Basımevi, Ankara, 1954, s. 858. 371 T.C. Resmî Gazete, 20.03.1954, Sayı: 8663; Kanunlar Dergisi C: 36; TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 9, C: 29, İçtima: 4, TBMM Matbaası, Ankara, 1954, s. 614. 372 Akşam, 28 Ocak 1954. 373 Akşam, 31 Ocak 1954. 374 Akşam, 7 Şubat 1954. 794 1954’te Amerika’ya gitmiştir. Bu konuda Türk Hükûmetine Amerikan Hükûmeti tarafından iş birliği için Nebraska Üniversitesi memur edilmişti.375 Eylül ayında bu sefer Nebraska Üniversitesi yetkilileri Türkiye’ye gelmişti. Kurulacak Atatürk Üniversitesinin yabancı ve yerli üyeleri ilk toplantısını 30 Eylül 1954’te Ankara’da yapmıştı. Üniversitenin kurulacağı mahallerde ise Ekim ayının ilk günlerinde iki gün Van’da ve üçer gün de Diyarbakır, Erzurum ve Elâzığ bölgelerinde tetkikler yapılmıştı. Bu tetkiklerin ardından heyet değerlendirilmek üzere raporlar tanzim etmiş ve Maârif Vekâletine takdim etmişti.376 Yapılan bu çalışmanın ardından Atatürk Üniversitesi’nin Erzurum’da kurulması kararlaştırılmış ve Bakanlar Kurulunun onayından geçmişti.377 Bu durum diğer vilayetleri hâliyle rahatsız etmiştir. Bu karar, dönem Millî Eğitim Bakanı Salim Burçak’ın kendisi gibi Erzurum milletvekilleri olan Rıza Topçuoğlu ve Sabri Erduman’ın 1955 yılı Şubat ayı başlarında Başbakan Adnan Menderes’i Erzurum şehrinin ihtiyaçları sebebiyle İstanbul’da ziyareti sırasında alınmıştı. Menderes, iktidarda iken ilk nutkunu burada vermiş olması, 2 Mayıs’tan önce seçim kampanyasını burada açmış olmasından dolayı Erzurum’un kendisine uğur getirdiğini söyleyerek üniversiteyi burada kuracaklarını belirtmişti.378 Cumhurbaşkanı Bayar, Meclisin 2 Kasım 1955 tarihindeki yeni dönem açılış konuşmasında yine üniversite kurulumu ile ilgili bilgiler paylaşmıştı. Bayar, Nebraska Üniversitesi ile Türk uzmanların müşterek çalışmalara başladıklarını birinci safhada üniversitenin; Edebiyat, Fen, Ziraat ve Mühendislik-Mimarlık Fakültelerinin açılarak en geç 1958 yılında eğitime başlanılacağını söylemişti.379 Yerli ve yabancı uzmanların uzun mesailer harcayarak olgunlaştırdığı Atatürk Üniversitesi kurulum çalışmaları için 6373 sayılı Kanunun tamamlayıcısı 31 Mayıs 1957 tarih ve 6990 sayılı Atatürk Üniversitesi Kanunu çıkarılmıştır380 Kanun tasarısı Meclise 20.05.1957 tarihinde verilmişti. Tasarıda; yerli ve yabancı uzmanların ortak çalışması sonunda Atatürk Üniversitesinin Amerikan Land Grant Üniversiteleri 375 Ayın Tarihi, Ağustos 1954. 376 Bkz. Ayın Tarihi, Eylül-Ekim 1954. 377 "Doğuda Yeni Bir Üniversite", Yeni Sabah, 15.03.1955; Ayın Tarihi, 14 Mart 1955. 378 Burçak, a.g.e., s. 155. 379 T.C. Resmî Gazete, 02.11.1955, Sayı: 9144. 380 T.C. Resmî Gazete, 07.06. 1957, Sayı: 9627; Kanunlar Dergisi C: 39. 795 tipinde tesisi uygun görülmüştü. Bu üniversiteler halk üniversiteleri olup, halk tarafından tesis ve idare edilmekteydiler. Bu türlü üniversitelerde diğer üniversitelerde olduğu gibi geleneksel mesleklerin yanında çeşitli sahalara özel olarak dikkat ve ilgi gösterilmekteydi. Örneğin çiftçinin, hayvan yetiştiricinin, inşaatçının, imalâtçının, işçinin hususi mahiyetteki meseleleriyle özel olarak ilgilenilmekteydi. Bu suretle daha çok üretim elde edilebilmekteydi. İşte Atatürk Üniversitesi de Türkiye şartlarına uygun bu yolda çalışmalara yer verecekti. Yine Atatürk Üniversitesi, öğrencilere olduğu kadar vatandaşın eğitimi işi ile de meşgul olacaktı. Tasarıda; kurulacak Atatürk Üniversitesi’nin 4936 sayılı Üniversiteler Kanunu’nda yer alan; üniversitelerin başlıca faaliyetleri olan bilginin öğretim, araştırma ve yayma faaliyetlerinden daha çok araştırma ve yayma işlerine yöneltileceğinden ülkedeki mevcut üniversitelerden farklı bir özelliğe sahip bu yeni tip üniversitenin gerek kuruluş ve gerekse işleyişi itibarıyla maksadına daha hızlı ulaşabilmesini teminen Maarif Vekilliğine bağlanması uygun görülmüştü.381 Tasarı, Meclisin 31.05.1957 tarihli oturumunda müzakereye açılmıştı. DP Erzurum milletvekillerinden Şevki Erker382 tarihin ve coğrafyanın gadrine uğramış ve diğer bölgelere göre geri kalmış Doğu bölgesinin üniversite sayesinde maarif, ziraat, sanayi, imar velhasıl her bakımdan, her koldan ve her yönden kalkınmasının önünün açılacağını söylemişti.383 CHP Tunceli Milletvekillerinden Fethi Ülkü, bu üniversitenin kurulumunu memnuniyet verici olarak nitelendirmiş ancak üniversitenin bazı teşkilatlarının diğer Doğu vilayetlerinde kurulmasından yana olduğunu belirtmekle beraber kendisi DP muhalifi bir isim olsa da bu kanun tasarısına evet oyu vereceğini belirtmiştir.384 Bölge dışından DP Ankara milletvekillerinden Hamit Şevket İnce de bu tasarı üzerine söz almıştı. İnce, bu üniversite ile bugüne kadar ihmal edilen bölgenin "maalesef diyeceğim, unutulan Şarkın ihmaline bugün nihayet verilmiş ve oraya mübarek ismiyle Atatürk dikilmiştir" cümlesini sarf etmişti. Şevket İnce bu sözler sonrasında ağlaya ağlaya bu üniversiteyi açanlara teşekkür etmiş ve sahibi olduğu tüm kitapları bu yeni üniversiteye bağışlayacağını açıklamıştır.385 İnce’nin bu 381 TBMM 218 Nolu Komisyon Raporu. 382 TBMM Albümü 1920-2010, C: 2, s. 632. 383 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 10, C: 19, İçtima: 3, TBMM Matbaası, Ankara, 1957, s. 421. 384 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 10, C: 19, İçtima: 3, TBMM Matbaası, Ankara, 1957, s. 422-423. 385 Şevket İnce'nin bağışladığı kitaplar arasında özellikle Fatih devrinden başlayıp bu tarihe kadar gelen hukuk külliyatı da vardı. 796 dokunaklı konuşması ve kitaplarını bağışlaması hem iktidar hem de muhalefet partisinden büyük alkış almıştır.386 Bu konuşmaların ardından geçilen oylama ile tasarı yasalaşmıştır. Kabul edilen Kanun’un birinci maddesine göre Atatürk Üniversitesinin Erzurum’da kurulması ve diğer üniversitelerden farklı olarak Maarif Vekâleti tarafından yönetilmesi kabul edilmişti. Kanun’un ikinci maddesi ile Atatürk Üniversitesinde Maarif Vekili tarafından seçilen altı azadan müteşekkil "Üniversite Müşavirler Heyeti" adı altında bir organ da kurulmuştur.387 Görüldüğü gibi Doğu Üniversitesinin yeri için başından beri birçok farklı şehir adı geçse de en nihayetinde Erzurum şehri uygun görülmüştü. Üniversite’nin aslında yerinden ziyade dikkat edilecek en büyük hususiyeti bu üniversitenin bölgenin özelliklerinin dikkate alınarak kurulacak olması idi. Doğu'da kurulan üniversite alelâde kurulan bir üniversite değildi. Bu üniversite Doğuyu her anlamda kalkındırma hedefine sahip olacaktı. Atatürk Üniversitesinin tesis ve inşaatlarının temel atma tarihi olarak özel bir tarih belirlenmişti. Bu tarih, Erzurum Kongresi’nin toplandığı tarih olan 23 Temmuz tarihi idi. Temel atma törenine bizzat Cumhurbaşkanı Celâl Bayar ve Başvekil Adnan Menderes katılmıştı.388 Bu da devletin bu projeye ne kadar önem verdiğinin göstergesiydi. Aslında bu proje bugünlerde o tarihe kadar Doğu'ya yapılan en büyük yatırım olarak değerlendirilmiştir. Temel atma merasimi 100 bin vatandaşın katılımı ile gerçekleşmişti. Merasimde kadın, erkek bütün Erzurum halkı, civar vilayet ve kazalardan gelen büyük vatandaş toplulukları hazır bulunmuştu. Gazetelerin verdiği bilgilere göre adeta bir bayram havasında kutlanmıştı. O gün, şehir baştanbaşa süslenmişti. Halktan saatler öncesinde tören sahasına gidenler olduğu gibi bir gün 386 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 10, C: 19, İçtima: 3, TBMM Matbaası, Ankara, 1957, s. 427. 387 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 10, C: 19, İçtima: 3, TBMM Matbaası, Ankara, 1957, s. 418-431. 388 Merasimde ayrıca Devlet Vekili Celâl Yardımcı, Maarif Vekili Tevfik İleri, Büyük Millet Meclisi'nden bir heyet ile diğer mebuslar, Amerikan Büyükelçisi Ekselans Warren, Şurayı Devlet, Temyiz ve Divanı Muhasebattan birer heyet, Maarif Müsteşarı ve bütün maarif erkânı, İstanbul, Ankara ve Ege Üniversiteleri ile İstanbul Teknik, Ortadoğu Üniversiteleri rektör ve dekanları, Atatürk Üniversitesi hazırlık bürosu profesörleri, Amerika Nebraska Üniversitesi'nin memleketimizde vazifeli profesörleri, Türkiyedeki Amerikan Yardım heyetleri ileri gelenleri ile Amerikan Kültür Ataşesi, Umum Müdürler, Ankara Valisi ile civar vilayetler vali, belediye reisi ve maarif müdürleriyle diğer heyet azaları, yüksek tahsil talebe temsilcileri ve daha birçok zevat ile Ankara ve İstanbul'dan gelen gazeteciler hazır bulunmuşlardı. 797 önceden oraya gidip yerlerini hazırlayanlar ve geceyi orada kurulan çadırlarda geçirenler de olmuştu. Açılışta Erzurum Mebusu Rıfkı Salim Burçak söz almış, Üniversite’nin "Doğunun içtimaî ve iktisadî kalkınmasına doğrudan doğruya tesir icra edecek ve kalkınma üzerinde bizzat âmil olacağını" söylemişti. İşte açılış için Erzurum civar halkının bu coşkusu ile Milletvekili Burçak’ın bu sözleri Atatürk Üniversitesinden Erzurum ve bölge halkında çok büyük beklentiler doğurmaktaydı. Aslında bu beklentide boşuna değildi. Çünkü merasimde konuşan isimlerden Atatürk Üniversitesinin temelinin atılmasına kadar geçen sürede çok büyük emekleri olan Tevfik İleri, konuşmasında Doğu'daki ilköğretim ve ortaöğretim kurumlarında okuyan öğrenci sayısı ve buralardaki okul sayılarını paylaşmış ve Doğu vilayetlerinin bu hususlarda Batı vilayetlerinden hala geri olduğunu söylemişti. Tevfik İleri, açılan bu üniversitenin bölgede yer alan ortaokullar ve liselerden mezun olan öğrencilerin devam edeceği bir üniversite olacağını ve buradan Doğu'daki 18 vilayetin istifade edeceğini söylemişti. İleri, konuşmasının devamında bu üniversitenin 6990 sayılı kanun tasarısında belirttiğimiz, diğer üniversitelerden ayrılan hususiyetlerini toplanan kalabalıkla paylaşmıştı. İleri, Üniversite’nin bir diğer farklı yönü olarak vatandaşla iç içe faaliyet yürütmeye dair tasarlandığını da belirtmişti. Bunun için Üniversite bünyesinde, mevcut Üniversitelerde olmayan "Atatürk Üniversitesi İstişare Heyeti" kurulmuştu. Bu heyet bölge ihtiyaçlarını halk ve halkın temsilcisi olarak Üniversiteye getirecekti. Halkın ihtiyaçları için Üniversiteyi çare bulmaya sevk edecekti. Üniversitenin gelişimi için imkânlar ve kaynaklar arayacaktı. Üniversiteye yardımcı, Üniversite ile halkın sıkı alâkasını temine vasıta olacaktı. Heyetin üyeleri bölgenin kültürel, iktisadî ve meslekî hayat ve faaliyet sahalarını temsil eden kimseler arasından seçilecekti. Atatürk Üniversitesinin açılışına basın geniş yer vermişti. DP İzmir Milletvekili Cihat Baban,389 25 Temmuz 1957’de Yeni Gün gazetesindeki köşe yazısında Erzurum’da Atatürk Üniversitesinin temelinin atılmış olmasını güzel bir haber olarak okuyucularına duyurmuştu. Baban, “uzun zamanlar ihmale ve hatta bazı 389 TBMM Albümü 1920-2010, C: 2, s. 570. 798 ahvalde budalaca bir zihniyetle kasten kendi haline terkedilmiş olan Şark bölgemizin, maddî ve manevi kalkınmasında büyük rolü olacak olan bu müessesenin gelişip payidar olmasını temenni” ederken CHP yönetimini eleştirmekten de geri durmamıştı.390 Ancak muhalefet partisi CHP’ye yakın olan Ulus gazetesinde 24 Temmuz’da bu açılış çok fazla yer bulmamıştı. Bu durum Zafer gazetesinin 27 Temmuz sayısına konu olacaktı. Zafer gazetesi "Atatürk Üniversitesinin temel atma hâdisesi memlekette ve tahsisen doğu bölgesinde muazzam ve zapt olunmaz bir heyecan uyandıracak bir mahiyet"391 taşıdığı değerlendirmesini yaparak Ulus gazetesinin duruma partizanca yaklaştığını, böylesine önemli bir davada da partizanlığın yapılmaması gerektiğini yazmıştı.392 Temeli atılan üniversitenin eğitime başlaması ise 18 Kasım 1958’de, Cumhurbaşkanı Celâl Bayar’ın, Başbakan Adnan Menderes’in ve çok sayıda devlet adamının katılımıyla gerçekleşmişti.393 Görülüyor ki ta 1937 yılından beri Doğu'da kurulmak istenen üniversite, Atatürk Üniversitesinin kurulum çalışmaları Demokrat Parti iktidarının ilk yıllarında başlamıştı. Eğitime başlaması ise neredeyse iktidarının sonlarında mümkün olabilmişti. Ancak bu üniversiteyi açmaya dair gerek Cumhurbaşkanı olsun gerekse başta Başbakan Adnan Menderes olsun Demokrat Parti Hükûmetlerinde hep bir arzu olmuştur. Kurulacak olan üniversitenin bölgeye ve bölge insanına daha çok nasıl faydalı olur düşüncesiyle farklı bir misyon ve vizyon ile kurulmak istenmesi ve de yer tespiti gibi çalışmalar bu üniversitenin kurulum çalışmalarını geciktirmiştir. Gerçi mevzubahsin bir ortaokul ya da lise kurmak gibi sıradan bir iş olmadığını düşünecek olursak geçen bu sürenin de çok uzun bir süre olmadığını söyleyebiliriz. 390 Cihat Baban, "İki Güzel Haber", Yeni Gün, 25.07.1951; Ayın Tarihi, Temmuz 1957. 391 T.C. Resmî Gazete, 02.11.1953, Sayı: 8546. 392 "Dökme su ile değirmen dönmez! Hakikatleri nasıl inkâr ediyorlar?", Zafer, 27.07.1957. 393 Fehmi Yavuz, “Doğu Kalkınması ve Atatürk Üniversitesi”, Prof. Dr. İbrahim Yasa’ya Armağan, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları, Ankara 1983, s. 345. 799 4.5.5. Doğu Vilayetlerinde Öğretmen Sorunu ve Çözüm Arayışları Doğu vilayetlerindeki okullarda öğretmen eksikliği CHP döneminde olduğu gibi DP döneminde de devam etmekteydi. Bu hususa dair mevcut tabloyu CHP Kars Mebusu Fevzi Aktaş bir soru önergesi ile Meclis gündemine 02.04.1953’te taşımıştı. Aktaş, Doğu vilayetleri okullarındaki eksik öğretmenlikleri karşılamak ve geçici öğretmenliğin mahzurlarını önlemek için ne gibi tedbirler düşünüldüğüne dair cevaplandırılma isteği ile Millî Eğitim Vekili Rıfkı Salim Burçak’tan cevap istemişti. Meclisin 18.05.1953 tarihli müzakerelerinde Vekil Burçak bu soruya yazılı olarak cevap vermiştir. Burçak, öncelikle yurdun her yerinde açılmış ve açılacak olan ilkokul, ortaokul ve liselerin öğretmen ihtiyacının her yıl bütçe ile alınan kadroların verdiği imkânlar nispetinde fakülte, yüksekokul, eğitim enstitüleri, ilk öğretmen okulları, köy enstitüleri mezunlarından kur’a ile stajyer öğretmen tayin etmek suretiyle karşılanmakta olduğunu belirtmişti. Burçak, askerliğini yapmamış stajyer öğretmenlerin tayini ve bu suretle birkaç ay sonra bölgenin hususiyetlerini tanımadan ayrılmaları halini önlemek maksadıyla Doğu illerine tercihen askerliğini yapmış olanların verilmekte olduğunu belirtmişti. Yine askerliğini yapmayanların ayrılmaları halinde eğitimin aksamasına meydan vermemek için bu gibi öğretmenlerin Yedek Subay Okuluna, okulların tatil olduğu zamanda alınmaları hususunda Millî Savunma Vekâleti ile gerekli temasa geçilmişti. Burçak, hiçbir okulu öğretmensiz bırakmama konusunda Vekâlet’in azamî gayret sarf ettiğini belirtmişti. Bu maksatla öğretmen yetiştiren müesseselerin kadroları her yıl alınan bütçenin verdiği imkânlar nispetinde arttırılmaktaydı. Bununla beraber köy enstitülerinin öğrenim süresinin 6 yıla çıkarılması dolayısıyla394 öğretmen eksikliği daha da arttı. Bakanlık, ortaya çıkan bu sorunu gidermek için lise mezunları için öğretmen okullarında kısa devreli kurslar açmıştı. Bakan yine orta ve meslekî öğretim okullarının ihtiyaçlarında bir denge sağlanıncaya kadar öğretmen ihtiyacını karşılamak üzere 5991 sayılı Kanunla Vekâlet’e verilen ücretli öğretmen istihdam yetkisi ile fakülte ve yüksekokul mezunu 394 1952-1953 yılında Köy enstitüleriyle ilköğretmen okullarının programları birleştirildi. Enstitülerin süresi de beş yıldan altı yıla çıkarıldı. Bkz. Ziynet Bahadır, "Köy Enstitüsü", DİA, C: 26, s. 284. 800 olup da resmî bir görevi bulunmayanların bir sıra dâhilinde asil öğretmen olarak tayin edilmelerinin sağlanacağını da belirtmişti.395 Yaklaşık bir yıl sonra yine aynı mevzu, dönem Millî Eğitim Bakanına sorulmuştur. 24 Şubat 1954’te CHP Kars Milletvekili Sırrı Atalay, Doğu vilayetlerinde ortaokullara ve liselere pek az miktarda öğretmen verildiğini ve öğretmenlerin bazılarının daha askerliğini yapmamış ve mektepten yeni çıkmış kimselerden ibaret olmasını eleştirmişti. Maarif Vekili Rıfkı Salim Burçak, öğretmen tedarik edilen müesseselerden mezun olupta kendisine vazife teklif edilmeyen hiçbir kimsenin olmadığını söylemiştir.396 Doğu vilayetleri için öğretmen sorununu çözmek, göreve başlayacak öğretmenlerin buralarda kalmasını temin edecek bir öneri, Demokrat Parti iktidarının başında 1951 yılında DP Diyarbakır Milletvekili Yusuf Kâmil Aktuğ’dan gelmişti. Aktuğ’un Doğu'da ve Diyarbakır’daki okul ve öğretmen sayısını öğrenmek için Meclise verdiği önerge 25 Nisan 1951 tarihinde Mecliste görüşülürken Doğu vilayetlerinde görev yapacak olan öğretmenlerin buralarda doğup büyüme yetişme ve okumaları gerektiğini, aksi takdirde Batı vilayetlerinden bu mahrumiyet bölgelerine kimsenin gelip çalışmayacağını söylemiştir. Millî Eğitim Bakanı ise Aktuğ’un bu görüşüne tamamen karşı çıkmış, Batı vilayetlerinden buralara öğretmenlerin gelmesi gerektiği düşüncesinin Konya Kız Muallim Mektebi’nden bölgeye gelen bayan öğretmenlerin nasıl fedakârca çalıştığı ve görev yaptıkları yerlerde öğrencilerin ve vatandaşın hayatına nasıl dokunduklarını örnek vererek anlatmıştı.397 Öğretmenler esasında Doğu vilayetleri mahrumiyet bölgeleri olduğundan buralarda görev yapmayı pek tercih etmiyorlardı. Bu mahrumiyetler; alınan maaşların yetmemesi, mesken sorunu, Batı vilayetlerinde olduğu gibi sosyo-ekonomik imkânların buralarda çok fazla olmaması şeklinde sıralanabilmekteydi. Doğu 395 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 9, C: 22, Toplantı: 8, TBMM Matbaası, Ankara, 1953, s. 307- 308. 396 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 9, C: 28, Toplantı: 4, TBMM Basımevi, Ankara, 1954, s. 845- 846. 397 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 9, C: 6, Toplantı: 1, s. 260-262. 801 vilayetlerinin bu yıllardaki en büyük problemlerinden biri ulaşım olduğu için bu problem gerek inşaat gerek gıda gerekse bir insan hayatını idâme noktasında lâzım olan her türlü şeyin buralara ulaşımını zorlaştırmaktaydı. Ulaşım bir şekilde sağlanmış olsa bile ürünün tedarik noktasından tüketim sahasına gidinceye kadar nakliyatı, fiyatı oldukça yükseltmekteydi. Bu durum da bölgede hem mesken sorununu doğuruyor hem de elde edilen maaşların yetmemesine yol açıyordu. Bölgenin dezavantajlarından biri de coğrafya şartlarıydı. Bölgede kış mevsiminin diğer birçok bölgeye göre daha uzun sürmesi bölgede ısınma giderini arttırmaktaydı. Ya da coğrafyada yaşanan iklim örneğin Akdeniz ya da Batı Anadolu bölgelerinde yetişen birçok tarım ürününün buralarda yetişmesine engel olmaktaydı. İşte tüm bu örnekler bölgede hayat pahalılığına yol açan sadece birkaç örnekti. Gidenler bu mahrumiyet şartlarından dolayı geçimlerini sağlama konusunda zorluk yaşamaktaydılar. 1960 yılı Maarif Vekâleti bütçesi 26 Şubat 1960 tarihinde Mecliste görüşülürken CHP Sivas Milletvekili Turhan Feyzioğlu, maarif davasının temelini öğretmen dâvasının teşkil ettiğini bu sebeple öğretmenlerinin maaş durumlarının iyileştirilmesi için Maarif Vekâletinin tedbirler alması gerektiğini ifade etmiştir. Feyzioğlu özellikle mahrumiyet bölgelerinde çalışan öğretmenlerin fedakârlıkları ile mütenasip haklara kavuşturulmalarını, aksi halde mağdur durumda kalacaklarını ve öğretmen buhranının buralarda izale edilemeyeceğini belirtmişti.398 Malatya Milletvekili Tevfik Ünsal399 da öğretmenlerin maaşları az olduğu için mahrumiyet bölgelerinde durmadıklarını iddia etmişti. O’na göre geçinemeyen öğretmenler bir kolayını bulup kendilerini başka yerlere naklettirmekteydi.400 CHP Sivas Milletvekili Halim Ateşalp de401 Doğu vilayetlerindeki öğretmen sıkıntısının bir diğer kaynağına temas etmişti. Ateşalp, mektepten henüz çıkmış olan genç kız ve erkek öğretmenlerin mahrumiyet bölgelerine gönderilmek suretiyle, bunların bu hayata uyum sağlayamadıklarından dolayı vazifelerini terk etmek zorunda 398 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 11, C: 12, İçtima: 3, TBMM Matbaası, Ankara, 1960, s. 614. 399 TBMM Albümü 1920-2010, C: 2, s. 738. 400 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 11, C: 12, İçtima: 3, TBMM Matbaası, Ankara, 1960, s. 615. 401 TBMM Albümü 1920-2010, C: 2, s. 751. 802 kaldıklarını söylemişti.402 Bu eleştiri ve isteklere DP’nin son Maarif Vekili Atıf Benderlioğlu cevap vermişti. Bakan, mahrumiyet bölgesindeki öğretmenlerin bu fedakârlıkları karşısında maaş durumlarının iyileştirilmesi için Bakanlık olarak bir tasarı hazırlamak mecburiyetini hissettiklerini belirtmiş olmakla birlikte buralarda “öğretmeni tutmak güçlüğünü mutlaka yenmek lâzım geldiğinin Vekâletin prensipleri arasında olduğunu söylemiştir.403 Bakan, özellikle mahrumiyet bölgesindeki öğretmenlerin en çok ihtiyacı olan mesken konusunda da öğretmenler tarafından yer yer kurulmakta olan yapı kooperatiflerinin Vekâlet tarafından öteden beri desteklendiğini söylemiştir.404 4.5.6. Türkçe Öğretiminin Yaygınlaştırılması Maarif Vekâletinin Doğu vilayetlerinde çözüme kavuşturmak istediği sorunlardan biri de millî kültürün öğretilmesi, Türkçenin yaygınlaştırılması meselesi idi. Maarif Vekili Tevfik İleri, 14.11.1950 tarihinde DP’nin Meclis Grubu toplantısında 21 milyonluk ülke nüfusunun 4-5 milyonunun Türkçe konuşmaktan mahrum olduğunu, Vekâlet olarak evvela bu bölgede Türkçe konuşmayı öğretmek ve sonra ilkokulu yerleştirmek mecburiyetinde olduklarını belirmişti.405 Bu da bölgeye daha çok öğretmen tayin etmekle mümkün olabilecekti. Esasında daha önce de ifade ettiğimiz üzere Demokrat Parti iktidarında Doğu vilayetlerine diğer vilayetlere kıyasen daha fazla ilkokul ve ortaokul açılmış daha çok öğretmen gönderilmişti. Ancak ülkede ve bölgede ihtiyaç o kadar çok fazlaydı ki yapılanlar bu yıllarda ihtiyaçları henüz tam anlamıyla karşılayamıyordu. Türkçenin yaygınlaştırılması mevzusunda Demokrat Partinin iktidarının başında belirtilen bu husus, iktidarının sonlarına doğru da hâlâ hassasiyetle üzerinde durulan bir konu idi. CHP Mardin Milletvekili Mehmet Ali Arıkan406 Meclisin 02.05.1958 tarihli müzakerelerinde Mardin Merkez ve kazalarında ortaokullardaki 402 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 11, C: 12, İçtima: 3, TBMM Matbaası, Ankara, 1960, s. 621. 403 A.e., s. 619. 404 A.e., s. 615-616. 405 TBMM Kütüphanesi DP Meclis Grubu Müzakerelerine Ait Tutanak (14.11.1950), s. 25-26. 406 TBMM Albümü 1920-2010, C: 2, s. 741. 803 öğretmen sayısının yetersiz olduğundan bahsederken bu konuya değinmişti. Arıkan, hudut bölgesi sayılan Mardin ve diğer Doğu illerinin Arap ve Fars kültür sistemlerinin karşılıklı tesiri altında olduğundan öğrenci sayısı ne olursa olsun, Maarif Vekâletinin çok geri kalmış olan buraların civar devletlerinin tesiri altından kurtarmak üzere bu hudut bölgesindeki ortaokul tedrisatına itina göstermesini rica etmekteydi. Arıkan, bununla birlikte Maarif Vekâletinin vazifesinin yalnız tayin ve öğretim değil, aynı zamanda “millî harsın her cephesini ele alıp ona göre programlı bir şekilde” çalışması gerektiğini de hatırlatmıştı. Maarif Vekili Celâl Yardımcı, Arıkan’ın bu talebine verdiği cevapta; millî harsın, millî kültürün, millî dilin geliştirilip bütün vatan sathında muvaffak olmasında kendisi ile aynı fikirde olduklarını söylemişti. Yardımcı, yeni açılacak eğitim enstitüleri ve ilk öğretmen okullarından mezun olacak öğretmenlerin mühim bir miktarını “millî hars ve lisan bakımından takviyeye muhtaç yerlere teksif etmek vazifemizdir” diyerek bu konuda muhalif milletvekili Arıkan’a teminat verdiği gibi parti olarak takip edilen politikayı da ortaya koymuş oluyordu.407 Celâl Yardımcı’nın bahsettiği eğitim enstitülerinin temeli, ortaokullara Türkçe öğretmeni yetiştirmek maksadı ile 1926-1927 öğretim yılında Konya’da açılıp daha sonra Ankara’ya taşınan Gazi Eğitim Enstitüsü ile atılmıştı. Bu Enstitü’nün mezunları yeterli gelmeyince 1940’lı yılların sonralarında Türkçeyle beraber diğer tüm dersleri de okutacak öğretmen yetişmek maksadıyla İstanbul, Balıkesir ve İzmir’de yeni enstitüler açılmıştı. 1959-1960 öğretim yılında İzmir Buca’da bir eğitim enstitüsü daha açılarak enstitülerin sayısı beşe çıkarılmıştı. Böylelikle Celâl Yardımcı vermiş olduğu sözü tutmuştu. Demokrat Parti döneminde açılan başka enstitü olmamıştır. Ancak bu enstitülerin sayısı sonraki yıllarda artmıştı. 1960’lı yılların sonuna doğru bu sayı iki katına çıkmıştı. 1970’te bu sayı 12, 1973’te 16 ve 1978’de 18 olmuştu.408 407 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 11, C: 4, İçtima: 1, TBMM Matbaası, Ankara, 1958, s. 9-11. 408 Adnan Küçükoğlu, "Türkiye'nin Öğretmen Yetiştirme Serüveninde Eğitim Enstitüleri ve Bir Model Olarak Kâzım Karabekir Eğitim Enstitüsü", 8XIII. Ulusal Eğitim Bilimeleri Kurultayı, 6-9 Temmuz 2004, İnönü Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, Malatya. 804 4.6. DP DÖNEMİ SAĞLIK POLİTİKALARI 4.6. Sağlık Politikaları ve Doğu Vilayetleri 4.6.1. Hastane Durumu CHP döneminin başında ülkedeki sağlık tesisleri ve buralarda hizmet veren doktor, hemşire vs. gibi sağlık görevlilerinin sayısının 27 yılın ardından ciddî anlamda artış kaydettiğini daha önce ifade etmiştik. Özellikle CHP iktidarının son yıllarında İl Özel İdareleri eliyle olmasa da Bakanlık eliyle yapılan yatırımlarda Doğu vilayetleri diğer vilayetlere kıyasen daha çok yatırım almıştı. Ancak her ne kadar Doğu vilayetlerine daha çok önem verilmiş olsa da yapılan yatırımlar ihtiyacı karşılamaktan çok uzaktı. Demokrat Parti iktidara geldikten sonra ülkenin ve de bölgenin en önemli sorunlarından bu sağlık hizmeti sorununu çözerek halkın modern anlamda sağlık hizmeti alabilmesi için mali imkânların verdiği müsaade ölçüsünde yatırım yapmaktan geri durmayacaktır. Aşağıda Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığının beşer yıllık arayla 1950-1960 arası bütçelerini gösteren tabloda da görüleceği üzere Demokrat Parti işbaşına geldiği 1950 yılında, CHP’nin hazırladığı son bütçede Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığının bütçesi 60.615.522 lira idi. Bu miktar devlet bütçesinin %4,07’sine tekabül etmekteydi. Kişi başına düşen harcama ise 2,91 TL olarak gerçekleşmişti. DP’nin on yıllık iktidarı sonlanırken 1960 yılı devlet bütçesi ise 7.266.965.000 TL olarak kabul edilmişti. Bu bütçeden 382.762.029 TL’si Sağlık Bakanlığına tahsis edilmişti ki bu rakam on yıl öncesine kıyasen altı kattan fazlaydı. Kişi başına düşen harcama ise on yıl önce 2,91 TL iken on yıl sonra 13,91 TL’ye yükselmişti. Tablo 4.34. DP Dönemi Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığı Bütçesi (1950- 1960)409 409 Sağlık Hizmetlerinde 50 Yıl, s. 60. 805 Yıl Devlet Bütçesi Bakanlık Bütçesi Bakanlık Bütçesinin Devlet Bütçesine % oranı Kişi Başına Düşen Harcama (TL) 1950 1.487.208.563 60.615.522 4.07 2,91 1955 2.940.727.278 152.463.881 5.18 6,39 1960 7.266.965.000 382.762.029 5.27 13,91 Ülkede DP döneminde Sağlık Bakanlığına ayrılan bütçe, tabloda da görüldüğü üzere bu şekilde arttırılırken bu bütçenin sarfı ile yapılan sağlık müesseselerinin sayısında da önemli artışlar kaydedilmişti. DP iktidarının başında, ülkedeki muhtelif adlarla hizmet veren hastane sayısı 201 idi. Bu sayı on yılın ardından 566’ya çıkmıştı ki bu rakam da hastane sayısının neredeyse üç katı arttığını göstermektedir. Bu artış özellikle CHP döneminin sonlarına doğru kurulmaya başlanan sağlık merkezlerinin artmasıyla yaşanmıştır. 1950 yılında sağlık merkezi sayısı 22 iken 1960 yılında aşağıdaki tabloda da görüleceği üzere 283’e çıkmıştı. 1954 yılından itibaren 6134 sayılı Kanun410 ile özel idarelere ait hastanelerin Sağlık Bakanlığına bağlandığını ve artık bu tarihten itibaren hastanelerin merkezi bütçe ile yapıldığını hesaba katacak olursak eğer 1960 yılında ulaşılan hastane sayısı gerçekten büyük bir başarı idi. Tablo 4.35. 1950-1960 Dönemi Türlerine Göre Hastane Sayıları411 Yıl Hastane Doğum ve Çocuk Bakımevi Ruh ve Sinir Hastanesi Sağlık Merkezi 1950 201 13 3 22 1951 264 16 3 36 1952 328 - - - 1953 372 19 3 120 1954 386 20 3 146 1955 417 17 3 181 1956 452 18 3 207 1957 478 18 3 221 1958 511 20 3 243 1959 542 20 3 257 1960 566 20 3 283 410 T.C. Resmî Gazete, 15.07.1953, Sayı: 8458. 411 Tablo, İstatistik Göstergeler 1923-2002, DİE Yayınları, Ankara, 2003, s. 46'dan yararlanılarak hazırlanmıştır. 806 1950 yılı başlarında ülkedeki mevcut 201 hastanenin vilayetler bazında dağılışı dengeli değil idi. Aşağıda Doğu vilayetlerindeki hastane ve eczanelerin sayısını gösteren tablodan da takip edileceği üzere hastanelerin en çok olduğu vilayet İstanbul idi. Örneğin hastanelerin en çok olduğu İstanbul’da bu tarihteki hastane sayısı 50 iken aynı yıl, 17 Doğu vilayetinde sadece 28 idi. Ülkede 63 vilayetin olduğu düşünülecek olursa bu 17 vilayette bu kadar az sayıda hastanenin oluşu ve hastanelerin sadece İstanbul, İzmir ve Ankara gibi belli başlı birkaç vilayette toplanması kabul edilebilir bir şey değildi. Aslında bu dengesizlik Doğu vilayetlerinin kendi aralarında da vardı. Bu 28 hastaneden en çok pay almış vilayet Gaziantep vilayeti idi. Bu tarihte hiç hastanesi olmayan Doğu vilâyetleri; Erzincan, Hakkâri, Siirt ve Tunceli vilayetleri idi. Tablo 4.36. Demokrat Parti Döneminde Doğu Vilayetlerindeki Hastane ve Şahıslara Ait Eczane Sayısı412 Vilayet 1950 1951 1952 1953 1954 H E H E H E H E H E Adıyaman - - - - - - - - - - Ağrı 1 - 1 - 2 - 2 - 2 - Bingöl 1 - 1 - 1 - 1 - 1 - Bitlis 1 1 1 1 2 1 2 1 2 1 Diyarbakır 2 5 2 5 5 6 5 7 8 7 Elâzığ 3 3 3 3 3 3 3 3 4 5 Erzincan - 2 - 2 - 2 - 2 - 2 Erzurum 3 4 4 5 4 5 4 5 4 5 Gaziantep 5 12 6 14 6 14 8 14 8 16 Hakkâri - - - 2 1 - 1 - 1 - Kars 3 4 3 5 5 5 6 6 4 6 Malatya 3 6 5 6 7 6 7 8 7 9 Mardin 2 2 2 2 3 2 3 2 3 2 Muş 1 - 1 - 2 - 2 - 2 - Siirt - 2 - 2 - 2 - 2 - 3 Tunceli - - 1 - 1 - 1 - 2 - Urfa 1 5 2 5 2 5 2 6 2 5 Van 2 1 2 1 3 1 3 1 3 2 İstanbul 50 160 56 160 56 160 64 162 63 239 412 Tablo 1959 İstatistik Yıllığı, s. 116-128'den yararlanılarak hazırlanmıştır. 807 Vilayet 1955 1956 1957 1958 1959 H E H E H E H E H E Adıyaman 1 2 1 2 1 2 1 2 3 2 Ağrı 2 - 3 - 3 - 4 - 4 - Bingöl 1 - 1 - 1 - 3 - 3 - Bitlis 2 1 2 1 2 1 2 1 2 1 Diyarbakır 9 8 9 8 9 8 9 9 9 8 Elâzığ 5 5 6 5 6 5 6 5 6 5 Erzincan - 2 - 2 2 2 2 2 2 2 Erzurum 7 5 7 5 7 5 8 4 9 4 Gaziantep 8 16 8 15 8 15 8 18 9 18 Hakkâri 1 - 2 - 2 - 2 - 2 - Kars 5 6 8 8 8 6 8 6 8 6 Malatya 5 6 5 6 5 6 5 6 6 7 Mardin 3 2 4 2 4 2 5 2 5 2 Muş 3 - 4 - 4 - 4 - 4 - Siirt - 3 - 2 3 2 4 2 5 2 Tunceli 4 - 4 - 4 - 4 - 4 - Urfa 4 4 4 5 5 5 4 6 4 6 Van 2 2 2 2 2 2 3 2 3 2 İstanbul 62 266 64 288 67 309 69 322 76 348 H: Hastane E: Eczane Yine tablodan görüleceği üzere bu Doğu vilayetlerinden Erzincan ancak 1957’de bir hastaneye kavuşacaktı. Hakkâri 1952’de, Siirt 1957’de Tunceli ise 1951’de bir hastaneye kavuşacaktır. Hastane yokluğu gibi şahıslara ait eczane yokluğunda da Doğu vilayetleri bir mahrumiyet içerisinde idi. Yine tablodan görüleceği üzere DP iktidarının başında Doğu vilayetlerinden Ağrı, Bingöl, Hakkâri, Muş ve Tunceli’de bir eczane yoktu. Doğu vilayetlerinde hastane ve eczane sayısı bu şekilde iken Hükûmetin bu eksiklikleri kapatma konusundaki tutumunu tespit edebildiğimize göre Mecliste ilk kez Kars Milletvekili Esat Oktay’ın, Ardahan’da bir sağlık merkezi açılmasının düşünülüp düşünülmediğine dair sorusuna Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanı Ekrem Hayri Üstündağ’ın sözlü cevabından öğrenmekteyiz. Bakan, Meclisin 12.02.1951 tarihli müzakerelerinde verdiği cevabında; 1951 senesinde, çoğunluğu Doğu’da olmak üzere mevcutlara ek olarak 28 sağlık merkezi daha düşündüklerini ve bunun için de kâfi miktarda tahsisatı yatırım bütçesine koyduklarını söylemişti. Ancak Bakan, 1951 senesi bütçesi incelenirken bu sağlık 808 merkezlerinin inşasına tahsis edilecek meblâğın kâfi olmadığı veyahut da hiç tahsis edilemeyeceğinin anlaşılması üzerine yeni inşaatlardan vazgeçildiğini söylemiştir. Bu sebeple 1951 senesi bütçesi ile Ardahan’da bir sağlık merkezi açılmasının mümkün olmayacağını söylemiştir. Bununla beraber Bakan, 1951 yılında bütçede bir tasarruf yapma imkânı bulunması durumunda Ardahan’da bir sağlık merkezi açılmasını Esat Oktay’a vaat etmişti.413 Bu soru önergesinde de görülmektedir ki Hükûmet, en başında Doğu vilayetlerine yapılacak sağlık yatırımları için diğer vilayetlere kıyasen buralara öncelik vermişti. Yine Diyarbakır Milletvekili Yusuf Kâmil Aktuğ tarafından Meclis Başkanlığına Hükûmetin Doğu vilayetlerine iktidarının başından 5 Şubat 1951 tarihine kadar geçen süre zarfında açtığı ve açmayı düşündüğü sıhhî müesseseler ile vatandaşların ilaç ihtiyaçlarını karşılamak için ne yaptığına dair bir soru önergesi verilmişti. Bakan Üstündağ, Meclisin 18.04.1951 tarihli müzakerelerinde, geçen yaklaşık bir yıllık süre zarfında yapılan sağlık yatırımlarını aktarmıştı. Bu konuşmada Bakan, özellikle ilaç ve eczane hizmetleri ile ilgili ayrıntılı bilgiler vermiştir. Bakana göre bu tarihte Doğu illerinde Bingöl, Hakkâri ve Tunceli hariç olmak üzere mahallî eczaneler mevcuttu. Mahallî sağlık makamları ve müfettişler bu eczaneleri daima kontrol altında bulundurmaktaydı. Aynı zamanda Tunceli’nin Çemişgezek, Hozat, Pertek, Pülümür, Mazgirt; Elâzığ’ın Karakoçan, Palu; Malatya’nın Besni, Pütürge ve Hekimhan; Bingöl’ün Kiğı, Genç ve Solhan; Bitlis’in Ahlat; Çoruh’un Borçka, Hopa, Şavşat ve Yusufeli; Erzurum’un İspir, Oltu, Pasinler ve Tortum; Ağrı’nın Diyadin, Doğubayazıt ve Eleşkirt; Kars’ın Arpaçay, Ardahan, Çıldır, Kağızman, Posof ve Sarıkamış ilçelerinde bulunan muayene ve tedavi evlerinde fukara halkın ilâcı parasız verilmekteydi. Bir taraftan da yine halkın ilâç ihtiyacını mümkün mertebe temin etmek üzere Tunceli, Elâzığ, Malatya, Bingöl, Bitlis, Çoruh, Erzurum, Ağrı ve Kars illerinde de 20 adet ecza dolabı mevcuttu. Bakan, bu bilgileri verdikten sonra tüm bu yapılanlara 413 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 9, C: 5, Toplantı: 1, TBMM Matbaası, Ankara, 1951, s. 105-106. 809 rağmen halen mevcut müesseselerin halkın ihtiyacına tamamıyla cevap verecek durumdan çok uzak olduğunu da kabul ve itiraf etmişti. Bakanın bu açıklamalarının ardından soru sahibi Aktuğ, Doğu vilayetlerine daha çok ilaç gönderilmesini tekrardan isteyince Bakan yine söz almış ve Doğu vilayetlerinin çoğunda eczane olduğunu yalnızca üç vilayette eczane olmadığını, Doğu vilayetlerinin Batı vilayetleri ile mukayese edilecek olursa Doğu’daki eczanelerin daha çok olduğunun anlaşılacağını söylemiştir. Örnek olarak da Ankara’nın hemen yanı başındaki Eskişehir vilayetini vermişti. Zira bu vilayetin bu tarihte üç kazasında eczane yoktu.414 Sağlık Bakanı Üstündağ, beraberinde bölge milletvekilleri olduğu halde 9-12 Ağustos 1952 tarihleri arasında Diyarbakır ve Van vilayetlerini incelemiş burada Bakanlığının faaliyetleri hakkında incelemelerde bulunmuş ve halkın dileklerine cevap vermişti. Bu ziyaretinde Bakan, Doğu’daki vatandaşların sağlık ihtiyacını ve hastanelerin mevcut durumunu gördükten sonra halka yaptığı konuşmalarda; CHP döneminde Doğu’nun ihmal edildiğinden şikâyetçi olmuş kendi iktidarları döneminde Doğu’nun bu geri kalmışlığını sonlandırmak üzere yapılan yatırımlardan bahsetmiştir. Bakan, 12 Ağustos tarihinde hükûmet konağı meydanını dolduran halka hitaben yaptığı konuşmasında; DP iktidarının eserleri olan Bitlis, Muş, Siirt ve Van’da birer modern hastane; Ahlat, Varto, Bulanık, Özalp ve Başkale’de sağlık merkezlerinin açılmasını iki sene evvel birileri dese inanılmayacak olduğunu ancak kendi dönemlerinde bunların yapılan eserler olduğunu anlatmıştır.415 Bakan Üstündağ, yeni sağlık merkezlerinin inşa ve dağıtımında dikkat edilen noktayı Meclisin 21.02.1953 tarihli görüşmeleri sırasında bir kez daha çok net bir şekilde ortaya koymuştu. Bakan, sağlık merkezlerinin inşası ve dağıtımında bilhassa mahrumiyet bölgelerinde, "evvelâ Şarktaki mahrumiyet bölgelerini ele alarak bunları bir sıraya koyacağız" demişti. Ancak bu planlamada da bazı hususlar dikkate alınmaktaydı. Bakana göre bunlar; nüfus yoğunluğu ve yahut nüfusun geniş bir sahada çok dağınık 414 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 9, C: 6, Toplantı: 1, s. 218-219. 415 Ayın Tarihi, 09-12.08.1952, Ağustos 1952. 810 olması, coğrafî vaziyet, yol vaziyeti, merkezlere uzaklık ve yakınlık mevzularıydı. Bütün bunlar hep birden dikkate alınarak bir prensip kararı alınmıştı. Bu prensip kararına göre sağlık merkezlerinin evvela mahrumiyet merkezlerinde tesislerine başlanmıştı.416 Demokrat Partili isimlerin CHP döneminde sağlık alanında yapılan yatırımların yetersiz olduğu, özellikle Doğu’nun diğer bazı konularda da olduğu gibi ihmal edildiği iddialarına on yıllık iktidarın sonlarına doğru bu sefer CHP’li isimlerden benzer şekillerde eleştiriler gelmeye başlayacaktır. CHP Mardin Mebusu Mehmet Ali Arıkan, 08.04.1958 tarihinde Meclise Bitlis, Diyarbakır, Mardin, Muş, Siirt, Hakkâri, Urfa ve Van vilayetlerinde mevcut devlet hastanesi, sağlık merkezi, dispanser, doğumevi ve fiilen hizmette bulunan doktor, hemşire, ebe ile İstanbul, Ankara ve İzmir vilayetlerinde mevcut devlet hastanesi, sağlık merkezi, dispanser, doğumevi ve fiilen hizmette bulunan doktor, hemşire ve ebe sayısını öğrenmek maksadıyla dönem Sıhhat ve İçtimai Muavenet Vekili Lütfi Kırdar’ın cevaplandırması isteğiyle bir soru önergesi vermişti. Meclisin 21.11.1958 tarihli müzâkerelerinde Bakan Kırdar, bu Doğu vilayetlerinde 1.150 hasta yatağını ihtiva etmek üzere, toplam 32 sağlık müessesesinin olduğunu, bu müesseselerin devlet, numune, verem ve trahom hastaneleriyle sağlık merkezleri olduğunu ayrıca bu vilayetlerin hepsinde verem dispanserlerinin de açılmış olduğunu söylemişti. Bu müesseselerdeki sağlık personelinin toplamı 120 tabip, 25 hemşire ve 39 ebe idi. İstanbul, Ankara ve İzmir’de umumi muvazeneye bağlı olup hasta yatağı ihtiva eden müesseseler sağlık merkezleriyle birlikte toplam 46 idi. Bunların toplam yatak sayısı 10.062; personel toplamı ise 946 tabip, 446 hemşire ve 498 ebe idi. Bakanın vermiş olduğu bu rakamlardan sonra soru sahibi Mehmet Ali Arıkan, kendi dönemlerinde ülkede bir Doğu-Batı ayrımının olmadığını, bunun DP tarafından ortaya atılan bir fikir olduğunu söyleyerek söze başlamıştır. 416 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 9; C: 20, Toplantı: 3, TBMM Basımevi, Ankara, 1953, s. 663- 666. 811 Arıkan, bir bölge milletvekili olarak Doğu’nun hem CHP hem de DP döneminde ihmal edilmiş olduğunu ifadeyle birlikte mevzubahis Doğu vilayetlerinde 1.150 yatak, 120 tabibe mukabil İstanbul, Ankara ve İzmir’de 10.062 yatak, 946 tabibin olduğunu ve bu dağılımın bu vilayetlerin nüfuslarına oranla adaletli olmadığını söylemiştir. Arıkan’a göre bu üç vilayetin nüfusu 3.561.993 iken sekiz Doğu vilayetinin nüfusu 1.670.244 idi ki bu da Doğu vilayetlerinin ihmal edildiğini göstermekteydi.417 Bunun üzerine Bakan Kırdar tekrar söz almıştı. Kırdar, Doğu vilayetlerinde 1950’de 420, 1958’de 1.140 yatak ile artış nispetinin %270 olduğunu buna mukabil İstanbul, Ankara, İzmir’de 1950’de 6.094, 1958’de 10.062 yatak ile artış nispetinin yüzde elliye yakın olduğunu söyleyerek bu artışla Doğu’ya daha fazla ehemmiyet verildiğini söylemiştir. Bakan, personel sayısı bakımından da Doğu’ya fazla ehemmiyet verildiğini söylemiştir. Bakana göre personelde; tabip olarak Doğu vilayetlerinde evvelce 64 tabip var iken bu tarihte 120 tabip vardı. Artış yüzde yüzdü. Ankara, İstanbul ve İzmir’de tabip artışı ise yüzde yetmiş ikiydi. Bilhassa hemşirede ve ebede rakam daha fazlaydı. İstanbul, İzmir ve Ankara’da %46; Doğu vilayetlerinde %400 idi. Bakan, bu rakamlara rağmen Doğu’ya ehemmiyet verme bakımından Arıkan ile aynı fikirde olduklarını ifade ile 1958 yılı yaz mevsiminde Diyarbakır, Siirt, Muş, Bitlis, Van, Elâzığ ve Malatya vilayetlerini birçok kazasıyla birlikte dolaştığını belirterek buralarda ihtiyacın büyük olduğunu söylemişti. Bakan daha sonra Doğu için yüz milyonluk sağlık programları olduğunu da konuşmasına eklemiştir.418 417 1955 yılı Nüfus sayımı sonuçlarına baktığımızda İstanbul, Ankara ve İzmir'in toplam nüfusu 3.562.043 kişi, sekiz Doğu vilayetinin nüfusu ise 1.670.244 kişidir. Bu bilgilere bakarak Mehmet Ali Arıkan'ın verdiği bilgilerin doğru olduğunu anlıyoruz. Bkz. 1955 Yılı Genel Nüfus Sayımı, İstatistik Umum Müdürlüğü Yay., Ankara, 1957, s. 10. 1958 yılında üç büyük şehirdeki yatak sayısı toplam 20.672 idi. Buna göre Arıkan'ın verdiği yatak sayısının iki katından fazlaydı. Sekiz Doğu vilayetinde ise 1.145 yatak sayısı vardı. Bkz. 1959 İstatistik Yıllığı. 418 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 11, C: 5, İçtima: 2, TBMM Matbaası, Ankara, 1959, s. 205-206. 812 1960 yılı Sağlık Bakanlığı bütçesinin 382.762.029 lira olacağını düşünecek olursak Doğu için yüz milyonluk bir sağlık programı hedefi gerçekten çok büyük bir hedefti. Mevzubahis sağlık programı Mecliste 25.02.1959 tarihli 1959 yılı Sıhhat ve İçtimai Muavenet Vekâleti bütçe görüşmelerinde tekrar dillendirilecektir. Bütçe Encümeni adına Bolu Milletvekili Servet Bilir, 1959 senesinde yapılacak işler hususunda millî bir sağlık programlarının olduğunu buna göre ülkenin 16 bölgeye ayrılmış olduğunu söylemişti. Programa göre her bölge içinde 4- 5 vilayet bulunacaktı. "Bu bölgedeki yataklı müesseselerin tesis programı şöyleydi: Her kazada bir sağlık merkezi tesisi, her vilayet merkezinde 200 yataktan aşağı olmamak üzere orta halli bir Devlet hastanesi tesisi, her bölge merkezinde 400 yataktan aşağı olmamak kaydıyla bir bölge hastanesi tesisi, her bölge merkezinde bir doğum evi tesisi, beş mühim bölgede en az bin yataklı sanatoryum, her bölgede 250 yataklı bir verem hastanesi tesisi, her vilayet merkezinde 50- 75 yataklı verem pavyonu, beş mühim bölgede bir kemik hastanesi tesisi, beş mühim bölgede biner yataklı bir akıl hastanesi tesisi..." 419 Servet Bilir’in vermiş olduğu bu bilgiler sadece Doğu vilayetleri için değilse de daha önceki Sağlık Bakanı Kırdar’ın yapmış olduğu açıklamalardan hareketle bu planlamanın daha çok Doğu vilayetleri için gerçekleştirildiğini söyleyebiliriz. 1959 yılında ülkedeki hastaneler sayısı 542’ye ulaşırken 18 Doğu vilayetindeki hastane sayısı 89’a ulaşmıştı. Bu tarihte ülkede 66 vilayetin olduğunu düşünecek olursak eğer toplamda 542 hastanenin 18 Doğu vilayetinde sadece 89 adet olması bu dağılımda dengesizlik olduğunu yine bize göstermektedir. Ancak bu dengesizlik geriye kalan hastanelerin genel itibarıyla diğer tüm Batı vilayetlerinde toplandığı anlamına da gelmemelidir. Zira 1959 yılında ülkedeki 542 hastaneden 76’sı İstanbul’da, 31’i İzmir’de, 25’i Ankara’da idi. Görülüyor ki ülkedeki mevcut hastanelerin neredeyse üçte bire yakını sadece üç vilayette toplanmıştır. Hastane sayısının dağılımında Doğu vilayetleri arasında da dengesizlik vardı. En çok hastanenin olduğu Doğu vilayetleri 9’ar hastane ile Diyarbakır, Erzurum ve 419 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 11, C: 7, İçtima: 2, TBMM Matbaası, Ankara, 1959, s. 915-920. 813 Gaziantep vilayetleri idi. En az hastanenin olduğu vilayetler ise 2’şer hastane ile Bitlis, Erzincan ve Hakkâri vilayetleri idi. 4.6.2. Demokrat Parti Dönemi Sağlık Personeli Sayısı ve Doğu Vilayetleri CHP iktidarında halkın sağlık hizmeti ihtiyacını karşılayacak önemli sayıda hekim, hemşire, sağlık memuru, ebe ve eczacı gibi sağlık personeli yetiştirilmişti. CHP, DP’ye iktidarı devrederken aşağıdaki tabloda da görüleceği üzere 1950 yılında 3.020 hekim, 721 sağlık memuru, 1.285 hemşire ve 130 eczacıdan mürekkep bir sağlık personeli devretmişti. Tablo 4.37. 1950-1960 Arası Sağlık Personeli Sayıları420 Yıl Doktor Diş Hekimi Hemşire Sağlık Memuru Ebe Eczacı 1950 3.020 - 721 4.018 1.285 130 1951 6.570 953 687 3.003 1.586 1.047 1952 6.232 966 1.368 4.448 1.734 1.089 1953 7.179 1.157 1.496 3.474 1.946 1.026 1954 6.913 978 1.137 3.208 1.737 1.231 1955 7.077 958 1.525 3.927 2.001 1.256 1956 7.603 1.042 1.492 4.135 1.852 1.311 1957 7.396 1.071 1.608 3.345 1.965 1.298 1958 7.702 1.220 1.804 3.191 2.102 1.394 1959 7.879 1.287 1.889 3.366 2.843 1.387 1960 8.214 1.367 2.420 3.550 3.126 1.406 DP’nin on yıllık iktidarının sonlandığı 960 yılına baktığımızda ise, doktor sayısı 3.020’den 8.214’e çıkarak neredeyse iki katı bir artış yaşanmıştı. Diş hekimi sayısı 1.287’ye, hemşire sayısı 2.420’ye, sağlık memuru sayısı 3.550’ye eczacı sayısı da 1.406’ya yükselmişti. Bu sayıları tablodan yıl yıl takip ettiğimizde hemen hemen her yıl sağlık personeli sayısının arttığını görebiliriz. Ancak bu personel sayısının ülkede tüm vilayetler arasında dengeli bir şekilde dağıldığını söylemek mümkün değildir. Bugün elimizde yer alan sağlık personeli 420 Tablo, İstatistik Göstergeler 1923-2002, s. 45 ve s. 50'den yararlanılarak hazırlanmıştır. 814 sayılarının istatistiklerinden vilayetler itibarıyla dökümlerine baktığımızda ihtisaslı ve ihtisassız doktor, diş hekimi, hemşire, ebe, sağlık memuru, eczacı gibi personellerde hep bir dengesiz dağılımının varlığı görülebilmektedir. Aşağıda verilen ülkedeki tüm vilayetlerin ihtisaslı ve ihtisassız doktor dağılımı örneği bu bağlamda bizim iddiamızı doğrular niteliktedir. Tablo 4.38. 1953-1959 Yıllarında Vilayetlere Göre İhtisaslı ve İhtisassız Doktorların Dağılımı421 İller Doktorlar İhtisaslı İhtisassız 1953 1954 1955 1956 1957 1958 1959 1953 1954 1955 1956 1957 1958 1959 Adana 61 81 98 102 113 117 121 89 89 94 93 69 83 84 Adıyaman - - 1 1 1 2 2 - - 13 9 9 8 6 Afyonkara hisar 8 9 10 13 11 12 11 26 23 26 35 20 33 41 Ağrı 8 2 1 6 6 7 4 10 19 14 24 25 43 12 Amasya 6 8 10 11 11 17 11 12 8 13 15 22 19 18 Ankara 220 224 319 317 497 351 553 373 510 496 546 395 459 495 Antalya 15 19 17 25 22 24 25 41 49 44 37 47 37 44 Artvin 4 10 4 4 4 4 1 16 14 14 17 8 16 13 Aydın 40 38 29 40 39 58 56 54 59 49 65 69 64 54 Balıkesir 61 50 58 52 53 62 51 83 98 89 98 85 87 55 Bilecik 2 2 2 3 3 4 4 15 13 15 17 12 15 11 Bingöl 2 2 - - - 1 1 12 13 9 13 10 10 11 Bitlis 4 5 2 2 2 2 4 17 17 11 15 11 10 10 Bolu 10 11 11 12 11 15 13 41 36 32 23 24 21 17 Burdur 3 4 6 7 9 10 10 20 19 19 20 15 20 17 Bursa 78 66 81 89 89 105 104 87 78 105 96 83 100 77 Çanakkale 9 36 28 14 25 27 17 62 99 77 69 64 46 51 Çankırı 4 8 6 5 6 5 7 16 18 18 22 19 11 11 Çorum 11 8 9 11 12 15 13 21 24 22 15 24 18 22 Denizli 15 15 18 18 12 25 26 33 28 34 35 32 27 24 Diyarbakır 31 33 28 23 34 43 47 37 44 43 50 46 41 47 Edirne 14 28 22 16 18 18 16 45 106 25 36 40 29 16 421 Tablo, 1959 İstatistik Yıllığı, s. 129'dan alınmıştır. 815 İller Doktorlar İhtisaslı İhtisassız 1953 1954 1955 1956 1957 1958 1959 1953 1954 1955 1956 1957 1958 1959 Elâzığ 14 16 21 15 19 22 23 25 31 35 33 31 37 32 Erzincan 10 10 11 9 10 13 14 26 117 27 30 22 24 18 Erzurum 36 42 37 39 38 40 45 93 165 144 129 91 94 71 Eskişehir 58 85 73 75 44 58 79 52 43 57 62 41 46 42 Gaziantep 31 32 35 36 41 42 34 25 29 39 34 41 47 38 Giresun 8 7 7 10 8 9 11 14 11 14 20 16 14 19 Güınüşane 6 5 2 1 2 2 3 11 19 12 14 10 12 9 Hakkâri 5 - - - - - - - 6 5 5 4 5 7 Hatay 18 22 30 32 39 43 44 59 59 57 56 59 70 57 İçel 33 34 43 36 40 38 43 42 40 40 40 33 35 33 İsparta 13 12 13 15 16 21 21 17 21 21 28 28 20 22 İstanbul 1.671 1.152 1.441 1.574 1.503 1.518 1.567 1.376 1.106 896 1.152 1.037 1.217 1.149 İzmir 203 191 198 236 269 299 379 226 136 305 245 296 276 291 Kars 16 37 30 15 14 18 23 46 59 63 46 50 51 37 Kastamonu 12 16 17 18 18 19 17 23 29 26 21 22 19 22 Kayseri 33 32 34 30 33 38 39 42 47 38 49 42 27 43 KIrklareli 9 7 10 10 10 12 11 30 29 30 43 44 27 22 Kırşehir 4 4 - - - 6 3 10 8 - - - 8 8 Kocaeli 48 71 54 45 52 64 60 84 115 76 98 62 52 62 Konya 50 49 57 63 62 76 71 70 79 74 53 77 72 79 Kütahya 20 13 13 13 16 13 15 24 23 23 22 25 23 20 Malatya 10 11 13 16 14 19 16 45 34 30 41 28 32 32 Manisa 35 43 39 40 45 47 47 75 66 72 71 79 60 67 Maraş 11 11 10 9 9 9 12 21 19 13 19 15 16 16 Mardin 4 3 3 4 2 3 3 23 25 18 22 22 25 20 Muğla 12 16 17 15 14 10 15 38 37 33 37 32 37 32 Muş 3 2 - 2 2 1 1 10 11 7 12 13 10 11 Nevşehir - - 6 9 9 4 2 - - 16 18 17 11 8 Niğde 6 9 8 9 8 8 8 22 16 12 15 15 21 14 Ordu 6 6 6 8 10 9 9 22 16 17 19 15 16 22 Rize 3 3 3 6 8 7 13 16 17 14 16 19 15 16 Sakarya - - 18 25 26 22 29 - - 51 47 56 58 50 Samsun 36 39 42 39 46 47 52 47 41 50 46 43 43 35 Siirt 8 9 5 6 4 13 8 19 22 22 20 13 35 19 Sinop 3 4 4 7 5 6 6 12 13 11 10 10 8 11 Sivas 23 23 26 30 26 37 40 37 49 47 41 33 37 45 Tekirdağ 9 6 4 7 22 23 24 40 38 33 42 45 44 43 Tokat 10 10 10 12 14 16 17 27 24 23 23 28 21 21 Trabzon 20 22 25 26 23 30 35 16 27 30 32 30 30 26 Tunceli - - - - - - - 12 12 10 9 6 7 9 Urfa 8 5 7 7 11 10 12 31 19 27 30 24 23 35 816 İller Doktorlar İhtisaslı İhtisassız 1953 1954 1955 1956 1957 1958 1959 1953 1954 1955 1956 1957 1958 1959 Uşak - 8 8 12 12 13 12 14 13 13 15 16 13 Van 4 7 8 4 5 5 3 18 32 11 22 19 22 9 Yozgat 3 3 4 4 3 3 4 25 20 20 20 16 17 16 Zonguldak 38 42 40 52 55 54 64 57 47 61 56 58 54 61 Toplam 3.156 2.778 3.192 3.392 3.585 3.671 4.031 4.023 4.135 3.885 4.211 3.811 4.031 3.848 Bu tabloya baktığımızda 1953 yılında ülkedeki toplam 3.156 ihtisaslı doktordan 1.671’i sadece İstanbul’da görev yapmaktaydı. Geriye kalan 65 vilayette ise 1.485 ihtisaslı doktor görev yapmaktaydı. Bu vahim tablo ihtisassız doktorların dağılımında da geçerli idi. Ülkedeki tüm ihtisassız doktor sayısı 1953 yılında 4.023 iken bu sayının 1.376’sı sadece bir vilayette yine İstanbul’da toplanmıştır. Geriye kalan 2.647 ihtisassız doktor da 65 vilayette toplanmaktaydı. İhtisaslı doktor sayısının az olduğu vilayetler tablodan da takip edileceği üzere bizim çalışma bölgemiz olan Doğu ve Güneydoğu vilayetleridir. Ancak yine tablodan görüleceği üzere bazı bölge vilayetleri de vardır ki bunlar da ihtisaslı doktor sayısının az olmasından dolayı muzdaripti. Hatta Burdur, Kırşehir, Niğde, Ordu, Sinop ve Yozgat vilayetlerindeki ihtisaslı doktor sayısı bazı Doğu vilayetlerinden bile azdı. Örneğin Diyarbakır’ın 1955 yılı nüfus sayısı toplamı olan 294.721 kişiden 10.525 kişiye; Erzurum’da 521.836 kişiden 14.103 kişiye bir ihtisaslı doktor düşmekteydi. Burdur’un 1955 yılı nüfus sayısının 158.302 kişi olduğunu dikkate alacak olursak eğer 26.383 kişiye bir ihtisaslı doktor düşmekteydi. Bu oran Niğde’de 285.824 kişiden 35.728 kişiye; Ordu’da 409.891 kişiden 68.315 kişiye; Sinop’ta 239.688 kişiden 59.922 kişiye; Yozgat’ta 393.235 kişiden 98.308 kişiye bir ihtisaslı doktor düşecek şekilde dağılmıştı. 1955 yılında Adıyaman’ın 180.945 kişilik toplam nüfusa sadece 1 ihtisaslı doktor düşerken; Bingöl’de 1954-1957 yıllarında; Hakkâri’de 1954-1959 yıllarında 817 yine Tunceli’de 1953-1959 yıllarında hiç ihtisaslı doktor yoktu. İstanbul’da 1955 yılında yaşayan 1.541.941 kişiden 1.071 kişiye bir ihtisaslı doktor düşüyordu.422 Bu tablo ve örneklerden de anlaşılacağı üzere temel sorun aslında sadece Doğu vilayetlerindeki doktor açığı sorunu değildi. Sorunun temel kaynağı eldeki mevcut kadronun dengeli bir şekilde dağıtılıp dağıtılmaması meselesi idi. Demokrat Parti iktidarı boyunca bu sağlık kadrolarının tüm vilayetlere dengeli bir şekilde dağıtımı için vilayetlerden gelen taleplere cevap vermeye çalışacaktır. Ancak bu taleplere gerekli tedbirleri alıp da olumlu yönde karşılık verilebildiği pek söylenemez. Yine tablodan takip edilebileceği üzere 1959 yılında, DP iktidarı devrederken uzman doktor sayısı 4.031’e yükselmişti. Ancak bunlardan 1.567’si yine İstanbul’da çalışmaktaydı. İhtisassız doktor sayısı ise bu tarihte 3.848’e ulaşmıştı. Bunlardan yine 1.149’u İstanbul’da görev yapmaktaydı. Bu rakamlar her ne kadar ilk istatistik veri yılımız olan 1953 rakamları ile kıyaslandığında İstanbul’un sayıca ezici üstünlüğüne darbe vurulmuş olsa da İstanbul hâlâ en çok doktorun vazife aldığı şehir olarak diğer vilayetlere kat be kat fark atmıştı. İstanbul 1953 yılında ülkedeki tüm uzman doktorların yarısından fazlasına sahip iken 1959 yılında 4.031’den 1.567’ye düşmüştü. Doktor dağılımındaki bu dengesizlik diğer sağlık görevlileri, diş hekimi, hemşire, ebe, sağlık memuru ve eczacı dağılımında da Demokrat Parti iktidarının başı ile sonunda karşımıza çıkan bir tablo idi.423 Doğu vilayetlerinde sağlık personeli açığı için Cumhurbaşkanı Celâl Bayar, Mecliste 1 Kasım 1950 tarihinde yaptığı konuşmada Hükûmetin dikkatini çekmişti. Bu konuşmada Bayar, ülkedeki birinci derecedeki büyük şehirler istisna tutulursa hemen her yerde hekim ve hemşire ihtiyacının göze çarptığını belirtmiş bu konuda Sağlık Bakanı ile Millî Eğitim Bakanını ortaklaşa çalışarak esaslı tedbirler almaya davet etmişti.424 422 Vilâyetlerin 1955 yılı nüfus verileri için bkz. 1955 Yılı Genel Nüfus Sayımı, s. 10 423 Bu bilgiler için vilayetler bazında bkz. 1959 İstatistik Yıllığı, s. 130-132. 424 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: IX, C: 2, Toplantı: 1. 818 Bayar’ın işaret etmiş olduğu sorun aslında Hükûmetin de farkında olduğu bir sorundu. Ancak ne var ki Demokrat Parti iktidarları boyunca maalesef Doğu vilayetlerindeki bu sorun çözüme kavuşamamıştı. Bölgenin ihtiyacı olan bu sağlıkçı sorununun esas kaynağı birçok kez Meclis kürsüsünden ifade edilmiş olmasına rağmen Sağlık Bakanları çaresizce hiçbir şey yapamamanın acziyetini yaşamışlardı. Sorunu çözmek için gerekli yasal düzenleme DP iktidarı boyunca yapılamamıştır. Meclisin 09.04.1952 tarihli müzakerelerinde dönem Sağlık Bakanı Ekrem Hayri Üstündağ, Doğu vilayetlerine niçin doktor gönderilemediğini çaresizce anlatmaktaydı. Bakan, Doğu vilayetlerine doktor bulmakta çok müşkülât çekmekte olduklarını, mektepten çıkan doktorların, mütehassısların yapılan bütün teklif ve ısrarlara rağmen böyle uzak mıntıkalara gitmediğini Bakanlığın da bunları gitmeye mecbur edemediğini teessürle ifade etmişti. Bakana göre buralarda görev yaptıracak yalnız mecburi hizmete tabi kişiler ile burslu olanlar vardı. Ancak onların da sayısı pek sınırlı idi. Bu sınırlı sayıdaki doktorlar da bölgeye gittiklerinde ya kendileri ya da ailelerini bir bahane ile hasta göstererek bölgeden bir şekilde nakillerini aldırmaktaydılar. Bakan bu sorunu çözmek maksadıyla Meclise bir kanun tasarısı sunduklarını da belirtmişti. Tasarının yasalaşması durumunda Hükûmetin himayesiyle mektepten çıkanlar veya kendileri doğrudan doğruya serbest olarak tahsillerini yapanlar iki sene mecburi hizmete tabi tutulacaklardı.425 Bakan, Meclisin 16.05.1952 tarihli müzakerelerinde Kars Milletvekili Esat Oktay’ın Iğdır Hastanesine bir operatör tayini isteğine cevap vermek üzere Meclis kürsüsüne geldiğinde bu konuya tekrar temas edecektir. Bakan bu hususta bazı örnekler ve rakamlar vererek Bakanlığın aciz durumunu izah etmeye çalışmıştı. Bakan, eldeki doktorları adil bir surette memleketin ihtiyacına göre dağıtamamakta olduklarını itiraf ve kabulle birlikte bazı misaller vermiştir. Bu tarihte ülkedeki yedi küsur bin doktordan üç bini, 1.791.000 nüfusu olan İstanbul şehrinde toplanmıştı. 425 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 9, C: 14, Toplantı: 2, TBMM Matbaası, Ankara, 1952, s. 301- 307. 819 Diğer 4 bini de 20 milyon insana taksim edilmişti. Bir diğer misalde Çoruh vilayeti olmuştu. Çoruh’ta mevcut uzman tabip ve personel 17, nüfus 159 bin kişi idi. Yani 9.372 kişiye bir doktor isabet ediyordu. İstanbul’da 433 kişiye bir doktor düşerken Çoruh’ta 9 bin kişiye bir doktor isabet etmekteydi. Bakan, yine Bakanlık olarak memuriyet talebinde bulunulan bir doktora, Van’da, Hakkâri’de vazife teklif edildiği zaman teklifin kabul edilmediğini söylemişti. Hatta bu tabipler Bakana göre Orta Anadolu’yu, Konya’yı, Eskişehir’i dahi beğenmiyordu. Bu kabul etmeyenler yalnız Batı vilayetleri halkından yetişmiş doktorlar değildi. Doğu vilayetleri halkından olan doktorlar dahi kendi bölgelerine tayin edildikleri vakit görevi reddediyorlar ve gitmiyorlardı. Bakan yine sorunun çözümü için doktorlara zorunlu hizmet kanun tasarısının yasalaşması gerektiğini söylemişti. Bu tarih itibarıyla Bakanın ifadesine göre tasarı Sağlık Komisyonunda kabul edilmişti. Bakan, doktor açığının ne derece önemli olduğunu açılan hastanelerin işletilememesi sonucu ile açıklamaya çalışmıştı. Bakan, büyük masraflarla inşa edilen hastane ve sağlık merkezlerinin doktor gönderilemediğinden dolayı birçoğunun kapısının kilitli olduğunu da söyleyerek Meclisten bu konuda tasarının yasalaşması için destek istemişti.426 Bakan Üstündağ, tasarının Meclis yaz tatiline girmeden evvel aciliyetle Meclis gündemine alınıp yasalaşmasını istediği halde 21.02.1953 tarihli görüşmelerde tasarının hâlâ yasalaşmadığından dem vurmuş Doğu’da yani mahrumiyet bölgelerinde çalışacak doktor bulma konusunda "kibritle, mumla arıyoruz, bulamıyoruz" ifadesini kullanmıştı.427 Bakan Üstündağ’ın onca çabasına rağmen doktorları mecburi hizmete tabi tutacak bir yasa teklifi Meclis Genel kuruna gelmemişti. 426 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 9, C: 15, Toplantı: 2, s. 253-257. 427 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 9, C: 20, Toplantı: 3, TBMM Basımevi, Ankara, 1953, s. 663- 666. 820 Bu konuda yetersiz kalan Demokrat Parti iktidarı görevinin sonlarına doğru artık mecburi hizmet yerine Doğu gibi mahrumiyet bölgelerine gidecek olan uzman doktorların maaşlarına ilave tazminatlar verilmesini düşünmüştü. Bu konu öncelikle Demokrat Parti’nin Meclis Grup toplantılarına konuşulmaya başlanmıştı. Adıyaman Milletvekili Sırrı Turanlı, 15.01.1959 tarihli DP Meclis Grubu toplantısında 1 Aralık 1954 tarihinden beri yani vilayet olduğu tarihten beri Adıyaman’a bir dâhiliye mütehassısının tayin edildiğini onun da gelmediğini, bundan başka tayin yapılmadığını söylemişti. Bu mütehassısların gelmeme sebebi de Adıyaman’ın mahrumiyet bölgesi olmasından dolayı rağbet gösterilmemesiydi. Turanlı, bundan sonra yapılacak olan tayinlerde de aynı şekilde neticenin ortaya çıkacağından dolayı bu gibi mahrumiyet mıntıkalarına tayin edilecek mütehassısların gelmeleri için daha cazip şekilde gelecek olanlara maaş yahut cazip bir usulün düşünülmesi gerektiğini ifade etmişti.428 Bitlis Milletvekili Nusrettin Barut da 04.06.1959 tarihinde DP Meclis Grubunda yaptığı konuşmasında; Şark vilayetlerine gidecek doktorlara tazminat verilmesi hakkında bir teklifin bütçe encümeninde reddedilmesinin yanlış olduğunu, doktorların oralara düzenli vazife olmadığı için gitmemelerinde haklı olduklarını, doktorların yalnız maaşı ile geçinemeyeceklerini söylemişti.429 1959 yılı bütçesi için Doğu vilayetlerine gidecek olan uzman doktorların ilave tazminat almalarına dair sunulan teklifin Bütçe Encümeninde reddedilmiş olmasına rağmen Bakanlık 1960 yılı bütçesi için teklifi tekrar sunmuştu. Sıhhat ve İçtimaî Muavenet Vekâletinden Bütçe Encümenine sunulan 19 Ocak 1960 tarihli raporda; Doğu vilayetlerindeki eksik olan pratisyen ve uzman doktor açığına Vekâlet olarak çare bulamadıkları belirtiliyordu. Rapora göre Hükûmet sağlık müessesesi yatırımları hususunda hiçbir fedakârlıktan kaçınmıyordu. Örneğin sağlık merkezleri sayısı ülkede 22’den 256’ya çıkmıştı. Ancak bu müesseselerin yarısı normal kadroları ile çalışmaktaydı. Geriye kalan merkezlerde doktor eksikliği vardı. Raporda özellikle Doğu vilayetlerindeki doktor eksikliğini kapatmak için daha önceki 428 TBMM Kütüphanesi DP Meclis Grubu Toplantısı, (22.01.1959). 429 TBMM Kütüphanesi DP Meclis Grubu Toplantısı, (04.06.1959). 821 yıllarda uygulanan mecburi hizmet ve burs gibi birtakım nimet ve mükellefiyetlere rağmen tedbirlerin beklenen neticeleri vermediği belirtilmişti. Çünkü doktorlar maaşın azlığı, tayin edilecek yerlerde kazanç bakımından tatmin edilemeyeceklerini düşünerek devletten aldıkları borçlarını ödemekte ve devlet emrinde vazife kabul etmekten çekinmekteydiler. Bu sebeple Doğu bölgelerinde hekim bulmakta da müşkülât çekilmekte idi. Vekâlet hekim eksikliklerine bu raporda örnekler verecektir. Buna göre Hakkâri vilayetine tayin edilen 6 hekimden bir tanesi dahi vazife kabul etmemiştir. Sarf edilen çeşitli gayretlere rağmen Tunceli Hastanesine dâhiliye uzmanı bulunamamıştı. Artvin ve Bingöl hastanelerine operatör göndermek mümkün olmamıştı. Bu bölgelerde bulunan birçok hastanelerin tabip kadrolarında da mühim boşluklar mevcuttu. Vekâlet bu örneklerden sonra bilhassa Doğu bölgelerinde ve küçük kasaba ve şehirlerde amme sağlık hizmetleri için çeşitli fedakârlıklara rağmen lâyıkıyla ihtiyacın karşılanamaması sonrasında şu kanaate varmıştı: "Hekimi tatmin etmek şarttır. Mevzuatta lâzım gelen değişikliği yapmak ve hekimlere (Vekâletçe tayin edilecek normlar ve yerler dâhilinde) ayda 500- 1000 lira arasında tazminat vermek lâzımdır."430 29 Şubat 1960 tarihinde kabul edilen 1960 yılı Bütçe Kanununa baktığımızda Bakanlığın Doğu vilayetlerine gidecek olan uzman doktorlara ilave tazminat almalarına dair sunulan teklifinin yine kabul edilmediğini anlıyoruz.431 Böylelikle DP döneminde Doğu vilayetleri gibi mahrumiyet bölgelerine sağlık hizmetlerini görmek için sağlık personeli gönderme isteği bu dönemde hayata geçemeyen bir istek olarak kalmıştır. 4.6.3. Salgın Hastalıklar ile Mücadele 4.6.3.1. Sıtma Sıtma ile mücadele hatırlanacağı üzere 1925 yılı ve ardından 1926 yılında çıkarılan kanun ile başlamıştı. 1926-1950 yılları arasında daha ziyade sürfe mücadelesi ve sıtmalılara ücretsiz ilaç dağıtımı gibi klasik metot ve usullerle yapılan sıtma savaşı, 430 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 11, C: 12, İçtima: 3, TBMM Matbaası, Ankara, 1960, s. 314-315. 431 T.C. Resmî Gazete, 01.03.1960, Sayı: 7946. 822 sıtma vakalarını oldukça azaltmıştı. İkinci Dünya Harbi içinde sivrisineklerin imhası maksadıyla bütün dünyada D.D.T. kullanılmaya başlanmasından sonra bunun etkili bir silah olduğu anlaşıldı. Bu madde Türkiye’de de kullanılmaya başlandı. Marshall Planı ile temin edilen D.D.T. sıtma savaşında geniş çapta kullanılmıştır. 1945 ve 1946 yıllarında muayene edilenler içerisinde görülen sıtma oranı %20 iken 1956 yılında bu oran %0,8’e düşmüştü.432 1950 yılında işbaşına gelen Demokrat Parti döneminde Marshall Planı haricinde Avrupa İktisadi İş Birliğinden alınan yardım ve krediler sayesinde sıtma ile mücadeleye hız verilecektir. Hükûmet, 1950 yılında Avrupa İktisadi İş Birliğinden temin ettiği 2.380.000 liralık yardım ile yeni mücadele malzemesi tedarik etmişti.433 Yine 1951 yılı içinde Avrupa İktisadi İşbirliğinden 851 bin dolarla ekipler takviye edilmiştir. Ayrıca 1952 yılı için 1.855.000 dolarlık bir yardım temin olunmuştur.434 Sıtma ile ülkenin tamamında etkin mücadele başlatılmış olsa da bu mücadele Doğu illerinde daha fazla idi. Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanı Ekrem Hayri Üstündağ, Meclisin 12.02.1951 tarihli müzakerelerinde435 koruyucu tababet bakımından 1950 Mayıs’ından bu tarihe kadar Doğu illerinde ikisi Şark ve biri Cenup olmak üzere üç koldan salgın hastalık taraması ve her türlü şeyin yapıldığını söylüyordu. Doğu'da sıtma savaşına 1951’den itibaren daha ziyade önem verilerek teşkilat genişletilmiş ve yeniden müstakil bölgeler ihdas edilerek Kars, Erzincan, Tunceli, Malatya, Elâzığ, Bitlis ve Siirt illerinde 359 köy yeniden mücadele altına alınmıştı.436 Alınan bu sıkı tedbirler sayesinde 1957 yılına gelindiğinde önemli başarılar elde edilmişti. 432 Sağlık Hizmetlerinde 50 Yıl, s. 105. 433 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: IX, C: 2, Toplantı: 1 434 T.C. Resmî Gazete, 02.11.1951, Sayı: 7946. 435 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 9, C: 6, Toplantı: 1, s. 218-219. 436 A.e., s. 218-219; Doğu illerinde sıtma mücadelesine ağırlık verildiği ve bu tarihten sonra da verileceği Demokrat Parti'nin üç yıllık faaliyetlerini anlattığı eserinde de belirtilmişti. Bkz. Yeni İktidarın Çalışmaları, 823 1950 yılında sıtmalı oranı %24,4 iken bu oran 1957’de %0,3’e düşmüştü. Ancak bu sıtma belasını ortadan kaldırmak için Hükûmet, 1957 yılı başından itibaren çalışma şeklini değiştirerek sıtma eradikasyon programının tatbikatına geçmiştir. Sıtma mücadelesiyle sıtma eradikasyon arasında büyük bir fark vardır. Sıtma mücadelesi, bir memlekette sıtmalı nispetini belirli bir hadde indirmek için belirli bir kadro ve belirli bir tahsisatla her sene tekrarlanması lazım gelen bir hizmet iken, sıtma eradikasyonu ise belirli bir müddet zarfında daha geniş bir kadro ve tahsisatla bir memleketten sıtmayı tamamen kaldırmak gayesini güden bir faaliyetti.437 Nitekim bu yeni programın kanunu için tasarı Meclise 22.08.1958 tarihinde sunulmuştu.438 Kanun, 04.01.1960 tarih ve 7402 sayı ile kabul edilmişti. Kanunla sıtmanın imhası için (eradikasyon) beş yıllık bir programa başlanmıştı.439 Demokrat Parti iktidardan düştüğü 1960 yılına baktığımızda, yürütülen etkin mücadele ve en son çıkarılan kanunun uygulanması sayesinde taramaya tabi tutulan 1.675.657 kişiden sıtmalı olgu sayısı 3.092 kişide ancak rastlanmıştı. Bu da yüzde olarak 0,18 kişiye tekabül etmekteydi ki ülkede neredeyse sıtma hastalığının bu tarihlerde bitme seviyesine geldiğini bize göstermektedir.440 4.6.3.2. Trahom Demokrat Parti iktidara geldiği 1950 yılında ülkede bu konuda hizmet veren 16 hastane, 40 dispanser, 115 tedavi evi ve 225 yatak vardı. 1950 yılında 191.650 kişi muayene edilirken bunlardan 63.122 kişide trahom vakasına rastlanmıştı. Bu rakam oransal olarak %32,9’a tekabül etmekteydi ki bu oran da dikkate alınması gereken bir orandı. Diğer salgın hastalıklarla mücadeleyi daha etkin bir şekilde yürütme kararlılığında olan DP Hükûmeti, trahom hastalığında da aynı hassasiyeti 437 Bu tarihe kadar sıtma ile yapılan mücadele için bkz. DP Bolu Milletvekili Servet Bilir'in 27.02. 1958 tarihli Meclis konuşması; TBMM Zabıt Ceridesi, C: 2, Devre: 11, İçtima: 1, TBMM Matbaası, Ankara, 1958, s. 938. 438 TBMM 9 Nolu Komisyon Raporu. 439 T.C. Resmî Gazete, 11.01.1960, Sayı: 10402; Kanunlar Dergisi C: 42; TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 11, C: 11, İçtima: 3, TBMM Matbaası, Ankara, 1960. 440 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 9, C: 12, İçtima: 3, (19 Şubat 1960), s. 19-20; Aydın, a.g.e., s. 54. 824 gösterecektir. Bu hastalık bizim çalışma bölgemizde daha yaygın olduğu için Hükûmetin mücadelesi daha çok Güneydoğu vilayetlerinde yoğunlaşacaktır. Hastalıkla mücadele kapsamında DP döneminde Dünya Sağlık Teşkilatı ile iş birliği yapılmış ve bu sayede malzeme yardımı sağlanmıştı. Cumhurbaşkanı Celâl Bayar, 2 Kasım 1951 tarihli Meclis açılış konuşmasında Güney ve Güneydoğu vilayetlerinde müzminleşen bu trahom hastalığı için daha çabuk netice verecek tedavi usulleri üzerinde durulmasını Sağlık Bakanlığından isteyerek bu konuya verdiği önemi göstermişti.441 Bu dönemde mevcut hastane sayısı artmazken, dispanser ve tedavi evleri sayısı artacaktır. Ancak daha önceki dönemden farklı olarak trahom için Kilis’te Trahom Araştırma Enstitüsü kurulmuştur. Enstitünün kurulacağı yer başlangıçta İstanbul olarak düşünülmüştü. Ancak daha sonra DP Gaziantep Milletvekili Samih İnal, Meclisin 26.02.1951 tarihli müzakerelerinde bu Enstitünün, İstanbul’daki fakülteden ziyade hastalığın en çok olduğu bir bölgede kurulmasını Bakanlıktan rica etmişti. Bu sayede Enstitü yerinde incelemelerde bulunacak ve daha etkili sonuçlar vererek memlekete daha çok faydalı olacaktı.442 Samih İnal’ın bu isteği Vekâletçe de mantıklı görülerek 1951 yılında Kilis’te yeni inşa edilmiş olan Trahom Hastanesinin bünyesinde bir Trahom Araştırma Enstitüsü kurulmuştur.443 1960 yılının sonu itibarıyla ülkede aslında daha çok Güney ve Güneydoğu vilayetlerinde yürütülen trahom mücadelesi 6 hastane, 52 dispanser, 305 tedavi evi ve 150 yatak ile devam etmekteydi. Rakamlara az önce verdiğimiz 1950 rakamları ile birlikte bakıldığında hastane sayısının 16’dan 6’ya yatak sayısının da 225’ten 150’ye düştüğü görülecektir. Hastane ve yatak sayılarının azalmasının sebebi trahom savaşının başarısı olarak değerlendirilmelidir. Çünkü 1960 yılında muayene edilen 454.100 kişiden 441 T.C. Resmî Gazete, 02.11.1951, Sayı: 7946 442 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 9 C: 5, Toplantı: 1, TBMM Basımevi, Ankara, 1951, s. 947-948. 443 Yeni İktidarın Çalışmaları, s. 106. 825 41.762 kişide trahom vakasına rastlanmış olup bu da %9,1’lik bir orana denk gelmekteydi.444 1925 yılında ülkedeki yeni tespit edilen trahomlu sayısının %69,9; 1950 yılında %32,9 olduğu düşünüldüğünde 1960 yılı yeni tespit edilen trahomlu hasta oranının %9,1’e düşmüş olması Demokrat Parti iktidarının büyük bir başarısıdır. 4.6.3.3. Çiçek DP döneminde mücadele edilen bir diğer salgın hastalık da çiçek hastalığı idi. 1951 Mart’ında Van’ın hudut ilçesi olan Özalp’ta görülen ve menşei İran olan çiçek vakaları üzerine derhal mahalline yerel ekiplere destek amacıyla merkezden bir ekip gönderilmiş ve bu sayede hastalığın yayılması önlenmişti.445 1956 yılı sonlarında İran ve Irak’ta görülen çiçek vakaları 1957’de Suriye’ye intikal etmişti. Bu durum Hükûmeti hemen harekete geçirmişti. Sağlık Bakanlığı Doğu ve Güneydoğu illerini düzenli olarak uyararak sınır kapılarında gereken tedbirlerin alınmasını sağlamıştır. Bu bölgelerde ayrıca genel aşı uygulaması da yapılmıştır. Ancak alınan sıkı önlemlere rağmen bu bölgelerde sınırın çok geniş olması sebebiyle hastalığın Türkiye’ye yayılmasına mâni olunamamıştır. 1957 yılı Mart ve Nisan aylarında Hakkâri’nin Çukurca ve Beytüşşebap ile Siirt’in Şırnak ilçelerinin toplam 4 köyünde 7’si ölümle sonuçlanan 128 çiçek vakası görülmüştür. Çiçek aşısının zorunlu olması ve bu aşının Hükûmet tarafından sistemli bir şekilde yayılması, halkın eğitilmesi gibi tedbirler sayesinde 1957’den sonra bölgede ve ülkede tek bir vaka dahi görülmemiştir.446 4.6.3.4. Veba DP döneminde 1952 yılının ilk aylarında Van’ın Başkale ilçesinde İran kaynaklı veba salgını görülmüştü. Bunun üzerine hem mahallî makamlar hem de Bakanlık hemen harekete geçmişti. Gürpınar ve Van merkezindeki sağlık memurları 444 Sağlık Hizmetlerinde 50 Yıl, s. 134. 445 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 9, C: 6, Toplantı: 1, s. 218-219. 446 Sağlık Hizmetlerinde 50 Yıl, s. 84-85. 826 Başkale’ye gönderilirken merkez teşkilatından da 5 sağlık memuru 26 Şubat 1952’de Van’a gönderilmişti. Ayrıca Bakanlık, bu hastalığı haber alır almaz derhal hudutlarda gereken tedbirleri almıştı. Bu bağlamda Hakkâri’den başlayarak Güney hudutlarına kadar bütün bu mıntıkayı kontrol için ekipler gönderilmişti. Hudut kapılarından girişler sınırlandırılırken gelen yolcu ve eşyalar denetime tabi tutulmuştu. Aynı zamanda veba hastalığının fareler ve pirelerle yayıldığı dikkate alınarak bütün hudut boyunca haşere ve fare mücadelesine geçilmiş hududun 5 kilometre içerisine kadar aşı tatbik edilmiştir.447 4.7. DP DÖNEMİ İKTİSAT POLİTİKALARI 4.7.1. DP’nin Muhalefette İken Doğu'nun Ekonomik Problemlerine Bakışı DP, muhalefet partisi konumunda iken Doğu vilayetlerinin ekonomik problemlerine dair çok doğru tespitlerde bulunmuştu. Parti’nin Genel Başkanı Celâl Bayar’ın iktisatçı bir kimliğe sahip oluşu ve de bölgenin özellikle ekonomik sorunlarıyla çok önceden, İktisat Vekilliği zamanından beri ilgilendiği bilinen bir gerçektir. İşte bu gerçekler, sorunların DP tarafından çok doğru bir şekilde tespit edilmesi sonucunu doğurmuştur. Parti lideri Bayar, 4 Ekim 1947 tarihinde Erzurum’da partisinin bölge ekonomisine dair görüşlerini açıklamıştı. Bu görüşler Bayar’ın DP kurulduğundan beri ilk Erzurum ziyareti olması hasebiyle daha da bir öneme sahipti. Bayar’a göre bölgenin ekonomik sorunlarından en önemlisi, Doğu vilayetlerinin kapalı bir pazar ekonomisine sahip olmasıydı. Bu sebeple Bayar, Doğu vilayetlerini lâyık olduğu seviyeye yükseltmek için en yakın ihtiyaç iskeleleriyle memleketin diğer kısımlarına bağlayacak nakil vasıtalarının temin edilmesini istemekteydi. Yine bu vilayetlerin tabii 447 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 9, C: 14, Toplantı: 2, TBMM Matbaası, Ankara, 1952, s. 301- 307. 827 servetlerini ve kaynaklarını kıymetlendirecek sanayi ve küçük sanatlar yaratılmalıydı. Bu vilayetlerde nüfus yoğunluğunu artıracak tedbirler alınmalıydı. Bayar, Doğu'nun en önemli kazanç kaynağı olan hayvancılık; canlı hayvan ve hayvan ürünlerinin idaresi ile sanayiinin ele alınması gerektiğini düşünmekteydi. Hayvancılığın geliştirilmesi için geniş meraları ve çayırlarıyla bu bölgede büyük nispette her cinsten hayvan yetiştirmek, hayvancılıkla ilgili tesisleri kurmak gerekliydi. Yine bölgenin ve ülkenin et sorununu çözmek için et sanayii vücuda getirilmeliydi. Kesilen hayvanların etlerini deniz ve demiryolu vasıtasıyla tüketim merkezlerine nakletme imkânı sağlanmalıydı. Bayar, Doğu’da hayvancılık ve buna bağlı ticaret ve sanayiden sonra bölgenin Iğdır ve Malatya ovalarında en önemli tarım ürünü çeşidi olan pamuk üretiminin ehemmiyetle ele alınmasını düşünmekteydi. Buralarda pamuk üretimini artırmanın ve değerlendirmenin yolları aranmalıydı. O’na göre yerli pamuk ve yün Şark vilayetlerinde mensucat sanayiinin temellerini teşkil edebilirdi. Bu maksatla mesela Iğdır pamuğunu endüstri yolu ile değerlendirmek için Erzurum’da bir iplik fabrikası kurulabilirdi. Böyle bir fabrikanın mahallî küçük sanatların ilerlemesinde rolü büyük olacaktı. Bayar, Doğu’nun tabii şartlarının iktisadi hayatı çok etkilediğini bildiği için yılda 6-7 ay evlerinde kapalı kalan insanların her evde birer ev sanayiinin kurulması ile insan hayatının kıymetlendirilebileceğini düşünmekteydi. Bayar, bu saydıklarından başka Doğu’da yağ ve peynir atölyeleri ve şeker fabrikalarının tesis imkânlarının da araştırılmasını istemekteydi. Bayar, bu havalinin imarının bol ve ucuz inşaat malzemesinin mevcudiyetiyle sıkı bir şekilde ilgili olduğunu belirttikten sonra bölgede inşaat malzemesi fiyatlarının mevcut seviyelerini muhafaza ettikçe bu vilayetlerde ciddî bir imar hareketinin gözükmesinin çok güç olduğunu belirtmişti. Bu sebeple bu vilayetlere inşaat malzemesi tedariğinin mümkün olduğu kadar bol ve ucuz temin edilecek tedbirler alınmalıydı. Bu maksatla çimento sanayii kurulmalıydı. 828 Bayar, konuşmasının sonunda bu tarihe kadar birtakım zaruretler neticesi olarak bakımsız kalan Doğu vilayetlerini lâyık oldukları mevkie yükseltme hedefini Demokrat Parti’nin idrak etmiş bulunduğunu, bu sebeple gerekli ziraî ve iktisadî geniş bir plânın tanzim edilerek tatbikata geçilmesinin Partinin ana davalarından birini teşkil ettiğini söylemiştir.448 Bayar’ın bu konuşmasında değindiği hususlar, hemen iktidara yakın olan Ulus gazetesi yazarlarından Falih Rıfkı Atay tarafından Doğu illerinin kalkınması hakkındaki Demokrat Parti programının, Cumhuriyet Halk Partisi programından zerre kadar farkı olmadığı iddiasıyla eleştirmişti. Atay, bu tarihe kadar Doğu’daki yol, eğitim gibi başlayan birçok kapsamlı işin halledilememesinde Harp şartlarının etkili olduğunu belirtmiş ve bu şartların ortadan kalkması ile daha büyük işlerin yapılacağını yazmıştı.449 4.7.2. II. Dünya Savaşı’ndan Sonra Türkiye II. Dünya Harbi bitince Sovyet Rusya 1925 yılında Türkiye ile yapmış olduğu Dostluk Antlaşması’nı uzatmayacağını bildirmişti. Sovyet Rusya, Boğazlarda üs, Türkiye’nin Doğu sınırında da değişiklik istemişti. Bunun üzerine Türkiye, savaştan bitkin çıkan İngiltere ve Fransa’nın dışında ABD’ye müracaat etti. Ancak hem ABD hem de ardından görüşülen İngiltere’den beklediği desteği bulamamıştı. Türkiye, tüm bu yalnızlığa rağmen Sovyetlerin isteklerine boğun eğmemiştir. Nitekim Stalin’in ölümü üzerine Sovyetler 1953 yılında, Türkiye’den beklediği bu isteklerden vazgeçmiştir.450 ABD, başta Türkiye’ye destek vermemesine rağmen sonradan Türkiye ile ilişkileri geliştirmek istemiştir. Bu isteğin altında yatan sebep, komünizmin yayılması endişesi idi. ABD bu tarihten itibaren, kapitalizmin dünya sistemini ayakta tutmak için Sovyet yayılmacılığına karşı duracak bir devlet olarak ortaya çıkmıştı.451 448 Celâl Bayar Diyor ki, s. 211-212. 449 Falih Rıfkı Atay, "Celâl Bayar'ın Erzurumdaki Nutku", Ulus, 7 Ekim 1947. 450 Avcıoğlu, a.g.e., s. 261-262. 451 A. e., s. 265. 829 1945 ve 1947 yıllarında dış politikada yalnız kalan Türkiye’ye Truman yardımı, 1947 yılı mart ayında gelmişti.452 1948 yılında Marshall yardımları da başlamış 1953 yılına kadar devam etmişti.453 1948-1951 yılları arasında bu yardım kapsamında Türkiye, 1948-49 yılları arasında aldığı toplam 49 milyon dolarlık yardımın 22 milyonunu tarım, 27 milyon dolarını da diğer işler için harcamıştır. 1949-1950 döneminde ise 117 milyon dolarlık yardımın 14 milyon doları tarım, 103 milyon dolarını da diğer yatırımlar için harcamıştır. 1950-51 yılında ise toplam 75 milyon dolarlık yardımın 11 milyonu tarım, geriye kalan 64 milyon doları da diğer yatırımlar için ayrılmıştı.454 Tarım alanında yapılan yardımların içeriğinde genellikle tarım alet ve makineleri önemli yer tutmaktaydı. 4.7.3. Zirai Politikalar Başbakan Adnan Menderes 29 Mayıs 1950 tarihinde ilk hükûmetini kurarken parti olarak ziraat alanında düşündüklerini ve hedeflerini açıklamıştı. Başbakan Menderes, nüfusun yüzde sekseni ziraatla meşgul olduğu için milli gelirin artması ve kalkınma için ziraatın kuvvetlendirileceğini beyan etmişti. Yine Menderes, ziraatın kağnının mahkûmu olan geri bir zirai bünye üzerine kurulamayacağını ifade ederek tarımda makineleşmeye işaret etmiş, zirai kredi davasının, hastalık ve haşerelerle mücadele, iyi tohum ve tohumların ıslah mevzularının, küçük ve büyük sulama işlerine hız vermenin "topraklandırma işini daha emniyetli, pratik ve süratli usullere bağlamak” işinin memleket çapında ehemmiyetle ele alınacağını söylemiştir. Başbakan Menderes ziraat işleri için CHP döneminde genel bütçeden yeterince ödenek ayrılmadığını, ayrılan ödeneğin nispetinin hiçbir zaman bütçenin yüzde üçünü geçmediğini, Ziraat Bankasından çiftçi için verilen kredide esaslı artışlar 452 A. e., s. 262. 453 Nadir Yurtoğlu, Demokrat Parti Dönemi Tarım Politikaları ve Siyasî, Sosyal, Ekonomik Hayata Tesirleri ( 1950-1960), Atam Yay., Ankara, 2017, s. 108. 454 A.e., s. 110. 830 görülmediğini söyleyerek eski iktidarı eleştirmişti. O’na göre kredi mevzuunda Ziraat Bankası ve kooperatiflere daha fazla ehemmiyet verilmeliydi. Yine Başbakan Menderes, sulama işleri gibi yol ve tarife meselelerini de ziraatla doğrudan doğruya alakalı mevzu olarak gördüklerini ifade ederek vergiler ve gümrük tarifeleri sistemleriyle ziraatı kuvvetlendirmenin çarelerini arayacaklarını söylemişti.455 Başbakan Menderes’in tarımı geliştirmek için çözüm önerileri, gerçekten o yıllar için yerinde tespitlerdi. DP’nin önemli isimlerinden birisi olan Samet Ağaoğlu da Menderes’in politikaya girme sebeplerinden "biri köylünün ekonomik ve sosyal şartlarında gördüğü geriliktir" diyerek bu meselenin Başbakan Menderes için ne kadar önemli olduğunu ifade etmiştir.456 Marshall Yardımı ile Türkiye’ye yapılan yardımların büyük bir kısmı yukarıdaki rakamlardan da anlaşılacağı üzere tarım sektörüne yapılmıştı. Bu yardımların daha çok bu alana yapılması o dönem Batı dünyasının Türkiye’yi daha çok Avrupa’nın gıda ve hammadde deposu haline getirmek istediği eleştirilerine sebebiyet vermiştir.457 Aslında bu eleştiriler çok da yersiz değildi. 1950 seçimleri öncesinde CHP, sonrasında da DP’nin bu politikayı benimsediğini, bu alana daha çok ağırlık verdiğini söyleyebiliriz. Cumhurbaşkanı Bayar, 1950 yılı Meclis açılışında "elimizdeki kudret ve imkânları birinci derecede bütün şubeleriyle ziraata, ziraatın yardımcısı olan işlere ve zirai sanayiin inkişafına tahsis etmeliyiz" diyerek458 adeta öncelik tarıma demişti. İşte bu yaklaşım tarımı, tarımsal üretimi geliştirecekti. Bunda traktör, biçerdöver gibi makinelerin yurda girişiyle birlikte tarımda artan makineleşme, ziraata ayrılan bütçenin arttırılması, zirai kredilerin artması, ülkede ulaşım ve nakliye hizmetlerinin gelişmesi, toprak mahsulleri ofisinin depolama kapasitesinin artması, toprak dağıtımı ve tohum ıslah çalışmaları etkili olmuştur. 455 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 9, C: 1, Toplantı: Olğ., s. 28. 456 Samet Ağaoğlu, Arkadaşım Menderes, Baha Matbaası, 1967, s. 27. 457 Avcıoğlu, a.g.e., s. 284. 458 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 9, C: 2, Toplantı: 1, (01.11.1950), s. 5. 831 4.7.3.1. Tarımı Geliştiren Etmenler Tarımın gelişmesinde şüphesiz devletin umumi bütçeden ayıracağı ödeneğin önemli bir yeri vardır. DP iktidara geldikten sonra daha çok önem vereceği ziraat bütçesi için umumi bütçeden ayrılan tahsisatı arttırmıştır. Başbakan Adnan Menderes’in Meclisteki 29 Mayıs 1950 tarihli konuşmasında DP döneminde Ziraat Vekâletine ayrılacak olan ödeneklerin artacağı anlaşılmıştı. DP iktidarının ilk bütçesi, 1951 yılı bütçesinde 1.580.286.562 liralık toplam bütçenin 100 milyon lirası Ziraat Vekâletine tahsis edilmişti.459 Aşağıdaki tabloda DP döneminde 1950-1960 yılları arasında ziraata ayrılan ödenek miktarları görülebilmektedir. Tablo 4.39. 1950- 1960 Yıllarında Ziraat Vekâletine Günel Bütçeden Ayrılan Ödenek Miktarları460 Yıl Yüzde (%) 1950 3,1 1955 2,9 1956 2,9 1957 3,0 1958 2,6 1959 3,1 1960 2,8 Bu tabloya bakıldığında görünürde Demokrat Parti’nin bu Vekâlet’e ayırdığı ödeneğin yıllar içerisinde oransal olarak artmamış olduğuna dair bir görüntü olsa da DP’nin harcama bütçesine muazzam ödenekler koymuş olmasından dolayı önceki yıllara göre miktar olarak çok büyük rakamlar konulmuştu. 459 Yurtoğlu, Demokrat Parti, s. 35. 460 A.e., s. 37. 832 Ziraat Bankası tarafından çiftçilere verilen tarımsal kredi miktarları 1945 yılında 112.704 milyon, 1950 yılında 412.197 milyon iken bu rakam 1959 yılında 2.312.280 liraya çıkmıştır.461 1950 yılında ülkede 900 tarım kredi kooperatifi vardı. Bu kooperatiflere 438.410 kişi üye idi. 1960 yılında ise kooperatif sayısı 1.572’ye çıkmış üye sayısı da 937.894’e ulaşmıştı.462 Başbakan Adnan Menderes tarım kredi kooperatiflerinin yanı sıra tarım satış kooperatiflerinin de gelişmesi için iktidara gelir gelmez çalışmalara başlamıştır. Başbakan Menderes Mecliste 30 Mart 1951 tarihli 2. DP Hükûmeti Programını okurken şu açıklamayı yapmıştı: "Memleket ekonomisinin gelişmesini bilhassa teşkilatlanmada gören Hükûmetimiz ilk planda kooperatiflerimizi ele almış, tarım kredi, tarım satış kooperatifleriyle istihlâk, yapı kooperatifleri üzerinde icap eden çalışmaları yaparak lüzumlu kanun tasarılarını hazırlamağa başlamıştır."463 1945 yılında tarım satış kooperatifi olarak 6 birlik ve 83 kooperatif varken; 1950 yılında 10 birlik ve 143 kooperatif; 1960 yılında ise 15 birlik ve 214 kooperatif vardı.464 Tarımda makineleşme Marshall yardımları kapsamında CHP iktidarının son yıllarında başlamıştı. Makineleşme, DP iktidarının özellikle ilk yıllarında çok hızlı olacaktır. Bu makineleşmede özellikle traktör en önemli unsurdu. Aşağıdaki tabloda 1936 yılından DP iktidarının sonuna kadar ülkedeki traktör sayısının varlığı görülebilmektedir. Tablo 4.40. 1936-1947 Yılları Arası Ülkedeki Traktör Sayısı465 Sene Traktör Sayısı Sene Traktör Sayısı 1936 961 1948 1.753 1937 937 1949 9.170 1938 1013 1950 16.585 461 1959 İstatistik Yıllığı, s. 248-249. 462 A.e., s. 91. 463 A.e., s. 94. 464 A.e., s. 96. 465 1959 İstatistik Yıllığı, s. 210. 833 1939 1039 1951 24.000 1940 1066 1952 31.415 1941 1039 1953 35.600 1942 1012 1954 37.743 1943 934 1955 40.282 1944 956 1956 43.727 1945 1.153 1957 44.144 1946 1.353 1958 42.527 1947 1.536 1959 41.896 Bu tabloya bakıldığında Marshall yardımlarının başladığı 1948 yılından itibaren hemen 1949 yılı sayımında ülkedeki traktör varlığının ne seviyeye geldiği görülecektir. Ülkedeki traktör sayısı 1948 yılında 1.753 iken 1949 yılında bir anda 9.173’e çıkmıştır. DP iktidarının ilk yıllarında bu sayı hızla artmıştı. Marshall yardımlarının geldiği 1948-1953 yıllarındaki artış, yardımların sonlanmasının ardından yavaşlamıştır. DP dönemine genel olarak bakacak olursak eğer 1950 yılında 16.585 olarak kaydedilen traktör sayısı 1959 yılında 41.896 olarak kaydedilmiştir ki bu sayı da on yıllık dönemde yaklaşık üç katına çıkıldığını göstermektedir. 1956, 1957 ve 1958 yılları yatırım maddeleri ithalatının mütemadiyen azaldığı yıllar olduğu için traktör sayısı yerinde saymıştır.466 Hatta yerinde de saymakla kalmamış gerileme bile görülmüştür. Bunda eskiyen traktörlerin sistemden düşmesi de etkili olmuştur. Ülkedeki traktör sayısı bu denli artarken bu sayının ülke geneline dağılımı nasıldı şeklindeki sorulacak olan bir soruya ise vereceğimiz cevap maalesef olumsuz olacaktır. 1 Nisan 1959 tarihindeki istatistiki veriye göre ülkedeki toplam 41.896 adet traktörden çalışma bölgemiz olan 18 Doğu ve Güneydoğu vilayetindeki traktör sayısı sadece 2.739 idi. Doğu'daki vilayetlerden mesela Hakkâri’de hiç traktör yoktu. Bingöl’de 8, Tunceli’de 12 traktör vardı. Burada şunu da belirtmekte fayda vardır. Traktörün ülke genelindeki dağılımındaki dengesizlik sadece Doğu vilayetlerine özgü bir durum değildi. Diğer vilayetler için de geçerli bir durumdu. 1959 yılında en çok 466 Maliye Bakanı Hasan Polatkan'ın 19 Şubat 1960 tarihli Meclis konuşması için bkz. TBMM Zabıt Ceridesi, C: 12, , Devre: 9, İçtima: 3, (19 Şubat 1960), s. 40. 834 traktörün olduğu vilayetlerden Adana 4.641, Konya 3.264, Aydın 2.953 traktör ile ilk üç sırada yer alırken; Rize’de 0, Giresun’da 2, Ordu’da ise sadece 13 traktör vardı.467 Ülkede traktör sayısı artarken buna paralel olarak işlenen arazi miktarı da artış kaydedecektir. Ancak bundan daha önemlisi toprağı olmayan kişileri toprak sahibi yapmaktı. Bu maksatla 1945 yılında Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu çıkartılmıştı. Bu Kanun 15 Haziran 1947 tarihinden itibaren başta Malatya olmak üzere birçok vilayette uygulamaya konmuştur. 1947 yılından 1950’ye kadar üç yıllık sürede 1.463.833 dönüm arazi dağıtımı gerçekleşmişti. 4753 sayılı bu Kanun’da 1950 genel seçimleri öncesinde 22 Mart 1950 tarih ve 5618 sayılı yeni bir yasa ile önceki yasaya göre büyük toprak sahipleri lehine bazı düzenlemelere gidilmiştir.468 Toprak ve iskân işlerini daha hızlı bir şekilde çözüme kavuşturmak için CHP iktidarı zamanında 20 Mart 1950 tarihinde 5613 sayılı Kanun469 ile İskân ve Toprak İşleri Genel Müdürlükleri, Toprak ve İskân İşleri Genel Müdürlüğü adı altında birleştirilmiş ve Tarım Bakanlığına bağlı bir genel müdürlük hâline getirilmişti. Bu tarihten kısa bir süre sonra da, DP zamanında 10 Ağustos 1951 tarih ve 5840 sayılı Kanunla genel müdürlüklerin bağlı olduğu bakanlıklarda değişikliğe gidilmiş, Adalet Bakanlığına bağlı Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü ile Tarım Bakanlığına bağlı Toprak ve İskân İşleri Genel Müdürlüğü tek bir çatı altında Başbakanlık teşkilatına bağlanmıştır. 470 Demokrat Parti iktidarının başında toprak tasarruf tiplerine baktığımızda ülkede çiftçilik yapılan arazi üzerindeki mülkiyetin kişiye ait olduğu mal sahibi ile mülkiyetin kişiye ait olmadığı yarı mal sahibi, kiracı, yarıcı ve marabacı şeklinde bölgesel farklılıkların belirgin olduğunu aşağıdaki tabloya bakarak söyleyebiliriz. 467 1959 İstatistik Yıllığı, s. 242. 468 T.C. Resmî Gazete, 27.03.1950, Sayı: 7467. 469 T.C. Resmî Gazete, 24.03.1950, Sayı: 7465. 470 T.C. Resmî Gazete, 15.08.1951, Sayı: 7885. 835 Tablo 4.41. 1950 Yılı Toprak Tasarruf Tipleri471 Mal Sahibi Yarı Mal Sahibi Kiracı Yarıcı Marabacı Toplam I Orta Kuzey Aile Sayısı 293.446 63.309 744 1927 575 360.001 II Ege 252.346 114.244 4.717 7.369 2.015 380.691 III Marmara 135.049 68.675 1.516 2.647 666 208.553 IV Akdeniz 125.812 51.422 1.381 10.684 2.322 191.621 V Kuzey Doğu 117.00 31.484 1.866 4.033 369 37.869 VI Güney Doğu 97.527 23.553 2.589 17.356 1.619 142.644 VII Karadeniz 337.758 62.935 559 2.242 888 404.382 VIII Orta Doğu 158.250 39.435 743 8.699 1.033 208.160 IX Orta Güney 168.948 43.781 700 2.204 247 215.880 Toplam 1.686.143 498.838 14.815 57.161 9734 2.266.691 Mal Sahibi: İşledikleri toprağa sahip olan aileler. Yarı Mal Sahibi: İşledikleri toprağın bir kısmına sahip olan ve bir kısmını da başkalarından kiralayan aileler. Kiracı: İşlediği toprağı kira ile tutan ve kira karşılığı para ödeyen aileler. Bunların eşek hariç, bir veya daha fazla iş hayvanı vardır. Yarıcı: Kiraladıkları toprağa mukabil mal sahibine mahsulden hisse veren aileler. Marabacı: Eşek hariç, hiçbir iş hayvanına sahip olmadan başkalarının toprağında kira ile ziraat yapan aileler.472 Tabloya baktığımızda ziraatla uğraşan ailelerden çalışma bölgelerimizden Güneydoğu bölgesinde toplam 142.644 aileden 95.527 aile mal sahibi, 23.553 aile yarı mal sahibi, 2.589 aile kiracı, 17.356 aile yarıcı, 1.619 aile maraba olarak çalışmaktaydı ki başkasına ait arazide çalışan aile sayısı diğer hiçbir bölgede oransal olarak bu kadar değildi. Bu sebeple topraksız köylüye toprak dağıtımı özellikle Güneydoğu bölgesinde önem arz ediyordu. Arazinin mülkiyetinde bu şekilde bariz farklılık olduğu gibi mülkiyette olan arazinin de büyüklük-küçüklük durumuna göre yine Güneydoğu bölgesi diğer bölgelerden ayrılmaktaydı. 1950 yılında, ülkedeki büyük arazi mülklerinin toplam alanının %34’ü Güneydoğu Anadolu bölgesinde bulunmaktaydı. Bu da bölgenin feodalite benzeri üretim ilişkisinin ülkede en yaygın olduğu bölge olması gerçeğini ortaya çıkarmaktaydı. Bu durum Doğu Anadolu bölgesinde %6, Batı Anadolu’da %12, Marmara’da %14, Akdeniz’de % 19, Karadeniz’de % 1 idi. Büyük mülklerin toplam 471 1959 İstatistik Yıllığı, s. 238. 472 1950 Ziraat Sayımı Neticeleri, a.e., s. 122. 836 alanının işlenen alan oranında ise ülke ortalaması 0, 17 iken Güneydoğu bölgesi 0, 59 ile ülke ortalamasının oldukça üstündeydi. Diğer bölgelerden Batı Anadolu’da 0, 16; Marmara’da 0, 25; Akdeniz’de 0, 33; Karadeniz’de 0, 06; Doğu’da 0, 13 idi. Yine ülkedeki topraksız kırsal ailelerin oranının en fazla olduğu bölge Güneydoğu idi. Bu ailelerin ülke ortalaması oranı %20 iken bu oran Güneydoğu’da %39 idi. Bu oran, Doğu Anadolu’da %23, Batı Anadolu’da %21, Marmara’da % 14, Akdeniz’de % 32, Karadeniz’de % 8, Orta Anadolu’da ise % 18 idi.473 Demokrat Parti iktidara gelir gelmez toprak dağıtım işlerine hız vermişti. Cumhurbaşkanı Celâl Bayar, Mecliste 2 Kasım 1950 tarihinde bu konuya da değinmişti. Bayar, "toprak dağıtımı işlerini, topraksız çiftçinin şiddetli arzu ve beklentisine karşılık verecek derecede hızlandırmak zarureti karşısındayız" diyerek meseleye verdiği ehemmiyeti ortaya koymuştu.474 On yıllık DP iktidarı boyunca 4.085 köyde toprak dağıtımı gerçekleşmişti. Dağıtımdan yararlanan aile sayısı 322.061 idi. Dağıtılan arazi miktarı ise 16.060.587 dönümdü.475 DP iktidarında, yurdun çeşitli yerlerinde "selektör" adı verilen bir çeşit tohum seçme makinesiyle kaliteli tohumların elde edilmesi hedeflenmişti. Bununla birlikte Devlet Üretme Çiftlikleri, Toprak Mahsulleri Ofisi ve Ziraat Bankası çiftçilere tohumluk dağıtmıştı.476 Örneğin Doğu vilayetlerinden Diyarbakır’da 1955 yılında 1.848.000 ton tohumluk selektörden geçirilerek 1.126.500 tonu ilaçlanmıştı. Ayrıca küçük çiftçiye ait 80 ton tohumluk da triyörlerden geçirilerek temizlenmişti.477 Bu yapılanlar tarımda üretimi arttırmıştı. Ülkede en çok üretimi yapılan buğday ve arpa üretimine dair rakamlar bu artışın ne denli olduğunu bize göstermektedir. 1945 yılında buğday üretimi 2.189.318 ton, arpa üretimi 934.309 ton iken 1950 yılında buğday 3.871.926 ton, arpa 2.047.018 ton olarak gerçekleşmişti. 1959 yılında ise buğday üretimi 7.852.000 ton arpa da 3.300.000 ton olarak gerçekleşmişti.478 1945- 473 Tezel, a.g.e., s. 405-406. 474 T.C. Resmî Gazete, 02.11.1950, Sayı: 7646. 475 1959 İstatistik Yıllığı, s. 250. 476 Yurtoğlu, Demokrat Parti, s. 134-135. 477 BCA 30 1 0 0/ 112 713 5. 478 1959 İstatistik Yıllığı, s. 211. 837 1949 devresinde nüfus başına hububat üretimi 117 kilo, 1950- 1954 devresinde 259 kilo ve 1955- 1959 devresinde 298 kilo olmuştu.479 Çalışma bölgemiz olan Güneydoğu Anadolu bölgesi 1950 yılında ülkedeki ekili arazinin %9’una Doğu Anadolu bölgesi % 8’ine sahipti. Güneydoğu’da tahıl ve bakliyat dışındaki pazar ürünlerine ekili alanların sadece %8’i ayrılmıştı. Üzüm, antep fıstığı ve zeytin bölgede önemli pazar ürünleri arasında yer almaktaydı. Ekili alanın %12’si sulanmakta olup bu oran ülke ortalamasının üstünde bir orandı. Doğu Anadolu’da ekili alanların büyük bir bölümü tahıl üretimine ayrılmıştı. Tahıl ve bakliyat dışındaki pazar ürünlerinin ekili alan içindeki payı sadece %2 idi. Bölgede ekili alanların %21’i sulanmaktaydı. Bu da ülkedeki en yüksek sulama oranıydı. DP, iktidar yıllarında hem bölgede hali hazırda yetişen tarım ürünlerinin üretimini artırmak hem de bölgede yetişmeyen ürünlerin yetiştirilebilmesi için dönem boyunca birtakım faaliyetlerde bulunmuştur. 1955 yılında Diyarbakır’da buğday ve arpa üretiminde kaliteyi yükseltmek ve daha yüksek verim almak için 5254 sayılı Kanun gereğince 5.000 ton buğday ve 4.000 ton arpa tohumu Devlet üretme çiftliği ile toprak mahsulleri ofisince tahsis olunmuş ve bunlar Ziraat Bankası iş birliği neticesinde çiftçi eline geçmişti. Burada muhtaç çiftçilerin tespiti hususuna özellikle hassasiyet gösterilmişti.480 Güneydoğu Anadolu bölgesinde doğal olarak yetişen fıstığın yetişme sahasını genişletmek için aşılama faaliyetleri ve kooperatifler kurularak bu ürünün pazar değerini daha da artırmak DP hükûmetlerinin her zaman destek verdiği hususlardan olmuştu. Bu bağlamda Antep fıstığının satın alınması ve ihracı için her türlü lüzumlu tedbirlerin alınması hususunda 25.08.1955 tarihinde İktisat Vekâleti, Hükûmet tarafından vazifelendirilmişti.481 Bu yetki Vekâlet tarafından kısa bir süre sonra 02.11.1956 tarihinde yeni kurulan Gaziantep Fıstık ve Tarım Satış Kooperatifleri 479 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 9, C: 12, İçtima: 3, TBMM Matbaası, Ankara, 1960, s. 835-836. 480 BCA 30 1 0 0/ 112 713 5. 481 T.C. Resmî Gazete, 14.10.1955, Sayı: 9129. 838 Birliğine verilmişti.482 Fıstık üretiminin yaygınlaşması o kadar önemliydi ki Siirt Valisi Cavit Tevfik Okyavuz Siirt’te bıttım denilen yabani ağaçları aşılamak suretiyle elde edilen fıstıklardan numune olarak Başbakanlığa göndermiş bu konuda Hükûmet ve Vekâlete kendilerine verilen desteklerden dolayı 27.12.1954’de bir teşekkür mektubu yazmıştı.483 Yine bir başka Güneydoğu vilayetinde, Diyarbakır’da da fıstık üretimi yaygınlaştırılmak istenmişti. Bu maksatla vilayette menengiç, sakız ve bıttım gibi yabani fıstık ağaçlarının ıslahı üzerinde durulmuştu. Gaziantep Zirai Araştırma Enstitüsünden temin olunan aşı kalemleri Dicle ve Çermik kazalarında 1955 yılında 19.600 ağaca aşılanmıştı.484 Bir başka pazar değeri yüksek olan tarım ürünü ise tütündü. Tütün üretiminin bölgede yaygınlaşması neredeyse her vilayetin arzusu idi. Hükûmet üretim kalitesini düşürmeden hem diğer bölgelerde hem de Doğu bölgelerinde bu isteklere olumlu yönde cevaplar vermeye çalışmıştır. Bunun sonucunda da tütün üretimi artış kaydetmiştir. Tütün ekim sahası 1945 yılında 98.049 hektar iken 1950 yılında 128.343 hektar, 1959 yılında ise 176.785 hektar olmuştu.485 1959 yılında ülkede toplam 129.383 ton tütün üretilmişti. Üretilen bu tütünün içerisinde Adıyaman, Bitlis, Diyarbakır, Gaziantep, Malatya, Mardin, Muş, Siirt ve Tunceli tütünleri de vardı.486 Bu illerden başka diğer Doğu illerinde de tütün üretimi için deneme üretimleri yapılmıştı. Bunlardan biri Van vilayetiydi. Bu vilayette 1952 yılında tütün denemeleri yapılmış487 ancak istenilen kalite sağlanamadığı için ekimine geçilememiştir. Bölgede meyvecilik ve sebzeciliğin geliştirilmesi de DP döneminde arzulanan bir husustu. 482 T.C. Resmî Gazete, 06.11.1950, Sayı: 9450 483 BCA 30 1 0 0/ 112 707 8. 484 BCA 30 1 0 0/ 112 713 5. 485 1959 İstatistik Yıllığı, s. 213, 486 1959 İstatistik Yıllığı, s. 218. 487 TBMM Kütüphanesi DP Meclis Grubu Müzakerelerine Ait Tutanak (23.12.1952), s. 33. 839 1955 yılında Diyarbakır vilayetinde gerek diğer vilayetler devlet fidanlıklarından getirtilen ve gerekse Diyarbakır özel idare fidanlıklarında yetiştirilen fidanlarla birlikte 14.520 adet meyveli, 33.500 adet meyvesiz fidan üreticilere dağıtılmıştı. 6 köyde 8 çiftçiye 69 dönümlük sahada toplu meyvelikler ve bağ tesis edilmişti. Turfanda sebzeciliğin muhitte teşviki ve gelişimi için vilayet fidanlıklarında ve seralarda 26.200 adet muhtelif sebze fideleri yetiştirilmiş ve üreticilere dağıtılmıştı. Yine Vilayet dâhilinde yeni bağcılığın yayılması için mahallen temin edilen köklü ve köksüz bağ çubukları ile 18 köyde 31 çiftçiye 80 dekarlık bağ tesis ettirilmişti.488 Bir başka Doğu vilayeti Tunceli’de de Diyarbakır vilayeti gibi meyvecilik ve sebzecilik geliştirilmek istenmiştir. Örneğin 1955-1956 yıllarında meyveciliğin inkişafını sağlamak maksadıyla Tunceli vilayetine Ziraat Vekâletince bedelsiz olarak fidan ve bağ çubuğu tahsis edilmişti. Peri, Murat ve Munzur vadilerinde toplu sebzeciliğin teşviki bakımından gerekli tedbirler alınmıştı. Yine Tunceli vilayetine 1.000 elma, 230 armut, 850 kayısı fidanı ile 5.000 adet köklü yerli asma çubuğu bedelsiz olarak Vekâletçe tahsis edilmiştir.489 Elde edilen ürünün depolanması da bölgedeki tarımsal üretimin bir diğer önemli sorunu idi. Bu maksatla bölgede özellikle DP iktidarının ikinci yarısından itibaren silo yapımına ağırlık verilmiştir. 1956 yılına kadar Kars ve Karaköse’de 6.000 tonluk çelik silo inşaatı tamamlanmıştı. Doğu vilayetlerinde Van’da 2.000 tonluk, Urfa’da 4.000 tonluk, Iğdır’da 4.000 tonluk siloların montajı başlamıştı. Kurtalan’da 2.000 tonluk, Batman’da 2.000 tonluk, Diyarbakır’da 16.000 tonluk, Mürşitpınar’da 4.000 tonluk, Akçakale’de 20.000 tonluk, Viranşehir’de 2.000 tonluk, Ceylanpınar’da 20.000 tonluk ve Nusaybin’de 2.000 tonluk silonun inşaatları devam etmekteydi.490 4.7.3.2. Zirai Mücadele DP döneminde zirai mücadelede daha etkili olabilmek için Türkiye 6 bölgeye ayrılmıştı. Bu bölgelerde bölgeye özel zirai problemleri belirleyip etüt etmek, bölgeyi denetim altında bulundurmak için birer Ziraat Mücadele Enstitüsü kurulmuştur. 488 BCA 30 1 0 0/ 112 713 5. 489 BCA 30 1 0 0/ 113 719 2 lef 39. 490 BCA 30 1 0 0/ 99 610 6. 840 Bunlar; Adana, Ankara, Bornova, Adapazarı, Samsun ve Elâzığ Zirai Mücadele Enstitüleriydi.491 Yine DP bu dönemde zirai mücadeleyi belirli bir kanun çerçevesinde oturtmak için 15 Mayıs 1957 tarihinde 6968 sayılı Zirai Mücadele ve Zirai Karantina Kanunu çıkarılmıştı.492 Yine tarımda görülen her türlü haşerat ve hastalıkla mücadele için gerekli ilaç ve malzemeyi temin etmek maksadıyla 13 Ocak 1951 tarihinde Koruma Tarım İlaçları Anonim Şirketi kurulmuştu.493 Zirai mücadele ilaçları için 1950’de 2 milyon, 1960’da 36 milyon lira tahsisat ayrılmıştır.494 Hükûmet, bunları yaparken halkı da bu mücadeleye daha fazla dâhil etmek için Diyanet İşlerinden yardım almıştı. Halk, Diyanet vasıtasıyla yardıma çağırılıyordu. Diyanet İşleri Reisliğinin müftülüklere gönderdiği 31.07.1958 tarihli tamimde; muzır haşeratın imhası için Hükûmetin milyonlarca para sarf ederken halkın da bu mücadele teşkilatı ile el ele vererek çalışmasının "hem dini ve hem de milli bir vazife" olduğu belirtilmişti. Bu doğrultuda cami ve mescitlerde verilecek olan vaaz ve okunacak hutbelerin bu esaslar dairesinde hazırlanması istenmişti.495 4.7.3.3. Doğu Vilayetlerinde Zirai Mücadele Bu dönemde Doğu vilayetlerinde en çok görülen haşere türleri; süne, fare ve çekirge idi. Bu haşerelere karşı Hükûmet elinden geldiği kadar mücadele içerisinde olmuştur. Bu mücadele sadece yurt içinde kalmamış haşerenin kaynağı yurtdışı olduğu için birçok kez komşu ülkelerle de koordinasyon içinde olunmaya çalışılmıştır. Bu dönemde ortaya çıkan haşerelerden biri hububata zarar veren süne haşeresi idi. 1950 yılı hasat döneminde bu haşere Diyarbakır, Urfa, Elâzığ, Mardin, Malatya, Gaziantep, Tunceli ve Hatay illerinde 800.000 dekar arazide %1 ile %15 arasında ürünlere zarar vermişti.496 Bu süne haşeresi ile mücadele etmek için Ziraat Vekâletince hemen Urfa, Mardin, Elâzığ, Tunceli ve Diyarbakır illerini ihtiva etmek üzere bir süne bölge mücadele reisliği kurulmuştu. Reislik emrine lüzumu kadar alev makinesi, motorlu vasıta ve memur verilmişti. Ayrıca bu haşereye karşı daha dayanıklı olan 491 Yurtoğlu, Demokrat Parti, s. 161 492 T.C. Resmî Gazete, 24.05.1957 Sayı: 9615; Kanunlar Dergisi, C:39 493 Yurtoğlu, Demokrat Parti, s. 152. 494 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 9, C:12, İçtima: 3, TBMM Matbaası, Ankara, 1960, s. 835-836. 495 BCA 51 0 0 0/ 4 32 42. 496 Yurtoğlu, Demokrat Parti, s. 153. 841 Floransa buğday tipinin tecrübesi için üretme çiftliklerinde çalışmalar hemen o yıl içinde başlamıştı.497 1955 yılında Diyarbakır'ın Bismil ve Silvan kazası ile Urfa'nın Siverek ve Hilvan kazalarındaki araziler süneye karşı ilaçlanmak zorunda kalınmıştı. Bu dönemde ilk defa 1955 yılında süne mücadelesinde uçak da kullanılmıştı. Havadan 246.600 dekar arazi ilaçlanmıştır. 1956 yılında Güneydoğu Anadolu bölgesinde çok yoğun görülen süne haşeresine karşı Zirai Koruma A.Ş.’ye ait 11 uçakla orduya ait 30 uçak kullanılmıştı. 1957 yılında süne haşeresi ülkenin Gaziantep, Urfa, Adıyaman, Diyarbakır, Mardin ve Siirt illerinde görülmeye devam etmiştir. 6 uçakla yapılan mücadele çalışmalarında 180.995 dekar arazi ilaçlanmış ve %95 başarı sağlanmıştır.498 1955 yılı haziran ayının ilk günlerinde Suriye’den Akçakale’nin doğusuna doğru 20 kilometrelik geniş bir cephede fare akını baş göstermiştir. Bu akın dört-beş günde sınırın 35 km. içerisine ulaşmıştı. Bu durum karşısında yetkili makamlar hemen ilaçlamaya başlamış, toplamda 700.000 dekar arazi bu akını durdurmak için ilaçlanmıştır.499 1950’li yıllarda DP’yi uğraştıran en büyük haşere akınlarından biri de çöl çekirgeleri idi. 6 Mayıs 1953 tarihinde Güneydoğu sınırlarından geçerek Hatay, Gaziantep, Malatya, Maraş, Mardin, Siirt ve Urfa illeriyle bu illere ait 29 ilçenin 194.580 dekarlık arazisinde geceli gündüzlü muazzam bir mücadele başlamış ve bu çekirge sürüsü imha edilmişti. Bu akından sonra Türkiye, 1958, 1959 ve 1960 yıllarında da ardı ardına üç defa çöl çekirgesi istilasına uğramışsa da alınan vakitli önlemler sayesinde bu sorunun üstesinden gelinmiştir.500 497 Ayın Tarihi, 06.04.1951, Nisan 1951 498 BCA 30 1 0 0/ 112 708 7; Yurtoğlu, Demokrat Parti, s. 153-155. 499 A.e., s. 158-159. 500 A.e., s. 159. 842 Hükûmeti bu yıllarda meşgul eden konulardan biri de Sudan çekirgesi adıyla bilinen bir çekirge türü idi. Bu çekirge türü 2 Nisan 1958’de Suriye’den Harran ovasına, ardından Ceylanpınar’a ulaşmış kısa bir süre sonra itlaf edilmiştir.501 Çekirge haşeresine karşı içeride bu mücadele yürütülürken bu haşerenin asıl kaynağında kurutulması için de çalışılmıştı. Suriye hududunda çekirge akınını önlemek ve zararlarına engel olmak üzere komşu ülkelerden gelecek yardım isteğine personel, vasıta ve malzemelerle destek olunması Bakanlar Kurulunca 10.04.1952’de kabul edilmişti.502 Bu bağlamda Güneydeki komşu hükûmetlerle çekirgenin salgın hâl alması üzerine zararlının mahallinde bastırılması maksadıyla İran ve Ürdün’e malzeme ve mütehassıs gönderilmiştir.503 Yine bu haşere ile ortak uluslararası mücadele için Şam’da toplanan Çöl Çekirgesi ile Savaş Komitesine 1955 yılında katılım sağlanmıştı.504 4.7.4. Tarım Politikalarının Halka Yansıması DP döneminde tarımı geliştirmek için takip edilen bu politikaların ülke geneline ya da ziraatla uğraşan çiftçi kesimin tamamına ulaşıp ulaşmadığı konusunda sorulacak olan bir soruya verilecek cevap maalesef olumsuz olacaktır. Ancak bu olumsuz cevabı değerlendirirken bölgelerin kendine özgü coğrafi özellikleri ile insanların geleneksel yaşantılarının etkili olduğunu da unutmamak gereklidir. Tarımda yaşanan bu hızlı değişimden daha çok kimler istifade etmişti? Tarımda sosyal adalet isteyen Başbakan Adnan Menderes’in bu isteğinin çok da hayata geçtiğini söyleyemeyiz. "Tarıma öncelik" tavsiyesinde bulunan Dünya Bankası Misyonu üyelerinden William H. Nocholls, 1955 yılında bu gelişmeyi şöyle değerlendirmiştir: "1953’te Türkiye’nin tarım makinalaşma programından doğrudan doğruya sadece 25.000-27.500 kadar çiftçi ailesi faydalanmıştır ki bu, yüzde 1’den biraz daha yüksek 501 A.e., s. 159. 502 BCA 30 18 1 2/ 128 25 10. 503 Yeni İktidarın Çalışmaları, s. 173. 504 BCA 30 18 1 27 140 66 11. 843 bir nispeti ifade eder. Sözü geçen ailelerin yıllık ortalama geliri muhtemelen 15.000 dolardan fazla olup 1952 sonunda çiftçilere dağıtılan resmî kredilerin en az yüzde 25’ini bu aileler almıştır… Gene de, traktörün gelişinden büyük bir kısmı karasaban kullanan, sayıları 2,5 milyonu bulan küçük çiftçiler doğrudan doğruya yararlanamamıştır… Türkiye-önce endüstride, sonra tarımda- "vitrin" gösteriş tipi diyebileceğim bir ekonomik kalkınma politikası takip etmiş, yani geniş halk kütleleri aleyhine, ufak bir müstahsil grubu son derece korumuş, yardım vermiş, şu veya bu şekilde imtiyazlandırmış ve bu suretle bunları vatandaşlardan pek azının katıldığı bir ilerlemenin sembolü hâline getirmiştir." Nocholls’ün bu değerlendirmesi yapılan diğer bazı yerli çalışmalarla da doğrulanmaktaydı. 1952 yılında yapılan bir Siyasal Bilgiler Fakültesi anketine göre traktörün gelişiyle beraber tamamen ve kısmen işlenmekte olan arazi, traktör gibi makine sahibi olan kişilerin mülkiyetine geçmişti. Mülkiyetteki genişleme yüzde 77 oranında sahibi; kiracı ve ortakçı marifetiyle işlenen arazi aleyhine olmuştur. 1963 yılında yayınlanan başka bir SBF araştırması, mera arazisinin orta ve büyük mülk sahipleri tarafından ele geçirildiğini ortaya koymaktaydı.505 Çalışma bölgemiz olan Doğu vilayetleri özelinde baktığımızda bu tablonun daha vahim olduğunu söyleyebiliriz. Batı bölgelerindeki tarımsal gelişme Doğu vilayetlerinde görülememişti. Bunda bölgenin büyük pazarlardan uzak oluşu, yol yetersizliği, ürün çeşitliliği ve cinsi, toprağın olanakları, prekapitalist ilişkiler etkili olmuştur.506 Hatırlanacağı üzere daha önce de ifade ettiğimiz üzere 1959 yılında ülkedeki toplam 41.896 traktörden çalışma bölgemiz olan 18 Doğu ve Güneydoğu vilayetindeki traktör sayısı sadece 2.739 idi.507 1960’lı yılların sonlarına doğru gelindiğinde Doğu’da yolların büyük bir kısmı ham yoldu. Kar ve yağmur ortalığı kapladığı zaman, köylerin şehir ve kasabalarla ilişkileri kesilmekteydi. Nüfus köy ya da oba, dam, divan mezra vb. yerlerde dağınık 505 Avcıoğlu, a.g.e, s. 285. 506 A. e., s. 302. 507 1959 İstatistik Yıllığı, s. 242. 844 bir yerleşme özelliği görülmekteydi. Köyler arası mesafe 2-30 km.’yi bulurken bölgede karasaban hâkimdi.508 Doğu’da ilkel üretim şartlarını değiştirmek için bey ve ağaları, arazi sahibi olan şeyhleri zorlayacak güçlü bir dış ekonomik baskı yoktu. Baskı da olmayınca bu mütegallibe; köylüye üründen ancak ölmeyecek kadar bir pay bırakıyordu. İlkel şartlarla yetiştirilen üründen geri kalanını almak bey ve ağalara daha avantajlı gözükmekteydi. İlkel yollarla yapılan üretim çok düşük kalmasına rağmen çok geniş araziye sahip bey ve ağalar, yüzlerce ortakçıdan aldıkları pay ile önemli bir gelire sahip olmaktaydılar. Bundan dolayı modern teknolojinin ithaline pek de hevesli değillerdi. "Boğaz tokluğuna çalışan marabaların kol kuvvetinin, bey ve ağaya, makinadan çok daha ucuza mal olması mümkündür. Bu sebeple, Doğu’da bey ve ağalar, köylüyü prekapitalist ilişkiler çemberinde tutmak için çaba göstermekte" idiler. Tarihi tam olarak belli olmayan ancak 1960’lı yılların başında hazırlandığı anlaşılan Köy İşleri Bakanlığının tespitlerine göre, Adıyaman, Bingöl, Bitlis, Ağrı, Erzurum, Diyarbakır, Elâzığ, Kars, Malatya, Mardin, Muş, Siirt, Tunceli, Van ve Urfa vilayetlerini kapsayan bölgede topraksız köylülerin oranı çok yüksekti. Bu oran Mardin’de yüzde 40,8; Diyarbakır’da 46,8 ve Urfa’da 53,7 idi. Toprak sahibi sayılan köylülerin Mardin’de yüzde 60,3’ü, Diyarbakır’da 58,4’ü, Urfa’da yüzde 18,7’si 25 dönümden az toprağa sahipti. Diyarbakır’da ailelerin yüzde 6,6’sı arazinin yüzde 63’ünü elinde tutmaktaydı. Ailelerin yüzde 57,4’ü arazinin yüzde 6,6’sını tasarruf etmekteydi. Büyük arazi sahipleri beyler, ağalar ve şeyhlerdi. Bunlar geniş arazilerini köylülere ektirmekteydiler. Batı'dan farklı olarak burada ortakçı köylü, bey ve şeyhlere kişisel bağlılık ilişkisi ile bağlıydı. Onlara karşı bir takım hizmet ve hibelerle yükümlüydüler. Bu feodal beyler köylere insanlarıyla birlikte sahip olabilmekteydi. Yine aynı şekilde bunların köyleri sattıkları da görülmekteydi. Kendilerine şeyh ya da seyit denilen kişiler, ekonomik güçlerini dini otoriteleri ile tamamlayıp köylüden bol miktarda bağış almaktaydılar. Ağalar ise daha çok ekonomik güçlerine dayanmaktaydılar. 508 Avcıoğlu, a.g.e., s. 303. 845 "Kabul etmek gerekir ki, çok partili hayat, ağa ve şeyhlerin devlet üzerindeki nüfuzunu arttırmıştır. Oy depoları olarak ağalar, siyasî partilerin itibarlı kişileri olmuştur. Ne var ki, ağa ve şeyhlerin itibarlarının artışı, onları köylüler önünde büsbütün kudretli kişiler yapmıştır." 509 4.7.5. DP Döneminde Hayvancılık Politikası DP, iktidara geldikten sonra hatırlanacağı üzere diğer tüm sektörlerden daha fazla ziraat sektörünü merkeze almıştı. Bu sektörün bir kolu da hayvancılıktı. Bu iki konunun Hükûmet tarafından ne kadar önemsendiğini Başbakan Adnan Menderes’in Mecliste yaptığı 30 Mart 1951 tarihli konuşmasından anlayabilmekteyiz. Menderes, Parti ve Hükûmet programlarında da yer verdikleri gibi "Hayvanlar Vergisi"ni tamamen kaldırmak üzere tedbirler almakta olduklarını belirterek bu konuya verdikleri ehemmiyeti şu cümle ile ifade edecekti: "Ziraat ve hayvancılığın, iktisadi bünyemizin temelini teşkil ettiğini hiçbir zaman gözden uzak tutmamaktayız. Ziraat ve hayvancılığı ön plâna alan bir görüşle hareket ederek, zirai kredi dâvasını, ziraat âlet ve vasıtaları meselelerini, hastalık ve haşerelerle mücadele, iyi tohum ve tohumların ıslah mevzularını, ziraat tekniğini ilerletme çarelerini ehemmiyetle gözden geçirmiş ve tatbike başlamış bulunuyoruz." Başbakan Menderes hayvancılık işlerinin başında bulaşıcı ve paraziter hastalıklarla mücadelenin geldiğini, bu sahada koruyucu aşılama ve ilaçlamalara geniş ölçüde yer verilmiş olduğunu beyan etmişti.510 Başbakan Menderes’in yanı sıra Cumhurbaşkanı Celâl Bayar da hayvancılığın geliştirilmesi konusunu yakından takip etmekte olup hemen hemen Meclisin her açılış yıl dönümleri toplantısında hayvancılıkta kat edilen ıslah çalışmaları hakkında rakamlar veriyor bu çalışmaların devam ettirileceğini belirtiyordu.511 Hükûmet her ne kadar bu sahada çalışsa da Cumhurbaşkanı Bayar bu çalışmayı yeterli bulmuyordu. Bayar’ın Mecliste 1 Kasım 1953’te yaptığı konuşmasına göre bu sahada kalkınmanın daha da hızlanabilmesi ancak üretici ile sıkı iş birliği yapmakla mümkün olabilirdi. Bu sebeple devlet-halk iş birlikteliğini sağlama adına veteriner 509 A. e., s. 303-304. 510 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 9, C: 6, Toplantı: 1, s. 62-64. 511 Bayar'ın 1953 ve 1952 yılı Meclis açılış konuşmaları için bkz, TBMM Tutanak Dergisi, C: 10, Dönem: 9, Toplantı: 2, s. 7; TBMM Tutanak Dergisi, C: 17, Dönem: 9, Toplantı: 3, s. 9. 846 teşkilatı güçlü olmalıydı. Damızlık yetiştirmek, hayvan hastalıkları ile mücadele etmek, sergi ve yarışlar tertiplemek, numune ağılları kurmak, köylerde yemleme ve yem silosu örnekleri vermek, mera ve yoncalıklar vücuda getirmek gibi faaliyetlerle halk bu mücadeleye daha çok katılabilir ve daha büyük başarılar elde edilebilirdi.512 Cumhurbaşkanı Bayar, Meclisin 1 Kasım 1955 tarihli açılış konuşmasında yine bu sahada hayvancılık mevzuu ile alakalı çok mühim meselelerimizden biri olarak koyunların "merinoslaştırılması" işini ön plana çıkartmıştı. Bayar, merinoslaştırma sayesinde yünlü mensucat sanayii, ince merinos yapağısı ihtiyacını yurt içinde karşılamak maksadıyla, on senelik bir "merinoslaştırma" programı hazırlanmış olduğunu söylemişti.513 4.7.5.1. Hayvanlar Vergisi Hayvanlar Vergisi Kanunu, 1920 yılından 1945 yılına kadar sekiz defa değiştirilmişti. Kanunun çok iptidai bir kanun olmasından dolayı Demokrat Parti programında bu verginin ıslah edileceği kabul edilmişti. Bundan mülhem olan Hükûmet programlarında da verginin tedricen kaldırılacağı belirtilmişti.514 Hükûmet tarafından Hayvanlar Vergisi Kanunu’nun 1942 tarih ve 4226 sayılı Kanunla değiştirilen 18’inci maddesinin değiştirilmesine dair kanun tasarısı Meclise 2 Mayıs 1951 tarihinde gelmiştir. Hükûmet, hayvanlar vergisinin tedricen kaldırılmasının mukarrer bulunduğundan bu tasarı ile ilk adım olarak bu vergiden %20 nispetinde bir indirim sağlanmasını hedefliyordu. Ancak Erzurum Milletvekili Sabri Erduman ve Çoruh Milletvekili Mecit Bumin, Hayvanlar Vergisi Kanunu’nun yürürlükten kaldırılması hakkında kanun teklifleri vermişti.515 Bolu Milletvekili Mahmut Güçbilmez, yekûnu 30 milyonu bulan bu verginin 1951 mali yılı içerisinde kaldırılmasının Hükûmeti müşkül duruma düşüreceği düşünülerek ilk hamle olmak üzere tenzil yoluna gidildiğini söylese de bu kanunun kökten kaldırılması gerektiğini söylemişti. Bu müzakerede Mahmut Güçbilmez gibi 512 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 9, C: 25, Toplantı: 4, s. 7. 513 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 10, C: 8, İçtima: 2, s. 9 514 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 9, C: 7, Toplantı: 1, s. 3-4. 515 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 9, C: 7, Toplantı: 1, s. 17. 847 başka isimler de kanunun kaldırılmasını Meclis kürsüsünden dile getireceklerdi. Bu isimler sadece hayvancılığın çok yoğun yapıldığı Doğu vilayetleri vekilleri değildi. Diğer bölge vekilleri de bu konuda kanunun tamamen kaldırılması kanaatini taşımaktaydılar. Ancak bu isteklere rağmen Hükûmet tasarıyı kendi hazırladığı gibi Meclisten komisyona havalesini sağlamıştı.516 Nitekim 1936 tarih ve 2897 sayılı Hayvanlar Vergisi Kanunu 27 Temmuz 1951 tarihinde kabul edilen 5818 sayılı yasayla değiştirilmiş ve bu vergide indirime gidilmiştir. 517 DP döneminin sonuna kadar sürekli kaldırılması istenen ancak bir türlü kaldırılamayan Hayvanlar Vergisinin bütçe içerisindeki payı yıldan yıla iyiden iyiye düştüğü için DP iktidarının bitiminin hemen aylar sonrasında 31 Aralık 1960 tarih ve 193 Sayılı Gelir Vergisi Kanunu’nun 124. maddesine göre 1 Ocak 1962 tarihinden itibaren tamamen kaldırılmasına518 karar verilmiştir. DP döneminde gerek bu hayvanlar vergisinin düşürülmesi gerekse hayvancılığın geliştirilmesine dair alınan diğer önlemler aşağıdaki 1949-1959 yıllarına ilişkin hazırlanmış hayvan sayısını gösteren çizelgede de görüldüğü üzere olumlu sonuçlar vermiştir. Tablo 4.42. 1949-1959 Yılları Toplam Hayvan Sayısı ve Bunların Türlerine Göre Dağılımı519 Yıl Koyun Kıl keçisi Tiftik keçisi Sığır Manda Deve At Eşek Katır Toplam 1949 23 073 071 13 561 350 3 841 871 10 103 741 897 074 104 777 1 131 801 1 686 982 104 255 54 504 922 516 Bu isimler şunlardı: Van Milletvekili Ferit Melen, Diyarbakır Milletvekili Remzi Bucak, Balıkesir Milletvekili Sıtkı Yırcalı, İçel Milletvekili Salih İnankur, Diyarbakır Milletvekili Yusuf Kâmil Aktuğ. Bkz. TBMM Tutanak Dergisi, C: 7, Dönem: 9, Toplantı: 1, s. 7-11. 517 T.C. Resmî Gazete, 02.08.1951, Sayı: 7874. 518 T.C. Resmî Gazete, 06.01.1961, Sayı: 10700. 519 1959 istatistik Yıllığı, s. 223. 848 Yıl Koyun Kıl keçisi Tiftik keçisi Sığır Manda Deve At Eşek Katır Toplam 1950 23 082 521 14 498 268 3 966 336 10 123 185 947 731 110 305 1 140 417 1 632 634 109 093 55 610 490 1951 24 832 649 16 531 053 4 370 161 10 395 858 967 062 107 912 1 173 103 1 713 222 110 102 60 201 122 1952 26 534 233 16 122 632 4 921 736 10 694 807 1 013 388 95 502 1 215 818 1 724 899 116 887 62 440 902 1953 27 286 602 16 094 185 4 869 063 10 758 553 1 044 134 93 697 1 200 938 1 747 941 117 122 63 212 235 1954 26 807 557 16 121 403 4 958 029 10 867 500 1 070 716 89 190 1 214 336 1 709 951 117 012 62 955 694 1955 26 443 838 16 216 513 4 816 389 11 058 935 1 058 000 72 034 1 218 980 1 698 144 125 142 62 705 975 1956 27 974 232 16 485 836 5 027 971 11 546 208 1 075 438 65 936 1 256 870 1 771 731 130 649 65 334 901 1957 29 209 029 17 248 378 4 573 147 12 064 139 1 121 727 54 587 1 291 264 1 777 473 138 146 68 477 881 1958 30 822 994 18 196 438 6 035 534 12 484 211 1 161 803 56 653 1 332 826 1 840 070 153 957 72 084 486 1959 33 613 500 18 940 700 6 137 000 13 075 800 1 229 200 65 500 1 386 500 1 873 800 172 000 76 294 00 849 Daha önce de değindiğimiz gibi ülkedeki bu hayvan varlığının büyük bir kısmı Doğu ve Güneydoğu vilayetleri olduğu için aslında tam olarak bizim çalışma bölgemiz olan vilayetlerde bu olumlu sonuçların alındığını söyleyebiliriz. Aşağıdaki bazı uygulamalar da zaten bu ifadenin kanıtı niteliğindedir. Örneğin Doğu illeri hayvancılığının kalkınması için Ardahan’daki bin dönümlük Hazine’ye ait Nadirbey Komu, Bakanlar Kurulunca 05.04.1951’de boğa yetiştirme ve hayvan bakımı işlerine tahsis edilmişti.520 1952 yılında Van’ın Erciş ilçesi dâhilinde at, sığır, koyun ve ziraat şubelerini ihtiva eden Altundere harası açılmıştı.521 09.09.1953’te Ağrı ilinde hazine malı 106,5 dekarlık arazi bölge sığırlarının ıslahı ile boğa bakım ve aşım durağı kurulması için Tarım Vekâletine tahsis edilmişti.522 Yine Tarım Vekâleti tarafından 1950 yılında çiftçilere 1.456 baş merinos koçu dağıtılmıştı. Bunlardan çiftçiler 76.192 kuzu elde etmişlerdi. 1956 yılına gelindiğinde ise yine bu yıl 1.082 baş koç dağıtılırken çiftçiler 109.557 kuzu elde etmişlerdi.523 1953 yılında Tarım Vekâleti, Çifteler harasıyla Ankara- Lalahan numune ağılında mevcut 299 baş tiftik keçisini ucuz bir bedel mukabilinde köylüye tevzi etmeye karar vermiş ve Erzurum koyun yetiştiricilerine bu sene içinde Karacabey harasıyla Bandırma merinos çiftliğinde yetiştirilmiş merinos koyunlarından 500 adedini dağıtmıştır. Vekâlet, bütün bunlardan başka Malatya mıntıkasında bulunan akkaraman koyunlarının ıslahı maksadıyla köylüye 250 baş karaman koçunu Sultansuyu harasından tahsis etmişti.524 Bunlardan başka Bakanlar Kurulu’nca 16.05.1952’de Erzurum İnekçilik ve Sütçülük İstihsal ve Satış Kooperatifinin kurulmasına izin verilmişti.525 520 BCA 30 18 1 27/ 125 31 12. 521 TBMM Kütüphanesi DP Meclis Grubu Müzakerelerine Ait Tutanak (23.12.1952), s. 31. 522 BCA 30 18 1 27/ 133 74 11. 523 1959 İstatistik Yıllığı, s. 224. 524 Ayın Tarihi, 02.09.1953, Eylül 1953. 525 BCA 30 18 1 27/ 129 42 19. 850 Hükûmet, Doğu vilayetlerinde eskiden beri yaygın olarak yetiştirilen hayvanların yanı sıra tavukçuluk ve arıcılığın da bölgede geliştirilmesini istemekteydi. Doğu vilayetlerinden Tunceli’de tavukçuluğun gelişimi için Ziraat Vekâletince 1953 yılında 100 adet damızlık tavuk ile arıcılığın geliştirilmesi için 200 adet fenni kovan tahsis edilmiş, lüzum görülen mahallerde de kurslar açılmıştı. 1956 yılında Devlet Üretme Çiftlikleri Umum Müdürlüğünce Kalan deneme tarlasında bir tavukçuluk şubesi kurulmuştu.526 Diyarbakır vilayetinde ise 1955-56 yılında arıcılık ve tavukçuluk konularında zirai filmler gösterilmiş sergi ve müsabakalar tertip edilmişti.527 Yine Hükûmet, 11.10.1956’da merkezi Erzurum’da olmak üzere "Kümes Hayvanları, Arıcılık ile Bu Hayvanların Beslenmesine ve Yetiştirilmesine Yarayan Ziraat Teşebbüsleri İstihsal ve İstihlak Kooperatifi"nin kurulmasına izin vermişti.528 4.7.6. Et ve Balık Kurumunun Kurulması DP, kasaplık hayvanların ve balıkların kıymetlendirilmesi, bunların üreticilerinin refah seviyelerinin yükseltilmesi, geniş bir tüketici kitlesine sıhhi ve ucuz et ile balık temin edilmesi maksadıyla merkezi Ankara’da olmak üzere 40 milyon lira sermayeli Et ve Balık Kurumu’nu 1 Ekim 1952 tarihinde faaliyete geçirmişti.529 Bu bakımdan daha önceden Toprak Mahsulleri Ofisinde sınırlı bir şekilde ele alınan et ve balık davası için daha esaslı bir adım atılmıştır. Et ve Balık Kurumu kurulduktan sonra hayvancılığın merkezi Doğu’da, Erzurum vilayetinde ilk etapta büyük baş hayvan kombinasının işletmeye açılması hedeflenmiştir. Bu kombina, evvela bir tecrübe ve eğitim işletmesi olarak açılmış diğer kombinaların personeli de burada yetiştirilmek üzere planlanmıştır. Bu işletmeden alınacak neticeye göre inşasına başlanan ve başlanacak olan Konya, Ankara, İstanbul ve Erzurum kombinalarında gerekli tedbirlerin alınması planlanmıştı. Kombinaların 526 BCA 30 1 0 0/ 113 719 2 lef 39. 527 BCA 30 1 0 0/ 112 713 5. 528 BCA 30 18 1 27 144 85 16. 529 T.C. Resmî Gazete, 01.10.1952. 851 kurulmasının ardından hayvancılık mıntıkalarında büyük şehirlere canlı olarak yapılan hayvan sevkiyatı dolayısıyla milyonlarca liralık fire ve kayıpların önüne geçilerek aynı zamanda demiryollarının bu işlere tahsis ettiği vagon miktarlarında da tasarruf sağlanması hedeflenmişti.530 Kurum tarafından 1960 yılı başına kadar Erzurum,531 Ankara, Zeytinburnu ve Konya’da 4 et kombinası ile Beşiktaş, Haydarpaşa, Trabzon, Samsun, Sinop, Zonguldak, Ereğli (Karadeniz), Çeşme, Çanakkale, Marmara, İskenderun, Ordu, Yozgat, Kayseri, Burdur, Ayvalık, Giresun ve Rize’de 19 soğuk hava deposu işletmeye açılmıştı. Bu faaliyetlerin bir devamı olarak kurum, Elâzığ, Urfa, Kayseri ve Samsun’da 4 et kombinası ile Amasya, Mersin, Eskişehir, Kastamonu, Bolu, Gaziantep, Erzincan, Diyarbakır ve İnebolu’da 9 soğuk hava deposunun inşasına başlamıştır.532 4.7.7. Doğu Vilayetleri Hayvancılığının Sorunları ve Çözüm Yolları Doğu hayvancılığının geliştirilmesinden ziyade mevcut hayvancılığın muhafazası için Meclisin 28 Şubat 1952 tarihli görüşmelerinde CHP Kars Milletvekili Veyis Koçulu farklı bir konuya dikkat çekiyordu. Koçulu, hayvancılığın kalkınmasının her şeyden evvel çayır, yayla, mera ile kabil olduğunu ancak Çiftçiyi Topraklandırma Kanununun aynen uygulanmasının Kars ilinin iktisadi bünyesine uymadığını söylemişti. Çünkü bu Kanunla meralar sürülüyor tarla hâline getiriliyordu. Bu da hayvancılığı olumsuz etkilemekteydi.533 1938 yılında tarlalar 1.000 hektar üzerinden düşünerek hesaplayacak olursak eğer 13.158 hektar olarak ayrılmaktaydı. Çayırlık ve meralık alan ise bu tarihte 41.068 hektardı. Bu rakamlar 1950 yılında tarlalar 14.542 hektar, çayırlık ve meralık alan ise 37.803 hektardı. DP iktidarının sonlarına doğru 1959 yılında tarlalar; 22.940 hektar; 29.000 hektar da çayırlık ve 530 Yeni İktidarın Çalışmaları, s. 269-270. 531 Erzurum'da 01.01.1951'de et kombinası açılmıştı. Bkz. BCA 30 1 0 07 29 170 11. 532 Osman Sait Dikilitaş, Demokrat Parti Hükûmetlerinin Sosyo-Ekonomik Alandaki İcraatları (1950-1960), Selçuk Üniversitesi, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Konya, 2007, s. 387. 533 TBMM Tutanak Dergisi, C: 13, Dönem: 9 Toplantı 2, TBMM Basımevi, Ankara, 1952 852 meralık alan olarak ayrılmıştı.534 Görülüyor ki toprak dağıtımı ve tarım arazisinin yaygınlaşması hayvancılığın en önemli etkenlerinden biri olan çayır ve mera sahasını azaltmıştır. Meclisin 24 Mayıs 1954 tarihli oturumunda Başbakan Adnan Menderes yeni hükûmetinin programını okurken mera meselesine de şu sözlerle değinmişti: "Hayvancılığımızın istikbalini şiddetle alâkadar eden bir mesele de ziraat arazisinin 1950’ye nazaran %40 nispetinde artmış olması ve daha da artmakta devam edeceğinin şüphesiz bulunması ve netice olarak meralarımızın süratle daralmakta olmasıdır. İşte bu sebepledir ki entansif hayvan yetiştiriciliğinin süratle inkişafını temin etmek, her bakımdan daha şümullü ve geniş tedbirlerin tatbikine girişmek, hayvancılık kredisini süratle arttırmak, neslin ıslahı için gerekli yerlerde suni tohumlama istasyonları vücuda getirmek ve hastalıklarla mücadeleyi şiddetlendirmek kararındayız." 535 Bu konuda muhalefet de tedirgin idi. CHP Kars Milletvekili Hasan Erdoğan, Meclisin 25.02.1955 tarihli görüşmelerinde makineli ziraat yüzünden köylünün özellikle meraları sürüp tarla hâline getirdiğini bunun da bilhassa hayvancılıkla iştigal eden Şark mıntıkasında ot ve hayvan yiyeceği sıkıntılarına sebebiyet verdiğini söylemişti. Erdoğan, her sene köylünün Anadolu’da samanı tarlaya bırakırken içinde bulunulan yılda ot satılmaya başlandığını, arpanın kilosu 22 kuruş olan bir memlekette otun kilosunun 12 kuruşa çıkmasının düşündürücü olduğunu, bu sebeple Ziraat Vekâletinin hayvancılıkla iştigal eden yerlerde ahırda besleme usullerinin teşvik edilmesi gerektiğini belirtmiştir. CHP Kars Milletvekili İbrahim Us da536 çayır ve meraların ıslah ve inkişafı için ciddî ve esaslı tedbirlerin alınması lüzumuna kani olduğunu toprak dağıtımında bazı bölgelerde mera ve yaylaklar sürülüp ekilmekte olduğundan mera normunun talimatname olarak nazariyatta kaldığını bu sebeple bir mera kanununun lüzumuna işaret etmişti.537 Kars’ta yaşanan bu ot sıkıntısından dolayı mağdur duruma düşen üreticilerin daha fazla zarar etmemesi için CHP Kars Milletvekili Mehmet Hazer, Meclisin 28.11.1955 tarihli görüşmelerinde üreticinin elindeki hayvanların mühim bir kısmını 534 1959 İstatistik Yıllığı, s. 210. 535 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 10, C: 1, İçtima: F., s. 31. 536 TBMM Albümü 1920-2010, C: 2, s. 646. 537 TBMM Tutanak Dergisi, Devre: 10, C: 5, İçtima: 1, TBMM Matbaası, Ankara, 1955, s. 801-804. 853 satmak mecburiyetinde olduğunu söylemişti. Hazer, Hükûmetten, satılacak bu hayvanların değer pahası ile satılabilmesi için ihraç mahreçlerinin bulunmasını, Et ve Balık Kurumunun satın alımı yapması ve askerî birliklerin ihtiyaçlarının hiç olmazsa kısmen kavurma ve sucuk olarak buralardan almasını istemişti. Ancak Millî Müdafaa Vekili Fuat Köprülü, halk tarafından hazırlanacak olan kavurma, sucuk vs. gibi etlerin daima fena neticeler verdiği için buradaki birliklerin et ihtiyacının Et ve Balık Kurumundan karşılandığını söylemişti. Mehmet Hazer, ihraç yeri olarak sadece Rusya’nın olmasının üreticinin zararına sonuçlar doğurduğunu belirtmişti. Çünkü O’na göre Ruslar, hele ki kuraklık dönemlerinde üreticinin elindeki hayvanı mecburen çıkarmak zorunda olduğunu bildikleri için çok düşük fiyatla hayvan alımı gerçekleştirmekteydi. İşte bu sebeple bölge hayvanlarına başka ihraç kapılarının da bulunması gerekiyordu. Bundan başka Kars’ta bu sene bilhassa kuraklık yüzünden yapılacak kavurma ve sucuğun muhafazası maksadıyla soğuk hava tesisatı için ihtiyaç duyulan malzemenin temini ve hariçten ithali için döviz ve lisansa imkân bulunamamıştı. Yine Rusya’ya yapılan ihracat için Hayvan İhraç Birliği vardı. Fakat bunun merkezi Mersin’deydi. Hazer, Mersin’in Kars’a uzak olmasından dolayı bu işle iştigal eden alakalıların formaliteler için Kars’ta da böyle bir birliğin tesisini arzu etmekte olduklarını ancak bu hususta Ticaret Vekâletine müracaatlar yapılmış olmasına rağmen müspet bir sonuç alınamadığını söylemiştir.538 Mehmet Hazer’in isteği nihayet 1956 yılı içerisinde gerçekleşmişti. Merkezi Kars olmak üzere Doğu Vilayetleri Canlı Hayvan Madde ve Mahsulleri İhracatçıları Birliği 07.04.1956’da kurulmuştur.539 1955 yılında meraların yetersizliği ve de kuraklıktan dolayı ot sıkıntısı yaşanırken bu yılın sonu ve 1956 yılı başında havaların çok soğuk ve karlı gitmesi yüzünden ot sıkıntısı yaşanmıştır. Ziraat Vekâleti, Kars vilayeti yetiştiricilerinin ihtiyacı için Toprak Mahsulleri Ofisi Genel Müdürlüğünce 2.000 tonluk yemlik hububat tahsis etmişti. Bundan başka 31.03.1956’da Göle İnekhanesi ve Iğdır Devlet Üretme Çiftliği Müdürlüklerindeki fazla ot, saman gibi kaba yemlerin vilayet emrine 538 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 10, C: 8, İçtima: 2, TBMM Matbaası, Ankara, 1956, s. 167-169. 539 BCA 30 18 1 2/ 1428 33. 854 verilerek mıntıka yetiştiricilerine tahsis ve dağıtımı kararlaştırılmıştı.540 Bölgede yem sıkıntısının had safhada olduğu köylerden bizzat Başbakan’a ve Ziraat Vekâletine gelen yardım çağrılarına karşılık olarak hemen acele yardım edilmesi için mahallî örgütlere talimatlar verilmiştir.541 Doğu bölgesi hayvancılığının en önemli sorunlarından bir diğer sorun da yetiştirilen hayvan ve hayvansal ürünlerin pazarlara ulaştırılması meselesi idi. Bu meseleyi bu dönemde ilk kez CHP Kars Milletvekili Fevzi Aktaş, 28 Şubat 1952 tarihinde Mecliste gündeme getirmişti. Aktaş, hayvan deposu Kars’tan canlı hayvan nakliyatının süratle yapılamadığını söylemişti. Aktaş’ın verdiği bilgilere göre bu tarihlerde canlı hayvan nakliyatı demiryolu ile yapılmaktaydı ki Erzurum- Ankara arası 59 saat, Erzurum- Haydarpaşa arası mesafe ise 85 saatti. Gecikme bilhassa hayvan nakliyatının en çok yapıldığı Kars- Sarıkamış başlangıç istikametindeydi. Kars’tan Haydarpaşa’ya en az 110 saatte normalde gidilirken çoğu kereler bu zaman, 140- 150 saati bulmaktaydı. Canlı bir hayvanın en az 110 saat dar ve havasız bir vagon içinde taşınmasından dolayı uzun açlık sebebiyle canlı hayvanlar tartıda bir hayli fire vermekteydi ki bu da millî servetin heba olması anlamına gelmekteydi. 542 Ulaştırma Bakanı Seyfi Kurtbek, hayvan nakliyatına mümkün olduğu kadar kolaylık gösterildiğini yalnız ani surette istasyonlara çok miktarda hayvan gelince müşkülat olduğunu söyleyerek nakliyecilerin aralarında anlaşması durumunda gerekli tedbirleri alacaklarını söylemişti.543 Bir diğer CHP Kars Milletvekili Mehmet Bahadır, Kars’ın hayati bir meselesi olan demiryolu işinin hâlâ halledilemediği eleştirisini yaparak Horasan- Sarıkamış arasında bulunan 74 kilometrelik dar demiryolu hattının uzatılmasını istemiştir. Ancak devir karayollarının revaçta olduğu devir olduğu için bu isteğe Hükûmetin bakışı pek de sıcak değildi. Bayındırlık Bakanı Kemal Zeytinoğlu, 540 BCA 30 1 0 0/ 80 509 15 lef 1. 541 Kars, Ağrı Doğubeyazıt ve Taşlıçay kazaları köylerinin yardım istekleri ve bunlara verilen cevaplar için bkz. BCA 30 1 0 0/ 81 510 5; BCA 30 1 0 07/ 81 510 2; BCA 30 1 0 0/ 81 510 4. 542 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 9, C: 13, Toplantı: 2, TBMM Basımevi, Ankara, 1951, s. 1164- 1165. 543 A.e., s. 1169. 855 "Horasan- Sarıkamış demiryolu bizim kanaatimizce Kars’ın imarı ve kalkınması hususunda birinci derecede rol oynayan bir mevzu değildir. Bir kere 74 kilometre uzunluğunda bulunan bu dar hattın, dekovil hattının geniş hata, normal hata çevrilmesi 40 küsur milyon liraya ihtiyaç göstermektedir. (…) Bir kilometre demiryolunun 500.000 liraya mal olmasına mukabil bir kilometrelik Devlet yolu standardında, yani geniş, meyilleri az virajları rahat bir yolun bir kilometresi 30-40 bin liraya mal olmaktadır" demişti. Zeytinoğlu konuşmasının sonunda birçok ülkede kamyonlarla hayvan nakliyatı yapıldığını bu sebeple Horasan- Sarıkamış demiryolu hattının bütçe imkânları itibarıyla daha sonra mütalaa edileceğini söylemişti.544 Bu hattın genişletilmesi DP iktidarının sonuna değin mümkün olmamıştır. Görüldüğü üzere hayvancılığın en büyük problemlerine DP Hükûmetleri bu yıllarda etkili çözümler üretememektedir. DP iktidarının dönem ortasına doğru bu nakliyat probleminin bu yıllarda yaygınlaştırılmaya çalışılan kombinalarla çözüme kavuşturulmak istendiğini görüyoruz. Meclisin 26.02.1954 tarihli görüşmeleri sırasında CHP Kars Milletvekili Sırrı Atalay’ın canlı hayvan nakliyatı hususunda Hükûmetin hâlâ bir programı olmadığı yönündeki eleştirisine Münakalat Vekili Yümnü Üresin, nakliyattaki gecikmelerin belki birtakım yol ve hava arızaları yükünden olmakta olduğundan bahisle esasında idarenin canlı hayvan nakliyatı yerine kombinaların kesmiş oldukları etleri nakletmek yolunu ve sistemi tercih ve tavsiye ettiğini söylemiştir.545 Hayvancılıkta önemli etkenlerden biri de üreticilerin tuz tedarik edip edememe meselesiydi. Hükûmet az önce de değindiğimiz gibi hayvan nakli problemini çözemese de Doğu bölgesi hayvanlarının tuz ihtiyacı için bölgede yeni tuzlalar ya da tuz ambarları açarak üreticinin daha kolay ya da daha ucuz yoldan tuza ulaşmasını sağlamak istiyordu. Bu bağlamda atılan en küçük bir adım bile büyük sonuçlar doğurmaktaydı. Örneğin Bingöl Milletvekili Feridun Fikri Düşünsel Meclisin 26 Şubat 1953 tarihli oturumunda Bingöl Solhan’da açılan tuz ambarının tuz fiyatlarını 50 kuruştan 17,5 kuruşa düşürdüğünden bahisle ilgili Bakana teşekkür etmişti. Düşünsel, kar yağdığı zaman yolları kesik olan Doğu vilayetlerinde tuzun büyük bir 544 A.e., s. 1207-1210. 545 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 9, C: 28, Toplantı: 4, TBMM Basımevi, Ankara, 1954, s. 1061. 856 dava olduğunu, ucuz fiyatta tutulmasının hayvancılık bakımından elzem olduğunu söylemiştir.546 4.7.7.1. Hayvan hastalıkları 1950-1960 arası dönemde ülke ve bölge hayvancılığının gelişimini etkileyen en önemli unsurlardan biri de hayvan hastalıklarıydı. Öyle ki bu hayvan hastalıkları bazen yüzbinlerce hayvanın telef olması ve ülke iktisadına büyük darbeler vurulmasına yol açabilmekteydi. DP döneminde görülen hayvan hastalıkları şunlardı: Hummai kulai (Şap), Uyuz, Keçi ciğer ağrısı, yanı kara, nom de maladies, çiçek, antraks, barbon, ruam. Bu hastalıklar on yıllık dönem boyunca görülmeye devam etmiş bazı yıllarda yüzbinlerce hayvanın telefatına yol açmıştır. Örneğin 1957 yılında şap hastalığından ölen hayvan sayısı 147.000 idi.547 Hükûmetin hayvan hastalıklarına dair almış olduğu tedbirler yeterli gelmemişti. Bu durum muhalefet partisi CHP tarafından da sürekli eleştiri konusu olmaktaydı. DP iktidarının sonlandığı yıl, 27 Şubat 1960 tarihli bütçe görüşmelerinde CHP Maraş Milletvekili Emin Soysal, Hükûmetin elinde yeterli veteriner ve hayvan sağlık memurları az olsa da hayvan hastalıklarıyla sürdürülen mücadele tarzının ve bu hastalıklarda etkili olan ilaçların yetersiz olduğunu ve köylere kadar ulaştırılamadığını söylemişti.548 Aslına bakılacak olursa ülkedeki veteriner ve hayvan sağlık memuru sayısı gerçekten yetersizdi. Aşağıda 1949-1959 Arası Veteriner Hekim ve Hayvan Sağlık Memuru Sayılarını gösteren çizelgeye baktığımızda 1949 yılında bu sayı 250 iken 1959 yılında üç katından fazla bir artışla 875’e çıkmıştır. Hayvan sağlık memuru sayısı da 1949 yılında 277 iken 1959 yılında yine üç katından fazla bir artışla 694’e çıkmıştır. 546 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 9, C: 20, Toplantı: 3, TBMM Basımevi, Ankara, 1953, s. 1135. 547 1959 istatistik Yıllığı, s. 233-234. 548 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 9, C: 12, İçtima: 3, TBMM Matbaası, Ankara, 1960, s. 840-841. 857 Bu sayı milyonlarca hayvan varlığı olan bir ülke için her ne kadar on yıllık periyotta üç katı kadar bir artış kaydedilmişse de azdır. Tablo 4.43. 1949-1959 Arası Veteriner Hekim ve Hayvan Sağlık Memuru Sayıları549 Yıl Veteriner Hekim Hayvan Sağlık Memuru 1949 250 277 1950 281 312 1951 313 349 1952 379 400 1953 422 448 1954 501 492 1955 579 541 1956 680 587 1957 764 634 1958 811 665 1959 875 694 4.7.8. Sanayi Politikaları 14 Mayıs seçimlerinin ardından Hükûmeti kuran Başbakan Adnan Menderes, 29 Mayıs 1950 tarihinde Hükûmet Programını Mecliste okurken Hükûmet olarak iktisadi ve malî düşüncelere göre takip edilecek yolu dört esasta ifade etmişti. Belirlenen bu dört esas, sanayi politikalarının da temelini oluşturmuştur. DP’nin temel prensipleri olarak kabul edeceğimiz bu esasları şu şekilde özetleyebiliriz: 1. Devlet kurumlarında tasarruf yapılması ve ülke imkânları ile uyumlu gerçekçi ve dengeli bütçeler hazırlamak. 2. Eldeki sermayeyi mümkün olduğunca üretime dayalı olarak kullanmak. 3. Özel müteşebbislerin rahatça yatırım yapmalarını ve kendilerini güvende hissetmelerini sağlamak. 4. Yabancı sermayenin ülkeye girişini kolaylaştırmak.550 549 BCA 30 01/107 676 1. 550 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 9, C: 1, Toplantı: Olğ., s. 26-27. 858 Parti programına sadık kalarak hazırlanan Demokrat Parti Hükûmet Programı, “liberal” bir çizgide hazırlanmıştı.551 1950 yılında iktidara gelen DP döneminde ülkenin kalkınma stratejisi köklü şekilde değişikliğe uğramıştı. Yoğun devletçilik görüşü terkedilerek özel teşebbüsün azamî derecede teşvikine ağırlık verilmişti. 1951 yılında toplanan Sanayi Kongresinde sanayide özel girişime öncelik tanınması, bir sanayi bakanlığının kurulması ve özel sektör sanayicilerinin kuracağı sanayi odalarının kurulması ilkeleri benimsenmişti. Ancak her ne kadar özel sektör teşvikine ağırlık verilmiş olsa da bu dönemde devlet yatırımlarının toplam yatırımlar içindeki pazı azalmamıştır. Daha önce de ifade ettiğimiz üzere DP döneminde tarım alanında çok önemli değişiklikler yaşanmıştı. Tarım alanındaki gelişmeler de sanayi ve ticaretin gelişmesine olumlu katkılarda bulunmuştur. Bu dönemde dokuma, tütün, gıda, dericilik, cam, toprak ve kilden mamuller imalatı gibi nispeten basit teknoloji ile çalışan kollar yanında genellikle özel yabancı sermaye yardımıyla kimya, ilaç sanayii, otomotiv, tarım makine ve aletleri, elektrikli makine, elektronik gibi imalat sanayii kolları da gelişmiştir.552 DP döneminin ilk yılları kalkınma açısından çok büyük hamlelerin gerçekleştiği yıllar olmuştu. Ancak "1954-1961 yılları, II. Dünya Savaşı sonunda başlayan genişleme konjonktürünün ve liberal dış ticaret politikalarının son bulduğu bir dönemi olarak; ekonomide bir durgunluk içinde dalgalanmaların olduğu, ihraç mallarına yönelik talebin düştüğü ve bu yüzden bir tıkanmanın olduğu dönem olmuştur."553 Bu dönemde çalışma bölgemiz olan Doğu vilayetlerinde yukarıda saydığımız tüm sanayi kollarının geliştiğini söyleyemeyiz. Bölgenin kendine özgü özelliklerinden dolayı bu yıllarda özellikle gelişen en önemli sanayi kolları dokuma, şeker ve çimento sanayiidir. 551 Murat Yıldız, Demokrat Parti Dönemi Türkiye'de Sanayi Politikaları, Fırat Üniversitesi, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Elâzığ, 2015, s. 73. 552 Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ekonomisi, s. 188-190. 553 Boratav, a.g.e., s. 85. 859 Dokuma sanayii alanında Doğu vilayetlerinden Elâzığ’da açılacak olan iplik fabrikası bölgenin kalkınmasında çok önemli bir yere sahip olacaktı. Cumhurbaşkanı Celâl Bayar, 2 Ekim 1952 tarihli Elâzığ ziyareti sırasında bu fabrikanın temelini atmıştı. 650.000 liraya ihale olunan bu fabrikanın Elâzığ İplik ve Dokumacılık T.A.Ş.554 tarafından işletilmesi ve 5760 iğlik olarak yapılması planlanmıştı.555 Nitekim fabrikanın açılışı 1954 yılında gerçekleşmiştir. Mensucat sanayii üzerine bölgede görülen yatırımlardan biri de Erzincan iplik fabrikasıydı. Bu fabrikanın kurulumu ile ilgili olarak DP iktidarının hemen daha başlarında maksadın ne olduğunu İşletmeler Bakanı Muhlis Ete, 16.11.1950 tarihli DP Meclis Grubu toplantısında açıklamıştı. O’na göre bu fabrikayla hem Erzincan vilayeti kalkındırılacak hem de Iğdır pamukları kıymetlendirilecekti.556 Bu fabrikanın iplik ünitesi 1954 yılında faaliyete girmişti. 4.7.9. Şeker Fabrikaları Doğu vilayetleri çok istemesine rağmen CHP döneminde bir şeker fabrikasına kavuşamamıştı. Şeker fabrikalarının sayısının artışı ve ülke geneline yayılması DP iktidarında olmuştu. 1950-1959 yılları arasında DP döneminde Adapazarı, Amasya, Konya, Kütahya, Burdur, Kayseri, Susurluk, Elâzığ, Erzincan, Erzurum ve Malatya şeker fabrikaları kurulmuştur.557 Demokrat Parti daha muhalefette iken Doğu vilayetlerinde şeker fabrikalarının kurulmasını arzu etmekteydi. Bu arzuyu bizzat DP Genel Başkanı Celâl Bayar, 4 Ekim 1947’de ziyaret ettiği Erzurum şehrinde söylemişti.558 20 Ocak 1954’te yedi yerde kurulacak olan şeker fabrikalarının ihaleleri yapılmıştı. Bu fabrikalar; Kayseri, Erzurum, Susurluk, Burdur, Malatya, Erzincan ve Elâzığ’dı. İşletmeler Vekili Sıtkı Yırcalı’nın ihale günü Ankara’da basına yaptığı 554 Şirket 03.03.1951 tarihinde kurulmuştu. Bkz. BCA 30 18 1 27/ 125 16 11 lef 317. 555 Cumhurbaşkanlığı Arşivi, Celâl Bayar Arşivi, Ebis No: 03001446, Belge No: 1-4-8, Fihrist: 1446. 556 TBMM Kütüphanesi DP Meclis Grubu Müzakerelerine Ait Tutanak (16.11.1950), s. 22-27. 557 BCA 30 1 0 0/ 105 654 1 lef 4. 558 Celâl Bayar Diyor ki, s.211-212. 860 açıklamaya göre bu fabrikaların üçü; iki Fransız firmasına, geri kalan dördü de iki ayrı Alman firmasına ihale edilmişti. Kayseri ve Erzurum fabrikaları küp şeker, diğer fabrikalar ise kristal şeker imal edeceklerdi. Bu suretle iki yıldan beri ihale edilen fabrikaların yekûnu 11’i ve eski mevcutları ile 15’i bulmaktaydı. Fabrikalar işlemeye başlayınca 135 bin hektar arazide pancar ekilecekti. 38 vilayette 197 ilçede bu pancar ziraatından istifade edecekti. Ayrıca bir buçuk milyona yakın pancar çiftçisi, pancar ziraatında çalışmış olacak ve bu faaliyetten farklı sektörlerde tahminen 7 milyona yakın vatandaş faydalanacaktı.559 Yedi yeni şeker fabrikasının ihalesinin birden yapılması iktidara yakın Zafer gazetesinin 23 Ocak 1954 tarihli sayısında bir "rekor" olarak nitelendirilmişti.560 Gazetede Hükûmetin bu fabrikaların yerini tespit ederken, hiçbir siyasî kaygıya kapılmadan Malatya ve Erzincan gibi Halk Partisine oy vermiş olan bölgelerin de yatırım sahalarına dâhil edildiğine dikkat çekilmişti. Bir diğer dikkat çekilen husus ise bu fabrikaların tamamen hususi teşebbüsler tarafından finanse edileceği gerçeği idi. Gerçekten de fabrikalar için hususi teşebbüsler, kooperatifler kurulmuştu. Bunların yanı sıra müteahhit yabancı firmalar da kredi desteği vereceklerdi.561 Yeni kurulacak şeker fabrikaları yukarıda da ifade edildiği üzere sadece adı geçen vilayetlere hizmet etmeyecekti. Civar vilayetler halkına da hizmet sunacaktı. Örneğin Elâzığ’da kurulacak şeker fabrikası, Elâzığ ve Tunceli vilayetinin tamamı ile Bingöl vilayetinin Merkez ve Genç kazalarından müteşekkil bölgeye hizmet sunacaktı.562 Erzurum Şeker Fabrikası 10 Eylül 1956’da Reisicumhur Celâl Bayar’la Başvekil Adnan Menderes’in de hazır bulundukları coşkun bir törenle hizmete açılmıştı. Bu törende Erzurumlular adına Erzurum Mebusu Rıfkı Salim Burçak söz almıştı. Burçak, Erzurum’da kurulan fabrikalarla bu kahramanlık diyarında yeni bir 559 Ayın Tarihi, 20 Ocak 1954. 560 "Ağız tadiyle başarılan iş", Zafer, 23.01.1954. 561 Bu kooperatiflerden örneğin Erzincan'da merkezi Erzincan'da olmak üzere 30 yıl süreli ve en az 14.000 lira sermayeli M.M. Erzincan ve Civarı Pancar Ekicileri İstihsal Kooperatifi'nin kurulumu 06.10.1953'te Hükûmet tarafınfan onaylanmıştı. Bkz. BCA 30 18 1 2/ 133 81 7. 562 T.C. Resmî Gazete, 15.05.1954, Sayı: 8708. 861 devrin açıldığını kaydetmiş, artık memleketin çilesi dolmuş ve kara bahtının değişmiş olduğunu, bu fabrikayı başkalarının takip edeceğini, yıkılan eski zihniyetin yerini yepyeni bir zihniyetin aldığını söylemişti. Burçak konuşmasının devamında: "bir şeker fabrikasının Erzurum’da kurulmasının ne büyük bir mana ve kıymet taşıdığını bir kere düşünelim. Bu, vatandaşı kendi kaderine terk eden eski bir zihniyetin yıkılarak onun yerine yepyeni bir zihniyetin doğması demektir. Memlekete hizmet telâkkilerinin derin bir surette değişmiş olduğunun en veciz bir ifadesi demektir" sözleri ile eski dönemi suçlamıştı. Burçak’ın bu konuşmasının ardından Şeker Fabrikaları Umum Müdürü Baha Tekant söz almıştı. Tekant, dört yıldan beri kurulmakta olan şeker fabrikalarının en büyüğünü teşkil eden Erzurum fabrikası hakkında teknik bilgiler vermişti. Bu malumata göre bu fabrika için pancar işleyecek bölgeler; Erzurum’un Merkez, Aşkale, Pasinler kazaları ile Ağrı vilayetinin Karaköse ve Eleşkirt kazalarını ihtiva eden geniş bir sahaydı. Bu fabrika sayesinde bu bölge, şekeri eskiye nispetle hiç değilse 15 kuruş daha ucuza yiyecekti. Şeker Fabrikaları Umum Müdürü’nün bildirdiğine göre bölge çiftçisine her yıl ortalama olarak 12 milyon lira kadar pancar bedeli ödenecek ve üretilen şekerin kıymeti 18 milyon lirayı bulacaktı. Törende konuşan DP lideri Adnan Menderes, yaptığı konuşmada, iktidara geldiklerinden beri bu tarihe değin neden şeker fabrikası kurulamadığını ve de bu şeker fabrikalarını kurmadaki hedeflerini açıklamıştı. Menderes’e göre eski iktidar döneminde şeker tüketimi artarken yeni fabrika kurmak düşünülmemişti. Çünkü artacak şeker tüketiminin ithalatla sağlanıp bu sefer de ödeme güçlüklerinin yaşanılacağı düşünülmekteydi. Bu sebeple şeker tüketimine ilave vergiler getirilmesi düşünülmüştü. Kendi iktidarları döneminde ise hemen işbaşına gelir gelmez CHP gibi şeker tüketimini düşürmek yerine şeker tüketimini yeni kurulacak fabrikalarla arttırmanın yolları düşünülmüştü. Menderes, halkın iyi beslenememek yüzünden verem gibi hastalıklara yakalandığından buna mâni olmak için şeker fiyatını düşürdüklerini söylemiştir. Ayrıca yeni şeker fabrikalarının kurulması sayesinde ziraî, içtimaî ve iktisadî birçok fayda sağlanacaktı. Ancak eski iktidar zihniyetindeki bürokrasi zincirini kırmak hiç de kolay olmamış, bu sebeple ilk fabrika temeli Adapazarı’nda ancak 1953 yılında atılabilmişti. 862 Erzurum Şeker Fabrikasının açılışının ardından sekiz saat sonra Erzincan fabrikasının da açılışı gerçekleşmişti. Şeker Fabrikaları Umum Müdürü Baha Tekant yine fabrikanın hususiyetleri hakkında etraflıca malûmat veren bir konuşma yapmıştı. Umum Müdürün açıklamalarına göre Erzincan şeker fabrikasının pancar temin edeceği sahalar; Erzincan’ın Merkez, Ilıc, Kemaliye, Refahiye, Tercan, Gümüşhane’nin Merkez, Kelkit, Şiran, Sivas’ın Suşehri, Divriği kazalarıydı. Pancar ekilecek bu sahalarda 250 bine yakın bir nüfus kitlesi doğrudan doğruya bu fabrikadan istifade edecekti. Bu bölge çiftçisine her sene 12.000.000 lira civarında pancar bedeli ödenecekti. 1 Ekim’de de Elâzığ ve Malatya fabrikalarının açılışı gerçekleştirilmiştir. 11 fabrikanın sonuncusu olan Malatya Şeker Fabrikasını açmak üzere bugün Elâzığ’dan Malatya’ya gelen Başvekil Adnan Menderes’i, Malatyalılar emsalsiz bir coşkunlukla karşılamışlardı. Bu fabrikaya pancar yetiştirecek sahalar arasında; Malatya’nın Merkez, Akçadağ. Doğanşehir, Darende, Hekimhan, Arapkir; Maraş’ın Pazarcık, Elbistan, Afşin; Sivas’ın Gürün Kangal; Adıyaman’ın Besni, Kâhta ve Gerger kazaları vardı. Yüzölçümü 3 milyon 300 bin hektara varan bu sahalarda pancar ziraatından her yıl 300.000 kadar çiftçi nüfusu istifade edecek ve ortalama her sene 7.000 hektarlık bir ekim sahasından alınacak takriben 120 bin ton pancar için çiftçiye ortalama 12 milyon lira ödenecekti. İleriki yıllarda pancar ekimi daha da genişletilmek ve tarla verimi arttırılmak suretiyle çiftçinin geliri daha da yükselecek ve fabrika böylece muhitine büyük menfaatler sağlayacaktı.563 Açılan bu şeker fabrikaları sayesinde hem Doğu vilayetleri halkı hem de ülke kazanmıştı. Türkiye şeker ithal eden bir ülke iken DP döneminin sonunda şeker ihraç eden bir ülke hâline gelmişti. DP döneminin sonlarında Cumhurbaşkanı Celâl Bayar, 1959 yılı 1 Kasım tarihli Meclis açılış konuşmasını yaparken 48 bin 500 ton şekerin ihracatına başlanmış 563 BCA 30 18 1 27 125 16 11 lef 317; Ayın Tarihi, 30.09.1956, Eylül 1956. 863 olduğunu ayrıca 11 bin 500 ton şekerin ihracı için temaslara devam edildiğini söylemiştir.564 4.7.10. Çimento Fabrikaları DP Genel Başkanı Celâl Bayar, 4 Ekim 1947’de ziyaret ettiği Erzurum şehrinde halka yaptığı konuşmada, çimento sanayiinin bölge için ne kadar önemli olduğunu şu sözlerle ifade etmişti: "Bu havalinin imarı mebzul ve ucuz inşaat malzemesinin mevcudiyetiyle sıkı bir şekilde ilgilidir. Kabul etmelidir ki, inşaat malzemesi fiyatları bugünkü seviyelerini muhafaza ettikçe bu vilayetlerimizde ciddî bir imar hareketinin gözükmesi çok güçtür. Onun içindir ki, bu vilayetlerimizin inşaat malzemesini mümkün olduğu kadar bol ve ucuz temin edecek tedbirlerin alınması icap eder. Bu arada çimento ve kereste sanayiinin de kurulması imkânları aranmalıdır. Biz, Doğu vilayetlerimizin iktisadî şartları ıslah ettikten sonra bu toprakların bugünkü nüfusunun birçok defa üstündeki nüfus için en mesut hayat merkezleri olacağı kanaatini besliyoruz."565 İşte bu açıklamalardaki mantıktan hareketle 20 Ocak 1954’te yedi yeni şeker fabrikasının birden ihalesi yapılırken 22 Ocak’ta da birçok çimento fabrikasının ihalesi aynı gün yapılmıştı.566 Bu fabrikaları 23 Ocak 1954’te İşletmeler Vekili Sıtkı Yırcalı kamuoyuna açıklamıştı. Bu yeni çimento fabrikaları Adana, Afyon, Aydın, Bartın, Çanakkale, Çorum, Diyarbakır, Elâzığ, Erzurum, Eskişehir, Kayseri, Trabzon, Trakya, Van, Konya, Giresun, Gaziantep, Gemlik, Balıkesir ve İçel’de kurulacaktı. 20 çimento fabrikasının inşasının 7’sini Fransız firması, 12’sini 4 Alman firması ve birini de bir İtalyan firması taahhüt etmişti. Bu denli bir sayıda çimento fabrikasının ihalesinin birden yapılması dönem iktidar yanlısı Zafer gazetesinin 24 Ocak 1954 tarihli sayısına da yansıyacaktı. Gazete bu ihaleyi "sanayi sahasında, kütlevi bir tesis hareketi" olarak tanımlamıştı.567 Gazete aynı zamanda ülkedeki çimento tüketimine dair bazı rakamlar vererek bu çimento fabrikaları kurma kararının ne kadar doğru ve yerinde bir karar olduğunu belirtmişti. 564 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 11, C: 10, İçtima: 3, s. 9. 565 Celâl Bayar Diyor ki, s. 211-212. 566 Ayın Tarihi, 20.01.1954, Ocak 1954. 567 "Biz Susalım Çimento Konuşsun", Zafer, 24.1.1954. 864 Gazete 1950 senesinde DP işbaşına geldiğinde ülkenin çimento ihtiyacı yılda 535 bin ton iken ülkedeki mevcut fabrikalar ile 395 bin tonu yani ancak dörtte üçünün imal edildiğini belirtmişti. Yine 1954 yılında tüketilmesi lâzım çimento miktarı da 2 milyon tona çıkacaktı ki işte bu tablo da ülkenin bu fabrikalara ne kadar çok ihtiyacı olduğunu göstermiştir. Açılan bu çimento fabrikaları sayesinde aynen yukarıdaki şeker fabrikaları örneğinde olduğu gibi ülke, DP iktidarının başında çimento ithal eden bir ülke konumundan dönem sonunda çimento ihraç eden bir ülke konumuna yükselmişti. Cumhurbaşkanı Celâl Bayar, 1 Kasım 1959 tarihli Meclis açılış konuşmasında bu tarih itibarıyla ihraç edilebilecek durumda olan 150 bin tonluk çimentodan 100 bin tonunun ihracatına başlandığını ve bunun değerinin bir buçuk milyon dolar olduğunu söylemişti.568 4.7.11. Madencilik Ekonomide liberalizmi ilke olarak benimseyen DP, madencilik sahasında da özel teşebbüsü teşvik edecek mahiyette politikalar içerisinde olmuştur. Ancak her ne kadar bu teşvik olsa da sermaye yetersizliği gibi bazı sebeplerden dolayı yine devlet, madencilik alanında önemli faaliyetler icra etmiştir. DP iktidarının hemen ilk yıllarında maden arama ruhsatı verilen kişi ya da kuruluş sayısı binlerle ifade edilmeye başlanmıştı. Cumhurbaşkanı Celâl Bayar, 1 Kasım 1952 tarihli Meclis açılış konuşmasında maden arama ruhsatnamesi verilen kişi sayısının iki bini geçtiğini ve on yedi bin ruhsat talebinin de incelenmekte olduğunu belirtmişti.569 Madencilikte özel sektörün yerini arttıracak 11 Mart 1954 tarih ve 6309 sayılı Maden Kanunu ile bu tarihten itibaren sektörde önemli gelişmeler olmuştur.570 Maden sektöründe önceki döneme göre özel sektöre ağırlık verilmiştir. 568 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 11, C: 10, İçtima: 3, s. 9. 569 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 9, C: 17, Toplantı: 3, s. 12. 570 T.C. Resmî Gazete, 11.03.1954, Sayı: 8655; Kanunlar Dergisi C: 36. 865 Çalışma bölgemiz olan Doğu vilayetleri maden varlığı bakımından zengin bir bölgeydi. Bu sebeple bu zenginliği hem bölge halkının hem de tüm ülkenin istifadesine sunmak maksadıyla DP iktidarının başından itibaren idare makamında yer alan en üst düzey idarecilerin bölgeye yönelik yoğun bir ilgisi olmuştur. Cumhurbaşkanı Bayar, çıktığı Erzurum ziyareti kapsamında 24 Ocak 1952’de Ergani Bakır madenine de gitmiş, burada ilgililerden bilgi almıştı. Cumhurbaşkanına verilen izahata göre 1949’da 11.320 ton üretim yapan maden, 1950’de 11.700 ve 1951’de 14.179 ton üretim yapmıştı.571 Cumhurbaşkanı Celâl Bayar, aynı yıl çıktığı 29 Eylül’den 6 Ekim 1952’ye kadar Doğu illeri gezisi kapsamında 4 Ekim 1952’de Keban madenini de ziyaret etmişti. Çok eski bir maziye sahip Keban madeni bugüne kadar modern teknikle işletilmeyerek adeta terkedilmişti. Bu durum Bayar’ı üzmekteydi. Ziyaret sırasında Bayar, Maden Mühendisi Raşit Tolun ve Etibank Umum Müdürü Cemil Gökçen’den maden hakkında burada çıkması muhtemel kurşun, çinko, gümüş ve wolfram hakkında bilgiler almıştır. Cumhurbaşkanı, bu işlerle iştigal etmek üzere vazifeli MTA’nın iyi idare edilmediğinden de şikâyetçi olmuştu. Cumhurbaşkanı bu şikâyetini şu sözlerle dile getirmişti: "MTA çok ciddî bir müessese olarak kurulmuştu. Şimdi ise dejenere olmuştur. Bana çok üzüntü veriyor." Bayar, eleştirisinin devamında MTA’nın bu tarihe kadar hep rezerv tespiti ile uğraştığı artık meselenin tatbikatı ile iktisadi boyutuna da odaklanılması gerektiğini belirtmişti. Bayar, bu madenin eskiden beri ne kadar önemsediğini ise şu cümle ile ifade ediyordu: "On seneden beri burası kafamda burgu gibi çalışır."572 Görüldüğü üzere Bayar, Doğu vilayetleri gezilerinde özellikle maden sahalarına uğramayı adet edinmişti. Doğu vilayetlerinin zengin maden çeşitliliği içerisinde krom yatakları önemli bir yere sahipti. 571 Ayın Tarihi, Ocak 1952. 572 Cumhurbaşkanlığı Arşivi, Celâl Bayar Arşivi, Ebis No: 03001446, Belge No: 1-4-8, Fihrist: 1446. 866 Elâzığ’ın Palu ilçesi Vişin köyünde bulunan krom madeni Bakanlar Kurulunca 26.05.1950’de Etibank’a ihale edilmişti.573 16.03.1951’de Gaziantep’in Örtülü, Perviyanlı ve Belikanlı köylerinde bulunan krom madeni,574 19.03.1951’de Elâzığ’ın Maden ilçesi Genepi köyü575 ve Palu ilçesine bağlı Mahman köyünde bulunan krom madeni,576 yine 31.03.1952’de Gaziantep vilayetinin iki köyü ile İslâhiye ilçesinin köylerinde bulunan krom madenlerinin işletilmesi 15.04.1952’de kararlaştırılmıştı.577 DP iktidarı döneminde bölgedeki ve ülkedeki madenler içerisinde tartışmasız en çok çıkarılması istenen maden, petrol madeni olmuştur. Petrol arama çalışmaları CHP iktidarının sonlarına doğru hızlanmış ve çıkarılan petroldeki artışa paralel olarak rafine kurulum çalışmaları başlamıştı. CHP devrinin sonlarına doğru İşletmeler Bakanı Münir Birsel 25.02.1950 tarihli Meclis görüşmelerinde MTA’nın bu tarihe kadar yaptığı petrol sondaj çalışmasının 32 bin metreyi bulduğu bilgisini paylaşmıştı. Bu sondajın 7.200 metresi 1949 yılına aitti. Üretim yapılan petrol kuyusu ise altıydı. 1949 yılının üretim miktarı 14.775 tondu. Çıkarılan petrol Kurtalan- Maden arasındaki şimendiferlerde kullanılmaktaydı. Birsel, bu petrolün yakında Malatya’dan Adana’ya kadar olan Cenup hatlarında da kullanılacağını söylemişti. Böylelikle demiryollarında kullanılan taş kömüründen tasarruf sağlanacaktı. Birsel, aynı zamanda Hükûmet olarak ilk hedeflerinin Batman’da memleketin nakliyat işleri için sarf edilecek, Şark’ın ve OrtaAnadolu’nun ihtiyacına yetecek miktarda petrol ürünleri elde edecek olan rafineri kurmak niyetinde olduklarını söylemişti. Batman rafinerisinden sonra İskenderun rafinerisi üzerinde de çalışılacaktı.578 Hatırlanacağı üzere Maden Tetkik ve Arama Enstitüsü 1934’ten 1954 yılına kadar ülkede toplam 82 kuyu açmıştı. Bu 82 kuyudan 37’si Doğu ve Güneydoğu 573 BCA 30 18 1 27 122 45 20, T.C. Resmî Gazete, 07.06.1950, Sayı: 7526. 574 BCA 30 18 1 2/ 125 20 15. 575 BCA 30 18 1 2/ 125 28 6, T.C. Resmî Gazete, 04.05.1951, Sayı: 7800. 576 BCA 30 18 1 2/ 125 28 5. 577 BCA 30 18 1 2/ 128 30 14; Bu örnekleri çoğaltmak mümkündür. Bkz. T.C. Resmî Gazete, 09.05.1952, Sayı: 8105; T.C. Resmî Gazete, 24.07.1952; T.C. Resmî Gazete, 29.09.1952, Sayı: 8219. 578 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 8, C: 24, Toplantı: 4, TBMM Basımevi, Ankara, 1950, s. 1273- 1274. 867 bölgeleri haricinde Trakya, Ankara, Adana ve Hatay vilayetlerinde, geriye kalan 45 kuyu da çalışma sahamız olan Doğu ve Güneydoğu bölgelerinde açılmıştı. Bu petrol sahalarından Raman bölgesinde 30, Siirt Kentalan’da 5, Garzan’da 8 ve Van bölgesinde 2 petrol kuyusu açılmıştı.579 DP, 1950 yılında seçimi kazandıktan kısa bir süre sonra Cumhurbaşkanı Celâl Bayar ve Başbakan Adnan Menderes, 3-10 Ekim tarihleri arasında Erzurum, Erzincan, Diyarbakır, Elâzığ ve Sivas vilayetlerini ziyaret etmişti. Türkiye’nin akaryakıt pahalılığından dolayı zorda olduğu bu yıllarda ziyaret daha da bir önem kazanmıştı. Heyet 5 Ekim’de Raman bölgesini ziyaret etmişti. Gerçekleşen Raman ziyaretinde heyet geceyi burada, kamp bölgesinde geçirmişti. Cumhurbaşkanı Bayar ve Başbakan Menderes, petrol sahasındaki kuyuları ve tasfiyehaneleri gezmişler uzmanlardan bilgi almışlardı. Bayar burada yaptığı konuşmada; gittikçe artan bir dikkatle petrol meselesi üzerinde durulacağını, nerede petrol bulma imkânı varsa orada çalışılacağını, Hükûmetin bu işe büyük ve yerinde bir önem atfettiğini söylemiştir.580 Raman bölgesinde Batman’da rafineri kurulum çalışmaları uzun sürmüştü. Bu süreç daha çok tetkik çalışmalardan dolayı uzamıştı. DP Meclis Grubu’nun 10 Şubat 1953 tarihli görüşmelerinde Raman petrolleri ve kurulacak rafinerinin kurulum süreci ile ilgili olarak İşletmeler Bakanı Nuri Özsan, Parti grubunu bilgilendirmişti. O’na göre, MTA’nın araştırmaları sonucunda Raman bölgesinde petrol bulunduğu tespit edilmiş ve değerlendirilmesi için 1948 yılında Amerikan yardımından da istifade edilerek İskenderun bölgesinde büyük bir rafinerinin yapılması düşünülmüştü. Ancak hem Amerika’dan umulan yardımın elde edilmemesi hem de Raman petrol rezervlerinin ümit ve tahmin edildiği miktarda çıkmaması üzerine bu fikirden vazgeçilmiştir. Daha sonra Raman bölgesinde, yani Batman sahasında, daha ziyade mahalli ihtiyaçları giderecek mütevazı bir rafineri kurulması üzerinde durulmuş ve bu işi MTA Enstitüsü üzerine almıştı. Bu noktada Amerika’dan uzmanlar getirilmiş, Almanya’ya inceleme heyetleri gönderilmişti. 579 Lokman, "Türkiye'de Petrol Sondaj Kuyuları II", s. 188. 580 Ayın Tarihi, Ekim 1950. 868 İşlerin istediği gibi yürümediğini gören Bakanlık, 24.04.1952 yılında Umumi Murakabe Heyeti, Etibank, Petrol Ofisi, MTA ve Bakanlık uzmanlarından müteşekkil 16 kişilik bir heyet kurmuş ve işi, bu heyete vermiştir. Bu heyet, Doğu bölgelerinin akaryakıt ihtiyaçlarını tespit etmek ve bu ihtiyaçları nispetinde buna uygun bir şekilde bir rafineri kurmak üzerine çalışmalarını yoğunlaştırmıştı. Heyetin çalışmalarına daha sonra Alman ve Amerikalı uzmanlar da dâhil edilmiştir. Bu komisyon, 19 Doğu ilinin petrol ve akaryakıt ihtiyacını şu şekilde tespit etmişti: 35 bin ton benzin, 25 bin ton gazyağı, 19 bin ton motorin, 30 bin ton mazot ve 25 bin ton asfalt. İş bu safhada iken Kentalan ve Garzan’da petrol çıkmış, vasıf itibarıyla de çok yüksek olduğundan, yüksek kaliteli petrol elde edilebileceği anlaşılmıştı. Yine komisyon mesaisi neticesinde biri Fransız, biri İngiliz, üçü Alman, 14’ü Amerikan firması olmak üzere 19 firma Ankara’ya davet edilmişti. Firmalarla yapılan değerlendirmeler ve ardından hazırlanan şartname ile günlük 5 bin ton petrol işleyecek bir rafineri kurulması planlanmıştı.581 Yapılan değerlendirmelerin ardından ihale 5 Haziran 1953’te yapılmıştı. İhaleyi Parsons firması kazanmıştı.582 Cumhurbaşkanı Bayar, 1 Kasım 1953 tarihli yeni dönem Meclis açılış konuşmasında, ülkedeki madenciliğin devamlı bir yükselme eğilimi içerisinde olduğunu, bu yükselmeyi teknik ve sermaye bakımından olduğu kadar mevzuat yönünden de eksiklikleri tamamlamak üzere maden kanununun bir an önce çıkarılmasını istemişti. Bayar, bu konuşmasında özel olarak Batman’da kurulacak olan rafineri meselesine de değinmiş, rafineri kurulumu işinin Amerikalı bir firmaya verildiğini belirtmişti. Bayar, ülkedeki petrol varlığının çıkarılıp işlenmesi için yerli, yabancı hususi sermaye ve müteşebbislerle elbirliği ederek bir an evvel netice almak için petrol politikasına yöneldiklerini söylemişti. Bu maksatla dünyadaki diğer ülkelerdeki tecrübelerinden hareketle bir petrol kanunu tasarısının hazırlandığını ve yakında Meclise geleceğini söylemiştir. Bununla birlikte dünya petrol sanayiinin tanınmış 8 firmasına jeolojik tetkikat yapmak üzere müsaade de verilmişti.583 581 TBMM Kütüphanesi DP Meclis Grubu Müzakerelerine Ait Tutanak (10.02.1953). 582 TBMM Kütüphanesi DP Meclis Grubu Müzakerelerine Ait Tutanak (07.04.1953), s. 8. 583 T.C. Resmî Gazete, 02.11.1953, Sayı: 8546. 869 Kanun tasarısı Meclise Şubat 1954’te gelmişti. Tasarı ile ilgili muhalefet fırkasının eleştirilerine Mecliste DP’li milletvekilleri cevap verdiği gibi basın üzerinden de bu eleştirilerin yersiz ve haksız olduğu anlatılmaya çalışılıyordu.584 Başbakan Adnan Menderes tarafından 14.01.1954 tarihinde Meclise sunulan petrol kanunu tasarısının gerekçesinde öncelikle ülkedeki petrol arama faaliyetlerinin o günkü durumu hakkında bilgi verildikten sonra bu tarihe kadar sadece devlet eliyle yapılan petrol arama faaliyetinin eğer böyle devam ederse gerek sınırlı teknik eleman gerekse sınırlı bütçeden dolayı uzun yıllar istenilen noktaya gelinemeyeceği belirtilmiştir. Tasarı, Mecliste 07.03.1954 tarihinde kabul edilmişti. 487 üyeden 273’ü oy vermiş, 256’sı kabul etmiştir.585 Kanunla 792 sayılı ve 1926 tarihli petrol kanunu yürürlükten kaldırılmıştır. Kabul edilen yeni Kanun’un ikinci maddesi ile kanunun maksadı belirtilmişti. Buna göre "Türkiye Cumhuriyeti petrol kaynaklarının hususi teşebbüs eli ve yatırımları ile süratle, fasılasız ve verimli bir şekilde geliştirilip kıymetlendirilmesi" hedeflenmişti. Petrol kaynaklarının bu yeni Kanun ile özel teşebbüs eliyle işletilecek olması özellikle müteşebbislerin yabancılar olacağı ihtimali muhalefet partisinin ve bazı kesimlerin o dönem rahatsız olmalarına yol açmıştı. Doğan Avcıoğlu bu kanun için "açık bir imtiyaz kanunu" değerlendirmesini yapmaktadır. Bu kanunun çıktığı günlerde CHP Genel Başkanı İsmet İnönü, Kanuna karşı çıkmıştır. Bu kanun için İsmet İnönü: "Petrol Kanunu, bir kapitülasyon kanunudur. … İktidara gelirsek düzelteceğiz. Bunla her zaman uğraşacağım. Bırakmam yakalarını!" diyecekti.586 Yeni petrol kanununun kabulünün ardından Türk ve ecnebi birçok şirketin petrol araştırma işleri, bütün memleket sathına hızla yayılmıştı. 1958 yılına 584 Zafer, 02.02.1954. 585 Kanun No: 6326, Kabul tarihi 07.03.1954; T.C. Resmî Gazete, 16.03. 1954, Sayı: 8659; TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 9, C: 29, İçtima: 4, TBMM Matbaası, Ankara, 1954, 285-350. 586 Avcıoğlu, a.g.e., 870 gelindiğinde ikisi Türk, ikisi Alman, bir üçüncüsü Hollanda ve kalan on dördü Amerikan sermayesi olmak üzere (ki bunlardan ikisi Türk şirketidir ve ikisinde kısmen Türk sermayesi iştirak halindedir.) 19 hususî petrol arama şirketi jeolojik aramalar yapmaktaydı. Bu şirketlerin hepsi Petrol Dairesinden 201 kadar petrol arama ruhsatnameleri alarak faaliyete geçmişti. Bunların faaliyet sahaları ikisi kısmen kapalı olan dokuz bölgeden Trakya, Orta ve Kuzey Anadolu, Güney ve Güney Doğu Bölgelerini kaplamaktaydı.587 Özel sektörün petrol aramalarından istifade etmek için çıkarılan 6326 sayılı Kanun’un hemen ardından bu konuda ilk faaliyet olarak 6327 sayılı Kanunla Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı kurulmuştu. T.P.A.O. kurulur kurulmaz daha önce MTA Enstitüsü tarafından işletilen petrol sahalarını devralmıştır. Bu özel şirketle beraber diğer özel şirketlerin 1954’ten 1960 yılı sonuna kadar açtığı petrol kuyusu sayısı 134 olmuştur.588 Türkiye’nin ilk rafinerisi 1955 yılında Batman’da 300 bin ton olan kapasite ile işletmeye açılmıştı. DP’nin iktidarının sonlarına doğru Cumhurbaşkanı Bayar, 2 Kasım 1959 tarihinde bu kapasitenin 700 bin tona çıkarılmakta olduğunu söylemişti. Bu tarihte İzmit’te bir rafineri kurulumu için yabancı sermayedarlarla anlaşma imzalanmıştı. Ayrıca Mersin’de de bu tarihlerde bir rafineri inşa edilmekteydi.589 Doğu vilayetleri maden bakımından zengin olsa da buraların coğrafi şartlarından dolayı bu madenlerden istenilen düzeyde yararlanılamıyordu. 20.10.1950 tarihinde Ağrı Valisi Kâzım Ataman tarafından Ağrı vilayetinin ihtiyaçları hakkında hazırlanan raporda; vilayetteki Şahmanis linyitlerinin işletilmesine dair Ankara’dan talep edilen isteğe gelen yanıt, buralardaki madenlerin yıllar boyu neden atıl kaldığına adeta cevap niteliğindeydi. İşletmeler Bakanı tarafından 07.11.1951’de Başbakanlığa verilen cevapta; MTA tarafından yapılan inceleme sonrasında Şahmanis’te istihsal olunacak linyit kömürlerinin en yakın 587 Lokman, "Memleketimizde Petrol Araştırmaları", a.y., s. 100-103-105 bu şirketlerin isim listesi ve faaliyet sahası için ayrıca bkz. aynı makale s. 105-115. 588 Lokman, "Türkiye'de Petrol Sondaj Kuyuları II", s. 188. 589 T.C. Resmî Gazete, 02.11.1959, Sayı: 10344. 871 istihlak merkezi olan Van’da bile en az 60 liraya mal olacağı ve esasen satın alım gücü düşük bulunan bu çevre halkı tarafından alınması ihtimali zayıf olduğu gibi kışın mıntıkada ulaşım imkânsızlıklarının baş göstermesi ve linyitin kalitesinin stok yapmaya müsait bulunmaması gibi sebeplerle Şahmanis’te muntazam bir işletme kurulması mümkün görülememişti. Cevapta ayrıca Van’dan sonraki tüketim mahallerine götürülürken maliyetin yüz liranın çok üstüne çıkması muhtemel bulunduğundan Şahmanis’te MTA Enstitüsünce arama ve sondaj yapılmasına lüzum ve mahal görülememekle birlikte Şahmanis-Van yolu yapılır ve hususi müteşebbislerle Van belediyesi kendi aralarında bir linyit işletme ve satma ortaklığı kurabilirlerse o vakit konunun bir daha gözden geçirilmesinin mümkün olduğu bildirilmiştir.590 Bölgedeki ulaşımın yetersizliğinin çıkarılmak istenen madenlere nasıl engel teşkil ettiği 26.02.1953 tarihli Meclis görüşmelerinde bu sefer CHP Van Milletvekili Ferit Melen tarafından Balkaya kömür madenleri üzerinden dillendirilmişti. Ferit Meden, Kuzey Doğu Anadolu’nun Erzurum, Erzincan, Çoruh ve Ağrı vilayetlerinin merkezini teşkil eden mahalde Balkaya maden kömürü mevcut olduğu hâlde işletilemediğini üzülerek beyan etmişti. Melen, eğer bu kömür havzasının yolları yapılırsa hali hazırda bulunan taliplilerin bu madeni işletmeye hazır olduklarını söylemiştir.591 4.7.12. Enerji ve Sulama İşleri DP, iktidara geldikten sonra 1950 yılında Doğu gezisine çıkan Başbakan Adnan Menderes, Erzincan’daki temasları sırasında eski iktidarı çok büyük sulama ve baraj projeleri hazırlamakla eleştirmişti. "Oysa DP böyle birkaç dev proje yerine yüzlerce küçük küçük sulama işlerinin gerçekleştirilmesi yoluna gidecekti. Menderes, ileride bu dediğinin tam tersi bir yol tutup, büyük sulama projelerine sarılacaktı."592 590 BCA 30 10 0 0/ 66 438 4. 591 TBMM Tutanak Dergisi, C: 20, Dönem: 9 Toplantı: 3, TBMM Basımevi, Ankara, 1953, s. 1115. 592 Derin, a.g.e., s. 12-13. 872 1953 yılında üretilen enerji miktarı senede 800 küsur milyon kilovat saatti. Bunun ancak yüzde dördü sudan geriye kalanı kömür ve akaryakıttan elde edilmekteydi. Bu da milyonlarca liralık döviz kaybına yol açmaktaydı. Sanayi merkezlerinin ve geniş memleket sahalarının sulama ve enerji ihtiyaçlarını karşılamak üzere büyük mıntıka santrallerinin tesisi işi 1936 senesinde hazırlanan sanayi planında yer almakla beraber bu tasavvurlar uzun seneler hayata geçirilememiştir. 1949 senesinden sonra Sakarya Nehri üzerinde Sarıyar barajı ve santrali inşasına dair kararlar alınmış ise de bu inşa işinin fiiliyat sahasına geçirilmesi DP zamanında mümkün olmuştur. 1953 yılına gelindiğinde DP, büyüklü küçüklü 14 adet hidroelektrik santrali inşasına başlamış, bunlarla 1960 yılına kadar 3 milyar kilovat saatlik bir enerji üretimini hedeflemiştir. Zonguldak-Çatalağzı ve Sarıyar Barajı’ndan başka DP döneminde inşası devam eden hidro elektrik santralleri arasında çalışma bölgemiz olan Doğu vilayetlerinden Elâzığ Hazar, Siirt Botan, Erzincan Girlevik ve Erzurum Tortum santralleri vardı.593 Tortum şelalesi üzerinde hidroelektrik üretmek maksadıyla bir santral kurulması çalışmaları, 1951 yılında Erzurum ve havalisinin elektrik tüketimi için merkezi Erzurum’da olmak üzere 50 yıl süre ve bir milyon lira sermaye ile Tortum Şelalesi Hidroelektrik A.O.’nın 17.04.1951’de kurulmasıyla başlamıştır.594 Ancak başlayan bu projenin bitmesi epey bir zaman almıştır. Bu gecikmenin sebepleri arasında döviz yetersizliğinin de olduğunu 08.01.1959 tarihli DP Meclis Grubu toplantısından anlamaktayız.595 Nitekim bu hidroelektrik santrali inşaatı 14.05.1960 tarihinde sonlanmıştır.596 Bölgedeki Siirt Botan hidroelektrik santrali 1957 yılında kurulmuştu.597 593 Yeni İktidarın Çalışmaları, s. 159-163. 594 BCA 30 18 1 2/ 125 32 4. 595 TBMM Kütüphanesi DP Meclis Grubu Toplantısı (08.01.1959). 596 (Çevrimiçi) https://www.enerjiatlasi.com/hidroelektrik/tortum-hes. html, 28.01.2019. 597(Çevrimiçi)https://www.ultraenerji.com/yenilenebilirenerjikaynaklari/category/hidroelektrik/hidroel ektrik-santraller/page/2?print=print-search, 28.01.2019. 873 Erzincan Girlevik santrali, 1953 yılında Nafia Vekâleti tarafından yaptırılan ve yıllık enerji miktarı 10.500 milyon kilovat saat olarak işletmeye açılmıştı. Bu tesisle Erzincan ovasının pompajla sulanması temin edildiği gibi Sümerbank iplik fabrikasıyla yapılmakta olan şeker fabrikası, Devlet Demir Yolları Cer Atölyesi ile Erzincan ve Pülümür kasabalarının elektrik ihtiyaçları karşılanmıştı.598 Doğu'daki sulama ve enerji projelerinden biri de Elâzığ Hazar gölü üzerinde yapılacak çalışmalardı. Projeye göre Hazar gölü suyu, açılacak olan bir tünelle Uluova’ya akıtılacak aynı zamanda enerji de temin edilecekti. Tünelin uzunluğu 4.432 metre olacaktı. Elâzığ şehri ile bu şehirdeki sanayiin, Ergani ve Maden işletmelerinin muhtaç olduğu enerji temin edilecekti. 1952 yılının sonuna gelindiğinde tünellerin yarısı tamamlanmıştı. Hükûmet bu işi sıkı takip etmekteydi. Hatta bizzat Cumhurbaşkanı Celâl Bayar, 29 Eylül’den 6 Ekim 1952’ye kadar süren Doğu illeri gezisi sırasında 3 Ekim’de Hazar gölüne de gelmiş, açılan tünelleri gezmiş ve yetkililerden bilgi almıştı.599 Senede 45 milyon kilovat saat enerjinin üretileceği santral, Devlet Su İşleri Umum Müdürlüğünce inşa ettirilmiş ve 8 Nisan 1957 tarihinde su isale tüneli delinmiştir. Bu tünel Türkiye’deki en uzun su tüneliydi. Santraldan çıkan su ile Elâzığ şehrinin kurulduğu Uluova’da 30.000 dönüm arazi sulanacaktı. Üretilen enerjiden şehir ve sanayi ihtiyaçları karşılandıktan sonra kalan kısmı ile Fırat’ın kolu olan Murat kenarında tesis edilecek bir pompa istasyonundan ve açılacak kuyulardan faydalanılarak 180.000 dönüm arazinin sulanması mümkün olacaktı.600 DP’nin üzerinde durduğu bir diğer proje Iğdır ovasının sulanması meselesiydi. Hatırlanacağı üzere CHP döneminde Serdarabat Barajı’ndan Rusların inşa masraflarına karşılık olarak istediği yüksek rakamlardan dolayı CHP döneminde istifade edilememişti. DP iktidara geldikten sonra ya bu meselenin hal yoluna konulması ya da Iğdır ovasının sulanması için alternatif çözümler geliştirilmek istenmişti. 598 Ayın Tarihi, 23.08.1955, Ağustos 1955. 599 Cumhurbaşkanlığı Arşivi, Celâl Bayar Arşivi, Ebis No: 03001446, Belge No: 1-4-8, Fihrist: 1446. 600 Ayın Tarihi, 08.04.1957, Nisan 1957. 874 Bu meseleye dair Meclisin 25.02. 1951 tarihli görüşmelerinde Kars Milletvekili Abbas Çetin, Iğdır ovasının sulanması için Ruslarla anlaşılamadığı takdirde Ağrı Dağı’ndan ovaya su getirilmesini Hükûmetten istemişti. Bayındırlık Bakanı Kemal Zeytinoğlu, geçmişte Aras Çayı İtilafnamesi ile Ruslarla yapılmış bir itilafnamenin mevcut olduğunu bu itilafname ile Serdarabat barajından Türkiye’nin de Iğdır ovasını sulamasında istifade etmesi için Sovyetlerle yapılan müteaddit müzakerelerde karşı tarafın talebinin 150-200 bin liradan başlayarak yüksele yüksele 2,5 milyon liraya kadar çıkmış olduğunu söylemişti. Bakan işte bu sebeple bu tarihe kadar bir sonuç alınamadığından Iğdır ovasını sulamanın civardaki sularla mümkün olup olmadığı hususunda etütler yaptırıldığını, neticede ovada mevcut göller ve yer altı sularından sulamanın mümkün olmadığının anlaşıldığını belirtmişti. Bakan işte bu son durum üzerine Ruslarla tekrardan meselenin müzakere edileceğini, alınacak sonuca göre tekrardan başka surette sulama meselesinin ele alınacağını söylemiştir.601 Mesele, bir yıl sonra Meclisin 27.02.1952 tarihli görüşmelerinde Kars Milletvekili Latif Aküzüm tarafından yeniden gündeme getirilmişti.602 Bakan Zeytinoğlu, yine Ruslarla temas hâlinde olunduğu cevabını vermişti.603 Mesele, 1952 yılının sonlarına doğru gelinirken Cumhurbaşkanı Celâl Bayar’a Doğu gezisi sırasında Kars’ta 29 Eylül 1952’de Iğdırlılar tarafından intikal ettirilmişti. Bayar, Kars’ta Belediye binasında Iğdırlılar ile yaptığı Iğdır’ın su sorunu hakkındaki görüşmesinde, Bayar’ın heyetinde bulunan Bayındırlık Bakanı Kemal Zeytinoğlu bu işi iktidara gelir gelmez Hükûmet olarak ele aldıklarını, Ruslara barajdan temin edilecek su için ne kadar para istiyorlarsa ödeme teklifi yapıldığı halde bu isteğe cevap dahi verilmediğini, Türkiye’nin bu işi kendi teşebbüsleri ile hal yoluna koymayı düşündüğünü, Mart ayında yer altı sularını tespit için sondajlama çalışmalarına başlanacağını ifade etmişti.604 601 TBMM Tutanak Dergisi, C: 5, Dönem: 9 Toplantı: 1, TBMM Basımevi, Ankara, 1951, s. 856. 602 TBMM Tutanak Dergisi, C: 13, Dönem: 9 Toplantı: 2, TBMM Basımevi, Ankara, 1951, s. 1003- 1005. 603 A.e., s. 108-1009. 604 Cumhurbaşkanlığı Arşivi, Celâl Bayar Arşivi, Ebis No: 03001446, Belge No: 1-4-8, Fihrist: 1446. 875 Türk Hükûmetinin müteaddit ısrarlarının ardından taraflar nihayet 1953 yılında uzlaşmıştı. Barajdan Türk tarafının daimî surette istifade edebilmesi için % 50 hissesi 449 bin dolar karşılığında satın alınmıştı. Bu anlaşmayla pamuk ve buğday deposu olan Iğdır Ovası’nda üretimin arttırılması ve Sovyet Hükûmetine ödenecek olan paranın birkaç yıl içinde amorti edileceği öngörülmüştür.605 Anlaşmanın ardından Türk tarafında Kiti Köyü606 mıntıkasında Serdarabat Barajı üzerinde yapılan tünel ve isale kanalı 1953-1959 yılları arasında hizmete alınmıştır.607 Doğu Anadolu bölgesinin kalkınmasında olduğu kadar ülke enerji davasında da büyük faydalar sağlayacak olan Fırat nehri ve kollarının sahip olduğu muazzam potansiyelden faydalanmak üzere 1955 yılı başlarında Elektrik İşleri Etüt İdaresi tarafından jeolojik etütler başlamıştı. Yapılan ince ve uzun etütlerde Fırat üzerinde Keban mevkiinde bir baraj ve hidroelektrik santralinin kurulabileceği kanaatine 1956 yılı sonu itibarıyla artık ulaşılmıştı. Yapılacak olan Keban hidroelektrik santralinde üretilecek olan enerji, yılda 3,5-4 milyar kilovatsaat olarak planlanmaktaydı ki, memleketin 1955 yılı enerji üretimi 1 milyar 600 milyon kilovatsaat olduğuna göre yalnız Keban hidroelektrik santralinden bunun dört misline yakın bir enerji üretilmesi mümkün olabilecekti. Üretilecek olan enerji asıl tüketim bölgesi olan Batı Anadolu, Kuzey-Batı ve Çukurova bölgesine taşınacaktı.608 Nitekim bu devasa projenin inşası için 20.07.1957 tarihinde Hükûmet temsilcileri ile Türk ve ecnebi sermayeli bir şirket arasında bir anlaşma imzalanmıştır.609 Ancak Barajın inşasına 1965 yılında başlanılmıştır. 1974 yılında ilk 4 büyük tribünü, 1981 yılında da diğer 4 tribün devreye girmiştir.610 605 Muzaffer Başkaya, "Cumhuriyetin İlk Yıllarında Iğdır'da Pamuk Ziraati ve Serdarabat Barajı Meselesi", I. Uluslararası Iğdır Sempozyumu, Sosyal Bilimler Bildiri Kitabı ( 19-21 Nisan 2012- Iğdır), Iğdır, 2013, s. 713. 606 Günümüzdeki adı Çalpala'dır. 607(Çevrimiçi) http://www.karshakimiyet.com/igdir-ovasi-sulamasinin-modernizasyonu-sulamadaverimi-katlayacak-1638h.htm. 27.01.2019. 608 Ayın Tarihi, Aralık 1956. 609 Ayın Tarihi, Ağustos 1957. 610 (Çevrimiçi) http://www.dsi.gov.tr/projeler/keban-baraj%C4%B1, 28.01.2019. 876 Bu hidroelektrik santrallerinden başka bölgede inşa edilen santrallerden biri de Bitlis Hidroelektrik santrali idi. Bu santral, 15.10.1954’te açılmıştı. Belediye Reisi Abdullah Okumuş bu vesile ile Başbakan Adnan Menderes’e teşekkür telgrafı göndermişti.611 4.8. DP DÖNEMİ BAYINDIRLIK VE ULAŞTIRMA POLİTİKALARI 1950-1960 yılları ulaştırmada temelden bir değişme ve hızlı bir gelişmenin olduğu yıllar olmuştu. 1950 yılında işbaşına gelen DP iktidarı ülke ekonomisinin gelişmesi ve bölgeler arasındaki farklılıkların giderilmesinde ulaştırma imkânlarının arttırılmasını idrak etmişti. Bu idrakte; şüphesiz çok partili hayata geçilmesinden itibaren özellikle mahrumiyet bölgelerinden gelen yoğun isteklerin de katkısı vardı. DP daha muhalefette iken bu bölgelerden gelen istekler karşısında iktidara geldiğinde ulaştırma ile ilgili olarak yapacaklarına dair taahhütlerde bulunmuştur. 1950-1960 dönemi kapandığı zaman gerçekten yeni iktidar bir kısım küçük yerleşme birimleri hariç, ülkenin hemen hemen her tarafına her mevsim araçlarla ulaşım imkânı sağlamıştır. Bu başarıda Hükûmetin hizmet kollarına ayırmış olduğu tahsisatlar içerisinde, ulaşımın yanı sıra diğer iş kollarının da içerisinde olduğu Bayındırlık Bakanlığına tahsis edilen paralar büyük ölçüde etkili olmuştu. Aşağıdaki tabloda 1945 ve 1960 yılları arasında Bayındırlık Bakanlığına genel bütçeden ayrılan tahsisatların genel bütçe içerisindeki oranları verilmiştir. Tablo 4.44. 1945-1960 Yılları Arasında Bayındırlık Bakanlığı Bütçelerinin Genel Bütçe İçindeki Oranı612 Yıllar Yüzde Yıllar Yüzde 1945 6,24 1953 19,49 1946 8,15 1954 19,70 1947 7,53 1955 23,45 1948 7,86 1956 24,15 611 BCA 30 1 0 0/ 19 110 14. 612 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 9, C: 12, İçtima: 3, (26.02.1960) s. 688. 877 1949 8,95 1957 26,11 1950 9,85 1958 27,10 1951 12,65 1959 26,08 1952 17,34 1960 29,00 Bu oranlara bakıldığında II. Dünya Harbi sonlandığında genel bütçeden bayındırlık hizmeti için ayrılan para 1945 yılında %6,24 iken, DP iktidarının işbaşına geldiği 1950 yılı bütçesinde %9,85 olmuştu. On yıllık devrin sonunda ise bu oran %29’a yükselmişti ki bu oran da bütçenin neredeyse üçte birlik kısmını oluşturmaktaydı. Bu oran DP iktidarında yatırımların daha çok bayındırlık alanında yapıldığını bize göstermektedir. Bayındırlık harcamaları içerisinde de ulaşım için yapılan harcamalara baktığımızda 1950-1960 arasında ulaştırma faaliyetinin GSMH içindeki oranı %5’ten %7’ye çıkmıştır. Bu değişme %40 oranında bir artış anlamına gelmekteydi. Dönem boyunca ulaştırma alanındaki sağlanan gelişme, ulaştırmanın hizmet türlerine aynı ağırlıkta yansımamıştı. Özellikle karayolu yapımı diğer hizmet türlerine kıyasen çok daha fazla olacaktır. Bu tercih rakamlara da yansımıştır. Örneğin 1950 yılında yük taşımacılığında demiryolu taşımacılığı %76 iken bu oran 1960 yılında %56 olarak gerçekleşmiştir. Karayolu yük taşımacılığı ise %24’ten %44’e çıkmıştı. Bu durum yolcu taşımacılığında da benzer şekilde cereyan etmiştir. 1950 yılında demiryolundaki yük taşımacılığı %51’den 1960’ta %25’e düşmüştü. Karayolları yük taşımacılığı ise %49’dan %75’e yükselmişti.613 4.8.1. Karayolları CHP döneminin neredeyse başından sonuna kadar ulaşımda demiryoluna ağırlık verilmişti. Bu politika, daha önce de ifade ettiğimiz üzere II. Dünya Harbi’nden sonra ulaşım sektöründe dünyada karayolunun ağırlık kazanması ve de ABD yönlendirmeleriyle değişmişti. Türk devleti, 1948 yılından itibaren politika değişikliği ile ulaşımda demiryolunu ikinci plana atacak önceliği karayoluna verecekti. Bu durum 1949 yılı bütçesinde de somut bir şekilde kendini göstermiştir. İlk defa bu yıl, bütçede 613 Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ekonomisi, s. 294. 878 yollar ve köprülere dair ayrılan ödenek, demiryolları ve limanlara ayrılan ödenekten fazla olmuştur.614 Karayollarına ayrılan ödeneğin demiryollarından fazla olması CHP’nin hazırladığı son bütçe olan 1950 yılı bütçesi ile DP’nin hazırlayacağı diğer tüm bütçelerde de aynı şekilde karşımıza çıkmıştır.615 Devletin karayolları ödeneğine ayrılan ödeneği arttırması sadece demiryolu ile kıyaslandığında dikkat çeken bir husus olarak karşımıza çıkmıyordu. Diğer sektörler ile kıyaslandığında da karayolu yatırımında bu dönemde bir ivme yakalandığı görülmekteydi. Devlet’in karayolları ödenekleri 1950 yılında toplam harcamaların %4,1’i iken bu oran 1955’te % 11, 1960’ta ise % 13,3’e yükselmişti. Ayrıca bu dönemde dışarıdan alınan dış yardım fonlarından da önemli bir kısım bu sektör için harcanmıştır.616 On yıllık Demokrat Parti iktidarının ilk hükûmet programında bayındırlık ve ulaştırma politikalarına önem verileceği Başbakan Adnan Menderes tarafından açıkça ifade edilmişti. Başbakan Menderes, Mecliste 29 Mayıs 1950 tarihinde okuduğu Hükûmet programında617 ulaştırma ve bayındırlık işlerine öncelikle ziraat ve millî ekonomi ile yakından alakalı mevzular olarak kıymet verdiklerini ifade etmişti. O’na göre ulaştırma ve bayındırlık sahalarındaki faaliyetler memlekette iktisadi ve manevi bütünlüğü temin edecek mevzulardı. Menderes; "ulaştırmada motorun süratli, kolay ve ucuz nakliyatı temin ettiği bu devirde bilhassa karayollarına ehemmiyet vereceğiz. Köy yollarının yapılması hususunda, imkânların müsaadesi nispetinde umumi bütçeden yardım teminini sağlayacağız" sözleri ile kendi dönemlerinde CHP’nin son iki bütçe yılında olduğu gibi karayolu yapımına demiryolu yapımından daha çok önem verileceğini net bir şekilde söylemişti. Menderes, karayoluna neden daha çok önem verileceğini Meclisin 2 Haziran 1950 tarihli konuşmasında izah etmişti. Menderes, bayındırlık sahasında yapılan 614 Mutlu, a.g.e., s. 126. 615 A.e., s. 130-151. 616 Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ekonomisi, s. 295. 617 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 9, C: 1, Toplantı: Olğ. 29 Mayıs 1950, s. 29. 879 işlerin önceki dönemde çok defa memleketin hakiki ihtiyaçları ve iktisadi icapları göz önünde tutulmadan ele alındığını bunun en bariz delillerinin de demiryollarının güzergâhlarının tayin ve tespitinde görülebileceğini söylemişti. O’na göre bu yollardan birçoğu ekonomik icap ve zaruretlere uymamaktaydı. Bundan başka iktisadi kalkınmayı sağlamak için kara, deniz ve demiryollarının birbirini tamamlayıcı surette ele alınması gerekirken bu hususa riayet edilmemişti. İşte bu sebeple Hükûmetin yol politikasını esaslı etütlere bağlamak ve bu suretle meydana gelecek planı tatbik etmek kararında olduğunu söylemiştir. 618 Bayındırlık Bakanı Kemal Zeytinoğlu da Başbakan Menderes ile aynı fikirdeydi. Meclisin 12.12.1951 tarihli müzakerelerinde eski iktidarın devrettiği programın yeniden tetkike tabi tutulduğunu, tekrardan etüt yaptırıldığını söylemişti. Zeytinoğlu CHP iktidarını yol güzergâhlarını belirlerken politik sebepleri dikkate almakla suçlamıştır.619 DP iktidarının başlangıcında 1950’de ülkedeki karayolu ağının durumu çok kötü idi. Ülkede sadece 1.624 kilometre asfalt yol, 22.590 kilometre de stabilize yol bulunuyordu. Fakat bu stabilize yolların tamamı her zaman kullanılamıyordu. Asfalt yolların %37,93’ü İstanbul çevresinde, %32,57’si Adana, Mersin ve İskenderun dolaylarında, % 16.32’si Ankara’da ve % 8,2’si İzmir etrafındaydı. Bu dört bölge dışındaki asfalt yol uzunluğu sadece 80 kilometreydi. 22.590 km.lik stabilize yolun 1.025 kilometresi Güneydoğu’da, (Diyarbakır, Mardin, Siirt, Şanlıurfa) 1.216 kilometresi Ortadoğu’da (Adıyaman, Bingöl, Elâzığ, Malatya, Tunceli), yaklaşık 1000 kilometresi de Erzurum, Kars ve Ağrı dolayındaydı.620 DP iktidarının sonlandığı yıl olan 1960 yılı bütçe görüşmelerinde Maliye Bakanı Hasan Polatkan’ın Meclise 19 Şubat 1960 tarihinde verdiği karayollarına ait malumat, bu dönemde gelinen olağanüstü noktayı göstermekteydi. Polatkan’a göre 1950 yılını takip eden 9 yıllık devre zarfında karayollarına verilen tahsisatın yekûnu 3 618 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 9, C: 1, Toplantı: Olğ. 2 Haziran 1950, s.139. 619 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 9, C: 11, Toplantı: 2, TBMM Matbaası, Ankara, 1952, s. 126- 128. 620 Servet Mutlu, Doğu Sorununun Kökenleri Ekonomik Açıdan, Ötüken Yayınları, İstanbul, 2002. 880 milyar 253 milyon lira olmuştur. 1960 malî yılı bütçesi ile de karayolları için 971 milyon lira tahsisat teklif olunmuştur ki sadece bu miktar 1950 yılı tahsisatının 16 misliydi.621 Yapılan bu yatırımlar sayesinde son 9 yıl içinde, yaz ve kış geçit veren yollar; 17 bin 465 kilometreden 40 bin 800 kilometreye, daimî bakım altındaki yollar; 19 bin 166 kilometreden 47 bin 790 kilometreye, asfalt yollar; 1.624 kilometreden 6.200 kilometreye, yüksek standartlı devlet yolları 1.280 kilometreden 7.070 kilometreye çıkarılmıştı. Ayrıca yol şebekesine yeniden 38 bin 813 metre uzunluğunda 1.034 adet köprü ilave olunmuştu. Devlet, vilayet ve köy yolları üzerinde olup inşaatı tamamlanmak üzere bulunan 13.834 metre uzunluğundaki 289 köprüyle beraber 1950’den bu yana yaptırılan köprü adedi 1.323’e ve uzunluğu da 52.647 metreye ulaşmıştır. Bakan, iktisadi hayatı iptidailikten kurtarıp geniş çapta pazar ekonomisine intikal ettirebilmenin şartlarından biri olarak da köy yolları şebekesinin tesis ve geliştirilmesi olduğuna inandıkları için bu dönemde ilk hedef olarak 150 bin kilometrelik köy yolları şebekesi programının 1952 yılında tatbikine girişilmiş olduğunu da söylemişti. Bu tarihe kadar programın 54 bin 670 kilometrelik kısmı tamamlanmıştı.622 DP döneminin başında yukarıda verilen rakamlar göstermekteydi ki ülkenin sadece belli başlı şehirlerinde karayolu ulaşımı kısmen iyi idi. Diğer yerler, özellikle Doğu vilayetlerinin vaziyeti iç açıcı değildi. İşte bu sebeple Hükûmet, karayolu yapımında öncelikle Doğu vilayetlerine ağırlık verecektir. Bayındırlık Bakanı Kemal Zeytinoğlu, bu sahada en yetkili isim olarak Parti Meclis Grubu’nun 23.12.1952 tarihli toplantısında Hükûmetin bu politikasını yaptığı bir konuşmada açıklamıştı. Zeytinoğlu, memleketin umumi kalkınması için ulaştırma işlerinin öncelik arz ettiğinden bahisle, "tecrit edilmiş olan bu bölgenin memleketin 621 Kabul edilen 1960 yılı bütçesinde karayollarının yatırım giderleri için 942.630.006 lira, diğer giderler için de 28.505.251 lira ödenek ayrılmıştı. Bkz. Mutlu, a.g.e., s. 151. 622 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 9, C: 12, İçtima: 3, (19 Şubat 1960), s. 30-31, 881 diğer kısımları ile irtibatını sağlamak maksadıyla bu vilayetlere müteveccih istikametler üzerinde kesif bir yol inşa faaliyeti tatbik edilmiştir" diyecekti.623 DP ulaştırmada Doğu vilayetlerine öncelik verirken muhalefet partisi CHP, Doğu’nun kalkınmasında en büyük amillerden biri olan bayındırlık ve ulaştırma yatırımları için kendi dönemlerinde olduğu gibi Hükûmet programında ya da bütçe kanununda bölgeye özgü bir bütçe programının, bütçe tertibinin olmayışını eleştirmişti. Hatırlanacağı üzere CHP’nin son iki bütçesinde Doğu Kalkınma Programı çerçevesinde Doğu vilayetleri ve Edirne vilayetinin kalkındırılması için buralara özel yatırım tahsisatları konulmuştu. 1950 yılında DP’nin ilk Hükûmet programında Doğu kalkınmasına Başbakan Menderes temas etmeyince bu durum hemen muhalefet partisi tarafından eleştirilmiştir. Bu eleştiriye bizzat karşılık veren Menderes, "her cihetten bir bütün teşkil eden Türk vatanını Doğu ve Batı diye ikiye bölmek ve birbirinden farklı ve imtiyazlı vaziyetler ihdas etmek politikasının maddi olduğu kadar manevi zararlı tesirleri karşısında böyle bir ayırmaya nihayet vermek lâzım geldiği kanaatindeyiz" cevabını vermişti.624 Benzer bir durum 1952 yılı bütçe görüşmelerinde de yaşanmıştı. CHP Trabzon Milletvekili Cemal Eyüboğlu, DP’nin bütçesinde Doğu kalkınması için ekstra bir yatırım ödeneğinin kendi dönemlerinde olduğu gibi olmayışını Mecliste 27.02.1952 tarihinde dile getirince bu eleştiriye karşı ilk cevabı DP Diyarbakır Milletvekili Mustafa Ekinci vermişti. Ekinci, 1950 senesi zarfında, Doğu kalkınmasına konan 13 milyon lira tahsisattan Bayındırlık işleri için 18 vilayete 6 milyon küsur ayrıldığını, buna karşılık geriye kalan diğer 45 vilayete o sene yol inşaatı için ayrılan miktarın 50 küsur milyon olduğunu söylemiştir. Ekinci’nin bu hesabına göre Batı vilayetlerinin her birine ortalama birer milyon lira verilirken Şark vilayetlerinin kalkınması adını taşıyan kanunla ayrılan ise ortalama 400 küsur bin liraydı. 625 Muhalefetin eleştirisine cevap veren bir diğer isim, Bayındırlık Bakanı Kemal Zeytinoğlu olmuştu. Zeytinoğlu, "Şarktan ve Garptan bahsetmek suretiyle yaratılmak 623 TBMM Kütüphanesi DP Meclis Grubu Müzakerelerine Ait Tutanak (23.12.1952), s. 31. 624 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 9, C: 1, Toplantı: Olğ., 2 Haziran 1950, s. 139. 625 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 9, C: 13, Toplantı: 2, TBMM Basımevi, Ankara, 1951, s. 1002- 1003. 882 istenilen bir tefrik siyasetinin ve bu siyasetin altında memleketin imarı ve kalkınması davasının halledilmesine imkân yoktur ve böyle bir siyasetin maddi ve manevi zararlarını memleketin uzun yıllar çektiğine inananlardanız" açıklamasını yaptıktan sonra Doğu vilayetlerine yapılan yol yatırımları ile ilgili Ekinci’yi doğrular mahiyette bilgiler paylaşmıştı. Zeytinoğlu, bahsi geçen Doğu vilayetleri için 1950 yılında kalkınma programında yol işleri için 6 küsur milyon lira ayrılmış ve sarf edilmiş olmasına mukabil 1951 yılında aynı yolların yapımı ve bakımı için sarf edilen paranın 10 küsur milyon lira ve bunun dışında Doğu’da bu programa dâhil olmayan yollar ve köprüler bakımına yapılan masraf yekûnunun ise 16 küsur milyon lira olduğunu söylemişti. "Bugün Karayolları Umum Müdürlüğünün hâl-i faaliyette bulunan şantiyelerinin en büyükleri, en mütekâsif vaziyette bulunanları, haklı ve yerinde olarak, Şark illerimizdedir." Bakanın açıklamasına göre bu tarihte Doğu illerindeki yol çalışmaları şu hatlar üzerinde devam etmekteydi: Erkenek, Mutlu- Sansa, Bingöl- Elâzığ, MuşBitlis, Tutak- Patnos, Mardin- Midyat, Urfa- Mardin, Van- Hakkâri, Çoruh- Yusufeli, Rize İspir, Gümüşhane- Erzincan, Erzurum- İspir, Tercan- Sansa.626 Doğu vilayetlerinin geri kalmışlığı dönem dönem DP’nin Doğu vilayetleri milletvekilleri tarafından kendi seçim bölgelerine daha çok yatırım çekmek için Mecliste dillendirilmiş olsa da özellikle muhalefet partisi CHP, iktidardaki partiyi sıkıştırmak için bu konuyu sürekli gündemde tutmaya çalışmıştır. Demokrat Partinin iktidarının sonlanmasına iki yıl kala, 1958 yılı bütçe görüşmelerinde Doğu vilayetlerinin kalkınması için bütçeye özel olarak bir ödenek konulması için muhalif milletvekillerinin bir çabası olmuştur. Bu teşebbüs, Hükûmetin bölgeye dair iktidarının başı ile neredeyse sonuna doğru bakışını bize gösterdiği gibi aynı zamanda yaklaşık sekiz yıldır bölgeye yapılan yatırımları da göstermiştir. 26 Şubat tarihinde yapılan 1958 yılı bütçe görüşmelerinde Kars Milletvekili Sırrı Atalay, Maliye Vekâleti bütçesinin yatırımlar kısmında Doğu vilayetlerinin kalkınması için özel olarak bütçe konulmasını istemiştir. Atalay, DP döneminde CHP 626 A.e., s. 1008-1009. 883 döneminde olduğu gibi Doğu’nun kalkınması için bütçede özel bir faslın açılmadığını söylemişti. 627 Atalay’ın bu isteği daha sonra CHP’li 70 vekilin imzası ile bir önerge hâline getirilmiş ve Doğu’nun kalkınması için 120 milyon lira konulması istenmişti. Bu önerge için ilk cevabı Nafia Vekili Tevfik İleri vermişti. İleri, Atalay’ın açıklamaları ve önerge sonrasında CHP ve kendi dönemlerinde Doğu vilayetleri için yapılan harcamalardan bahsetmişti. İleri’ye göre Doğu vilayetlerine CHP döneminde 1949 yılı bütçesinde 10, 1950 bütçesinde 13 milyon lira olmak üzere toplam 23 milyon lira tahsisat konmuş ve bunun 11.300.000 lirası Doğu vilayetlerinde kullanılmak üzere Karayollarına verilmişti. Bunun dışında 1945 yılından itibaren bütçelerde Doğu vilayetlerinde ve zelzele görmüş olan Erzincan vilayetinde memur meskenlerinin yapılması için de 16,6- 17 milyon liralık bir ödenek konulmuştu. Bu paraya karşılık DP döneminde 1950- 1957 yılları arasındaki sekiz senede Doğu vilayetlerine yaptırılan veya ihale edilerek yapılması devam eden yapı inşaata sarf edilen para 149.145.000 lira idi. Bu para, Millî Savunmanın Doğu’da yaptığı ordu mensuplarına ait evler ve sairden hariç olup sadece Nafıa Vekâleti bütçesinden sarf edilen para idi. Doğu illerinin kalkınması için konulan paradan Karayollarına ayrılan 11 milyon 320 bin liralık ödeneğe karşılık sekiz sene zarfında Doğu vilayetlerinde merkezleri bulunan bölge müdürlükleri eliyle bölgenin yolları ve köprüleri için 1957 sonuna kadar sarf edilmiş bulunan paranın toplamı 711 milyon 783 lira idi. Doğu kalkınması tahsisatının dışında 1923’ten 1950’ye kadar bu vilayetlerin su işleri için harcanan para 6 milyon 810 bin lira iken, 1950-1958 yılları arasında büyük su işleri için sarf edilen para 89 milyon lira idi. İleri, bu rakamlardan sonra Doğu vilayetlerini kendilerinin devralmaları sonrasında Batı vilayetleri ile eşit hâle getirmek için her zaman fazla ödenek tahsis ettiklerini söylemiş ve "yol bakımından Doğu illeri Batı illerinden çok daha ileridir. Mesela bir Muğla’mız vardır, Batıdadır ama Muğla’ya bugün hâlâ doğru dürüst bir 627 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 9, C: 2, İçtima: 1, TBMM Matbaası, Ankara, 1958, s. 681. 884 yolla girmek imkânı yoktur" cümlesi ile yapılan yatırımların derecesini göstermeye çalışmıştır. İleri, bu açıklamalar sonrasında Hükûmet olarak 1950’den sonra 2 milyarlık yol masrafının 700 milyonunun Doğu vilayetlerine yapıldığını söylemiş ve böyle bir önergenin kabulünün lüzumlu olmadığını beyan etmişti. CHP Van Milletvekili Ferid Melen, Bakan’dan sonra söz almıştı. Melen, Doğu vilayetlerinin Batı vilayetlerinden bir farkı olmadığını kabulle birlikte Doğu vilayetlerinin tarihi sebeplerle Batı vilayetlerinden geri kaldığını ifade etmiş bu vilayetlerin en azından Batı vilayetleri seviyesine çıkıncaya kadar sarf edilen paranın iki kat olmasını istemiştir. Bölgeden bir diğer milletvekili DP Siirt Vekili Mehmet Daim Süalp, CHP’li vekiller gibi Hükûmetin Doğu’ya yatırım yapmadığı eleştirisini kabul etmemiş Tevfik İleri’nin verdiği rakamlara göre Doğu vilayetlerinin her bakımdan en büyük yardımı DP döneminde gördüğünü ifade etmişti. Maliye Vekili Hasan Polatkan da eski iktidar devrinde Doğu’nun ihmal edilmişliğinden bahsetmiş ve CHP’nin 27 senede yaptığının kendilerinin sekiz senede yaptığından az olduğunu söylemiş, kendi gözlerinde memlekette bir Doğu-Batı ayrımının olmadığını söylemişti. Polatkan, önerge konusunda ise önergenin kabulü durumunda "memlekette manen dahi olsa bir bölgecilik zihniyeti yaratılmış intibaını vermemek lâzımdır" düşüncesi ve sözleri ile önergenin reddedilmesini istemiştir. Nitekim Meclise sunulan önergenin oylamasından muhalefetin istediği gibi bir sonuç çıkmamıştır. Yani Sırrı Atalay ve 70 arkadaşının Doğu vilayetlerinin kalkınması için bütçede açılacak özel bir fasılla bu vilayetlere 120 milyon liralık ödenek koyma önergesi reddedilmiştir.628 Görülüyor ki bayındırlık yatırımlarında özellikle ulaşımda karayolu yatırımında Doğu vilayetleri diğer vilayetlere nazaran genel bütçeden daha çok ödenek almıştı. Ancak bu ödeneklerin verimli bir şekilde kullanılması şüphesiz maksada 628 A.e., s. 705-718. 885 ulaşmada en önemli etkenlerden biriydi. Ama ne yazıktır ki bu konuda özellikle nitelikli eleman eksikliği ödenek olsa da istenilen yatırımların yapılamaması sonucunu doğurabilmekteydi. Bu hususa Mecliste 1953 yılı bütçe görüşmeleri sırasında Kars milletvekillerinin serzenişlerinden hareketle Kars vilayetini örnek olarak verebiliriz. CHP Kars Milletvekili Latif Aküzüm, Meclisin 26.02.1953 tarihli görüşmelerinde Bayındırlık Vekâletince geçen yıl Kars’a ayrılmış bulunan bir milyona yakın tahsisatın eleman noksanlığından, bu tahsisatı elinde tutan, Devleti temsil eden kişilerden gerek bayındırlık müdürü gerekse valinin ihmali yüzünden mezkûr tahsisatın zamanında yerine sarf edilmemiş olduğunu söylemişti. Aküzüm, eleman yetersizliğinin sadece Kars vilayetinde değil tüm ülkede hissedilen bir ihtiyaç olduğunu da belirtmişti. O’na göre bu tarihlerde bayındırlık teşkilatı içinde mühendis ve fen memuru sayısı 600’ü bulmuyordu. Bu miktar da ülkenin bayındırlık davasının halli için çok az olduğundan bu konuda Bakanlık acilen bir şeyler yapmalıydı.629 Bir diğer Kars Milletvekili CHP’li Hüsamettin Tugaç da aynı dertten muzdarip idi. Tugaç, Bayındırlık Vekâletinin, Karayollarının vilayetlere ayırmış olduğu tahsisatın oldukça geniş olduğunu, yalnız tahsisatın genişliğine göre işin verimsiz olduğunu söylemişti. Çünkü alınan netice azdı. O’na göre geçen sene, 1952 yılında Kars vilayetine verilen tahsisat 850 bin lira idi. Bu para ile bir kısım yolların ihalesi yapılabilmiş, bir kısmının ise ihalesi yapılamamıştı. Bu sebeple 1952 tahsisatı senesi içinde sarf olunmamıştı. Tugaç, bu durumun sebebinin de eleman yetersizliği olduğunu söylemişti. Yine Tugaç, Kars gibi 1200 km.’lik bozuk şosesi ve onca kazası olan bir vilayette bir tek nafıa müdürü ve bir tek fen memurunun olduğunu su işleri, yapı işleri ve bu geniş yol işlerinin bu iki memurun omuzunda olduğunu söyleyerek buna bir çare bulmak gerektiğini belirtmişti.630 Esasında bu konu üzerinde Bayındırlık Bakanlığı ve Millî Eğitim Bakanlığı çalışmaktaydı. 25 Şubat 1953 tarihinde Millî Eğitim Bakanı Mecliste yaptığı 629 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 9, C: 20, Toplantı: 3, TBMM Basımevi, Ankara, 1953, s. 1046- 1049. 630 A.e., s. 1087. 886 konuşmada İstanbul’da, İzmir’de ve Ankara’da fen memuru ve tekniker yetiştirmek ve miktarını artırmak için mevcut mekteplere ilaveten yeni mektepler açılacağını söylemişti. Yine Bayındırlık Bakanlığı da tekniker yetiştirmek için kurslar açmaktaydı. Bu çalışmaları Tugaç, hayırlı birer teşebbüs olarak değerlendirmiş, ilgili Bakanlıkları kutlamıştı.631 4.8.2. Demiryolları Hatırlanacağı üzere II. Dünya Harbi yıllarında demiryolu yapımı önceki yıllara göre yavaşlamıştı. Harpten sonra da ülkede demiryolu inşası 1949 yılından itibaren karayolu inşasına göre ikinci plana atılmıştı. 1945 yılından CHP iktidarının sonlandığı 1950 yılına kadar ülkedeki demiryolu ağı 7.515 km.’den 7.671 km.’ye ulaşmıştır.632 Buna göre beş yılda yapılan demiryolu uzunluğu sadece 156 km. olmuştu. Bu uzunluk önceki yıllar ortalamasına göre oldukça azdı. 1950 yılında iktidara gelen Demokrat Parti her ne kadar 1946 yılındaki kuruluş programının 79. maddesinde "demiryollarımızın inşasına devam olunmalıdır"633 demiş olsa da CHP döneminde karayolu inşası lehine değişen politikayı kendisi de benimseyecektir. DP’nin kendisinin hazırladığı bütçelerde karayoluna hep daha çok ödenek ayırdığını tekrardan hatırlatmakta fayda vardır. 634 Demokrat Parti, dönemi boyunca demiryolu politikası olarak; başlanmış olan demiryolu inşaatlarını tamamlamayı hedeflemişti. Yani yeni demiryolu hatları üzerinde durmamıştı.635 Demokrat Parti döneminde üzerinde çalışılan demiryolları hatları: Elâzığ-Van, Erzurum-Horasan-Sarıkamış, Narlı-Gaziantep-Karkamış hatları olacaktır. DP, bu hatlardan Doğu’yu Batı'ya bağlayacak Elâzığ-Van hattını daha da önemsemişti. Bu demiryolunun Muş’a varmasıyla Muş ovasının iskân meseleleri 631 A.e., s. 1088. 632 Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ekonomisi, s. 289. 633 BCA 490 1 0 0/ 435 1807 1. 634 Mutlu, a.g.e., s. 130-151. 635 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 9, C: 13, Toplantı: 2, TBMM Basımevi, Ankara, 1951, s. 1022- 1024. 887 halledilecekti. Muş’tan sonra Tatvan’a oradan ileride Van-Kotur hattının yapılması ve yolun İran demiryolu ile bağlanmasıyla İran transitinin bu yol vasıtasıyla İskenderun’a ulaşılması hedeflenmekteydi. Erzurum-Sarıkamış hattı ile Kars’a kadar devamlı bir nakil imkânı sağlanmış olacaktı. Bu sayede bölgenin yeraltı ve yerüstü servetlerinden azami derecede istifade edilebileceği gibi bölge insanının hayat kalitesi de yükseltilecekti.636 Aslında bu hatta Horasan ve Sarıkamış arasında 74 km.’lik bir dar hat vardı. Yapılmak istenen bu hattın genişletilmesiydi. Narlı-Gaziantep-Karkamış hattı ile de yabancı bir devletin sınırları dâhilinde taşıma işi sonlandırılmış olacaktı. Zira bu hat tamamlanmadan evvel 169 km. başka bir devletin sınırları dâhilinde tren yolculuğu yapılmaktaydı. Hat tamamlandığında Adana- Nusaybin hattının tamamen kendi topraklarımızdan geçmesi temin edilmiş olacaktı. Demokrat Parti, bu hatların yapımı işinin devam ettirileceğini dönem başında farklı mahfillerde defalarca ifade etmiş olsa da dönem sonunda Elâzığ-Van hudut hattı ile Erzurum hattının uzatılması ve Narlı-Gaziantep-Karkamış hatları 1950 yılından beri bitirilememişti.637 Bu hatlar üzerinden Elâzığ- Muş ve Narlı-Gaziantep kısımları ancak bitirilebilmişti.638 Bu hatlardan Gaziantep-Karkamış hattı 1960 yılında, Van-İran sınır hattı 1971 yılında hizmete açılmıştı.639 Hatların bitirilememesinde somut olarak baktığımızda dönem boyunca demiryollarına ayrılmış olan bütçelerin karayolundan hep az olması etkili olmuştu. Öyle ki 1960 yılı bütçesinde demiryollarına ayrılan bütçe karayollarına ayrılan bütçenin onda biri bile değildi.640 636 Yeni İktidarın Çalışmaları, s. 146-147. 637 Mutlu, a.g.e., s. 151. 638 TBMM Tutanak Dergisi, Devre: 10, C: 17, İçtima: 3, TBMM Matbaası, Ankara, 1957, s. 903. 639 Güngör Evren, "Cumhuriyet Döneminde Demiryollarımız", Cumhuriyet Döneminde Türk Sanayiinin Gelişmesi, Sempozyum Bildirileri 23-26 Kasım 1981, İstanbul Teknik Üniversitesi Yayınları. 640 Mutlu, a.g.e., s. 151. 888 Dönem boyunca yapılan demiryoluna baktığımızda da bu gerçeklik bir kere daha anlaşılacaktır. 1950 yılında 7.671 km. olan demiryolları uzunluğu 1960 yılında 7.895 km.’ye ulaşmıştır ki bu da ancak on yıl içinde inşa edilen yeni hat uzunluğunun 224 km. olduğunu göstermektedir.641 Demokrat Parti döneminde demiryoluna eskiye nazaran çok fazla önem verilmemesi özellikle muhalefet partisi milletvekillerinden Erzurum hattının uzatılması için bir türlü ödenek alamayan Kars milletvekilleri tarafından hemen hemen her bütçe görüşmelerinde eleştirilmekteydi. Öyle ki bölge milletvekilleri bu hattın Karslıların siyasî temayüllerinden dolayı bile yapılmadığını Mecliste beyan etmişlerdi.642 Dönem sonuna gelindiğinde, 1960 yılı bütçe görüşmeleri sırasında dönem Nafia Vekili Tevfik İleri, DP’nin iktidarında demiryolu politikasının ne olduğunu adeta özetleyecekti. İleri, eski iktidarı, CHP’yi demiryolu mevzuunda yaptıkları 3 bin küsur km. yol itibarıyla tebrik ederek söze başlamıştı. Ancak İleri, CHP döneminde demiryolu yapılırken iktisadi faydanın dikkate alınmadan, iktisadi etütlerin yapılmadan inşaatların yapıldığını söylemiş ve eski iktidarı bu konuda suçlamıştı. İleri, kendi DP iktidarı döneminde teknik ve iktisadi etütleri yapılmış 2.543 km. uzunluğunda bir demiryolu haritası hazırlandığını ancak bu hatların bu tarihe kadar yapılmamış veya başlanmamışsa "bunlar unutulduğundan veya bir kenara atıldığından değil, hakikaten bugün karayolunun bunun önünde geldiğini tespit etmiş olmamızdandır. (…) Bizim Halk Partisi kadar demiryolu yapmayışımızın sebebi açıktır, barizdir. Eğer biz sizin süratinizde bunu yapmaya devam etseydik suçlu olurduk. Sizin yaptıklarınızı kıymetlendirmek için limana, yola hız verdik" sözleri ile hâlâ iktidar olarak karayolunun daha iktisadi olarak düşünüldüğünü ortaya koyuyordu.643 641 Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ekonomisi, s. 296-297. 642 TBMM Tutanak Dergisi, C: 11, Dönem: 9, Toplantı: 2, TBMM Matbaası, Ankara, 1952, s. 126- 128. 643 TBMM Zabıt Ceridesi, C: 12, Devre: 9, İçtima: 3, 26.02.1960, s. 708-709. 889 4.8.3. Havayolları 1950-1960 yılları arasında havayolları bakımından yapılan en önemli gelişme, modern ve uzun mesafeli seferlere müsait uçakların alınmasıydı. Viscount ve F.27 uçakları ile jet tipi uçaklar ilk defa bu dönemde havayollarına girmişti. Bu gelişmeye paralel olarak ya meydanların sayısı artırılmış ya da mevcut meydanlar modernize edilmişti.644 Cumhurbaşkanı Bayar, Meclis 2 Kasım 1953 tarihli yeni dönem açılış konuşmasında; DP’nin dönem başından beri bu alandaki icraatlarından bahsetmişti. Bayar’ın ifadesine göre bu tarih itibarıyla uluslararası çaptaki meydanlardan Yeşilköy Hava Alanı 1953 yılında işletmeye açılmıştı. Esenboğa Alanı (Ankara) bitmek üzereydi. Adana ve Trabzon alanlarının inşasına devam olunmakta, Konya, Eskişehir, Diyarbakır alanlarının ihaleleri ise yapılmıştı. Malatya, Bandırma, Batman, Merzifon ve İzmir alanlarının bütün hazırlıkları tamamlanıp inşalarına geçilmek üzereydi. Bunlardan başka yetki kanunu için Meclise sunulmuş olan 45 milyon liralık bir programla Samsun, Van, Erzurum, Kars, İskenderun, Urfa, Gaziantep, Antalya ve Ağrı meydanlarının inşası ele alınmıştı.645 DP iktidarının sonuna gelindiğinde, Yeşilköy, Esenboğa ve Adana hava alanlarıyla, yurt içi seferlerde kullanılan Trabzon, Van ve Samsun hava alanları tamamlanarak işletmeye açılmıştı. Bunlara ilaveten İzmir, Konya, Eskişehir, Afyon, Sivas, Erzurum ve Diyarbakır hava alanlarının bir kısım elektrik ve elektronik tesislerle teçhizi tamamlanmıştı.646 644 Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ekonomisi, s. 300. 645 T.C. Resmî Gazete, 02.11.1953, Sayı: 8546. 646 Dikilitaş, a.g.e., s. 387. 890 SONUÇ Yaklaşık bir asırlık Cumhuriyet tarihi boyunca, Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgeleri ülkemizin üzerinde en çok kafa yorulan, üzerinde en çok konuşulan bölgeleri olmuştur. Bölge 16. yüzyılda Osmanlı hâkimiyeti altına girmişti. Osmanlının son yüzyılındaki bitip tükenmez savaşlar ve iç sorunlar, devletin merkezi otoritesini sarsmıştı. Bu bölgelerin merkezden uzak oluşu ve kendine has sosyo-kültürel özellikleri buralarda devletin merkezi otoritesini hepten sarsmıştı. II. Mahmut döneminden itibaren devlet tarafından bölgede merkezi otorite sağlanmak istenmişti. Ancak bu durum Osmanlının son yılları ve Cumhuriyet Türkiye'sinin ilk yıllarında bölgede çıkarları olan bazı iç ve dış kesimlerce tepkiyle karşılanmıştı. Bu tepkilerin sonucu olarak ortaya çıkan isyan ya da asayiş olayları, etkileri günümüzde de devam edecek birtakım sorunları doğurmuştur. Biz bu çalışmada "CHP ve DP Hükûmetleri Dönemlerinde Doğu ve Güneydoğu Anadolu Politikaları" adıyla, 1923 yılından 1960 yılına kadar ülkede iktidar olan iki parti döneminde, devletin bu bölgelerdeki asayiş, adli, idari, sosyal, eğitim, sağlık, iktisat, bayındırlık ve ulaşım alanlarında takip ettiği politikaları sebepleri ve sonuçları ile ele alıp değerlendirme imkânı bulduk. 1950 yılında 27 yıllık CHP iktidarı el değiştirmiş ve CHP'den ayrılan isimlerin kurduğu DP'nin on yıllık iktidarı başlamıştı. Ülkede ve bölgede iki parti döneminde uygulanan politikalarda benzer yönler olsa da farklılaşan yönler de olmuştu. Hatta bir dönem içerisinde bile bazı alanlarda zamanın ve şartların getirdiği politika değişiklikleri olmuştu. CHP ve DP döneminde uygulanan politikaların sebep ve sonuçlarını birlikte değerlendirmeye geçmeden önce öncelikle bazı dönemsel farklılıklara dikkat çekmek isteriz. 1923 yılından 1960 yılına dek geçen 37 yıllık süreçte Türkiye'nin içinden geçtiği iç ve dış siyasî koşullar genelde ülkede, özelde de bölgede yürütülecek olan politikaları ister istemez değiştirmişti. 1923 yılında iktidara gelen CHP kadroları, 1912 yılından 1922 yılına dek neredeyse on yıllık bir savaş sürecinden çıkmıştı. Bu sebeple Osmanlının son 891 yüzyılında her anlamdaki yorgunluğunun üzerine bir de bu on yıl boyunca devam eden harpler, devleti ve toplumu uzun yıllar toparlanamayacak kadar yıpratmıştı. Bununla birlikte İstiklal Harbi'nin ardından kurucu kadronun yeni bir rejimi ülke idaresine hâkim kılma hedefi de vardı. 1929 yılında patlak veren dünya ekonomik krizi, II. Dünya Harbi ve 1945 yılında Türkiye'nin içten ve dıştan gelen talepler doğrultusunda geçtiği çok partili hayat, CHP döneminde bölgede uygulanacak olan politikalarda belirleyici unsurlardı. Bu hususları düşündüğümüzde 1950 yılında iktidara gelen DP'nin CHP'ye göre daha şanslı olduğunu söyleyebiliriz. Çünkü Cumhuriyet'in ilk yıllarında gerçekleştirilmek istenen inkılaplara karşı toplumun bazı kesimlerinin gösterdiği tepkiler, DP'nin iktidar yıllarında artık sonlanmıştı. Bölgede, önceki dönemlerde olduğu gibi bu dönemde isyan çıkmamıştı. Yine bu yıllarda dünya ekonomik krizi ve Dünya Harbinin olumsuz etkileri de ortadan kalkmıştı. Tüm bu olumlu koşullara ilâveten Dünya Harbinin ardından özellikle ABD'den gelen mali yardımlar ve destek sayesinde ülkenin geneli ve bölge özelinde daha çok yatırım yapma imkânı bulunmuştu. Cumhuriyet Halk Partisi ve Demokrat Parti dönemlerinin genel özelliklerini bu şekilde ifade ettikten sonra aşağıda ana hatlarıyla ele alacağımız parti politikalarını birbiriyle mukayese etmek suretiyle değerlendirmeye tabi tutmak, çalışmamıza konu olan her iki parti açısından daha hakkaniyetli olacaktır. Çalışmamızda öncelikle asayiş konusunu ele aldık. Çünkü diğer konu başlıklarının hemen hemen hepsi bu konuyla doğrudan ya da dolaylı olarak ilgilidir. CHP döneminde çıkan isyanlar ya da asayişe müessir diğer olaylar, CHP iktidarının neredeyse tamamı boyunca uygulanacak bir dizi tedbirleri doğurmuştu. Bu tedbirler; yasak bölge uygulaması, nüfus nakli ve sansür uygulaması gibi tedbirlerdi. DP döneminde ise CHP döneminde olduğu gibi isyan ya da büyük asayiş olayları çıkmadığı için önceki dönemde cereyân eden asayiş vakalarına karşı devletin aldığı tedbirler ya ortadan kaldırılmaya çalışılacak ya da aynen devam ettirilecekti. Yeni Türk devleti kurulduğunda devlet teşkilatının ülkede güvenlik ve asayişi temin edip vatandaşına huzurlu ve güvenli bir hayat sunması, günün şartlarında hiç de kolay bir hedef değildi. Osmanlının son yüzyılında uygulanmaya çalışılan 892 merkeziyetçilik politikasına Cumhuriyet'in hemen başında da devam edilmek istenmişti. Ancak bu durum çıkarları zedelenen bazı kesimlerin devlet düşmanı hâline gelmesine sebep olmuştu. Yine son yüzyılın en büyük problemlerinden biri olan milliyetçilik düşüncesinin getirdiği problemler, asayiş problemlerinin en önemli kaynağını oluşturmuştu. Saymış olduğumuz bu problemler CHP’nin iktidarda olduğu dönemde zaman zaman çok etkili isyanlara yol açmıştı. Bu dönemde Nasturi, Şeyh Sait, Raçkotan ve Raman, Sason, Ağrı, Koçuşağı, Mutki, Bicar, Asi Resul, Tendürek, Savur, Zilan, Oramar, Pülümür, Menemen ve Dersim (Tunceli) isyanları yaşanmıştı. Görüldüğü üzere zikredilen bu isyanların neredeyse tamamına yakını bizim çalışma bölgemiz olan Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde çıkmıştı. Bu isyanların sebebini tek bir nedene bağlamak doğru değildir. Hele ki kimi çevrelerin kasıtlı olarak yaptıkları gibi bölgede çıkan tüm isyanları Kürtçülük kaynaklı olarak göstermek çok yanlıştır. Bu isyanlardan Şeyh Sait, Sason, Ağrı ve Dersim isyanları hem CHP hem de DP iktidarları döneminde devletin bölgede takip edeceği politikaların belirlenmesinde oldukça etkili olmuştur. Bu isyanlardan ilki 13 Şubat 1925 tarihinde basit bir asayiş problemi gibi ortaya çıkan Şeyh Sait isyanı idi. Ancak daha sonra isyanın basit bir asayiş olayı olmadığı anlaşılmıştı. Öyle ki bu isyan ülkede bir hükûmet değişikliğine dahi yol açmıştı. Ali Fethi Bey'den sonra hükûmeti kuran İsmet Paşa, asilerin amacının dinin siyasete alet edilerek bağımsız bir Kürdistan teşkili olduğunu düşündüğü için asilere karşı alınacak tedbirlerde Hükûmetin elini güçlendirmek maksadıyla Meclisten Takriri Sükûn ve İstiklal Mahkemelerinin kurulumuna dair kanunlarının çıkarılmasını sağlamıştı. Bu düşüncenin ortaya çıkmasında o yıllarda İngiltere ile devam eden Musul sorununun etkisi büyüktü. İsyan bastırıldıktan sonra Hükûmet, bölgede bir daha böylesine bir isyanın yaşanmaması için bazı tedbirleri içeren "Şark Islahat Planı" nı 24 Eylül 1925 tarihinde yürürlüğe koydu. Plana göre bu programın tatbiki sırasında sıkıyönetim uygulaması devam edecekti. Umumi müfettişlikler kurulacak, bölgeye nüfus iskânı ve bölge dışına nüfus nakli gerçekleştirilecekti. Ayrıca bölgede silah toplama ameliyesi gerçekleştirilecek, buralara yabancıların müsaadesiz girmesine izin verilmeyecekti. Yine bölgede devletin nüfuzunu daha fazla hissettirmek için hükûmet konakları ve karakollar da inşa edilecekti. Ancak bu hedefler mevcut hükûmetin 893 hemen birkaç yılda gerçekleştirebileceği hedefler değildi. Bu sebeple daha sonraki yıllarda bölgede Şeyh Sait isyanı gibi benzer nitelikte isyanlar çıkmıştır. Şeyh Sait isyanından sonra bölgede uzun yıllar isyan ve huzursuzlukların yaşandığı yer Ağrı Dağı civarı olmuştu. Bu bölgedeki asayiş sorunları 1925 yılında başlamış 1930 yılı sonuna kadar devam etmişti. Bu sorunların sebeplerini bölgenin kendine özgü şartları, eskiden beri devam edegelen yaşantı biçimleri ve o yıllardaki güncel dış kışkırtmalar olarak sıralayabiliriz. Bölgede, CHP döneminde asayiş sorunlarının yaşandığı yerlerden biri de Sason'du. Sason, sarp coğrafyasından dolayı sürekli isyanların, itaatsizliklerin merkezi konumunda olmuştu. Devlet, Şeyh Sait, Ağrı ve Dersim isyanları gibi ne zaman büyük bir sorunla uğraşsa hemen Sason'da devlete karşı itaatsizlik baş göstermişti. Bununla birlikte bölge halkının Hükûmete karşı itaatsizliklerinde bölgede görev yapan bazı yerel idarecilerin dönem dönem sorumsuzluklarının da rolü olduğunu söyleyebiliriz. Bölgedeki sorunu çözüme kavuşturmak için yıllarca süren askerî harekâtın ardından Sason'daki tüm nüfus, devlet tarafından Batı vilayetlerine nakil ve iskân edilmişti. Bu nakiller gerçekleştirilirken 1938 yılında aynı zamanda Sason ıslahat programı uygulamaya konulmuştu. Programa göre bölgede asayişi temin edip, kalıcı olarak devlet otoritesini sağlamlaştırmak için yeni idari teşekküller, yol ve köprüler, karakollar inşa edilecekti. Alınan bu kararın gereği olarak hemen aynı yıl içinde yasal düzenlemeler yapılmış, inşaatlar başlamıştı. Bu dönemde asayiş sorunlarının yaşandığı bir diğer yer, Dersim/Tunceli olmuştu. Osmanlıdan beri sorunların eksik olmadığı Tunceli'de yaşanan asayiş sorunları en son 1939 yılında çözüme kavuşturulmuştu. Şüphesiz bu bölgede ortaya çıkan isyan ya da huzursuzlukların pek çok sebebi bulunmaktadır. Bu huzursuzlukların sebebini yüzyıllar öncesine kadar götürebilir, bölgede isyanlara sebep teşkil eden koşulların oluşmaya başladığı tarihi süreci, bölgenin Osmanlı idaresine girişinden itibaren başlatabiliriz. Bölgenin kendine has bir idare tarzına sahip olması ve bu durumun uzunca bir süre böyle devam ettikten sonra Osmanlının son yüzyılı ve Cumhuriyet Türkiye'sinde kaldırılmak istenmesi, bölgede çıkarları zedelenen bazı kesimlerce tepkiyle karşılanmıştı. Bölgede yaşayan toplum üzerinde devlet nüfuzunun 894 çok fazla hissedilmemesinin etkisiyle oradaki insanların iktisadi ve kültürel olarak yüzyıllardır alışageldikleri hayat tarzını sürdürmek istemeleri bir diğer huzursuzluk kaynağı olarak ortaya çıkmıştı. Yine bölgede yüzyıllardır geçerli olan ağalık, şeyhlik, seyitlik düzeninin Cumhuriyet Türkiye'sinde artık barındırılmak istenmemesi kendisine mütegallibe denilen bu kişilerin tepkisine yol açmıştı. Bölgedeki huzursuzlukların çıkış noktalarından biri de bölgenin iktisadi yaşantı biçimiydi. Bölge coğrafya olarak tarım ve hayvancılığa pek müsait olmadığından maişetini çevre vilayetlerde yağma ve talan yaparak sağlamaya çalışan Dersimlilerin bu tarz yaşantı biçimi, Cumhuriyet Türkiye'sinde tahammül sınırlarını zorlayan bir görünüm arz etmekteydi. Cumhuriyet Türkiye'sine kadar burada çıkan isyanlara karşı bölgedeki yöneticilerin ihmalleri, idare-i maslahatçılık, yani günü kurtarmaya dönük politikalar mevcut sorunları çözemediği gibi daha başka sorunlar doğurmuştu. Bu sorunlardan biri de Kürtçülük düşüncesi olmuştu. Cumhuriyet Türkiye'sinde, yıllardan beri sorun teşkil eden ve çözüm bekleyen Dersim meselesinde esaslı bir ıslahata girişmek maksadıyla daha önce bu hususta yapılan ve yapılmak istenen tecrübelerden istifade etmek için 1924 yılında arşivin tozlu raflarına müracaat edilmişti. Arşiv çalışmaları, Vali, Bakan hatta Başbakan düzeyinde birçok ismin hazırladığı raporlar sonrasında nihayet bir ıslahat girişimi olarak 2 Aralık 1935'te, Meclisten “Tunceli Kanunu” çıkarılmıştı. Bu kanunun kabulünden çok kısa bir süre sonra 06.01.1936'da Tunceli çevresinde idare ve inzibat işlerinin esaslı surette tanzimi ve Hükûmet denetimini daha yakından sağlamak için Dördüncü Umumi Müfettişlik teşkilatı kurulmuştu. Tunceli Kanunlarının uygulanmasında ilk olarak Tunceli'ye hâkim olmak esası güdüldüğü için bazı bucak merkezlerinde karakol inşaatlarına başlandı. Ancak çıkarılan bu kanun ve başlayan ıslahat hareketi bazı âsi aşiretlerce hoş karşılanmadı ve bu aşiretler 1937'de Hükûmete isyan ettiler. İsyan eden aşiretler üzerine başlayan harekât, Tunceli ıslahat programının bir parçasıydı. Tunceli'de asayiş düzene girmeden hiçbir şey yapılamazdı. Hükûmet, 18 Haziran 1937 tarihli toplantısında Tunceli ıslahat programının esaslarını belirlemişti. Buna göre asayiş sağlandıktan sonra Tunceli'ye yol, köprü, mektep ve kışla yapılacak, askerlik ve vergi işleri düzene konacaktı. Ağalık, derebeylik, şeyhlik düzeni tümüyle ortadan kaldırılacak, bunlara ait mallar ise devlete geçecekti. Ayrıca 895 halka toprak, ziraat aletleri ve tohumluk verilecekti. Tunceli'deki eşkıyalar Batı vilayetlerine nakil ve iskân edilip, namuslu ve üretken birer vatandaş hâline getirilecek, Tunceli tamamıyla boşaltılacak ve burası iskâna kapatılacaktı. Batı vilayetlerine yerleştirilen Tunceliler ise ev ev dağıtılacaktı. Tunceli harekâtı, 1938 yılında da sürdürülmüştü. 1939 yılında ise takip ve tarama faaliyeti icra edilmişti. Bu harekâtlar boyunca Tunceli bölgesinden Batı vilayetlerine 16.500 kişi nakil ve iskân edilmişti. Nakil için tercih edilen şehirler, bu kişilerin çalışabileceği istihdam alanları için genelde maden ve endüstri sahaları olmuştu. Tunceli ıslahatının başlamasından Temmuz 1939 tarihine kadar geçen üç yıllık süre zarfında Tunceli vilâyet merkezi ve kazalarında çok önemli inşaat işlerine imza atılmıştı. Bu inşaatlar arasında; 9 kışla, 5 hükûmet konağı, 6 karakol, 8 mektep ve 72 memur ve subay evi binası vardı. Yol inşaatı olarak, Elâzığ- Mameki, NazımiyeMameki, Mameki- Sin, Sin- Ovacık, Sin- Hozat, Pertek- Çemişgezek yolları otomobil işleyecek şekilde açılmıştı. Ayrıca bu yollar üzerinde betonarme ve ahşap köprüler de yapılmıştı. Tunceli Kanunu on bir yıl boyunca uygulandıktan sonra 1946 yılı sonunda yürürlükten kaldırılmıştı. Programda belirlenen hedeflere ulaşılamamasına rağmen Tunceli Kanunu'nun yürürlükten kaldırılmasında kanaatimizce çok partili hayata geçilmesi etkili olmuştur. Çünkü Tunceli Kanunu ile Hükûmetin Vilayette yaptıkları ya da yapmadıkları/yapamadıkları Meclis içinde ve dışında sürekli tartışıldığı için Hükûmet, bu tarz tartışmalara artık hiç mahal bırakmadan, gelen istekler doğrultusunda Kanunu yürürlükten kaldırmıştır. Geçen zaman içerisinde bölgede istenen emniyet ve asayiş büyük ölçüde sağlanmıştı. Ancak bölgeyi medenîleştirmek için yapılmak istenen yol, mektep, hastane, adliye vs. gibi birçok teşkilat ve yatırım ile bölgenin iktisadi ve kültürel durumunda yapılmak istenen değişiklikler on bir yıllık süre zarfında tamamlanamamıştı. Bunda harekâtların tam da bittiği aylarda patlak veren Dünya Harbi'nin de etkisi vardı. Çünkü Hükûmetin ilgisi tamamen dış gelişmelere, savunma alanına kaymıştı. Bu durum mevcut mali imkânların daha çok bu alana kaydırılmasına, yatırım için Tunceli vilâyetine pek fazla bütçe 896 ayrılamamasına yol açmıştı. Tüm bu etkenler de Hükûmetin uygulamaya çalıştığı programın istenilen tarzda başarıya ulaşmasını engellemiştir. CHP'nin iktidar yıllarına yöneltilen en büyük eleştiri konularından biri de Van'ın Özalp ilçesinde 30 Temmuz 1943 tarihinde meydana gelen 32 kişinin yargı süreci işletilmeden, mahkeme kurulmadan öldürülmesi olayıdır. Söz konusu olay, kamuoyunda Mustafa Muğlalı olayı olarak anılmıştı. 1943 yılında cereyan eden bu olayın yıllarca üstü kapatılmıştı. Olayın ülke gündemine girmesi, çok partili hayata geçtikten sonra hatta olayın vuku bulduğu tarihten beş yıl sonra mümkün olmuştu. Ancak ne var ki olayın etraflıca araştırılması ve sonuçlarının ortaya konulması da yıllar sürmüştü. CHP iktidarında bir sonuca bağlanamayan olay, DP iktidarının neredeyse son yıllarında, ancak 1958 yılında açıklığa kavuşturulabilmişti. Mesele anlaşılsa bile olayın üzerinden 16 yılın geçmiş olması, faillerin bir kısmının hayatta olmayışı, bir kısmının ise suç ile ilişkilendirebilmek için ortada yeterli delilin olmayışı ve 1950 yılında çıkan 5677 sayılı Af Kanunu gereğince zanlılar hakkında ceza davası açılamamış, böylelikle dava kapanmıştır. DP döneminde, CHP döneminde yaşanan bölgesel tarzda isyanlar gibi büyük asayiş olayları meydana gelmemişti. Bu olayların haricinde asayişe müessir diğer olaylarda da bu yeni dönemin başından itibaren azalma görülmüştür. Bunda devletin, Cumhuriyet'in ilk yıllarındaki otoriter gücünün bu yıllarda toplum üzerinde daha fazla hissedilmesi ve hangi nedenden kaynaklanırsa kaynaklansın ülkede huzuru bozmaya çalışan kesimlere karşı geçmişte alınan tedbirlerin etkili olduğunu söyleyebiliriz. DP döneminde, CHP’nin 27 yıllık iktidarında yaşanan bazı olaylar tekrardan hatırlanmış hatta eski iktidardan hesap sorulmuştu. Bu sorulan hesaplardan biri CHP döneminde çıkmış olan Tunceli isyanlarının bastırılma şekli ve sonrasında partinin, dolayısıyla devletin bölgeye yönelik yürüttüğü bazı politikalardır ki çok partili hayata geçişle birlikte bu politikalar eleştirilmeye başlanmıştı. Hatta bu durum daha sonraları özellikle DP döneminde daha çok sorgulanır ve eleştirilir olmuştu. Konunun 1946 yılında kurulan DP ile bir ilgisi olmasa da DP'nin Kurucu Genel Başkanı ve 1950 sonrası ülkenin Cumhurbaşkanı Celâl Bayar ile doğrudan ilgisi vardı. Yani Tunceli isyanlarına yönelik yapılan olumsuz 897 değerlendirmelerde 1937-1938 yıllarında devrin Başbakanı Celâl Bayar da nasibini almıştı. Ancak Tunceliler, bu harekâtları Başvekil Ceâl Bayar'ın tek başına planlamadığını, o zamanki iktidarın dönemin bazı koşulları yüzünden bu şekilde davranmak durumunda kaldığı şeklinde değerlendirdiklerinden, 1950 seçimlerinde Tunceli'nin çıkardığı iki milletvekilini de DP'ye vermişlerdi. CHP döneminde, güvenlik gerekçesiyle, Ağrı, Sason ve Tunceli'de bazı bölgelere girişler ve iskân faaliyeti Hükûmet tarafından yasaklanmıştı. Bu yasaklı bölgelerin kaldırılması DP iktidarının hemen başlarında önce 01.07.1950 tarihli kararname ile daha sonra 3 Ağustos 1951 tarih ve 5826 sayılı Kanun ile mümkün olmuştu. Demokrat Partinin iktidara gelir gelmez, bölge halkının kendisinden en çok talep ettiği konulardan birinin hayata geçirilmesi halkın DP'ye olan teveccühünü arttırmıştır. 1954 yılı seçim sonuçlarına baktığımızda bahsi geçen yasak bölgelerin bulunduğu Tunceli, Ağrı ve Bitlis vilayetlerinde mevcut olan milletvekillerinin tamamını Demokrat Parti kazanmıştır. DP döneminde her ne kadar CHP dönemi icraatları sorgulansa da CHP de iktidardaki DP'yi Doğu vilâyetlerinde asayişin ihlâl edildiği ve Hükûmet tarafından bu konuda hiçbir şey yapılmadığı gerekçesiyle eleştirmişti. Muhalefetteki CHP, Doğu vilayetlerinde asayişi ihlale dair birçok vakanın yaşandığı, halkın günden güne silahlandığı iddialarını hemen hemen her mahfilde dillendirmişti. Bu noktada Hükûmetten istenen şey; bir takım sert tedbirlerin alınmasıydı. DP ise bulduğu her fırsatta böyle bir şeyin söz konusu olmadığını, bunun muhalefetin bir propagandasından başka bir şey olmadığını kanıtlamaya çalışmıştır. Bu durum neredeyse on yıl boyunca böyle sürüp gitmişti. Ancak DP'nin kendi içerisinde yaptırdığı teftişlere göre CHP iddialarının yersiz olmadığı anlaşılmıştı. Peki, DP'nin CHP'nin eleştirilerine çok da kulak asmamasının sebebi neydi? Bu sorunun cevabını, 27 Mayıs 1960 askeri darbesi sonrasında yargılama süreci devam ederken Başbakan Adnan Menderes'in kendisine yöneltilen bir soruya verdiği cevaptan anlamaktayız. Başbakan Menderes, iktidarları boyunca Doğu'daki sorunların demokrasi ile yani halka tanınacak serbestlikle çözüleceğini düşündüklerini ifade etmişti. Tanınan serbestlikle bölge halkının yönetime ve ülkeye bağlanması 898 hedeflenmişti. Ancak ne var ki sağlanan bu demokratik ortam dış yönlendirmelerin de etkisiyle bazı Kürt milliyetçilerini tekrar harekete geçirmişti. Hâl böyle olunca DP iktidarı da ülkenin ve milletin birlikteliğinin devamına kastedildiği için ülkenin ve milletin menfaatleri doğrultusunda aynı kendinden önceki CHP döneminde olduğu gibi bazı yayınların dağıtılması ya da yurda girişlerine yasaklar koymuştu. Her iki partinin bölgede uyguladığı asayiş politikalarını bu şekilde belirttikten sonra ele aldığımız bir diğer konu başlığı bölgede uygulanan adli politikalar olmuştur. Bu başlık kapsamında CHP ve DP dönemlerinde toplumsal huzurun sağlanması adına çıkarılan kanun ve aflara bölge halkının tepkisiyle birlikte adliye teşkilatının durumuna bakılmıştır. Teşkilattaki yetersizliklerin sebep olduğu sonuçlar üzerinde durulmuştur. CHP, Osmanlının son yıllarında otorite zafiyetinden dolayı toplumun eskiden beri sürdürdüğü olağan yaşantının sebebiyet verdiği ve savaşın getirdiği bazı sorunlar içerisinde çıkan asayiş vakalarını hem yeni bir yönetim olması hem de yapılacak olan köklü ıslahatlar öncesi toplumsal kaynaşmanın sağlanabilmesi adına dönem boyunca çıkarılan bir dizi kanun ve af yasası ile çözmeye çalışmıştır. Böylelikle geçmişte yaşanmış bir takım acı olaylar unutulacak, devlet-millet kaynaşması ve toplumsal huzur tekrar sağlanmış olacaktı. Bu bağlamda 1923 yılında İzale-i Şekavet Kanunu ve Umumi Af Kanunu çıkarılmıştı. Ancak Doğu vilâyetlerinin birçoğunda etkili olan Şeyh Sait isyanı bölgede sağlanmak istenen asayişe ciddî anlamda sekte vurmuştu. Bölgedeki adli vakalar, daha önceki yıllara göre Şeyh Sait isyanıyla birlikte artmıştı. Hükûmet de Doğu'da başlatılacak olan köklü ıslahat programı öncesinde bazı şahısların Batı vilayetlerine nakillerine dair 19 Haziran 1927'de bir yasa çıkartmıştı. Doğu'da tenkil harekâtı ile güvenliğin sağlanması üzerine sadece altı ay sonra, 5 Aralık 1927'de, bu yasa yürürlükten kaldırılmıştır. Yine 9 Mayıs 1928 tarihinde çıkarılan bir kanun ile eski yaşanmışlıkların, acıların unutulmak istendiğine dair bir irade ortaya konulmuştu. Yine 1933 yılında Doğu vilayetlerini de ilgilendiren ancak ülkede herkesin istifade edebileceği bir af kanunu çıkartılmıştı. Yine Hükûmet, Tunceli'de yürütülen ıslahat programının bir parçası olarak sadece Tunceli vilayetine mahsus olmak üzere, askerlik ve nüfus işlerine dair mükellefiyetlerini yerine getirmeyenler için af kanunları da çıkartmıştı. Tüm bu af kanunlarından da anlaşılacağı üzere CHP 899 yönetimindeki devlet o yıllarda bölgede huzur ve güvenliği sağlayıp devlet-millet kaynaşmasını en üst düzeyde tutabilme adına dönem içerisinde birçok defa yasal düzenleme yapmıştı. CHP döneminde toplumsal huzur için çıkarılan bu af ve kanunlar haricinde adli alandaki en büyük problemlerden biri de Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde Cumhuriyet'in ilk yıllarında adliye teşkilatının olmaması, adli ve mülkî idareciler arasındaki uyum problemi ve teşkilatta çalışan kişilerin sorunlarıydı. Bu yetersizlikler CHP iktidarının son yıllarında da türlü sebeplerden dolayı birer eksiklik olarak kalmıştır. Demokrat Parti iktidara geldikten hemen sonra toplumsal barışı kuvvetlendirmek adına bazı suç ve cezaların affı için 14.07.1950 tarihinde bir af kanunu çıkartmış, söz konusu Kanunun 6. maddesiyle asker kaçağı, izinsiz, bakaya, yoklama kaçağı ve saklı bulunanlar ve askerlikten kurtulmak için hile yapanlar affedilmiştir. Kanunun ardından bir süre sonra firarilerin kanunla kendilerine tanınan haklardan yararlanmaları için tanınan sürenin yetersiz olduğu görülmüş ve bu süreyi uzatan, Doğu vilayetlerini doğrudan ilgilendiren yeni bir kanun çıkarılmıştır. Çünkü Kanunun yürürlüğe girmesinden itibaren üç ay içinde resmî mercilere teslim olarak affa mazhar olanlar içerisinde çeşitli sebeplerle tedip ve tenkil harekâtına maruz kalıp yabancı memleketlere iltica eden kimselerin de mevcut olduğu anlaşılmıştı. Bu kimseler, genellikle 1930 Ağrı harekâtı ve 1936-1938 seneleri arasında yapılan Tunceli manevraları esnasında yaşanan tedip ve tenkil harekâtı dolayısıyla yurt dışına çıkan kişilerdi. Bunlar için kanunun başvuru süresi uzatılmıştı. Böylelikle kanundan daha çok kişinin istifade edebilmesine imkân tanınmış oldu. Demokrat Parti döneminde, ülkedeki en büyük eksikliklerden biri olarak görülen adalet teşkilatının yetersizliği ve geliştirilmesi sorunu gündeme alınmıştı. Doğu vilayetlerindeki yetersizliğin Batı'ya göre daha fazla olduğu tespit edilmişti. Bu yetersizlik söz konusu dönemde Batı'ya nispetle Doğu vilâyetlerinde çok daha fazlaydı. Doğu vilâyetlerinin bu yöndeki isteklerine Adalet Bakanlığı genelde bütçe olanaklarına ve isteği yapan yerdeki iş ve dava sayısına bakarak her zaman olumlu 900 cevap verememişti. Bakanlığın bu konudaki tutumunu belirleyen husus, teşkilatın en fazla ihtiyacı olan yerlerde kurulması yönündeydi. DP döneminde aslında Doğu vilayetlerindeki adalet teşkilatı eksikliğinden önce daha fazla eksikliği hissedilen şey, buralarda isteyerek görev yapacak hâkim ve savcı bulma sorunuydu. Bölgeye gönderilen hâkim ve savcıların vasıflarının da istenilen düzeyde olmaması ayrı bir problemdi. Bu problemler CHP döneminde olduğu gibi DP döneminde de aynı mazerete, mevzuat eksikliğine dayanmaktaydı. Bakanlık hâkimlik teminatı yüzünden Doğu'ya hâkim ve savcı gönderememişti. Bu eksikliklerin de bölgede asayişi ihlâl eden çoğu anlaşmazlığın yıllarca sürüp gitmesine hatta yeni asayiş sorunlarına yol açtığını söyleyebiliriz. Bununla birlikte bölgedeki asayiş sorunlarında bölgenin kendine özgü sosyo-ekonomik koşullarının da etkili olduğunu hatırımızdan çıkarmamak gerekir. Her iki parti dönemi için ele aldığımız bir diğer konu başlığı bölgede uygulanan idari politikalardır. Bu başlık kapsamında iki dönemde de ihtiyaç hâlinde yapılan idari teşkilat değişiklikleri, yer isimlerinin Türkçeleştirilmesi ortak politikalar olarak karşımıza çıkmıştır. CHP döneminde Umumi Müfettişlikler teşkilatı ve kayyım atamaları bu dönemin dikkat çeken politik uygulamaları olmuştur. Yine her iki dönem için idare mekanizmasının belkemiği olan memurların bölgede istihdamları ve hizmetleri meselesi, ele aldığımız diğer konu başlıklarından olmuştur. Ülkenin idari taksimatında ve ileride geçilecek olan Umumi Müfettişlikler adı verilen teşkilat yapılanmasında 1925 yılında çıkan Şeyh Sait isyanı çok etkili olmuştu. Bu isyan, teşkilattaki birtakım eksiklikleri devrin idarecilerine göstermişti. Bu eksiklikleri gidermek ve Doğu vilâyetlerinde Hükûmet idaresini daha esaslı bir hâle getirmek için başlatılan projede daha sonra tüm vilâyetlerin durumu ele alınmış ve 1926 yılında Mülkî Teşkilat Kanunu çıkarılmıştı. Kanunla on bir vilayet kazaya çevrilmişti. Bunlar; Üsküdar, Beyoğlu, Çatalca, Gelibolu, Genç, Ergani, Ardahan, Siverek, Kozan, Muş ve Dersim'di. Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgesinde, coğrafi ve iktisadi koşullar yanında güvenlikle ilgili birtakım sebeplerden dolayı kanunla vilayetten kazaya çevrilen vilayet sayısı ülkenin diğer bölgelerine göre daha fazla olmuştu. 901 Hükûmetin idari taksimata yönelik 1926 yılındaki takdiri, CHP iktidarı boyunca devam ettirilmemiştir. İdari, askeri ve iktisadi düşüncelerle bu takdirde daha sonra değişiklikler olduğu gibi başka yeni idari tasarruflarda da bulunulmuştu. Örneğin 1926'da ilga edilip kazaya dönüştürülen Muş vilayeti, 1929 yılında tekrar vilayet hâline getirilmişti. Bunda yeni yapılan yollar etkili olmuştu. Özellikle Başvekil İsmet İnönü'nün 1935 yılı yazında Doğu illerine yaptığı ziyaret Dersim'in güvenlik gerekçeleriyle tekrardan vilâyet hâline getirilmesi gibi yeni tasarrufları doğurmuştu. Demokrat Partinin iktidarı boyunca da ülke coğrafyasının doğurduğu tabii zorluklar, muhtelif bölgelerdeki iktisadi gelişmeler, ulaştırma sahasında yapılan hamleler, emniyet ve asayiş yönünden oluşan gerekçeler ve kültürel alanda kaydedilen ilerlemeler idari taksimatın ihtiyaçlara göre ayarlanması zaruretini doğurmuştu. Bu taksimattan Doğu vilâyetleri de hâliyle etkilenmişti. Hem CHP hem de DP dönemlerinde idari alandaki faaliyetlerden biri de mahallî yer isimlerini değiştirmek olmuştu. Yeni Türk devleti siyasette, kültürde, maarifte olduğu gibi idari alanda da ulusçu temeller üzerine oturtulmaya çalışılmıştı. Bu bağlamda her iki dönemde de mahallî yer isimlerinin değiştirilmesi konusunda adımlar atılmıştı. Çalışmamıza konu olan Doğu ve Güneydoğu Anadolu vilâyetleri, Anadolu'da Ermeni ve Kürtlerin yoğun olarak yaşadıkları yerler olduğu için yer isimleri değişikliği işleminden diğer vilayetlere göre daha çok etkilenmişti. Bu çalışmalar CHP iktidarının sonuna doğru 1949 yılında 5442 sayılı İl İdaresi Kanunu ile yasal bir dayanağa kavuşmuş, ardından 1957 yılında da bir “Ad Değiştirme İhtisas Kurulu” kurulmuştu. CHP döneminde yaşanan birçok idari problemin sebeplerinden biri de mahallî idarelerden olan il özel idareleri ve belediye idarelerinin sorunlarıydı. Cumhuriyet'in ilk yıllarında Doğu vilayetlerinde bu idarelerin durumu hiç de iç açıcı değildi. Bu durum üzerinde Cumhuriyet'ten önce uzun yıllar devam eden harplerin bölge vilayetleri üzerindeki yıkıcı etkisi, idareler üzerinde tam anlamıyla bir türlü kurulamayan denetim mekanizmasının eksikliği ve israf etkiliydi. Mevcut mahallî idarelerin gelir durumları kendilerinden beklenen vazifeyi ifa edecek düzeyde değildi. Bu anlamda merkezi yönetime çok fazla iş düşmekteydi. Ancak yeni kurulmuş bir 902 devletin ilk yıllardaki kısıtlı imkânları ve 1936 yılından hemen kısa bir süre sonra II. Dünya Harbinin patlak vermesiyle birlikte, merkezi bütçeden gerek ülke gerekse bölge düzeyinde beklenilen düzeyde yatırım yapılamadığı ilerleyen yıllarda ortaya çıkmıştır. Belediye idaresinde, seçilmiş başkan yerine görevin, vali ya da kaymakama verilmesi, yani kayyım atamaları ilk kez CHP döneminde gerçekleşmişti. Uygulama, 3 Nisan 1930 tarih ve 1580 sayılı Belediye Kanunu'nun 94. maddesine istinaden özellikle asayişin temini noktasında karşımıza çıkmaktadır. Ancak tek sebep de bu değildir. İlk uygulama 1930 yılında, Ağrı merkez olmak üzere Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgesinin birçok yerinde çıkan isyanların bastırılmasından hemen sonra, bölgedeki birçok belediye başkanlığı makamının vali ya da kaymakamın uhdesine verilmesi ile başlamıştır. 1930 yılında ikisi vilayet belediyesi olmak üzere toplamda 42 belediye başkanlığına kayyım ataması yapılmıştır. Bunların hepsi Doğu vilayetlerine yapılmıştı. Tespitlerimize göre CHP döneminde vilayet ve kaza bazında olmak üzere toplamda 70 belediyeye kayyım ataması yapılmıştı. Bir yandan kayyım atamaları devam ederken bir yandan da görevin vali ya da kaymakam uhdesinde kalmasına lüzum görülmeyen yerlerde vazife tekrar seçilmiş kişilere bırakılmıştır. 1948 yılına gelindiğinde ülkedeki tüm kayyım atamaları sonlandırılmış, belediye başkanlığı görevleri tekrardan seçilmiş kişilere bırakılmıştır. Kayyım uygulamasına bu yıllarda son verilmesinin sebebi bölgede güvenliğin sağlanmış olması ve ülkenin çoğulcu siyasete geçmesiydi. DP döneminde kayyım ataması örneği görülmemişti. Bunda önceki dönemde olduğu gibi bölgede güvenliği tehdit edecek bir durumun yaşanmamasının etkili olduğunu söyleyebiliriz. İdare sistemimizde 1927'den 1952 yılına kadar 23 yılı CHP Hükûmetleri döneminde olmak üzere toplamda 25 yıl boyunca "Umumi Müfettişlikler" teşkilatı var olmuştur. Umumi Müfettişlikler teşkilatı yürürlükte kaldığı 25 yıl boyunca sadece Şeyh Sait isyanının etkili olduğu bölgelerde kurulmamıştır. Bu süreçte beş adet Umumi Müfettişlik teşkilatı kurulmuştu. İlki 1927 yılında Doğu vilayetlerinde, ikincisi 1934 yılında Trakya vilayetlerinde, Üçüncü ve Dördüncü Umumi Müfettişlikler 1935 ve 1936 yıllarında yine Doğu vilayetlerinde, Beşincisi ise 1947 yılında Güney vilayetlerinde kurulmuştu. 903 Müfettişlikler, asayişin temini, tüm devlet işlerinin teftişi, kanun ve nizamların uygulanmasına nezaret, müşterek, sistemli bir idare ve kalkınma temini gayesi gibi birçok hedefle kurulmuştu. Müfettişlikler, Türk siyasî hayatında görev yaptığı bölgelerde yıllar içinde birçok işlere imza atmıştı. Ancak çok partili hayata geçişle birlikte Müfettişliklerin varlık sebebi ve de özellikle asayişi temin noktasında bazı uygulamaları sorgulanır, eleştirilir hâle gelmiştir. Nitekim 1948 yılı bütçe görüşmelerinde Müfettişliklerin kaldırılması yönünde bir eğilim iyiden iyiye gün yüzüne çıkmıştır. CHP'nin 1950 yılında iktidarı kaybetmesiyle birlikte DP döneminde 24 Kasım 1952'de bu kurumların varlığına son verilmiştir. Cumhuriyet'in kurulduğu yıllarda Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgeleri sahip olduğu coğrafi ve jeopolitik konumuyla Batı vilayetlerine nazaran ulaşım, yatırım, sosyal ve kültürel hayat bakımından oldukça geriydi. Bu gerilikte son savaşların bölge ve bölge insanı üzerinde yaratmış olduğu tahribat da etkili olmuştu. Bu durum idare mekanizmasının en önemli unsuru olan memurların bölgeye gitmek istememesine sebep olmaktaydı. CHP hükûmetleri ise ilk yıllardan itibaren bir takım tedbir ve teşviklerle memurları Doğu'ya göndermenin ve orada tutabilmenin yollarını aramıştı. Ancak bunda çok da başarılı olunduğunu söyleyemiyoruz. CHP döneminde Şeyh Sait isyanından sonra bölgedeki devlet dairelerinde yerli ve Kürt olan kişilerin istihdam edilmemeleri yönünde bir politika benimsenmişti. Bunda isyan öncesi ve sırasında bazı devlet memurların asilerle iş birliği içinde olması etkili olmuştu. Mahallinde hazırlanıp merkeze ulaştırılan raporlara istinaden Hükûmet bu yöndeki politikasını, bölgedeki isyanlar sonlanmış olsa bile yıllarca sürdürmüştü. CHP döneminde bölgede takip edilen birçok başarılı politikaya rağmen isyanlar sonrasında bölge halkı üzerindeki olumsuz devlet algısı, devletteki bölge insanına yönelik güvensizlik yıllar geçse de yıkılamamıştır. Yani bölgede devletle halk arasında bir kaynaşma, bir amaç, bir kader birliği sağlanamamıştır. Memurlar, yerelde devlet ve Hükûmet temsilcisi olduğu için Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde çalışan memurların eğitimli, liyakat sahibi insanlar olması ve ahlaki durumları devletin halk nezdindeki itibarı bakımından önem arz 904 etmektedir. Ancak CHP döneminin sonunda seviyesi ne olursa olsun çoğu zaman bir memurun bu bölgeye gönderilmesi bir nevi ceza mahiyetinde karşımıza çıkmıştır. Demokrat Parti, idari açıdan CHP iktidarı döneminde yaşanan sorunların yaşanmayacağını iktidarının başında neredeyse her mahfilde bir nevi taahhüt etmişti. Ancak bu dönemde de memurlar Doğu'ya gitmek istememişti. Dönemin sonlarında Doğu'nun birçok kazasında kaymakam yoktu. Yine öğretmen ve doktor eksikliği hissedilen memurlardı. Ayrıca bir diğer sorun da bu mahrumiyet mıntıkalarına tecrübesiz memurların gönderilmesi sorunuydu. Görüldüğü üzere hem CHP dönemi hem de DP döneminde Hükümetlerin bölgeye memur gönderme konusunda birtakım eksiklikleri ya da başarızlıkları olmuştur. Böylelikle memurlar bölgeye gitmek istememişti. Ancak bunda bölgenin kendine özgü mahrumiyetleri de etkili olmuştu. Yani devlet istese de bu mahrumiyet engellerini aşıp bölgeye memur gönderememiştir. Çalışmamızda ele aldığımız bir diğer konu, sosyal politikalar başlığı olmuştur. Her iki dönemde de, aslında ülkenin de problemleri arasında yer alan toprağı olmayan kişilere toprak dağıtımı, tapulama meselesi, iskân konuları ile özellikle bölgede eskiden beri sosyal hayatın içerisinde etkili olan mütegallibe sınıfına karşı politikalar üretilmeye çalışılmıştır. Sosyal alanda yeni Türk devletinin ilk yıllarında nüfus politikalarını etkileyen hususlardan biri de Doğu ve Güneydoğu Anadolu vilayetlerinde çıkan isyan ve huzursuzluklardı. İsyanlarda bölgenin kendine özgü sosyo-ekonomik ve kültürel şartları da etkili olmuştu. İşte bu meseleleri çözüme kavuşturmak için CHP hükûmetleri faklı tarihlerde bir dizi yeni teşkilat ve yasal düzenlemeler yapmıştı. Ancak bu yapılanlara rağmen CHP iktidarının ilk yıllarında düşünülen, başlanılan plan ve programlarda dönem sonunda başarı sağlandığını söyleyemeyiz. CHP hükûmetleri, bölgede ne istedikleri gibi bir demografik yapı ortaya çıkarabilmişler, ne herkesin toprak sahibi olmasını sağlayabilmişler ne de bölge insanı üzerinde çok büyük etki sahibi olan mütegallibe sınıfının etkisini kırabilmişti. 905 1932 yılına gelinceye kadar Cumhuriyet hükûmetleri inkılapların yerleştirilmesi, isyanların bastırılması gibi birçok dâhilî mesele ile uğraşmıştı. 1934 yılında çıkarılan İskân Kanunu ile gerek hariçten gelecek muhacirlerin gerekse dâhilde nakledilecek vatandaşların sevk, iaşe ve iskânlarına ait şartlar ele alınmıştı. Kanunla ülkede Türk kültürünün yayılması ve memleketin daha üretken bir hâle getirilmesi amaçlanmıştı. Devleti idare eden kişiler Doğu vilayetlerindeki Kürt nüfusun sayısının fazla oluşundan oldukça rahatsızdılar. Bu rahatsızlık, son yıllarda çıkan isyanlardan ve sınıra yakın olan bu bölgelerde Kürtçülüğün yabancı devletler tarafından körüklenmesi ihtimalinden kaynaklanmaktaydı. İşte bu sebeplerle devrin iktidarı İskân Kanunu'ndaki hükümleri doğru bulmuştu. 2510 sayılı İskân Kanunu'nun üzerinden on üç yıl geçtikten sonra 1947 yılında CHP hükûmeti Türkleştirme politikasının en önemli yöntemlerinden biri olan nüfusun nakli politikasından vazgeçmiştir. Muhtelif olaylarda güvenlik kaygısı ile Ağrı, Bingöl, Bitlis, Diyarbakır, Erzincan, Erzurum, Hakkâri, Siirt, Tunceli ve Van illeri halkından Batı'ya nakledilenlerin tekrardan eski yerlerine iadelerine dair 5098, 5227 ve 5420 sayılı kanunlarla yasal düzenlemeler yapılmıştı. Ancak bu geri dönüş hakkına rağmen nakledilen ailelerden yaklaşık üçte birlik kısmı kendi istekleriyle geri dönmek istememişti. Geriye dönen bu vatandaşların iskânları ve üretici hâle gelebilmeleri Demokrat Partinin on yıllık iktidarı boyunca bölgeye dair çözüm aradığı en önemli meselelerden biri olmuştur. Ancak dönemin sonuna baktığımızda iktidar, çıkardığı yeni kanunlarla vatandaş menfaatine gerekli düzenlemeleri fazlasıyla yapmasına rağmen bu iskân sorununa kalıcı çözümler üretememişti. Yani dönem biterken hâlâ bu vatandaşların Hükûmetten yana şikâyet ve dilekleri sürüp gitmekteydi. Bunda dönemsel olarak bazen parasal sorunlar bazen de iskân işi için lüzumlu olan personel eksikliği etkili olmuştu. Bölgedeki sosyal nitelikli sorunlardan biri de toprak meselesiydi. Cumhuriyet'in ilk yıllarında ülkenin her yerinde toprak meselesi, halledilmeyi beklemekteydi. Bu konuda Hükûmet, 1925 yılı Bütçe Kanunu ile halkı toprak sahibi yapmanın tedbirlerini almaya başlamıştı. Bu Kanun'da yer alan halkı topraklandırma hedefinde o günlerde devam eden Şeyh Sait isyanının da etkili olduğunu söyleyebiliriz. Kanunla toprağı olmayan ve ağa, şeyh gibi bir takım sosyal ve dini 906 statülerin peşinden giden halkın bir daha maddî imkânsızlıklar yüzünden bu tür olaylara girmemesi hedeflenmişti. Ancak bu düzenleme ihtiyacı karşılamaktan çok uzaktı. Cumhuriyet'in ilanından beri esaslı bir toprak reformu, toprağı olmayanlar ya da toprağı az olup bununla geçinemeyen çiftçiler tarafından dört gözle beklenmekteydi. Nitekim bu istek 1945 yılında çıkarılan "Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu" ile karşılanmaya çalışılmıştır. Bu Kanun'un çıkmasından sonra Hükûmet, ülkenin diğer vilayetleriyle beraber Doğu vilâyetlerinde de toprak dağıtımına başlamıştır. Ancak CHP döneminde Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu uygulamada başarılı olamamış, büyük arazi mülkleri tasfiye edilememişti. CHP iktidarı boyunca toprak ve iskân meselelerinde başarılı olunamamasının elbette ki türlü sebepleri vardı. Bunda ülkede henüz arazi kadastrosunun yapılmamış olması, CHP iktidarının son yıllarında Türkiye'nin dışta Sovyet tehdidi ile karşı karşıya kalması, içte ise çok partili hayata geçmesi etkili olmuştur. CHP Hükûmeti, savaş sonrası uygulamayı düşündüğü iktisadi ve sosyal politikayı bu sebeplerden dolayı bir kenara bıraktı. Bunda parlamenter sistemde çok etkili olacak olan büyük arazi sahiplerinin bölgelerinde seçim konusunda çok fazla nüfuz sahibi oluşları etkiliydi. Bunlardan başka bu Kanunun uygulanmasını başlatacak olan tüzüğün çıkartılması 1947 yılı Mayıs ayını bulmuştu. Bu tarihte büyük arazi mülklerinin kamulaştırılmasına dair siyasî istek de ortadan kalkmıştı. Demokrat Parti iktidara gelir gelmez CHP'nin son yıllarında başlayan toprak dağıtım işlerine hız vermiştir. Bu iş için kurulan komisyon sayısı neredeyse dört katına çıkarılmıştı. Doğu vilayetleri diğer vilayetlere göre toprak dağıtımı ve tapulama mevzusunda öncelikli bir konumdaydı. Ancak bu niyet ve hıza rağmen ülkenin pek çok mıntıkasından toprak dağıtımı ve tapulama istekleri gelmekteydi. Özellikle bölgede tapusu olmayan araziler bazı ihtilaflara hatta asayişe müessir birçok sosyal olayın yaşanmasına zemin hazırlamaktaydı. Ülkede ve bölgede toprak dağıtımı, tapulama ve iskân işleri DP iktidarında istenildiği gibi gitmemişti. Bu durum CHP tarafından sürekli eleştirilmişti. CHP, iktidarı bu işler için yeterli miktarda bütçe ayırmamak ve yeterli eleman tahsis etmemekle suçlamıştı. Hükûmet ise bu durumu bütçe, teknik personel ve alet edevat yetersizliğine bağlarken bu konuda zamana ihtiyaç duyulduğunu öne sürmüştür. 907 Cumhuriyet'in ilk yıllarında Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde uygulanmaya çalışılan merkeziyetçilik politikasının önündeki en büyük engeller arasında bölgede yüzyıllardır devam eden ağalık, şeyhlik, seyitlik, derebeylik gibi tabirlerle anılan tagallüp ve aşiret düzeni olmuştur. CHP iktidarı, 1925 tarihli Şark Islahat Planında aşiret yapısının hemen ilgası, halkın doğrudan doğruya Hükûmetle temasının sağlanması ve vatandaşın hukukunun aracısız biçimde Hükûmetçe muhafazası ve temini hususunun peyderpey uygulanmasını hedeflemişti. Ancak özellikle çok partili hayata geçtikten sonra bu düzen, siyasî partilerin taşrada daha çok oy almasına yardımcı olmasına ortam hazırladığı için hedeften uzaklaşılmıştı. Yani her iki parti döneminde de mütegallibe sınıfı ve aşiret düzeni ortadan kaldırılmamış ya da başka bir deyiş ile kaldırılmak istenmemişti. Ele aldığımız konu başlıklarından biri de her iki parti döneminde devletin Doğu vilâyetlerinde uyguladığı eğitim ve kültür politikalarıdır. Bu kapsamda örgün ve yaygın eğitim kurumları ve bunların faaliyetleri üzerinde durulmuştur. Doğu vilayetleri eğitim konusunda da diğer vilayetlere kıyasla oldukça geri durumdaydı. Buralara, diğer vilayetlere göre daha fazla okul açılmalı, daha fazla öğretmen gönderilmeliydi. Ancak bu hedef CHP döneminde çoğu zaman bütçe ve eleman eksikliği engeline takılmıştı. Bu okullar açılırken milliyetçi devlet politikaları gereğince Doğu vilayetleri özelindeki en büyük hedef; buralarda Türkçenin öğretilmesi ve yaygınlaştırılmasıydı. İşte bu hedef doğrultusunda ilkokul ihtiyacı imkân nispetinde karşılanmaya çalışılmıştır. Yani ortaokul, lise ve üniversite ihtiyaçlarının ilkokul seviyesi belli bir noktaya gelmeden karşılanması üzerinde pek durulmamıştır. Bölgede CHP iktidarı boyunca Kürtçe ve Arapça gibi dillere karşı Türkçenin konuşulmasını yaygınlaştırmak maksadıyla Türk Ocakları, Halkevleri ve Halkodaları, Millet Mektepleri, Köy Enstitüleri, Elâzığ Kız Sanat Enstitüsü, Gezici Köy Kadınları Kursları gibi yaygın eğitim kurumları ve muhtelif teşkilatlar da yoğun çaba sarf etmişti. Ancak CHP iktidarının sonunda bölgenin eğitim durumuna baktığımızda eğitim seviyesinin diğer Batı vilayetleri ile eşit hâle gelmesi ve Türkçenin yaygınlaşması hususunda CHP hükûmetlerinin hedeflerine ulaşamadığını görüyoruz. CHP hükûmetleri Doğu vilâyetlerinde, 1949 yılında başlatmış olduğu 908 kalkınma programında eğitim konusunu tekrardan ele almıştı. Ancak üç yıl olarak tasarlanan bu programı bitirmeye CHP iktidarının ömrü yetmemişti. Demokrat Parti muhalefette iken Doğu bölgesinde her derece ve şubede okullar ve nihayet üniversite kurma niyetini beyan etmişti. İktidara geldikten sonra ilk yıllarda ilkokullar konusunda yapılan yatırımlar sonraki yıllarda görülememiştir. Bunda 1954 yılından itibaren ülke ekonomisindeki gerilemeler etkili olmuştu. Bu dönemde orta öğretim kurumlarının sayısı ilköğretim kurumları gibi imkânlar nispetinde arttırılmaya çalışılmıştı. Bu dönemde ortaokul inşası diğer bölgelere göre Doğu vilâyetlerinde daha fazla olmuştu. Ancak bölgede daha çok okul açma hedefi, bütçe ve öğretmen yetersizliği engeline takılmıştı. Aslında bu yıllarda bütçeden daha büyük sorun, öğretmen yetersizliği idi. Öğretmenler, Doğu vilâyetleri mahrumiyet bölgeleri olduğundan buralarda görev yapmayı pek tercih etmiyorlardı. DP döneminde Doğu'nun her vilayetinde lise açılmıştı. Bu dönemde üstelik Cumhurbaşkanı Atatürk’ün hayatta iken çok istediği ancak vefatı sonrasında çok fazla itibar edilmeyen Doğu'da bir üniversite kurma hayali gerçekleşmişti. Bu üniversite, o tarihlerde ülkedeki üç üniversiteden farklı bir şekilde bölgeye, bölge insanına daha çok katkı sağlayabilmek için ABD üniversiteleri örnek alınarak 1958 yılında eğitime başlamıştı. DP de CHP gibi Doğu vilâyetlerinde Türkçenin yaygınlaştırılmasını istemişti. Bu ancak bölgeye daha çok öğretmen göndermekle mümkün olabilirdi. Esasında bu dönemde diğer bölgelere kıyasla Doğu'ya daha fazla öğretmen gönderilmişti. Ancak açık o kadar fazlaydı ki ihtiyacı karşılayamamıştı. Ele aldığımız bir diğer konu başlığı sağlık politikalarıdır. Bu başlık kapsamında her iki dönemde açılan sağlık kuruluşları ve bulaşıcı hastalıklarla mücadele ve bölge özelinde sağlık görevlilerinin durumları üzerinde durulmuştur. Devletin hizmet kollarından biri de sağlık sektörüdür. CHP iktidarının başında, yıllardır süren savaşların yarattığı sağlık problemleri, savaşın getirdiği ya da arttırdığı salgın hastalıklar felâket boyutundaydı. Bununla birlikte sektörde teşkilat ve personel yetersizliği de had safhadaydı. Bu dönemdeki bir diğer sorun; sağlık hizmetleri için bütçeden yeterli miktarda ödeneğin ayrılamaması meselesiydi. Doğu vilâyetleri mahrumiyet bölgesi olarak addedildiği için sağlıkçılar da diğer memurlar gibi bölgeye 909 gitmek istememişti. Hükûmet bu durum karşısında zorunlu hizmet ve bir takım teşvik tedbirlerini devreye sokmuştu. CHP döneminin sonunda sağlık çalışanı sayısı ciddî bir şekilde artış kaydetmesine rağmen ülkenin ve Doğu vilayetlerinin ihtiyaçlarını karşılayacak düzeye çıkamamıştı. Hükûmet, Cumhuriyet’in ilk yılında getirdiği zorunlu hizmet uygulamasını 1932 yılında kaldırmıştı. Doktorlara daha sonra her ne kadar maaş teşviki verilmiş olsa da Doğu vilayetlerine doktorlar çekilememişti. Doğu'nun sağlık ihtiyacı CHP dönemi boyunca çözülememiş olsa da Doğu vilayetlerinin bu konuda ikinci plana itildiğini yapılan merkezi harcamalara bakarak söyleyemeyiz. Özellikle 1949 yılından itibaren uygulamaya konulan Doğu Vilayetleri Kalkınma Programında Doğu için ciddî yatırımlar yapılmıştı. Demokrat Parti iktidara geldikten sonra, ülkenin ve de bölgenin en önemli sorunlarından bu sağlık hizmeti sorununu çözerek halkın modern anlamda sağlık hizmeti alabilmesi için mali imkânların el verdiği ölçüde yatırım yapmaktan geri durmamıştı. Bu hedef için CHP döneminde sağlık yatırımlarına ayrılan bütçe bu dönemde ciddî anlamda arttırılmıştı. Bu bütçe sayesinde sağlık müessesesi sayısında önemli artışlar olmuştu. Bu artışta Doğu vilâyetleri diğer vilayetlere göre öncelikli olmuştu. Personel sayısı bakımından da Doğu'ya bu dönemde daha fazla ehemmiyet verildiğini söyleyebiliriz. Ancak Doğu'ya ehemmiyet verilse de bölgenin ihtiyacı yeterince karşılanamamıştı. Doğu vilâyetleri mahrumiyet bölgesi olduğu için başta doktorlar olmak üzere tüm sağlık görevlileri bu dönemde de bölgeye gitmek istememişti. Hükûmet de özellikle doktorların bölgeye gönderilebilmesi için bu dönemde zorunlu hizmet yerine maaşa ilâve tazminatlarla bu sorunu aşmaya çalışmıştı. Ancak Bakanlık tarafından hem 1959 yılı hem de 1960 yılı bütçelerine bu ilâve tazminat kalemi ekletilememişti. Demokrat Parti iktidarları boyunca maalesef Doğu vilayetlerindeki bu sorun çözüme kavuşamamıştı. Sorun aslında sadece Doğu vilâyetlerinde değil, ülkenin diğer birçok vilayetinde de yaşanan bir sorundu. Ülkedeki sağlıkçıların büyük bir kısmı İstanbul ve Ankara gibi büyük şehirlerde toplanmıştı. Yani asıl problem eldeki kadronun dengeli bir şekilde dağıtılması meselesi idi. Sağlık alanında her iki parti iktidarı döneminde de bulaşıcı hastalıklarla mücadele edilmişti. Bu hastalıklardan özellikle daha çok kişiyi ilgilendiren sıtma ve 910 trahom hastalığına karşı CHP döneminde büyük başarılara imza atılmış, DP döneminde ise bu hastalıklar neredeyse bitme noktasına gelmişti. Her iki dönem için ele aldığımız konu başlıklarından biri de iktisat politikalarıdır. Bu başlık altında bölgede takip edilen tarım, hayvancılık, sanâyi, maden ve enerji politikaları bölgenin hususiyetleri göz önünde bulundurularak değerlendirilmeye çalışılmıştır. Cumhuriyet Türkiye'si kurulduğunda Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde tarım çok geri bir durumdaydı. Çiftçi buralarda, ulaşım imkânlarının elverişsizliği karşısında sadece kendi ihtiyaçlarını karşılayacak şekilde dar bir çevrede yani adeta kapalı ekonomi şeklinde üretim yapmaktaydı. CHP iktidarında Doğu vilâyetlerinde çiftçilerin daha üretken hâle gelebilmesi için çiftçiler, tohumluk ve tarım alet ve edevatları bakımından desteklendi. Modern tarım aletleri halka ücretsiz olarak dağıtıldı. Ziraat kongreleri toplandı. Ziraat kursları açıldı. Tarım ürünlerinin ıslahına, bölge halkının farklı tarım ürünlerini tanımasına çalışıldı. 1934 yılında, 1929 dünya ekonomik krizinin etkisinin yavaş yavaş ortadan kalkmasıyla ülkede tarımsal üretimde artış başlamıştı. Ancak bu durum Doğu vilayetleri halkı için çok da geçerli değildi. Çünkü Doğu vilayetlerinde yolların olmayışı ya da bozuk oluşu ve nakliye ücretlerinin çok pahalı olması bu vilayetlerin diğer bölge vilayetleri ile rekabet şansını azaltmaktaydı. Çiftçinin daha çok üretebilmesi ve ürününün elinden ucuza gitmemesi için Hükûmetin kurduğu buğday silolarının Doğu vilayetlerinde daha yaygın olması beklenmekteydi. Hükûmet de bu istekler karşısında duyarsız kalmamıştı. CHP Hükûmetleri, tarla ürünlerinin yanında meyveciliğin de Doğu vilayetlerinde gelişmesini istemekteydi. Bu konuda Cumhuriyet'in ilânından çok kısa bir süre sonra meyveciliği geliştirecek birtakım tedbirler alınmıştı. Doğu vilayetlerinden özellikle Güneydoğu kısmında kalan bölgede tarımsal üretimin en büyük derdi sulama sorunuydu. Su potansiyeli olan şehirlerin tarım arazilerinin sulanması Hükûmet tarafından ciddiyetle ele alınmıştı. Elâzığ ve Iğdır bu yerlerin başında geliyordu. Özellikle Iğdır ovasının sulanması ve burada pamuk 911 ziraatının yapılması için Ruslarla Aras Nehri üzerinde ortaklaşa olarak Serdarabat Barajı inşa edilmişti. Türkiye, baraj için yapılacak olan masrafın yarısını daha sonra Rusya'ya ödeyecekti. İnşaatın sürdüğü ve bittiği yıllarda Türkiye’nin içinde bulunduğu mali imkânsızlıklar yüzünden barajdan istifade edilememişti. Dünya Harbinin bitimi sonrasında ise Türkiye ile Sovyet Rusya arasında devam eden siyasî sorunlar bu ödeme sorununu iyice kökleştirmiş ve CHP iktidarı döneminde mesele hâl yoluna konulamamıştır. Tarımsal üretimin sorunlarından biri de haşeratla mücadeledir. CHP Hükûmetleri, üreticinin başına belâ olan zararlı hayvanlara karşı mükellefiyet usulü ile mücadele başlatmıştı. Mücadele sadece ülke dâhilinde yapılmamış, komşu ülkelerle de irtibat halinde uluslararası bir mücadele yürütülmüştü. Doğu vilayetlerinin tarımsal faaliyetlerindeki en büyük sıkıntıları arasında; üretilen ürünlerin dış pazarlara sunulamaması da vardı. Ulaşım ve nakliye imkânlarının yetersizliği bu durumun sebepleriydi. Hâl böyle olsa da Cumhuriyet Hükûmetleri ve Umumi Müfettişlikler bu sorunu mahallinde aşmak için çözümler üretmeye çalışmıştı. II. Dünya Harbinin ardından Türkiye’de tarımda makineleşme süreci hızlanmıştı. Dünya Savaşı'ndan sonra Amerika’nın da sağladığı kredilerle Türkiye'de tarımda makineleşme hızlandı. 1948-1952 yılları arasında on binlerce traktör Türkiye’ye girdi. Ancak bu makineleşme konusunda Doğu vilayetleri, Batı vilayetleri gibi aynı hızda ilerleyememişti. Tüm bu yazılanlardan hareketle CHP iktidarı döneminde Doğu vilayetlerinde tarımın geliştirilebilmesi için birçok şeyin düşünülüp yapılmaya çalışıldığını söyleyebiliriz. Ancak bu yapılanlar bölge halkının ihtiyacını karşılama noktasında yeterli olmamıştı. Gerek tarımdaki makineleşme gerekse tarıma dair yapılan diğer harcamaların hepsi bir bütün olarak düşünülüp rakamlar üzerinden yapılacak bölgeler arası bir değerlendirmede Doğu vilayetleri merkezi ve mahallî harcamalarda hep diğer vilayetlerden geri kalmıştı. 912 Bu noktada DP dönemindeki gelişmelere bakacak olursak, tarımda makineleşmenin en hızlı olduğu dönem, bu dönem olmuştu. Bu makineleşme sürecinde özellikle traktör çok önemliydi. Ülkedeki traktör sayısı bu denli artarken DP döneminin sonuna baktığımızda ülkedeki toplam 41.896 adet traktörden çalışma bölgemiz olan 18 Doğu ve Güneydoğu vilayetindeki traktör sayısı sadece 2.739 idi. Doğu'daki vilayetlerden mesela Hakkâri'de hiç traktör yoktu. Bingöl'de 8, Tunceli'de 12 traktör vardı. Ancak burada şunu da belirtmekte fayda vardır, traktörün ülke genelindeki dağılımındaki dengesizlik sadece Doğu vilayetlerine özgü bir durum değildi. Bu durum diğer vilayetler için de geçerliydi. DP, iktidarda bulunduğu yıllarda hem bölgede hali hazırda yetişen tarım ürünlerinin üretimini artırmak hem de bölgede yetişmeyen ürünlerin yetiştirilebilmesi için dönem boyunca birtakım faaliyetlerde bulunmuştur. Yine bu dönemde bölgede meyvecilik ve sebzeciliğin geliştirilmesi de hedeflenmişti. Bu dönemde elde edilen ürünün depolanması da bölgedeki tarımsal üretimin bir diğer önemli sorunu idi. Bu maksatla bölgede özellikle DP iktidarının ikinci yarısından itibaren silo yapımına ağırlık verilmiştir. Bu dönemde birçok Doğu vilayetinde silo inşaatı tamamlanmıştı. Yine bu dönemde de CHP döneminde olduğu gibi yurt içi ve yurt dışında haşere mücadelesi yapılmıştı. CHP döneminde hayvancılık alanında belirlenen politika iki yönlü olacaktı. Bunlardan birincisi, sayısı 20'yi aşan ve büyük felaketlere yol açan hayvan hastalıkları ile mücadele etmek diğeri de var olan mevcut hayvan varlığını ıslah ederek bunlardan daha çok verim almaktı. Ancak CHP döneminin sonunda bu iki konuda da tam olarak başarı sağlandığını söyleyemiyoruz. Bölge hayvancılığının bir diğer problemi hayvan ve hayvansal ürünlerin ticaretinde yaşanan nakliye problemiydi. Bölgenin hem demiryolu hem de karayolu ulaşım ağının istenilen düzeyde geliştirilememesi bu problemin DP döneminde de devam etmesine yol açmıştı. DP döneminde de hayvan sayısının arttırılması ve hayvan cinslerinin ıslahı üzerinde çalışılmıştı. Bu dönemde hayvancılık sektörünü rahatlatan gelişme ise hayvan vergisinin düşürülmesi olmuştur. Ancak traktörün hayatımıza girmesiyle 913 birlikte hayvancılıkta çok önemli olan mera ve otlak sıkıntısı da bu dönemden itibaren baş göstermiştir. CHP iktidarının başından itibaren bölgede tarım, hayvancılık, dokuma ve maden sanayii geliştirilmek istenmişti. Ancak CHP döneminin sonuna bakıldığında bu istek, arzulanan oranda karşılanabilmiş değildir. Bunda çeşitli faktörler etkili olmuştu. Bölgede bir süre güvenlik ve asayişin olmaması, dünya ekonomik krizi, Dünya Harbi gibi koşullar etkili iken, aynı zamanda güvenlik kaygılarıyla askerlerin yapılacak yatırımlara çok da istekli olmaması sayılacak sebepler arasında yer almıştır. DP döneminde bölgenin kendine özgü özelliklerinden dolayı bu yıllarda özellikle gelişen en önemli sanayi kolları dokuma, şeker ve çimento sanayii olmuştu. Bölgede de bu tür sanâyi kuruluşlarının açılmasıyla birlikte ülke, daha önce şeker ve çimento ithal ederken DP döneminde artık ihraç etmeye başlamıştı. CHP döneminde Doğu vilâyetlerinin yer altı zenginleri arasında özellikle petrol madeninin bulunması ve işletilmesi Hükûmet açısından çok önemliydi. Bu maksatla arama faaliyetlerinin yoğunlaştığı Raman ve Garzan bölgeleri, 1934 yılında Hükûmeti sevindirmiştir. Bulunan rezervlerin ekonomik ve ticari mahiyette olmasıyla birlikte ülkede ilk kez CHP döneminde Batman’da rafineri kurulum çalışması başlamış olup DP iktidarı zamanında bu refineri tamamlanarak hizmete alınmıştı. Petrol aramaları için kurulmuş olan Maden Tetkik ve Arama Enstitüsü ilk sondaj tarihi olan 1934'ten 1954 yılına kadar ülkede toplam 82 kuyu açmıştı. Bu 82 kuyudan 45'i Doğu ve Güneydoğu bölgelerindeydi. CHP Hükûmetleri döneminde Doğu'da üzerinde durulan diğer madenler; Diyarbakır Ergani’deki bakır madeni ve Elazığ'daki krom yataklarıydı. Bu örneklerde de görüldüğü üzere CHP iktidarı boyunca Doğu vilayetlerindeki zengin maden yatakları hem bölgenin hem de ülkenin gelişimi adına günün imkân ve şartları içerisinde işletilmeye çalışılmıştı. DP iktidarı boyunca da bölgenin maden zenginliğine yönelik devletin en üst düzeyde ilgisi devam etmişti. Cumhuriyet öncesi ülkede enerji üretimi ve tüketimi çok sınırlıydı. CHP iktidarının ilk yıllarında Malatya ve Elâzığ’da elektrik üretmek için faaliyetlere 914 başlanmıştı. Doğu vilayetlerinin elektriğe kavuşması işi özellikle 1935 yılında Başvekil İsmet Paşa'nın ve ertesi yıl İktisat Vekili Celâl Bayar'ın Doğu gezileri sonrasında ele alınmıştır. Bu gezilerden sonra Doğu'daki su potansiyelinden daha çok istifadeye dair bir politika benimsenmişti. Ancak Doğu'da elektrik üretimi ve bölge şehirlerinin elektriğe kavuşması II. Dünya Harbi'nin patlak vermesiyle parasal ve teknik malzemelerin tedarikinde yaşanan zorluklardan dolayı bu yıllarda gerçekleşememiştir. Nitekim bu yönde olumlu gelişmeler 1949 yılında yaşanmıştı. Doğu İlleri Kalkınma Programıyla Doğu'daki 66 ilçede yeni tesisat kurulması ve ayrıca Bingöl, Hakkâri ve Kars illerine de dizel ve hidroelektrik santrallerinin kurulması planlanmıştı. Fakat bu projeler CHP iktidarının bir yıl sonra sonlanmasıyla birlikte bu dönemde hayata geçirilememiştir. DP döneminde büyük sulama ve enerji santralleri üzerinde durulmuştu. Bu dönemde bölgedeki hidro elektrik santralleri arasında Elâzığ Hazar, Siirt Botan, Erzincan Girlevik, Erzurum Tortum santralleri vardı. Yine DP'nin üzerinde durduğu bir diğer proje Iğdır ovasının sulanması meselesiydi. Hatırlanacağı üzere CHP döneminde Serdarabat Barajı'ndan Ruslardan kaynaklı pürüzlerden dolayı istifade edilememişti. Nitekim bu dönemde iki devlet arasındaki problem çözülmüş, barajdan istifade edilmeye başlanmıştı. Yine bu dönemde o yıllarda çok büyük bir proje olan Fırat Nehri'nden istifade edilerek yapılacak olan Keban barajı projesi başlatılmıştı. Çalışmamızda her iki parti dönemi için ele aldığımız konu başlıklarından sonuncusu bayındırlık ve ulaştırma politikaları olmuştur. Bu başlık kapsamında kara, demir ve hava yolu ulaşımı ile diğer imar faaliyetleri ele alınmıştır. CHP iktidarının başında bayındırlık ve ulaştırma sahasında en çok yatırıma ihtiyaç duyan bölgeler, bizim çalışma bölgelerimiz dersek yanlış olmayacaktır. Bölgenin yıllarca ihmal edilmişliği ve son savaşların yarattığı tahribatı onarmak kolay değildi. CHP iktidarı hemen ilk yıllarda bölge halkının evlerini ve şehirlerini ayağa kaldırmaya çalışmıştır. Bununla da yetinmeyip imkânlar ölçüsünde şehir planlarının yapılması, içme suyunun tedariki gibi halkın temel ihtiyaçlarını karşılamaya çalışmıştır. Ancak bu isteklerin CHP döneminde tam olarak karşılandığını 915 söyleyemeyiz. Bunda içeride bütçe ve teknik eleman yetersizliği dışarıda ise dünya ekonomik krizi ile II. Dünya Harbinin doğurduğu koşullar etkili olmuştu. Doğu vilayetlerinin ulaşım imkânlarına yeterince sahip olmayışı, siyasî, iktisadî, askerî ve sosyo-kültürel hedefler açısından çok önemliydi. Bu konuda CHP Hükûmetleri ilk yıllarda Doğu vilâyetlerinde, özellikle demiryolu inşası hususunda çok gayretli olmuştur. Doğu vilayetlerinin demir ağlarla örülmesi CHP döneminde gerçekleşmiştir dersek yanlış bir şey söylemiş olmayız. Demiryolu inşaatları Dünya ekonomik krizi ve Harp yıllarında yavaşlamış olsa da 1947 yılına kadar karayolu inşaatıyla kıyaslanamayacak kadar hızda devam etmiştir. Bu dönemde Ankara-Sivas, Fevzipaşa-Diyarbakır, Sivas-Erzurum, Malatya-Çetinkaya, Diyarbakır-Kurtalan, Elâzığ Genç, Narlı-Gaziantep-Karkamış, Erzurum-Hasankale hatları yapılmıştı. Bu tarihe kadar yavaş giden karayolu inşaatı, dünyada yaşanan bir takım teknik gelişmeler ve ABD'li uzmanların yönlendirmeleriyle 1947 yılından itibaren hız kazanmıştı. Yani demiryolunun yerini artık karayolu almıştı. Yapılan programlarla Doğu vilayetleri gerçek anlamda 1940'lı yılların sonlarından itibaren modern yollara sahip olmaya başladı. Tüm bu yatırımlar yapılırken 1940'lı yıllardan, iktidarının sonlarına kadar CHP hükûmetleri merkezi bütçeden ülkenin diğer vilayetlerine harcadığı paradan daha çok parayı Doğu vilayetleri için harcamıştır. DP döneminde bayındırlık yatırımlarına önceki döneme göre bütçeden daha çok ödenek tahsis etmişti. Bu alanda özellikle ulaşımda, karayolu yatırımında Doğu vilayetleri diğer vilayetlere nazaran genel bütçeden daha çok pay almıştı. Ancak bu ödeneklerin verimli bir şekilde kullanılması şüphesiz maksada ulaşmada en önemli etkenlerden biriydi. Ama ne yazıktır ki bu konuda özellikle nitelikli eleman eksikliği, ödenek olsa da istenilen yatırımların yapılamaması sonucunu doğurmuştu. Sektördeki eleman eksikliği, tahsis edilen paranın bazen kullanılamaması sonucunu doğurmuştu. DP döneminde daha önce de belirttiğimiz üzere demiryolu inşaatları yavaşlamıştı. DP, dönemi boyunca demiryolu politikası olarak; başlanmış olan demiryolu inşaatlarını tamamlamayı hedeflemişti. Yani yeni demiryolu hatları üzerinde durmamıştı. Bu 916 dönemde üzerinde çalışılan demiryolları hatları sadece Elâzığ-Van, Erzurum-HorasanSarıkamış, Narlı-Gaziantep-Karkamış hatları olmuştu. Buraya kadar yazılan tüm bilgiler birlikte değerlendirildiğinde görüldüğü üzere DP her ne kadar CHP içinden çıkıp kurulan ayrı bir parti olsa da bölgede uyguladığı bazı politikalarda CHP'den ayrılmaktadır. Aslında bu durum gayet tabii bir durumdur. Çünkü CHP iktidarının yaşandığı yıllar ile DP iktidarının yaşandığı yıllar arasında Türkiye'de ve Dünya'da çok önemli değişimler ve gelişmeler yaşanmıştı. Bu da hâliyle ülkede ve bölgede uygulanan politikaları değiştirmiştir. Yapmış olduğumuz bu çalışma ile 1923 yılından 1960 yılına değin ülkeyi idare eden CHP ve DP dönemlerinde devletin Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde takip ettiği politikaları tek tek inceleyebilme şansına sahip olduk. Her bir politika başlığını incelerken gördük ki aslında hiçbir politika başlığı bir diğer başlıktan ayrı tutularak incelenip değerlendirilemez. Değerlendirilse de sağlıklı sonuçlar vermez. Örneğin CHP'nin bölgede takip ettiği eğitim ve kültür politikalarını bölgede daha önce çıkan isyan ya da asayiş olaylarından ayrı düşünerek değerlendirmeye çalışmamız durumunda eksik değerlendirme yaparız. Bu yüzden çalışmamızda değindiğimiz tüm konu başlıklarında takip edilen politikalar birbirinden bağımsız olarak düşünülemez. Bu çalışma, iki dönemde devletin tüm alanlarda takip ettiği politikaları ortaya koyması açısından eksik değerlendirmelerin önüne geçeceği gibi bölgedeki vaziyetin genel çerçevesini görme adına da bizlere önemli fırsatlar sunmuştur. Bilindiği üzere tarih ilminin en önemli faydalarından biri de geçmişte yaşanan olaylardan dersler çıkararak günü daha iyi yorumlamak ve geleceği daha iyi inşa etmektir. Bu yaklaşım tarzıyla hareket etmemiz durumunda Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinin günümüzdeki meselelerine ya da sorunlarına karşı daha bilinçli ve çözüm odaklı yaklaşabiliriz. Örneğin günümüzde yaklaşık 35 yıldır ülkenin bölünmez bütünlüğünü tehdit eden ve ağırlıklı olarak bu iki bölgede devam eden bir terör sorunu vardır. Bu sorunu bölgenin coğrafi şartlarından, jeopolitik konumundan, bölgenin sosyo-ekonomik, kültürel özelliklerinden ve geçmişte yaşanan birtakım olaylardan ayrı düşünemeyiz. Bu sebeple bölgede yıllardır devam eden bu terör sorununu sadece güvenlikçi politikaların çözemeyeceğini söyleyebiliriz. Yani bölgede yaşanan bir terör olayı ya da asayiş olayı karşısında devletin orada sükûneti sağlaması tek başına yeterli olmayacaktır. Ya da 917 bölgede sadece ulaşım imkânlarının geliştirilmesi ile bölgenin sorunları çözüme kavuşmayacaktır. Çalışmada da görüldüğü üzere 1923 yılından 1960 yılına kadar her iki parti döneminde devlet, bölgedeki sorunlara karşı her alanda politikalar üretmeye çalışmıştır. Günümüzde de devletin bölgesel problemlere karşı çözüm yöntemi olarak sadece güvenlik ya da bayındırlık alanında politikalar üretmemesi, bir devletin insan hayatına dair ne politikası varsa bunların hepsine dair politikalar üretmesi ve uygulaması gerekmektedir.










xxxxxxxxxxxxxxxxx

Đstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Siyaset Bilimi ve Uluslararası Đlişkiler Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi CHP’DE ‘ORTA(I( SOLU’ SÖYLEMĐ VE 1965 SEÇĐMLERĐ(DEKĐ YA(SIMASI Altuğ KOÇ 2501080466 Tez Danışmanı Doç. Dr. (amık Sinan TURA( Đstanbul 2011 iii ÖZ CHP’de ‘Ortanın Solu’ Söylemi ve 1965 Seçimlerindeki Yansıması Altuğ KOÇ Bu çalışmanın amacı, Türk Siyasi Tarihi’nin en eski ve en önemli siyasi partilerinden biri olan Cumhuriyet Halk Partisi’nin, 27 Mayıs 1960 Askerî Müdahalesi ve 1961 Anayasası’nın ardından oluşan yeni politik ortamdaki duruşunu ve dönüşümünü inceleyerek, bu dönüşümün sonucunda ortaya çıkan ‘Ortanın Solu’ söyleminin 1965 Genel Seçimleri’ndeki etkilerini değerlendirmektir. Çalışma, CHP’nin tek parti dönemini ve iktidarını, on yıllık muhalefet dönemini ve 1960 sonrası yer aldığı koalisyon hükümetleri dönemini kapsamaktadır. CHP’nin bu dönemlerdeki merkez sola yönelik dönüşüm hareketleri incelenmiş, 1965 yılına gelindiğinde ise Đsmet Đnönü tarafından resmîleştirilen ‘Ortanın Solu’ söyleminin sebepleri, seçim çalışmalarındaki kullanımı ve 1965 seçimlerindeki yansımaları, parti içerisindeki ve parti dışındaki görüşler de göz önünde bulundurularak analiz edilmiştir. Sonuç olarak 1965 seçim sonuçları ayrıntılı bir şekilde incelenerek 1961 ve 1965 seçim sonuçları karşılaştırılmıştır. Böylece CHP’nin 1965 seçimlerindeki büyük oy kaybında ‘Ortanın Solu’ söyleminin etkili olup olmadığı değerlendirilmiştir.Ö(SÖZ Türkiye’de merkez sol ve sosyal demokrasinin başlangıcı olarak kabul edilen, CHP’deki ‘Ortanın Solu’ hareketi, Đsmet Đnönü’nün 1965’te CHP’yi resmen Ortanın Solu’nda bir parti olarak tanımlamasıyla başlamıştır. “CHP’de ‘Ortanın Solu’ Söylemi ve 1965 Seçimlerindeki Yansıması” başlıklı tezimde, CHP’de ortaya çıkan bu söylemin sebepleri ve 1965 seçimlerindeki etkileri incelenmiştir. Ortanın Solu söyleminin partide bir anda ortaya çıkan bir söylem olmaması sebebiyle, CHP’nin sol siyasete yönelik değişim hareketleri de çalışmanın kapsamına alınmıştır. Çalışmanın hazırlanması sırasında kullanılan kitap ve makalelerin yanında gazete ve dergi taramaları yapılmıştır. 12 Eylül 1980 Askerî Müdahalesi’nin ardından CHP’ye ait parti belgelerinin imha edilmesi CHP bazlı çalışmaları zorlaştırmış olsa da, bireysel çabalarla ve görüşmelerle CHP’nin birçok yayınına ulaşılmış ve dönemin parti belgelerinden de oldukça yararlanılmıştır. Ayrıca konu hakkında yapılan görüşmeler de çalışmaya büyük katkı sağlamıştır. Bu çalışmanın bütününe emeği geçen, hiçbir yardımını benden esirgemeyen çok değerli tez danışmanım Doç. Dr. Namık Sinan TURAN’a, önerileriyle katkıda bulunan ve tezime desteği bulunan Doç. Dr. Barış DOSTER’e, tez konum hakkında görüşme talebimi geri çevirmeyen ve bana zaman ayıran sayın Ahmet Naki YÜCEKÖK, Alev COŞKUN, Alparslan IŞIKLI, Ayşe Güneş AYATA, Can ATAKLI, Feroz AHMAD, Hakkı UYAR, Haluk ÜLMAN, Orhan KOLOĞLU’na ve tabii ki her zaman yanımda olan ve desteğini benden hiç sakınmayan, en zor anımda bile yüreğiyle bana aydınlık ve güç sağlayan Annem’e çok teşekkür ederim. Bu çalışmadaki tüm artı katkılar onların olduğu gibi, eksiklikler ise sadece bana aittir. Altuğ KOÇ Đstanbul – 2011 vi ĐÇĐ(DEKĐLER ÖZ.................................................................................................................................iii ABSTRACT .................................................................................................................iv ÖNSÖZ..........................................................................................................................v ĐÇĐNDEKĐLER.............................................................................................................vi TABLO, RESĐM, GRAFĐK, EK LĐSTELERĐ .............................................................ix KISALTMALAR LĐSTESĐ...........................................................................................x GĐRĐŞ.............................................................................................................................1 BĐRĐ(CĐ BÖLÜM ÇOK PARTĐLĐ HAYATA GEÇĐŞTE( 1961 A(AYASASI’(A CHP’(Đ( DEĞĐŞĐM SÜRECĐ(DEKĐ DEMOKRATLAŞMA VE SOSYAL KĐMLĐK KAZA(MA HAREKETLERĐ 1.1. 1945 – 1950 YILLARI ARASINDA ÇOK PARTĐLĐ HAYATA GEÇĐŞ SÜRECĐ.......................................................................................................................29 1.1.1. Đsmet Đnönü’nün Kasım 1945 Konuşması ve Demokrat Parti...................32 1.1.2. Đsmet Đnönü’nün 12 Temmuz 1947 Beyannamesi.....................................39 1.1.3. 7. Kurultay ve 1950 Seçimleri...................................................................42 1.2. 1950 – 1960 YILLARI ARASINDA CHP’NĐN MUHALEFET PARTĐSĐ DÖNEMĐ .....................................................................................................................48 1.2.1. 1954 ve 1957 Seçimleri.............................................................................49 1.2.2. Hürriyet Partisi ve Đlk Hedefler Beyannamesi ..........................................59 1.2.3. Tahkikat Komisyonu ve 28 – 29 Nisan Öğrenci Olayları .........................62 1.3. 27 MAYIS 1960 ASKERÎ MÜDAHALESĐ VE 1961 ANAYASASI.................65 1.3.1. Kurucu Meclis ve CHP..............................................................................67 1.3.2. 1961 Anayasası..........................................................................................70 vii ĐKĐ(CĐ BÖLÜM CHP’DE KOALĐSYO( HÜKÜMETLERĐ DÖ(EMĐ VE “ORTA(I( SOLU” SÖYLEMĐ(Đ( ORTAYA ÇIKIŞI 2.1. 1961 – 1965 YILLARI ARASINDA CHP’NĐN KOALĐSYON HÜKÜMETLERĐ ORTAKLIĞI .................................................................................72 2.1.1. Temel Hedefler Beyannamesi ve 1961 Seçimleri .....................................72 2.1.2. Birinci ve Đkinci Koalisyon Hükümetleri ve 1963 Yerel Seçimleri ..........79 2.1.3. Reform Kabinesi ve Đleri Türkiye Ülkümüz..............................................85 2.2. 1960 DÖNEMĐ VE POLĐTĐK SONUÇLARI ......................................................90 2.2.1. 1961 Anayasası ve Sol...............................................................................92 2.2.2. Türkiye Đşçi Partisi Etkisi..........................................................................95 2.2.3. Küba Bunalımı ve Johnson Mektubu Krizi’nin Türkiye’deki Etkileri......98 2.3. ORTANIN SOLU SÖYLEMĐNĐN ORTAYA ÇIKIŞI VE SEBEPLERĐ ..........101 2.3.1. Forum ve Yön Dergileri Etkisi................................................................112 2.3.2. Hürriyet Partisi Etkisi..............................................................................114 ÜÇÜ(CÜ BÖLÜM 1965 SEÇĐMLERĐ(DE CHP VE ORTA(I( SOLU SÖYLEMĐ 3.1. CHP’NĐN SEÇĐM ÇALIŞMALARI ..................................................................118 3.1.1. 1965 Seçim Çalışmalarında Ortanın Solu Söylemi.................................118 3.1.2. 1965 Seçim Propagandaları ve Bildirgeler..............................................126 3.2. DĐĞER PARTĐLERĐN SEÇĐM ÇALIŞMALARI..............................................136 3.2.1. Adalet Partisi ...........................................................................................136 3.2.2. Cumhuriyetçi Köylü Millet Partisi..........................................................140 3.2.3. Millet Partisi............................................................................................141 3.2.4. Türkiye Đşçi Partisi ..................................................................................143 3.2.5. Yeni Türkiye Partisi ................................................................................144 3.3. 1965 SEÇĐM SONUÇLARI...............................................................................146 viii 3.3.1. 1965 Genel Seçim Sonuçları ve Analizi..................................................146 3.3.2. Seçim Sonuçlarının CHP Đçerisindeki Yansımaları ................................151 3.3.3. Seçim Sonuçlarının CHP Dışındaki Yansımaları....................................155 SONUÇ .....................................................................................................................158 KAYNAKÇA ............................................................................................................164 EKLER ......................................................................................................................183 ix TABLO, RESĐM, GRAFĐK, EK LĐSTELERĐ Tablo 1: Türkiye’de Sosyal Demokrasinin Gelişimi.....................................................6 Tablo 2: 1950 Genel Seçim Sonuçları.........................................................................47 Tablo 3: 1954 Genel Seçim Sonuçları.........................................................................52 Tablo 4: 1957 Genel Seçim Sonuçları.........................................................................58 Tablo 5: 1961 Genel Seçim Sonuçları.........................................................................77 Tablo 6: 1957 ve 1961 Genel Seçim Sonuçlarının Karşılaştırması.............................77 Tablo 7: 1963 Yerel Seçimleri Đl Genel Meclis Sonuçları ..........................................83 Tablo 8: 1950 – 1965 Yılları Arasındaki Đmalat Sanayi Đstatistikleri .........................90 Tablo 9: 1950 – 1965 Yılları Arasındaki Şehir ve Köy Nüfusunun Toplam Nüfus Đçindeki Oranı..............................................................................................................91 Tablo 10: Radyoda Konuşan Parti Sözcülerinin Đşledikleri Konular ........................135 Tablo 11: 1965 Genel Seçim Sonuçları.....................................................................146 Tablo 12: 1961 ve 1965 Genel Seçim Sonuçlarının Karşılaştırması.........................147 Tablo 13: 1961 ve 1965 Genel Seçimlerindeki Katılım ve CHP Oy Oranlarının Karşılaştırması...........................................................................................................148 Resim 1: CHP 1965 Seçim Afişleri...........................................................................131 Resim 2: CHP 1946 Seçim Afişi...............................................................................131 Grafik 1: CHP’nin 1957 – 1965 Yılları Arasında Yapılan Genel ve Yerel Seçimlerdeki Oy Kaybı .............................................................................................147 EK 1: Đsmet Đnönü’nün Kim Dergisi’ndeki Röportajının Kapağı .............................183 EK 2: Đsmet Đnönü’nün Kim Dergisi’nde Sadun Tanju ile Röportajı........................184 EK 3: Đsmet Đnönü’nün 8 Ekim 1965 Günü Đstanbul Taksim’deki Mitingi ..............184 x KISALTMALAR LĐSTESĐ a.e. : Aynı eser a.g.e. : Adı geçen eser ABD : Amerika Birleşik Devletleri ANAP : Anavatan Partisi AP : Adalet Partisi bkz. : Bakınız BM : Birleşmiş Milletler c. : Cilt CHF : Cumhuriyet Halk Fırkası CHP : Cumhuriyet Halk Partisi CKMP : Cumhuriyetçi Köylü Millet Partisi CMP : Cumhuriyetçi Millet Partisi DP : Demokrat Parti DPT : Devlet Planlama Teşkilatı DSP : Demokratik Sol Parti GSMH : Gayri Safi Milli Hasıla HF : Halk Fırkası HP : Hürriyet Partisi KP : Türkiye Köylü Partisi KPD : Kommunistische Partei Deutschlands Alman Komünist Partisi MBK : Milli Birlik Komitesi MC : Milletler Cemiyeti MP : Millet Partisi OSF : Osmanlı Sosyalist Fırkası s. : Sayfa SAP : Socialdemokratiska Arbetareparti - Đsveç Sosyal Demokrat Đşçi Partisi SCF : Serbest Cumhuriyet Fırkası SDP : Sosyal Demokrat Parti SHP : Sosyal Demokrat Halkçı Parti xi SKB : Silahlı Kuvvetler Birliği SODEP: Sosyal Demokrasi Partisi SPD : Sozialdemokratische Partei Deutschlands - Alman Sosyal Demokrat Partisi SSCB : Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği TBMM : Türkiye Büyük Millet Meclisi TCF : Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası TĐP : Türkiye Đşçi Partisi TSK : Türk Silahlı Kuvvetleri YTP : Yeni Türkiye Partisi 1 GĐRĐŞ Çalışmanın giriş bölümünde kavramsal açıklamalara yer verilmektedir. Sol ve sosyal demokrasi kavramları açıklandıktan sonra Osmanlı ve Türkiye’deki sol birikimler kısaca aktarılmış, Avrupa’daki sosyal demokrasi örneklerine de yer verilmiştir. Ayrıca CHP’nin 22 yıllık tek parti dönemi de kısa bir şekilde anlatılarak, CHP’nin bu dönemindeki felsefesi ve zihniyeti açıklanmaktadır. Birinci bölümde, CHP’nin 1945 – 1960 yılları arasındaki hem çok partili hayata geçerek iktidarı teslim ettiği dönem, hem de muhalefet dönemi aktarılmaktadır. Böylece CHP’nin bu dönemdeki demokratlaşma ve sosyal kimliğini belirginleştirme hareketleri üzerinde durulmuştur. Ayrıca 27 Mayıs Askerî Müdahalesi’nde ve 1961 Anayasası’nın hazırlanma sürecinde CHP’nin tutumu ve konumu incelenmiş, 1961 Anayasası’nın yapısı da analiz edilerek, CHP’nin mevcut görüşleriyle karşılaştırılmıştır. Đkinci bölümde, 1960 sonrası CHP’nin yer aldığı koalisyon hükümetleri incelemeye alınarak CHP’nin icraatları aktarılmıştır. 1960 döneminin, 27 Mayıs sonrası oluşan sonuçlarına da yer verilerek, bu sonuçların CHP’ye ne boyutta etki ettiği ve 1965’te öne sürülen Ortanın Solu söyleminin sebepleri ve kamuoyuna aktarılışı incelenmiştir. Çalışmanın üçüncü bölümünde ise, 1965 seçimlerinde CHP’nin seçim çalışmaları ve bu çalışmalarda Ortanın Solu söyleminin yeri anlatılmış ayrıca diğer partilerin seçim çalışmalarına da yer verilmiştir. 1965 seçim sonuçları ayrıntılı bir şekilde analiz edilerek, Ortanın Solu söyleminin bu seçimlerdeki yansıması değerlendirilmiştir. 2 Siyasette Sağ – Sol Kavramı ve Sosyal Demokrasi Süreci Fransız Đhtilali’nin ardından toplanan meclisteki oturma düzenine göre, Kralın solunda oturanlar genel hatlarıyla mevcut düzenin karşıtları, muhalifleri ve reform yanlılarından, Kralın sağında oturanlar ise yine genel hatlarıyla, Kralı ve mevcut düzeni savunanlar, destekleyenlerden oluşuyordu.1 Bu düzene göre belirlenen olgu, günümüze kadar onlarca çeşitli evrelerden geçerek sağ – sol kavramlarını şekillendirmiş oldu. Siyasi partiler yelpazesinde sağ kanat, muhafazakârlığı, tutuculuğu ve düzenin koruyuculuğunu temsil ederken; sol kanat, mevcut olan düzene muhalifliği, düzen ve rejim değişikliğini, reformculuğu temsil eder hale geldi.2 Mete Tunçay’a göre, sol kavramının siyasi çıkış noktasına ek olarak, felsefi çıkış noktası ise insan, insan aklının gücü, insan doğasının değiştirilebilirliği ve insanın eylem yoluyla kendini geliştirebileceği ve yetkinleştirebileceği inancına dayanmaktadır. Dolayısıyla solculuk her insanın eşit özgürlüğe hakkı olduğunu savunur. Sağ görüş ise temel birim olarak devlet, millet veya ırk gibi bir bütünü kabul eder.3 Sağ - sol kavramlarının siyasi ve felsefi temelleri bu şekilde olsa da, özellikle sol ve solculuk olgusunun ileriki süreçlerdeki gelişimi ve onlarca çeşit düşünce yapısına ayrılması, tek bir sol tanımı olamayacağının göstergesi olmuştur.4 Sol siyaset olgusunun gelişmesindeki en önemli sebeplerden biri olarak sanayi devrimini ve bu devrim ile gitgide artan bir hızla oluşan işçi sınıfını5 göstermek yanlış 1 Andrew Knapp, Vincent Wright, The Government and Politics of France, 5. bs., Oxon, Routledge, 2006, s. 1; Toktamış Ateş, Biz Devrimi Çok Seviyoruz, Haz.: L. Hilâl Akgül, 2. bsk., Đstanbul, Đstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2008, s. 25. 2 Maurice Duverger, Politikaya Giriş, Çev.: Samih Tiryakioğlu, 2. bsk., Đstanbul, Varlık Yayınları, 1984, s. 134; Bülent Ecevit, Ortanın Solu, Ed.: Levent Cinemre, Đstanbul, Türkiye Đş Bankası Kültür Yayınları, 2009, s. 8. 3 Mete Tunçay, Türkiye’de Sol Akımlar 1908-1925, Ed. Kerem Ünüvar, 2 c., Đstanbul, Đletişim Yayınları, C:I, 2009, s. 26. 4 Erhan Löker, Ortanın Solu: Cumhuriyet Halk Partisi ve Türkiye, Ankara, Tisa Matbaacılık Sanayi, 1969, s. 82 – 84; Andrew Knapp, Vincent Wright, a.g.e., s. 2. 5 Toktamış Ateş, a.g.e., s. 199. 3 olmayacaktır. Sadece emeğini arz ederek kazanç sağlayabilen bu sınıf6 , sanayi devriminin bir sonucu olarak ortaya çıkan kapitalist süreçte, “kullanım fiyatları yaş ve cinsiyetlerine göre değişen birer iş aleti” 7 olarak görülüyordu. Bunun da anlamı düzenin emek sömürüsü üzerine kurulması demek oluyordu.8 Đşte bu sömürü düzenindeki düşük ücretler ve ağır iş koşulları gibi sebepler Avrupa’da 1830 ve 1848 ihtilallerini beraberinde getirdi.9 Özellikle 1848 ihtilallerinde işçi sınıfının ekonomik, sosyal ve siyasal talepleri önemli sebepler arasındaydı, fakat yaratılan üründen alınan pay arttıkça mücadeleler de azalmış oldu. Kazancı kendi işçileriyle kısmen paylaşmaya razı olan kapitalizm, dış ülkelerle paylaşmaya müsaade etmedi10 ve kapitalist sürecin pazar arayışı ve yayılmacı isteği, devletlerin çıkar çatışmalarına neden olarak, iki büyük dünya savaşına sebep oldu. Dünya savaşları sonrasında ise sosyal demokrasiye geçiş süreci gündeme geldi.11 Bu geçiş sürecinin üç önemli unsuru vardır: 1. Hızlı ekonomik büyüme ve istihdam modeli 2. Herkese gelecek güvencesi 3. Đstikrarlı bir dayanak (rejim)12 Bu bağlamda sosyal demokrasi sürecini, “Koruyucu Devlet”ten “Refah Devleti”ne geçiş olarak açıklamak mümkündür. Zira “(Refah Devleti’nin) Tek işlevi, kazanımların (yaşam ya da mülkiyet) korunması değildir, aynı zamanda olumlu 6 Toktamış Ateş, Siyasal Tarih, Haz.: Hilâl Akgül, Namık Sinan Turan, 2. bsk., Đstanbul, Đstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2007, s. 200. 7 Karl Marx, Friedrich Engels, Komünist Manifesto, Haz.: Seçkin Selvi, Çev.: Celâl Üster, Nur Deriş, 5. bsk., Đstanbul, Can Yayınları, 2010, s. 57. 8 Mete Tunçay, a.g.e., s. 28. 9 Gülsüm Tütüncü Esmer, CHP: 1965 – 1980 Türk Siyasal Yaşamında Ortanın Solu, Antalya, Yeniden Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Yayınları, 2006, s. 13 – 14. 10 Toktamış Ateş, a.g.e., s. 200. 11 Gülsüm Tütüncü Esmer, a.g.e., s. 10, 14. 12 Bilsay Kuruç, “Batı Avrupa’daki Refah Devleti ve Sosyal Demokrasi Deneyimi”, Sosyal Demokrasi Platformu Kitap 1, Haz.: Erol Tuncer, Cavit Sıdal, Hanife Yurtseven, Ankara, Sosyal Demokrasi Derneği Yayınları, 2005, s. 46. 4 edimler (gelirlerin yeniden dağıtımı, toplumsal ilişkilerin düzenlenmesi, birtakım kolektif hizmetlerin yerine getirilmesi vb.) üstlenir.” 13 Sosyal demokrasinin gelişimi aslında 20. yüzyılın başlarına rastlamaktadır. 1889’da kurulan Đkinci Enternasyonal’de iki farklı fikir ortaya çıkmıştı: Reformist Sosyalizm ve Đhtilâlci Sosyalizm.14 Bu iki fikir arasındaki tartışmalar sürerken başlayan 1. Dünya Savaşı’nda işçilerin, kendi ülkelerinin yanında savaşa katılma kararını almaları15, işçi hareketi için önemli bir kırılma noktası olmuştur. Savaş sonrasında reformist ve ihtilâlci kanatların ayrımı daha da açıklık kazanarak, devrimci stratejisini koruyan partiler Komünist Parti tanımını, çoğulcu demokrasiyi kabul ederek reformist anlayışı savunan partiler ise Sosyal Demokrat, Sosyalist benzeri tanımları almışlardır.16 Đşçi hareketi içerisinde bu şekilde temellenen sosyal demokrat kimliğin ilkeleri zaman içinde daha da belirginleşmiştir. Sosyal demokrasi temel olarak emekçilerle öteki sınıfların çıkarları arasında, demokratik özgürlükler dâhilinde siyasal ve ekonomik yapıyı değiştirip bir hakkaniyet dengesi kurmayı amaçlamaktadır.17 Sosyal demokrat nitelikli partilerin genel özellikleri şu şekilde özetlenebilir: 1. Đşçi hareketinden kaynaklanması, ücretlileri ve maaşlıları temsil etmesi; işçi sendikalarıyla yakın bağları olması, 2. Ücretli ve maaşlı kesimin, sosyal, siyasal ve ekonomik dengelerdeki ağırlığının artmasını ve iktidar olmasını amaçlaması, 3. Sosyalist Enternasyonal’e üye olması ya da temel yaklaşımlarını paylaşması, 13 Pierre Rosanvallon, Refah Devletinin Krizi, Haz.: Şebnem Gökçeoğlu Balcı, Bige Açımuz Ünal, Çev.: Burcu Şahinli, Ankara, Dost Kitabevi Yayınları, 2004, s. 22. 14 Sosyal Demokrasi (edir?, Sosyal Demokrat Parti Yayınları, Ankara, Başnur Matbaası, No: 1, 1965, s. 6. 15 Ergun Aydınoğlu, Türkiye Solu (1960 – 1980): “Bir Amneziğin Anıları”, 2. bsk., Đstanbul, Versus Kitap, 2008, s. 42. 16 Đsmail Cem, Sosyal Demokrasi Ya Da Demokratik Sosyalizm (edir, (e Değildir, 7. bs., Đstanbul, Can Yayınları, 1998, s. 46. 17 Yurdakul Fincancı, Günümüzde Sosyal Demokrasi, Đstanbul, Türkiye Sosyal Ekonomik Siyasal Araştırmalar Vakfı, 1993, s. 1. 5 4. Klasik ya da başka bir tanımla burjuva demokrasisini, çoğulcu toplum ve siyaset anlayışını, temsili ve parlamenter sistemi benimsemesi, 5. Sosyal demokrat partinin parlamentodaki varlığı nedeniyle klasik demokrasinin yeni bir anlam, işlev ve meşruiyet kazandığına inanması, 6. Amaçladığı eşitlik içeren, sosyal adaletli, güvenlikli sosyo-ekonomik modelin gerçekleşmesinde, vergi, denetim, sosyal güvenlik, katılım ve kültür araçlarını öncelikle kullanması, zorunlu ve genel kurala dönüştürmeden millileştirmelere başvurması, aynı zamanda serbest ekonomiyi de reddetmemesi.18 Sosyal demokrasi, ekonomi alanında karma ekonomi olarak tanımlanabilecek bir model öngörür. Ekonomiyi yönlendirici araçların devlet sektörü kapsamında olduğu, planlamacı ve Keynesçi bir tutum sergiler. Fakat serbest pazara da karşı çıkmaz.19 Sonuç itibariyle Keynesçi sosyal demokrat ekonomi politikaları refah devleti doğrultusunda uygulamaya girmiş20 ve gelişmeye devam etmiştir. Sosyal demokrasi anlayışı, Marksizm kökeninden gelen fakat ilerleyen süreçlerde Marksizm’i eleştiren ve ondan farklılaşan, özgürlükçü, eşitlikçi, toplumcu, çoğulcu ve demokratik bir siyasal ideolojidir. Sosyal demokrasi revizyonist bir felsefe içerisinde sosyo-ekonomik eşitliği amaçlamaktadır ve bunu gerçekleştirme yolunda parlamenter sisteme inanarak, halkın yönetime katılmasını amaçlar.21 18 Đsmail Cem, a.g.e., s. 37. 19 Yurdakul Fincancı, a.g.e., s. 7. 20 Đsmail Cem, a.g.e., s. 55, 134, 144. 21 Gülsüm Tütüncü Esmer, a.g.e., s. 12. 6 1908-1923 II. Meşrutiyet’ten Cumhuriyet’e Önemli Olaylar II. Meşrutiyet Mütareke Dönemi 1923-1960 Cumhuriyet’in Đlanından 27 Mayıs’a Önemli Olaylar Tek Parti Dönemi Çok Partili Hayata Geçiş Demokrat Parti Đktidarı 1960-1980 27 Mayıs’tan 12 Eylül’e Önemli Olaylar 1961 Anayasası TĐP’in Kuruluşu Ortanın Solu Hareketi 1971 Muhtırası 1973 ve 1977 Seçimleri 1980 Đhtilali 1980-… 1980’den Günümüze Önemli Olaylar ANAP Đktidarı SODEP ve SHP’nin Doğuşu DSP’nin Kuruluşu CHP’nin Yeniden Kuruluşu CHP-SHP Birleşmesi Tablo 1: Türkiye’de Sosyal Demokrasinin Gelişimi22 Türkiye’de ise sosyal demokrasi anlayışının tam olarak gelişimi (Tablo 1), 1965 Ekim’inde yapılacak olan genel seçimlere gidilen süreçte Đsmet Đnönü’nün Milliyet gazetesinde 29 Temmuz 1965’te yayımlanan Abdi Đpekçi ile yaptığı Ortanın Solu röportajı23 ve sonrasında gelişen Ortanın Solu hareketi ile Cumhuriyet Halk Partisi’nde başlayacaktır.24 Ortanın Solu hareketi, her ne kadar önceden de CHP’de sola yönelik bir takım tanımlamalar olsa da25, CHP’de solun tam anlamıyla içerik kazanmasını sağlayacak26 ve CHP’nin devlet partisinden halk partisine dönüşümünü başlatacaktır.27 22 A.e., s. 31. 23 Milliyet, 29 Temmuz 1965, s. 1, 3. Ancak bu röportaj öncesinde de Đsmet Đnönü’nün Ortanın Solu kavramını kullandığı olmuştur. Milliyet, 1 Mayıs 1965, s. 1. 24 Engin Ünsal, “Sosyal Demokrasi ve CHP”, 08 Temmuz 2008, (Çevrimiçi) http://www.radikal.com.tr/Radikal.aspx?aType=RadikalHaberDetayV3&ArticleID=887357, 19 Mayıs 2011. 25 Örneğin Đsmail Hüsrev Tökin 1946’da CHP’nin DP’nin solunda bir parti olduğunu dile getirmiştir. Hakkı Uyar ile 22 – 24 Aralık 2010 tarihleri arasında elektronik posta ve telefon aracılığı ile yapılan görüşme; “CHP Tarihi”, (Çevrimiçi) http://www.chp.org.tr/?page_id=67&page=15, 07 Haziran 2011. 26 Alev Coşkun, Cumhuriyet Halk Partisi ve Demokratik Sol, Haz.: Metin Aldemir, Ankara, Tekin Yayınevi, 1978, s. 31. 27 Ahmet Hakan, Deniz Baykal: CHP ve Anadolu Sol’u, Đstanbul, Birey Yayıncılık, 2001, s. 38. 7 Avrupa’da Sosyal Demokrasi Avrupa’da sosyal demokrasinin gelişimi konusunda en öncül ve en önemli iki akım Alman sosyal demokratları ile Đsveç sosyal demokratları olmuştur. Alman sosyal demokratları 19. yüzyıl sonları ve 20. yüzyıl başlarında Avrupa’daki işçi sınıfı hareketinin merkezini oluşturmuştur. Alman Sosyal Demokrat Partisi (Sozialdemokratische Partei Deutschlands – SPD), sosyal demokrat partilerin ihtilalci – merkez – reformcu rekabetini en çok yaşayan parti olmuştur.28 Partinin temelini oluşturan iki kuruluş bulunmaktadır. Bunlardan ilki programında sosyalizm ve demokrasinin ayrılmazlığını vurgulayan ve demokratik kurumların güçlenerek sosyalizmin gerçekleşmesini öngören Alman Đşçileri Genel Birliği’dir. Örgütte Marks’ın etkisi oldukça azdır. Kuruluşlardan ikincisi ise, Marksist sosyalistlerin örgütlendiği Sosyal Demokrat Đşçi Partisi’dir. Parti, Marksist söylem ile sosyalizm, demokrasi ve ihtilal kavramlarını bütünleştirmeye çalışmaktaydı. Bu iki kuruluş 1875’te Alman Sosyalist Đşçi Partisi adı altında birleşmiştir. Parti programında sosyalizmin yasal yollar ile kurulması, demokratik hak ve özgürlüklerin genişletilmesi, genel ve gizli oy, sendikal örgütlenmelerde sınırlandırmaların kaldırılması, adil vergilendirme gibi somut taleplere yer verilmiştir. Marksist tahlillere, proletarya diktatörlüğü gibi kavramlara yer verilmemiştir.29 1878’de antisosyalist yasalar sebebiyle yeraltına geçen parti, yasanın 1890’da yürürlükten kalkmasıyla, 1891’de Alman Sosyal Demokrat Partisi adıyla kurulmuştur.30 SPD içinde radikal, merkez ve reformcu kanatların oluşturduğu üç hizip vardır. Radikallerin sözcüleri arasında Rosa Luxemburg, Karl Liebknecht, Clara Zetkin ön plandaydı. Reformcuların önde gelen isimleri Edward David, Georg van Volmar ve Edward Bernstein idi. Parti başkanı August Bebel ve Karl Kautsky ise merkez kanatta yer almaktaydı.31 28 Haluk Özdalga, Sosyal Demokrasinin Kuruluşu, 2. bsk., Ankara, Đmge Kitabevi, 2001, s. 47. 29 A.e., s. 48, 49. 30 A.e., s. 49. 31 A.e., s. 51. 8 Reformcu kanattan olan Bernstein’a göre sosyal demokrat parti daha kapsayıcı olmalıydı. Partinin çatısı altında sadece işçi sınıfının değil, küçük burjuvazinin demokratik kesimlerinin de yer almasını öngörmektedir. Hatta sosyal demokrat parti “bütün halkın partisi” olmalıdır. Partinin tek başına iktidara gelmesine çağın gerçekleri elverişsizdir, dolayısıyla burjuvazinin radikal kesimlerinin partileriyle bir koalisyon iktidarını hedeflemesi ve politikayı bu doğrultuda belirlemesi gerekmektedir. Kautsky’e göre ise, sosyal demokrat partilerin işçi partisi niteliklerini koruması, tek başına iktidarı hedefleyen bir politika izlemesi ve demokratik ve evrimci bir anlayışla olsa bile sosyal mülkiyet ilkesinden vazgeçmemesi gerekmektedir.32 Partinin okumuşları, aydınları ve profesyonel yönetim kadroları arasında ihtilalci radikaller daha güçlüydü ve temsil oranları yüksekti. Reformcu kanat ise parti tabanını oluşturan sıradan üyelerden, özellikle sendikalardan destek görmekteydi.33 Fakat 1903 seçimlerinde sosyal demokratların büyük başarı göstermesi ve %30’un üzerinde oy alması, reformcuların lehine olmuş ve reformcular bu başarının yalnızca sınıf savaşını öngören ihtilalci bir topluluk olarak kazanılmadığına işaret ederek, partinin tutumunun da buna göre değiştirilmesini istemişlerdir.34 Đlerleyen yıllarda da Alman kapitalizminin hızlı gelişimi ile yayılan refah, partinin artan üye sayısı, yaygınlaşan örgütü, düzenli artan oy gücü ve parlamentodaki temsili, reformcu eğilimlileri destekleyen gelişmelerden olmuştu.35 Fakat 1. Dünya Savaşı, partinin çöküşüne sebep olmuştur. Parti içerisindeki görüş ayrılıkları parçalanmalara sebep olmuş ve partiden ayrılan radikal grup önce Bağımsız Sosyal Demokrat Parti’yi kurmuştur. Bu parti de bölünmelere uğramış ve bir kanat Alman Komünist Partisi (Kommunistische Partei Deutschlands – KPD) ile birleşmiştir. 1933’te Nazilerin iktidara gelişi ile de SPD ve KPD kapatılmıştır.36 32 Đsmail Cem, a.g.e., s. 46, 110. 33 Haluk Özdalga, a.g.e., s. 76. 34 A.e., s. 77. 35 A.e., s. 78. 36 A.e., s. 88. 9 Alman Sosyal Demokratları, ancak 2. Dünya Savaşı sonrasında tekrar güçlenebilmiş ve 1959 parti programı ile yeniden yapılanabilmiştir. 37 19. yüzyılın son yirmi yılı ile 20. yüzyılın 1. Dünya Savaşı’na kadar olan bölümünü kapsayan yaklaşık 35 yıllık dönem, Đsveç’te sosyal demokrasinin örgütlenip yayıldığı ve sosyal demokrat fikirlerin kendine özgü taktik ve ideolojisinin tartışılarak yavaşça netleştirildiği yıllardır.38 Đsveç Sosyal Demokrat Đşçi Partisi (Socialdemokratiska Arbetareparti – SAP), 1889 yılında Sosyal Demokrasi Derneği’nin yaptığı çağrı üzerine toplanan kongreyle kurulmuş ve 1896 seçimlerinde partiden Hjalmar Branting meclise girmeyi başararak, parlamentodaki ilk sosyal demokrat milletvekili olmuştur. Sosyal demokratlar Đsveç parlamentosu Riksdag’da biçimsel konularda titiz davranıp, parlamenter kurallara uyma yolunda tutum sergilemişlerdir. 19. yüzyıl sonunda, Branting’in önderliğini yaptığı, -proletarya ihtilaliyle değil- parlamenter yoldan düzeni değiştirmek isteyen demokratik sosyalist görüş ağırlık kazanmaya başlamıştır.39 Partinin 1897’de kabul edilen programında genel olarak şu görüşler ve talepler yer almaktadır: • “Sosyal demokratlar burjuva toplumunun iktisadi yapısını kökten değiştirmek istediği ve işçi sınıfının toplumsal kurtuluşunu amaçladığı için, diğer siyasal partilerden tamamen farklı bir kuruluştur. • Kapitalist düzende gerçek üreticiler, ücretli emekçilerden oluşan bir sınıf haline dönüşmektedir. Bu sınıfın toplumsal özelliği mülkiyetten yoksun oluşu ve baskı altında olmasıdır. • Đşçi sınıfının kurtuluşu ancak kapitalistlerin üretim araçları üzerinde sürdürdüğü tekelin son bulması, üretim araçlarının tüm toplumun ortak mülkiyeti haline dönüştürülmesiyle mümkündür. • Sosyal demokrasi, işte bu nedenlerle işçi sınıfının siyasal örgütü olarak doğmuştur. Đktidara geldikten sonra tüm üretim araçlarının mülkiyeti kamuya ait olacaktır. • Evrensel, eşit, tek dereceli oy hakkı. • Dinin kişilerin özel yaşamını ilgilendiren bir konu olduğunun ilanı. • Laik okul. 37 Gülsüm Tütüncü Esmer, a.g.e., s 18. 38 Haluk Özdalga, a.g.e., s. 16. 39 A.e., s.17, 26, 27. 10 • Đleri-ilerlemiş gelir, servet veraset vergisi. • Kredilerin devlet tarafından denetimi. • Sekiz saatlik iş günü. • Gerekli olduğu durumlar dışında, gece çalışmalarının ve 14 yaşından küçük çocukların sanayide çalışmasının yasaklanması.”40 1914 yılına kadar parlamentodaki milletvekili sayısını sürekli olarak artıran SAP, 1914 yılında Đsveç’in en büyük partisi haline gelmiştir. Fakat çoğunluğu elde edip, iktidara tam olarak geçebilmeleri ancak 1932 yılında gerçekleşebilmiştir.41 Đktidara gelen SAP, iç piyasanın genişlemesi ve üretimin özendirilmesi için, kullanımdaki para miktarını artırmış, faiz haddini düşürmüş ve özel yatırımları teşvik etmiştir. Büyük kamu yatırımlarına girişerek hem tüketim artışı hem de başka alanlardaki yatırımlar dolaylı yoldan desteklenmiştir. Bu sayede ekonomide canlılık başlamış, teknik hedeflere ulaşılmıştır. Ekonomik hareketlilik ile beraber SAP, bir dizi sosyal reform programını uygulamaya koymuştur. 1934’te işsizlik sigortası, 1935’te yaşlılık sigortasının ve ailelere verilen yardımların artırılması gerçekleştirilmiştir. Sosyal konut yapımının hızlandırılmasıyla, sosyal güvenliği, eğitim eşitliğini ve yükselme imkânlarını en üst düzeye çıkarmayı amaçlamış programların uygulamaya konmasıyla, “refah devleti”nin temelleri atılmıştır.42 II. Meşrutiyet’ten Cumhuriyet’e Sol Birikimler Osmanlı’da sol akım II. Meşrutiyet’in ilanı ile olgunlaşmıştır. Zira 23 Temmuz 1908’de ilan edilen II. Meşrutiyet ile birlikte dışa kapalı toplum açılmaya ve sansürün de kalkmasıyla birlikte gazete ve dergiler topluma hızla ulaşmaya başlamıştı.43 Daha da önemlisi, 1908 – 1922 yılları arasında kurulan partiler arasında 40 A.e., s. 29, 30. 41 A.e., s. 34. 42 Đsmail Cem, a.g.e., s. 150. 43 Feroz Ahmad, Modern Türkiye’nin Oluşumu, Çev.: Yavuz Alogan, 8. bs., Đstanbul, Kaynak Yayınları, 2009, s. 44. Ayrıca II. Meşrutiyet’in ilanından 1938’e kadar olan politik sürecin ayrıntılı tahlili için bkz.: Tarık Zafer Tunaya, Türkiye’de Siyasal Gelişmeler, Haz.: Erol Şadi Erdinç, 2 c., Đstanbul, Đstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, C:I-II. 11 sosyalist ve sosyal demokrat görüşlü partilere rastlamak mümkündü.44 Fakat sol eğilimli bu oluşumların hiçbiri tam olarak ciddi bir etki yaratamamış, Türkiye’de gerçek anlamıyla sol akım 1960’a kadar beklemede kalmıştı.45 Türkiye’de sol akımın bu kadar geç ortaya çıkmasının pek çok sebebi vardır. 1915 yılının istatistiklerine göre Osmanlı’da 264 müessesede toplam 14.060 çalışan gözüküyordu.46 Bu durum, Türkiye’de Osmanlı’dan devralınmış bir sanayileşme hareketinin olmaması ve işçi sınıfının varlığının siyaset üzerinde önemli bir etki yaratabilmekten çok uzak olmasının en önemli göstergesidir. 1938 yılında, Cumhuriyet’in ilanından sonra geçen 15 yıllık süreç sonunda bile ülkede, 4.456 işyerinde ancak 180.374 işçi istihdam edilir hale gelmişti.47 Aynı yıl tahmini nüfusun 16.926.000 dolaylarında gözükmesiyle48, ülkede istihdam edilen işçi sayısının ülke nüfusuna oranı yaklaşık olarak %1’den öteye gitmiyordu. Dolayısıyla işçi kesimin azlığı, işçilerin sınıfsal bilinçten de uzak kalmasını beraberinde getirmişti. Bu göstergelere ek olarak, toplum üzerinde Rus – Türk ilişkilerinin geçmişten gelen kötü etkisi49 ve sosyalizm, komünizm gibi akımların dinsizlikle bağdaştırılması, Türkiye’de sol siyaseti engelleyen en önemli sebeplerden olmuştu. Her ne kadar siyasi özgürlükler ve dolayısıyla sol siyaset için de II. Meşrutiyet bir milat olsa da, 1908’den itibaren Đttihat ve Terakki’nin tutumu da sol 44 Bu dönemde kurulan partilerin ayrıntılı bir tahlili için bkz.: Tarık Zafer Tunaya, Türkiye’de Siyasal Partiler, 3 c., Đstanbul, Đletişim Yayınları, C:I-II-III. 45 Ergun Aydınoğlu, “Sol Hakkında Her Şey” mi?, Haz.: Özgür Deniz, Đstanbul, Versus Kitap, 2008, s. 15. Ayrıca Cumhuriyet öncesindeki ve Cumhuriyet’in ilk yıllarındaki sol hareketler hakkında ayrıntılı analizler için bkz.: Mete Tunçay, Türkiye’de Sol Akımlar, Ed. Kerem Ünüvar, 2 c., Đstanbul, Đletişim Yayınları, C:I-II; Aclan Sayılgan, Türkiye’de Sol Hareketler, Haz.: Erol Cihangir, 5. bsk., Đstanbul, Doğu Kütüphanesi, 2009. 46 A. Gündüz Ökçün, Osmanlı Sanayii 1913, 1915 Yılları Sanayi Đstatistiki, Ankara, T.C. Başbakanlık Devlet Đstatistik Enstitüsü, C:IV, No: 2024, 1997, s. 20. 47 Đktisat Vekaleti Đş Dairesi, Đş Đstatistikleri, Ankara, Başvekalet Đstatistik Umum Müdürlüğü, No: 181, 1941, s. 4. 48 Nüfus, yıllık nüfus artış hızı ve yıl ortası nüfus tahmini 1927 – 2000, (Çevrimiçi) http://tuik.gov.tr/PreIstatistikTablo.do?istab_id=201, 08 Haziran 2011. 49 Artun Ünsal, Umuttan Yalnızlığa Türkiye Đşçi Partisi (1961-1971), Haz. Ayşe Ozil, 2. bs., Đstanbul, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2008, s. 32. 12 hareketler açısından olumsuz seyretmiştir. 1908 grevlerinin Đttihat ve Terakki tarafından bozguna uğratılması bu olumsuzluklara bir örnek olabilir.50 Bunlar bir yana, Türkiye’de 1960’a kadar kurulan sol partiler, doğrudan ideoloji ithal ettikleri için sol ideolojileri Türk toplumunun yapısına uyarlayamamışlardır. Bu döneme kadar, sol aydınlar ile halkın arası, köylünün arası, işçinin arası kopuk seyretmiştir. Sol aydınlar da yeterince birikime ulaşamamışlardır. Cumhuriyet’in kurulduğu 1923 yılından, 1945 yılına kadar geçen 22 yıllık süreçte Cumhuriyet Halk Partisi’nin tek parti olması ve ülkenin çok partili hayata geçişinin de ancak 1945 yılında gerçekleşebilmesinin politik zenginlik açısından köreltici bir unsur olduğu da aşikârdır. Özellikle bu tek partili dönemde tam anlamıyla bir sosyalizm ve komünizm tasfiyesi yürütülmesi51, sol siyaseti etkileyen bir diğer önemli unsurdur. Örneğin, sol akımın tartışmasız en önemli kaynaklarından biri olan Komünist Manifesto’nun kitap olarak52 Türkçedeki ilk eksiksiz çevirisi, Türkiye Komünist Partisi genel sekreteri, Türkiye Đşçi ve Çiftçi Sosyalist Fırkası ile Türkiye Sosyalist Emekçi ve Köylü Partisi’nin kurucusu Dr. Şefik Hüsnü tarafından “Komünist Beyannamesi” adı ile 1923’te yayımlanmıştır.53 1848’de ilk kez yayımlandıktan sonra tüm dünyada bir hayli ilgi gören bu ideolojik eser, Türkçede ancak 75 yıl sonra hayat bulabilmiştir. Kerim Sadi’nin 1936’da yayımladığı “Komünist Parti Manifestosu” çevirisi ise, 29 Ağustos 1936’da Bakanlar Kurulu kararıyla yasaklanmıştır.54 50 Ufuk Uras, Kurtuluş Savaşı’nda Sol, Đstanbul, Altın Kitaplar Yayınevi, 2007, s. 52; Bernard Lewis, Modern Türkiye’nin Doğuşu, Ed.: Melih Pekdemir, Çev.: Boğaç Babür Turna, 3. bs., 2. bsk., Ankara, Arkadaş Yayınevi, 2009, s. 643. 51 Feroz Ahmad, a.g.e., s. 79. 52 Komünist Manifesto’nun kitap olarak yayımı dışında, 1921 yılında çıkarılan Emek gazetesinin 2. sayısında ilk defa olarak Türkçe bir çevirisi bulunmaktadır. Mete Tunçay, a.g.e., C:I, s. 323. 53 Karl Marx, Friedrich Engels, a.g.e., s. 27. 54 A.e., s. 29 - 30. 13 CHP’nin tek parti döneminde sol siyasete karşı yasakçı gibi gözüken bu durumun çıkış noktalarından bir tanesi aslında sınıfsız bir toplum anlayışına dayanmaktadır. Sınıfsız toplum anlayışı ise Milli Mücadele ve Ulusal Kurtuluş Savaşı’na uzanmaktadır. Milli Mücadele ve Ulusal Kurtuluş Savaşı’nın yarattığı bir siyasal kuruluş olan CHP, geniş tabanlı bir temele dayanmaktaydı ve bunun sebebi de var olan mücadelede mümkün olduğu kadar sosyal tabaka ve zümrenin desteğini sağlama ihtiyacıydı.55 Milli Mücadele dönemi, bir sınıf çatışması görüşüne dayanmadığı için, Kurtuluş Savaşı bütün halkın, bütün sınıfların işbirliğiyle kazanılmıştı.56 Milli Mücadele dönemindeki sol hareketler, Ankara ile Sovyet Rusya arasındaki ilişkilerin başlamasıyla paralel bir hız izlemiştir.57 Anti-emperyalist mücadele için gerekli kaynakların sağlanması bakımından, Moskova ile yürütülen ilişkiler çok önemli olmuş ve bu dönemde Sovyetlere yönelik bir yakınlaşma gözlenmiştir. Bu yakınlaşmanın bir sonucu olarak, o süreçlerde Đstanbul’un tutucu çevreleri Milli Mücadele Hareketini Bolşeviklik ile suçlayıp kâfir olarak göstermeye çalışmışlardır.58 Yaklaşık 45 yıllık bir süre sonra CHP’deki Ortanın Solu hareketine de karşı yürütülen en büyük kampanyalardan birinin CHP’nin komünizme kayması ve dinsizleşmesi yönünde olması, sol düşünceye yönelik gelen karşıt görüşlerin benzerliği noktasında önemli bir detaydır. Milli Mücadele döneminde Ankara yönetiminin Sovyetlere yakınlaşması ideolojik bir sebeple olmasa da, Mustafa Kemal 7 Aralık 1922 tarihinde halkçılık ilkesine dayanan bir “Halk Fırkası” kurmak istediğini açıkladı.59 Böylece Mustafa Kemal, Ulusal Mücadele sırasında geniş tabana yayılan desteği, halkçılık ilkesiyle pekiştirerek, tüm halka yayma çabasını vermekteydi. Dolayısıyla yeni devletin temeli 55 Suna Kili, 1960–1975 Döneminde Cumhuriyet Halk Partisinde Gelişmeler, Đstanbul, Boğaziçi Üniversitesi Yayınları, 1976, s. 17. 56 A.e., s. 68. 57 Mete Tunçay, a.g.e., s. 258. 58 A.e., s. 286 - 287. 59 Mustafa Kemal Atatürk, (utuk, Ed.: Özgü Çelik, Đstanbul, Say Yayınları, 2004, s. 539. 14 olan Halk Fırkası60 da 9 Eylül 1923’te kabul edilen ilk tüzüğüyle kendini herhangi bir sınıfa dair değil tüm halka yönelik bir parti olarak tanımlamış oluyor ve halkçılık ilkesini de, hiçbir ailenin, hiçbir sınıfın, hiçbir topluluğun, hiçbir kişinin imtiyazını kabul etmeme şeklinde yorumluyordu.61 Mustafa Kemal’in ve CHP’nin desteklediği bu halkçılık anlayışı herhangi bir sınıfa dayalı sistemi ve rejimi reddetmiş oluyordu. Zaten Mustafa Kemal de birçok defa komünist sistemin Türkiye’ye uygun bir sistem olmadığını, Bolşevizmin de özgürlükçü bir ortam yaratmayacağını dile getirmişti.62 Tek parti yönetimindeki sosyalizm ve komünizm tasfiyesinin temeli, genel olarak bu düşüncelere bağlıydı. 1930’larda ise Đtalya ve Almanya’da hızla yükselen faşist ideolojiler, Türkiye’yi dolaylı olarak etki alanına çekiyordu. Her ne kadar Đtalya’nın yönetimine belirgin bir karşıtlık olsa da, Almanya ile var olan ekonomik ilişkiler sebebiyle Ankara’nın siyaseti ve ideolojisi de etkileniyordu. Bu etkilenmelerin devamında 1938’de sola ve işçilere daha baskıcı bir konuma gelindi.63 1936 yılında Türk Ceza Kanunu’na eklenen 141. ve 142. maddeler64 ile de sınıflara dayalı sol siyaset bir hayli engellenmişti. Fakat bu olumsuz gelişmelere rağmen çalışmalarına 1932’de başlanıp yine 1936’da çıkarılan Đş Kanunu da Türkiye işçi sınıfının tarihi açısından önemli bir gelişmedir.65 Bu kanun işçilere grev hakkı tanımasa da 48 saatlik bir çalışma haftası hakkını, mecburi iş teftişi ve anlaşmazlıklar için mecburi hakem heyeti öngören, sınıfsız, dayanışmacı toplum anlayışına uygun bir kanundu.66 60 9 Eylül 1923’te Halk Fırkası ismiyle kurulan parti, 10 Kasım 1924 tarihinde Cumhuriyet Halk Fırkası, Mayıs 1935 tarihindeki 4. Kurultay’da ise günümüzdeki Cumhuriyet Halk Partisi adını almıştır. 61 Cumhuriyet Halk Partisi Đstanbul Đl Đdare Kurulu, Cumhuriyet Halk Partisi’nin Tarihçesi, Đstanbul, Şevket Ünal Matbaası, 1962, s. 9 – 10. 62 Suna Kili, a.g.e., s. 31. 63 Feroz Ahmad, a.g.e., s. 86, 88. 64 Mete Tunçay, Türkiye’de Sol Akımlar 1925-1936, Ed. Kerem Ünüvar, 2 c., Đstanbul, Đletişim Yayınları, C:II, 2009, s. 157. 65 Mete Tunçay, a.g.e., s. 14. 66 Ayşe Güneş Ayata, CHP (Örgüt ve Đdeoloji), Çev.: Belkıs Tarhan, Nüvit Tarhan, Ankara, Gündoğan Yayınları, 1992, s. 71; Bernard Lewis, a.g.e., s. 644. 15 Ancak CHP açısından dikkat edilmesi gereken önemli bir nokta partinin hiçbir zaman gerçek anlamda totaliter bir parti olmayışı ve demokratik unsurları içinde barındırmasıdır. Dönemin faşist veya komünist iktidarlarına nitelik olarak benzememiştir.67 CHP’nin 1926 – 1935 yılları arasında Avrupa’nın ileri ve bugünkü söylemle “Ortanın Solu”ndaki radikal partilerinin toplandığı “Radikal ve Mümasili Fırkaların Beynelmilel Đtilafı”na davet edilerek, gözlemci olarak katılması ve dönemin faşist partilerindense, ilerici ve demokratik yapılı partileriyle yakınlaşması bu bağlamda kayda değer bir gelişmedir.68 Nihayetinde tüm bu sürece ek olarak, Cumhuriyet Devrimi’ni gerçekleştirmiş, en başından beri halkçılığı benimseyen ve 1931’de parti ilkelerine devletçilik ve devrimcilik ilkelerini de ekleyen69 hareketin, Batılı anlamda Marksist kökenli bir sol parti olmasa da, sol fikriyattan tamamen uzak kaldığını iddia etmek de zor olacaktır.70 Zira 1920’li yılların düşün sisteminde, ulus egemenliğine dayalı, saltanat ve hilafetten kopmuş bir ulus devlet kurmak, sosyalist bir düzen kurmak kadar aşırı devrimci bir hareket olarak algılanıyordu.71 8 Nisan 1923’te Mustafa Kemal’in belirleyerek CHP’nin temelini oluşturacak olan “Dokuz Umde”72 de Suna Kili’ye göre CHP’nin “sağ düşüncenin karşısında olduğunu kanıtlamaktadır.” 73 Laiklik projesi kapsamında, devletin din kontrolünden çıkarılması sebebiyle hilafetin 1924’te kaldırılmasıyla beraber Tehvid-i Tedrisat kanunu ile ülkede eğitimin de çağdaşlaştırılmaya çalışılması74 ayrıca Aralık 1934’te kadınlara meclis seçimlerinde 67 Maurice Duverger, Siyasi Partiler, Çev.: Ergun Özbudun, 4. bs., Ankara, Bilgi Yayınevi, 1993, s. 359. 68 Hakkı Uyar ile 22 – 24 Aralık 2010 tarihleri arasında elektronik posta ve telefon aracılığı ile yapılan görüşme ve Hakkı Uyar, “CHP’nin Avrupa’nın Radikal ve Demokrat Partileri ile Đlişkileri (1926- 1935)”, (Çevrimiçi) http://kisi.deu.edu.tr/hakki.uyar/, 08 Haziran 2011. 69 Hikmet Bila, CHP 1919-2009, 4. bsk., Đstanbul, Doğan Kitap, 2008, s. 57, 58. 70 Haluk Ülman ile 22 – 26 Aralık 2010 tarihleri arasında elektronik posta ve telefon aracılığı ile yapılan görüşme. 71 Niyazi Berkes, Türkiye’de Çağdaşlaşma, Haz.: Ahmet Kuyaş, Ed. Ayşe Erdem, 13. bsk., Đstanbul, Yapı Kredi Yayınları, 2008, s. 485 - 486. 72 Mustafa Kemal Atatürk, a.g.e., s. 539. Ayrıca 9 Umde’nin tam metni için bkz.: Millet Hizmetinde 40 Yıl C.H.P., Ankara, Ankara Basım ve Ciltevi, 1963, s. 9 – 10. 73 Suna Kili, a.g.e., s. 43. 74 Namık Sinan Turan, Hilafetin Tarihsel Gelişimi ve Kaldırılması, Đstanbul, Altın Kitaplar Yayınevi, 2004, s. 300. 16 seçme ve seçilme hakkı tanınması75 gibi önemli sosyal reformlar sağ düşüncede bir hareketin kolay kolay gerçekleştiremeyeceği düzeyde atılımlardı. Benzer şekilde, 1965’ten sonraki yıllarda CHP’de “Ortanın Solu” hareketinin lideri olacak isim Bülent Ecevit, Kurtuluş Savaşı’yla başlayan ve Cumhuriyet ile son bulan Türk devrim hareketini sol bir hareket olarak tanımlamaktadır.76 Çünkü Kurtuluş Savaşı, hem emperyalizme karşı bir direniş, hem de mevcut düzen olan saltanata karşı bir ihtilal hareketidir.77 CHP’nin temelinde halkçılık, devletçilik ve devrimcilik ilkelerinden kaynaklı sol bir anlayış olsa da, 1923 – 1945 yılları arasında süren 22 yıllık tek parti yönetimi süresince, CHP’nin bir taraftan reformları devam ettirirken bir taraftan da devrimleri korumak ve yaygınlaştırmak amacıyla sürdürdüğü uygulamalar muhafazakâr, tutucu ve donuk uygulamalar olarak algılanmıştır.78 Bu konuma gelmede etkili olan sebepleri dönemin şartları içinde aramak gerekmektedir. Özellikle yurtiçinde meydana gelen isyanları79 ve yurtdışında cereyan eden 1929 Dünya Ekonomik Buhranı ve 1939 – 1945 yılları arasında süren 2. Dünya Savaşı gibi tüm dünyayı etkisi altına alan olayları, CHP uygulamalarını temelden etkileyen dönemsel şartlar içine koymak mümkündür. Fakat CHP’nin ideolojisinde totaliter bir parti olma amacı hiç bulunmadığı gibi Mustafa Kemal de en başından beri; partiler, sendikalar, özgür basın ve düşüncelerin özgürce ifadesi gibi liberal demokratik kurumların, Türk toplumu uygun gelişme aşamasına gelir gelmez yürürlüğe konulmasını benimsemiştir.80 75 Bernard Lewis, a.g.e., s. 386. 76 Bülent Ecevit, a.g.e., s. 24. 77 Alev Coşkun, a.g.e., s. 32. 78 Hasan Bülent Kahraman, Sosyal Demokrasi Türkiye ve Partileri, Ankara, Đmge Kitabevi, 1993, s. 11. Ayrıca Đdris Küçükömer de CHP çizgisinin aslında sağa yatkın bir siyaset olduğunu dile getirerek Türkiye’deki sağ – sol anlayışının ters vurgulandığını öne sürmüştür. Đdris Küçükömer, Batılılaşma & Düzenin Yabancılaşması, Đstanbul, Profil Yayıncılık, 2010, s. 86. 79 1924 – 1938 yılları arasında 18 Kürt isyanı olmuştur. Ayşe Güneş Ayata, a.g.e., s. 65. 80 Feroz Ahmad, a.g.e., s. 73. 17 Osmanlı ve Türkiye’de Kurulan Sosyal Demokrat ve Sosyalist Görüşlü Bazı Partiler Osmanlı’da, II. Meşrutiyet’in ilan edildiği 1908 yılından, Cumhuriyet döneminde 1965’teki CHP’nin Ortanın Solu hareketine kadar, onlarca sol eğilimli, hatta sosyal demokrat ve sosyalist görüşlü parti kurulmuştur.81 Bunlardan birkaçı demokrat, sosyal demokrat veya sosyalist isimler almayı tercih etmiştir. 6 Şubat 1909’da kurulan Osmanlı Demokrat Fırkası, Tarık Zafer Tunaya’nın da vurguladığı gibi Türkiye’deki ilk “Demokrat Parti” olması bakımından önem taşımaktadır.82 Partinin kurucuları Đbrahim Naci, Giritli Ali, Fuat Şükrü, Dr. Rıza Abut, Pertev Tevfik, Yenişehirli Salih, Mustafa, Ser makinist Rıza Bey’ler ve Dr. Abdullah Cevdet ile Dr. Đbrahim Temo’dur.83 Fırka, ideolojik platformda çoğulculuğu savunan bir yapıya sahip olmakla birlikte, dönemin iktidar partisi tarafından uygulanan kuvvetli ve sert bir idare karşısında hür ve demokratik fikirleri yaymak ve savunmak amacını taşımaktadır.84 Fırkanın programında, Osmanlı’daki nüfusun büyük bir bölümünü oluşturan sanayi erbabı, çiftçi ve işçi kesimin hak ve hukukunun, eşitlik ve hürriyet çerçevesinde korunması gerektiği belirtilmektedir. Fırka, saydığı bu kesimlerin “her türlü mağduriyetten kurtarılması ve gaye ve saadetlerinin temini”ni hedeflemesinden ötürü, sosyal bir yön de içermektedir.85 81 Bu konuda geniş bilgi için bkz.: Aclan Sayılgan, a.g.e.; Hüseyin Akyol, Türkiye’de Sol Örgütler: Bölüne Bölüne Büyümek, Ed.: Bülent Özçelik, 2. bsk., Ankara, Phoenix Yayınevi, 2010; Mete Tunçay, Türkiye’de Sol Akımlar, C:I, II; Tarık Zafer Tunaya, Türkiye’de Siyasal Partiler, 3 c., Đstanbul, Đletişim Yayınları, C:I-II-III. 82 Tarık Zafer Tunaya, Türkiye’de Siyasal Gelişmeler: Kanun-ı Esasî ve Meşrutiyet Dönemi (1876-1918), Haz.: Erol Şadi Erdinç, 2 c., 3. bsk., Đstanbul, Đstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, C:I, 2009, s. 285. 83 Tarık Zafer Tunaya, Türkiye’de Siyasal Partiler: Đkinci Meşrutiyet Dönemi 1908 – 1918, 3 c., 3. bsk., Đstanbul, Đletişim Yayınları, C:I, 2009, s. 205. 84 Tarık Zafer Tunaya, Türkiye’de Siyasal Gelişmeler: Kanun-ı Esasî ve Meşrutiyet Dönemi (1876-1918), s. 286. 85 A.e., s. 291. 18 Program ayrıca, işçi-işveren ilişkilerinde aracılık etmeyi, istismarı önlemeyi, köylü ve işçiden alınan vergileri azaltmayı, fakir halka iş sağlamayı ve devlet arazisini muhtaç çiftçiye dağıtmayı öngörmektedir. Orman ve madenler gibi doğal kaynakların da devletleştirilmesinden yanadır. Siyasi haklar konusunda da maddeler içeren program, seçimlerin tek dereceli, eşit ve gizli yapılmasını belirtmektedir.86 Programındaki bu maddeler dolayısıyla, sosyal düzen konusunda da görüşler belirten Osmanlı Demokrat Fırkası’nın sosyal demokrasiye yakın bir çizgi takip ettiğini söylemek çok yanlış olmayacaktır. Fakat fırkanın yaşamı çok sürmemiş, Hürriyet ve Đtilaf Fırkası’na katılmayı tercih etmiştir. Üyelerinden bir kısmı ise Osmanlı Sosyalist Fırkası’na geçmiştir. Osmanlı Sosyalist Fırkası, Hüseyin Hilmi liderliğinde, Namık Hasan, Pertev, Tevfik, Đbnil Tahir, Đsmail Faik, Baha Tevfik, Hamid Suphi tarafından Eylül 1910’da Đstanbul’da kurulmuştur.87 Fırka, sosyalist kelimesini içeren ilk parti olma özelliğine sahiptir. Fakat gerçek anlamda sosyalist bir parti olamamıştır. OSF’nin 22 maddelik programında, tüm seçimlerin tek dereceli yapılması, geniş bir basın ve toplantı özgürlüğünün sağlanması, ölüm cezasının kaldırılması öngörülmekteydi. Ayrıca insanın ihtiyaçlarından olan tüketim eşyalarından vergilerin kaldırılması, demiryolu, maden ve sigorta şirketlerinin devletleştirilmesi, tekellerin dağıtılması, işçilere grev hakkı tanınması, işçi sendikalarına yardımda bulunulması gibi bir takım görüşlere de programda yer verilmekteydi.88 Fazla bir etkinlik gösteremeyen fırka, daha sonra tekrar Hüseyin Hilmi tarafından bu sefer Türkiye Sosyalist Fırkası adıyla 1919’da kuruldu. 1918 yılında Hazan Rıza Bey, Kazım Bey, Halit Paşa, Yorgaki Efendi, Dr. Lebip Bey, Cemal Efendi ve Salim Bey tarafından kurulan Sosyal Demokrat Fırkası, programıyla kendisini Đkinci Enternasyonal’e bağlı saymıştır ve bu sebeple kendini 86 A.e., s. 292, 293. 87 Hüseyin Akyol, a.g.e., s. 20. 88 Aclan Sayılgan, a.g.e., s. 38. 19 diğer partilerden farklı görmektedir.89 Fırkanın amacı, bütün işçilerin sendikalar içinde örgütlenmeleri, çalışma şartları ile geçim durumlarının iyileştirilmesi ve kaza, hastalık, yaşlılık gibi hallerde yardım görmelerini sağlamaktı. Kurucu Dr. Hasan Rıza Bey, Wilson Prensipleri’nin doğru uygulanması halinde ülkenin kurtulacağına inanmaktaydı.90 Örgütlenmeyi başaramayan fırka, özel bir yayın organına da sahip olamamıştır ve bütçesi çok zayıf kalmıştır. 1919 seçiminden sonra ise adı duyulmaz hale gelmiştir.91 Cumhuriyet’in ilanından sonraki dönemde, Cemil Arif Alpay, Mustafa Yıldız ve Sadık Acarlı tarafından Nisan 1946’da kurulan Türk Sosyal Demokrat Partisi, Hasan Rıza Bey tarafından 1918’de kurulan Sosyal Demokrat Fırka’nın devamı niteliğinde olmuş ve aynı çizgiyi korumaya çalışmıştır.92 Sosyalist eğilimli parti, programında, cumhuriyet rejimini kabul etmekte, hak ve özgürlüklere kayıtsız ve şartsız saygı gösterilmesi ve vatandaşların hayat koşullarını garanti edecek örgütlerin oluşturulmasını öngörmektedir. Fakat hiçbir seçime katılamayan parti, genel başkanının hayatını kaybedip, kurucu sayısının üçten aza düşmesiyle, 1952’de feshedilmiştir.93 Sosyal Demokrat Parti, Sıtkı Ulay, Alaattin Tiritoğlu ve Minnetullah Haydaroğlu tarafından 21 Eylül 1964’te kurulmuştur.94 Parti programında, partinin Atatürk ilkelerine bağlı olduğu belirtilmektedir.95 Sosyal demokrat bir çizgiye sahip olan parti, kapitalist demokrasi anlayışında olduğu gibi herhangi bir zümrenin egemenliğine karşı çıktığını belirtmekte ancak mülkiyet düşmanı olmadığını da vurgulamaktadır. Yine de, kamu yararı gözeterek teşebbüslerin millileştirilebileceği 89 Tarık Zafer Tunaya, Türkiye’de Siyasal Partiler: Mütareke Dönemi 1918 – 1922, 3 c., 4. bsk., Đstanbul, Đletişim Yayınları, C:II, 2010, s. 237. 90 Hüseyin Akyol, a.g.e., s. 21. 91 Tarık Zafer Tunaya, a.g.e., s. 238, 239. 92 Gülsüm Tütüncü Esmer, a.g.e., s. 30. 93 Hüseyin Akyol, a.g.e., s. 33. 94 Hüseyin Akyol, a.g.e., s. 49. 95 Sosyal Demokrasi (edir?, s. 23. 20 belirtilmektedir. Özel teşebbüsün kamu yararına uygun olarak çalışması da görüşlerin arasındadır. Parti ayrıca yabancı sermayeye de karşı durmamaktadır.96 SDP, kendini sadece ücretli işçilerin partisi olarak değil, tüm çalışanların partisi olarak görmektedir. Parti ayrıca uzun vadeli planlamayı ekonomide esas almaktadır ve Toprak Reformu’nun hemen gerçekleştirilmesinden yanadır.97 Bu görüşlere sahip olan SDP, hiçbir seçime katılmamış, 1965 seçimlerinde ise CHP’yi desteklediğini açıklamıştır.98 1923 – 1945 Yılları Arasındaki Tek Parti Döneminde Politik Durum Cumhuriyet’in ilan edildiği 1923 yılında Türkiye tam anlamıyla tarım ve hizmet toplumuydu. 1923 yılında GSMH’nin sabit fiyatlar üzerinden tarım sektörüne düşen oranı %43,1 iken sanayi sektörüne düşen oran ancak %10,6 idi. Geriye kalan yaklaşık %46,2’lik oranı ise hizmet sektörü oluşturuyordu.99 Henüz Cumhuriyet ilan edilmeden 17 Şubat 1923 tarihinde gerçekleştirilen Đzmir Đktisat Kongresi’nde devrimci kadro, anti-emperyalist görüşlerini sürdürse de, liberal ekonomiye karşı yakın bir tutum sergilemiş ve alınan kararlar doğrultusunda Cumhuriyet’in ilk yıllarında özel girişimi destekleyen bir kalkınma modeli izlemişti.100 Đzmir Đktisat Kongresi’nde Ekonomi Bakanı, yeni rejimin ulusal egemenliğinin ekonomiye bağlı olduğunu şöyle dile getirmişti: “Ulusal egemenliği ulusal ekonomik egemenlik olarak anlıyorum. Aksi halde ulusal egemenlik bir hayal olur.”101 96 A.e., s. 25, 26. 97 A.e., s. 26 – 30. 98 Ulus, 5 Eylül 1965, s. 1. 99 Đstatistik Göstergeler 1923–2009, Ankara, Türkiye Đstatistik Kurumu, No: 3493, 2010, s. 646. 100 Suna Kili, a.g.e., 72 – 73. Bu konuda ayrıca bkz.: L. Hilal Akgül, Ekonomide Kurtuluş Savaşımı, Đstanbul, Altın Yayınları, 2006. 101 Feroz Ahmad, a.g.e., s. 115. 21 Mustafa Kemal’e göre de, ulusal egemenlik ekonomik bağımsızlıktan ayrı düşünülemezdi.102 Bu durumda, bağımsız bir ekonomiyi üstlenecek yapı kimin üzerine olmalı sorusuna verilen cevap, Türk burjuvazisi yani milli burjuvazi yaratma yolunda ilerlemek oldu. Aslında bu Đttihat ve Terakki’den beri var olan “Milli Đktisat” anlayışından başka bir şey değildir.103 Milli Đktisat görüşü gerekirse savaşın koşullarından da yararlanarak, devlet desteğiyle yerli ve milli burjuvazinin yetiştirilmesine, bu sayede de kalkınmanın ve modernleşmenin mümkün olabileceğine dayanıyordu.104 Đzmir Đktisat Kongresi de genel olarak kalkınmacı yerli ve yabancı sermayeyi ve piyasaya dönük çiftçiyi özendirici, ekonomik denetimin milli unsurlara geçmesini kolaylaştırıcı ve ılımlı bir korumacılığı öngören iktisadi felsefe ve görüşleri temsil etmiştir.105 Aslında bu tutumdaki önemli sebeplerden biri, o tarihlerde kapitalist sistem dışında endüstrileşmiş modern bir ülke örneği olmamasıydı.106 Komünist kalkınma sistemi henüz yeni deneniyordu ve zaten Kemalist sistemin aşırı sola karşı olan tavrı belliydi. Mustafa Kemal, ayrıca demokratik bir sistemin varlığını kesinlikle savunuyordu. Örneğin, 8 Mart 1928’de Fransız Matin Gazetesi’ne verdiği bir demeçte, “Türk demokrasisi Fransız Đhtilali’nin açtığı yolu izlemiş, ancak kendisine özgü ayırt edici özellikleriyle gelişmiştir.” demişti.107 Fakat devrimlerin oturması ve demokratik siyasi hayata geçilebilmesi önemli bir zamanlama işiydi. Türkiye’nin çözüm bekleyen sayısız milli sorunları, memleketi zorunlu olarak uzun süreli bir tek 102 Hikmet Bil, “Herşeyden Önce Đktisadi Hâkimiyet”, Kemalizm, No: 14, Eylül 1963, s. 12. 103 Levent Köker, Modernleşme, Kemalizm ve Demokrasi, 11. bsk., Đstanbul, Đletişim Yayınları, 2009, s. 206; Korkut Boratav, Türkiye Đktisat Tarihi 1908-2007, 14. bsk., Ankara, Đmge Kitabevi Yayınları, 2010, s. 46. 104 Korkut Boratav, a.g.e., s. 27. 105 A.e., s. 46. 106 Suna Kili, a.g.e., s. 73. 107 Orhan Koloğlu, Kim Bu Ecevit?, Đstanbul, Boyut Kitapları, 2001, s. 77. 22 partili devre itmişti.108 Bu tek parti dönemi ise ideolojik olmayan, otoriter – pragmatik bir sistemdi. Milli bütünleşmeyi sağlama, ekonomik kalkınmayı ve siyasal modernleştirmeyi gerçekleştirme gibi esasları hedef almaktaydı. Çoğulcu düzene kapalı değildi.109 Fakat CHP tüm halkı temsil ettiğini düşündüğü için, pratikte başka bir partiye gerek duyulmuyordu. Dolayısıyla kendilerini demokratik olarak tanımlıyorlardı.110 Cumhuriyet’in, biri 1924’te diğeri de 1930’da yapılan iki önemli çok partili hayat denemesi, ülkede koşullar henüz elverişli olmadığı için başarısızlıkla sonuçlanmıştı. Bunlardan ilki 17 Kasım 1924’te kurulan Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası idi.111 Aralarında Ali Fuad Cebesoy, Kazım Karabekir, Dr. Adnan Adıvar ve H. Rauf Orbay gibi Milli Mücadele isimlerinin yer aldığı TCF, Mustafa Kemal ve Đsmet Đnönü’nün CHF’sine göre daha liberal bir siyasetten yanaydı. Özellikle, ılımlı bir kuvvetler ayrılığı ilkesini benimsemeleri ve Cumhurbaşkanlığı ile Parti Başkanlığı görevinin bir kişide birleşmemesine dair görüşleri, bu farklılıkların başında geliyordu.112 Ancak TCF’nin parti programına koyduğu “Fırka, efkâr ve itikadı diniyeye hürmetkârdır.”113 ibaresi CHF tarafından hoş karşılanmamış ve bir gericilik hatta karşı devrim olarak algılanmıştı.114 1925’te gerçekleşen Şeyh Sait Đsyanı ile bazı TCF üyelerinin ilişkileri olduğu öne sürüldüğünden, isyanın bastırılmasından sonra TCF, 5 Haziran 1925 tarihli Bakanlar Kurulu kararıyla kapatılarak siyasi arenaya veda etmiş oldu. TCF denemesi ve Şeyh Sait Đsyanı sürecinde seferberlik kararı 108 Nermin Abadan, Anayasa Hukuku ve Siyasî Bilimler Açısından 1965 Seçimlerinin Tahlili, Ankara, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları, 1966, s 21. 109 Münci Kapani, Politika Bilimine Giriş, 15. bs., Ankara, Bilgi Yayınevi, 2003, s. 178. 110 Hakkı Uyar, “Modernleşme Sürecinde CHP’nin Rolü”, (Çevrimiçi) http://kisi.deu.edu.tr/hakki.uyar/, 10 Haziran 2011. 111 Toktamış Ateş, Türk Devrim Tarihi, Haz.: Fahri Aral, 6. bsk., Đstanbul, Đstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2010, s. 233. Ayrıca TCF hakkında ayrıntılı analizler için bkz.: Eric Jan Zürcher, Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası 1924-1925, Đstanbul, Đletişim Yayınları, 2003; Ahmet Yeşil, Türkiye Cumhuriyeti’nde Đlk Teşkilatlı Muhalefet Hareketi Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası, Đstanbul, Cedit Yayınları, 2002; Nevin Yurdsever Ateş, Türkiye Cumhuriyetinin Kuruluşu ve Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası, Đstanbul, Sarmal Yayınları, 1995. 112 Suna Kili, a.g.e., s. 77. 113 Celâl Bozkurt, Siyaset Tarihimizde C.H.P. Dünü Bugünü Đdeolojisi, y.y., y.y., t.y., s. 37. 114 Suna Kili, a.g.e., s. 77; Feroz Ahmad, a.g.e., s. 75. 23 alındı, sıkıyönetim genişletildi ve bunlara yasal dayanak sağlama amacıyla Takrir-i Sükûn yasası çıkartıldı115 ve 4 Mart 1929’da Takrir-i Sükûn kaldırılıncaya kadar ülkede başka bir muhalefet doğmasına olanak verilmedi.116 TCF’den sonra ikinci deneme, 12 Ağustos 1930’da kurulan Serbest Cumhuriyet Fırkası oldu. SCF’nin TCF’den belirgin farkı, Mustafa Kemal’in yakın arkadaşı Ali Fethi Okyar tarafından Mustafa Kemal’in önerisiyle kurulmuş olmasıydı.117 Mustafa Kemal bu şekilde, iktidara rakip olacak değil, onu eleştirecek ve denetleyecek bir muhalefetten yana siyaset izliyordu.118 Yani, Maurice Duverger’in tanımladığı şekliyle, kurulu mevcut düzeni kabul ederek buna itiraz etmeden rejim içinde savaş verecek119 bir partiden yanaydı. TCF’nin başarısız bir deneme olmasına rağmen, Mustafa Kemal’in 1930’da SCF’ye olanak tanımasının sebebi, yapıcı bir muhalefet yaratmak ve Takrir-i Sükûn yasası yürürlükten kalkmışken, muhalif tepkileri ölçebilmekti.120 Gerçekten de SCF’nin açılmasıyla birlikte birçok muhalif kesim partiye akın etti ve şikâyetlerini dile getirdi.121 SCF yokluktan bunalan halk için bir umut olmuştu.122 Fakat kısa süre sonra parti, karşı devrimci kesimin odak noktası haline geldiğinden CHP tarafından tepki toplamış ve Aralık 1930’da kendini feshetmişti.123 SCF’nin de kapanmasıyla, Mustafa Kemal bir gerçekle karşı karşıya kaldı. CHF ve yapılan devrimler henüz halka inememişti.124 Bu süreçten sonra yurt gezisine çıkan Mustafa Kemal, halkın içinde bulunduğu ekonomik sıkıntıları bizzat 115 Toktamış Ateş, a.g.e., s. 235. 116 Feroz Ahmad, a.g.e., s. 75 – 76. 117 Kemal H. Karpat, Türk Demokrasi Tarihi, Ed.: Neval Akbıyık, Đstanbul, Timaş Yayınları, 2010, s. 152; Mustafa Albayrak, Türk Siyasi Tarihinde Demokrat Parti (1946-1960), Ankara, Phoenix Yayınevi, 2004, s. 13. 118 Mustafa Albayrak, a.g.e., s. 5. 119 Maurice Duverger, Politikaya Giriş, s. 146. 120 Mustafa Albayrak, a.g.e., s. 13. 121 Feroz Ahmad, a.g.e., s. 77. 122 Hikmet Bila, a.g.e., s. 54. 123 Mustafa Albayrak, a.g.e., 15, 16. 124 Suna Kili, a.g.e., s. 79; Mustafa Albayrak, a.g.e., s. 16. 24 gördükten sonra, yeni çözümler arayışına girecekti. Bu yeni çözümler içinde devletçilik politikası da yavaş yavaş beliriyordu. Đzmir Đktisat Kongresi’yle alınan özel teşebbüsü destekleme kararından sonra liberal bir ekonomi politikası izlenmiş, fakat bu tutum ülke içerisinde kısa sürede milyonerler çıkarsa da, ülke genelindeki fakirliği ve yokluğu çözememiş, aksine CHF ile sermaye kesimlerini yaklaştırmış ama CHF ile halkın arasını açmıştı.125 1929’da başlayan Dünya Ekonomik Buhranı ise tüm dünyadaki liberal ekonomi akımını kökünden etkilemesine rağmen Sovyetler Birliği’ni sarsmadığı için ekonomik alanda devlet müdahalesinin gerekli olabileceğini göstermişti.126 Dünyadaki bu krizin Türkiye’yi etkilemesi de gecikmedi. Ekonomik bir durgunlaşma ve fakirleşme baş gösterdi. 1923 – 1929 arasındaki iç sermaye birikimi eridi. Ekonomik temeller çöktü, toprak geliri sıfıra indi.127 Ülkedeki ve dünyadaki bu süreçler, CHF’yi de yeni siyaset arayışlarına götürecekti. 10 Mayıs 1931 günü yapılacak olan CHF’nin 3. Kurultayı bu arayışta önemli bir tarih olacaktı. Mustafa Kemal’in Ocak 1931’de Đzmir’de yaptığı konuşmadaki “Fırkamızın takip ettiği program, ekonomik açıdan devletçidir.” sözleri, 3. Kurultay’da CHF programına devletçilik ve devrimcilik ilkelerinin de girmesiyle resmileştirilmiş olacaktı.128 Böylece CHF, cumhuriyetçilik, halkçılık, milliyetçilik ve laiklik ilkelerine, devletçilik ve devrimcilik ilkelerini de ekleyerek “6 Ok”u tamamlamış oluyordu ve CHF artık devletçi ve devrimci bir partiydi. 1932’den sonra ise Türkiye ekonomi politikasında devletçilik hâkim olmaya başlamıştır.129 Türk sanayisinin büyümesi için, 1933 yılında ilk beş yıllık Sanayi Kalkınma Planı hazırlanmış ve 9 Ocak 1934’te onaylanmasıyla uygulamaya 125 Hikmet Bila, a.g.e., s. 51 – 53. 126 Feroz Ahmad, Demokrasi Sürecinde Türkiye (1945-1980), Çev.: Ahmet Fethi Yıldırım, 4. bsk., Đstanbul, Hil Yayın, 2010, s. 17. 127 Şevket Süreyya Aydemir, Suyu Arayan Adam, 19. bs., Đstanbul, Remzi Kitabevi, 2006, s. 423. 128 Hikmet Bila, a.g.e., s. 57 – 58. 129 Alev Coşkun, a.g.e., s. 33. 25 girmiştir.130 CHP’nin 9 Mayıs 1935’te yaptığı 4. Kurultay’da, parti-devlet anlayışı ise resmileşmiş oldu.131 18 Haziran 1936’da Đsmet Đnönü’nün genelgesiyle Đçişleri Bakanı parti genel sekreterliğine, illerde de valiler parti il başkanlığına alındı.132 5 Şubat 1937’de 6 Ok anayasaya koyuldu.133 Eylül 1937’de ise ülkede işin çoğalması, zenginleşmesi ve serbest girişimin özendirilmesi için Celal Bayar başbakanlığa getirildi.134 Böylece devletçi yapının biraz azaltılması planlanıyordu. 1 Kasım 1937’de Mustafa Kemal, önceden de dile getirdiği Toprak Reformu konusunu Meclis açılış konuşmasında tekrar dile getirmiş ve topraksız yurttaşlara toprak dağıtılmasının önemini ve zorunluluğunu vurgulamıştı.135 Fakat Mustafa Kemal Atatürk’ün 10 Kasım 1938’de yaşamını yitirmesinin ardından Cumhurbaşkanlığa Đsmet Đnönü gelmiş ve 26 Aralık 1938 günü yapılan 1. Olağanüstü Kurultay’da Đnönü, CHP’nin “değişmez genel başkanı” ve “Milli Şef” ilan edilmişti.136 Đnönü bu tutumuyla her ne kadar demokratik bir sisteme geçiş için henüz umut vermese de, 6 Mart 1939’da Đstanbul Üniversitesi’nde yaptığı konuşmada şöyle diyordu: “Halkçı bir idarenin bütün yüksek ve ileri tekâmülleri siyasi hayatımızda mütemadiyen tahakkuk ettirilecektir. Milletin murakabesi idare üzerinde hakiki ve fiili olmadıkça ve böyle olduğuna milletçe kanaat edilmedikçe halk idaresi vardır denilemez. 130 Bernard Lewis, a.g.e., s. 384; Celâl Bozkurt, a.g.e., s. 29. 131 Feroz Ahmad, a.g.e., s. 21. 132 Hüseyin Akyol, a.g.e., s. 175. 133 Kemal H. Karpat, a.g.e., s. 155; Şevket Süreyya Aydemir, Đkinci Adam, 3 c., Đstanbul, Remzi Kitabevi, C:I, 1966, s. 394. 134 Hikmet Bila, a.g.e., s. 66, 67. 135 Mustafa Albayrak, a.g.e., s. 21. Ayrıca konuşmanın toprak reformu bölümünü içeren kısmı için bkz.: Toprak Reformu, Ankara, C.H.P. Genel Sekreterliği Yayın Bürosu, 1965, s. 6, 7. 136 Hikmet Bila, a.g.e., s. 76. 26 Onun için Büyük Millet Meclisinin vazife ifa etmesi en ufak bir tereddüde mahal vermeyecek selabetle olacaktır.”137 Bu sözler demokratik bir idarenin, serbest seçimlere geçme niyetinin bir ifadesiydi.138 Gerçekten de bu konuşmanın ardından 29 Mayıs 1939’da toplanan CHP’nin 5. Kurultayı kesin bir değişim sinyali oldu. Meclis’te iktidara aykırı olmasa da muhalif çerçevede işleyecek bir “Müstakil Grup” kuruldu.139 Ayrıca parti-devlet anlayışı azaltılıp, partinin il başkanları ile valilerin, Đçişleri Bakanı ile genel sekreterin aynı kişiler olmasından da vazgeçildi.140 Fakat Đnönü’nün en zorlu dönemi bu kurultaydan kısa bir süre sonra 2. Dünya Savaşı’nın vuku bulmasıyla başlayacaktı. 2. Dünya Savaşı süresince demokrasiye geçiş ertelenmiş, askerî harcamalar artmış ve ikinci beş yıllık sanayi planı yarıda bırakılmıştı.141 2. Dünya Savaşı boyunca 500.000 kişilik bir orduyu silah altında tutmak Türkiye ekonomisi için büyük bir yüktü. Bu yük sebebiyle alınması gereken bir takım önlemler oluştu. Bu önlemler arasında Milli Korunma Kanunu ve Varlık Vergisi bulunuyordu.142 Milli Korunma Kanunu 18 Ocak 1940’ta, Varlık Vergisi ise 11 Kasım 1942’de kabul edilmiş 12 Kasım’da yürürlüğe girmişti.143 Milli Korunma Kanunu gereğince artık hangi malın ne kadar üretileceğine devlet karar verecek, yatırımlar hükümetin izniyle yapılacak, kurallara uymayan işletmeler ise tazminatı ödenerek devletleştirilecekti.144 Hükümetin Kasım 1942’de Varlık Vergisi’ni çıkarmasındaki dayanağı ise şuydu: “Harb ve ihtikâr dolayısiyle kazanılan fevkalâde kazançları, kanunlarımızın vergilendirmemekte olduğu, bu sebeple bilhassa azınlıkların büyük servetler iktisap 137 Metin Toker, Demokrasimizin Đsmet Paşa’lı Yılları 1944-1973: Tek Partiden Çok Partiye 1944-1950, 7 c., 3. bs., Ankara, Bilgi Yayınevi, C:I, 1990, s. 16 – 17; Millet Hizmetinde 40 Yıl C.H.P., s. 37. 138 Metin Toker, a.g.e., s. 17. 139 Kemal H. Karpat, Türkiye’de Siyasal Sistemin Evrimi 1876-1980, Ed.: Kudret Emiroğlu, Çev.: Esin Soğancılar, Ankara, Đmge Kitabevi Yayınları, 2007, s. 76. 140 Hikmet Bila, a.g.e., s. 86; Hüseyin Akyol, a.g.e., s. 175; Kemal H. Karpat, Türk Demokrasi Tarihi, s. 475. 141 Ali Gevgilili, Yükseliş ve Düşüş, 2. bs., Đstanbul, Bağlam Yayıncılık, 1987, s. 12. 142 Đsmail Cem, Türkiye’de Geri Kalmışlığın Tarihi, Ed.: Ali Berktay, 3. bsk., Đstanbul, Türkiye Đş Bankası Kültür Yayınları, 2010, s. 257, 258. 143 Bernard Lewis, a.g.e., s. 397. 144 Đsmail Cem, a.g.e., s. 258. 27 ettikleri, piyasada acele tetkikat yapılarak, kimlerin bu şekilde fevkalâde kazanç temin ettiğinin tespiti ile, azınlıkların ayrı bir cetvelde gösterilmesi. v.s.”145 Özellikle Varlık Vergisi ülke içinde haksızlıklara sebep olmuş, şikâyetlere yol açmıştır. Borcunu on beş günde yatırmayanlar Aşkale’deki taşocaklarında çalıştırılmışlardır.146 Savaş dönemindeki bu tutumlar CHP’de devletçilik ilkesini pekiştiren fakat halkçılık ilkesini zayıflatan bir anlayış olmuştur.147 Varlık Vergisi ile hükümet, toplamayı planladığı 425 milyon liranın 315 milyon lirasını yani %74’ünü alabilmişti ve tepkilerin artmasıyla 15 Mart 1944’te geriye kalan alacakların tahsili iptal edilerek yasa kaldırılmıştı.148 Savaş koşullarında hızla artan tarımsal kazançlara ise 1944 yılında kabul edilen Toprak Mahsulleri Vergisi getirildi. Bu vergiyle büyük çiftçilerin mal ve para olarak vergilendirilmesi hedefleniyor, kapsama küçük çiftçi de dâhil ediliyordu. 1946 yılında kaldırılan Toprak Mahsulleri Vergisi ile, 600.000 ton hububat toplanabilmiş, 167 milyon liralık gelir149 elde edilmişti. Fakat bu vergi sadece halkı değil CHP’yi de etkilemişti. Zira CHP içerisindeki toprak sahibi milletvekilleri olan Emin Sazak, Naci Demirağ, Cemil Sait Barlas, Hamdi Şarlan gibi önemli isimler vergiyi şiddetle eleştirmişti.150 Tek partili dönemin son kurultayı ise 10 Mayıs 1943 tarihli 6. Kurultay oldu. Bu kurultayda liberalleşmeye daha da ağırlık verildi ve devletçilik anlayışında özel teşebbüsün lehinde değişmeler yaşandı. Ayrıca müstakil grup üyelerinin sayısı 21’den 35’e çıkarılarak muhalefetin önemi vurgulandı.151 145 Şevket Süreyya Aydemir, Đkinci Adam, 3 c., Đstanbul, Remzi Kitabevi, C:II, 1967, s. 232. 146 Đsmail Cem, a.g.e., s. 259, 260. 147 Bülent Ecevit, Mithat Paşa ve Türk Ekonomisinin Tarihsel Süreci, Ed.: Levent Cinemre, Đstanbul, Türkiye Đş Bankası Kültür Yayınları, 2009, s. 54. 148 Hikmet Bila, a.g.e., s. 90; Korkut Boratav, a.g.e., s. 85. 149 Korkut Boratav, a.g.e., s. 85. 150 Hikmet Bila, a.g.e., s. 90. 151 A.e., s. 92, 93. 28 1945’te 2. Dünya Savaşı’nın bitimiyle, hem Türkiye hem CHP yeni bir döneme girecekti. CHP artık hem anlayışını hem de siyasetini yenileyeceği önemli bir değişim sürecine adım atıyordu. 29 BĐRĐ(CĐ BÖLÜM ÇOK PARTĐLĐ HAYATA GEÇĐŞTE( 1961 A(AYASASI’(A CHP’(Đ( DEĞĐŞĐM SÜRECĐ(DEKĐ DEMOKRATLAŞMA VE SOSYAL KĐMLĐK KAZA(MA HAREKETLERĐ 1.1. 1945 – 1950 YILLARI ARASI(DA ÇOK PARTĐLĐ HAYATA GEÇĐŞ SÜRECĐ 22 yıllık tek parti iktidarını sürdüren CHP, 1945’e gelindiğinde yepyeni bir yurtiçi ve yurtdışı süreçle karşı karşıyaydı. 2. Dünya Savaşı’nın bitimiyle beraber, savaştan galip çıkan devletler, Milletler Cemiyeti’nin devamı sayılabilecek1 olan Birleşmiş Milletler’in çatısı altında, 24 Ekim 1945 tarihinde resmen yürürlüğe giren Birleşmiş Milletler Yasası ile, bir araya geldiler.2 Savaş süresince yıkımı ve ağır tahribatı yaşan devletlerin, bu duruma artık son vermek ve barışçıl bir sürece girebilmek için toplandıkları bu organizasyonda, totaliter ve faşist rejimlerin tüm dünyaya zarar verdiği ve demokratik rejimlerin yaşama saygılı olduğu dile getirildi. Kurulduğu günden beri batılılaşma yolunda politikalar izleyen Türkiye için BM üyeliği önemli bir basamak olmuştu. 2. Dünya Savaşı’nın bitimiyle başlayan Soğuk Savaş döneminde dünya iki kutuplu bir sisteme dönüşmüş ve bu sistemde Türkiye Batı’ya daha da yakınlaşmıştı. Bu yakınlaşmanın hızlanmasında Sovyetler Birliği’nin de etkisi büyüktü.3 1 Milletler Cemiyeti de, Birleşmiş Milletler gibi savaştan galip çıkan devletlerin kurduğu bir sistem olmuştur. Hukuki ve siyasal bakımdan da BM, MC’nin devamı niteliğinde görülmektedir. Mehmet Gönlübol, Uluslararası Politika: Đlkeler – Kavramlar – Kurumlar, 5. bsk., Ankara, Siyasal Kitabevi, 2000, s. 512, 513. 2 Faruk Sönmezoğlu, II. Dünya Savaşı’ndan Günümüze Türk Dış Politikası, Đstanbul, Der Yayınevi, 2006, s. 22. 3 Faruk Sönmezoğlu, a.g.e., s. 119; Emre Kongar, Küresel Terör ve Türkiye: Küreselleşme, Huntington, 11 Eylül, 7. bs., Đstanbul, Remzi Kitabevi, 2003, s. 21. 30 23 Şubat 1945’te Türkiye ile ABD arasında imzalanan Askerî Yardım Antlaşması’ndan4 kısa bir süre sonra 19 Mart 1945’te Sovyetler, 1925 tarihli Dostluk Antlaşmasını mevcut haliyle yenilemeyeceklerini bildirdiler.5 Doğu sınırlarının güvenliğini sağlayan bu antlaşmanın feshi, Türkiye için yeni bir güvenlik tehdidi oluşturdu. Zaten daha 10 Şubat 1945 tarihli Yalta Konferansı’nda bile Stalin’in Montrö konusundaki görüşleri, Türkiye üzerinde açık bir tehlikeyi ortaya çıkarmıştı.6 Kamuoyuna yansıtılan bir gelişme de Sovyetler’in 7 Haziran 1945 tarihinde Kars ve Ardahan ile Boğazlar’da bir üs talep etmesiydi.7 Dolayısıyla Sovyetler’in varlığı, Türkiye’nin Batı desteğine olan ihtiyacını daha da belirginleştiriyordu. 1939 – 1945 yılları arasında savaşa katılmamak konusunda başarılı bir dış politika sürdüren Türkiye’nin BM’nin içinde yer alabilmesi için 1 Mart 1945’e kadar Almanya’ya savaş ilan etmesi gerekiyordu. Çünkü 25 Nisan 1945’te yapılacak olan San Francisco Konferansı’na ancak böyle katılmak mümkündü. Dolayısıyla Türkiye, savaşın bitimi esnasında 23 Şubat 1945’te kâğıt üstünde Almanya ve Japonya’ya savaş ilan ederek, müttefik devletlerin arasında yer alabildi ve Birleşmiş Milletler’in kurucu üyesi olabildi.8 Đçinde Türkiye’nin de bulunduğu Birleşmiş Milletler örgütünün kabul edilen amaçları şöyleydi: 1. Uluslararası barış ve güvenliği korumak ve bu maksatla: Barışın uğrayacağı tehditleri önlemek ve uzaklaştırmak ve her çeşit saldırıya karşı ortak önlemleri almak; 2. Uluslararasında, ulusların hak ve eşitliği prensibine ve kendi geleceklerini kendilerinin belirleme hakkına saygı üzerine kurulmuş dostane ilişkiler geliştirmek; 4 Rifat Uçarol, Siyasi Tarih (1789 – 1999), 5. bsk., Đstanbul, Filiz Kitabevi, 2000, s. 726. 5 Faruk Sönmezoğlu, a.g.e., s. 33. 6 Faruk Sönmezoğlu, a.g.e., s. 119; Rifat Uçarol, a.g.e., s. 661. 7 Faruk Sönmezoğlu, a.g.e., s. 118, 119. Fakat bu konu halen tartışmaya açık olmakla birlikte, Feroz Ahmad, Sovyetler’in bu isteklerine yönelik herhangi bir resmî talepleri olmadığını ve bu taleplerin öne sürüldüğü bir müzakere de yapılmadığını dile getirmektedir. Feroz Ahmad, Modern Türkiye’nin Oluşumu, s. 261. 8 Rifat Uçarol, a.g.e., s. 654. 31 3. Ekonomik, sosyal, düşünce ve insani nitelikteki uluslararası davaları çözerek ve ırk, cins, dil veya din farkı gözetmeksizin herkesin insan haklarına ve ana özgürlüklerine karşı saygıyı geliştirerek ve teşvik ederek uluslararası işbirliğini geliştirmek; 4. Ulusların bu ortak amaçlarına doğru yaptıkları çalışmaların uyuştuğu bir merkez olmak.9 Birleşmiş Milletler üyeliği Türkiye için önemli bir siyasi değişikliğin de sebeplerinden biri olacaktı. Cumhuriyet Halk Partisi Genel Başkanı, Milli Şef ve Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı Đsmet Đnönü, San Francisco Konferansı öncesinde, konferansa katılacak olan Feridun Cemal Erkin aracılığı ile Batılı ülkelere Türkiye’nin yakın bir zamanda çok partili sisteme gireceğinin mesajını şöyle göndermişti: “Amerikalılar çok partili demokrasiyi ne zaman kuracağımızı sizlere sorabilirler. Böyle bir soruya şu cevabı verirsiniz: Türkiye Cumhuriyet tarihinde Atatürk büyük reformcu olmuştur. Đnönü’nün rolü, reformları raylarında perçinleştirmek ve Atatürk’ün de arzu ettiği, gerçek, tam demokrasiyi kurmak olacaktır.. Harbin ortaya çıkardığı çeşitli tehlike ve sorunlar buna imkân vermedi. Savaş bitince bu amacı gerçekleştirmek Cumhurbaşkanının en aziz arzusudur.”10 Bu mesaj, Cumhuriyet devriminin en başından beri çok partili demokratik hayata geçme amacı taşıdığının fakat şartlar dolayısıyla ertelendiğinin önemli bir işaretidir. Gelinen süreçte 2. Dünya Savaşı’nın faşist yönetimli devletlerinin mağlubiyeti ve demokratik rejimi sindirip benimseyen ülkelerin de galibiyeti ile sonuçlanması, Türkiye’de de tek parti yönetiminin artık günün koşullarına uygun olmadığı sonucunu yarattı. Süreci, 2. Dünya Savaşı’nın bitimi ve Birleşmiş Milletler üyeliği hızlandırsa da, Đnönü’nün yine geçmişte yaptığı “Dünya Savaşı sürdüğü sürece Milli Mücadele’deki gibi birlik olalım, ondan sonra hemen demokrasiye geçeceğiz.”11 açıklaması, 1939 – 1945 yılları arasındaki CHP siyasetinde önemli etkenin dünya konjonktürü olduğunun göstergesiydi. 9 A.e., s. 627. 10 Feridun Cemal Erkin, “Đnönü, Demokrasi ve Dış Đlişkiler”, Milliyet, 14 Ocak 1974, s. 2. 11 Orhan Koloğlu, a.g.e., s. 78. 32 1.1.1. Đsmet Đnönü’nün Kasım 1945 Konuşması ve Demokrat Parti 1945 yılına gelindiğinde dünyada cereyan eden olayların dışında, yurtiçinde de önemli gelişmeler başlamıştı. CHP içerisinde en sert muhalefetin baş göstermesine sebep olacak “Topraksız Köylüye Toprak Dağıtılmasına ve Çiftçi Ocakları’nın Kurulmasına Dair Yasa Tasarısı” Ocak 1945’te TBMM’ye getirildi. Savaş döneminin ardından önemli bir altyapı reformunu öngören bu yasa tasarısı, Toprak Mahsulleri Vergisi’nde olduğu gibi CHP içerisindeki toprak sahibi milletvekillerinin ciddi eleştirilerine hedef oldu. Bu eleştiri sahibi milletvekilleri arasında Adnan Menderes, Cavit Oral, Emin Sazak ve Refik Koraltan gibi önemli isimler bulunuyordu.12 Eleştirilerindeki iki temel nokta, planlanan Toprak Reformu’nun üretimde azalmaya yol açacak ve Anayasa’nın garanti altına aldığı özel mülkiyet ilkesini ihlal edecek olmasıydı.13 Özellikle tasarının 17. maddesi toprak sahipleri için tehlike arz ediyordu. 17. maddeye göre, nüfus yoğunluğu fazla bölgelerde devlete, vakıflara ve belediyelere ait topraklar ihtiyacı karşılamazsa, yarıcılar, kiracılar ve ırgatlar tarafından işlenmekte olan 2.000 veya daha az dönümlük mülkler de istimlâk edilebilecekti. Zaten 200 – 2.000 dönümlük mülkler toprağın kıt, nüfusun yoğun olduğu bölgelerde bulunuyordu. Dolayısıyla 17. maddenin uygulanması bu bölgelerde toprak sahibi sınıfının yok olması demekti.14 Toprak Reformu görüşmelerinin çoğu 17. madde üzerinde geçti. Yasanın bu haline karşı çıkan muhalif grup, aslında 2. Dünya Savaşı süresince çıkarılan vergilerden sıkıntı duyan kesimin belirginleşmesine sebep oldu. CHP içerisinde dönemsel şartlarla bir araya gelen bürokrat, eşraf, toprak ağası ortaklığı kopma noktasına ulaşıyordu.15 12 Mustafa Albayrak, a.g.e., s. 22. 13 Feroz Ahmad, a.g.e., s. 126. 14 Kemal H. Karpat, a.g.e., s. 208. 15 Đsmail Cem, a.g.e., s. 262. 33 17. madde üzerindeki tartışmalar devam ederken, Alaaddin Tiridoğlu 321 imzalı bir başka tasarı teklif etti. Bu tasarı 17. maddeyi değiştirerek daha hafif bir hale getirse de, muhalif kesim bu tasarıya da karşı gelmişti.16 Nihayetinde, hafifletilen Toprak Reformu Yasası TBMM’de 11 Haziran 1945 tarihinde 351 milletvekilinin oybirliği ile kabul edilmiştir. Ancak esas önemli olan, oylamaya 104 milletvekilinin katılmamış olmasıdır.17 Toprak Reformu görüşmeleri devam ettiği sırada, 19 Mayıs 1945 kutlamaları için konuşma yapan Đsmet Đnönü şöyle diyordu: “Memleketimizin siyasi idaresi: Cumhuriyetle kurulan halk idaresinin her istikamette ilerlemeleri ve şartlariyle, gelişmeğe devam edecektir. Harp zamanlarının ihtiyatlı tedbirlere lüzum gösteren darlıkları kalktıkça, memleketin siyaset ve fikir hayatında demokrasi prensipleri daha geniş ölçüde hüküm sürecektir.”18 Bu konuşmadan kısa bir süre sonra yine Mayıs ayında başlayan bütçe görüşmeleri çok hararetli geçmiş, 29 Mayıs’ta oylanmış ve 5 muhalif oy çıkmıştır. Bunun üzerine Başbakan Saracoğlu Meclis’ten güvenoyu istedi. Bu sefer durum daha kritikti. Güvenoylamasında 7 kişi olumsuz oy kullanmıştı. Bunlar Celal Bayar, Adnan Menderes, Fuad Köprülü, Refik Koraltan, Emin Sazak, Hikmet Bayur ve Recep Peker’di.19 7 kişilik muhalif gruptan dördü olan Bayar, Menderes, Köprülü ve Koraltan, Đnönü’nün 19 Mayıs’ta yapmış olduğu konuşmanın yarattığı etkiyle, 7 Haziran 1945 tarihli bir önergeyi CHP Meclis Grup Başkanlığı’na sundu.20 “Dörtlü takrir” olarak anılacak bu genelge, genel olarak ülkede demokrasiye yönelik adımlar için bazı kanunlarda ve parti tüzüğünde değişiklikler içeriyordu. 12 Haziran’da görüşülen genelge, büyük tenkitlere uğradıktan sonra, Başbakan Şükrü Saracoğlu tarafından geri aldırılmak istendi. Başbakana göre CHP zaten demokrasi yolunda 16 Hikmet Bila, a.g.e., s. 95. 17 Mustafa Albayrak, a.g.e., s. 24. 18 Ulus, 20 Mayıs 1945, s. 1. 19 Celâl Bozkurt, a.g.e., s. 55. 20 Suna Kili, a.g.e., s. 94. 34 ilerlemekteydi, böyle bir genelgeye ihtiyaç yoktu. Fakat genelge sahiplerinin geri adım atmaması üzerine oylama yapıldı ve reddedildi.21 Hükümet, kanun değişikliklerinin usule uygun olarak Meclis’e getirilmesi gerektiği ve tüzük değişikliklerinin de kurultayda ele alınabileceği gerekçesiyle önergenin reddedildiğini açıkladı.22 Tek parti yönetiminden yorulmuş olan halk, CHP’ye yöneltilen bu eleştirileri olumlu karşılıyordu. Önerge sahipleri olan Adnan Menderes ve Fuad Köprülü, hükümeti, başbakanı ve bazı anti demokratik kanunları Vatan gazetesinde yazılar yazarak eleştirmeye devam ettiler. Muhalefetlerini basın yoluyla da açığa vurmuşlardı.23 Temmuz ayında önemli bir gelişme daha yaşandı. Nuri Demirağ, valilik izni aldıktan sonra Milli Kalkınma Partisi’ni resmen kurdu. Böylece çok partili hayata ilk adım atılmış oldu. Fakat kamuoyunun ilgisi ve takibi CHP içerisindeki dörtlü üzerindeydi ve onların da parti içindeki durumları her geçen gün daha zor bir hale geliyordu.24 Gazete aracılığı ile eleştirilerini devam ettiren Adnan Menderes ve Fuad Köprülü’nün parti disiplinine aykırı hareketleri nedeniyle CHP’den ihracı 21 Eylül’de gerçekleşti. Bu kararı eleştiren Refik Koraltan da partiden ihraç edildi.25 Bu süreç esnasında önemli bir politik değişiklik 1 Kasım 1945’te yaşandı. 1 Kasım 1945’teki TBMM’nin yeni dönem açılışında, Đnönü şöyle diyordu: “Demokratik karakter bütün Cumhuriyet devrinde prensip olarak muhafaza olunmuştur. Diktatörlük, prensip olarak hiçbir zaman kabul olunmadıktan başka, zararlı ve Türk milletine yakışmaz olarak daima itham edilmiştir. Büyük Meclisin her deneti yanında milletin vergileri ve harcadıkları üzerindeki deneti, en ileri demokratik milletlerin hiç birinden eksik kalmıyacak kadar 21 Celal Bayar, Başvekilim Adnan Menderes, Haz.: Đsmet Bozdağ, Đstanbul, Truva Yayınları, 2010, s. 44, 45. 22 Suna Kili, a.g.e., s. 95. 23 Kemal H. Karpat, a.g.e., s. 234. 24 Mustafa Albayrak, a.g.e., s. 54. 25 Bernard Lewis, a.g.e., s. 408, 409. 35 kesin ve kavrayışlıdır. Bizim tek eksiğimiz, hükûmet partisinin karşısında bir parti bulunmamasıdır. (…) Demokrasinin her millet için müşterek prensipleri olduğu gibi, her milletin karakterine ve kültürüne göre birçok özellikleri de vardır. Türk milleti kendi bünyesine ve karakterine göre, demokrasinin kendi için özelliklerini bulmağa mecburdur.”26 Böylece Đnönü, Türkiye’nin demokrasi yolunda ilerleyeceğini belirterek27 çok partili hayatın demokrasilerdeki gerekliliğini de vurguluyordu. Đnönü’nün tahlillerine göre, demokrasi yönetimleri faşizm üzerinde zafer kazanmıştı ve Türkiye de siyasal sisteminde Dünya’ya paralel şekilde büyük değişikliklere hazırdı. Türk sistemindeki başlıca kusur bir muhalefet partisinin eksikliğiydi. 28 Bu gelişmelerin ışığında, gözler yine dörtler üzerine döndü. Son olarak dörtlerden Celal Bayar da 3 Aralık 1945’te CHP’den istifa etmişti. Yeni bir parti kurma çalışmalarına ihraç kararlarından sonra başlamışlardı.29 Basın da yeni kurulacak partiyi yakından takip ediyordu. 7 Ocak 1946’da resmen kurulacak olan partinin adı Demokrat Parti olarak belirlendi.30 7 Ocak’ta DP’nin kuruluşu dolayısıyla yapılan basın toplantısında yeni partinin CHP’ye göre farkını soran gazetecilere Bayar, “Demokrattır.” cevabını, ardından Menderes ise “Belki iki parmak daha soldadır.” yanıtını verecektir.31 Bu cümlede yer alan sol kelimesi elbette ki ideolojik bir anlam taşımıyordu. Daha çok 26 Ulus, 2 Kasım 1945, s. 2. 27 Can Dündar, Köy Enstitüleri, Haz.: Serhat Özkan, 7. bsk., Ankara, Đmge Kitabevi Yayınları, 2008, s. 81. 28 Feroz Ahmad, a.g.e., s. 125. 29 Celal Bayar, a.g.e., s. 49. 30 Demokrat Parti’nin adı ile ilgili olarak Yassıada’da görev yapmış emekli Korgeneral Salih Acarel’in aktardıkları dikkate değerdir. Celal Bayar’a Demokrat Parti isminin nereden akıllarına geldiğini soran Acarel şöyle cevap almıştır: “Atatürk’ün en büyük arzusu Türkiye’de demokratik idarenin kurulması idi. Sağlığında bu neticeyi tam alamadığı için bana; Bayar demokrasiyi kurma görevini sana emanet ediyorum, kuracağın partinin adı da demokrat olacak. Đşte ben Atatürk’ün bu emirlerini yerine getirdim.” Salih Acarel, Yassıada’dan Cudi’ye Yakın Tarihimize Samimi Bir Derkenar, Đstanbul, Đgüs Yayınları, 2007, s. 142. 31 Metin Toker, a.g.e., s. 80; Ali Gevgilili, a.g.e., s. 43. 36 tek parti dönemine kıyasla, özgürlüklere ve halkın refahına önem verildiği vurgulanmak isteniyordu.32 DP’nin parti programına bakıldığında CHP’den çok da farkları olmadığı anlaşılıyordu. 6 Ok’u farklı yorum ve vurgularla benimsiyorlardı. Demokrasiyi geliştirmeyi hedefleyip, bireysel özgürlüklerin artmasını, siyasi gücün kaynağının halk olmasını, hükümet faaliyetlerinin frenlenmesini savunuyorlardı.33 CHP’ye kıyasla devletçilik ve laiklik maddeleri farklı yorumları içeriyordu. CHP’nin devletçilik anlayışı kamu yararı için sınırlamaları ve kontrolleri öngörürken, DP’nin devletçilik anlayışında bireyin çıkarı ve geliştirilmesi ön planda olmuştur. Laiklik konusunda ise DP, devlet yönetiminde din etkisinin kabul edilmemesi ve din, vicdan özgürlüğünün korunması bakımından CHP’ye benzer bir anlayış getirip, ek olarak din eğitimi ve din adamlarının yetiştirilmesi için, eğitim kurumlarının açılmasını öngörüyordu.34 Zaten DP’nin parti programı ve anlayışı konusunda Celal Bayar, Đsmet Đnönü’den bir görüşme talep ederek, partilerinin rejim içinde savaş vereceğini Đnönü’ye vurgulamak istiyordu. Görüşmeyi derhal kabul eden Đnönü, Bayar’ı Çankaya’da ağırladı. Đnönü’nün ilk sorusu rejim konusundaki kaygısını gözler önüne sermektedir: Đnönü: “Terakkiperverlerde olduğu gibi, ‘Đtikadatı diniyeye biz riayetkârız’ diye madde var mı?” Bayar: “Hayır Paşam. Laikliğin dinsizlik olmadığı var.” Đnönü: “Ziyanı yok. Köy Enstitüleriyle, ilkokul seferberliğiyle uğraşacak mısınız?” Bayar: “Hayır.” Đnönü: “Dış politikada ayrılık var mı?” Bayar: “Yok!” 32 Demokrat Parti kurulduktan bir süre sonra Edirne il kongresinde Celal Bayar’ın solculuk ile ilgili konuşması, bu konuda açıklayıcı olmaktadır: “Ben ne sosyalistim, ne de bittabi komünist. Komünizm mülkiyet esasını reddeder. Halbuki Anadolu’da işlenen cinayetleri tetkik ederseniz en fazla tarla hududu meselesinden dolayı adam öldürüldüğünü görürsünüz. Eğer solculuk fakirlerin haklarını himaye, onlarla beraber olma ve onlara daha yüksek bir hayat seviyesi temin etmekse memnuniyetle solculuğu kabul ederim.” Metin Toker, a.g.e., s. 132. 33 Feroz Ahmad, Demokrasi Sürecinde Türkiye (1945-1980), s. 30, 31. 34 Mustafa Albayrak, a.g.e., s. 70. 37 Đnönü: “O halde, tamam…”35 Đlk etapta DP’nin kurulması CHP çevrelerinde tedirginlik yaratmadı, zira DP’nin kurucuları, CHP’den kopan, temelde aynı olmakla beraber farklı vurgulara sahip Kemalistlerdi.36 Bu süreçte CHP önemli bir yanılgıya düştü. DP’nin kolay kolay güçlü bir parti olamayacağı, örgütlenemeyeceği düşünülüyordu. Bu düşünceden ötürü endişe edilmesi gereken bir rakip yoktu. Fakat CHP’nin bu düşüncesi kısa sürede boşa çıktı. DP ülke çapında yayılmaya başlayıp, önemli bir muhalefet gücü kazanıyordu. 1946 baharında neredeyse ülkedeki bütün muhalefeti yanına çekmeyi başardı.37 Bu gelişmelere karşı CHP, 2. Olağanüstü Kurultayı’nı 10 Mayıs 1946’da topladı. Bu kurultay hem ülkeyi hem de CHP’yi çok partili hayata hazırlama kurultayı niteliğinde seyretti. Đnönü’nün Milli Şef unvanı ve Değişmez Genel Başkanlık statüsü kaldırıldı. Artık genel başkan 4 yılda bir olmak üzere kurultayda seçilecekti. Çok partili hayata geçildiği için işlevini kaybeden Müstakil Grup feshedildi. Sınıf esasına dayalı dernek kurma özgürlüğünü kısıtlayan maddeler kaldırıldı. Đki dereceli olan genel seçimler tek dereceli hale getirildi. Bunların sonucunda da 1947’de yapılması planlanan genel seçimler 21 Temmuz 1946’ya alındı.38 Demokratikleşme yolunda önemli adımlar atılan bu kurultayda, sınıflara dayalı derneklerin de serbestleştirilmesi CHP’deki değişimin sinyalleriydi. Kurulduğu günden beri sınıfsız toplum anlayışını sürdüren CHP artık toplumdaki sınıfları tanıma noktasına geliyordu. Fakat seçimlerin erkene alınması kararı ülkede yeni bir kriz doğuracaktı. DP bu kararı şiddetle eleştirdi ve kendilerinin yeterince örgütlenememesi için böyle bir 35 Metin Toker, a.g.e., s. 80, 81. 36 Feroz Ahmad, Modern Türkiye’nin Oluşumu, s. 127. 37 Kemal H. Karpat, a.g.e., s. 240. 38 Ali Gevgilili, a.g.e., s. 45, 46; Feroz Ahmad, Demokrasi Sürecinde Türkiye (1945-1980), s. 33. 38 karara imza atıldığını dile getirdiler.39 Böylece DP antidemokratik kanunların kaldırılmadığı ve iktidarın, muhalefetin gelişmesini önlemek niyetinde olduğu düşüncesiyle, Eylül 1946’da yapılacak olan ama Mayıs’a çekilen yerel seçimlere katılmama kararı aldı.40 Katılımın düşük olduğu yerel seçimlerdeki en önemli gelişme, seçim öncesi Đnönü’nün ülkeyi dolaşarak halkı seçimlere katılmaya çağırışıydı. Halk oyunun, halk iktidarının karşılığı çok partili hayat ile yavaş yavaş ortaya çıkıyordu ve CHP de bu duruma kendini hazırlıyordu.41 26 Mayıs 1946’daki yerel seçimlerden kısa bir süre sonra 21 Temmuz 1946’da Türkiye’nin tek dereceli ilk genel seçimi yapılacaktı. Seçim kampanyalarında CHP’liler, bu partinin Atatürk’ün partisi olduğunu, Cumhuriyeti kurduğunu, Devrimlere öncülük ettiğini, kadın haklarını sağladığını ve ülkeyi yabancı sermayeden kurtardığını dile getirdiler. DP ise tek parti sisteminin yaratmış olduğu güçlükleri, kişinin haklarının yeterince korunmadığını, dini inançlar konusunda devlet müdahalesinin yanlışlığını, devletçilik ilkesinin uygulanmasındaki aksaklıkları öne sürmüştü.42 Đnönü’nün önemli bir adımı da seçimi kaybetmeleri halinde Cumhurbaşkanlığını da bırakacağını beyan etmesiydi.43 21 Temmuz’da gerçekleşen seçimler sonucunda CHP 397, DP 61 ve Bağımsızlar 7 milletvekilliği kazanmıştı.44 Açık oy, gizli tasnif usulü ile yapılan 1946 seçimleri, yolsuzluk, usulsüzlük ve hile iddialarını beraberinde getirdi. Seçimlerden hemen sonra muhalefet partisi, seçimlerde ciddi boyutlarda hile yapıldığını dile getirdi.45 Đddialara göre, CHP’li bazı milletvekilleri hile sonucuyla seçilmişti ve bu durumda Meclis’in meşruiyeti olamazdı.46 39 Suna Kili, a.g.e., s. 97. 40 Kemal H. Karpat, a.g.e., s. 243. 41 A.e., s. 244. 42 Suna Kili, a.g.e., s. 97. 43 Hikmet Bila, a.g.e., s. 103. 44 Đstatistik Göstergeler 1923–2009, s. 119. 45 Hikmet Bila, a.g.e., s. 104. 46 Suna Kili, a.g.e., s. 97. 39 Fakat tüm bu itirazlara rağmen seçim tutanakları onaylandı ve CHP iktidarını devam ettirdi. Yeni hükümeti Recep Peker kurdu. Demokratikleşme yönünde adımlar atan CHP için, özellikle açık oy, gizli tasnif usulü sebebiyle 1946 seçimleri olumsuz bir gelişmeydi ve 1946 – 1950 arası yaşanacak olan siyasi gerginliklerin temelini atmış oluyordu. Artık karşısında güçlü bir muhalefet partisinin bulunduğu iktidarın sergileyeceği tavır ülke için çok önemliydi. 1.1.2. Đsmet Đnönü’nün 12 Temmuz 1947 Beyannamesi 1946 seçimlerinden sonra devam eden siyasi gerginliğe, ülke çapında ekonomik gerginlik de eklendi. Savaş yıllarının enflasyon, vurgun ve olağandışı spekülasyonları nedeniyle Türk parasının iç ve dış değerleri arasında büyük fark belirmişti.47 Hükümet bu farkı gidermek için 7 Eylül 1946’da bir Dolar karşılığı Türk Lirasını 1.28’den 2.80’e çıkararak Cumhuriyet tarihinin ilk büyük devalüasyonunu uygulamaya koydu.48 Bu uygulama hayat pahalılığının daha da artmasına, ithal mal fiyatlarının yükselmesine yol açtı. 1 Kasım 1946’da TBMM açıldıktan sonra, 13 Kasım 1946’da DP, 7 Eylül kararını eleştirmek için hükümete soru önergesi verdi.49 18 Aralık’ta Başbakan Recep Peker’in, yeni yılın bütçe tartışmalarında görüşlerini dile getiren Adnan Menderes’e verdiği karşılıkta “psikopat” kelimesini kullanması, yepyeni bir siyasi krizi başlatmış oldu.50 Recep Peker’in tabiri sonrasında DP’liler hemen Meclis salonunu terk ettiler. Ayrıca Peker’in Menderes’ten özür dilememesi ve sözlerini geri almaması halinde Meclis’e girmeyeceklerini açıkladılar.51 DP’nin boykota devam etmesi üzerine, Đnönü arabuluculuk görevini üstlendi. Aralık’ın son günlerinde Bayar, Köprülü ve Peker ile görüşen Đnönü, böyle bir olayın tekrar yaşanmayacağını belirterek 47 Ali Gevgilili, a.g.e., s. 47. 48 Korkut Boratav, a.g.e., s. 98. 49 Mustafa Albayrak, a.g.e., s. 96. 50 Kemal H. Karpat, a.g.e., s. 262; Ali Gevgilili, a.g.e., s. 49. 51 Mustafa Albayrak, a.g.e., s. 98. 40 taraflardan Meclis’e katılmalarını rica etti. Ayrıca bir tebliğ de yayımlandı. Tebliğ şöyle sonlanıyordu: “Karşılıklı saygı ve iyiniyetin vücuduna, her iki tarafla yakın temasından dolayı katiyen emin olduğunu bildiren Cumhurbaşkanı, şikâyet tezahürünün kâfi görülmesini ve Mecliste normal çalışmanın temin olunmasını başkanlardan rica etmiştir.”52 Đnönü’nün verdiği bu sözle ve DP’nin 1. Büyük Kongresi’ne kısa bir süre kaldığı için, DP’liler Meclis’e 14 günlük boykottan sonra 28 Aralık’ta geri döndüler.53 Fakat CHP içerisinde Başbakan Peker’in de konumu zayıflamış oldu. Kısa bir süre sonra, 7 Ocak 1947’de DP’nin ilk büyük kongresi toplandı. Kongrenin Ana Davalar Komisyonu’nda kaleme alınan rapor “Hürriyet Misakı” adıyla kabul edildi. Raporun başlıca üç maddesi vardı: 1. Anayasa ruhuna ve metnine uymayan, yani antidemokratik kanunların kaldırılması, 2. Vatandaş oyunun teminat altına alınması, 3. Devlet başkanlığının parti başkanlığından ayrılması. 54 Hürriyet Misakı olarak adlandırılan bu önergenin Meclis’te kabul edilmemesi halinde ise, DP’nin Meclis’ten çekilerek, CHP’nin milletle karşı karşıya bırakılması kararlaştırıldı.55 CHP bu Misakı hoş karşılamasa da, parti program ve tüzüğünde değişiklik yapmayı, parti örgütünü ve işleyişini değiştirmeyi, basın, toplum örgütleri ve ekonomik önlemler ile ilgili konularda daha etkili olmayı hedefledi.56 52 Metin Toker, a.g.e., s. 160. 53 Celal Bayar, a.g.e., s. 93. 54 Metin Toker, a.g.e., s. 164. Ayrıca metnin tamamı için bkz.: Mustafa Albayrak, a.g.e., s. 612 – 614. 55 Celal Bayar, a.g.e., s. 99. 56 Feroz Ahmad, a.g.e., s. 41, 42. 41 Bu süreçte Batı ile olan yakınlık da artıyor, Türkiye 12 Mart 1947’de Truman Doktrini kapsamına alınıyordu. 22 Mayıs 1947’de Başkan Truman’ın onaylamasıyla yürürlüğe girecek olan “Yunanistan ve Türkiye’ye Yardım Kanunu” ile Türkiye’ye 100 milyon dolarlık yardım yapılacaktı. Bu yardımın kullanım nitelikleri ise 12 Temmuz 1947’de Ankara’da yapılan anlaşma ile belirlendi.57 12 Temmuz’a gelindiğinde önemli bir olay daha gerçekleşti. Bir süredir DP, Başbakan Recep Peker’i tek parti zihniyetinden vazgeçemediği yönünde ithamlarla eleştiriyordu. Peker de DP’nin halkı isyana teşvik edip kanun dışı yollarla iktidara gelmek istediğini iddia etti. Bu şekilde devam eden karşılıklı ithamlar, Đnönü’nün 12 Temmuz Beyannamesi ile son buldu. Hem kendi partisi hem de DP ile görüşmeler yapan Đnönü’nün yayımladığı 12 Temmuz Beyannamesi, çok partili hayat için önemli bir dönüm noktası olmuştur. Đnönü şu sözlerle muhalefet partisinin de varlığını güvenceye almış, kendisini bu konuda bizzat vazifeli göstermiştir: “Đhtilâlci bir teşekkül değil bir kanunî siyasi partinin metotları ile çalışan muhalif partinin, iktidar partisi şartlarında çalışmasını temin etmek lazımdır. Bu zeminde, ben, Devlet Reisi olarak, kendimi her iki partiye karşı müsavi derecede vazifeli görürüm.”58 12 Temmuz Beyannamesi CHP’nin düşünce yapısında demokratik düzeni yerleştirmek ve geliştirmek bakımından önemli bir aşama olmasının yanında, Başbakan Recep Peker’in de konumunu zorlaştırmıştır. Temmuz Beyannamesi’nin ardından CHP içerisinde tüzük değişikliği istekleri de artmaktaydı. Özellikle Nihat Erim bu değişikliği isteyenlerin başında geliyordu. Partinin 26 Ağustos tarihindeki toplantısında Cavit Oral’ın verdiği önerge üzerine başlayan tartışmalardan sonra Başbakan Peker güvenoyu istemek zorunda kaldı. Peker bu oylamada büyük çoğunlukla güvenoyu alsa da 35 kişi güvensizlik oyu verdi. Hem muhalefetten hem de parti içinden tepki gören Peker’in çekilmekten 57 Rifat Uçarol, a.g.e., s. 729, 730. 58 Ulus, 12 Temmuz 1947, s. 1. 42 başka çaresi yoktu. 9 Eylül’de istifa eden Recep Peker Hükümeti’nin yerine Hasan Saka Hükümeti kuruldu.59 1.1.3. 7. Kurultay ve 1950 Seçimleri 14 Eylül 1947’de Đnönü ülke gezisine çıkmış, yerel bürokrasi ve parti örgütlerinden tarafsız olmalarını ve muhalefet partisine adil davranmalarını istemişti. CHP’de taşlar yerinden oynuyordu. 1947’nin önemli gelişmelerinden biri de CHP’nin bir Đngiliz Đşçi Partisi milletvekilini ülkeye davet etmesidir. Davet edilen milletvekilinden Türkiye’de ortamın grev hakkına hazır olup olmadığı araştırılması istenildi. Verilen raporda, sendikalar gelişmedikçe, grev hakkı tanınmasının demokrasinin yeni çiçek açtığı bir devirde ülkenin ekonomik ve sosyal bünyesinde onarılmaz yaralar açabileceği savunuldu. Böylece işçilere grev hakkı bir süreliğine rafa kaldırılmış oldu.60 CHP’nin “demokratikleşme kurultayı” olarak anılan 7. Kurultayı 17 Kasım 1947’de başlamış ve tam 19 gün boyunca devam etmiştir.61 Đnönü kurultayda CHP’nin Türkiye’de demokratik düzenin yerleşmesinde başarılı ve yaratıcı olduğunu dile getirmişti. Ülkede olduğu kadar parti içinde de demokratikleşme yolunda adımlar atılabilmesi için tüzükte önemli değişikliklere gidilmiştir. Đnönü, Cumhurbaşkanlık ile parti genel başkanlığının ayrılması için şu öneriyi getirmiştir: “Cumhurbaşkanı olduğum sürece, kurultayın seçeceği bir kişinin, bütün yetkileriyle parti genel başkanlığını yapması gereklilik haline gelmiştir. Bu kişi genel başkan adını taşımalıdır.”62 Đnönü’nün bu önerisi tam olarak kabul edilmese de, parti genel başkanının, cumhurbaşkanı veya başbakan olması halinde, partinin fiili yönetiminin seçilecek olan genel başkan vekiline bırakılması kararlaştırılmıştır. 59 Hikmet Bila, a.g.e., s. 110, 111; Suna Kili, a.g.e., s. 98. 60 Kayhan Sağlamer, Ecevit Olayı Bir Başbakanın Doğuşu, 3 c., 4. bsk., Đstanbul, Belge Yayınları, C:II, 1974, s. 78. 61 Hikmet Bila, a.g.e., s. 112. 62 A.e. 43 Sadece tüzük değil parti ilkelerinde de yorum değişikliklerine gidilmiştir. Cumhuriyetçilik ilkesine “tam bir özgürlük içinde tek dereceli olarak seçilecek milletvekillerinden oluşan TBMM vasıtasıyla kullanacağı, demokrasi esasına dayanan rejim” ilavesiyle demokrasi vurgusu yapılmıştır. Milliyetçilik ilkesinde dil, tarih ve kültüre dayalı bir tanıma gidilmiştir.63 Devletçilik ilkesine özel teşebbüs lehinde kısıtlamalar getirilmiştir. “Devlet, özel sektörün kârlı bulmadığı alanlarda yatırım yapacaktır. Devlet kâr amacıyla girişimde bulunmayacaktır. Denizyolu ve eşya taşımacılığı özel sektöre bırakılacak, devlet özel girişimlerle eşit koşullar içinde çalışacak, devlet özel girişim ortaklıklarına olanak sağlayacaktır.”64 ibaresiyle devletçilik esnekleştiriliyordu. Ayrıca geçmişte çok sert tartışmalara sebep olan Toprak Reformu Kanunu üzerinde değişiklikler yapılmak istendi. Eleştirilere sebep olan 17. maddenin kaldırılması kararlaştırıldı. Bu karar üzerine 1948’de hazırlanan tadilat 1950’de geçebilmiş ve kanunun 17. maddesi de tamamen kaldırılmıştı.65 Kurultayda devrimcilik ilkesine getirilen yeni anlayış ise devrimciliğin evrimcilik şeklinde yorumlanması oldu. Programdaki “Parti devlet ve millet işlerinde tedbir bulmak için evrimci prensiple kendini bağlı tutmaz.” ilkesi çıkarıldı. Bu aslında 1930’lardaki “halk için halka rağmen” düşüncesinin66 yavaş yavaş azaltılması demek oluyordu. Kurultayın en tartışma yaratan noktası laiklik ilkesindeki değişimlerdi. Laiklik ilkesini olduğu gibi devam ettirmek isteyenler ile laikliğin korunmasında devletin daha az müdahaleci ve daha çok hoş görülü olmasını savunanlar arasında sert tartışmalar olmuştu.67 Đlkokullarda din dersinin müfredata eklenmesi bu kurultayda gündeme gelmiştir. Gerçekten de bu kurultayın devamında 1948’de Đmam Hatip kursları açılacak, 15 Şubat 1949’da ilkokullara din dersi konulacak, 31 Ekim 1949’da da Ankara’da Đlahiyat Fakültesi açılacaktır. 68 63 Suna Kili, a.g.e., s. 100, 101. 64 Hikmet Bila, a.g.e., s. 113. 65 Kemal H. Karpat, a.g.e., s. 214, 294. 66 Levent Köker, a.g.e., s. 138. 67 Feroz Ahmad, a.g.e., s. 47; Suna Kili, a.g.e., s. 101. 68 Hikmet Bila, a.g.e., s. 114, 115. 44 Bu değişikliklerin yer aldığı kurultayda Đnönü’nün de çeşitli eleştirilere hedef olduğu görüldü. Delegeler özellikle parti ile seçmen arasındaki bağın zayıfladığını, merkez yönetimin demokratiklikten uzak uygulamalar yürüttüğünü dile getirdi. Genel başkan seçiminde ise Đnönü ilk kez oy birliği ile değil oy çokluğu ile seçilebildi. 645 delegeden 595’i Đnönü’ye oy verirken, 50 oy başka adaylara verildi veya boş çıktı.69 CHP içerisinde yaşanan bu gelişmelere ek olarak, ülkenin sosyal yapısında da değişiklikler yaşanıyordu. Ülkede sol eğilimli oluşumlara baskının halen devam etmesine rağmen, siyasi dernekler kuruluyor, vatandaşlar kendi fikir ve çıkarlarına göre derneklere üye olabiliyordu. Hükümeti eleştirmek kabul edilebilir bir noktaya gelmişti. Muhalif basının da varlığı kabul görüyordu. En önemlisi de savaş gerekçesiyle uzatılan sıkıyönetimin Aralık 1947’de sonlandırılmasıydı. Böylece muhalefetin önemli bir eleştirisi bertaraf edilmiş oldu. Ayrıca muhalefet partisi, hükümet tarafından kendilerine yapılan baskının da bir hayli azaldığını dile getirdi.70 1948 yılı başlarında CHP, Meclis Grubu’nu toplayarak Seçim Kanunu üzerinde değişiklik yapmaya karar verdi. 8 Haziran’da istifa edip ikinci kabinesini kuran Başbakan Hasan Saka, muhalefetin önerilerine uygun bir Seçim Kanunu çıkaramadığı için halen eleştirilere maruz kalıyordu. 17 Ekim 1948’de gerçekleşen ara seçimlere DP’den ayrılıp 20 Temmuz 1948’de kurulan Millet Partisi de, DP de katılmadı. Bu duruma 1948’in ortalarında başlayan ekonomik zorluklar ve pahalılık da eklenince, Hasan Saka 14 Ocak 1949’da tekrar istifa etti.71 Hasan Saka kabinesinin ardından kurulan Şemsettin Günaltay kabinesinin programı liberal bir programdı. Başbakan Şemsettin Günaltay da ifade ve basın hürriyetine, güvenli ve tarafsız bir seçim sistemine taraftarlığını dile getirip bunların sözünü veriyordu. 4 Şubat 1949’da Meclis’te Arapça ezan okunması ve 4 Mayıs’ta Đstiklâl Mahkemeleri’nin kaldırılmasının yanında ekonomik programda da özel 69 A.e., s. 115. 70 Kemal H. Karpat, a.g.e., s. 296, 298. 71 Ali Gevgilili, a.g.e., s. 68. 45 teşebbüsün geliştirilmesine önem verilmesi Günaltay kabinesinin uygulamaları içindeydi. Yeni seçimler yaklaşırken özellikle dinde, sosyal yaşamı etkileyen kanunlarda ve ekonomide esnekleşmenin ve liberalleşmenin seçim için sergilenen pragmatik bir tavır olduğu hatta Kemalizm ilkelerinden ödün veriliyor olduğu şeklinde eleştiriler CHP’de artsa da, parti içinde herhangi ciddi bir bölünme yaşanmadı.72 Günaltay kabinesi devam ederken dış politikada da önemli bir gelişme yaşandı. Türkiye, 5 Mayıs 1949’da kurulan Avrupa Konseyi’ne, 8 Ağustos 1949’da fiili olarak katıldı. Bu katılma TBMM’de 12 Aralık 1949’da onaylandı. Böylece Türkiye, Batı ile ilişkileri daha da geliştirmiş ve Batı Bloku içerisinde yerini almıştı.73 Gelinen süreçte ülkede DP halen demokratik bir seçim kanunu çıkmamasından ötürü şikâyetçiydi. Bu şikâyetlerini 20 Haziran 1949 tarihinde toplanan ikinci Büyük Kongrelerinde dile getirmişlerdi. DP, Ana Davalar Komisyonu’nun hazırladığı raporda, hükümeti ve yöneticileri uyarıyor, milletin haklarını korumaya kararlı olduklarını açıklıyor, 1946 seçimlerinin tekrarlanmamasını beyan ediyordu. Aksi halde CHP’nin “millet husumeti” ile karşı karşıya kalacaklarını belirtiyordu. Đktidarın tepkisini çeken “Millî Tesanüt Andı” adlı bu rapor daha sonra bu sefer iktidar tarafından “Millî Husumet Andı” olarak adlandırıldı.74 Hükümet bu andın vatandaş arasında gerginliğe yol açacağını iddia etti ve vatandaşlara sükûnet çağrısında bulundu. Ayrıca 1950 seçimlerine iyi hazırlanılmış bir seçim kanunu ile gidebilmek için zaten çalışmalar yapıldığını belirtti ve bu çalışmalara DP’nin katkıda bulunmamasını eleştirdi. Fakat iktidar, tüm tepkisine ve 72 Feroz Ahmad, a.g.e., s. 51. 73 Rifat Uçarol, a.g.e., s. 731. 74 Celal Bayar, a.g.e., s. 135 – 137. 46 eleştirisine rağmen, bir an evvel daha güvenilir bir seçim kanunu yapmak için çalışmalarını da hızlandırdı.75 Nihayet 16 Şubat 1950’de hazırlanan yeni Seçim Kanunu TBMM’de oybirliği ile kabul edildi. Kabul edilen kanun artık gizli oy ve açık tasnif ilkelerine dayanıyordu ve bu kanun ile çoğunluk sisteminde, adlî teminat altında bir seçim gerçekleştirilecekti. Ayrıca 1950 genel seçimleri tarihi de 14 Mayıs 1950 olarak belirlenmişti.76 Seçimler yaklaşırken seçim kampanyaları da yavaş yavaş başladı. CHP, 27 Nisan 1950’de yayımladığı77 seçim beyannamesi ile köylü sorunlarına, Doğu kalkınmasına, orman davasına, eğitim konusuna, devletçilik ilkesi ile özel girişim arasındaki ilişkilere, yabancı sermayeye, milli savunma ve dış politika konularına eğilmekteydi.78 DP’nin seçim beyannamesi ise seçimlere çok kısa bir süre kala 8 Mayıs 1950’de yayımlanmıştır. Bu beyannamede DP, CHP’yi eleştiren bir tutum sergilemiş, kampanyasını genel olarak buna dayandırmıştır. Ayrıca beyannamede, üretimin artırılması, vergilerin indirilmesi, devlet tekellerinin ortadan kaldırılması ve mali kaynaklara uygun denk bir bütçe yapılmasıyla da ekonominin kalkındırılması hedefleniyordu. Özel ve yabancı sermaye için siyasi ve mali güvenlik sağlanacaktı. Rejim, demokrasi esaslarına göre yeniden düzenlenecekti.79 Seçimlere az bir süre kala yayımlanan beyannamelerden ziyade 1950 seçimleri için mevcut konjonktürün, seçmenin zihninde daha etkili olduğunu söylemek doğru olacaktır. 2. Dünya Savaşı sebebiyle ağır koşullar ve ekonomik sıkıntılar yaşayan Türkiye’de halk yokluktan ve fakirlikten usanmış durumdaydı ve bu durumdan direkt olarak CHP sorumlu görülüyordu. Tek parti döneminde 1939’dan savaşın bitimine kadar hem ekonomik hem de sosyal alanda sıkı politikalar uygulanmış, ülke ekonomisi tam anlamıyla bir dar boğaza gelmişti. Savaş ekonomisinin bu ağır yükü halka ek vergi olarak yansımıştı. 75 Mustafa Albayrak, a.g.e., s. 147, 148. 76 Orhan Birgit, Evvel Zaman Đçinde, 3. bsk., Đstanbul, Doğan Kitap, 2006, s. 76, 77. 77 Mustafa Albayrak, a.g.e., s. 167. 78 Celâl Bozkurt, a.g.e., s. 67; Suna Kili, a.g.e., s. 103. 79 Kemal H. Karpat, a.g.e., s. 326. 47 Savaşın bitimi ve Türkiye’de çok partili hayata geçişle birlikte CHP, uygulamalarını esnekleştirmeye başlasa da CHP’den koparak kurulan Demokrat Parti kamuoyunda önemli bir ilgi gördü. DP’nin topluma hızla yayılmasının, hem kendilerine yönelik hem de partiden bağımsız önemli sebepleri vardı. Öncelikle halka demokrasinin en önemli gereği olan seçim hakkı tam anlamıyla ilk kez sunuluyordu. Bu çok önemli bir değişimdi. Đkinci olarak halk sert yaptırımlardan, vergilerden, yokluktan yorulmuştu, değişim istiyordu. Üçüncü olarak ise dönemin en büyük geçim kaynağı tarımcılık olmasından ötürü, en yaygın meslek çiftçilikti ve bugüne kadar yokluk içinde zor şartlarda tarım yapan çiftçi kesim, “toprak sahiplerinin” iktidarıyla, haklarının savunulacağı, imkânlarının artırılacağı kanısına kapılmışlardı. Öte yandan DP, CHP’ye karşı oluşan tüm tepkilerin bir bileşkesini temsil ediyordu.80 14 Mayıs 1950 seçimlerine bu koşullar altında gidildi. Sonuçlar CHP için beklenmedik oldu (Tablo 2). Parti Adı Aldığı Oy Sayısı Aldığı Oy Oranı Milletvekili Sayısı DP 4.241.393 53,3 408 CHP 3.176.561 39,9 69 MP 250.414 3,1 1 Bağımsızlar 383.282 4,8 9 Tablo 2: 1950 Genel Seçim Sonuçları81 Kemal Karpat’a göre 1950 seçimleri 1947 veya 1948 yılında yapılmış olsaydı, CHP 1950’de aldığı oyların belki ancak yarısını alabilirdi. Fakat 1947 sonrasında akıllıca yürütülen liberal siyaset partinin itibarını artırmıştı. Yine de ne olursa olsun CHP tek parti iktidarının bir sembolü haline geldiğinden kaybetmeye mahkûmdu.82 1923’te devleti kuran CHP artık muhalefet partisiydi.83 80 Nuray Mert, Merkez Sağın Kısa Tarihi, 2. bsk., Đstanbul, Selis Kitaplar, 2007, s. 40. 81 1950 – 1965 Milletvekili ve 1961, 1964 Cumhuriyet Senatosu Üye Seçimleri Sonuçları, Ankara, T.C. Başbakanlık Devlet Đstatistik Enstitüsü, No: 513, 1966, s. XXXVI, XXXVII. 82 Kemal H. Karpat, a.g.e., s. 328. 83 1950 seçimlerinin sonrasında TSK mensubu birkaç komutanın Đsmet Đnönü’ye giderek “Bir emriniz var mı, Paşam?” diye sordukları iddia edilmiştir. Fakat Đnönü bu iddiaları şu şekilde yalanlamaktadır: “Bir defa, böyle bir şey olmadı. Tamamıyla uydurma. Üstelik, kimin gücü yetebilirdi ki? Ve şayet benim niyetim o yönde olsaydı, o noktaya getirir miydim durumu? Her tarafıyla gülünç bir yakıştırma.” Metin Toker, a.g.e., s. 243. 48 1.2. 1950 – 1960 YILLARI ARASI(DA CHP’(Đ( MUHALEFET PARTĐSĐ DÖ(EMĐ DP’nin 1950 seçimlerinden iktidar partisi olarak çıkması, Türkiye’deki taşları yerinden oynatmış oldu. CHP’nin 27 yıllık iktidarı bitmiş, Türk Siyasi Tarihi’nde yeni bir sayfa açılmıştı. Bu durum CHP içinde de büyük bir şok etkisi yarattı. Aslında 1950 seçim sonuçlarında CHP ile DP arasında 1 milyon oy kadar bir fark vardı ama çoğunluk seçim sisteminin demokratik olmayışı, CHP’nin DP’yi güçlendirmemek için çoğunluk sistemini devreye sokuşu kendi aleyhlerine oldu. Eğer nispi bir sistem uygulanmış olsaydı sonuç 262’ye 215 milletvekili gibi yakın bir sayı olabilirdi.84 CHP, seçimleri kaybettiğine uzun bir süre inanamadı. Parti telaş içindeydi. Uzun bir süre 1950 seçimlerinin bir sürpriz olduğunu, halkın kısa bir süreliğine yanıldığını, durumun düzeleceğini düşündüler.85 Bu sebepten CHP muhalefetteki ilk yıllarında fazla aşama kaydedemedi ve düşüşe devam etti. Yeni DP iktidarı için de her şey muhalefetteki gibi kolay olmayacaktı. DP, ilk amaç olarak CHP iktidarını bitirmek için farklı kesimlerin tek bir çatı altında toplandığı bir bileşkeydi. Fakat iktidar olduktan sonra bu farklı kesimleri birleştirebilen en önemli ortak amaç ortadan kalkmış oluyordu. Haliyle bir süre sonra parti içinde hiziplerin de oluşması doğaldı. Başbakan Adnan Menderes, 1950 – 1960 yılları arası iktidardaki on yıl boyunca zamanının büyük bir bölümünü parti üzerindeki kontrolü korumakla geçirecekti.86 Ayrıca parti içi çekişmeler kadar ülkede muhalefetle de sert çekişmelerin sürdüğü on yıl boyunca, DP iktidarı ülkeyi baskıcı bir ortama götürüyordu. Dolayısıyla CHP de bu baskı ortamında yeni politikalar belirlemek, yeni tavırlar sergilemek zorundaydı. 84 Orhan Koloğlu, a.g.e., s. 77. 85 Celâl Bozkurt, a.g.e., s. 75. 86 Feroz Ahmad, a.g.e., s. 131. 49 Fakat CHP’deki iç durum da DP’den farksızdı. DP, nasıl CHP iktidarını sona erdirmek isteyen kesimlerin ittifakıysa, CHP de Milli Mücadele’den beri gelen Ulusal Kurtuluş Savaşı’nda birleşmiş birçok farklı kesimin ittifakıydı. 1950’de alınan yenilgi ile CHP artık iktidar partisi değil, muhalefet partisiydi. Sonuç olarak CHP içinde barınan zıt grupların artık elenmesi ve CHP’nin yeni bir kimlik arayışına yönelmesi gerekmekteydi. Ama bu arayış kısa vadede sonuç bulmayacaktı. 1.2.1. 1954 ve 1957 Seçimleri 1950 seçimlerinden sonra CHP örgütle ilişkilerini kuvvetlendirme ve geliştirme zorunluluğu duymuştur.87 Parti görevlilerinden hızla Anadolu’ya yayılmaları ve en ücra köşelere kadar gidilmesi isteniyordu.88 Zaten seçim sonrası ilk olağan kurultay da yaklaşıyordu. Seçimden sonra 28 Haziran 1950’de toplanan 8. Kurultay’da Đnönü şu sözlerle muhalefet görevinin önemini vurgulamaktadır: “CHP 1950 seçimlerini kaybederek iktidardan çekilmiş ve kendisinin kurmaya çalıştığı bir siyasal bünyede bugün muhalefet ve denetim görevini üzerine almıştır. Biz üç milyondan fazla seçmenin kararıyla bu görevi yüklenmiş bulunuyoruz.”89 Fazla bir tüzük ve program değişikliğine gidilmeyen 8. Kurultay’daki önemli gelişme Genel Sekreterliğe Kasım Gülek’in seçilmesi oldu. Kasım Gülek CHP’yi halka açma, halkla bütünleştirme yolunda önemli adımlar atacaktı.90 Kısa bir süre sonra gündeme başka bir konu düştü. Kore Savaşı için BM Genel Sekreteri’nin 15 Temmuz tarihli çağrısını görüşmek için 25 Temmuz’da toplanan Menderes Hükümeti, TBMM’nin onayını almadan Güney Kore’ye 4.500 87 Arsev Bektaş, Demokratikleşme Sürecinde Liderler Oligarşisi CHP ve AP (1961-1980), Đstanbul, Bağlam Yayıncılık, 1993, s. 76. 88 Orhan Birgit, a.g.e., s. 97. 89 Hikmet Bila, a.g.e., s. 125. 90 Orhan Koloğlu, a.g.e., s. 111. 50 kişilik bir tugay yollama kararı aldı. Bunun üzerine muhalefet, iktidarın bu tutumunu şiddetle eleştirdi ve Anayasa’nın 26. maddesine göre savaş açma, savaşa katılma ve barış yapma kararlarının TBMM’ye ait olduğunu dile getirdi.91 Hükümet, Kore Savaşı’na asker göndermekle Türkiye’nin NATO üyeliğinin de onaylanacağını düşündüğünden 1 Ağustos 1950’de ikinci NATO başvurusunu gerçekleştirdi.92 Đlk başvuru henüz CHP’nin iktidarda olduğu 11 Mayıs 1950’de yapılmıştı. Dolayısıyla CHP’nin eleştirisi ne Kore Savaşı’na asker yollanmasına ne de NATO üyeliğine idi. Konunun TBMM’ye taşınmamasını eleştirmişlerdi. Fakat iktidar ile muhalefet arasındaki ilk gerginlikler yavaş yavaş başlamış oldu. Hükümetin gündeme taşıdığı CHP malları ve Halkevleri konusu CHP’yi rejimsel ve demokratik kaygılara sevk etti. 8 Ağustos 1951’de TBMM’de kabul edilen yasayla CHP’nin bir kısım malları ve Halkevleri hazineye devredildi. Bununla yetinmeyen iktidar, kalan diğer malların da devrini sürekli gündemde tutuyordu. 22 Haziran 1953’te toplanan CHP’nin 10. Kurultayı, muhalefet dönemindeki önemli kurultaylar arasındadır. Yapılan tüzük ve program değişiklikleri ile CHP kendini yeni bir siyasete adapte etme çabasına girmektedir. Programlarında çift meclis kurulması, teminatlı seçim, yargıç teminatı ve bağımsızlığı ve Anayasa Mahkemesi konularını işlemeye başlamışlardır. Orhan Birgit’e göre 10. Kurultay, 1959’da 14. Kurultay’ın kabul edeceği Đlk Hedefler Beyannamesi’nin de temellerini oluşturmuştu.93 Ayrıca programın 38. maddesi ile CHP grev ve lokavt hakkı tanınmasını da öngörmüştü.94 Devletçilik ilkesine de “Devletçiliğimiz, millî tarihimizin zaruretlerine, memleketi iktisaden süratle kalkındırmak ihtiyacına ve milletimizin yaşama şartlarının sosyal adalet ve sosyal güvenlik içinde yükseltilmesi lüzumuna dayanan içtimai ve iktisadi bir prensiptir.” şeklinde ekleme yapıldı.95 Tüm 91 Bülent Ruscuklu, Kore Savaşı (Unutulan Savaş) ve Gazi Faruk Pekerol’un Anıları, 2. bs., Đstanbul, Alfa Yayınları, 2005, s. xix, xx. 92 NATO’ya yapılan ikinci başvuru da olumlu bir sonuç vermemiştir. Türkiye’nin NATO üyeliği 18 Şubat 1952’de gerçekleşebildi. Faruk Sönmezoğlu, a.g.e., s. 45, 47. 93 Orhan Birgit, a.g.e., s. 144. 94 Hikmet Bila, a.g.e., s. 132, 133. 95 Orhan Birgit, a.g.e., s. 143, 144. 51 bu gelişmeler ışığında 10. Kurultay CHP’nin ekonomik ve sosyal sorunlara öncelik vermeye başladığı dönem olmuştur. Kurultay ayrıca bir de bildiri yayımlayıp dağılmıştır, bildiride belirtilen hususlar şunlardır: 1. Son altı ayda görülen medeni mücadele usullerini geliştirmek, 2. Ama sadece iyi niyet tezahürleri hukuki ve fiili teminat boşluğunu doldurmaz, 3. Denetleme şarttır. Engel ve güçlük kaldırmaz. Özellikle TBMM’de. Son getirilen ceza müeyyideleri bunu baltalıyor, 4. Đdarede partizanlık tamamıyla kaldırılmalıdır, 5. Yargıç teminatı, 6. Seçim emniyeti, 7. Memur teminatı, 8. Nüfus ticaretine son, 9. Hayat pahalılığı önlensin.96 Hükümet ise günden güne baskısını artırıp, 1954 seçimleri yaklaşırken muhalefetin gücünü kırmaya çalışmaktaydı. DP Meclis Grubu 7 Temmuz 1953’te Millet Partisi’nin gerici bir parti olması sebebiyle kapatılmasını ele aldı. 8 Temmuz 1953’te de Millet Partisi’nin “dini siyasete alet etmek ve ara bozucu faaliyetlere girişmekten dolayı” kapatılması kararlaştırıldı. Bununla yetinmeyen iktidar, CHP’nin kalan mallarının da hazineye devrini 14 Aralık 1953’te gerçekleştirdi.97 Hatta Ulus gazetesi bile bu kapsama alınmıştı ve gazete kapatılmıştı.98 Seçime kısa bir süre kala muhalefet önemli çapta güç kaybetmişti. 11 Şubat 1954’te yeni seçimlerin tarihi belirlendi. Genel seçimler 2 Mayıs 1954 tarihinde yapılacaktı. Mallarına el koyularak büyük çapta güçten düşürülen CHP, seçim öncesi bir olağanüstü kurultay düzenledi. 25 Şubat 1954 tarihli CHP’nin 3. Olağanüstü Kurultayı’nda hükümetin Yabancı Sermayeyi Teşvik Yasası ile Petrol Kanunu 96 Metin Toker, Demokrasimizin Đsmet Paşa’lı Yılları 1944-1973: DP’nin Altın Yılları 1950-1954, 7 c., Ankara, Bilgi Yayınevi, C:II, 1990, s. 249. 97 Ali Gevgilili, a.g.e., s. 89 – 92; Mustafa Albayrak, a.g.e., s. 213 – 215. 98 Metin Toker, a.g.e., s. 270. 52 oldukça eleştiri konusu oldu.99 Kurultayın diğer bir konusu da yaklaşan seçimlerdi. Seçim için hazırlıklar başlatıldı. Fakat iktidarın CHP mallarına el koyması sebebiyle CHP’nin seçim masraflarını karşılamak için gereken mali kaynaktan yoksun olması, 1954 seçimleri için yeterince hazırlık yapılamamasına sebep oldu.100 CHP, yayımladığı 1954 Seçim Beyannamesi ile sosyal ve ekonomik konulardaki hassasiyetlerini daha da artırdı. Ayrıca iktidarın basına ve muhalefete karşı olan baskısını şiddetlendirmesi sebebiyle demokratik kurumlara olan isteklerini vurguladılar.101 Seçim mitinglerinde ise özellikle rejim konusu, Yabancı Sermayeyi Teşvik Yasası ile Petrol Kanunu üzerinde duruldu ve bunlar sert bir şekilde eleştirildi. Đnönü, Yabancı Sermayeyi Teşvik Yasası ile tarımın öleceğini, Petrol Kanunu’nun da tam bir kapitülasyon yasası olduğunu seçim mitinglerinde dile getirdi. 1954 seçim mitinglerinde görev alan Orhan Birgit’e göre CHP o tarihte henüz Ortanın Solu yoluna girmemiş olsa da, o dönemin sol görüşleri Genel Başkan’ın konuşmalarına yansıyordu.102 DP ise geçmiş CHP dönemi ile mevcut günü kıyaslayarak icraatlarını anlatma yoluna gitti. Her ne kadar 1954 yılına dek CHP tek parti iktidarına kıyasla siyasetini çok partili hayata uyarlama yolunda ilerlediyse de, 1954 seçimleri için halen “1950’de halk verdiği yanlış karardan dönecektir.” anlayışını da devam ettiriyordu. 1954 seçimleri bu inancın gerçek olmadığını kanıtlayacaktı. 2 Mayıs 1954’te gerçekleştirilen seçimler CHP için daha da büyük bir hüsran oldu. Parti Adı Aldığı Oy Sayısı Aldığı Oy Oranı Milletvekili Sayısı DP 5.151.550 56,6 490 CHP 3.161.696 34,8 30 CMP 434.085 4,8 5 KP 57.011 0,6 0 Bağımsızlar 137.318 1,5 10 Tablo 3: 1954 Genel Seçim Sonuçları103 99 Hikmet Bila, a.g.e., s. 134, 135. 100 Suna Kili, a.g.e., s. 120. 101 A.e., s. 120, 121. 102 Orhan Birgit, a.g.e., s. 159. 103 1950 – 1965 Milletvekili ve 1961, 1964 Cumhuriyet Senatosu Üye Seçimleri Sonuçları, s. XXXVI, XXXVII. 53 1954 seçimlerinde DP oy oranını yükseltmiş, CHP ise düşürmüştü (Tablo 3). Milletvekili sayılarında ise çok büyük bir fark oluşmuştu. Böylece CHP’nin “1950 seçimlerindeki yanlış kendiliğinden düzelecektir.” algısı boşa çıkmış oldu. 1954 seçimleriyle CHP durumu idrak edebilmişti. Ülkedeki konjonktüre bakıldığında DP’nin oylarını artırarak seçimden başarıyla çıkması şaşırtıcı değildir. DP, Merkez Bankası’nın güçlü rezervlerini kullanarak ve 2. Dünya Savaşı’nın ardından enflasyonist politika sergileyerek ekonomik bir büyüme yakalamıştı.104 Öte yandan artarak devam eden ABD ve Marshall yardımları sayesinde tarımda makineleşme sağlanmış ve üretim artmıştı. Kore Savaşı’nın dünya genelinde zirai ürün fiyatlarını yükseltmesi Türkiye’nin ihracat gelirlerini olumlu yönde etkilemişti.105 Halkın önünde, dört sene önceki CHP yönetimine göre önemli bir refah artışı vardı. Ayrıca DP halka inmeyi başarabilmişti. Tüm bu gelişmelerin ışığında, CHP’nin rejime yönelik propagandası seçimlerde etkili olamadı ve 1950’ye göre daha düşük bir sonuç elde etti. Tabii ki bunda CHP’nin mallarına el konulması sebebiyle yaşanan mali güçlüğün de payı vardı. 1954 seçimlerindeki yenilgiden sonra CHP hemen durumu değerlendirmeye aldı. Haziran’da hemen Parti Meclisi toplandı, ardından Temmuz’da Kurultay geldi ve Ağustos sonunda Parti Meclisi bir daha toplandı. 10 Haziran’da toplanan ilk Parti Meclisi’nde, partinin geçmiş uygulamalarının toplum hafızasında yer ettiği müddetçe tepkilerin devam edeceği ve yeni söylemlerin etkisiz kalacağı iddia edildi. Dolayısıyla bundan kurtulmanın yolları arandı.106 Bu konuda ortaya çıkan önerilerden biri Cemil Sait Barlas’tan şu şekilde geldi: “27 yıllık iyiliklerden ve kötülüklerden sorumlu olmayan, belli bir iktisadi doktrine dayanan bir parti olarak ortaya çıkalım.”107 104 Şeref Bakşık, CHP Đle Bir Ömür, Đstanbul, Cumhuriyet Kitapları, 2009, s. 33. 105 Mustafa Şener, Türkiye Solunda Üç Tarz-ı Siyaset Yön, MDD ve TĐP, Đstanbul, Yordam Kitap, 2010, s. 74. 106 Metin Toker, Demokrasimizin Đsmet Paşa’lı Yılları 1944-1973: DP Yokuş Aşağı 1954-1957, 7 c., 2. bs., Ankara, Bilgi Yayınevi, C:III, 1991, s. 44, 45. 107 Hikmet Bila, a.g.e., s. 137; Metin Toker, a.g.e., s. 46. 54 Yani Parti Meclisi’nde sol siyasete açık yeni bir parti önerilmiş oldu. Ayrıca Cemal Reşit Eyüboğlu da “programda mı, tüzükte mi, kafalarda mı, yoksa insanlarda mı bir ıslahat yapalım, partiyi doğru yola götürelim” diye ekliyordu.108 Celal Bozkurt’a göre, 1954’te başlayan bu tartışmalar, 1965’teki “Ortanın Solu” hareketinin temelini oluşturmaktaydı.109 Barlas’ın önerisi dönemin CHP’si için fazla radikaldi ve ülkedeki antikomünist yapı sebebiyle tüm sol söylem ve düşüncelerin bu çerçeveye dâhil edilmesi, mevzu bahis düşünceyi anında tehlikeli konuma sokuyordu. Dolayısıyla öneri üstünde fazla durulmadı fakat partiyi canlandırmak için gerekli reformların yapılması için Temmuz ayında kurultay toplanması karalaştırıldı.110 Temmuz ayı gelmeden, 26 Haziran 1954’te toplanan 11. Kurultay’da nispi temsil seçim sistemi, ikinci meclis, Anayasa Mahkemesi, yargıç güvencesi ve üniversite özerkliği konu olmuştur. En çok tartışma yaratan konu ise Meclis Grubu’nun yaptığı yasa teklifleri kabul edilmezse Meclis’ten çekilme kararı almasıydı. Ayrıca yaklaşan yerel seçimleri boykot etme düşüncesi de Kurultayı etkilemekteydi. Đsmet Đnönü bunlara kesin olarak karşı çıktı. Đnönü’ye göre bir parti mevcut ise o partinin seçime katılması şarttı ve bir parti herhangi bir seçimde aldığı oyla temsil hakkına sahip olmuşsa, o temsil hakkını tartışmasız yerine getirmekle mükellefti.111 CHP’nin muhalefet dönemindeki tutumu ve stratejisi genel olarak DP’nin uygulamalarıyla şekillenmiştir. 1954 seçimlerinden sonra iktidarın basına, üniversiteye, muhalefet partilerine karşı uyguladığı sert politika DP’nin prestijini sarsmaya, CHP’nin ise yükseltmeye başlamıştır. Örneğin, 1954 seçimlerinin hemen ardından, hükümet DP’ye oy vermeyen Kırşehir ilini 30 Haziran’da ilçe düzeyine indirmişti.112 Bu, yükselen baskıcı tutumun başlangıcıydı. Seçim yasasından 108 Hikmet Bila, a.g.e., s. 137. 109 Celâl E. Bozkurt, Kemalizm, Marksizm ve Ecevit, Đstanbul, Boğaziçi Yayınları, 1976, s. 374. 110 Feroz Ahmad, a.g.e., s. 145, 146. 111 Suna Kili, a.g.e., s. 122, 123. 112 Mustafa Albayrak, a.g.e., s. 266, 267. 55 muhalefet partilerin radyodan yararlanmasını sağlayan maddeler kaldırıldı. Bir parti tarafından reddedilen bir adayın ertesi seçimde başka bir partiden aday olması yasaklandı. Devlet memurlarına milletvekili adayı olmak istediklerinde altı ay önceden görevlerinden istifa etme zorunluluğu getirildi ve muhalefet partilerinin karma liste oluşturmaları yasaklandı. Üniversite öğretim üyelerinin 60 yaşı ve 25 yıllık hizmeti doldurması halinde de emekliye sevk edilmesi kararlaştırıldı.113 Tüm bu düzenlemeler muhalefetin tepkisini toplarken, ülke içinde de DP içinde de gündeme oturacak yeni bir tartışma başladı: Đspat Hakkı. Hükümet, seçimlerden evvel 9 Mart 1954’te kabul edilen yasa ile Basın Kanunu’nu ağırlaştırarak, herhangi bir haber hakkında kanıtlama yani ispat hakkını ortadan kaldırmış oldu. Bu düzenlemenin ardından basına cezalar yağmaya başlamıştı. Aslında ispat hakkının kaldırılması 16 Mart 1949 tarih ve 3 sayılı tevhidi içtihat kararına dayanıyordu. Bu tevhidi içtihat kararı Bakanlar hakkındaki iddialarda ispat hakkını yasaklamıştı.114 DP içindeki bir grup milletvekili 2 Mayıs 1955’te TBMM’ye “ispat hakkı önergesi” sundu. Bu önerge ile Basın Kanunu’ndaki mevcut içtihadın kaldırılmasını ve demokrasiye yakışır şekilde basına ispat hakkının tanınmasını talep etmişlerdi. Fakat bu talep DP içinde fırtınaya sebep oldu. Hükümet önergeyi kabul etmediği gibi önergeyi de bir başkaldırı olarak yorumluyordu. 14 Ekim 1955’te DP Müşterek Haysiyet Divanı’nda önergeye sonradan katılan 9 milletvekili partiden ihraç edildi. Ardından da önergenin ilk imzacıları olan 10 milletvekili partiden istifa etti.115 DP’deki bu kopuş, CHP’deki Dörtlü Takrir sahiplerinin kopuşuna benzemektedir. Bir önerge neticesinde CHP’den ayrılıp DP’yi kuranlar gibi, yine bir önerge ile DP’den ayrılan 19 kişi, 19 Kasım 1955’te yapılan basın toplantısında 113 Feroz Ahmad, a.g.e., s. 80, 81. 114 Metin Toker, a.g.e., s. 104. 115 Akın Simav, Turan Güneş’in Siyasal Kavgaları, 2. bs., Đstanbul, Agora Kitaplığı, 2009, s. 26. 56 Hürriyet Partisi adında bir parti kuracaklarını açıkladılar.116 Hürriyet Partisi ileriki dönemlerde CHP’yi ideolojik olarak etkileyerek, CHP’deki Ortanın Solu hareketini oluşturan önemli bir etken olacaktı.117 DP’den ayrılıp kurulan bu yeni partiyle birlikte, DP iktidarı tam bir düşüş dönemine girmişti. Ülkede yaşanan 6-7 Eylül Olayları iktidarı yıpratmış, sıkıyönetimlerin tekrar başlamasına sebep olmuştu. 13 Kasım’da yapılan belediye seçimlerine CHP katılmamıştı. CHP’nin 21 Mayıs 1956’da toplanan 12. Kurultayı’nda CHP, HP ve CMP arasında güç birliği ve DP iktidarı karşısında ortak bir mücadele zemini oluşturulması için Genel Başkan’a yetki verilmiştir. 1957 yılı ile beraber ülkedeki ekonomik gerileme daha da devam etmiş, DP iktidarına karşı eleştiriler artmıştır. Bu durum hükümeti daha baskıcı bir konuma getirmiştir. Basına, yargıya, üniversiteye, sendikalara olan baskılar gitgide yükselmiştir. Hükümet bir çare olarak 11 Eylül’de, 1958’de yapılacak olan genel seçimleri 27 Ekim 1957’ye çekmiştir. Bu karardan iki gün evvel ise, CHP’de seçimlere hazırlık sebebiyle 9 Eylül 1957 tarihinde düzenlenen 13. Kurultay’da CMP ve HP temsilcilerinin de yer alması önemli bir gelişmeydi. Bu kurultay, 12. Kurultay’da kabul edilen partiler arası güç birliği çerçevesinde 1957 seçimlerinde birlikte hareket etme planını tekrar ele aldı. Hazırlanan ön projeye göre iller, muhalefet partileri arasında partilerin o illerdeki gücü ölçüsünde paylaşılacak, tespit edilecek oran içinde bazı illerde CHP, bazılarında HP, bazılarında da CMP seçime katılacak, seçime katılmayan muhalefet partileri ise katılan muhalefet partisini anlaşma gereği destekleyecekti. Ama çok geçmeden hükümet bu projeyi boşa çıkartacak bir düzenleme yaptı. Hükümetin yaptığı düzenlemeye göre herhangi bir ilde teşkilatı olan bir parti o ilde seçime 116 A.e., s. 30. 117 Hakkı Uyar ile 22 – 24 Aralık 2010 tarihleri arasında elektronik posta ve telefon aracılığı ile yapılan görüşme. 57 katılmazsa başka hiçbir yerde katılamazdı.118 Böylece muhalefet partilerinin güç birliği projesi başlamadan bitmiş oldu. 13. Kurultay’daki diğer bir önemli gelişme ise kabul edilen “Hürriyet Andı” idi. Hürriyet Andı şöyleydi: “Ülkemizin bugünkü siyasal durumu ve bu durumun partimizin 13. Kurultayı’na yüklediği tarihi görev birleşmiş muhalefet cephesinin bir üyesi olan biz CHP’liler, Türk milletini layık olduğu ileri demokratik rejime ve vatandaşlar arasında eşit muameleyi ilke edinen hukuk devletine kavuşturmaya ve millet iradesinin tecellisine engel olmak isteyenlerin karşısında hiçbir şeyden yılmadan, kanuna uyup ulu Tanrı’ya sığınarak mücadele etmeye and içtiğimizi işbu hürriyet andıyla kabul ve ilan ederiz.”119 Kurultay ile seçimler arasında fazla zaman olmadığı için seçim çalışmaları da hemen başladı. CHP artık halka gitmeyi, halka inmeyi öğrenmişti. Aday kadrosu gençleştirilmişti. Örgüt daha canlıydı. Şemsettin Günaltay bile mitinglerde “işçiye grev hakkı tanıyacağız” diyebiliyordu.120 CHP, 1957 Seçim Beyannamesi ile köylü, esnaf ve işçi sorunlarına oldukça ağırlık vererek sosyal adaleti geliştirme yolunda vaatlerde bulunmuştu. Beyanname daha da radikal bir şekilde şu maddeyi bulundurmaktaydı: “Bütün demokratik müesseseler kurulduktan sonra 1958 yılı mayıs ayında seçimler yenilenecek, bütün partilerin eşit şartlar ve haklarla seçime katılması sağlanacaktır.”121 Yani CHP iktidara geldiği takdirde bir Kurucu Meclis gibi çalışarak nispi temsil sistemini hazırlayacak, kalkınmayı plana bağlayacak, Yüksek Hâkimler Şûrası, Çift Meclis ve Anayasa Mahkemesi kuracak, daha sonra da yeni seçimlere giderek ülkeyi demokratik bir düzene oturtacaktı.122 118 Suna Kili, a.g.e., s. 126. 119 Hikmet Bila, a.g.e., s. 148. Ayrıca, Hürriyet Partisi’nin 16 Eylül 1957’de sona eren Büyük Kongresi’nde de HP’liler “Hürriyet Andı”nı kendilerine uyarlanmış bir şekliyle tekrar okumuşlardır. Milliyet, 17 Eylül 1957, s. 1. 120 Hikmet Bila, a.g.e., s. 149. 121 Milliyet, 4 Ekim 1957, s. 5. 122 Metin Toker, a.g.e., s. 262. 58 DP aslında seçim yatırımlarına daha TBMM tatile girmeden başlamıştı. Tüm çiftçilerin Ziraat Bankası’na olan borçlarını on yıl süreyle erteleyen bir yasa onaylandıktan sonra TBMM dağıldı. Seçim yaklaşınca başlayan kampanyalarında ise ağırlık yine iktidar dönemlerindeki icraatlarını anlatmak yönünde oldu. Halkın katılım göstereceği fabrika, yol, konut projeleri için açılış törenleri düzenlediler. DP’ye göre kitleler açısından ekonomik refah, küçük bir aydın gruptan başka kimsenin dikkate almadığı politik özgürlükten daha önemliydi.123 27 Ekim 1957 günü gerçekleşen seçimlerde DP yine birinci parti oldu, ama sonuçlar bu sefer değişme göstermişti. Parti Adı Aldığı Oy Sayısı Aldığı Oy Oranı Milletvekili Sayısı DP 4.372.621 47,3 419 CHP 3.753.136 40,6 173 CMP 652.064 7,0 4 HP 350.597 3,8 4 Bağımsızlar 4.994 0,1 2 Tablo 4: 1957 Genel Seçim Sonuçları124 1957 seçimleriyle CHP önemli bir artış yakalamış, DP ile arasındaki oy farkını oldukça azaltmıştı (Tablo 4). Dahası, muhalefet partilerinin oy toplamı, DP’yi geçiyordu. Seçimlerden birinci parti olarak DP çıkmış olsa da, güç kaybetmişti ve kaybetmeye de devam edecekti. Bu durum beklenmedik değildi. Orhan Koloğlu’na göre CHP’nin 1957 seçimlerinde oy artırmasının sebebi ise, DP’nin başarısızlıklarından kaynaklanıyordu.125 1954 yılının ardından savaş sonrası genişleme etkisi durmuş ve liberal dış ticaret politikaları da son bulmuştu. Ekonomide durgunluk başlamıştı.126 Enflasyonist politikanın geçici bolluk süreci bitmiş, hayat pahalılığı tekrar kendini göstermişti. Pahalılıkla birlikte yokluk da 123 Kemal H. Karpat, Türkiye’de Siyasal Sistemin Evrimi 1876-1980, s. 116, 121. 124 1950 – 1965 Milletvekili ve 1961, 1964 Cumhuriyet Senatosu Üye Seçimleri Sonuçları, s. XXXVI, XXXVII. 125 Orhan Koloğlu, Ecevit ile CHP: Bir Aşk ve (efret Öyküsü, Đstanbul, Büke Yayınları, 2000, s. 47. 126 Korkut Boratav, a.g.e., s. 107. 59 tekrar iç piyasalara yansımıştı. Muhalefet ve basının bunları konu alıp eleştirilerini artırması da iktidarı baskıya yöneltti. Bu şekilde eleştirileri bertaraf edebileceğini düşünen iktidar 1946’dan beri kendisini destekleyen liberal aydın kesimin de desteğini kaybetmeye başladı. Ekonomik gerginlikle birlikte, siyasi gerginliğin de tırmanması DP’nin prestijini epey sarstı. Koloğlu’nun tespitinde yer aldığı gibi DP’nin yanlış uygulamaları, muhalefetin ve özellikle CHP’nin gücünün yükselmesini sağladı. Fakat CHP, dönemi iyi yorumlamaya ve buna göre iyi konum almaya da başlamıştı. 1954 seçimlerinden sonraki tüm kurultaylarında CHP, ülkede oluşturulması gereken demokratik kurumlara özenle eğilmiş, birey haklarından, sosyal adalete kadar pek çok konuya vurgu yaparak halkın sorunlarına cevap vermeye çalışmıştır. Bu anlamda CHP’nin muhalefetteki yılları tek parti döneminden sonra geçirdiği önemli bir değişim süreci olmuştur. Celâl Bozkurt’a göre de CHP’nin artan başarısını şöyle sıralamak mümkündür: 1. “Đktidara karşı sevginin azalması, 2. Rejim konusunun muhalefet tarafından halka benimsetilmeğe çalışılması, 3. Partinin olgun seçim beyannamesi, 4. Üç yıl boyunca ayakta tutulan seçim tansiyonu, 5. Partinin adam tesbitinde gösterdiği titizlik, 6. Müessir propaganda ve tahrik.”127 Gelinen noktada 1957 seçimleriyle DP halen iktidardadır ama karşısında daha güçlü ve kendine güvenen bir CHP bulunmaktadır. 1960’lara gidilen bu süreçte CHP’nin anlayışı da değişimini devam ettirecektir. 1.2.2. Hürriyet Partisi ve Đlk Hedefler Beyannamesi 1957 seçimlerinin ardından en zor duruma düşen parti Hürriyet Partisi oldu. Seçime büyük ümitlerle giren HP umduğunu bulamayınca, kopmalar yaşamaya başladı. Partiden ayrılanlar artıyor, parti içinde bulunanlar da maddi güçlükler 127 Celâl Bozkurt, Siyaset Tarihimizde C.H.P. Dünü Bugünü Đdeolojisi, s. 85. 60 yaşıyordu. Bu maddi güçlükler partiye de yansımış, partiyi devam ettirebilecek mali kaynak bulmak zorlaşmıştı. 1957 seçimleri öncesi CHP ile güç birliği yapmaya çalışan HP’nin tabanı da CHP’ye yönelmeye başlamıştı. Bu şartlar altında HP’de kabul edilen birleşme kararı ile HP – CHP görüşmeleri başlamış oldu.128 24 Kasım 1958’de ise birleşme CHP çatısı altında tamamlandı. CHP, Ocak 1958’de ekonomik önlemler, seçim, dış politika konularında araştırma yapacak bir araştırma bürosu kurmuş ve bu büronun başına Osman Okyar, Turhan Feyzioğlu ve Bülent Ecevit’i getirmişti. Bu komisyon 1960’a kadar etkin bir şekilde çalışacaktı.129 Ayrıca Meclis’te artan gücü sebebiyle oldukça aktif bir CHP vardı artık. Meclis’te, işçilere grev hakkı verilmesi, Milli Korunma Kanunu’nun kaldırılması gibi konuları da içeren 12 yasa önerisi vermişlerdi.130 CHP’nin bu aktifliği, Hürriyet Partililer ile aynı çatı altında toplanılan 14. Kurultay’da131 hazırlanan beyanname ile zirveye ulaşacaktı. 12 Ocak 1959 tarihli 14. Kurultay’da CHP, muhalefet döneminde savunmaya başladığı bütün prensip ve fikirleri tek bir belgede topladı. Bu belge, 1953’ten beri gelen sosyal ve demokratik yönde atılan adımların vardığı sonuçtu.132 “Đlk Hedefler Beyannamesi” olarak kabul edilen belge, CHP’nin geldiği noktayı ve 1960’tan sonra da yöneleceği istikameti anlamak için önemli bir noktadır. Turan Güneş, Đlk Hedefler Beyannamesi’ni ve HP’nin bu beyanname üzerindeki etkisini şöyle anlatmaktadır: “Beyannamenin içindekiler aslında CHP’nin öteden beri savunduğu fikirlerdi. Ancak Hürriyet Partisi’nin tabanını tatmin edebilmek için bizim tarafımızdan hazırlandığı görüntüsünü verdik. Fakat bu beyanname bizim örgütü tatmin için iyi bir dayanak oldu.”133 128 Akın Simav, a.g.e., s. 40 – 46. 129 Metin Toker, Demokrasimizin Đsmet Paşa’lı Yılları 1944-1973: Demokrasiden Darbeye 1957- 1960, 7 c., Ankara, Bilgi Yayınevi, C:IV, 1991, s. 33. 130 Hikmet Bila, a.g.e., s. 151. 131 C.H.P. XIV. Kurultay Parti Meclisi Raporu 12 Ocak 1959, s. 12, 13. 132 Nazım Güvenç, Yine, Yeni, Yeniden, CHP, Đstanbul, Anahtar Kitaplar Yayınevi, 2002, s. 139. 133 Akın Simav, a.g.e., s. 48, 49. 61 Đlk Hedefler Beyannamesi üç ana madde ve bu maddeleri dolduran alt başlıkları içermektedir.134 Beyanname’nin ilk maddesi antidemokratik kanunların kaldırılmasını öngörüyordu. Đkinci madde ise halk egemenliği, hukuk devleti, sosyal adalet ve emniyet esaslarına göre şekillenecek modern ve demokratik bir Anayasa değişikliğini vurguluyordu. Bu Anayasa, ırk cins, din, mezhep, siyasi fikir, içtimaî menşe, doğuş ve servet farkı gözetmeyecek, ana hak ve hürriyetleri kapsayacaktı. Hazırlanacak Anayasa’da düşünce ve söz hürriyeti, basın hürriyeti, ilim ve sanat hürriyeti, din ve vicdan hürriyeti, şahıs ve mesken dokunulmazlığı, toplanma ve dernek kurma hürriyeti, mal ve mülk emniyeti, çalışma ve iktisadi teşebbüs hürriyeti, grev hakkı, sendika ve mesleki örgütler kurma hakkı, kanun önünde eşit muamele görme ve amme hizmetlerinden eşit olarak faydalanma hakkı, devlet yayın vasıtalarının tarafsızlığı yer alacak ve insan hak ve hürriyetleri teminat altına alınacaktı. Bu haklar da Anayasa Mahkemesi ile güvencede tutulacaktı. Devlet Başkanlığı tarafsızlığa kavuşturulup, ikinci bir meclis kurulacaktı. Beyanname’nin taahhütleri arasında yargıç güvencesi sağlamak, sosyal haksızlık ve adaletsizliği azaltmak için herkese bedeni, fikri ve sosyal gelişme olanağı sağlamak, nispî temsil ile daha demokratik bir seçim sistemi sağlamak gibi maddeler de yer almaktaydı. CHP’nin kabul ederek gerçekleştirmeye söz verdiği bu beyanname demokratik, çağdaş, hukukun üstünlüğüne dayanan, sosyal adaleti ön plana çıkaran yeni bir Anayasa’nın temellerini içermektedir. Đnsan temel hak ve özgürlükleri teker teker sıralanmış, bu hak ve özgürlüklerin güvence altına alınacağı belirtilmiştir. Sıralanan başlıklar şunlardır: • Düşünce ve söz özgürlüğü • Basın özgürlüğü 134 Đlk Hedefler Beyannamesi’nin tamamı için bkz.: C.H.P. Đlk Hedefler Beyannamesi – Temel Hedefler Beyannamesi – Đleri Türkiye Ülkümüz, Ankara, C.H.P. Genel Sekreterliği Yayın Bürosu, 1965, s. 3 – 8 ve Millet Hizmetinde 40 Yıl C.H.P., s. 49 – 51. 62 • Đlim ve sanat özgürlüğü • Din ve vicdan özgürlüğü • Şahıs ve mesken dokunulmazlığı • Toplanma ve dernek kurma özgürlüğü • Mal ve mülk emniyeti • Çalışma ve iktisadi teşebbüs özgürlüğü • Grev hakkı • Sendika ve mesleki örgütler kurma hakkı • Kanun önünde eşitlik • Kamu hizmetlerinden eşit olarak faydalanma hakkı • Devlet yayın araçlarının tarafsızlığı Bu maddelerin tamamı, CHP’nin 1950 – 1960 yılları arasındaki muhalefet döneminde somut sorunlar olarak ortaya çıkmıştır. Bu bağlamda muhalefet dönemi, CHP’nin tek parti döneminin etkilerinden sıyrılarak, kendisini hem çok partili hayatın koşullarına, hem de modern demokrasi anlayışına adapte etmesine hatta bu anlayışa yön vermesine büyük katkı sağlamıştır. Alparslan Işıklı’ya göre 27 Mayıs 1960 Askerî Müdahalesi olmasaydı, CHP normal bir seçimle iktidar olabilirdi ve Đlk Hedefler Beyannamesi’ni yeni bir Anayasa olarak uygulamaya geçirebilirdi.135 Fakat süreç bu yönde ilerlemedi. Đlk Hedefler Beyannamesi 1961’de yapılan yeni Anayasa’nın temellerini yine oluşturmuş oldu136 ama bu Anayasa bir seçim sonrasında değil bir askerî müdahale sonrasında hayata geçti. 1.2.3. Tahkikat Komisyonu ve 28 – 29 (isan Öğrenci Olayları 1957 seçimlerinden sonra DP iktidarı halk desteğini kaybetmeye başladığını düşünüp, şiddet ve baskı politikasını daha da artırmaya yöneldi. Sadece muhalefet değil, toplumdaki birçok kişi ve kuruluş da baskı altında kaldı. Đktidar ilerleyen 135 Alparslan Işıklı ile 10 Nisan 2010 tarihinde Đstanbul’da yapılan görüşme. 136 Mustafa Şener, a.g.e., s. 78. 63 süreçte erken bir seçime gitmektense bu tansiyonu daha da yükseltmekten başka bir şey yapmadı.137 CHP, 1959 baharında yurt gezilerine başlama kararı aldı. Fakat Mayıs ayında Đsmet Đnönü’nün yaptığı Ege gezisi kapsamında Uşak’a gitmesi, çok vahim sonuçlandı. Đnönü, yapılan taşlı saldırılar sonucu, başından yaralandı. Bu vahim olay ülkedeki gerginliği had safhaya ulaştıran olaylar zincirinin ilkiydi. Uşak olayının ardından Đstanbul’a dönen Đnönü’ye bu sefer de Topkapı’da bir saldırı cereyan etmiş, bölgeden geçen bir Binbaşı’nın müdahalesiyle büyük bir olay önlenmişti.138 CHP, 1960’ta bir erken seçim olması hesabıyla yasak olmasına rağmen gayri resmî bir seçim kampanyası yürütmeye başladı.139 Bu kampanya, CHP’nin 1960’a kadar demokrasiden halen kendi adına ümidini kesmediğinin ve DP iktidarını normal ve dürüst bir seçimle yıkmak istediğinin önemli bir göstergesidir. Đleride 1961 – 1965 yılları arasında diğer partiler tarafından kullanılarak CHP’nin en çok başını ağrıtacak söylemlerden biri olan “CHP + Ordu = Đktidar” söylemi140, gerçekte 1959 ve 1960 yıllarında CHP’nin yürüttüğü gayri resmî seçim kampanyalarına ve demokrasi çerçevesindeki anlayışına bakıldığı takdirde epey zayıftır.141 Bu konuda Feroz Ahmad142 ve Ahmet Naci Yücekök143 de CHP’nin 27 Mayıs müdahalesinde direkt bir rolü olmadığını düşünmektedirler. DP iktidarı ise böyle düşünmemiştir. CHP’nin halkı sokağa dökme çabasında olduğunu ve bir ihtilal peşinde olduğunu öne sürüyordu. Bu sebeple DP Meclis Grubu, 7 Nisan 1960 tarihinde CHP’nin seçim dışı yollardan iktidara gelme 137 Suna Kili, a.g.e., s. 132. 138 Mustafa Albayrak, a.g.e., s. 523 – 525. 139 Feroz Ahmad, a.g.e., s. 95. 140 Ahmet Naki Yücekök, “CHP + Ordu = Đktidar” söylemini ilk olarak kendilerinin, CHP’nin bu kalıptan sıyrılabilmesi için CHP’ye bir öz eleştiri olarak çıkardıklarını, fakat daha sonra rakip partiler tarafından da kullanılmaya başladığını belirtmektedir. Ahmet Naki Yücekök ile 7 Aralık 2010 tarihinde Đstanbul’da yapılan görüşme. 141 1959 yılında yapılan 14. Kurultay’da, CHP’nin ihtilal metotları içinde olmadığı, hukuk düzeninden ayrılmadığı ve ayrılmayacağı belirtilmektedir. C.H.P. XIV. Kurultay Parti Meclisi Raporu 12 Ocak 1959, s. 11. 142 Feroz Ahmad ile 7 Aralık 2010 tarihinde Đstanbul’da yapılan görüşme. 143 Ahmet Naki Yücekök ile 7 Aralık 2010 tarihinde Đstanbul’da yapılan görüşme. 64 niyetinde olduğunu öne sürmüş, silahlı ayaklanma hazırladığını iddia etmişti. Bu iddiaları soruşturmak için kurulması planlanan Tahkikat Komisyonu, Meclis içerisinden seçilecek 15 DP’li milletvekiline Meclis’in üstünde olağanüstü yetkiler sağlayacaktı. 18 Nisan’da kurulan Komisyon, Meclis’in ve mahkemelerin yetkilerini geride bırakarak Anayasa’yı ihlal eden bir statüdeydi. Buna karşı aynı gün Đnönü’nün Meclis’te yaptığı konuşma, şu cümleleri içeriyordu: “Eğer bir idare baskı rejimi kurarsa, o memlekette ayaklanma olur. Buna mahal vermemek için idarelerin demokratik olması şarttır. Đhtilal dışımızdan, bizimle münasebeti olmayanlar tarafından yapılacaktır. Bu yolda devam ederseniz, ben de sizi kurtaramam! Şartlar tamam olduğu zaman milletler için ihtilal meşru bir haktır, ama tehlikeli bir ameliyattır.”144 Đnönü ihtilal havasının farkındaydı ama olayların dışında duruyordu. Uyarıları yapmasının sebebi buydu. Fakat DP, kurulan komisyonu daha da ileri götürerek 27 Nisan’da komisyona basını sansürleme, gazeteleri toplatma, celpname çıkartma ve komisyon çalışmalarına engel olanlara hapis cezası verme yetkilerini tanıdı.145 Bu konuda DP’nin ve Menderes’in danışmanı olan hukuk profesörü Ali Fuad Başgil de Bayar ve Menderes’e Tahkikat Komisyonu’nun Anayasa ile uyuşmayan hükümler içerdiğini belirtmişti.146 27 Nisan’ın hemen ertesinde 28 – 29 Nisan olayları patlak verdi. Bu, DP iktidarının baskıcı tutumunu protesto etmek isteyen öğrencilerin hareketiydi. CHP’nin 27 Mayıs sürecindeki dolaylı etkisi Orhan Birgit’in açıkladığı gibi bu öğrenci olayları içerisindeydi.147 1967’de kurulan ve neredeyse CHP’nin ikinci bir gençlik kolu gibi işlevi olan Sosyal Demokrasi Dernekleri Federasyonu’nda başkanlık yapan Nail Gürman, bir açıklamasında geçmişteki öğrenci olaylarından 144 Şeref Bakşık, a.g.e., s. 67. 145 Feroz Ahmad, a.g.e., s. 98; Mustafa Albayrak, a.g.e., s. 532, 533. 146 Ali Fuad Başgil, 27 Mayıs Đhtilâli ve Sebepleri, Çev. Cemal Aydın, 4. bs., Đstanbul, Yağmur Yayınevi, 2008, s. 126. 147 28 – 29 Nisan Öğrenci Olayları için Orhan Birgit bir röportajında şöyle demiştir: “28 Sisan 1960 olaylarını ise itiraf ediyorum ki organize ettim. Perde arkasındayım o işin. Öğrencilerin gösteri yapmasını istiyorduk biz. Se yapacaklardı “Katiller, diktatörler” diye bağıracaklardı, nümayiş yapacaklardı.” (Çevrimiçi) http://pazarvatan.gazetevatan.com/haberdetay.asp?hkat=1&hid=13497, 13 Aralık 2010. 65 bahsederken, “Bizden önceki sosyal demokrat arkadaşlarımız ve bizler, 28 – 29 Sisan’larda, en ön saflarda devrim mücadelesi vermişizdir.”148 diyerek de CHP’li gençlerin öğrenci olaylarındaki rolünü kanıtlamaktadır. Tabii ki öğrenci olayları demokratik bir protestodan başka bir nitelik taşımamaktadır. Keza Toktamış Ateş de Türk demokrasisine çoğulcu bilinç kazandıran 1961 Anayasası’nın başlangıcı olarak 28 – 29 Nisan öğrenci olaylarını işaret etmektedir.149 21 Mayıs 1960 tarihinde de Harp Okulu öğrencilerinin yürüyüşü hükümeti iyice zora sokuyordu. Hükümet bu eylemi dikkate almaktansa sert tutumunu devam ettirdi ve Harbiyelilerin bir kısmının uzaklaştırılmasını ve okulun da uzak bir yere nakledilmesini kararlaştırdı.150 Bu durum ise askerî müdahaleyi hızlandırmaktan başka bir işe yaramadı. 27 Mayıs günü TSK içerisinde bir süredir hazırlık yapan bir grup, Demokrat Parti iktidarını devirdi ve yönetimi ele geçirdi. 1.3. 27 MAYIS 1960 ASKERÎ MÜDAHALESĐ VE 1961 A(AYASASI 27 Mayıs günü askerî bir harekât151 tarafından devrilen Demokrat Parti iktidarı ile Türk Siyasi Tarihi’nde yepyeni bir kırılma noktası daha oluştu. Cumhuriyet Devrimi’nden sonra, 1945 yılının sonrasında başarıyla çok partili hayata geçen Türkiye, 1950’den sonra ilk kez CHP’den başka bir partinin iktidarını, ardından da 1960’ta yine ilk kez olarak mevcut iktidara karşı yapılan askerî bir müdahaleyi yaşamış oldu. Bu dönemin, ülkedeki etkisi kadar CHP’ye de etkisi büyük ve önemlidir. 1950 – 1960 yılları arasında kendisini demokratik düzene ve yapıya uyarlayıp hatta 148 Serhat Hürkan, Ortanın Solu’nun Ulusal Ülkücüleri (Sosyal Demokrasi Dernekleri Federasyonu’nun Öyküsü), Ed.: Erdoğan Mura, Ankara, Sinemis Yayınları, 2007, s. 31. 149 Toktamış Ateş, Aslan Sosyal Demokratlar, 6. bs., Đstanbul, Çınar Yayınları, 1997, s. 193. 150 Abdi Đpekçi, Ömer Sami Coşar, Đhtilâlin Đçyüzü, Đstanbul, Uygun Yayınevi, 1965, s. 177. 151 27 Mayıs 1960 Askerî Müdahalesi’ne gelinen süreci, TSK içerisindeki cuntalaşma hareketlerini ve müdahalenin oluşumunu içeren ayrıntılı bir analiz için bkz.: Abdi Đpekçi, Ömer Sami Coşar, a.g.e. 66 bu düzene öncülük etmeye başlayan CHP, 1960 sonrası daha ideolojik bir altyapısal harekete adım atacaktır. 27 Mayıs’ın, her ne kadar sürekli olarak herhangi bir zümreye ve kesime karşı yapılmadığı dile getirilse de, DP’nin baskıcı bir rejim kurma girişimlerine karşı ortaya çıktığı kesindir. Ayrıca DP iktidarında orta sınıfların etkin tabakası olan asker – sivil aydın ve memurların ekonomik, sosyal ve politik güç kaybına uğradığı da gerçektir. CHP’nin dayandığı bu temel sınıfların, DP’nin dayandığı büyük burjuvazi ve toprak sahibi sınıflarıyla yarattığı toplumsal çelişki, 27 Mayıs’a da yansımış ve 27 Mayıs’ın devamında gelen 1961 Anayasası’nın sosyal karakterini açıklayan nedenlerin başında gelmiştir.152 27 Mayıs süreci 1961 Anayasası gibi demokratik bir yapı ile sonuçlansa da, CHP üzerinde olumsuz algılar oluşturmuştur. CHP’nin Ordu ile işbirliği yaparak iktidara geldiği ve Ordu yönetimi süresince var olan tüm başarısız uygulamaların sorumlusu olarak CHP’nin görülmesi gibi negatif algılar, CHP’nin uzun bir süre boyunca prestij ve oy kaybetmesine sebep olmuştur. 27 Mayıs’ın hemen ertesinde Orgeneral Cemal Gürsel’in Đsmet Đnönü’yü arayıp, şu sözleri söylemesi, aslında CHP’nin 27 Mayıs’taki konumunu göstermektedir: “Size karşı kusurluyuz Paşam. Hareketimizi size önceden haber vermedik. Verseydik bizi bundan caydırmak isteyeceğinizden korktuk. Ama, başka çare kalmamıştı.”153 Bunu destekleyecek şekilde 27 Mayıs’tan kısa bir süre sonra Đsmet Đnönü de 20 Haziran 1960 tarihinde il ve ilçe başkanlıklarına uzun bir genelge göndermiştir. Bu genelgede Đnönü, CHP’nin 27 Mayıs hareketinin ne başında ne içinde olduğunu belirtmekte ve hukuka bağlı demokratik bir Anayasa ile dürüst, eşit ve emniyetli 152 Bülent Tanör, Osmanlı – Türk Anayasal Gelişmeleri, Ed.: Korkut Tankuter, 19. bsk., Đstanbul, Yapı Kredi Yayınları, 2010, s. 365. 153 Metin Toker, Demokrasimizin Đsmet Paşa’lı Yılları 1944-1973: Yarı Silahlı, Yarı Külahlı Ara Rejim 1960-1961, 7 c., 2. bs, Ankara, Bilgi Yayınevi, C:V, 1991, s. 11. 67 seçimlerin yapılmasına uygun bir Seçim Kanunu hazırlanarak en kısa zamanda genel seçimlere gidilmesini ve devlet idaresinin milli iradeye teslim edilmesini vurgulamaktadır.154 9 Eylül 1960 günü CHP’nin kuruluş yıldönümünde yaptığı konuşmada da Đnönü, Đnkılâp devrinin Ekim 1961’de yapılacak seçimlerle sona ereceğini vurguluyordu.155 Yani askerî yönetimin daha fazla uzatılmasının hata olacağını ve Ekim 1961’de seçimlere kesin olarak gidilmesi gerektiğini belirtiyordu. Tüm bunlara rağmen CHP, kendisini 1960’lı yıllara adapte etmeye çalışsa da, “CHP + Ordu = Đktidar” söyleminin gölgesinde kalacak ve halkın tepkisini üzerinde bulacaktır. 1.3.1. Kurucu Meclis ve CHP 27 Mayıs Askerî Müdahalesi’ni gerçekleştiren grup kendisine “Milli Birlik Komitesi” adını koymuştu. Fakat MBK henüz resmî bir kimliğe kavuşturulmamıştı. 27 Mayıs sabahı MBK lideri ilan edilen, dönemin Kara Kuvvetleri Komutanı Cemal Gürsel, 29 Mayıs’ta da Devlet Başkanı, Başbakan, Başkomutan ve MBK Başkanı yapıldı. Ancak, harekâtı gerçekleştiren MBK kendi içerisinde halen homojen değildi. Farklı hizipler vardı. Bir grup, DP’lileri devirip iktidarı Đnönü’ye devretmekten yana, başka bir grup DP’lileri tasfiye edip seçimleri yaparak çekilmekten yana, diğer bir grup da gerekli reformlar yapılana kadar ordunun yönetimi elinde tutmasından yanaydı.156 Fakat MBK içerisinde en baskın olan grup “Demokrasiye bağlı olmak.” fikrindekilerdi. Bunu 27 Mayıs’a gelinen süreçte de tartışmışlar ve amaçlarının “Bozulan demokratik düzenin, tekrar sağlanarak rayına oturtulması ve derhal seçimlerle işleri halk iktidarlarına bırakmak.” olduğunu kararlaştırmışlardı. Ancak halen aralarında iktidarın bir süre daha devredilmemesi konusunda ısrarlı olanlar da vardı. Örneğin MBK içerisinde bulunan Albay Sami Küçük, 27 Mayıs öncesi gerçekleşen görüşmelerden birini şöyle aktarmaktadır: 154 Suna Kili, a.g.e., s. 136, 137. 155 Abdi Đpekçi, Ömer Sami Coşar, a.g.e., s. 388 – 390. 156 Feroz Ahmad, a.g.e., s. 208, 209. 68 “(Sami Küçük soruyor:) ‘Harekâtımız başarıyla sonuçlanınca nasıl bir düzen getirmek istiyoruz? Bir askeri idare mi, yoksa demokrasi mi?’ Bana ilk cevabı (Alparslan) Türkeş verdi. ‘Pek tabii ki bir askeri idare kuracak ve yolumuza düşeceğiz.’ dedi.” Türkeş’in bu tutumu üzerine görüşmeyi terk etmek isteyen Küçük’ü durdurmak için Sezai Okan’ın Türkeş’e yanıtı şöyle olmuştur: “Askeri idare nereden çıktı? Bugüne kadar böyle bir konu konuşulmadı. Bugüne kadar demokrasi dışında bir tartışmamız olmadı. Bunu nereden çıkardın?”157 MBK başa gelir gelmez kısa bir süre içerisinde ilk iş olarak yeni anayasa çalışmalarını başlatmasıyla gerçekten de demokratik bir düzen kurmaktaki niyetlerini doğruluyordu. Ama bu durum aynı zamanda, yönetimi derhal yapılacak olan bir seçimle siyasi bir partiye henüz devretmemek anlamına da geliyordu. MBK içerisindeki grupların orta bir yolu bulunmuş gibiydi. Ancak MBK içerisindeki demokrasi yanlıları ile kalıcılar arasındaki mücadele bitmemişti.158 Anayasa hazırlama görevi Đstanbul Üniversitesi Rektörü Sıddık Sami Onar’ın başkanlığında bir grup profesörün yer aldığı komisyona verildi. Bu komisyon ilk önce 27 Mayıs’ın meşruiyetini sağlayacak dayanakları hazırlayarak 27 Mayıs’ın sebeplerini ve amaçlarını içeren bir rapor yayımladı.159 12 Haziran’da da MBK’nın yetkilerini tanımlayan Geçici Anayasa kamuoyuna açıklandı ve böylece yeni Anayasa yürürlüğe girip seçimler yapılana kadar MBK yasama yetkisini doğrudan, yürütme yetkisini de Bakanlar Kurulu aracılığıyla üzerine almış oldu.160 157 Sami Küçük, Rumeli’den 27 Mayıs’a: Đhtilalin Kaderini Belirleyen Köşk Harekâtı, Haz.: Haşim Akman, Đstanbul, Mikado Yayınları, 2008, s. 79. 158 MBK içerisindeki 14’ler olarak adlandırılacak 14 subay, 13 Kasım 1960 günü MBK’daki görevlerinden alınarak çeşitli ülkelerdeki büyükelçiliklere atanmışlardır. Böylece, genel seçimlerle demokrasiye geçilmesi için beklenilmesi gerektiğini savunan kalıcı grup MBK’dan tasfiye edilmiş oldu. Sami Küçük, a.g.e., s. 118. 159 T.C. Millî Birlik Komitesi Đrtibat Bürosu, Yassıada Broşürü, Đstanbul, Basın Yayın ve Turizm Genel Müdürlüğü Yayınları, 1960, s. 17 – 19. 160 Feroz Ahmad, a.g.e., s. 211. 69 MBK, yapılacak düzenlemeleri “MBK’nın Direktif Görüşleri” ve “MBK’nın Memleket Meseleleri Hakkında Temel Görüşleri” adında iki metinde toplayıp 16 Eylül’de yayımladı. Şerafettin Turan’a göre bu metinlerde yer yer CHP’nin 1959’da kabul ettiği Đlk Hedefler Beyannamesi’nin etkileri görülmektedir.161 Anayasa Komisyonu hazırladığı tasarıyı 18 Ekim 1960’ta MBK’ya sundu fakat taslak birçok noktada eleştiri gördü. Dolayısıyla tasarıların nasıl ve hangi organ tarafından onaylanacağı sorunu belirdi. Kurucu Meclis oluşturulması bu sayede gündeme geldi ve Kurucu Meclis’in yetki ve çalışmalarını belirleyecek bir yasa tasarısı için MBK, Turhan Feyzioğlu’nu görevlendirdi. Feyzioğlu hazırladığı taslağı 21 Kasım’da sundu.162 13 Aralık 1960 tarihinde tasarı kabul edilip yasalaştı. Yasaya göre Kurucu Meclis, MBK üyeleri ve Temsilciler Meclisi’nden oluşacaktı. Yeni Anayasa ve Seçim Kanunu hazırlanıp en geç 29 Ekim 1961’de iktidar, seçimlerle belirlenerek oluşan yeni hükümete devredilecekti. Fakat öncesinde de, hazırlanan Anayasa referandum ile halkın onayına sunularak kabul edilecekti.163 Temsilciler Meclisi’nde CHP’ye 49, CKMP’ye 25, MBK’ya 18 kişilik kontenjan tanındı. Kalan üyelikler ise çeşitli dernek ve meslek kuruluşları arasında paylaşıldı. Fakat bu üyelikler de genelde CHP’li kimselerden seçildiği için CHP’nin Temsilciler Meclisi’ndeki üye sayısı 155’e kadar yükseldi.164 CHP yönetimi, ayrılan kontenjandan altısını direkt olarak Đnönü’nün belirlemesini kararlaştırdı. Đnönü’nün seçtiği altı isim, Şefik Đnan, Ziya Müezzinoğlu, Enver Ziya Karal, Mümtaz Soysal, 161 Şerafettin Turan, Türk Devrim Tarihi V: Çağdaşlık Yolunda Yeni Türkiye (27 Mayıs 1960 – 12 Eylül 1980), 5 c., Ankara, Bilgi Yayınevi, C:V, 2002, s. 27. 162 Metin Toker, a.g.e., s. 209. 163 Şevket Süreyya Aydemir, Đkinci Adam, 3 c., 7. bs., Đstanbul, Remzi Kitabevi, C:III, 2006, s. 505, 506. 164 20 Kasım 1961 – 18 Şubat 1965 Arasında C.H.P. Halk Hizmetinde (eler Yaptı, Ankara, Balkanoğlu Matbaacılık, 1965, s. 75. Ayrıca Şerafettin Turan, Kurucu Meclis’teki CHP’li sayısının 222’ye kadar vardığını ve Meclis’in CHP doğrultusunda çalıştığını belirtmiştir. Şerafettin Turan, a.g.e., s. 49. 70 Doğan Avcıoğlu ve Đhsan Kabadayı oldu.165 6 Ocak 1961’de açılan Meclis ile de yeni Anayasa sürecine girilmiş oldu. 1.3.2. 1961 Anayasası Kurucu Meclis 9 Ocak’ta Anayasa tasarısını son şekline getirecek olan 20 üyeli Anayasa Komisyonu’nu oluşturdu. Komisyon üyeleri arasında Đnönü’nün Temsilciler Meclisi için belirlediği Mümtaz Soysal ve Doğan Avcıoğlu’nun bulunmalarının yanında Komisyon’a Enver Ziya Karal’ın Başkan seçilmesi dikkat çekici bir gelişmeydi. Meclis’teki uzun tartışmalar sonucunda tasarı 27 Mayıs 1961’de oya sunulmuş ve kabul edilmişti.166 Hazırlanan Anayasa her şeyden önce politik anlamda sağ ve sol siyasete karşı daha açıktı ve bu anlamda daha özgürlükçü bir yapıdaydı.167 Anayasa’nın 2. maddesine göre Türkiye Cumhuriyeti artık millî, demokratik, lâik ve sosyal bir hukuk devleti olarak tanımlanmıştır.168 Ayrıca Anayasa, TBMM dışında ikinci bir Meclis, yasaların Anayasa’ya uygunluğunu denetleyecek Anayasa Mahkemesi, yargı güvencesini sağlayacak Yüksek Yargıçlar Kurulu, seçimlerde nispi sistem uygulanması, basın özgürlüğü, üniversite özerkliği, işçilere toplu sözleşme ve grev hakkı gibi CHP’nin Đlk Hedefler Beyannamesi’nde kabul ettiği tüm maddeleri de içermekteydi. Sosyal devlet kavramı yeni Anayasa’daki önemli bir noktadır. Ahmet Taner Kışlalı’ya göre Türkiye'ye belirli bir “sosyal devlet” anlayışı Kemalizm ile birlikte girmişti. Çünkü çalışan kesimler, oy hakkından ücretli yıllık izine, sekiz saatlik işgününden parasız eğitime ve sağlık hizmetlerine kadar birçok hakkı Kemalist devrim süreci içinde savaşım vermeden kazanmıştır.169 1961’de hazırlanan Anayasa 165 Şerafettin Turan, a.g.e. 166 A.e. 167 Erik J. Zürcher, Turkey A Modern History, 3. bs., London, I.B. Tauris & Co Ltd, 2005, s. 246. 168 Suna Kili, A. Şeref Gözübüyük, Sened-i Đttifak’tan Günümüze Türk Anayasa Metinleri, 3. bsk., Đstanbul, Türkiye Đş Bankası Kültür Yayınları, 2006, s. 192. 169 Ahmet Taner Kışlalı, Siyasal Sistemler: Siyasal Çatışma ve Uzlaşma, 8. bsk., Ankara, Đmge Kitabevi Yayınları, 2010, s. 267, 268. 71 ile de tam anlamıyla bir sosyal devlet hedeflenmiştir. Bülent Ecevit, yeni Anayasa’nın getirdiği “sosyal demokrat” özü şöyle anlatmıştır: “Mülkiyet ve miras hakkını tanıyan, ama bu hakların toplum yararına aykırı olamayacağını da belirten; toprakta da özel mülkiyeti esas tutan, ancak bu mülkiyet hakkından, geçimi toprağa bağlı herkesin yararlanabilmesi için, bireylerin elindeki toprak genişliğinin sınırlanabileceğini söyleyen; özel girişime serbestlik tanıyan, hatta güvenlik sağlayan, ancak özel girişimi 'milli iktisadın gereklerine ve sosyal amaçlarına uygun' yürümeye mecbur tutan; yatırımlarda toplum yararını öncelikle gözetmeyi emreden; ücret adaletini ve bütün halk için sosyal güvenliği gerekli kılan; öğrenimde fırsat ve olanak eşitliğini şart koşan; kooperatifçiliğin geliştirilmesiyle devleti görevli kılan; tarımda emeğin değerlendirilmesini isteyen; doğal servet ve kaynakları, devletin hüküm ve tasarrufu altında tutan Anayasamız…”170 Yani bu Anayasa, devleti gelirin adil bir biçimde yeniden paylaştırılmasını ve her bireye asgari bir yaşam standardı sunulmasını sağlamakla yükümlü kılıyor ve bütün ülkenin kalkınması için gerekli önemlerin alınmasıyla görevli kılıyordu.171 Anayasa’nın büyük bir bölümü kişisel, toplumsal ve politik haklara ve bunların korunmasına ayrılmıştı. Ayrıca kuvvetler ayrılığı ilkesi benimsenmişti.172 1961’e kadar yürürlükte olan hiçbir Anayasa siyasi partilere yer vermezken, 1961 Anayasası siyasi partiler üzerinde de durmuş, onları demokratik hayatın vazgeçilmez unsurları olarak tanımlamıştır.173 9 Temmuz 1961’de halkoyuna sunulacak yeni Anayasa için CHP yurtta kampanya başlatmış ve evet oyu verilmesi için hızla çalışmıştır. Propaganda ekipleri kurulmuş, broşürler, el ilanları yayımlanmıştır. Tüm bu çalışmalara rağmen 9 Temmuz’da, 1961 Anayasası için %61,7 oranında evet oyu, %38,3 oranında da hayır oyu çıkmıştır.174 Yaklaşık %40 civarında hayır oyu çıkması, 1961 seçimlerine gidilen süreçte CHP için bir uyarı niteliğindeydi. Çünkü hayır oyları hem askerî müdahale sürecine hem de devamında gelişen Anayasa sürecine karşı bir tepki konumundaydı. 170 A.e. 171 Derya Kömürcü, “Türkiye’de Merkez Sol Siyasetin Tarihsel Kaynakları ve ‘Ortanın Solu’”, Đktisat Dergisi, No: 502, Mart – Nisan 2009, s. 46. 172 Kemal H. Karpat, a.g.e., s. 324. 173 Nermin Abadan, a.g.e., s. 19, 30. 174 (Çevrimiçi) http://tuik.gov.tr/VeriBilgi.do?tb_id=42&ust_id=12, 17 Temmuz 2011. 72 ĐKĐ(CĐ BÖLÜM CHP’DE KOALĐSYO( HÜKÜMETLERĐ DÖ(EMĐ VE “ORTA(I( SOLU” SÖYLEMĐ(Đ( ORTAYA ÇIKIŞI 2.1. 1961 – 1965 YILLARI ARASI(DA CHP’(Đ( KOALĐSYO( HÜKÜMETLERĐ ORTAKLIĞI 1961 – 1965 yılları Türkiye’nin demokratik düzene tekrar alışabilme ve TSK’yı siyasete sokmadan, seçimlerle normal işleyen bir demokrasiyi tekrar inşa edebilme sürecidir. Ancak bu o kadar da kolay olmamıştır. 1961 seçimlerinin ardından daha Meclis açılmadan Ordu içerisindeki yeni bir örgüt olan Silahlı Kuvvetler Birliği, 21 Ekim 1961’de bir bildirge yayımlamıştı. Bu bildirgeye göre Meclis açılmayacaktı. Fakat Đsmet Đnönü’nün girişimleriyle olası bir askerî müdahale daha engellendi ve 25 Ekim 1961’de Meclis açıldı.1 Ordu içerisindeki hareket bununla da kalmadı. 22 Şubat 1962 ve 20 – 21 Mayıs 1963 tarihlerinde Talat Aydemir tarafından gerçekleştirilen iki askerî müdahale teşebbüsü daha yaşandı. Đlkinde Đsmet Đnönü’nün çabası, ikincisinde de Ordu’nun durumu düzeltmesiyle, teşebbüsler başarıya ulaşamadı. Feroz Ahmad’a göre 1961 – 1964 yılları, sadece askerî müdahale tehlikesinin koalisyonları bir arada tuttuğu politik istikrarsızlık yıllarıydı.2 2.1.1. Temel Hedefler Beyannamesi ve 1961 Seçimleri 27 Mayıs’tan sonra CHP’de politik değişiklik hızlanma sürecine girmiştir.3 15 Ekim 1961 tarihinde yapılması kararlaştırılan genel seçimlere hazırlanmak için CHP, 24 Ağustos 1961’de 15. Kurultayı’nı gerçekleştirdi. Kurultayın önemi, 27 Mayıs’tan 1 Bülent Ruscuklu, Demokrat Parti’den 12 Eylül’e, Đstanbul, Alfa Yayınları, 2008, s. 57 – 60. 2 Feroz Ahmad, Turkey: The Quest For Identity, Oxford, Oneworld Publications, 2003, s. 127. 3 Gürcan Bozkır, “Cumhuriyet Halk Partisi’nde Bülent Ecevit ve Ortanın Solu Düşüncesi”, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, C:IV, No: 11, 2004 – 2005, s. 231. 73 sonra yapılan ilk kurultay olmasıdır. Ayrıca CHP’nin 14. Kurultay’da kabul ettiği Đlk Hedefler Beyannamesi 1961 Anayasası ile artık hayat bulduğu için, CHP’nin yeni hedeflere ve yeni söylemlere ihtiyacı vardı. Bu koşullar altında gerçekleştirilen kurultaya damgasını vuran olaylardan biri, Paşacılar ve Gülekçiler çekişmesi oldu. Fakat Đnönü “Ya o, ya ben” konuşmasıyla Kasım Gülek’i tasfiye etmeyi başardı. Böylece Kurultay’da Đnönü yeniden Genel Başkan seçilirken, Đsmail Rüştü Aksal da Genel Sekreter oldu. Bülent Ecevit’in verdiği önerge ile CHP tüzüğünde yeni döneme uygun bir değişme yaşandı. Bütün Türkiye’de %15’i geçmemek üzere, işçi ve esnafın yoğun olduğu illerde aday gösterme yetkisi Genel Merkez’e verildi.4 Yaklaşan seçimlere yönelik olarak ise 1961 Anayasası ile hayata geçen Đlk Hedefler Beyannamesi’ni daha ileri taşıma çabasına girildi. Böylece ortaya “Temel Hedefler Beyannamesi” çıktı. Temel Hedefler Beyannamesi’nde yine madde madde olmak üzere gerçekleştirilmesi planlanan konulara değinilmektedir. Nitelik olarak ise 1961 Seçim Beyannamesi’nin özeti demek yanlış olmayacaktır. Temel Hedefler’de birey haklarına yine değinilmiş ancak bu sefer sosyal konulara daha çok yer verilmiş ve işçi - çalışan kesimlere vaatlerde bulunulmuştur. Beyanname’nin belirlediği temel hedeflerden “Zengin, fakir her çocuğu, her genci, her yetişkini, kabiliyetleri ölçüsünde en geniş anlamda eğitimin nimetlerine kavuşturmaktır.”5 maddesi ile halkın her kesimine eğitimin ulaştırılması hedeflenerek sosyal bir atılım yapılması planlıyordu. Ayrıca sosyal güvenlik kurumlarıyla refah devletinin kurulması amaçlanmaktadır. Devlet ve özel teşebbüs yatırımları planlı bir kalkınmayla kamu yararına uygun düzenlenecektir. Vergi sistemi düzenlenerek daha adil ve kolay hesaplanır hale getirilecektir. “Muhtaç çiftçi yeter toprağa sahip kılınacak.” denerek de toprak reformu yapılması hedeflenmiştir. 4 Hikmet Bila, a.g.e., s. 164. 5 C.H.P. Đlk Hedefler Beyannamesi – Temel Hedefler Beyannamesi – Đleri Türkiye Ülkümüz, s. 11. 74 “Türk işçisi, emeğinin verimine, gayretinin külfetine denk ücret alacaktır.” maddesiyle işçi kesime seslenilmiştir. Bu maddelerin tümü Anayasa’nın getirdiği “sosyal devlet” kavramının sonuçları olarak CHP Temel Hedefler Beyannamesi’ne yansımıştır. Beyanname’nin sıraladığı hedefler, Bülent Ecevit’in 1965 seçimlerinden sonra 1966’da yayımladığı “Ortanın Solu” kitabındaki “Uygulama” bölümüyle de örtüşmektedir.6 Bu bağlamda Ortanın Solu hareketinin 27 Mayıs dinamikleri ve 1961 Anayasası ile de bağlantılı olduğunu söylemek yanlış olmayacaktır. 15 Ekim 1961 seçimlerine gidilen süreçte de CHP aynı tutumunu korumuş, seçimler için 56 sayfalık bir Seçim Beyannamesi yayımlamıştır.7 Beyanname’de rejim meseleleri, kalkınma politikası, CHP’nin plan anlayışı, planlı kalkınma ve özel teşebbüs, planlı kalkınma ve sosyal adalet, son on yıla bakış, durgunluk ve işsizlikle mücadele, vergi sistemimiz, vergi ıslahatının anahatları, ziraat, CHP’nin zirai politikası, köy kalkınması, bölge kalkınması, sanayi politikamız, küçük san’atlar ve esnaf davamız, ulaştırma, enerji ve bayındırlık, dış ticaret, dış yardımlar, yabancı özel sermaye, turizm, devlet idaresi, din işleri, asayiş, kaçakçılıkla mücadele, milli savunma, dış politika, sosyal meselelerimiz, mesken davası, işçi meseleleri, göçmen meseleleri, sağlık işleri ve eğitim başlıkları yer almaktadır. Planlı kalkınma bölümlerinde, devlete ayrılan işletmeler dışında kalan bütün faaliyet alanlarında özel teşebbüsün gelişmesine destek verileceği belirtilmiştir. Ancak sosyal adaleti sağlamak amacıyla devlet müdahalesi gerekli görülmüş ve toplumdaki gelir ve imkân farklarını azaltmak için gerekli önlemlerin alınacağı vurgulanmıştır.8 Zirai politika bölümünde toprak reformuna değinilmiş ve çiftçi ailelerinin geçimlerini rahatça sağlayabilecekleri miktarda toprağa sahip olacakları söylenmiştir.9 Beyanname’de CHP’nin muhalefet dönemindeki tavrıyla çelişki yaratan bölüm ise dış yardımlar ve yabancı sermayedir. Bu bölümlerde, dış yardımların 6 Bülent Ecevit, Ortanın Solu, s. 95 – 115. 7 1961 C.H.P. Seçim Beyannamesi, Ankara, Rüzgârlı Matbaa, 1961. 8 A.e., s. 17, 18. 9 A.e., s. 31, 32. 75 artırılması için çalışmalar yapılacağı ve yabancı sermayenin de ülke kalkınmasına yararlı olacağı belirtilmiştir.10 Petrol konusuna ise hiç değinilmemiştir. Fakat bu tutum CHP’nin DP iktidarı zamanında sergilediği tutumun tam olarak tersidir. Zira 1954 yılından beri CHP ve Đsmet Đnönü, yabancı sermaye ve petrol kanunlarının karşısında olmuş ve bunları sıklıkla eleştirmiştir. Beyanname’nin eğitim bölümünde de, sosyal adalet vurgusu yapılmıştır. Kalkınma ve sosyal adaletin eğitimle mümkün olabileceği belirtilmiş, her kesimden ailenin çocuklarının eğitim imkânına kavuşturulacağı açıklanmıştır. Köylerde de eğitim seferberliği başlatılarak okulsuz ve öğretmensiz köy bırakılmayacağı söylenmiştir.11 1961 seçimlerine gidilen süreçte CHP’ye etkili düzeyde rakip olabilecek üç parti vardı. Bunlardan ikisi yeni kurulan Adalet Partisi ve Yeni Türkiye Partisi idi. Diğeri ise CKMP idi. Seçimler öncesinde kurulan bir diğer parti Türkiye Đşçi Partisi idi fakat 1961 seçimlerine katılamadı. Seçimlerden önce AP ve YTP belirgin bir şekilde DP’nin mirasına konma çabasına girdi. Đki parti de DP’nin devamı olduğunu açık bir şekilde olmasa da dolaylı bir şekilde dile getiriyordu. Bu yarışa CKMP Genel Başkanı Osman Bölükbaşı “Kimse benim kadar DP’ye yakın olamaz.” diyerek katıldı. MBK döneminde bakanlık yapan YTP Genel Başkanı Ekrem Alican ise Adnan Menderes’in oğlu Yüksel Menderes’i partiye almış ve milletvekili adayı olacağını belirtmişti. AP ise Anayasa’nın halkoylaması süresince tavrını belli ederek “Hayır” oyu kullanılması gerektiğini belirtmişti.12 AP’nin temelinde 27 Mayıs’tan duyulan mağduriyet hissi ve bu harekete karşı olanları bir araya getirme isteği bulunmaktaydı. Örneğin partinin kurucusu ve Genel 10 A.e., s. 38, 39. 11 A.e., s. 51 – 54. 12 Şeref Bakşık, a.g.e., s. 124, 125. Hatta AP, Anayasa halkoylamasında “HAYIR’da hayır vardır” sloganıyla kampanya yürütmüştür. Turan Güneş, Araba Devrilmeden Önce, Đstanbul, Kaynak Yayınları, 1983, s. 37. 76 Başkanı olacak isim Ragıp Gümüşpala, 27 Mayıs’ın emekliye ayırdığı askerler arasındaydı. Fakat AP, bir doktrin partisi olmadığı gibi barındırdığı görüşler bakımından da homojen bir yapıda değildi.13 AP’nin 1961 seçimleri için yaptığı genel propaganda, halkı DP’nin devamı olduğuna inandırabilme çabası oldu. Amaçları arasına “Türk milletini geri kalmışlıktan, sefaletten ve siyasi vesayetten kurtarmak, hür dünyanın demokratik, ileri ve müreffeh hür bir üyesi haline getirmek.” maddesini ekleyerek ülkede siyasetin özgür olmadığını belirtiyor ve dolaylı yoldan 27 Mayıs’ı eleştiriyordu.14 Ayrıca 1965 seçimlerine kısa bir süre kala, ilk amblemleri olan açık bir kitap arkasında doğan bir güneş sembolünü değiştirip beyaz bir at figürüne çevirmişlerdi. Çünkü özellikle Anadolu’da DP’ye uzun yıllar boyunca “Demirkırat” denmişti. YTP ise program ve prensip olarak AP’den farklı bir çizgide değildir. YTP de aynı şekilde DP’nin devamı olduğunu dile getiriyordu. Partiye 109 eski DP’linin katılmasıyla da bunu belgelemeye çalışıyordu. Fakat YTP’nin AP’ye göre farkı, YTP Genel Başkanı Ekrem Alican’ın MBK döneminde bakanlık görevinde bulunması ve Cemal Gürsel’in halen YTP’yi destekliyor oluşuydu. YTP’nin 27 Mayıs ile böyle bir bağı bulunurken, AP’liler 27 Mayıs’ı eleştirdikleri için gözaltına alınabiliyor hatta tutuklanabiliyordu.15 Dolayısıyla halkın gözünde kimin DP’nin devamını temsil edebileceği bu noktada netleşiyordu. Seçimlere 1 ay kala 27 Mayıs sürecinin Türk Siyasi Tarihi’ne bıraktığı en vahim olaylar gerçekleşti. Yassıada Davaları sonucunda idam cezaları kesinleşen devrik DP’nin eski Maliye Bakanı Hasan Polatkan ve eski Dışişleri Bakanı Fatin Rüştü Zorlu 16 Eylül günü, DP iktidarının en güçlü iki isminden biri olan eski Başbakan Adnan Menderes 17 Eylül günü idam edilmişlerdi. Alparslan Işıklı’ya göre bu infazlar halkı derinden etkilemiş ve üzmüştü dolayısıyla uzun bir süre boyunca bu üzüntüler, tepki olarak seçim sonuçlarına yansıyacaktı.16 13 Tanel Demirel, Adalet Partisi Đdeoloji ve Politika, Ed. Tanıl Bora, Đstanbul, Đletişim Yayınları, 2004, s. 28 – 31. 14 Şerafettin Turan, a.g.e., s. 68. 15 A.e., s. 68, 69. 16 Alparslan Işıklı ile 10 Nisan 2010 tarihinde Đstanbul’da yapılan görüşme. 77 Bu koşullar altında 15 Ekim 1961 günü gerçekleştirilen seçimlere dört parti katıldı: CHP, CKMP, AP ve YTP. Đlk kez uygulanan nispi temsil sistemiyle sonuçlar alışılmadık bir tablo ortaya çıkarttı. Parti Adı Aldığı Oy Sayısı Aldığı Oy Oranı Milletvekili Sayısı CHP 3.724.752 36,7 173 AP 3.527.435 34,8 158 CKMP 1.415.390 14 54 YTP 1.391.934 13,7 65 Bağımsızlar 81.732 0,8 - Tablo 5: 1961 Genel Seçim Sonuçları17 Sonuçlar ne CHP’nin ne de Ordu’nun beklediği gibi oldu (Tablo 5). Yeni Anayasa ve yeni döneme rağmen CHP, 1957 seçimlerinde aldığı oydan bile daha az oy alabilmişti. Buna karşın yeni kurulan AP ise CHP’nin sadece 200.000 oy gerisindeydi. Aslında DP’nin tabanı tek bir parti üzerinde birleşebilseydi CHP’nin seçimden birinci parti olarak çıkabilme olasılığı çok azdı. 1957 Genel Seçimleri 1961 Genel Seçimleri Sayı Oran Sayı Oran Seçmen 12.078.623 12.925.395 Katılım 9.250.949 %76,6 10.522.716 %81 CHP 3.753.136 %40,6 3.724.752 %36,7 Tablo 6: 1957 ve 1961 Genel Seçim Sonuçlarının Karşılaştırması18 Alınan sonuca göre, CHP dört yıl önceki oy sayısını zar zor koruyabilmişti hatta ufak bir gerileme bile yaşanmıştı (Tablo 6). Kaldı ki seçmen sayısının artmasına rağmen alınan bu sonuç, oransal olarak büyük bir düşüş anlamına geliyordu. Bu bağlamda CHP’nin yeni söylemleri, vaatleri, çalışmaları sonuç vermemiş, DP tabanını kendine çekememiş, yeni seçmenleri de kazanamamıştı. 17 1950 – 1965 Milletvekili ve 1961, 1964 Cumhuriyet Senatosu Üye Seçimleri Sonuçları, s. XXXVI, XXXVII. 18 1950 – 1965 Milletvekili ve 1961, 1964 Cumhuriyet Senatosu Üye Seçimleri Sonuçları, s. XXXVI, XXXVII sayfalarındaki verilerden derlenmiştir. 78 Bunun en büyük sebeplerinden biri 27 Mayıs 1960’tan 15 Ekim 1961’e kadar süren MBK yönetiminin tüm yanlış ve tepki çeken uygulamalarının sorumlusu olarak CHP’nin görülmesiydi. Sonuçlara göre hiçbir parti tek başına hükümet kuramayacak durumdaydı. Dolayısıyla Türkiye’de bir ilk olarak koalisyon hükümetleri kurulacaktı. Hükümet kurma görevi ilk olarak CHP’ye verilecek olsa da diğer partiler CHP’li bir koalisyona yanaşmayıp, CHP’nin yer almadığı bir koalisyon oluşturabilirlerdi. Nitekim bu durum Ordu içinde oluşan SKB’nin de hoşuna gitmedi. Bunun sonucu olarak 21 Ekim 1961’de bir bildirge yayımladılar. Bu bildirgeye göre 25 Ekim’de TBMM açılmayacak, tüm siyasi partiler kapatılacak ve Ordu yönetime tekrar el koyacaktı.19 23 Ekim’de Cemal Gürsel, Genelkurmay Başkanı Cevdet Sunay ve parti liderleri görüşme düzenlediler. Bu görüşmede ortaya başka bir protokol çıktı. Protokolün dört maddesi vardı:20 1. Cemal Gürsel’in Cumhurbaşkanı seçilmesi, 2. EMĐNSU’ların orduya dönmemesi, 3. 147’lerin üniversiteye alınmaması, 4. Yassıada suçlularının affedilmemesi.21 Đsmet Đnönü’nün çabaları sonucunda 147’ler ile ilgili madde protokolden tamamen kaldırılırken, Yassıada suçlularıyla ilgili olan maddeye de “şimdilik” ibaresi eklendi.22 Protokol tüm parti liderleri tarafından 24 Ekim’de kabul edilip, imzalandı. Böylece 25 Ekim günü TBMM normal bir şekilde açıldı fakat Ordu’nun 19 Şerafettin Turan, a.g.e., s. 84. 20 Protokolde bahsi geçen EMĐNSU’lar, 27 Mayıs’ın ardından TSK’dan emekli edilen subayların kurduğu bir dernektir. 147’ler ise üniversitelerinden uzaklaştırılan 147 öğretim görevlisine verilen isimdir. 21 Şeref Bakşık, a.g.e., s. 144. Ayrıca Şeref Bakşık, bu protokolde Đsmet Đnönü’nün Başbakan olmasını içeren bir madde daha olduğunu fakat sonradan gerek duyulmayarak kaldırıldığını belirtmektedir. 22 Şerafettin Turan, a.g.e., s. 85, 86. 79 yaptırımları halen siyasi hayatın birebir içindeydi. Bu durum koalisyon hükümetlerini temelden etkileyen sebeplerden biri olacaktı. 2.1.2. Birinci ve Đkinci Koalisyon Hükümetleri ve 1963 Yerel Seçimleri CHP Parti Meclisi 22 Ekim’de muhalefette kalma kararı alsa da, 10 Kasım günü hükümet kurma görevini alan Đsmet Đnönü, 20 Kasım 1961’de CHP’nin Birinci Koalisyon Hükümeti olan CHP – AP Hükümetini kurdu. Fakat açıklanan hükümet programı CHP’nin ideolojisi ve görüşleriyle çelişki halindeydi. Programda Atatürk Devrimleri’nden sadece “Atatürk ıslâhatı” olarak bahsedilmiş ve üzerinde durulmamıştır. Devlete ayrılan alanlar dışında özel teşebbüse serbestlik tanıyan CHP’nin Seçim Beyannamesi’ne ters bir şekilde, programda hastane ve eğitim sektörü için de özel teşebbüsün destekleneceği belirtilmiştir. Petrol ve madenler konusuna yine hiç değinilmemiştir. Đş Kanunu ve Sendikalar Kanunu değişikliğinden ise bahsedilmemiştir.23 31 Mayıs 1962’de Đsmet Đnönü’nün istifasına kadar sadece 6 ay süren bu koalisyon döneminde Anayasa Mahkemesi ve Yüksek Hâkimler Kurulu için gerekli yasalar çıkarılmış, Devlet Planlama Teşkilatı tarafından hazırlanan Birinci Beş Yıllık Kalkınma Planı açıklanabilmiştir. Geri kalan sürede bir askerî müdahale teşebbüsü engellenmiş ve AP’nin Yassıada afları konusunu sürekli gündemde tutması hükümette çatlaklara sebep olmuştur. Ama esas çatlamalar ise CHP içerisindeydi. CHP’de “77’ler” olarak adlandırılan bir grup milletvekili, AP ile yapılan koalisyonun programını eleştiriyor ve CHP’nin ilkelerinden ödün verdiğini belirtiyordu. Đnönü ise buna karşı çıkıyordu.24 Parti içinde muhafazakâr ve radikal atılımcı (reformcu) olarak adlandırılan iki kanat oluşmuştu. Muhafazakâr kanatta Fethi Çelikbaş, Emin Paksüt 23 Suna Kili, a.g.e., s. 182, 183. 24 Hikmet Bila, a.g.e., s. 169. 80 gibi isimler bulunurken, reformcu kanatta Bülent Ecevit, Turan Güneş ve Đbrahim Öktem bulunuyordu. Đbrahim Öktem’in Parti Meclisi’nde “CHP’ye verilecek yönü tesbit etmek için bir komisyon kurulması” şeklindeki önergesi olaylar yarattı. Çünkü 1960’lara damgasını vuran Yön Dergisi sol eğilimli bir dergiydi ve önergedeki “yön” sözcüğünden rahatsız olunmuştu. CHP içersindeki reformcu kanattan Turan Güneş, nispi seçim sistemiyle artık her sınıfın temsilinin mümkün olamayacağını, menfaatleri birbirleriyle çelişen grupların aynı anda savunulamayacağını söylemiş, bu kesimler içinden hangi sosyal gruba dayanılacağının belirlenmesi gerektiğini ve hatta özellikle işçi ve fakir köylü kütlelerini kazanmanın yollarını aramak gerektiğini vurgulamıştı.25 Böylece 27 Mayıs ve 1961 Anayasası’nın ardından CHP’nin kendini belirli bir tabana dayama görüşü daha da güçleniyordu. 31 Mayıs 1962’de af konusunun hükümeti yıprattığını belirterek istifasını veren Đsmet Đnönü, 25 Haziran 1962’de YTP ve CKMP ile birlikte Đkinci Koalisyon Hükümeti’ni kurdu. Yeni hükümetin programı eskiye oranla daha genişti. Programda öncelikle demokratik düzenin sağlamlaştırılması vurgulanıyordu. 1962’de yaşanan askerî müdahale teşebbüsünün bu madde üzerinde etkili olduğu belli olmaktadır. Ayrıca önceki hükümet programında yer almayan Đş Kanunu ve Sendikalar konusunda maddeler bulunmaktadır. Đşçi kesimin sosyal haklara kavuşturulacağı belirtilmiştir. Toprak Reformu da daha etkili bir maddeyle hükümetin yapılacak işleri arasına eklenmiştir. Fakat programda petrol ile ilgili yine hiçbir madde yer almazken, yabancı sermaye ve dış yardımlara da ılımlı yaklaşılmıştır.26 Zaten Đsmet Đnönü’nün tabiri ile bu bir “uzlaşma hükümeti” idi. CHP içerisindeyse tartışmalar devam ediyordu. 20 – 23 Temmuz 1962’de Ankara’da düzenlenen il başkanları toplantısında il başkanları halkın isteklerini iletip, sahipsiz, ilgisiz bırakıldıklarını belirtmişlerdir. Đnönü, sorunların sebeplerini CHP’nin tek başına iktidarda değil koalisyon hükümetinde ortak konumunda olmasıyla açıklamıştır. Eleştiriler devam edince de Đnönü, teşkilat ile merkez 25 Akın Simav, a.g.e., s. 57 – 61. 26 Suna Kili, a.g.e., s. 186 – 189. 81 arasında anlaşmazlık ve kopukluk olduğu gerçeğiyle karşılaşmış ve bunu açıklamıştır.27 27 Mayıs’ı takip eden süreçte partilerin ve dolayısıyla CHP’nin ocak ve bucak örgütlerinin daimi olarak kapatılması hem parti içi demokrasiye hem de kitlelerin siyasi katılma işlevine büyük ölçüde zarar vermişti.28 CHP, mevcut siyasi partiler içinde en köklü ve en eski parti olduğundan, ocak ve bucak teşkilatlanması olmadan hem örgütle hem de halkla buluşabilmesi daha zor hale geldi. 1961 seçimlerinden 1963 yerel seçimlerine kadar geçen süreçte CHP’nin koalisyon ortağı olmasının verdiği yükle birlikte, oldukça ağırlaştığı ve rehavete kapıldığı ortadadır. Parti içerisindeki hizipleşmeler, merkez – teşkilat kopukluğu, koalisyon memnuniyetsizliği ve 27 Mayıs döneminin tüm olumsuzluklarının CHP’ye yüklenmesi gibi sebepler CHP’nin uzun bir süre toparlanamamasına ve yerinde saymasına sebep olmuştur. 14 Aralık 1962’de yapılan 16. Kurultay’da doğru dürüst hiçbir konu ele alınmamış, partiden uzaklaştırılan Kasım Gülek, Nihat Erim ve Avni Doğan meselesi görüşülmüştür. Hükümet ise programda yer verilen birkaç maddeyi yerine getirebilmektedir. Bülent Ecevit’in yürüttüğü Çalışma Bakanlığı’nın çabaları sonucu 24 Temmuz 1963’te Toplu Đş Sözleşmesi, Grev ve Lokavt Yasası çıkarılmıştır.29 Bülent Ecevit bu yasayı sosyal adaletin başlıca etkenlerinden biri olarak görmektedir.30 Batı ile entegrasyon sürecine hızla devam eden Türkiye, uzun görüşmeler sonucunda, Türkiye’yi Avrupa Ekonomik Topluluğu’na ortak üye yapan, taraflar arasında bir gümrük birliğine dayanan ve ileride tam üyeliği öngören Ortaklık Anlaşması’nı 25 Haziran 1963 tarihinde parafe etmiş ve 12 Eylül 1963 günü Ankara Anlaşması adı altında imzalamıştır.31 27 Hikmet Bila, a.g.e., s. 171; Suna Kili, a.g.e., s. 142, 143. 28 Arsev Bektaş, a.g.e., s. 111. 29 Şerafettin Turan, a.g.e., s. 99. 30 Bülent Ecevit, “Sosyal Adaletle Hızlı Kalkınma Arasındaki Bağlantı”, Kemalizm, No: 12, Temmuz 1963, s. 9. 31 Rıdvan Karluk, Avrupa Birliği ve Türkiye, 8. bsk., Đstanbul, Beta Basım, 2005, s. 673. 82 Fakat Toprak Reformu gibi altyapısal konularda yine adım atılamamıştır. Ayrıca Devlet Planlama Teşkilatı, hükümet içerisinde tartışmalara sebep olmuştur. Hazırlanan plana koalisyon ortaklarından gelen eleştiriler üzerine, planın uygulanmasına olanak görmeyen planlamacılar 26 Eylül 1962’de istifa etmiştir. Bu istifa kurumun hız kaybetmesine sebep olmuştur.32 Yassıada Afları konusunda Đsmet Đnönü, hem diğer partilerin bu konuyu istismar etmesine son vermek için hem de zamanının geldiğini düşündüğü için cezaların indirimini içeren Af Yasası’nı Meclis’e sundurmuştu. 12 Ekim 1962’de kabul edilen yasa sonrasında Kayseri cezaevinde bulunan 283 kişi bu yasadan yararlanabilmiş ve çoğu serbest kalabilmişti. 22 Mart 1963’te de Celal Bayar cezaevinden çıkmış ve Ankara’ya AP’nin gösterileri eşliğinde gelmişti.33 AP’nin Celal Bayar’ı sahiplenmesi, hükümet ortağı olmasa da, halktan puan toplamak adına yaptığı en büyük işlerden biri oldu. Mayıs 1963’te yaşanan ikinci bir askerî müdahale teşebbüsü ise ordu içinde engellendi. Tüm bu dalgalanmalar arasında 17 Kasım 1963’te ise yerel seçimlere gidilecekti. Kasım ayında başlayan propagandalar, bir yerel seçimden ziyade genel seçim havasında yürütüldü. Özellikle koalisyon hükümetlerinin performansları konu edildi. Seçim kampanyalarına AP Genel Başkanı Ragıp Gümüşpala ve YTP Genel Başkanı Ekrem Alican oldukça aktif bir şekilde katılım gösterirken, Đsmet Đnönü bu seçim çalışmalarında geri durmayı tercih etti ve etkin bir katılım göstermedi.34 Yine de CHP’nin 9 Eylül 1963’teki 40. yılını kutlama amaçlı yayımlanan kitapçıkla CHP’nin tarihi kısaca anlatılmış, 1963’e kadar gelinen süreçlerdeki Milli Mücadele dönemi, kuruluş dönemi, tek parti dönemi, demokrasiye geçiş ve ana muhalefet dönemi ve 27 Mayıs sonrası dönem aktarılmıştır.35 Bu kitapçığın resmî olmasa da gayri resmî bir seçim kampanyasının parçası olabileceği ihtimaller dâhilinde gözükmektedir. 32 Metin Toker, Demokrasimizin Đsmet Paşa’lı Yılları 1944-1973: Đnönü’nün Son Başbakanlığı 1961-1965, 7 c., 2. bs., Ankara, Bilgi Yayınevi, C:VI, 1992, s. 134 – 137; ve Şerafettin Turan, a.g.e., s. 103. 33 Şerafettin Turan, a.g.e., s. 101, 102. 34 Metin Toker, a.g.e., s. 166. 35 Millet Hizmetinde 40 Yıl C.H.P. 83 Parti Adı Aldığı Oy Sayısı Aldığı Oy Oranı AP 4.344.185 45,46 CHP 3.458.972 36,19 YTP 621.600 6,5 CKMP 296.596 3,1 MP 295.523 3,09 TĐP 37.898 0,39 Bağımsızlar 501.215 5,24 Tablo 7: 1963 Yerel Seçimleri Đl Genel Meclis Sonuçları36 Sonuçlar AP dışındaki hiçbir parti için sevindirici değildi (Tablo 7). AP, DP’nin devamı olduğunu halka ispat ederek, DP tabanını kendi çatısı altında toplamayı başardı. Bu başarıdan zarar görenler ise koalisyon ortakları olan YTP ve CKMP oldu. MP ve TĐP ise bir varlık gösteremedi. AP’nin oylarındaki büyük artışa rağmen CHP’nin oylarında 1961 seçimlerine kıyasla düşüş bile gözlenmektedir. Kamuoyu, CHP + Ordu = Đktidar söylemlerinin etkisinde, 27 Mayıs sürecinin sorumlusu olarak halen CHP’yi görmekte ve tepkisini belli etmekteydi. Ayrıca koalisyon hükümetlerinin tüm dalgalanmalarından da CHP sorumlu tutulmaktaydı. CHP’nin mevcut tabanında ise ilkelerden ödün verildiği, vaatlerin yerine getirilmediği kanısı hâkimdi. Yerel seçimlerin analizini yapan CHP Aydın Milletvekili Şükrü Koç, CHP’nin aydınlardan ve işçilerden oy alamadığını belirtip CHP’ye yeni yollar önermiştir. Koç’a göre CHP aydınlardan oy alamamıştır çünkü devrimler ihmal edilmiş, yeterince reformcu ve ilerici olunamamıştır. Đşçiler ise asgari ücretin yetersizliğinden ve vergilerden şikâyetçidir. Şükrü Koç partinin artık hangi zümrelerin yanında olacağını kesin bir şekilde belirleyerek o sınıfların desteğini kazanmaya yönelik faaliyetleri yürütmesini önermektedir ve şöyle devam etmektedir: “Bu ilkelerin ışığında düşünülünce, CHP’nin köylüleri, işçileri, esnafı ve aydınları kendi yanına çekmeye çalışacağı açık bir siyaset zaruretidir. Programı ve tarihi gelişimi içindeki gelenekleri bakımından CHP, halka dayanan, gücünü halka 36 Đstatistik Göstergeler 1923–2009, s. 121. Oy oranları, alınan oylardan hesaplanarak yazılmıştır. 84 bağlı gören, (köylü, işçi, esnaf) aynı zamanda devrimleri ve demokratik nizamı kuran felsefesi bakımından, ortanın solunda yer alan bir partidir. Devrimciliği, halkçılığı, laikliği ve devletçiliği en çok benimseyen parti CHP’dir. Gene CHP’nin ilkeleri içinde bulunan milliyetçilik ve cumhuriyetçilik, artık yalnız kendisinin değil, bütün siyasi teşekküllerin ortak ilkesi haline gelmiştir. CHP’nin bundan sonraki savaşı, hem laikliği, devletçiliği, halkçılığı ve devrimciliği en çok uygulayan, hem de bu ilkeleri geliştirip bütün vatandaşların düşünme sistemlerine maletmeye çalışan bir amaca yönelecektir.”37 Bu tespit ile CHP’li bir milletvekili, Đsmet Đnönü’nün açıklamasından da çok önce olarak, CHP’yi ilkeleriyle, felsefesiyle “Ortanın Solu”nda bir parti olarak nitelemiş olmaktadır. Ama bu niteleme henüz herhangi bir fırtınaya sebep olmayacaktır. Hem parti içi hem parti dışı tüm bu eleştirilere ve önerilere karşı CHP henüz tutarlı söylemler geliştirememekteydi. CHP koalisyonlara ortak olmaktansa muhalefette kalmayı başarabilseydi, CHP + Ordu = Đktidar söylemi geçersiz bir söylem olarak kalacak ve belki de CHP halk karşısında prestijini tekrar yükseltebilecekti. Fakat iki askerî müdahale teşebbüsüyle de birlikte ordunun varlığı sürekli siyaset üzerinde hissedildiği için CHP, daha doğrusu Đsmet Đnönü, rejimin dayanağı olarak koalisyonlarda yer almak zorunda kaldı. Bu konuda Metin Toker’in “Đktidar – Đsmet Paşa = Đhtilal”38 tahlili, dönemin siyasi havasını çok yerinde özetleyen bir tespittir. Yerel seçimlerden kısa bir süre sonra 22 Kasım 1963 günü ABD Başkanı John F. Kennedy’nin silahlı saldırı sonucu hayatını kaybetmesi sebebiyle, Đsmet Đnönü cenaze törenine katılmak için 24 Kasım’da ABD’ye gitti. Fakat Đnönü, Amerika’da Türkiye Cumhuriyeti adına resmî görüşmeleri sürdürürken koalisyon ortakları olan YTP ve CKMP’nin koalisyondan çekildiği haberini aldı. 30 Kasım’da Ankara’ya dönen Đnönü, 2 Aralık günü Cumhurbaşkanı’na istifasını sundu.39 37 M. Şükrü Koç, “C.H.P.’ye Çıkar Yol”, Milliyet, 27 Aralık 1963, s. 2. 38 Metin Toker, a.g.e., s. 67. 39 Şeref Bakşık, a.g.e., s. 221. 85 2.1.3. Reform Kabinesi ve Đleri Türkiye Ülkümüz 1965 seçimlerinden önce CHP’nin son defa yer alacağı koalisyon hükümeti, bağımsızlarla birlikte “Reform Kabinesi” adıyla 25 Aralık 1963’te kuruldu. 30 Aralık 1963’te de hükümet programı açıklandı. Bu hükümette Köyişleri ile Enerji ve Tabiî Kaynaklar Bakanlığı adında iki yeni bakanlık kurularak sosyal konulara verilen önem artırılmıştır. Hükümete verilen Reform Kabinesi ismi ise, CHP’ye karşı gelen eleştirilere yönelik bir atılım amacı taşımaktaydı. CHP reformcu, ilerici, devrimci felsefesinden vazgeçmemişti, reformlarına devam edecekti. Bu yönde kurulan hükümetin programı da aynı şekilde Atatürk ilkelerine atıflarda bulunmakta, özellikle işçi ve köylü sorunlarına yönelik maddeleri geniş bir perspektifte ele almaktaydı. Bir türlü gerçekleştirilemeyen Toprak Reformu konusunda derhal gerekenlerin yapılacağı programda yer almakta, topraksız köylünün toprak sahibi yapılacağı belirtilmekteydi. Fakat yine yabancı sermayenin teşviki, dış yardımların kabulü, özel teşebbüsün piyasa ekonomisi koşullarında gelişmesinin esas olması noktalarında çelişkilere devam edilmekteydi.40 Üçüncü Koalisyon söylem olarak oldukça atılımcı ve reformcu olsa da, yine özellikle Toprak Reformu olmak üzere birçok madde hayata geçirilemeyecek ve hükümet genel olarak Kıbrıs Sorunu ile uğraşmak zorunda kalacaktır.41 Türkiye’nin 1962’de içinde bulunduğu Küba Krizi’nden sonra 1964’teki Kıbrıs Sorunu devamında ortaya çıkan Johnson Mektubu Krizi ile de ABD’ye karşı güveni sarsıldı. Bu iki krizden özellikle Đsmet Đnönü’nün çıkardığı en önemli sonuç, artık Türk Dış Politikası’nın tek taraflı yani sadece ABD bazlı olmaması gerektiğiydi. 1960’larda SSCB’nin zaten “barış içinde bir arada yaşama” politikasına geçmesinden ötürü42 , Sovyetler Türkiye ile ilişkilerin geliştirilmesine ve 1945’ten kalma gerginliğin giderilmesine olumlu gözle bakıyordu. Bunun sonucu olarak Sovyetlerle görüşmeler başlayacaktı. 40 Suna Kili, a.g.e., s. 191 – 194. 41 Kıbrıs Sorunu hakkında ayrıntılı bilgi için bkz.: Rifat Uçarol, a.g.e., s. 744 – 778, 865 – 876; Faruk Sönmezoğlu, a.g.e., s. 67 – 87, 133 – 182, 238 – 360. 42 Mustafa Şener, a.g.e., s. 192. 86 1964’te yapılacak olan senato seçimleri için CHP, 96 sayfalık bir kitapçık çıkarmıştır.43 Seçim beyannamesi niteliğinde olan bu kitapçıkta soru cevap niteliğinde CHP’nin koalisyon hükümetleri sürecinde yaptıkları ve bunlar dışında kalan genel görüşleri ve ileride yapacakları açıklanmaktadır. Kitapçıkta bahsi geçen konular genel olarak, vergi, zam, rejim, sosyal adalet, planlı kalkınma, toprak reformu, işçi meseleleri, ulaşım, sanayi, yabancı sermaye, gecekondu sorunu, eğitim, sağlık, bölgesel kalkınma ve Kıbrıs Sorunu üzerine olmuştur. Kitapçıkta açıklanan devletçilik ilkesine, Atatürk devletçiliği denilmiş ve Atatürk devletçiliğinde hem devletin hem de özel teşebbüsün görevleri olduğu belirtilmiştir. Özel teşebbüsün faydasına inanıldığından, azami derecede teşvik edileceği Atatürk devletçiliğinin de görevi olduğu söylenmiştir. Ayrıca “(…) Özel teşebbüsün lüzum ve faidesine inanmayan solcu görüşlerle Türkiye’nin hürriyet içinde kalkınması kabil değildir.” cümlesi ile tüm sol görüşler aynı kefeye konmuş ve Türkiye’ye uygun olmadığı not edilmiştir.44 Bu bakımdan CHP, ileride savunacağı Ortanın Solu söylemine kendi kendine ambargo koymuştur. Sosyal adalet, toprak reformu, işçi meseleleri gibi konular eski beyannamelerle aynı düzeyde açıklanmış, yabancı sermaye konusunda da aynı tutum devam ettirilmiş ve yabancı sermayenin zarureti vurgulanmıştır.45 7 Haziran 1964’te 26 ilde yapılan kısmî senato seçimlerinde katılım çok düşük olmuş, AP %50,3 oranında oy alırken CHP %40,8 oranında kalmıştır. YTP ve CKMP ise ancak %3,5 ve %3 oranlarını yakalayabilmişlerdir.46 Böylece 1965 seçimlerine yaklaşık 1 sene kala kesinleşen sonuçlardan biri AP’nin birinci parti olarak çıkacak olmasıdır. Senato seçimlerinden sonra CHP, 1965 seçimlerinden önceki son kurultayı olan 17. Kurultayı 16 Ekim 1964 tarihinde topladı. Sorunsuz geçen bu kurultayda 43 C.H.P. Halk Hizmetinde: Sorular Cevaplar, Ankara, Balkanoğlu Matbaacılık, 1964. 44 A.e., s. 19, 20. 45 A.e., s. 63. 46 1950 – 1965 Milletvekili ve 1961, 1964 Cumhuriyet Senatosu Üye Seçimleri Sonuçları, s. XX, XXI. 87 tüzükte değişiklikler yapılmış ve yeni bir bildiri yayımlanmıştır. Tüzükte yapılan değişiklikler arasında, illerin merkez ilçe çevrelerinde partinin ilçe yönetim kurulu ve örgütü kurulması47 ve il ve ilçe yönetim kurullarına gençlik ve kadın kolu il ve ilçe başkanlarının katılmaları48 bulunmaktadır. Böylece merkez ile teşkilat arasındaki kopukluklar biraz olsun giderilmeye çalışılmış, ayrıca teşkilatın ilçelere yönelik faaliyeti de artırılmak istenmiştir. Gençlik ve kadın kolları üzerinde yapılan değişikliklerle de hem parti içi demokrasi yolunda başlangıç seviyesinde bir adım atılmış hem de bu yardımcı teşkilatların önemi ve işlevi geç de olsa anlaşılarak artırılma yoluna girilmiştir. Kurultay’da tüzük değişikliği dışında, Đlk Hedefler Beyannamesi ve Temel Hedefler Beyannamesi’nin amaçlarına ulaştığı düşünüldüğünden yeni bir bildirge daha kabul edilmiştir. “Đleri Türkiye Ülkümüz” bildirgesi, diğer iki beyannameye kıyasla daha kapsamlı ve nitelikli hazırlanmıştır. Bildirgede, başarılar, ortam, sorumluluk, CHP’nin yolu, halk için, Toprak Reformu, sosyal adalet, sosyal güvenlik, köylünün kalkındırılması, iktisadi gelişme, demokratik devletçilik, kalkınma ve eğitim, güzel sanatlar, laiklik, halk hizmetinde devlet, gençliğe çağrı, Türkiye ve Dünya, milliyetçilik ve kalkınma, dostluğun şartı, ulus hizmetinde CHP konularına yer verilmiştir.49 Orhan Birgit, 17. Kurultay ve devamında kabul edilen Đleri Türkiye Ülkümüz bildirgesi hakkında şu açıklamaları yapmıştır: “Kurultay ortanın solu ilkesiyle yeni yeni tanışmaya başlayan CHP’de ülkenin girmekte olduğu özgürlük ortamının da etkisiyle daha çok kulislerde sosyalizm, özellikle Đngiliz Đşçi Partisi modeli, diğer Avrupa sosyal demokrat partilerinde uygulanan modellerin kulislerde ele alınmasına da yol açıyordu.”50 “17. Kurultay CHP’nin demokratik sola açılışının öncü haberini o bildiriyle verdi.”51 47 C.H.P. Tüzüğü, Ankara, Ankara Basım ve Ciltevi, 1964, s. 5 – 7. 48 A.e., s. 11, 17. 49 C.H.P. Đlk Hedefler Beyannamesi – Temel Hedefler Beyannamesi – Đleri Türkiye Ülkümüz, s. 16 – 32. 50 Orhan Birgit, a.g.e., s. 378. 51 A.e., s. 379. 88 Gerçekten de Đleri Türkiye Ülkümüz bildirgesindeki söylemler CHP’nin sosyal demokrasi yolunda ilerlediğini göstermektedir. Bildirgede sosyal adalet ilkesine vurgu yapılmış ve refahın yaygınlaştırılarak sosyal adaletin ve güvenliğin sağlanacağı belirtilmiştir. Bireyin değeri ve haklarına değinilerek, toplumun bütün üyelerine fırsat eşitliği ve insanca yaşama hakkı tanıyan, demokratik haklarını yeterince kullanabilme ve kalkınma nimetlerinden hakkınca yararlanabilme imkânı sağlayan halkçı bir düzen getirilmesi hedeflenmektedir.52 Vergi reformundan bahsedilerek, az gelirli büyük köylü kitlesinin vergi dışı bırakılacağı, işçi ve küçük esnafın da vergi yükünün azaltılacağı söylenmiştir.53 Toprak Reformu’nun özel mülkiyete karşı olmadığı, aksine sosyal bakımdan adaletsiz, iktisadi bakımdan verimsiz düzeni değiştirip, toprak mülkiyetinin daha geniş bir çiftçi topluluğunun yararlanabileceği adil ve verimli bir şekle getirileceği açıklanmıştır.54 Demokratik devletçilik bölümünde, CHP’nin özel teşebbüsü sınırlamayacağı, tam tersine öncülük ve önderlik edeceği belirtilmiştir. Bu noktada CHP, özel teşebbüsü korkutmama amaçlı ılımlı bir yaklaşım sergilemiştir demek yanlış olmayacaktır. Devletçiliği özel teşebbüse önderlik ve öncülük için var olan bir ilke şeklinde açıklamak, serbest piyasa koşullarına sonuna kadar müsaade verilmesinden farksız olacaktır. Fakat madde, özel teşebbüsün çalışma tarzını, yatırım eğilimlerini, Planlı Kalkınma amaçlarına, yurdun ve yurttaşın ihtiyaçlarına ve sosyal adalet ilkelerine uygun olarak düzenleyip yönlendirici bir demokratik devletçilik anlayışı uygulanacağı, şeklinde devam etmektedir.55 Yani özel teşebbüs ile devletin bir arada bulunacağı bir karma ekonomi öngörülmekte ve devletin ekonomiye kamu yararına müdahaleler yapabileceği belirtilmektedir. Fakat bu bölümde sadece özel teşebbüs üzerinde durulması, köylü, çiftçi, Kamu Đktisadi Teşebbüsleri gibi konulara hiç değinilmemesi ise büyük bir eksikliktir. 52 C.H.P. Đlk Hedefler Beyannamesi – Temel Hedefler Beyannamesi – Đleri Türkiye Ülkümüz, s. 23. 53 A.e., s. 21. 54 A.e., s. 21, 22. 55 A.e., s. 27. 89 Aynı şekilde milliyetçilik ve kalkınma bölümünde, CHP’nin ulusal bütünlüğü sarsabilecek her türlü bölücü akımı reddeden, toplayıcı, birleştirici Atatürk milliyetçiliğini savunduğu dile getirilirken, ne devletçilik bölümünde ne de bu bölümlerde yabancı sermaye, dış yardımlar, petrol ve madenler konusuna değinilmektedir. Sadece iktisadi gelişme bölümünde yerli petrolle ilgili olarak yabancı rekabetin haksız usullerinden kurtulmak için yeni tedbirler alınacağı ile yetinilmiştir. Bireyin haklarını, işçi kesimin menfaatlerini, köylünün refahını, ulusun bütünlüğünü korumaya yönelik vaatlerde bulunan ve henüz isimlendirmese de sosyal demokrasi yolunda adımlar atan bir partinin yabancı sermaye, dış yardımlar, petrol ve madenler konusunda görüşlerini açıkça belirtmemesi göz ardı edilemeyecek bir eksikliktir. Suna Kili, CHP’nin koalisyon döneminde ilke ve bildirgeleriyle çelişen davranışları olarak, Toprak Reformu, Petrol Kanunu ve uygulaması, Maden Kanunu, özel okullarla ilgili kanun, yabancı sermaye, montaj sanayi ve özel teşebbüs girişimlerini göstermiştir.56 Gerçekten de CHP’nin bu konulardaki tutumu, partinin programıyla ve muhalefet dönemindeki söylemleriyle ters düşmüştür. Đsmet Đnönü’nün Reform Kabinesi olarak adlandırılan son kabinesi 7 Ocak 1965 günü Meclis’te Seçim Kanunu için teklif vermiştir. Bu teklifte önerilen maddeler şunlardır: • Genel seçimlerin 10 Ekim 1965 tarihinde yapılması. • Bu seçimde milli bakiye esasının uygulanması. • Meclis’te grubu olan partilerin hiçbir ilde teşkilatları bulunmasa dahi, 15 ilde aday göstermek şartıyla seçime katılabilmesi. • Partilere genel merkez kontenjan hakkının tanınması. 57 Tasarı beraberinde çok tartışmalar getirse de, 13 Şubat 1965’te kabul edildi. Fakat aynı gün CHP’nin yer aldığı son hükümetin 1965 bütçesi TBMM’deki bütçe 56 Suna Kili, a.g.e., s. 199. 57 Nermin Abadan, a.g.e., s. 91. 90 oylamasında 225 oyla reddedilmiş, Đsmet Đnönü de istifasını vermiştir. Böylece CHP, 1965 seçimlerine kadar artık muhalefette kalacak ve AP listesinden bağımsız aday olarak Kayseri Senatörü seçilen Suat Hayri Ürgüplü ortak bir hükümet kuracaktır.58 2.2. 1960 DÖ(EMĐ VE POLĐTĐK SO(UÇLARI Türkiye’nin 1954 – 1961 yılları arasındaki ekonomik durumunu “Tıkanma ve Yeniden Uyum” olarak tanımlayan Korkut Boratav, 1962 – 1976 yıllarını ise “Đçe Dönük, Dışa Bağımlı Genişleme” olarak nitelendirmiştir.59 1954 yılında başlayan dış tıkanma ve göreli durgunluk 1961’de son bulmuş ve ekonomi yeni bir genişleme sürecine hazır hale getirilmiştir. 1960 dönemine etki eden önemli bir kurum olan DPT, hazırladığı beş yıllık kalkınma planı ile 1963 yılından itibaren var olan yatırım politikalarına etki etmiştir. Ayrıca dönemin tüketim tercihleri radyo, buzdolabı, çamaşır makinesi, televizyon, otomobil, mutfak ve ev yaşları türünden mallara talebi artırmıştır. Bu durum ülkedeki ithal ikameci montaj sanayinin hızlanmasına sebep olmaktaydı. Devamında ise gelişen bir modern sanayi halini alacaktı.60 Yıllar Đşyeri Sayısı Yıllık Ortalama Çalışan Sayısı 1950 2.618 165.454 1955 4.262 237.806 1960 5.503 301.143 1965 3.243 366.508 Tablo 8: 1950 – 1965 Yılları Arasındaki Đmalat Sanayi Đstatistikleri61 DP iktidarından beri Türkiye’de yaşanan sanayileşme hareketi ve hızlanan kentleşmenin sonucu olarak yeni bir sosyal yapı oluşmaktaydı.62 Tablo 8’de görüldüğü üzere 1950 – 1960 yılları arası imalat sanayideki işyeri ve çalışan sayısı yaklaşık olarak iki katına çıkmıştır. Buna mukabil olarak 1961 sonrası işyeri 58 Şerafettin Turan, a.g.e., s. 109, 121. 59 Korkut Boratav, a.g.e., s. 107, 117. 60 A.e., s. 117 – 123. 61 Đstatistik Göstergeler 1923–2009, s. 249. Bu değerler, her sayımda değişiklik gösterebilen belirli bir takım kıstaslara göre ölçülmüştür. Çalışan sayısının 10 kişiden fazla olması veya işyerinin 10 beygirden yüksek motor gücü kullanması bu kıstaslar arasında yer almaktadır. 62 Đsmail Cem, Soldaki Arayış, 3. bs., Đstanbul, Can Yayınları, 2000, s. 30. 91 sayısında düşüş gözlense de 1965’e gelindiğinde çalışanların ortalama sayısı 366.508’e çıkmıştır. 1965 yılında yapılan genel nüfus sayımında ise imalat sanayinde çalışan 15 – 64 yaş toplam nüfusun tahmini olarak 921.179 olduğu belirtilmiştir.63 Yıllar Şehirli (üfus Oranı Köylü (üfus Oranı 1950 25,04 74,96 1955 28,79 71,21 1960 31,92 68,08 1965 34,42 65,58 Tablo 9: 1950 – 1965 Yılları Arasındaki Şehir ve Köy (üfusunun Toplam (üfus Đçindeki Oranı64 1950 – 1965 yılları arasında Türkiye halen köy nüfusunun şehir nüfusuna göre daha fazla olduğu bir ülkeydi (Tablo 9). Fakat bu dönemlerde Türkiye nüfusu köyden kente doğru göç yaşamaya başladı. Bunun sebepleri içinde çoğunlukla, tarımda makineleşme ile işsiz kalan topraksız köylünün, sanayileşme ivmesinin yükseldiği şehirlerde iş olanaklarının artması nedeniyle kentlere yönelmesi bulunmaktadır.65 Fakat bu sanayileşme ve nüfus artışıyla artan iç göç hareketleri çarpık kentleşme, ekonomik güçlükler ve siyasal eğilimlerde kutuplaşmalar yaratacak ve yeni bir sosyal, ekonomik ve siyasal ortamın temellerini atacaktı.66 Yeni toplumsal sınıflar olan işçi sınıfı ve kentli orta sınıfın siyasal bir güç olarak ortaya çıkmaları, merkez sol siyasetin de ortaya çıkış koşullarını yaratmıştı. Buna ek olarak ithal ikameci sanayileşme modeliyle uygulanan planlı kalkınma anlayışı, merkez sol bir siyasal iradenin oluşumunu gerekli kılan sebepler arasındaydı.67 Unutulmaması gereken bir başka nokta ise ulaşım ve iletişim araçlarındaki artıştır. Devlet karayollarındaki muazzam yükseliş ile köyler kapalı birimler olmaktan kurtulmuş, yavaş yavaş dış dünya ile olan bağları kurulmuştur. Öte yandan 63 24 Ekim 1965 Genel (üfus Sayımı %1 Örnekleme Sonuçları, Ankara, T.C. Başbakanlık Devlet Đstatistik Enstitüsü, No: 508, 1966, s. xii. 64 (Çevrimiçi) http://tuik.gov.tr/VeriBilgi.do?tb_id=39&ust_id=11, 18 Temmuz 2011. 65 Gülsüm Tütüncü Esmer, a.g.e., s. 39. 66 Artun Ünsal, a.g.e., s. vii. 67 Derya Kömürcü, a.g.e., s. 44. 92 köylerde bulunan radyo sayısı da yükseliş gösterirken, ülkede çıkan gazete sayısı da hızla artmıştır.68 1960’lı yılların başından itibaren Anadolu’daki küçük şehirlerdeki çok sayıda genç büyük şehirlere okumaya gitmiş, memleketlerine meslek sahibi olarak dönmüşlerdir. Bu gençler ülkenin değişim sürecinden haberdar, politik ilgileri ve idealleri yüksek bireylerdi69 ve 1960’tan itibaren ülkenin gidişatına yön verecek unsurların başında geleceklerdi. CHP’nin 1960 dönemindeki bu değişim sürecine ayak uydurması ve cevap vermesi gerekmekteydi. 27 Mayıs ve 1961 Anayasası ile zaten politik değişimi hızlanan CHP’nin 1960’ların ortasındaki yeni söylemi olan “Ortanın Solu” hareketi bu koşullar altında doğmuştu. Đsmet Đnönü’nün açıklamasıyla gündeme düşen Ortanın Solu söylemi bir anda ortaya çıkan bir hareket değil, 1954’ten beri var olan dönüşümün CHP’nin ilkeleri ve felsefesiyle özetlenmiş haliydi. Ancak 1960 döneminde bu dönüşümü hızlandıran başka etkenler de bulunmaktadır. 2.2.1. 1961 Anayasası ve Sol 27 Mayıs Askerî Müdahalesi’nin ardından oluşturulan Kurucu Meclis içerisinde CHP’lilerin ağırlıkta olması sebebiyle 1961 Anayasası’nın CHP’li üyelerin görüşleri çerçevesinde hazırlandığını söylemek yanlış olmayacaktır. Zaten Đlk Hedefler Beyannamesi ile 1961 Anayasası arasındaki yakın bağ bunu kanıtlamaktadır. CHP uzun yıllar boyunca 27 Mayıs’ı ve 1961 Anayasası’nı savunmuş ve 1961 Anayasası’ndaki maddeleri gerçekleştirmek için çaba göstermiştir.70 Hepsinden öte olarak günümüzde, 1961 Anayasası üzerinde, topluma kazandırdığı özgürlükçü ortam konusunda ortak bir mutabakat vardır. 68 Artun Ünsal, a.g.e., s. 62, 63. 69 Ayşe Güneş Ayata, “Türkiye’nin Demokratikleşme Sürecinde Ortanın Solu Hareketi”, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, C:50, No: 3 - 4, Haziran - Aralık 1995, s. 86. 70 Bülent Ecevit, Bu Düzen Değişmelidir, Ed.: Levent Cinemre, Đstanbul, Türkiye Đş Bankası Kültür Yayınları, 2009, s. 59. 93 1961 Anayasası insan haklarını, bireyin haklarının korunmasını başlıca ilke edinen ilk Türk Anayasası’dır.71 1961 Anayasası’nın özgürlükçü karakteri, üç kuşak hakları da geniş bir şekilde kabul etmesinden gelmektedir. Anayasa, • Eşitlik, kişi dokunulmazlığı, haberleşme, seyahat ve yerleşme, din ve vicdan, düşünme ve açıklama, bilim ve sanat, basın ve yayın, toplantı ve gösteri, dernek kurma, kişi güvenliği, hak arama ile sıralayabileceğimiz Birinci Kuşak Hakları, • Sendika, grev, toplu sözleşme hak ve özgürlüklerinin yanı sıra, iş hakkı, uygun ve sağlıklı koşullarda çalışma, dinlenme, adil ücret, sosyal güvenlik, sağlık, öğrenim hakları ile sıralayabileceğimiz Đkinci Kuşak Hakları, • Seçme ve seçilme, siyasal parti kurma ve bunlarda çalışma, kamu hizmetlerine girme, yurt savunmasına katılma, dilekçe hakları ile sıralayabileceğimiz Üçüncü Kuşak Hakları kabul etmektedir.72 1961 Anayasası bu yapısıyla Türkiye’de siyasal yaşamın modernleşmesine önemli katkıda bulunmuştur. Siyasal hak ve özgürlüklerin yanı sıra ekonomik ve sosyal haklara yer vermiş, iki meclis sistemi ve ılımlı bir kuvvetler ayrımı modelini getirmiş, siyasal partileri demokrasinin vazgeçilmez öğeleri olarak benimsemiş ve Anayasa Mahkemesi ile Devlet Planlama Teşkilatı’nı birer anayasal kurum olarak gerçekleştirmiştir.73 Ekonomik alanda işlevsel bir kurum olarak ortaya çıkan DPT, ekonomiye ait bilgi toplama ve ileriye yönelik projeksiyonlar yapma açılarından toplum ve ekonomi üzerinde oldukça etkili ve yararlı olmuştur. Fakat DPT’nin hazırlayacağı beş yıllık planlar özel kesim için sadece yol gösterici ve teşviklerden yararlanma aracı olarak belirlenmişti. Planlar yasa niteliğinde olmadığından dolayı bütçenin de altında yer almaktaydı. Bunun sonucu olarak planın kamu kesimi için de emredici niteliği geçerliliğini yitirmekteydi.74 71 Suna Kili, “1961 Anayasası ve Devlet Anlayışı”, 27 Mayıs 1960 Devrimi, Kurucu Meclis ve 1961 Anayasası, Ed.: Suna Kili, Đstanbul, Boyut Kitapları, 1998, s. 49. 72 Bülent Tanör, a.g.e., s. 380 – 382. 73 Suna Kili, a.g.e. 74 Đzzettin Önder, “1961 Anayasası’nın Ekonomik Modeli”, 27 Mayıs 1960 Devrimi, Kurucu Meclis ve 1961 Anayasası, Ed.: Suna Kili, Đstanbul, Boyut Kitapları, 1998, s. 86, 89. 94 Turan Güneş’e göre 1961 Anayasası’nın ilericiliği, hukuk düzeni ve siyasal rejim açısındandır.75 Toplumu sadece dört yılda bir vereceği oy ile değil, sendikayla, dernekle, aktif parti üyeliğiyle, sokak gösterisiyle, bildiriyle, yayınla siyasetin aktif bir unsuru haline getirmiştir.76 Böylece halkın siyasetteki etkinliği ve etkisi artmıştır. Đnşa edilen bu yeni yapıdan tabii ki en olumlu etkilenecek olan ise sol siyasettir. 1961’e kadar kurulmuş partiler belli bir sosyal sınıfı temsil etmemiş, teorik olarak tüm milleti temsil etme amacını gütmüşlerdi. Dolayısıyla sınıf temeli üzerine kurulmuş olan küçük partiler hoş karşılanmazdı.77 1961 Anayasası’nın ardından kendini açıkça solda tanımlayabilen bir parti olan Türkiye Đşçi Partisi resmen kurulmuş ve seçimlere katılabilmişti. Bu dönemde ortaya çıkan yoğun sosyal hareketlerin ardından, Türk solu sivil, asker ya da öğrenci konumundaki çok sayı da aydının politikaya yönelmesiyle hız kazanmıştır. Yine bu dönemde işçi kitlelerinin de sosyal hareket oluşturma sürecine girdikleri görülmektedir.78 Kısa bir süre içerisinde gençliğin ve aydınların politikleşmesi, sendika ve işçi hareketinin özgürleşmesi, tabu konuların tartışılması 1961 Anayasası’nın sağladığı ortamda gerçekleşmiştir. 79 CHP de bu dönemden direkt olarak etkilenmiş ve sol bir arayış içine girmiştir. 1960 öncesi kabul edilen Đlk Hedefler Beyannamesi’nin ardından 1960’lı yıllarda Temel Hedefler Beyannamesi ve Đleri Türkiye Ülkümüz adında iki yeni bildirge daha kabul edilmiştir. Bu belgeler için, CHP’nin dönemin sol siyasetine kendisini adapte etme çabalarının birer sonucu demek yanlış olmayacaktır. Nispi temsil ile artık tüm halkı temsil edemeyeceği gerçeğiyle karşı karşıya kalan CHP, birbirleriyle zıt menfaatlere sahip kesimlerden hangilerini tabanı olarak belirlemesi gerektiği konusunda iç tartışmalar yaşamıştır. CHP’nin kuruluşundan bu yana halkçı bir parti 75 Turan Güneş, a.g.e., s. 39. 76 Ergun Aydınoğlu, Türkiye Solu (1960 – 1980): “Bir Amneziği Anıları”, s. 61. 77 Kemal H. Karpat, Türk Demokrasi Tarihi, s. 469. 78 Ergun Aydınoğlu, Türk Solu (1960 – 1971), Đstanbul, Belge Yayınları, 1992, s. 54. 79 A.e., s. 19. 95 olduğu düşünüldüğünde, temsil edilecek kesimlerin işçi ve çalışan kesimlerin yanı sıra, köylü ve çiftçi tabanlı olması genel bir yönelim haline gelmiştir. TĐP dışında 1964 yılında Sosyal Demokrat Parti adında başka bir sol eğilimli parti kurulmuştur. Aydınların ve gençlerin bu dönemde sol siyasete karşı ilgisi yükseldiğinden CHP’nin bu tabanı kaybetmemesi için ilkeleriyle çelişmeden sola yönelik bir sentez koyma gereği ortaya çıktı. Muammer Aksoy’a göre, gerek 1961 Anayasası’nın ilkeleri gerekse Atatürk ilkeleri zaten Ortanın Solu’nda olan ilkelerdi. “Bu ilkeler, 20. yüzyılın sosyal hukuk devletini, bütün vatandaşların refahını, ekonomik ve sosyal hakları da fiilen gerçekleştirmeyi iktidarların vazgeçilmez ödevleri sayan sosyal ve ekonomik demokrasi ideallerini benimsemiş bir toplum düzenini temel vazifesi gören ilkelerdir.”80 Dolayısıyla CHP’nin yapması gereken, var olan ilkelerle ve felsefeyle harmanlanan yeni bir söylem oluşturarak, kendisini belirli bir konuma yerleştirmekti. 2.2.2. Türkiye Đşçi Partisi Etkisi Türkiye Đşçi Partisi, 1961 Anayasası’nın yarattığı özgürlük ortamında, 13 Şubat 1961’de bir grup sendikacının çabasıyla kuruldu. Kısa bir süre sonra ise parti başkanlığı için Mehmet Ali Aybar davet edildi ve Aybar’ın liderliğindeki TĐP, Türk solunda çok önemli bir rol oynamaya başladı.81 TĐP kuruluş aşamasında sosyal adaletçi ve reformcu bir parti olarak düşünüldü. TĐP kesin bir şekilde demokratik olmayan yollarla iktidara gelme biçimlerini reddetmiş, demokrasi kurumları dâhilinde var olma mücadelesi vereceğini belirtmiştir. Partinin 1964’te yapılan ikinci programında Kemalizm’in milliyetçi ve anti-emperyalist felsefesi görülmektedir. Bununla beraber halkçılık ve devletçilik ilkeleri de yeniden yorumlanarak programda yer almaktadır.82 Zaten partinin birinci ve ikinci programlarında da Mustafa Kemal Atatürk’ten birçok referans bulunmaktadır. 80 Muammer Aksoy, Atatürk ve Sosyal Demokrasi, 2. bsk., Ankara, Gündoğan Yayınları, t.y., s. 35. 81 Murat Belge, “Sol”, Çev.: Nait Satlıgan, Geçiş Sürecinde Türkiye, Haz.: Đrvin C. Schick, E. Ahmet Tonak, 4. bsk., Đstanbul, Belge Yayınları, 2003, s. 167. 82 Artun Ünsal, a.g.e., s. 112. 96 TĐP’e göre milliyetçilik, ulusal bağımsızlıkla bir tutulmaktadır. Bu bağlamda anti-emperyalist ve anti-kapitalist tutum sergileyen TĐP, NATO’ya, CENTO’ya, Ortak Pazar’a, yabancı sermayeye ve özellikle ABD’ye karşıydı.83 Bu konuda CHP’ye göre daha net bir tavır sergileyen TĐP’in, solcu aydın ve gençleri kendi çatısı altında toplamaya başladığı söylenebilir. Dolayısıyla 1960’larda TĐP, CHP’ye ideolojik ve tabansal bir rakip olarak ortaya çıktı. Kentli orta sınıfların, işçi sınıfının ve köylülerin desteğini almaya yönelen CHP’nin yanında, aynı kesimlere seslenme çabasında olan TĐP gerçeği oluştu. Mehmet Ali Aybar, TĐP’in Anayasa ilkelerinin eksiksiz olarak yerine getirilmesini, her vatandaşın milli gelirden hakkı olan payı almasını, toprak reformunun yapılmasını, emekten yana olan devlet eliyle hızla sanayileşme devresine girilmesini savunduğunu belirtiyordu.84 TĐP’in Türk siyasetine bir başka etkisi sağ – sol tanımlamalarını gündeme taşımasıdır. O güne kadar herhangi bir konumlamaya gerek duymayan partiler, TĐP’ten sonra sağ veya sol çizgilerini belli etmek zorunda kalmışlardır. Programında Atatürk ilkelerine, Kemalizm’e atıflarda bulunan TĐP’in açıkça solda yer alması, CHP’yi de konum belirleme noktasına itmiştir. TĐP’in tüzüğünde partinin her düzeydeki yönetim organında işçi veya sendikacıların en az yüzde elli oranında temsil edilmesi belirtilmiştir. Bu madde ile partinin sınıfsal niteliğinin korunması istenmiştir. Ergun Aydınoğlu ise, TĐP’in 1965 seçimlerine kadar temel çabasının, bir işçi partisi inşasından çok, bir sol partinin ülke siyasal ortamına kabul edilmesini hedefleyen bir meşruiyet mücadelesi olduğunu belirtmiştir.85 Bu sebeple TĐP’in 1960’larda Türk solu için değeri çok önemli olmuştur. TĐP’in bu değeri, taşıdığı birkaç özelliğe dayanmaktadır. Bu özellikler şöyle sıralanabilir: • Ortaya çıkışı yönünden, TĐP, çok partili rejime geçilen 1945’ten 1960’lara kadar CHP dışında, kendi başına ortaya çıkmış tek partidir. Yani TĐP, mevcut partiler ve parlamento dışında kurulan bir parti olarak farklı bir konumdadır. 83 A.e., s. 121. 84 Aclan Sayılgan, a.g.e., s. 306. 85 Ergun Aydınoğlu, “Sol Hakkında Her Şey” mi?, s. 70. 97 • TĐP kendinden önceki solun mirasçısı sayılsa bile, organik ve ideolojik bağlar ve kişiler bakımından bir devam değil, yeni bir partidir. • TĐP, sendikacılar tarafından kurulmuş ilk siyasal partidir. • Đdeolojisi, programı ve etkinlikleri açısından, TĐP, emekçi yığınların savunucusu olduğunu belirten tek partidir. • TĐP, iktidara demokratik yollarla ulaşmaya çalışan sol bir örgüttür. Demokrasi kurumlarının korunmasından yanadır.86 TĐP’in önerdiği ekonomik program ise kapitalist olmayan kalkınma yolu üzerinedir. Yani kamu sektörünün esas olduğu ve ekonomiyi yönetecek şekilde geniş olduğu, özel teşebbüsün ise plan dâhilinde kamu sektörünün yardımcısı olarak çalışacağı, emekten yana ve emekçilerin yürütümüne ve denetimine katıldığı planlı bir devletçilik öngörülmektedir.87 Bunu gerçekleştirmek için yapılacak olanlar ise, emekçi halk kitlelerini eğitmek, emekçi kitleleri söz ve karar sahibi yaparak büyük toprak sahibi ve şehirli büyük sermayedarların nüfuz ve hâkimiyetlerini önlemek, sanayileşmeye öncelik veren ve emekten yana bir devletçiliğin düzenleyici ve yönetici temel kuvvet olmasını sağlamak ve özel teşebbüsü genel plana bağlı kesim haline getirmektir. Ayrıca büyük üretim ve mübadele araçları devletleştirilecek, kurulmamış sanayi kolları devlet eliyle, devlet malı olarak kurulup işletilecek ve topraksız ve az topraklı köylü topraklandırılacaktır.88 Kıbrıs Sorunu’nun ardından, Amerika ile ilişkilerin gerilmesinden sonra TĐP’te de milliyetçi söylemin arttığı gözlenmektedir. Bağımsızlık konusunda hassasiyetleri yüksek olan TĐP ve Mehmet Ali Aybar, toplumda yükselen milliyetçi tepkiyi anti-emperyalist bir kanala çekmek için çaba göstermekteydi ve sık sık Türkiye’nin “Đkinci Milli Kurtuluş Savaşı” vermekte olduğunu öne sürüyordu.89 86 Artun Ünsal, a.g.e., s. viii. 87 Muzaffer Sencer, Türkiye’de Siyasal Partilerin Sosyal Temelleri, Đstanbul, Geçiş Yayınları, 1971, s. 324, 325. 88 Muzaffer Sencer, a.g.e., s. 325, 326. 89 Mustafa Şener, a.g.e., s. 309. 98 TĐP’in bu tutumu ve programında Kemalizm’le yoğrulan sol anlayışı, CHP’nin de sola açılımına etki etti. 2.2.3. Küba Bunalımı ve Johnson Mektubu Krizi’nin Türkiye’deki Etkileri 1960’lı yılların başında Türkiye, hem dış politikaya hem de ülke içi dinamiklere etki eden iki önemli olay yaşadı. Bunlardan ilki 1962’de yaşanan Küba Bunalımı, ikincisi de Kıbrıs Sorunu ile ortaya çıkan Johnson Mektubu Krizi idi. Sovyetler Birliği’nin Fidel Castro yönetimindeki Küba’ya füze rampaları kurduğu ve bazı füzeleri konuşlandırdığı Ekim 1962’de ABD istihbaratı tarafından tespit edildi.90 Bunun üzerine ABD Başkanı Kennedy 22 Ekim 1962’de yaptığı televizyon konuşmasında, Sovyetler Birliği’nin Küba topraklarına, Amerika’nın büyük bir kısmını vurabilecek nükleer başlıklı füzeleri gizlice yerleştirdiğini açıkladı ve Nikita Kruşçev’den füzelerin sökülmesini istedi. ABD, Küba’yı derhal ablukaya aldı ve Sovyet ticaret gemilerinin gelmesini engelleme çabasına girdi.91 Đki liderin daha sonraki görüşmelerinde Küba’daki Sovyet füzeleri ile Türkiye’deki ABD Jupiter füzelerinin pazarlık konusu yapılabileceği ortaya sürülmüştü. Kruşçev, Sovyetlerin Küba’dan füzelerini çekmesine karşılık, ABD’nin de Türkiye’deki Sovyet topraklarına yönelmiş füzeleri kaldırmasını istedi.92 Yapılan görüşmeler neticesinde Kruşçev 28 Ekim 1962’de Küba’daki füzelerin söküleceğini açıkladı. ABD ise Türkiye’den Jupiter füzelerinin eskidiğini öne sürerek kaldırılmasını talep etti. Bu olayda Türkiye, ABD’nin kendi çıkarları doğrultusunda Türkiye’yi pazarlık konusu bile yapabileceğini görmüştü. Dahası, Türkiye’nin çıkarları mevzu bahis bile edilmemişti. Türk kamuoyu da bu olayla birlikte ABD’ye olan tutumunu 90 Faruk Sönmezoğlu, a.g.e., s. 63. 91 Rifat Uçarol, a.g.e., s. 707. 92 A.e., s. 708. 99 değiştirmeye başlayacaktı. ABD’nin Türk siyasetini ve kamuoyunu etkileyen tutumu Küba Bunalımı ile de kalmamış, 1964’teki Johnson Mektubu Krizi ile had safhaya ulaşmıştı. 1963 yılı sonlarında Kıbrıs Sorunu’nun tekrar alevlenmesiyle birlikte, Türkiye’nin genel gündemi bu konu haline geldi. 1964’te adadaki çatışmaların artması ve Türk tarafına saldırıların devam etmesi sonucunda, adanın garantörü devlet olarak Türkiye, 6 Haziran 1964’te adaya çıkarma yapmayı kararlaştırmıştır. Fakat 5 Haziran günü ABD Başkanı Johnson’dan Đnönü’ye, tarihe “Johnson Mektubu” olarak geçecek, bir mektup gelmiştir. Mektupta ABD Başkanı, Türkiye’nin Kıbrıs’a yapacağı harekâtın NATO üyesi Türkiye ile Yunanistan arasında bir savaşla sonuçlanacağından duyduğu kuşkuyu belirtmiş, Türkiye’ye ABD tarafından verilen hibe silahların ve askerî malzemelerin Kıbrıs’ta yapılacak olan bir müdahalede kullanılamayacağını eklemiştir. Ayrıca böyle bir harekât Sovyet müdahalesine de yol açarsa, NATO ülkelerinin müttefik Türkiye’nin yardımına gelip gelmeyeceklerinin belirsizliği açıklanmıştır.93 Mektup, diplomatik üsluptan uzak, sert ve üstünlük hislerine sahip bir niteliktedir.94 ABD kendi çıkarları doğrultusunda Türkiye’nin çıkarlarını ikinci kez yok saymaktadır. Türkiye’ye verilen askerî silah ve malzemenin Türkiye’nin kontrolünde değil ABD’nin kontrolünde ve izninde kullanılabileceği belirtilmiştir. Dahası, muhtemel bir Sovyet müdahalesinde ise Türkiye’nin kendi başına kalacağı söyleniyordu. Mektup ABD – Türkiye ilişkileri açısından tam anlamıyla bir dönüm noktasıydı. Uzun bir süre kamuoyuna tam metin halinde açıklanmasa da, içeriğinin basında sızdırılması büyük tepkilerin başlamasına sebep oldu. Johnson Mektubu şiddetli bir anti-Amerikancılığı başlattı ve sol kesimin “bağlantısız Türkiye” için tepkilerini artırmalarına yol açtı.95 93 Orhan Birgit, a.g.e., s. 373, 374. 94 Faruk Sönmezoğlu, a.g.e., s. 73. 95 Feroz Ahmad, Modern Türkiye’nin Oluşumu, s. 168. 100 Siyasal bağımsızlığın, bağımsız bir dış politika ile sağlanacağını savunan TĐP, Türkiye dış politikasının ABD güdümünde olduğunu sürekli tekrarlamaktaydı. TĐP, bağımsızlığın temel felsefe olduğu “Kemalist bir dış politika” öne sürmekteydi.96 Johnson Mektubu ile birlikte TĐP bu söylemlerini daha da artırmış, anti-emperyalist, anti-kapitalist ve anti-Amerikan siyaseti bünyesinde toplamaya çalışmıştır. Böylece Đsmet Đnönü de bundan sonra sadece ABD’ye dönük olmayan ikili bir dış politikaya geçilmesi gerektiğini anladı.97 Zaten mektup hakkında yorumu sorulan Đnönü’nün ilk cevabı “Yeni bir dünya kurulur, Türkiye de yerini alır.”98 şeklinde oldu. Mektubun ardından ise Türkiye, Sovyet Rusya ile kesilen ilişkilerin tekrar canlandırılması için görüşmelerin başlamasına karar verdi. Đsmet Đnönü’nün adımıyla, radyodan Moskova’ya daha akıcı ilişkiler çağrısı yapıldı. 30 Ekim’de ise Dışişleri Bakanı Moskova’ya giderek resmî temaslarda bulundu.99 1962 ve 1964 yıllarında yaşanan bu iki olayla Türk kamuoyunda antiAmerikancı ve anti-emperyalist söylemler alevlenmiş, Türk dış politikası da değişime uğrayarak ikili bir denge stratejisine girmişti. Bu süreç içerisinde CHP de etkilenenler arasındaydı. Đnönü’nün Sovyetlerle yakınlaşma adımları, pragmatik bir tavır olarak yorumlanabilecek olsa da, ABD’ye karşı güveninin de sarsıldığı kesindi ve ABD’ye sınırsız bir ödün politikasının artık karşısındaydı. Dolayısıyla tüm bu tavır ve tutumlar Ortanın Solu hareketinin temel çizgilerinden biri olmuştu.100 Unutulmaması gereken bir diğer nokta ise ABD’nin bu süreçten sonraki tutumudur. Orhan Koloğlu’nun da belirttiği gibi ABD kendi çıkarları doğrultusunda Türkiye’yi kullanmak istiyordu. Fakat Đsmet Đnönü’nün yapısı buna müsait değildi.101 Dolayısıyla Türkiye’ye ABD ile ilişkilerde daha olumlu olabilecek, liberal bir 96 Artun Ünsal, a.g.e., s. 190. 97 Ali Gevgilili, a.g.e., s. 299. 98 Nazım Güvenç, Türkiye’nin Geleceği ve CHP, Đstanbul, Anahtar Kitaplar Yayınevi, 2008, s. 39. 99 Feroz Ahmad, Demokrasi Sürecinde Türkiye (1945-1980), s. 524, 525; Ali Gevgilili, a.g.e., s. 303. 100 Hikmet Bila, a.g.e., s. 183. 101 Orhan Koloğlu ile 11 Ocak 2011 tarihinde Darıca’da yapılan görüşme. 101 Başbakan gerekiyordu. Bu konuda Metin Toker’in aktardıkları Türk siyaseti açısından çok büyük önem taşımaktadır: “Bundan dolayıdır ki, 1964 Ağustosunun sonlarında Ankara’ya General Porter diye bir Amerikalı çıkageldi. Porter Türkiye’de görev yapmıştı, çok Türk tanımıştı, ülkemizi de iyi biliyordu. General Ankara’ya, bizzat Başkan Johnson tarafından gönderilmişti. Görevi, Đsmet Paşanın ‘Hayır’ dediği birtakım teklifleri Türkiye adına kabul edebilecek bir başbakan aramaktı. Dahası, bu tekliflerin Türkiyece kabul edilmesi için birtakım “nüfuzlu Türkler”i ikna etmekti.”102 Metin Toker, CIA ile ilgili de şu bilgileri aktarmaktaydı: “General Porter’in gelişi günlerinde CIA ajanları da Türkiye’de bir anket yapıyorlardı: Đnönü istifa ederse Türkiye’de hükümet başkanı kim olur?”103 Bu noktada, 1965 seçimlerine gidilen süreçte Amerika yanlısı tutum sergileyen AP ve AP Genel Başkanı Süleyman Demirel’in ABD tarafından da desteklenmesi104 şaşırtıcı olmamaktadır. 2.3. ORTA(I( SOLU SÖYLEMĐ(Đ( ORTAYA ÇIKIŞI VE SEBEPLERĐ 1965 senesinde CHP’de Ortanın Solu söyleminin resmen ortaya çıkışında ülkenin 1960 – 1965 yılları arasındaki sosyal ve siyasi konjonktürünün etkisi olduğu kadar, CHP içerisinden de direkt etkili olan durumlar bulunmaktadır. Bunların en başında tabii ki Đsmet Đnönü’nün görüşleri ve söylemleri gelmektedir. Ortanın Solu elbette ki Đsmet Đnönü’nün bir gün içerisinde bulup ortaya sürdüğü bir kavram değildi. Partinin 1950’li yılların ortalarından beri kaydettiği gelişmelerin nihai noktasıydı. Aynı zamanda CHP’nin felsefesine ve ilkelerine de uygun bir tabirdi. CHP’nin devrimci, halkçı, devletçi ve laik yapısıyla birebir örtüşmekteydi. Cumhuriyetçilik de bir demokrasi anlayışının ifadesi ve milliyetçilik de Atatürk milliyetçiliği çerçevesinde hem kültürel ve tarihsel paydaya yönelik birliğin hem de 102 Metin Toker, a.g.e., s. 211. 103 A.e. 104 Ahmet Naki Yücekök ile 7 Aralık 2010 tarihinde Đstanbul’da yapılan görüşme. 102 ülkenin ekonomik ve siyasi bağımsızlığının tanımıydı. Ayşe Güneş Ayata’nın belirttiği gibi, Ortanın Solu’nda olmak, partinin ideolojisini ve programını değiştirmiyordu. Partinin var olan görüşleri 1960 Askerî Müdahalesi’nin ardından gündeme gelen kavramlarla yeniden tanımlanmaktaydı. Parti zaten cumhuriyetçilik, demokrasi, planlı ekonomi, devletçi gelişme, sosyal adalet ve inkılâpçılığa dayanan bir noktaya ulaşmıştı ve Đnönü bu programın ideolojiler yelpazesindeki yerini Ortanın Solu olarak tanımladı.105 Bülent Ecevit çok partili hayattaki partiler yelpazesini beşe ayırmıştır. Bunlar, aşırı sağ, ortanın sağı, orta veya merkez, ortanın solu ve aşırı soldur.106 Yaptığı tanımlamalara göre, aşırı sağ toplumu varılan noktadan geriye götürmeye çalışanlardan oluşmaktadır, gerici bir kesimdir. Demokrasiyi savunmaz, özgürlük, değişiklik, eşitlik ve adalet kavramlarına inanmazlar. Ortanın sağındakiler muhafazakâr kesimdir. Toplum yapısının değişmesinden korkarlar. Yeniliğe, devrime, reforma karşıdırlar. Sosyal adaletin ekonomi için yük olduğunu düşünürler. Devletin ekonomide etkinliğine değil teşebbüs özgürlüğüne önem verirler. Orta veya merkezde olanlar, toplum yapısında halk yararına bazı değişiklikler olmasına isteyerek veya istemeyerek müsaade gösterirler. Devrimci değildirler. Sosyal adalete kısmen değer verirler ve demokrasiye olumlu bakarlar. Devlettense, özel teşebbüsün kalkınmasını tercih ederler. Aşırı soldakiler dogmalara ve katı doktrinlere bağlıdırlar. Teşebbüs özgürlüğünü ve özel mülkiyeti reddederler. Demokrasiye kendi amaçlarına yararlı olduğu sürece razı olurlar. Đnsanların gelecekteki iyiliğini isterler fakat dogmatik yol ve yöntemler uğrunda yaşayan nesilleri feda etmekten, köle durumuna getirmekten kaçınmazlar.107 105 Ayşe Güneş Ayata, “Türkiye’nin Demokratikleşme Sürecinde Ortanın Solu Hareketi”, s. 82. 106 Bülent Ecevit, Ortanın Solu, s. 10. 107 A.e., s. 10 – 15. 103 Bülent Ecevit, Ortanın Solu’ndakileri anlatırken de şu şekilde tanımlamaya yönelmiştir: • Ortanın solundakiler insancıdırlar. • Ortanın solundakiler halkçıdırlar. • Ortanın solundakiler sosyal adaletçi ve sosyal güvenlikçidirler. • Ortanın solundakiler ilerici, devrimci ve reformcudurlar. • Ortanın solundakiler devletçidirler. • Ortanın solundakiler plancıdırlar. • Ortanın solundakiler özgürlüğe bağlıdırlar. • Ortanın solundakiler sosyal demokrasiden yanadırlar. 108 Yaptığı bu tanımlamalara göre 1960’lı yıllarda AP ortanın sağında, CHP ortanın solunda, TĐP CHP’nin solundadır. MP, YTP ve CKMP için ise tam bir konum belirtememiştir.109 Erhan Löker’e göre Türkiye, Marksist ve ihtilalci sosyalizm bir kenara bırakılırsa, bütün kuruluş sistemiyle zaten ortanın solunda bir ülkedir.110 Dolayısıyla CHP’nin Ortanın Solu söylemi, parti için yeni bir ideolojik atılım veya fikir beyanı değil, yeni bir slogan ile öteden beri savunulan devrimci ve reformist felsefeye verilen isimdir. Fakat 1923 – 1950 yılları arasında CHP’nin kendini Ortanın Solu’nda bir parti olarak tanımlaması tabii ki mevcut bir görüş ve düşünce değildi. Bu tanımlama ancak 1950 – 1960 yıllarında geçirilen dönüşüm ve 1960 döneminin etkileriyle yapılabilirdi ve de öyle oldu. 1965 seçimlerinden kısa bir süre önce Đsmet Đnönü’nün, CHP’nin resmen Ortanın Solu’nda bir parti olduğunu açıklaması Đnönü için düşünülmeden atılmış bir adım değildi. Metin Toker’in anlattıklarına göre Đsmet Đnönü, partinin Ortanın 108 A.e., s. 12 – 14. 109 A.e., s. 16 – 19. 110 Erhan Löker, a.g.e., s. 125. 104 Solu’na geçmesi gerektiğini 27 Mayıs’tan çok kısa bir süre sonra ortaya sürmüştü. 1960 Ağustos ayında CHP’nin Genel Sekreteri Đsmail Rüştü Aksal ile Đsmet Đnönü Heybeliada’da görüşmüşler ve 27 Mayıs’tan sonra CHP’nin nasıl bir kimlik alması gerektiğini tartışmışlardır. Bu görüşmelere göre artık önemli ülke sorunları hakkında CHP’nin görüşü açık bir şekilde belirtilmeliydi. 1960 öncesindeki gibi özgürlük söylemleri ve iktisadi eleştiriler artık yeterli olmayacağından, iktisadi kalkınma, işçi sorunları, grev, toplu sözleşme, toprak reformu, vergi adaleti, sosyal düzen gibi temel sorunlardaki tutumlar cevaplanmalıydı. Nihayetinde o görüşmeler sonucunda CHP’nin yeri Ortanın Solu’nda bir yer olarak kararlaştırılmıştı.111 Akis dergisindeki analiz CHP’nin Ortanın Solu’nda bir yer belirleyeceğini daha 31 Ağustos 1960 tarihindeki sayısında gözler önüne koymaktadır: “(…) CHP’nin geniş halk kütlelerinin refahını en ziyade göz önünde tutan, sermayenin belirli ellerde terakümünün aleyhinde bulunan parti olduğunda zerrece tereddüt bahis mevzuu değildi. Şimdi, o istikamet biraz daha belirli şekilde tutulacak, memleket davalarının halli daha sosyalizan bir görüşle mütalea olunacaktı. Bu, eski partinin sosyalistliğe heves ettiği manasını taşımıyordu. Sadece, i’lerin üzerine noktaları konacaktı. CHP ortanın solundaki Amerikadaki Demokrat Parti derecesinde yer alacaktı.”112 Dolayısıyla Đsmet Đnönü koalisyon hükümetleri sürecini hep bu felsefeyle ilerletmiş ve uygulamıştır. Örneğin Đnönü, 21 Ekim 1962 tarihinde CHP Đstanbul Đl Kongresi’nde yaptığı konuşmada şöyle demektedir: “En küçük teşkilâtımıza kadar partinin her topluluğunda ana istikametlerde düşünme ve yeni istikametleri yoklama teşebbüsleri bulunmak lazımdır. Partiler kudretlerini Türkiye’de artık, fikir canlılığıyla devam ettireceklerdir. Bu vasıf C.H.P. nin karakteristik vasfıdır.”113 Yapılan son koalisyona da “Reform Kabinesi” adı verilmesinin altında bu felsefe yatmaktaydı. Ancak o güne kadar resmen açıklanmayan bu söylem, 1965 111 Metin Toker, Demokrasimizin Đsmet Paşa’lı Yılları 1944-1973: Yarı Silahlı, Yarı Külahlı Ara Rejim 1960-1961, s. 134, 135. 112 Akis, C:XVIII, No: 315, 31 Ağustos 1960, s. 26. 113 C.H.P. Araştırma ve Yayın Bürosu, C.H.P. Bünyesindeki Gelişmeler, Ankara, Rüzgârlı Matbaa, No: 30, 1962, s. 7. 105 seçimlerine birkaç ay kala ortaya çıkmıştı. Hikmet Bila 1965’te gündeme gelen Ortanın Solu hareketinin temellerini şöyle sıralamaktadır: • “Yoksul kesimlerin ekonomik ve sosyal hak taleplerinin artması. • CHP tabanının bu genel eğilime paralel olarak köklü taleplerde bulunması. • TĐP’in somut önerilerinin yaygın bir şekilde taban bulması. • Amerika’ya (Batı’ya) duyulan güvenin sarsılması.”114 Bu süreçte özellikle TĐP’in CHP’ye etkisi önemliydi. 1961 Anayasası’nın yarattığı yeni sosyal ortamda sol siyasetin güçlenmesi, TĐP’in kurulması ve CHP’nin aydın ve gençlerden oluşan tabanından destekçi kazanmaya başlaması, CHP’nin de kendini tanımlamasına sebep olmuştu. Can Ataklı’ya göre CHP’deki Ortanın Solu hareketi aynı zamanda o günden sonra aşırı sol olarak adlandırılan fikirlere ve ideolojilere bir set çekme çabasıydı.115 CHP, kuruluşundan beri var olan ilkelerini ve felsefesini geliştirmesine rağmen, halkın gözünde tek parti zihniyetinin etkileri halen bulunmaktaydı.116 Kurtul Altuğ, tam olarak bu sebeplerden dolayı Đsmet Đnönü’nün Ortanın Solu tanımlaması yaparak partiyi çağdaşlaştırmak, bir yeni esinti ile partisi üzerindeki tozları atmak istediğini belirtmiştir.117 Üzerinde durulması gereken bir başka konu, CHP için Đnönü’nün açıklamasından da önce Ortanın Solu tanımlamaları yapıldığıdır. Nisan 1962’de Nihat Erim Yön Dergisi’ndeki bir röportajda kendisini Ortanın Solu’nda şöyle tanımlamaktaydı: “Ferdi kazanç hırsının ekonomik hayattaki değerine ve müteşebbisin rolünün önemine inanıyorum. Ama, sosyal adaletin sağlanması için gerekli tedbirlerin alınması lazım geldiğine de aynı şekilde inanıyorum. Yani ben ortanın solundayım.”118 114 Hikmet Bila, a.g.e., s. 182, 183. 115 Can Ataklı ile 26 Ağustos 2010 tarihinde Đstanbul’da yapılan görüşme. 116 Kemal H. Karpat, Türkiye’de Toplumsal Dönüşüm: Kırsal Göç, Gecekondu ve Kentleşme, Haz.: Oktay Özel, Çev.: Abdulkerim Sönmez, Ankara, Đmge Kitabevi Yayınları, 2003, s. 313. 117 Kurtul Altuğ, Umudun Tükenişi, y.y., Kervan Yayınları, 1979, s. 104. 118 “Nihat Erim ile Bir Konuşma”, Yön, No: 18, 18 Nisan 1962. 106 1963 yılının Aralık ayında Aydın Milletvekili Şükrü Koç “Programı ve tarihi gelişimi içindeki gelenekleri bakımından CHP, halka dayanan, gücünü halka bağlı gören, (köylü, işçi, esnaf) aynı zamanda devrimleri ve demokratik nizamı kuran felsefesi bakımından, ortanın solunda yer alan bir partidir.”119 sözleriyle CHP’yi Ortanın Solu’nda tanımlamıştır. Bülent Ecevit de hükümette bulunduğu sırada Ankara’da Tıp Fakültesi’nde yapılan bir açık oturumda Ortanın Solu’nda olduklarını belirtmiştir.120 26 Ocak 1965’e gelindiğinde ise Milliyet’in Abdi Đpekçi’ye ayrılan “Durum” köşesinde “CHP ve Ortanın Solu” adlı bir makale yayımlanmıştır.121 Makalede çok önemli analizlere yer verilmektedir: “Halk partisinin yaşlı lideri Đnönü ile genç Bakanı Ecevit’in, dün Çalışma Meclisinin açılışında yaptıkları konuşmalarda son günlerde gittikçe yayılan doktrin ve tatbikat tartışmalarına cevaplar bulmak mümkündür. Tecrübeli lider ile genç Bakanın sosyal ve iktisadî alanda güdülmesi gereken politika konusunda benzer görüşler taşıdıkları ötedenberi bilinmekteydi. Dünkü konuşmalarda her ikisinin de, son tartışmaların ışığında tekrar açıklamak lüzumunu duydukları fikirleri şu şekilde özetleyebiliriz: 1. Emekleriyle iktisadî gelişmede hizmeti olanların, bu gelişmeden haklı ölçülerde yararlanabilmeleri gerekir. Đnsanlara fırsat eşitliği ve emeğinin karşılığını eşit ölçülerle alabilme imkânı, tanınmalıdır. 2. Sosyal adalete ve sosyal güvenliğe, toplumcu reformlara verilen değer, doktriner fikirlerden değil, insanlık anlayışından doğmaktadır. Bu anlayışta, sosyal Adalet reformlarını, milletin hürriyeti bedelinde ona zorla yükleme heveslerinin yeri yoktur. Reformların hürriyet düzeni içinde hazırlanıp gerçekleştirilmeleri şarttır. Özel teşebbüsü tümü ile yok edip her türlü iktisadî faaliyeti devlet tekeline almak isteyen, toplumda sınıf çatışması yaratıp kurulu düzeni temelinden çökerterek yerine yenisini kurmak isteyen doktriner ve dogmatik görüşler asla kabul edilmeyecektir. 3. Ekonomik gelişmede sermaye ve kudret sahibinin tam bir güvenlik duygusu ve kazanç hevesi içinde kabiliyeti ve vasıtalarını hakkı ile işletebilmesine imkân vermek lazımdır. Đşverene ve iş alanı açana her surette itibar etmek gerekir. Ancak halkı aldatarak, uyutarak ezmek ve istismar etmek pahasına şahsi refah ve nüfuzlarını sürdürmek isteyenlere müsaade edilmeyecektir. Bu toplumda feodal bir düzene veya ağalık sistemine artık yer verilmeyecektir. 119 M. Şükrü Koç, a.g.e. 120 Bülent Ecevit, Altan Öymen, “Ecevit Siyasi Hayatını Anlatıyor”, Cumhuriyet, 22 Ocak 1975, s. 4. 121 “CHP ve Ortanın Solu”, Milliyet, 26 Ocak 1965, s. 1. 107 Kısaca bu üç noktada toplanan görüşler bugün Batı demokrasilerindeki sosyalist partilerin programlarına hakim olan ilkelerden çok farklı değildir. Bu bakımdan Halk Partisinin yaşlı lideriyle genç bakanının paylaştıkları bu fikirlere bakıp CHP’nin, Türkiyenin muhtaç olduğu demokratik bir sosyalist parti hüviyetini taşıdığı, hiç değilse bu niteliğe yaklaştığı düşünülebilir. Aslında bu düşünce gerçeğe tamamen uygun değildir. Zira Đnönü’nün ve Ecevit’in demeçlerinde açıklanan fikirlerin Halk Partisine hakim olduğunu bu partinin bütün üyelerinin aynı şekilde düşündüklerini ve davrandıklarını kesinlikle iddia etmek mümkün olmamaktadır. CHP, dün Genel Başkanı ile genç Bakanının dün tekrarladıkları fikirleri samimiyetle benimser, bu fikirlerin gerçekleşmesi yönünde âhenkli bir kitle olarak çalışırsa bu, memleket bakımından çok yararlı olacaktır. Şu sıralarda Türkiyenin sosyal demokrasiyi dengeli bir şekilde gerçekleştirebilmesi için ortanın solunda bir siyasî teşekküle ihtiyacı büyüktür. Bu fonksiyonu gerektiği şekilde yürütebilecek bir parti, hem şimdi ortaya çıkan aşırı sol görüşlerin yarattığı dalgalanmaları itidalli bir şekilde kanalize edebilecek, hem de Türkiyenin muhtaç olduğu reformların başarılabilmesinde etkili olacaktır. Bugüne kadar sosyalist parti teşebbüsleri başarı gösterememiş, ihtiyaç karşılanmamış, denge kurulamamıştır. Halk Partisi kendisine bu yolda çeki düzen verip, Đnönü ile Ecevit’in dünkü açıklamalarında tekrarladıkları toplumcu ve insanî anlayışları dogmatik görüşlere angaje olmadan sistemli bir şekilde benimseyebilir ve benimsemelidir. O zaman Türkiye, sosyal dengenin kurulmasında ve bugün duyulan huzursuzlukların tatmininde çok faydalı olabilecek ortanın solunda bir siyasî teşekküle, CHP gibi kurulmuş ve kökleşmiş teşkilâta sahip bir parti sayesinde kolaylıkla ve süratle kavuşabilecektir.”122 Görüldüğü üzere, Ortanın Solu kavramı Đnönü’nün çok ses getiren açıklamasından da önce olarak geçmiş tarihlerde de kullanılmış ve bu kavram ile Marksizm temelli olmayan, reformcu, ilerici, halkçı, sosyal adaletçi ve sosyal demokrat bir siyaseti benimseyen yapı anlatılmak istenmiştir. Bu yapıya da mevcut en uygun partinin CHP olduğu aşikârdır. Đronik bir şekilde, 1965 yılının başında üçüncü koalisyon hükümetinin Ulaştırma Bakanlığı bütçesi Senato’da tartışılırken AP sözcüsü “Biz ortanın solundayız.” demiş fakat herhangi bir ses getirmemişti.123 1965 Nisan sonuna gelindiğinde CHP seçim hazırlıklarına başlamış ve Parti Meclisi’nde Đnönü “Her şeye rağmen Halk Partisi, ortanın solunda durumunu muhafaza edecek ve bunu kimseye bırakmayacaktır.”124 demektedir. Gelinen noktada ise Ortanın Solu’nu ilk 122 A.e. 123 Kayhan Sağlamer, a.g.e., s. 156, 157. 124 “CHP Seçim Hazırlığına Başladı”, Milliyet, 1 Mayıs 1965, s. 1. 108 açıklayan, Đsmet Đnönü’nün isteği ile Nihat Erim olmuştur.125 Nihat Erim Ulus Gazetesi’nde “Ortanın Solu” adında bir makale yayımlayarak konuya açıklık kazandırmak istemiştir.126 Makalede dikkati çeken önemli detay Ortanın Solu söyleminin 1933 yılından 1945’e kadar ABD Başkanı olan Franklin D. Roosevelt tarafından kullanılarak popülerleştiğinin belirtilmesidir. 1929 Dünya Ekonomik Buhranı’nın ABD ekonomisini altüst ettiği bir ortamda Başkanlığa gelen Roosevelt’in “New Deal” politikasına atıfta bulunularak büyük reformlar uyguladığı anlatılmıştır. Erim, New Deal politikasının planlı çalışma ve plan anlayışı içerdiğini söyleyerek, uygulamada tarım kalkınması ve reformu, endüstri kalkınması ve reformu yapıldığını, işveren işçi ilişkilerinin kanunla düzenlendiğini, Sosyal Güvenlik kanununun yürürlüğe konulduğunu, vergi kaçırmayı önleyecek tedbirler alındığını vurgulamıştır. Geniş reformlar uygulayan Roosevelt’e muhaliflerin komünist ve solcu gibi tanımlamalarda bulunması üzerine Roosevelt, Erim’in aktardığına göre şöyle cevap vermiştir: “Olsa olsa ben ortanın solunda sayılırım. Ama unutmayın ki benim yaptığım reformlar, aldığım radikal tedbirler özel teşebbüsü ölümden kurtardı, kapitalizme yeni bir esenlik verdi. Fakat aynı zamanda, milyonlarca Amerikan vatandaşını da ezilmekten, sömürülmekten, açlıktan, insanlığa aykırı yaşayıştan kurtardı!”127 Nihat Erim bu açıklamasında Ortanın Solu anlayışını reformcu ve radikal tedbirlere dayandırmaya çalışsa da, kapitalizmi kurtardığını belirten Roosevelt’in sözlerini CHP’nin politikası için temel göstermeye çalışması çelişkili bir tutumdur. Üstelik Türk kamuoyunda anti-Amerikancı söylemlerin alevlendiği bir süreçte ve bu söylemleri en iyi kullanan TĐP’in CHP’ye rakip olduğu bir dönemde, sol bir söylemi eski bir ABD Başkanı’nın politikalarıyla açıklamaya kalkışmak CHP’nin sahipleneceği Ortanın Solu söylemi için talihsizlikten başka bir şey değildir. Bu açıklamanın ardından 25 Temmuz günü Parti Meclisi’nde CHP’nin Ortanın Solu’nda olduğunu beyan eden Đsmet Đnönü128, 29 Temmuz’da yayımlanan 125 Kayhan Sağlamer, a.g.e., s. 159. 126 Nihat Erim, “Ortanın Solu”, Ulus, 17 Temmuz 1965, s. 1. 127 A.e. 128 Gülsüm Tütüncü Esmer, a.g.e., s. 59. 109 Abdi Đpekçi ile yaptığı röportajda konuyu daha detaylı bir şekilde açıkladı.129 Fakat öncesinde Abdi Đpekçi, kendi köşesinde “CHP ve Ortanın Solu” başlıklı bir yazıyla, Ortanın Solu’nun CHP’nin kırk yıllık program ve politikasını ifade etmekten başka bir şey olmadığını belirtiyordu.130 Đpekçi’ye göre bu açıklamadan sonra çeşitli kesimlerden CHP’ye karşı geliştirilen ve geliştirilecek olan eleştiriler ise şunlardı: • CHP’nin bu beyanla komünizme ve komünistlere yakın gösterilmesi. • CHP’nin liberal ekonomi sistemine taraftar olmaması sebebiyle Ortanın Solu söyleminin istismara açık olması ve iş adamlarının CHP’den uzaklaşması. • Toplumcu görüşleri benimseyenlerin ise CHP’yi bu alanda yetersiz bulması.131 Đpekçi, gelebilecek bu eleştirilere karşı CHP’nin yapması gerekeni, taviz verilmeden program üzerinde kararlı bir şekilde durmak olarak belirtmektedir. 29 Temmuz’a gelindiğinde ise, Đsmet Đnönü açıklamasında önce seçim ortamında ideolojik mücadele içerisinde Ortanın Solu sözünün yeni bir vesile olduğunu belirttikten sonra Nihat Erim’in Ulus’taki makalesine atıfta bulunarak Erim’e katıldığını belirtmiştir. Ortanın Solu sözünün hem Halk Partisi’nin siyasi bünyesinden geldiğini hem de Amerika şartlarına bazı yönden benzediğini dile getirmiştir. Türkiye’nin de kalkınma çabasında olduğunu söyledikten sonra kalkınma için gerekli tedbirleri şöyle açıklamıştır: “Bu kalkınmayı zor tedbirlerle başarabileceğimiz kanısındayız. Çok fedakârlık yapmak lâzımdır. Muhafazakâr tedbirlerle bunları başaramayız. Sormal tedbirler dışında çalışma zarureti duyulunca alınan tedbirler, ortanın solunda sıfat taşır. Kalkınma plânı, malî reform, toprak reformu, petrol dâvâsı ve bunun gibi tedbirler fevkalâde zamanların gerektirdiği çabalardır.”132 129 Đsmet Đnönü, Abdi Đpekçi, “Kalkınma Muhafazakâr Tedbirle Gerçekleşmez”, Milliyet, 29 Temmuz 1965, s. 1, 3 ve Đsmet Đnönü, Abdi Đpekçi, “Đnönü Orta’nın Solu’nu Anlatıyor”, Ulus, 30 Temmuz 1965, s. 1, 7. 130 Abdi Đpekçi, “CHP ve Ortanın Solu”, Milliyet, 27 Temmuz 1965, s. 1. 131 A.e. 132 Đsmet Đnönü, Abdi Đpekçi, a.g.e.. 110 Đnönü konuşmasının devamında ise CHP’nin ilkelerinden olan devletçilikten bahsetmektedir: “CHP, bünyesi itibariyle devletçi bir partidir ve bu sıfatla elbette ortanın solunda bir ekonomik anlayıştadır. 1923’teki harap memlekette devletçilik nasıl tek ve eşi, yardımcısı olmayan bir kalkınma çâresi idiyse, bugün de ekonomik hayatımızın temel unsurudur.”133 Đsmet Đnönü de açıklamasında Nihat Erim’in bahsettiği New Deal politikasına atıfta bulunarak Türkiye’nin de şartlarının benzer noktada olduğunu belirtmiştir. Ortaya sürülen sözün altını doldurmaya çalışırken yapılan bu benzetme tutarlı olmadığı gibi yeterli bir nitelikte de değildir. Ayrıca Đnönü, Ortanın Solu anlayışını, partinin bundan sonra izleyeceği bir felsefeden, anlayıştan ziyade, daha çok dönemin zorluklarını atlatabilmek için geçici süreyle ele alınacak zaruri tedbirler olarak açıklamaktadır. Yazıda geçen “fevkalade zamanlar” olarak tasvir edilen dönem bittikten sonra CHP’nin reformcu, ilerici anlayışının hangi noktada kalacağı muamma olarak bırakılmaktadır. Bu boşluk devletçilik ilkesine yapılan gönderme ile bir miktar giderilse de yeterli olmamaktadır. Zira 1923 olarak bahsedilen tarihte henüz CHP’nin devletçilik ilkesi olmadığı gibi 1930’larda geliştirilen devletçilik, henüz ideolojik bir tutumdan ziyade dönemin ekonomik zorluklarına pragmatik bir çözüm yaratma çabasıydı. Fakat Đnönü Ortanın Solu söylemini zaten ideolojik bir noktaya taşımak niyetinde değildi. Amacı CHP’nin partiler yelpazesindeki yerini belirlemekti.134 Nermin Abadan’a göre ise kavram ideolojik bir değer yargısı taşımaktadır. Erim ve Đnönü’nün açıklamaları, ekonomide uygulanan olağanüstü kalkınma tedbirlerini ve bunların karma ekonomi alanında devletçilik prensibi ile gerçekleştirilebileceği düşüncesini içermekteydi. Dolayısıyla Đnönü Ortanın Solu söylemi ile CHP’nin reformcu görüşünü dogmatik ilkelerden değil, yurt 133 A.e. 134 Orhan Koloğlu, Kim Bu Ecevit?, s. 295. 111 ihtiyaçlarının ortaya koyduğu pragmatik, fakat devrimci düşünce ve gerçeklerden aldığını belirtmeye çalışmaktaydı.135 Bu süreçte dikkate değer bir nokta, Đnönü’nün Ortanın Solu açıklamasını yaptığı tarihlerde Bülent Ecevit’in bu durumu zamanlama olarak yanlış bulmasıdır. CHP’li Muğla Milletvekili ve aynı zamanda 1963 – 1965 yılları arasında Tarım Bakanlığı yapan Turan Şahin, Bülent Ecevit’in o süreçteki görüşlerini şöyle aktarmaktadır: “Parti Meclisi çalışmaları sırasında Ecevit’in bu sloganın, bu tanımlamanın erken yapıldığını, kavram kargaşasına sebep olabileceğini söylediğini hatırlarım. Hatta kendilerinin evvelce kullandıkları, kullanmak istedikleri ‘Sınai demokrasi’ tabirinin bile, Parti Meclisinde taarruzlara hedef olduğunu hatırlatmıştı. Yani Ecevit o günlerde ortanın soluna karşı çıkıyordu.”136 Seçim çalışmalarında Ortanın Solu’nu açıklamaya yönelik yazılar hazırlayan ve 1965’ten sonra Ortanın Solu hareketinin liderliğini üstlenecek olan Bülent Ecevit’in Ortanın Solu söylemine karşı çıkışı elbette ki fikirsel anlamda değil zamanlama bakımından mümkün olabilirdi. Zira CHP’nin 1960’tan beri bir değişim geçirdiği gerçekti ve bu değişimi sola dönük bir değişimdi. Bu değişim içerisinde Bülent Ecevit de etkili bir isimdi. Örneğin 13 Mayıs 1965’te CHP Amasya Milletvekili Kemal Karan partinin sola kaydığını iddia ediyordu.137 Nihat Erim ve Đsmet Đnönü’nün Ortanın Solu açıklamaları bu iddiadan kısa bir süre sonra gelmişti. Fakat iki açıklamada da Ortanın Solu söyleminin içeriği henüz tam olarak doldurulamamıştı. Ekim’de yapılacak olan 1965 seçimlerine ise sadece birkaç ay kalmıştı. Dolayısıyla bu süreçte Ortanın Solu tabiri gazete manşetlerinden ve sütunlarından hiç düşmemiştir. 135 Nermin Abadan, a.g.e., s. 156, 157. 136 Kurtul Altuğ, a.g.e., s. 118. 137 “Grupta CHP’nin Sola Kaydığı Đleri Sürüldü”, Cumhuriyet, 14 Mayıs 1965, s. 1. 112 2.3.1. Forum ve Yön Dergileri Etkisi 1965 dönemine damgasını vuran Ortanın Solu söyleminin sebepleri arasında 1960 – 1965 yılları arasındaki konjonktürün etkisi ve Đsmet Đnönü’nün görüşlerini göstermek mümkündür. Fakat bunların yanı sıra CHP’ye etki eden bir takım somut gelişmeler daha vardır. 1954 Nisan ayında ilk sayısı çıkan Forum Dergisi, 1960’ların ortalarına kadar CHP’ye etki eden fikir ortamlarından biridir. Dergide bulunan pek çok isim Ortanın Solu’nun gelişiminde etkili olmuş ve harekete teorik katkıda bulunmuştur. Bu isimlerden bazıları, Bahri Savcı, Osman Okyar, Bedii Feyzioğlu, Aydın Yalçın, Turhan Feyzioğlu, Turan Güneş, Nilüfer Yalçın, Bülent Ecevit, Kemal Salih, Nejat Tunçsiper, Reşat Aktan, Cahit Talas, Muammer Aksoy, Fahir Armaoğlu, Nejat Bengül, Şerif Mardin, Coşkun Kırca, Yaşar Karayalçın, Mukbil Özyörük, Đlhan Arsel, Münci Kapani, Metin And ve Bilge Karasu’dur.138 Bu derginin çevresinde toplanan aydınlar, bürokratlar, askerler ve öğretim üyeleri ile ekonomik ve sosyal görüşler tartışılmaktaydı. Türkiye sorunlarına yönelik en sistemli çözümlemeler sunulmaktaydı.139 Sosyal demokrasiye yakın bir çizgi yakalayan dergi, o dönemlerde ilk kez planlı ekonomiyi öne sürmekteydi.140 Đlerici ve demokratik bir anlayışa hâkim olan dergi, DP iktidarının sertleşmesine karşı çıkan liberal DP’liler ile CHP’nin sol kanadına yakın isimleri bir çatı altında toplamıştı.141 Dolayısıyla Forum’un esas özelliği, DP iktidarının artan baskısı karşısında, özgürlükçü demokrasiyi savunmaktı. Dergi, Hürriyet Partisi’ni ideolojik ve taktiksel anlamda desteklediği gibi, CHP – HP birleşmesinde de katkı sağlamıştır.142 Keza CHP’nin kabul ettiği Đlk Hedefler Beyannamesi’nin temelleri de Forum Dergisi’nde atılmıştır.143 138 Gülsüm Tütüncü Esmer, a.g.e., s. 85. 139 Kemal H. Karpat, Türkiye’de Siyasal Sistemin Evrimi: 1876-1980, s. 99. 140 Kayhan Sağlamer, a.g.e., s. 15. 141 Artun Ünsal, a.g.e., s. 73. 142 Gülsüm Tütüncü Esmer, a.g.e., s. 81. 113 27 Mayıs’ın ardından CHP üzerinde etkili olan bir diğer oluşum da Doğan Avcıoğlu önderliğinde hayat bulan Yön Dergisi idi. 1961 Aralık ayında ilk sayısı ile yayına başlayan dergi, bünyesinde solun tüm çizgilerini barındıran ve CHP’nin geleneksel çizgisinden rahatsız kentli eğitimli toplum kesimlerinden destek alan bir yapıya sahipti.144 Yani Yön, 1961 Anayasası ile ortaya çıkan sol siyaseti çatısı altında toplayan bir sol koalisyon hareketiydi.145 Yön’ün ilk sayısındaki bildirisi önemli bir manifesto değeri taşımaktadır. Bildirinin ilk maddesi şöyle başlamaktadır: “Atatürk devrimleriyle amaç edinilen çağdaş uygarlık seviyesine ulaşmanın, eğitim davasını sonuçlandırmanın, Türk demokrasisini yaşatmanın, sosyal adaleti gerçekleştirmenin ve demokrasi rejimini sağlam temeller üzerine oturtmanın, ancak, iktisadi alanda hızla kalkınmakta, yani milli istihsal seviyesini hızla yükseltmekte göstereceğimiz başarıya bağlı olduğuna inanıyoruz.”146 Ergun Aydınoğlu Yön’deki bu bildirinin “Kemalist devrimcilik” anlayışı taşıdığını belirtmektedir.147 Bildiride Atatürk’ün koyduğu hedeflerin gerçekleştirilmesinin en önemli koşulunun hızlı bir üretim artışı olduğu savunulmaktaydı. Yokluğun yer aldığı bir toplumda demokrasi de mümkün olamazdı. Toplumsal hedeflere devlet girişimciliğinin öncülüğünde karma ekonomiyle ulaşılacaktı. Planlama daha büyük ekonomik birimleri zorunlu kıldığından, tarım ve sanayi kooperatifleri yaygınlaştırılacak ve aracılık etkinlikleri sınırlandırılacaktı. Devletçilikle emeğin toplumsal saygınlığı artacak, sömürü ortadan kalkacak ve Toprak Reformu gerçekleşecekti.148 Yön’ün savunduğu “yeni devletçilik” anlayışına göre, kalkınma hızlandırılacak, daha ileri ve modern örgütleniş biçimleri ortaya çıkacak, devlet eliyle büyük üretim birimleri kurulacak, 143 Mustafa Şener, a.g.e., s. 75. 144 Derya Kömürcü, a.g.e., s. 47. 145 Muzaffer Ayhan Kara, Yön’ün Devrim’i Devrim’in Yönü, Đstanbul, Cumhuriyet Kitapları, 2008, s. 25. 146 Yön, No: 1, 20 Aralık 1961, s. 12. 147 Ergun Aydınoğlu, Türkiye Solu (1960 – 1980): “Bir Amneziği Anıları”, s. 88. 148 Kemal H. Karpat, a.g.e., s. 106. 114 kooperatifçilik güçlendirilecek ve gelir dağılımındaki eşitsizlikler düzeltilecekti.149 Devletçilik konusundaki görüşleri sebebiyle Yön’ü, 1930’ların Kadro Dergisi’nin bir devamı olarak nitelemek sınırlı da olsa mümkündür. Kemalist Devrimi ve kazanımlarını destekleyen ve kapitalizmle sosyalizm arasında üçüncü bir yol arayışına giren Kadro hareketi, bu bağlamda Yön hareketi ile ideolojik bir bağlantı ve devamlılık içermektedir.150 Đçerik olarak ise Yön, Türkiye’de ilk defa işçi sınıfı, sosyal demokrasi, Kürt sorunu ve kadın sorunu gibi konuları ele almış bir dergidir.151 Forum Dergisi’ne benzer bir şekilde, Yön’deki bildiriye imza atanların bir bölümü CHP’deki Ortanın Solu hareketinin önde gelenlerini oluşturmuştur.152 1950’lere damgasını vuran Forum Dergisi ile 1960’lara damgasını vuran Yön Dergisi’nin CHP’nin yeni politikalarına etkisi, özellikle sola açılım konusunda, küçümsenemeyecek derecede olmuştur. Zaten CHP içerisinde reformcu veya sol kanat olarak adlandırılan grup bu iki dergide de yer almış veya yazı yollayarak katılım göstermiştir. 2.3.2. Hürriyet Partisi Etkisi 1955 yılının sonlarında DP’den kopan bir grup milletvekilinin kurduğu Hürriyet Partisi, CHP’ye etki eden önemli unsurlardan bir diğeridir. 1957 seçimlerinden başarısız bir sonuç alınmasıyla, 1958 yılında CHP ile birleşen HP, özellikle CHP’nin 1960’lardaki değişimine önemli bir ivme kazandırmıştır. Bu konuda Hakkı Uyar, CHP’de 1965 seçimleri öncesi öne sürülen Ortanın Solu söyleminin sadece bir günde ortaya çıkan bir olgu olmadığını, köklerinin HP’ye ve HP’den CHP’ye geçen gruba kadar dayandığını belirtmektedir.153 149 Ali Gevgilili, a.g.e., s. 319. 150 Ergun Aydınoğlu, a.g.e., s. 87. 151 A.e., s. 92. 152 Muzaffer Ayhan Kara, a.g.e., s. 56. 153 Hakkı Uyar ile 22 – 24 Aralık 2010 tarihleri arasında elektronik posta ve telefon aracılığı ile yapılan görüşme. 115 HP’nin ilericiliği, demokrasiye olan bağlılığından ve vurgusundan gelmektedir. DP iktidarının üniversiteye olan baskılarının da artmasıyla istifa eden üniversite hocalarından Turhan Feyzioğlu, Muammer Aksoy, Münci Kapani, Coşkun Kırca ve Şerif Mardin gibi önemli isimler HP veya CHP’ye geçmeyi tercih etmişlerdi. HP’yi tercih edenlerin arasında Münci Kapani ve Coşkun Kırca bulunmaktaydı.154 Turan Güneş’e göre HP aslında tüzük ve programına bakıldığında sağ karakter taşıyan bir partidir. Ancak HP’ye egemen olan görüş, sağcı, solcu ayrımından çok, idealizm, vatan sevgisi, namusluluk gibi bir takım moral karakterlerine dayanmaktadır.155 Ayşe Güneş Ayata da HP’nin solcu bir parti olmadığını, HP’nin bugünkü anlamıyla Türkiye’de ciddi bir liberal parti denemelerinden biri olarak görülmesi gerektiğini vurgulamaktadır.156 Solcu bir parti olmasa da, HP’de yer alan gençler, partiye CHP’den daha radikal bir yön verme eğiliminde ve toplumun içinden temel bir sınıf seçme ve partiyi bu sınıfa dayandırma çabası içerisindeydiler. Fakat 1950’lerin konjonktüründe bu henüz mümkün olmayan bir siyasetti. Yine de özellikle işçi sorunları üzerine eğilim gösteren Turan Güneş ve Đbrahim Öktem’in partinin radikal bir biçimde yönlendirilmesi konusundaki düşünceleri, üniversiteden ayrılıp HP’ye katılan grupla, daha da güç kazanmış oldu.157 Dönemin DP’li Çalışma Bakanı Mümtaz Tarhan, HP’nin işçi sınıfına dayanma niyetinde olduğunu öne sürdükten sonra Turan Güneş’in Tarhan’a cevabı şöyle olmuştu: “Mensup olduğum partinin işçilerin sempatisini kazanmak niyetinde olduğundan bahsediyorlar. Hiç şüphe etmesin ki, böyle bir arzumuz vardır. Kendileri birtakım insanlar açken birtakım insanların arsa spekülâsyonları ile zengin olmasını tercih edici bir doktrine sahip olabilirler. Bendenizin mensup olduğu grup asla ve asla bu kanaati taşımamaktadır. Birtakım fertlerin süründüğü yerde yine birtakım insanların, haksız, say ve sermaye karşılığı olmayan kazançlara 154 Akın Simav, a.g.e., s. 35. 155 A.e., s. 38. 156 Ayşe Güneş Ayata ile 17 Ocak 2011 tarihinde telefon aracılığı ile yapılan görüşme. 157 Akın Simav, a.g.e., s. 36. 116 sahip olmasını Hürriyet Partisi asla tasvip etmemektedir. Spekülâsyon yoluyla karaborsa ile elde edilen kazançları sizin himayenize tevdi ediyoruz. Bu kabil insanların müdafaası bize düşmez.”158 Görüldüğü üzere Turan Güneş’in fikirleri kesin bir şekilde emekçi kesim diyebileceğimiz işçi ve çalışan kesimin çıkarlarının korunması üzerinedir. Ayrıca toplum içindeki zengin – fakir kesimlerin uçurumuna dikkati çekerek sosyal adalet vurgusu yapmaktadır. Dolayısıyla bu görüşlerle yoğrulan HP ilerici bir yapılanmaya ulaşmış ve CHP ile birleşmesinden sonra CHP’yi de bu yönde etkilemiştir.159 Örneğin, HP’nin 1957 Seçim Beyannamesi ile CHP’nin Đlk Hedefler Beyannamesi karşılaştırıldığında, ortak birçok maddeye rastlanmaktadır. Seçim Beyannamesi’nde HP’nin kabul ettiği maddeler genel hatlarıyla şunlardır: • Nispi temsil sisteminin uygulanması • Çağın gereklerine uygun demokratik bir Anayasa düzenlemesinin yapılması • Đkinci bir meclisin kurulması • Cumhurbaşkanlığını partiler üstü bir duruma getirerek tarafsızlığının sağlanması • Yasaların Anayasa’ya uygunluğunu denetleyecek bir Anayasa Mahkemesi’nin kurulması • Yargıç güvencesinin sağlanması • Üniversite özekliğinin sağlanması • Basın özgürlüğünün sağlanması • Meslek örgütlerinin özgürce kurulabilmesi • Đşçi ve işveren sendikalarının serbestçe kurulabilmesi • Ekonomik kalkınmanın hızlanması ve reformların gerçekleştirilebilmesi için beş yıllık bir kalkınma planının uygulanması • Đşçilere grev hakkının verilmesi160 158 A.e., s. 37. 159 Gülsüm Tütüncü Esmer, a.g.e., s. 82. 160 “Hür. P. Seçim Beyannamesi”, Milliyet, 20 Ekim 1957, s. 3. 117 Kabul edilen bu maddelerin çoğu CHP’nin 1959’da kabul ettiği Đlk Hedefler Beyannamesi’nde de yer almış, 1961 Anayasası ile hayat bulmuştur. 1960’tan sonra da CHP’nin genel anlayışına yön vermiştir. Bülent Ecevit’e göre Đlk Hedefler Beyannamesi, Ortanın Solu hareketinin düşünsel zeminini hazırlayan bir bildirge olmuştur.161 161 Bülent Ecevit, Fahri Aral, “Sol’a Yönelişin Öncülüğünü CHP’nin Üstlenmesini Đstiyordum”, Tarih ve Toplum, Đletişim Yayınları, C: XXIV, No: 141, Eylül 1995, s. 61. 118 ÜÇÜ(CÜ BÖLÜM 1965 SEÇĐMLERĐ(DE CHP VE ORTA(I( SOLU SÖYLEMĐ 3.1. CHP’(Đ( SEÇĐM ÇALIŞMALARI 3.1.1. 1965 Seçim Çalışmalarında Ortanın Solu Söylemi Đsmet Đnönü’nün CHP’nin siyasi partiler yelpazesi içindeki yerinin “Ortanın Solu” olduğunu beyan etmesinin ardından özellikle AP’den ve diğer sağ kesimlerden CHP’ye karşı sert bir şekilde komünistlik suçlamaları ve ithamları başladı. Esas olarak, AP’nin CHP’ye karşı bu tarz ithamları yeni değildi. Örneğin daha Ortanın Solu söyleminin çok öncesinde 1964 yılı Mayıs ayında AP Ordu Milletvekili Şadi Pehlivanoğlu “CHP’ye oy verenler Moskoftur.” açıklamasında bulunmuştu.1 Fakat Ortanın Solu söyleminin ardından “Ortanın Solu Moskova yolu” benzeri karşıt sloganlarla artan bu suçlamalarla, Đsmet Đnönü ve CHP ekibi, seçim çalışmaları içerisinde Ortanın Solu’nu sürekli olarak açıklamak zorunda kaldılar. Temmuz ayı sonundaki açıklamasının ardından Đnönü, Kim Dergisi’ndeki bir röportajında konuyu daha da açmaya çalışıyordu: “Türkiyenin büyük davası kalkınma davasıdır. Muasır medeniyetin üstüne çıkmak, ancak devletçilikle mümkündür. Kalkınmamızı yaparken, ekonomik bakımdan, sosyal bakımdan bugünkü medeniyette kullanılan ‘solcu’, ‘sağcı’ deyimlerinin son ölçüsünü verelim istedim. Kırk yıldır ‘devletçiyiz’ derken, aynı şeyi söylüyorduk. Bunun için ‘ortanın solundayız’ dedim. Aslında laikiz dediğimiz günden beri ortanın solundayız. (...) Halkçıysan ortanın solunda olursun. Ama kimsenin ne dini, ne imanı ile uğraşmazsın; ne komünist yaparsın, ne emniyeti ihlâl edersin. Reformcusun, muhafazakâr değilsin. Anayasan sosyal temele dayanıyor. Sosyal adaleti benimsiyorsun. Ee, ‘ortanın solundayız’dan ne korkuyorsun?”2 1 Cumhuriyet, 30 Mayıs 1964, s. 1. 2 “Đnönü Kim’e Anlatıyor”, Kim, No: 369, 12 Ağustos 1965, s. 4, 5. 119 Đnönü bu açıklamasıyla öncelikle komünizm suçlamalarına karşı bir savunma geliştirmekteydi. Ortanın Solu’nda olmanın din ve vicdan özgürlüğüne bir engel olmadığını belirtip, herhangi bir zorlama içermediğini dile getirmekteydi. Açıklamasına göre, Ortanın Solu’nda olmanın esas noktası reformcu olmaktı. Dolayısıyla Đnönü, Türkiye’nin devrimlerini ve reformlarını gerçekleştiren CHP’nin devletçilik, halkçılık, laiklik ilkelerine atıfta bulunarak, CHP’nin kırk yıldır aynı yolda olduğunu, sadece dönemin sağ – sol tanımlamalarına göre CHP’yi konumlandırmak istediğini belirtmekteydi. Ayrıca Ortanın Solu anlayışını 1961 Anayasası’nın sosyal içeriğine bağlamaktaydı. Her ne kadar bu söylem CHP’nin kırk yıllık politikalarına dayandırılmaya çalışılsa da Đnönü böyle bir açıklamayı yapmadan önce parti içerisinde bir çalışma yapabilir ve genel bir karar neticesinde harekete geçebilirdi. Zira Ortanın Solu, partide ne son kurultayda ne de seçim hazırlıkları için toplanılan diğer organlarda partililer tarafından kararlaştırılan veya hem fikir olunan bir söylemdi. Dolayısıyla Genel Başkan tarafından dile getirildikten sonra partideki tüm üyelerin ve milletvekillerinin bir anda bu söyleme sahip çıkması, özellikle seçimlere çok kısa bir süre kalmasından ötürü, bir hayli zordu. 29 Temmuz’da Đsmet Đnönü’nün açıklamasının yer aldığı Milliyet’te Kasım Gülek’in başka bir açıklaması bulunuyordu. Kasım Gülek, Ortanın Solu hakkındaki düşüncelerini “Biz ne solcu, ne sağcı, dosdoğru halkçıyız. Ortanın solu da yine ortadadır.”3 cümlesiyle açıklamaktaydı. Kısa bir süre sonra ise Gülek, Ortanın Solu hakkındaki tutumunu daha karşıt bir noktaya getirmekteydi: “Reformlara, toplumsal adalete, en ileri toplum görüşüne taraftarız. Bunu ifade için ne sola, ne de sosyalizme ihtiyacımız var.”4 Đsmet Đnönü ve Nihat Erim’in açıklamaları için de şöyle diyordu: 3 Milliyet, 29 Temmuz 1965, s. 1. 4 Milliyet, 10 Ağustos 1965, s. 3. 120 “Bunlar hep şahsî görüşlerdir. CHP Kurultayı bu meseleyi görüşmüş ve karara varmış değildir. CHP temel umdelerinden ne uzaklaşabilir ne de uzaklaşmıştır. CHP umdeleri ancak Kurultayda değiştirilebilir. Bu gün üzerinde çok durulan sosyalizm ve komünizm anlamları biribirine çok karışıyor. Ve memlekete zararlı oluyor. Bizim kendi meselelerimizi halletmek için iki doktrinimiz vardır: halkçılık ve devletçilik. Bütün bunları kapsayan Atatürkçülük bizim yolumuzdur.”5 Görüldüğü üzere, Kasım Gülek de Ortanın Solu ile anlatılmak istenen reformcu ve sosyal adaletçi görüşlere katıldığını belirtse de, bu söylemden yana bir tavır sergilememekte hatta söylemin partiye ait değil kişilere ait açıklamalar olduğunu dile getirmektedir. Dolayısıyla parti içinde Ortanın Solu’nu sahiplenip savunanlar ile bu söyleme gerek duymayanlardan oluşan iki grup ortaya çıkmıştır. Seçim sürecinde ise böyle bir ikililik ve tutarsızlığın, CHP’nin yararına olmayacağı aşikârdır. Bu duruma izin vermek istemeyen Ortanın Solu ekibi, tanımı açıklama çabalarına devam etmiştir. Nihat Erim konuyu tekrar ele alarak, CHP’nin altı ok ile, kurulduğu günden beri Ortanın Solu’nda yürüdüğünü belirtmektedir.6 Erim’in açıklamasına göre CHP, gelenekçi değil akılcıdır, yeniliklere açıktır. CHP Genel Sekreteri Kemal Satır da Ortanın Solu söylemini savunanlar arasındadır. Çünkü Satır’a göre 2. Dünya Savaşı sırasında alınan tedbirler ve yaşanan mücadeleler ile CHP’nin ilkelerinde bazı sapmalar yaşanmıştır. Dolayısıyla Đsmet Đnönü’nün başlattığı Ortanın Solu hareketi özellikle halkçılık ve devrimcilik ilkelerine ilişkin sapmaları önlemek isteyen bir hareket olarak doğmuştur.7 Satır seçim sürecinde yaptığı bir açıklamada ise görüşlerini şöyle dile getirmektedir: “Bizim sosyal politikamız, ekonomik gücü az olan topluluğu ekonomik gücü çok olanın istismarından kurtarma politikasıdır. Bu servet düşmanlığı demek değildir. Biz refahı yaygın hale getirmek istiyoruz. Bugün demokrasinin çok ileri olduğu Amerika, Đngiltere, Fransa, Đsveç, Sorveç gibi memleketler de ortanın solundadırlar. CHP olarak biz de ortanın solundayız ve Atatürk zamanındanberi de 5 A.e., s. 3. 6 Nihat Erim, “Ortanın Solu ve CHP”, Milliyet, 4 Eylül 1965, s. 2. 7 Kemal Satır, C.H.P.’de Bunalım, Ankara, Nüve Matbaası, 1972, s. 6. 121 bu yol izlenegelmektedir. Siyasi rakiplerimiz oy toplamak için bu konuda iftira ve tezvir yoluna sapmıştır.”8 Satır’ın açıklamasının ardından ise Bülent Ecevit de Ortanın Solu söylemini izah etme çabasına giriyordu ve komünizm ithamlarına cevap veriyordu: “Ortanın solunda olmak, insanların sömürülmesini, ezilmesini önleyici, yoksulluğu giderici, gelir dağılımında denge sağlayıcı, kalkınma çabalarının yükünü de, kalkınmanın getirdiklerini de adalet üzre dağıtıcı bir düzen kurmağa çalışmaktır. (…) Komünist ülkelerde sendika özgürlüğü yoktur… Komünist ülkelerde işçilere toplu sözleşme, grev hakları tanınmaz… Komünist ülkelerde köylülerin pek çoğu, kendi işlediği toprağın sahibi değildir… Komünist ülkelerde, vergisi açıklanacak zenginler bulunmaz.”9 Bu süreç içerisinde gazete köşeleri sürekli olarak Ortanın Solu’na dair olumlu veya olumsuz yazılarla doldu. Samsun’dan CHP milletvekili adayı olan Kâmuran Evliyaoğlu Ortanın Solu için mâniler bile hazırlıyordu: “Ortanın solundayız / Milletin kolundayız / Biliniz ki gafiller / Atanın yolundayız Ağa’ya köle değil / Miğde yok bile değil / Artık yeter a beyler / Ortanın solundayız Kırk senelik partiyiz / Devletçiyiz, halkçıyız / Komünizme tam karşı / Ortanın solundayız”10 CHP dışındaki partiler sürekli olarak Ortanın Solu’na yönelik eleştirilerde bulunurken, CHP içerisinden de hem olumlu hem olumsuz tutumlar sergilenmekteydi. CHP’li Edirne Senatörü Tahsin Banguoğlu, Ortanın Solu söylemine karşı gelenler arasındaydı. Dahası, bu karşı duruşunu açık bir mektup ile Đsmet Đnönü’ye aktardı. Mektupta Banguoğlu, CHP propagandasının bazı tarafsız çevrelerde ve CHP’li vatandaşlar arasında endişe uyandırdığını, bu konuşmaların parti içinde kontrolsüz kalan aşırı eğilimlilere ait olduğunu belirtti ve partinin oy kaybedeceği konusunda uyarıda bulundu. Ayrıca, Đnönü’nün Kemalizm’den başka 8 Milliyet, 21 Ağustos 1965, s. 3. 9 Bülent Ecevit, “Ortanın Solundakiler”, Milliyet, 22 Ağustos 1965, s. 2. 10 Milliyet, 26 Ağustos 1965, s. 1. 122 bir yol takip ettiğini söyleyerek, 1958’den beri partiye başka bir yön verildiğini ve adı konmadan sosyalist doktrin partisi şekline getirildiğini dile getirdi.11 CHP Genel Sekreter Yardımcısı Suphi Baykam ise, Ortanın Solu için “Her vatandaşa insan haysiyetine yaraşır bir hayat vadeden tedbirlerin adıdır.”12 diyor ve şöyle devam ediyordu: “Ortanın solu hamlecilerin, ilericilerin ve devrimcilerin ışıklı yoludur. Ortanın solu muhafazakârlığı reddeder. Ortanın solu dinamizmdir. Medeniyet ve insanlığa saygı demektir. Reformcular, sosyal adalete dayanan, plânlı kalkınma isteyenler, vergi adaletine taraftar olanlar, işçi haklarını savunanlar, ortanın solunda yerlerini almaya mecburdurlar. Çocuklarına servetlerinin bir kısmını güven içinde miras bırakmak isteyen zenginler ortanın solunu savunmak zorundadırlar. Ortanın solu küçük bir zümrenin değil, topyekûn milletin refah ve mutluluğu için çalışmak azminde olanların yoludur. Ortanın solu CHP’nin göbek adıdır. Yarım asırlık CHP, ortanın solu felsefesine altı oklu prensipi ile hizmet ederek memleketi bu hale getirmiştir.”13 Baykam da CHP’nin kuruluşundan itibaren Ortanın Solu felsefesinde olduğunu vurgulamış, Türkiye’nin bu felsefeyle geliştiğini belirtmiştir. CHP’nin özel mülkiyet düşmanlığı yaptığına dair ithamları ise Yurdakul Fincancı cevaplamıştır. Fincancı, Ortanın Solu’nun özel mülkiyetin düşmanı değil aksine dostu olduğunu, halka, sahip olduğu özel mülkiyetten daha fazlasını verme çabasında olduğunu belirtmektedir.14 Yazısında, ülkedeki sosyal adaleti ve gelir adaletini sağlayabilecek unsurun bu felsefe olduğunu anlatmaya çalışmıştır. Bu süreç içerisinde sık sık yapılan vurgulardan biri ise, Ortanın Solu felsefesinin 1961 Anayasası’nın öngördüğü bir anlayış olduğudur. Bu konuda Muammer Aksoy da, “Ortanın solunda olmamak Anayasaya karşı olmaktır.”15 açıklamasını yapmış ve Anayasa’nın sosyal devlet niteliğinin sadece bir asayiş değil 11 Nermin Abadan, a.g.e., s. 160. 12 Cumhuriyet, 13 Eylül 1965, s. 1. 13 A.e. 14 Yurdakul Fincancı, “Ortanın Solu”, Ulus, 7 Eylül 1965, s. 2. 15 Ulus, 20 Eylül 1965, s. 1. 123 refah devleti gerektirdiğini de belirtmiştir. Dolayısıyla bunu sağlayacak anlayış Ortanın Solu anlayışıdır. Burada CHP’nin belirgin bir strateji yanlışına düştüğünü söylemek mümkündür. Ortanın Solu söylemini 1961 Anayasası’na dayandırmak, politik meşruiyet ve kaynak açısından anlamlı gözükse de, halkın algısında yaratılan anlam bakımından oldukça yanlış sonuçlar doğurabilecek düzeydedir. 1961 Anayasası’nın askerî yönetim bitmemesine rağmen yaklaşık %40 oranında hayır oyu aldığı hiç hesaba katılmamaktadır. Yani mevcut Anayasa’yı desteklemeyen büyük bir kesim vardır. Ayrıca Anayasa’nın kabulünden iki ay sonra DP’nin üç ismi idam edilmiştir. Tüm rejimsel kaygılara ve eleştirilere rağmen, askerî müdahaleden önce gerçekleşen son seçimlerde %47 oranında oy almayı başaran DP’nin, halk tarafından halen desteklendiği ortadadır. Dolayısıyla Anayasa sonrasında gelen idamlar, bu kesimi daha da olumsuz etkilemiştir. Bu sebeplerden ötürü, 27 Mayıs’ın ürünü olan 1961 Anayasası’nı Ortanın Solu için sıklıkla dayanak olarak göstermek, halkta halen %50’lere varabilen bir desteğe sahip olan eski DP tabanıyla karşı karşıya gelmekten başka bir sonuç doğurmayacaktır. Seçimlere birkaç gün kala Đnönü bu tutumu devam ettirmiş ve 1961 Anayasası ile Ortanın Solu söylemini birbirlerine bağlayarak konuşmalar yapmıştır. Trabzon’da Đnönü, Ortanın Solu’nu açıklamak için çabalarını şöyle sürdürmüştür: “1961’e kadar 250 lira kazancı olan vergi ödüyor, 250 bin lira kazancı olan vergi vermiyordu. Bugünkü cemiyet bunu kabul etmiyor. Ortanın solu işte budur. Bugünkü cemiyet, devletin, memleketin, kabiliyetli çocuklarını okutmasını istiyor, ortanın solu budur. Devlet vatandaşın sıhhatini korumak için tedbir alacaktır. Ortanın solu budur. (Bize ne, ne kazanıyorsa kazansın, devlet karışmasın) bunu söyleyen idarede huzur olmaz. Bugünkü devlet sosyal devlettir, bu Anayasa hükmüdür. Anayasa ortanın solunda bir kanaatle yapılmıştır. Şimdi ortanın solunu anladınız mı? Toprak reformu diyoruz. Toprak bulacağız, bütün vatandaşlara toprak bulamayız, ama ne kadar bulacağız? Se kadar bulursam. Çok olandan alıp az olana vermeye çalışacaksın. Buna komünist kokuyor 124 dediler. Bunda komünist kokusu var mı? Toprak reformunu yapmadan, siyasî hayatı bırakmamaya çalışacağım.”16 Đnönü’nün, 1961 Anayasası’nı Ortanın Solu’nda göstermeye çabalamasıyla, aynı hataya düştüğü söylenebilir. Konuşmasının devamında Đnönü, özel teşebbüs, Toprak Reformu ve petrol konularına daha ayrıntılı değinmiştir. Đnönü, kırk yıldır CHP’nin karma ekonomi anlayışında olduğunu ve hem özel teşebbüsün hem de kamu yatırımlarının memleket kalkınması için önemli olduğunu belirtmiştir. Toprak Reformu ve petrol konusunda ise koalisyon hükümetlerinin durumuna dikkatleri çekerek “Yaptırmadılar.” demektedir. Petrolün devlet elinde kalmasını savunan Đnönü, Petrol Kanunu konusundaki tadillerin gündeme getirildiği sırada da hükümetin değiştirildiğini belirtmektedir.17 Đnönü, Samsun’da yaptığı konuşmada ise aynı konuları işleyerek, “Ortanın solunda bir anlayış memleketi faşizme ve komünizme götürmeyecek tek politika anlayışıdır.”18 diyordu. Yani Ortanın Solu, aşırı uçlar için bir set görevi görecekti. Seçimlere üç gün kala ise radyo konuşmasında Đsmet Đnönü, Avrupa’da komünizmin Ortanın Solu politikası ile engellendiğini, Avrupa’nın böyle kalkındığını belirtiyor ve konuyu tekrar Anayasa’ya getiriyordu: “Varlıklı bir insanın yaşayışını sağlamayı, devlet anayasa ile taahhüt etmiştir: Bizim devletimiz, bu vasfı ile ortanın solundadır. Bizim anayasamız ortanın solundadır. C.H.P. bunun gereğini yapmak sözü ile milletin karşısına çıkıyor. (…) Okuduğum C.H.P. nin seçim beyannamesi değildir. Okuduğum Anayasadır. Sosyal devletin görevleri bunlardır. Bu ihtiyaçlar, tertip içinde, adaletle, sıra ile daima düzelerek ve iyileşerek gidecektir. Ortanın solu işte budur. (…) Đşte ben C.H.P. nin, ortanın solunda olduğunu söylemekle doğru yolu göstermiş oluyorum. Türk milletine bu yolu tavsiye ediyoruz. Diyoruz ki, ıstırabını çektiğimiz perişanlığı ve tehlikesini hissettiğimiz komünizmi böyle önleriz.”19 16 Cumhuriyet, 4 Ekim 1965, s. 1. 17 A.e. 18 Cumhuriyet, 5 Ekim 1965, s. 1. 19 Cumhuriyet, 8 Ekim 1965, s. 7. 125 CHP 1965 seçimlerine gidilen süreçte, seçim çalışmalarını Ortanın Solu sözünün meşruiyetini halka ispat etme çabası içerisinde sürdürmüş oldu. Đki – üç aylık bir süreçte böyle bir ek çaba vermek CHP için yararlı bir hareket olamazdı. Emin Paksüt, Ortanın Solu söylemi için CHP üst kademelerinden 27 çeşit tanımlama yapıldığını belirterek bunları şöyle sıralamıştır: 1. “CHP kurulduğundan itibaren, ortanın solundadır. Bu itibarla, partinin ortanın solunda olduğunu söylemek, yenilik teşkil etmez. 2. Ortanın solu, göbek adımızdır. 3. Ortanın solu, memleketimizi aşırı sol cereyanların tehlikesinden koruyan bir can kurtarıcısıdır. Tek korunma vâsıtasıdır. 4. Ortanın solu, bir tatbikattır. 5. Ortanın solu, partimizin programında ve Kurultay beyannamelerinde prensipleridir. 6. Ortanın solu, bir programdır. 7. Ortanın solu, bir siyasettir. 8. Ortanın solu, bir felsefedir. 9. Ortanın solu, CHP nin öngördüğü reformları yapmak hususunda samimi olup olmadığını gösterecek bir mihenktir. Yani, samimiyet testinde başarı elde etmenin ölçüsü ve vâsıtasıdır. 10. Ortanın solu, 1965 seçim beyannamesinde, yer alan görüşlerin ve vaadlerin hepsine birden takılmış isimdir. 11. Ortanın solu, statik bir politikayı değil, bir hareketi ve bir oluşumu ifade eder. 12. Ortanın solu, aydınların beyendiği ve bağlandığı bir modadır. 13. Ortanın solu, mucizevi ve dahiyâne bir buluştur. CHP yi de, rejimi de, memleketi de, kurtaran bir tılsımdır. 14. Ortanın solu, çok partili bir demokratik düzende, çeşitli partiler için Batılı anlamıyla bilimsel açıdan yapılan bir genel tavsiftir. 15. Ortanın solu bir sözdür. Ve slogan halinde 1965 seçim kampanyasında kullanılmıştır. Bu seçimlerde CHP aleyhindeki istismarın bir munzam konusudur. 16. Ortanın solu, 1965 seçim kampanyasında CHP aleyhine istismar edilen konular bakımından bir sentetik faktördür. 17. Ortanın solu, seçim neticesine olumlu veya olumsuz tesiri olmayan bir slogandır. 18. Ortanın solu, gençliği CHP sine bağlayan en sağlam ve hattâ tek sağlam bağdır. 19. Ortanın solu, Cumhuriyet Halk Partisini solcu partilerden yani, Sosyal Demokrat ve Sosyalist partilerden ayıran bir genel ayırma çizgisidir. 20. Ortanın solu, Türkiye Đşçi Partisine çalışma ve serbestçe gelişme ve ilerleme yolunu açan bir buldozerdir. 21. Ortanın solu, memlekette sol deyimine duyulan alerjiyi giderici bir tedbirdir. 126 22. Ortanın solu, Anayasada öngörülen ve Cumhuriyet Halk Partisince benimsenmiş olan reformların ve faydalarının izah vâsıtasıdır. 23. Ortanın solu, CHP nin kendisine yöneltilen komünistlik iddiasına karşı müdafaasıdır. 24. Ortanın solu, memleketin ihtiyaçlarına kayıtsız kalan ve statükocu olan diğer partilere karşı bir taarruzdur. 25. Ortanın solu, Anayasadaki sosyal devlet ilkesinin bir zaruretidir. Bu bakımdan Adalet Partisi de, CHP gibi ortanın solundadır. 26. Ortanın solu, ilericilik ve gericilik ayrımıdır. 27. Ortanın solu, solcular için bir bonservis ve aşırı sol eğilimlere daha rahat gelişme fırsatı veren bir vâsıtadır.”20 Hem olumlu hem olumsuz hem de nötr tanımlamalar içeren birbirinden çeşitli bu 27 açıklama seçim sürecinde kamuoyunda tutarlı bir algı oluşmasına engel olmuştur. Alev Coşkun’a göre Ortanın Solu söylemi iki aylık bir süreç içerisinde tam anlatılamamıştı.21 Dahası, Ahmet Naki Yücekök’e göre, Ortanın Solu bu süreç içerisinde halka anlatılamadığı gibi CHP’li aydınlara bile anlatılamamıştı.22 Bunda önemli bir etken ise, Ortanın Solu söyleminden önce parti içerisind herhangi bir hazırlık yapılmamasıdır.23 3.1.2. 1965 Seçim Propagandaları ve Bildirgeler 1965 seçimleri için CHP, 1965 Seçim Bildirgesi24, C.H.P. Halk Hizmetinde Neler Yaptı25, C.H.P.’nin Temel Đlkelerinden: Devletçilik, Halkçılık26, C.H.P.’nin Çalışma ve Sosyal Güvenlik Alanında Halkçı Politikası 27 ve Toprak Reformu28 adında beş kitapçık hazırlamıştır. Ayrıca Ulus gazetesinde Eylül ayı boyunca CHP 20 Cumhuriyet, 2 Aralık 1965, s. 1, 7. 21 Alev Coşkun ile 22 Kasım 2010 tarihinde telefon aracılığı ile yapılan görüşme. 22 Ahmet Naki Yücekök ile 7 Aralık 2010 tarihinde Đstanbul’da yapılan görüşme. 23 Turan Güneş, Türk Demokrasisinin Analizi, Haz.: Hurşit Güneş, 2. bs., Đstanbul, Agora Kitaplığı, 2009, s. 274. 24 Cumhuriyet Halk Partisi 1965 Milletvekili Genel Seçimleri Seçim Bildirgesi, Ankara, Rüzgârlı Matbaa, 1965. 25 20 Kasım 1961 – 18 Şubat 1965 Arasında C.H.P. Halk Hizmetinde (eler Yaptı, Ankara, Balkanoğlu Matbaacılık, 1965. 26 C.H.P. Genel Sekreterliği Yayın Bürosu, C.H.P.’nin Temel Đlkelerinden: Devletçilik, Halkçılık, Ankara, Rüzgârlı Matbaa, 1965. 27 C.H.P.’nin Çalışma ve Sosyal Güvenlik Alanında Halkçı Politikası, Ankara, Rüzgârlı Matbaa, 1965. 28 C.H.P. Genel Sekreterliği Yayın Bürosu, Toprak Reformu, Ankara, 1965. 127 tarihi, ilkeleriyle birlikte açıklanmış29 ve “Ne dedik, ne yaptık?” adlı bir köşeyle de her gün30, koalisyon hükümetleri dönemindeki icraatlar anlatılmıştır. Seçim propagandasının temelini oluşturan 1965 Seçim Bildirgesi, toplam 42 başlık altında 130 sayfadan oluşan ve son sayfada CHP’nin “C.H.P. Söz Veriyor” diyerek bitirdiği önemli bir kitapçıktır. Bu bildirgede, CHP’nin 1961’den beri işlediği tüm konular daha ayrıntılı bir şekilde ele alınmış, hatta geçmişte üzerinde durulmayan bazı konulara da yer verilmiştir. Bildirgenin ele aldığı ilk konulardan biri devletçilik ve halkçılık ilkeleridir. CHP devletçiliğinin dogmatik olmadığı anlatılmış ve liberalizmden olduğu kadar, hürriyeti yok edici ideolojilerden de uzak olduğu belirtilmiştir. CHP’nin tasvir ettiği güçlü ve bağımsız Türkiye, şu üç maddeye dayanacaktır: a) Đnsan haklarına ve hürriyetlere saygılı demokratik hukuk devleti; b) Plânlı ekonomi düzeni içinde, mümkün olan en büyük hızla iktisadî kalkınmanın gerçekleştirilmesi; c) Nimet ve külfetlerin dağılışında adaletin sağlanması ve sosyal güvenlik tedbirleri sayesinde her yurttaşın geleceğe güvenle bakması. 31 Bildirgede, geçmişe kıyasla devletçilik ilkesine oldukça daha fazla önem verilmiş, devletçilik anlayışının özel teşebbüse bir yardımcı kuvvet gibi anlatılmasından ve devletçilik başlıkları altında sadece özel teşebbüse dair görüşlerin belirtilmesinden vazgeçilmiştir. Kamu iktisadi teşebbüslerin değeri vurgulanmış, ülkedeki bölgeler arası adaletsizliği ve dengesizliği giderebilecek olan politikanın devletçilik politikası olduğu söylenmiştir. Bu bağlamda devlet, uygulamada bizzat teşebbüslere girerek, iktisadî faaliyetleri denetleyerek, plan disiplini içinde teşebbüslere yön vererek bölgeler arası farkları kaldıracaktır.32 Devlet işletmelerinin kapsamına ve başarılarına yer verilerek, örneğin ülkede un, bez ve şeker kıtlığının 29 Ulus, 9 – 15 Eylül 1965. 30 Ulus, 16 – 30 Eylül 1965. 31 Cumhuriyet Halk Partisi 1965 Milletvekili Genel Seçimleri Seçim Bildirgesi, s. 11 – 13. 32 A.e., s. 14 – 16. 128 aşılmasında devletçilik politikasının büyük başarısı vurgulanmıştır.33 Daha sonra ise CHP devletçiliğinin, ülke kalkınmasında devlete de özel teşebbüse de yer vereceği açıklanmış, devletin milli iktisat ve sosyal amaçlara uygun olarak özel teşebbüse yön vereceği belirtilmiştir. Bildirgede, CHP devletçiliğinin 27 Mayıs Anayasası’nın hedeflerine ulaşmak için en iyi yol olduğu vurgulanmıştır.34 Bu noktada belirtmek lazım ki, 1961 Anayasası’ndan, 27 Mayıs Anayasası olarak bahsetmek yine önemli bir söylem hatasıdır. 27 Mayıs’ın ardından yapılması sebebiyle anlam olarak doğru bir söylem bile olsa, ordu etkilerinin yavaş yavaş azalmaya başlayıp, 27 Mayıs eleştirilerinin gitgide arttığı bir ortamda, hem 27 Mayıs’ı savunucu hem de 1961 Anayasası’nı sadece 27 Mayıs Askerî Müdahalesi’yle bağdaştırıcı bir tutumda bulunmanın doğru bir hareket olmadığı söylenebilir. Kaldı ki, 1961 Anayasası’nı yapan kişiler çoğunlukla CHP’li üyelerdi ve bu Anayasa genel olarak CHP’nin görüşleri doğrultusunda Đlk Hedefler Beyannamesi’ne benzer bir şekilde yapılmıştı. Dolayısıyla Anayasa’yı sadece askerî müdahaleyle bağdaştırmanın rasyonel bir açıklaması bu noktada gözükmemektedir. Bildirgenin devamında, halkçılık ilkesinin, “her şey devlet için” veya “her şey fertler için” değil, “her şey halk için” düşüncesiyle açıklandığı görülmektedir. Bunun sağlanabilmesi için de uygulamada neler yapılacağı belirtilmiştir.35 Genel planlamada toplum kalkınması ve köy kalkınması arasında uyum ve bağlantı sağlanacağı, ülkenin geri kalmış bölgelerinde özellikle Doğu Anadolu bölgesinde yatırım ve hizmetlerin artması için plan dâhilindeki önceliklerin uygulanacağı öne sürülmüştür. Artık, az kazanandan az, çok kazanandan çok vergi alınacağı CHP’nin sosyal adalet konusunda kabul ettiği ilkeler arasındadır. Planlı kalkınmayı devlet düzenine ve toplum hayatına hâkim kılmak gerektiği, CHP’nin plan konusundaki görüşleri içindedir. DPT ile devletin uyumlu 33 A.e., s. 19. 34 A.e., s. 24. 35 A.e., s. 29 – 32. 129 çalışabilmesi için Planlama Birimleri kurulacaktır.36 Bu madde ile CHP’nin hem devlet hem de özel yatırımların düzenleneceği bir plan tanımı yapmakta olduğu söylenebilir. Geçmiş dönemlerde yabancı özel sermaye, dış yardımlar ve petrol konusunda kesin bir tavır sergilemeyen CHP, bu konulara da ayrıntılı bir şekilde değinmiş ve görüşlerini açıklamıştır. Yabancı özel sermaye konusunda ne hayranlık ne de düşmanlık içinde olunduğu belirtilerek, kalkınmada yabancı sermayeyi esas almanın gerçek dışı bir görüş olduğu vurgulanmıştır. Dış yardımların ancak uygun şartlarda kabul edilebileceği ve yardımların devletin siyasi ve ekonomik anlamda karar verme serbestliğini asla ipotek altına almaması gerektiği temel prensip olarak verilmiştir. Petrol konusunda ise artık tüm arama ve işletmelerin devlet tarafından gerçekleştirilmesi, dolayısıyla devlet müesseselerinin arama ve işletme yetkilerinin genişletilmesi uygun görülmektedir. Geçmişte yabancı müesseselere verilen ruhsatlar uygun şartlarda çalıştıkları takdirde devam ettirilmelidir, aksi halde ruhsatlar geri alınmalıdır.37 Açıklanan görüşlere göre CHP ülkenin siyasi ve ekonomik bağımsızlığına tehdit oluşturabilecek veya bunları kısıtlayabilecek tüm unsurlara dikkatli yaklaşmaya başlamış ve tedbirler geliştirmeye yönelmiştir. CHP, devletçi, halkçı ve sosyal adaletçi kimliğini belirginleştirme konusunda görüşlerini açıkça ortaya koyma noktasına ulaşmıştır. Bildirgede Toprak Reformu konusuna da daha geniş yer ayrılmıştır. Zaten Toprak Reformu politikası ayrı bir kitapçık olarak da yayımlanmış, Toprak Reformu’nun özel mülkiyete karşı bir politika olmadığı, aksine topraksız köylünün toprağa kavuşturulacağı açıklanarak, komünizm ithamları bertaraf edilmeye çalışılmıştır.38 1965 Seçim Bildirgesi’nde ise, Toprak Reformu’nun amaçları şöyle belirtilmiştir: 36 A.e., s. 32, 33. 37 A.e., s. 52 – 66. 38 C.H.P. Genel Sekreterliği Yayın Bürosu, Toprak Reformu, s. 19, 20. 130 • Topraksız olan veya toprağı yetmeyen çiftçileri, geçimlerini sağlayacak ve ailece iş güçlerini değerlendirecek büyüklükte araziye sahip kılmak; • Toprak mülkiyeti dağılışında arazinin mahdut ellerde toplanmasını önlemek; • Tarım alanında iktisaden yaşayabilir aile işletmelerini hâkim kılmak ve devam ettirmek; • Tarımsal mülklerin ufalanmasından doğan mahzurları gidermek, bunların yeniden parçalanıp ufalmalarını önlemek; • Küçük işletmeler ile aile işletmelerinin, kendi başlarına başaramayacakları işleri görmek üzere, kooperatifler halinde örgütlenmelerini ve bu amaçla gerekli krediyi, teknik yardımı ve araçları sağlamak; • Kiracılık ve ortakçılığı istisnaî ve özel hallere inhisar ettirmek ve şartlarını kanunla düzenlemek. 39 CHP bu amaçları Anayasa’ya uygun bir şekilde, arazilerin gerçek bedellerini ödeyerek uygulayacağını ayrıca belirtmektedir.40 Bildirgenin devamında işçi meseleleri konusunda, CHP’nin koalisyon dönemindeki icraatları tek tek anlatılmış, iktidara gelindiği takdirde de yapılacak olanlar sıralanmıştır. Bu yapılacaklar arasında, Đş Kanunu, Tarım Đş Kanunu ve Deniz Đş Kanunu hazırlanması, gelir ve ücret politikasının demokratik ilkelere göre tespit edilebilmesi için hükümet, işçi ve işverenlerin birlikte yer alacakları bir Karma Danışma Kurulu’nun kurulması, işsizliği önleme amacıyla insan gücüne dayalı yatırım projelerinde işsiz işçilere istihdam sağlanması, işçilerin ve özellikle yeraltında çalışan işçilerin emeklilik yaşının indirilmesi ve aylıkları bağlanan sigortalılardan kendilerine bakacak kimsesi olmayanlara yaşlılıklarını rahat geçirebilecekleri esenlik evleri kurulması gibi önemli maddeler yer almaktadır.41 39 Cumhuriyet Halk Partisi 1965 Milletvekili Genel Seçimleri Seçim Bildirgesi, s. 77. 40 A.e., s. 78. 41 A.e., s. 96 – 98. 131 CHP’nin 1965 seçimleri için öne sürdüğü görüşler, seçim afişlerine de birebir yansımıştır (Resim 1). Resim 1: CHP 1965 Seçim Afişleri42 Resim 2: CHP 1946 Seçim Afişi43 42 Ulus, 15 Eylül 1965, s. 1; Gülsüm Tütüncü Esmer, a.g.e., s. 118, 119; (Çevrimiçi) http://www.chp.org.tr, 10 Temmuz 2010. 132 1965 seçimleri için kullanılan afişlerde CHP’nin düşünsel olarak geldiği nokta ve Ortanın Solu söyleminin etkisi görülmektedir. Eski dönemlere kıyasla, kullanılan belirgin temalar (Resim 2), yerini toplumsal sorunlara yönelik konulara bırakmıştır. Đşçilere ve köylülere seslenilmiştir. Toprak Reformu vurgulanmış, Doğu’ya yönelik kalkınma planlarıyla Doğu’nun dertlerinden kurtarılacağı belirtilmiştir. Ayrıca sol kesimde savunulan, petrolün milleştirilmesi konusu ele alınarak bu tabandan da oy kazanabilmek hedeflenmiştir. CHP’nin Milli Petrol vurgusu 29 Mayıs 1965 günü yapılan 1965 bütçe müzakerelerinin sonunda, Turhan Feyzioğlu’nun yaptığı konuşmada da gözükmektedir.44 Bu tutum seçim çalışmaları boyunca korunmuş, hatta Taksim’de yapılan mitingde petrol kulesini anımsatacak bir yapı kurulup, üstünden ateş çıkması sağlanmıştır. Bu sayede Milli Petrol görüşü sembolize edilmek istenmiş ve mitingde CHP’nin bildirgesi halka aktarılmıştır.45 Bu noktada 1965 seçimlerinin Türkiye için de önemini vurgulamak gerekmektedir. Çünkü 1965 seçimleri siyasi partilerin farklı ideolojilerini beyan ettikleri ve sosyalizm, kapitalizm, Toprak Reformu, dış politika ve ekonomik kalkınma gibi konuların ilk kez bir seçim sürecinde bu kadar işlendiği bir dönem olmuştur.46 Yayımlanmasının ardından, CHP’nin seçim çalışmalarını yorumlayan Bahri Savcı, CHP’nin açık olmadığını dile getirmiş ve şöyle söylemiştir: “C.H.P iyi bir cesaretle ortanın solunda olduğunu söyleyerek, anayasanın demokratik – sosyal emrine pek uygun düştüğünü belirtmek istemiştir. Bu belirtmenin içinde, ortanın neresi olduğu ve kendisinin de onun ne kadar solunda bulunduğu pek anlaşılmıyor. 43 (Çevrimiçi) http://www.chp.org.tr, 10 Temmuz 2010. 44 Turhan Feyzioğlu, 1965 Bütçe Müzakereleri Sonunda Cumhuriyet Halk Partisi Adına Yapılan Konuşma, Ankara, C.H.P. Genel Sekreterliği Yayın Bürosu, 1965, s. 9 – 12, 40 – 43. 45 Orhan Birgit, a.g.e., s. 388. 46 Joseph S. Szyliowicz, “The Turkish Elections: 1965”, Middle East Journal, C: XX, No: 4, 1966, s. 473. 133 Fakat C.H.P. nin, birçok seçmeni memnun edeceği anlaşılan plânlı ekonomi, sosyal adalet, sosyal güvenlik, toprak reformu, petrol kanunu taraflısı olduğu görünüyor. C.H.P. bunları, bu sefer birçok entelektüeli memnun edecek olan reformcu, halkçı, devletçi açıdan ele alacaktır. Fakat gerek bu somut meselelerde, gerekse onlara olan bakış açısında öyle açıkta kalmış noktalar var ki, bunlar, C.H.P. yi –bu somut meseleleri ve onlara bakış açısını ileri sürmekle kazandığı prestije rağmen– bir gerçek ortanın soluna koymamıza engel oluyor.”47 Görüldüğü üzere, Ahmet Naki Yücekök’ün tespiti tekrar vurgulanmak gerekirse, Ortanın Solu’nun solculuğu henüz tam olarak anlatılamamıştı. Cahit Talas ise, CHP vaatlerinin Türkiye gerçekleri ve imkânları ile çelişme halinde olmadığını belirtmiş fakat bildirgenin sistemli bir düşünceden kısmen yoksun olduğunu ve bunun önemli bir kusur olduğunu öne sürmüştür.48 Özetlenecek olursa, Nermin Abadan’a göre CHP, seçim çalışması boyunca prensiplerini ve görüşlerini şu maddeler ışığında beyan etmekteydi: • “Demokratik rejim ve Anayasa’ya içten bağlılık, • Refah devletinin ancak Anayasa’da yer alan sosyal hukuk devleti yardımıyla gerçekleştirilebileceği, • Kapsayıcı bir ekonomik ve sosyal plan dışında memleketin kalkınamayacağı, • CHP’nin çok partili rejimden sonra ilk defa taraf tutmayan ve partizan olmayan bir devlet idaresi kurduğu, • Farklı siyasi görüşlerin parlamentoda temsil edilmesinin demokrasiyi güçlendireceği, bu sebeple matematik adaleti gerçekleştiren nispi temsil ve milli bakiye sisteminde devamının gerektiği, • Faşizm ve komünizm tehlikelerine karşı koyabilecek tek partinin CHP olduğu, CHP’nin sınıf ayrılığını reddettiği, • CHP’nin diğer partilerin benimsemiş oldukları toplum anlayışından bir yüzyıl ilerde olduğu, bu sebeple genç kuşakların ilerici ve hamleci eğilimlerini en iyi şekilde karşılayabilen, yarını temsil eden bir kuruluş vasfını taşıdığı, • CHP’nin üreticilerin ve halkın yanında bir siyasi kuruluş olduğu, • CHP’nin, ticareti devletleştirme şöyle dursun, aksine endüstri ve tarım ürünlerinin dış piyasalara intikalini bilgili ve zengin tecrübeye dayanan bir ticaret politika ve mekanizması ile sağlama azminde olduğu, 47 Bahri Savcı, “Seçim Savaşında Ön Devre”, Cumhuriyet, 7 Eylül 1965, s. 2. 48 Cahit Talas, “CHP Çelişme Halinde Değil”, Milliyet, 27 Eylül 1965, s. 2. 134 • Özel teşebbüsü korumayı, geliştirmeyi, memleket kalkınması için temel bir şart saydığı, • CHP’nin ekonomik görüşlerinin, ancak karma ekonomi yapısı ile gerçekleştirilebileceği, • CHP’nin iktidara geçtiği takdirde, doğuyu batıya gıpta etmeyecek bir duruma sokacağı, • CHP’nin seçimlere listelerin en değerlisi ile gireceği, • Selâmet ve huzuru sağlamak, komünizmi durdurabilmek için sosyal adaleti gerçekleştirmenin –başka bir deyimle– “ortanın solunda” bir siyaset gütmenin şart bulunduğu, • CHP’nin batılı anlamda devletçi bir parti niteliği taşıdığı, • CHP’nin 1965 kampanyasına bir “reform iktidarı” olma vaadiyle ortaya çıktığı, • CHP’nin Türk toplumunu içerden ya da dışarıdan sömürmek isteyen herkesin ve her kuvvetin karşısında olduğu, • CHP iktidarının, talihsiz bölge vatandaşlarının kaderini yenecek, haklarını gerçekleştirme imkânı sağlayabilecek bir siyasi teşekkül olduğu, • CHP’nin milli petrol işletmelerinin sömürülmesine ve memleketin, sömürücülerin açık bir pazarı haline gelmesine karşı koyduğu, • CHP’nin toprak ve vergi reformunu vazgeçilmez bir ilke ve şart saydığı, • CHP’nin son üç yılın siyasi buhran ile ekonomik güçlüklerini yenmede, büyük başarı gösterdiği, • CHP’nin dini, siyasete asla alet etmediği, dolayısıyla oy avcılığına itibar etmeyen bir parti olmada kararlı olduğu, • CHP’nin, siyasal kayıtlara bağlı, dış yardımlara aleyhtar olduğu.”49 Tüm bu görüşlerin ışığında Sosyal Demokrat Parti’nin de seçimlerde CHP’yi destekleyeceğini açıklamış olması, CHP için olumlu bir gelişmeydi. SDP Genel Başkanı Sıtkı Ulay, alınan kararı şöyle açıklıyordu: “Biz bu kararımızla C.H.P. nin sol elini sıktık, CHP nin desteklenmesiyle ortanın solunun gerçekleşmesinde yardımcı olacağımızı sanıyoruz.”50 Seçim çalışmaları içerisinde, yayımlanan bildirgeler, kitapçıklar ve afişler dışında radyo konuşmaları, yurt gezileri ve mitingler de bir hayli yer tutmuştur. 49 Nermin Abadan, a.g.e., s. 169, 170. 50 Ulus, 5 Eylül 1965, s. 1. 135 AP CHP CKMP MP TĐP 1. Programları ve yapacakları işler 6 4 3 1 5 2. Partisini ve önderlerini övme 6 3 11 9 3 3. Diğer parti ve liderlere çatma 11 8 9 13 8 4. Ekonomik ve sosyal konular: a) Plânı savunma 3 6 1 - 5 b) Petrol 1 9 2 3 15 c) Toprak reformu 3 7 5 2 15 5. Aşırı akımlar: a) Aşırı solu yerme 10 - 7 5 - b) Aşırı sağı yerme - - 3 - 3 6. Din ve Mukaddeastı övme 5 1 6 - 1 7. Dış politika: a) Batıya bağlı dış politika +3 +1 +1 - - b) Bağımsız dış politika - +1, -1 +2, -2 - +7 Tablo 10: Radyoda Konuşan Parti Sözcülerinin Đşledikleri Konular51 Partilerin seçim çalışmaları süresince yaptığı radyo konuşmalarında işlediği konular bakımından ortaya çıkan sonuçlar, genel tutumlarını öne sürer niteliktedir (Tablo 10). Radyo konuşmalarına göre ekonomik ve sosyal konulara en çok önem veren parti TĐP ve CHP olmuştur. CHP’nin aşırı solu ve aşırı sağı mevzu bahis etmemesi dikkat çekici bir durum olmakla birlikte, AP sadece aşırı solu yermiş, TĐP ise sadece aşırı sağı yermiştir. Yurt gezilerinde ise Đsmet Đnönü fazla aktif olamamıştır. Yurt genelinde Đsmet Đnönü 4.402 KM yol katedebilmiştir. AP Genel Başkanı Süleyman Demirel ise 11.762 KM yol katetmiştir.52 Đsmet Đnönü’nün 1965 yılında 81 yaşında olması seçim çalışmalarında aktif bir rol oynamasına da engel olmaktadır. 51 Sayılar bir konuşmada işlenen konuyu göstermektedir. - işareti konunun aleyhine, + işareti konunun lehine tutum anlamına gelir. Nermin Abadan, a.g.e., s. 253. 52 Milliyet, 10 Ekim 1965, s. 5. 136 3.2. DĐĞER PARTĐLERĐ( SEÇĐM ÇALIŞMALARI 3.2.1. Adalet Partisi Kurulduğu 1961 senesinden 1965 seçimlerine kadar kendini halka DP’nin mirasçısı ve devamı olarak göstermeye çalışan AP, 1965 seçim çalışmalarında da bu tutumunu devam ettirmiştir. Bu süreçte AP sürekli olarak 27 Mayıs’ı savunanlar karşısında, milletin gasp edilen haklarından, şikâyet hakkından, adil yargılamadan ve hukuk devletinden söz etmiştir.53 Partinin ilk genel başkanının 27 Mayıs’tan sonra emekli edilen askerlerden Ragıp Gümüşpala olması, bu bakımdan anlamlıdır. Ragıp Gümüşpala’nın 6 Haziran 1964’te hayatını kaybetmesinin ardından, yerine Süleyman Demirel gelmiştir. 1965 seçim çalışmaları boyunca Süleyman Demirel’in etkisi AP’ye önemli bir ivme kazandırmıştır. Köyde doğup büyüyen, daha sonra okuyup mühendis olan ve devlet içerisinde önemli yerlere gelerek yükselen Demirel’in bu hayat hikâyesi de geniş kitlelerin özlemlerine heyecan katabilen bir durum olmuştur.54 Demirel, seçimlerden önce AP’nin ilk amblemi olan kitaplı – güneşli sembol yerine, beyaz bir at seçerek DP’nin halk içindeki adı olan “demirkırat”a gönderme yapıyordu. AP’nin DP’nin devamı olduğunu Đsmet Đnönü bile “Đkinci demirkırat elbette birincinin yolunda yürüyecek.”55 demeçleriyle kabul eder bir görüntü sergiliyordu. Aslında bunu bir itham olarak kullanan Đnönü’nün, farkında olmadan halkın gözünde AP’nin prestijini artırdığı söylenebilir. AP seçim sloganlarını “Çileye paydos”, “Herkese iş”, “Herkese refah”, “AP de birleşiniz” gibi kısa cümlelerden oluşturmuştur.56 Fakat bunlara CHP’ye karşı bir şekilde geliştirilen “Ortanın Solu Moskova Yolu” ve “Plan değil pilav” gibi söylemleri de eklemiştir. 53 Tanel Demirel, a.g.e., s. 241. 54 Nuray Mert, a.g.e., s. 44. 55 Milliyet, 26 Ağustos 1965, s. 1. 56 Nermin Abadan, a.g.e., s. 124. 137 AP kuruluşundan itibaren iktidara odaklanmış bir parti olup, Demireli AP’nin “ülkenin problemlerine, ülke gerçeklerine uygun çareler bulması yönünden pragmatik” bir yapıda olduğunu dile getirmiştir.57 AP karma ekonomiye karşı olmadığı gibi, karma ekonomide özel teşebbüsün ön planda olması öngörülmüş ve devlete kısıtlı görevler yüklenilmesi gerektiği savunulmuştur.58 AP’ye göre devlet hiç kimsenin yapmadığı, ancak ülke için gerekli olan işleri yapmalıdır ama herkesin yaptığı veya yapabileceği işleri hiç yapmamalıdır. Devletin yapacağı işler ise üç ana başlıkta toplanmaktadır: 1. Yollar, köprüler, limanlar, havaalanları, demiryolları yapımı ve iletişim ile enerji alanında yapılması gereken altyapı yatırımları, 2. Đleri teknoloji ve sermaye gerektiren dolayısıyla özel teşebbüsün yatırım yapamadığı fakat ülkenin kalkınması için gerekli alanlar, 3. Bölgelerarası gelişme farklarını giderici tedbirler ve işsizlikle mücadele için gereken işler.59 AP’nin sosyal adalet anlayışı, vatandaşları fakirlikte eşit duruma getirmeye değil, artan gelir ve yüksek refahtan herkesin kabiliyeti ve gördüğü hizmet oranında adil bir pay almasına dayanır. Bunun için gerçek sosyal adalet ancak herkese iş sağlamakla gerçekleştirilebilecektir. AP plana karşı çıkmamakla beraber, planlı kalkınmanın ancak kamu sektörü için bağlayıcı olabileceğini, özel teşebbüs içinse sadece yol gösterici nitelikte olabileceğini savunur. 60 Kalkınmada yabancı sermayenin önemi ve gerekliliği vurgulandığı gibi, yerli müteşebbisin de korunmasından yanadır.61 Seçim dönemi boyunca oldukça tartışmalara konu olan petrol konusunda ise AP, CHP’ye karşı bir konum almaktadır. Petrolün milleştirilmesinden yana 57 Tanel Demirel, a.g.e., s. 132, 136. 58 Tarık Zafer Tunaya, “A.P. Yerini Henüz Kat’î Şekilde Belirtmedi”, Milliyet, 11 Eylül 1965, s. 5. 59 Tanel Demirel, a.g.e., s. 294, 295. 60 Nermin Abadan, a.g.e., s. 130, 131. 61 Tanel Demirel, a.g.e., s. 296, 297. 138 olmadıklarını belirtmiş ve mevcut Petrol Kanunu’nu savunmuşlardır. Petrol arama ruhsatlarının verilmesinde devlet şirketlerine öncelik tanınmasına karşı olduklarını belirtip, kanunda yer alan “Önceliğin, müracaat eden yerli veya yabancı şirketin mali kudreti ve tecrübesine göre” şartını uygun bulmaktadırlar.62 AP’nin dikkatli davranmak durumunda kaldığı bir diğer konu Toprak Reformu’dur. Anayasa’da yer alması sebebiyle Toprak Reformu’na belirli bir yer verilmektedir fakat bu reform AP programında daha çok “Zirai Reform” olarak yer almaktadır. Programda açıklanan görüşler şöyledir: “Topraksız köylünün topraklandırılmasını lüzumlu ve zaruri görmekteyiz. Topraklandırmayı dar anlamda, toprak dağıtımı şeklinde değil, zirai kalkınmamızı sağlayacak bir politikanın tümü olan ‘zirai reform’un bir unsuru olarak anlıyoruz. Devlet elinde bulunup verimli bir şekilde kullanılmayan ve işlenmeyen bütün toprakların, düşük prodüktivite ile işlenen topraklardan muayyen ölçülerin üzerinde bulunanların, bunları verimli bir şekilde işletebilecek çiftçilere belli ölçüler ve şartlarla dağıtılmasına taraftarız. Düzenli işletmelerimizin muhafazası ve bunlarda mülkiyet emniyetinin korunması ana prensiplerimizdendir.”63 Görüldüğü üzere AP, özel mülkiyet konusunda hassas davranarak büyük toprak sahibi kesimlerin desteğini kazanmak istemiştir. Toprak Reformu konusunu tarımda reform noktasına çekerek, tarım tekniklerinin geliştirilip, tarım üretiminin artırılmasını hedeflemiştir. Toprak dağıtımında da sadece devlet elinde bulunan araziler ve belirli ölçülerin üstünde, düşük verimle kullanılan bir takım araziler kapsama alınmıştır. Böylece AP, kendini DP’nin devamı olarak kabul ettirmeye çalıştığı büyük toprak sahibi sınıfın çıkarlarına seslenme çabasındadır. AP seçim çalışması boyunca, özellikle CHP’nin söylem ve görüşlerine yakıştırmalarda ve ithamlarda bulunmuştur. Bunların başında “Ortanın Solu Moskova Yolu” ve “Plan değil pilav” sloganları gelmektedir ve bu sloganlar halk içinde bir hayli popüler olmayı başarabilmiştir. AP’nin karşı partilere geliştirdiği diğer söylemler ise genel olarak şu şekilde özetlenebilir: 62 Đsmail Cem, “Petrol Millileştirilmeli Mi?”, Cumhuriyet, 9 Eylül 1965, s. 5. 63 Đsmail Cem, “Toprak Reformu”, Cumhuriyet, 10 Eylül 1965, s. 5. 139 • “CHP uzun sürede koyu devletçilik politikası ile memleketi ekonomik açıdan donmuş ve uyuşmuş bir hale getirmiştir. • Fikrî takat ve kudretten yoksunlaşmış CHP vaatlerinin hiçbirini tutmamış, ihtilalden sonraki beş yılın da heba olması sorumluluğunu yüklenmiştir. • CHP solcuları ve solculuğu destekleyip kuvvetlendirmiştir. • TĐP, Türkiye’ye komünizmi getirme çaba ve amacı ile Stalin politikasını gütmüştür ve gütmektedir. • CHP ve TĐP kızıl radyolarla ağız birliği halindedirler. • CHP, milleti anlamamakta direnen siyasi görüş açısından miyopluğu devam ettirmektedir. • CHP son üçbuçuk yılda da partizanlıktan kaçınmamıştır. • CHP her zaman iki yüzlü bir politika gütmüş, iktidarda kalabilmek için Anayasaya aykırı kanunlar da çıkartmıştır. • CHP iktidarı her zaman için yasaklar, kırılan sandıklar, çalınan oylar devri olarak vasıflandırılabilir. • CKMP, MP ve YTP ise, aday listelerinde yeteri kadar eleman bulamayan gerçek aciz içinde partilerdir.”64 Görüldüğü üzere AP, CHP’nin devletçilik ilkesini, tek parti zamanından kalma katı ve donuk bir anlayış olarak gösterip, kamuoyuna tek parti zamanını hatırlatma çabasına girmektedir. Ayrıca aşırı sol ile mücadelenin kesin bir şekilde gerektiğini belirtip, CHP ve TĐP’in aşırı solu destekleyip, güçlendirdiğini dile getirmektedir. Yaptığı eleştirilerden biri de 1961 – 1965 yılları arası koalisyon döneminin CHP sebebiyle başarısız geçirilmiş olmasıdır. Genç bir lidere sahip olan AP’nin, diğer partilere göre mitinglerde daha dinamik bir portre çizdiği söylenebilir. Seçim çalışmalarında en çok il gezmeyi başaran Süleyman Demirel olmuş ve toplamda 22 il dolaşarak 11.762 KM yol katetmiştir.65 DP gibi halkla buluşmayı, halka inmeyi başarabilmiş ve kendini tanıtabilmiştir. 64 Nermin Abadan, a.g.e., s. 135. 65 Milliyet, 10 Ekim 1965, s. 5. 140 3.2.2. Cumhuriyetçi Köylü Millet Partisi 1961 seçimlerine Osman Bölükbaşı liderliğinde giren CKMP, Bölükbaşı’nın partiden 3 Haziran 1962’de ayrılmasıyla yeni bir sürece girmiştir. Ahmet Oğuz’un Genel Başkanlık görevini üstlendiği partide, 1965 seçimlerine kısa bir süre kala 30 Temmuz 1965’te yapılan Kongre ile Alparslan Türkeş Genel Başkanlığa seçilmiştir.66 Alparslan Türkeş’in CKMP lideri olmasından itibaren parti farklı bir görünüm kazanmaya başlamıştır. Türkeş partiye aşırı milliyetçi bir kişilik kazandırmaya çalışmış ve “Dokuz Işık” olarak adlandırılan dokuz ilkelik bir ideolojik çerçeve hazırlamıştır. Bu dokuz ilke şunlardan oluşmaktadır: 1. Milliyetçilik 2. Ülkücülük 3. Ahlâkçılık 4. Toplumculuk 5. Đlimcilik 6. Hürriyetçilik 7. Köycülük 8. Gelişmecilik ve halkçılık 9. Endüstricilik ve teknikçilik67 CKMP’nin programına göre köyler, modern hizmet tesisleri ile bir tarım kenti haline getirilecek, 60 – 70 haneli viran köyler birleştirilecek, zirai toplumdan endüstri düzenine geçilecektir. Devlet herkese iş bulacaktır. Parasız sağlık hizmeti sağlanacak, bütün işçileri kapsayan bir işsizlik sigortası kurulacaktır. Adaletli bir vergilendirme sistemi ile, herkesten gücüne göre vergi alınacağı belirtilmiş, devletçilik konusunda ise özel teşebbüsün yapamadığını devlet yapar felsefesiyle yetinilmiştir. Seçim bildirisinde ekonomik ve sosyal gelişmenin bir aracı olarak geniş devlet müdahalesi öngörülmüş, ayrıca özel teşebbüse de önem verilmiştir.68 Özel 66 Muzaffer Sencer, a.g.e., s. 355. 67 A.e., s. 355 – 357. 68 Nermin Abadan, a.g.e., s. 218, 219. 141 teşebbüs geliştirilmeli ve devlet özel teşebbüse yol gösterici olmalıdır. Dolayısıyla CKMP karma ekonomiden yanadır.69 Petrol konusunda da programdaki “Yer altı maden servetlerimizin ve petrolün işletilmesinde devlet işletmeciliği esastır.”70 maddesi devlet işletmelerini öne çıkarmaktadır fakat mevcut işletmeler hakkındaki görüşler tam olarak belirtilmemiştir. Toprak reformunun tek başına yetersizliği vurgulanmış ve tarım sektöründe reform yapılırken, hızlı bir şekilde sanayileşmeye de gidilmesi gerektiği belirtilmiştir.71 CKMP, seçim çalışmalarında özellikle komünizmle mücadeleyi konu almış ve zaman zaman TĐP’e ithamlarda bulunmuştur. CKMP mitingleri genel olarak marşlı, şiirli ve türkülü geçmiş, Atatürk ile Türkeş’in portreleri sıklıkla yer almıştır. Mitinglerde kullanılan sloganlar genel olarak şöyle olmuştur: “Emperyalizme paydos”, “Toplum için, toplumla birlikte”, “Çalana, çarpana şiddetli yalana paydos”, “Herşey Türklük için”, “Komünizm Türklük için ölümdür”, “Suyu Đskoç Viskisi, adı Đşçi Partisidir”, “Komünistlere Türkeş satır, yoksa ne kırat ne katır”, “Biri ortanın solunda, biri Johnson’un kolunda”, “Türkiye aç hürler ve tok esirler ülkesi olmayacaktır”, “Vatandaşın açlığı, işsizliği, idare edenlerin ayıbıdır”.72 CKMP, 1965 seçim çalışmalarına yeni bir genel başkan ve yeni bir ideoloji ile başladığı için, kısa bir süre içerisinde hem genel başkanının tutumunu ve karakterini, hem de partinin ideolojisini ve yerini tanıtmak zorunda kalmıştır. Bu durum haliyle partinin tam olarak anlaşılmasını güçleştirmiş, seçimlere böyle gidilmiştir. 3.2.3. Millet Partisi Millet Partisi, 15 Haziran 1962’de CKMP’den ayrılan Osman Bölükbaşı ve onu izleyen bir grup milletvekili ile senatör tarafından kurulmuştur.73 MP’nin 15 69 Tarık Zafer Tunaya, “CKMP Müreffeh Türkiye Đstiyor”, Milliyet, 14 Eylül 1965, s. 5. 70 Đsmail Cem, “4 Partinin Petrol Görüşü”, Cumhuriyet, 10 Eylül 1965, s. 5. 71 Nermin Abadan, a.g.e., s. 221. 72 A.e., s. 223. 73 Muzaffer Sencer, a.g.e., s. 345. 142 bölüm ve 120 maddeden oluşan programına göre gayesi, “Türkiyede, insan haklarını hâkim kılacak ve bunları güvenilir teminata bağlayacak bir devlet nizamı kurmaktır.”. 74 Buna bağlı olarak ekonomi alanında serbest piyasa koşullarına taraftardır ve “Devlet, ziraat, ticaret ve sanayi ile iştigal edemez. Bu itibarla, ferdi teşebbüsün halen başardığı işleri yapan devlet müesseselerinin, orada çalışanların da iştiraklerini sağlamak suretiyle, şirketlere devrini uygun görür.”. 75 MP, yayımladığı 28 sayfalık seçim beyannamesinde iktisadi politikaya fazla yer vermese de, demokratik düzen içerisinde plan ve programa dayanan kalkınmayı kabul etmektedir. Bununla birlikte tüm ekonomik faaliyetleri devlete vermeyi öngören düşünce sistemlerini reddetmekte ve serbest rekabet piyasasına dayanan özel teşebbüsün daha başarılı ve daha yaratıcı olduğunu öngörmektedir. Besim Üstünel’e göre, özel teşebbüse bu kadar güvenen MP’nin plan fikrine destek vermesi Anayasal bir zorunluluktan kaynaklanmaktadır.76 Ziraat alanında geniş bir reform öneren MP, Toprak Reformu’nu da bu geniş zirai reformun içine dâhil etmektedir. Köylü bir an önce kalkındırılmalı, mülkiyet hakları zedelenmeden, tam verim alınmayan büyük topraklar devletçe satın alınarak topraksız çiftçiye dağıtılmalıdır.77 Seçim çalışmaları kapsamında yapılan mitinglerde MP ve Bölükbaşı, genel olarak CHP, Đnönü, TĐP ve komünizm aleyhtarlığı yapmıştır.78 Nermin Abadan’a göre MP, seçim çalışmaları boyunca sergilediği bu CHP karşıtı tutumuyla, CHP’ye antipatisi olan kesimlerden ve dolayısıyla AP seçmeninden bir miktar oy toplayabilmiştir.79 74 Tarık Zafer Tunaya, “MP Devletçiliğin Tahdidini Đstiyor”, Milliyet, 15 Eylül 1965, s. 5. 75 A.e. 76 Besim Üstünel, “YTP, MP, CKMP’nin Plân Anlayışı”, Milliyet, 4 Ekim 1965, s. 2. 77 Tarık Zafer Tunaya, a.g.e. 78 Nermin Abadan, a.g.e., s. 194. 79 A.e., s. 197. 143 3.2.4. Türkiye Đşçi Partisi 1961 yılında kurulan TĐP, o yıl yapılan genel seçimlere katılamamış, ilk kez 1963 yılında yapılan yere seçimlerde yer alabilmiştir. 1965 seçimlerine Mehmet Ali Aybar liderliğinde giren TĐP, seçim çalışmalarında başlıca şu görüşlere yer vermiştir: • Ağır endüstrinin, devletin elinde bulunması şarttır. Ereğli Demir ve Çelik tesisleri de devletleştirilecektir. • Haftada 5 gün ve 40 saat çalışılacaktır. Ücretler oynak merdivene göre düzenlenecektir. • Çalışma hayatı, demokratik hale getirilecek, lokavt müessesesi kesinlikle yasaklanacaktır. • Köyden şehre doğru göçler durdurulacaktır. • Topraksız ve toprağı yetmeyen köylüler, üzerinde çalıştıkları toprağa sahip olacaklardır. • Madenler tamamen milletindir. Petrol devlet eliyle çıkarılıp, rafine edilecektir. • Dış ticaret ve bankacılık devletleştirilecek, döviz kaçakçılığı önlenecektir. • Ortak Pazar’dan çıkılacak, Yabancı Sermayeyi Teşvik Kanunu kaldırılacaktır. • Köy enstitüleri açılacaktır.80 TĐP, programında işçi sınıfının ve emekçi halk kitlelerinin partisi olduğunu belirterek bu kesimin çıkarlarını savunma çabasına girmektedir. Emekten yana planlı bir devletçilik öngörülen programda, belirli bir süre özel teşebbüsün de yer aldığı karma bir ekonomi yer almaktadır. Fakat bu özel teşebbüs hem ikinci planda kalacak hem de önemi gitgide azaltılacaktır. Ayrıca özel teşebbüsün yapacağı işler plana bağlı olacaktır.81 80 A.e., s. 242. 81 Tarık Zafer Tunaya, “TĐP Uzun Süre Karma Ekonomiye Taraftar”, Milliyet, 16 Eylül 1965, s. 5. 144 Yayımlanan seçim beyannamesinde TĐP, kalkınmak için sanayileşmenin ve en modern teknikleri kullanan ağır sanayinin kurulmasını şart görmekte ve bunun devlet eliyle gerçekleştirilebileceğini savunmaktadır. Ayrıca TĐP, iktidara gelir gelmez, başta demir çelik, petrol ve benzeri ağır sanayi kolları olmak üzere, sanayinin büyük bir kısmını ve bütün yabancı sermaye yatırımlarını, bankaları ve dış ticareti devletleştireceğini, vergi adaletini, bölgeler arası dengeyi ve toprak reformunu da gerçekleştireceğini belirtmektedir.82 Mülkiyet ve miras hakkını tanıyan TĐP, bu hakların ancak kamu yararı amacı ile kanunla sınırlanabileceğini belirtmektedir. TĐP, topraksız veya yeteri kadar toprağı olmayan köylüyü toprak sahibi etmek ve sömürücü toprak mülkiyetini sınırlamak için Toprak Reformu’nu gerçekleştirecektir ve topraklar köylüye parasız dağıtılacaktır. Kamulaştırılan toprakların tazminatları ise kanunla belirlenecektir.83 Seçime katılan partiler arasında TĐP, Toprak Reformu, petrol, madenler, yabancı sermaye, özel teşebbüs gibi hassas konularda görüşlerini en belirgin ve en sert bir şekilde açıklayan parti konumundadır. Bu görüşleriyle TĐP, Tarık Zafer Tunaya’ya göre Ortanın Solu’ndan daha solda bir noktadadır.84 3.2.5. Yeni Türkiye Partisi Ekrem Alican ve dokuz arkadaşı tarafından 13 Şubat 1961’de kurulan Yeni Türkiye Partisi, 27 Mayıs ardından, DP tabanını kendi bünyesinde toplamaya çalışan bir diğer partidir. Programında kişisel özgürlüklere vurgu yapan YTP, totaliter ideolojileri tamamen reddetmektedir. Devletçilik, ekonomik kalkınma için zorunlu sayılmakla birlikte, ekonomide özel teşebbüsün esas olduğu belirtilmektedir. Dolayısıyla plan fikrinin emredici değil, yol gösterici olması öne sürülmektedir.85 Özel teşebbüs konusu için programda şöyle denilmektedir: 82 Besim Üstünel, “Toplumcu TĐP, Devletçi CHP”, Milliyet, 3 Ekim 1965, s. 2. 83 Nermin Abadan, a.g.e., s. 238. 84 Tarık Zafer Tunaya, “TĐP’in Đstediği, Ortanın Solundan Daha Sol Rejimdir”, Milliyet, 17 Eylül 1965, s. 5. 85 Nermin Abadan, a.g.e., s. 204. 145 “Ferdi teşebbüslerin başarı ile çalışabilecekleri sahalarda, devlet, ona rakip olmak şöyle dursun, para, maliye ve yatırım politikaları ile ona yardımcı olmak mecburiyetindedir.”86 Özel teşebbüsle birlikte, yabancı sermayeye de programında yer veren YTP, yabancı sermayenin kalkınmada çok önemli rol oynadığını belirtmiş, yabancı sermayeyi yavaşlatıcı ve engelleyici kanunların, formalitelerin kaldırılması gerektiğini belirtmiştir.87 Toprak Reformu konusunda da, sadece devlete ait boş topraklardan, topraksız çiftçilere toprak dağıtığımı yapılacağı belirtilmiştir.88 YTP, yayımladığı seçim beyannamesinde gerçekleştirilmesini şart saydığı konuları ise şöyle sıralamıştır: • Siyasi hayatta zihniyet reformunun bir an önce başarılması, • Anayasa’nın benimsemiş olduğu kuvvetler ayrılığının gereği gibi uygulanması, • Hükümetlerin parlamento içi ve dışı baskılara karşı direnme gücüne sahip kılınması, • Devlet başkanının doğrudan doğruya millet tarafından seçilmesi.89 YTP, kâr ile ücret arasında bir denge sağlanmasını savunarak, bir ailenin normal ihtiyaçlarını karşılamak için ücretin yeterli olmasını belirtmiş ve emeğin değerlendirilmesi üzerinde durmuştur. Bu sayede aşırı akımların önüne geçilebileceği belirtilmiştir.90 Beyannamede ayrıca, herkese iş ve çalışma imkânları sağlanması, bölgeler arası denge kurulması, gelir dağılımında adaletsizliklerin giderilmesi konuları üzerinde durulmuştur. YTP bir orta yol partisi olarak statükoyu korumayı, 86 Tarık Zafer Tunaya, “YTP Devletçiliğinde Esas Temel Özel Teşebbüstür”, Milliyet, 18 Eylül 1965, s. 5. 87 Tarık Zafer Tunaya, a.g.e. 88 A.e. 89 Nermin Abadan, a.g.e., s. 205. 90 Cahit Talas, “AP’nin Bildirisi Açıklıktan Yoksun”, Milliyet, 28 Eylül 1965, s. 2. 146 aynı zamanda mevcut kurumların iyi ve etkili bir şekilde işletilmesini sağlamak suretiyle Türkiye’nin kalkınabileceğini savunmaktadır. 91 1961 seçimlerine Türkiye’nin genelinde teşkilatlanabilmiş olarak giren YTP, 1965 seçimlerine kadar birçok üyesini ve sempatizanını kaybetmeye başlamıştır. Bu kayıplar genel olarak AP’ye yönelenlerden kaynaklamıştır ve YTP, 1965 seçimlerine ancak 48 ilde girebilmiştir.92 3.3. 1965 SEÇĐM SO(UÇLARI 3.3.1. 1965 Genel Seçim Sonuçları ve Analizi 10 Ekim 1965 günü gerçekleştirilen genel seçimler AP açısından beklenen bir sonuç ortaya çıkardı. Beklenmedik gelişme ise CHP’nin yaşadığı kayıptı. Parti Adı Aldığı Oy Sayısı Aldığı Oy Oranı AP 4.291.235 52,9 CHP 2.675.785 28,7 MP 582.704 6,3 YTP 346.514 3,7 TĐP 276.101 3 CKMP 208.696 2,2 Bağımsızlar 296.523 3,2 Tablo 11: 1965 Genel Seçim Sonuçları93 AP, 1963 yerel seçimlerinde aldığı oya yakın bir oy alarak birinci parti olmayı başardı (Tablo 11). Dahası, milli bakiye sistemine rağmen tek başına hükümet kurabilecek sayıya ulaşmıştı. Aslında bu durum öteden beri beklenen bir sonuçtu. Çünkü AP, DP’nin tabanını kendi çatısı altında toplamayı başarmıştı. Fakat 1965 seçimleri CHP içinse kötü bir düşüşle sonuçlandı. 91 A.e. 92 Nermin Abadan, a.g.e., s. 208. 93 1950 – 1965 Milletvekili ve 1961, 1964 Cumhuriyet Senatosu Üye Seçimleri Sonuçları, s. XXXVI, XXXVII. 147 1961 Genel Seçimleri 1965 Genel Seçimleri Sayı Oran Sayı Oran Seçmen 12.925.395 13.679.753 Katılım 10.522.716 %81 9.748.678 %71,3 CHP 3.724.752 %36,7 2.675.785 %28,7 Tablo 12: 1961 ve 1965 Genel Seçim Sonuçlarının Karşılaştırması 94 1965 seçimleri, katılım oranının en düşük olduğu seçim olarak bir ilke imza atmıştır. 1961 seçimlerine göre katılım yaklaşık olarak %10 oranında düşmüştür (Tablo 12). Bununla beraber CHP’nin aldığı oylarda da 1961 seçimlerine göre bir milyondan fazla olmak üzere, %8 oranında bir düşüş gözlenmektedir. Seçimlerin ardından bu büyük oranda düşüş için birçok fikir ortaya sürülse de, CHP’nin 1957’deki seçimlerden sonra yapılan seçimlerde sürekli oy kaybetmesi, dikkate alınması gereken önemli bir veridir (Grafik 1). 0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 1957 1961 1963 1965 CHP Oy Oranı Grafik 1: CHP’nin 1957 – 1965 Yılları Arasında Yapılan Genel ve Yerel Seçimlerdeki Oy Kaybı CHP, 1965 seçimlerinde, 1961 seçimlerine göre oransal bazda Bingöl, Elazığ ve Van olmak üzere sadece üç ilde oy yükseltebilmiştir. Diğer 64 ilde ise büyük oranda düşüş yaşanmıştır. CHP’nin birinci parti olarak çıkabildiği iller ise, Bingöl, Malatya, Muş, Tunceli ve Van olmuştur.95 94 1950 – 1965 Milletvekili ve 1961, 1964 Cumhuriyet Senatosu Üye Seçimleri Sonuçları, s. XXXVI, XXXVII sayfalarındaki verilerden derlenmiştir. 95 1950 – 1965 Milletvekili ve 1961, 1964 Cumhuriyet Senatosu Üye Seçimleri Sonuçları, s. XXII – XXXVII sayfaları arasından tespit edilmiştir. 148 1961 Genel Seçimleri 1965 Genel Seçimleri Katılım CHP Katılım Fark CHP Fark Akdeniz Bölgesi %81,94 %39,62 %69,34 -%12,6 %30,39 -%9,23 Doğu Anadolu Bölgesi %80,04 %40,74 %72,37 -%7,67 %33,13 -%7,61 Ege Bölgesi %82,52 %34,68 %71,09 -%11,43 %26,26 -%8,42 Güneydoğu Anadolu Bölgesi %79,19 %41,93 %68,74 -%10,45 %29,52 -%12,41 Đç Anadolu Bölgesi %82,16 %35,59 %72,79 -%9,37 %27,97 -%7,62 Karadeniz Bölgesi %81,69 %35,24 %72,67 -%9,02 %28,73 -%6,51 Marmara Bölgesi %80,79 %35,80 %69,85 -%10,94 %28,07 -%7,73 Tablo 13: 1961 ve 1965 Genel Seçimlerindeki Katılım ve CHP Oy Oranlarının Karşılaştırması96 1961 ve 1965 seçimleri, bölgelere göre kıyaslandığında, CHP oylarındaki ve seçimlere katılımdaki düşüşün tüm bölgelerde yakın oranlarda olduğu gözlenmektedir (Tablo 13). Katılımlardaki düşüşün bölgelerde -%7 ile -%12 aralığında, CHP oylarındaki düşüşün ise -%6 ile -%12 aralığında olduğu görülmektedir. Hem katılım oranlarındaki hem de CHP oylarındaki düşüşte, bölgeler ve şehirlerarası büyük farklar gözlenmediği gibi sonuçlar tüm yurda yakın aralıklarda yansımıştır. Bu da CHP açısından seçimin ve seçim sonuçlarının bölgesel veya iki – üç şehir dışında kentsel bazda değişiklik göstermediğinin, tersine tüm yurt bazında genel bir kanıyla hareket edildiğinin göstergesi olmaktadır. CHP, 1965 seçimlerinde ülke bazında genel bir düşüş yaşamış, ayrıca 1965 seçimleri o güne kadar yapılan seçimlerdeki rekor seviyede katılım düşüklüğünün yaşandığı seçim olmuştur. Katılımdaki düşüşün temel sebeplerini kesin olarak belirlemek mümkün olmasa da, bir takım olaylara bağlamak söz konusudur. Bu olaylar şöyle sıralanabilir: • 27 Mayıs’a ve 27 Mayıs’ın yarattığı olumsuzluklara karşı halkta oluşan tepki, • Koalisyon hükümetleri döneminin sürekli gergin ve dalgalı seyredişi, • 1965 seçim kampanyalarında sağ – sol söylemlerinin çok artması ve halkın bu ideolojik seçim propagandalarından bunalması. 96 1950 – 1965 Milletvekili ve 1961, 1964 Cumhuriyet Senatosu Üye Seçimleri Sonuçları, s. XXII – XXXVII sayfaları arasındaki verilerden hesaplanarak yazılmıştır. 149 Kemal Karpat’a göre 1965’te CHP merkezin solunda devletçi bir program benimseyerek, geleneksel bürokrat kesimin CHP’den soğumasına sebep olmuştu.97 Aclan Sayılgan ve Metin Toker de, seçime katılımdaki düşüşün sebebi olarak büyük oranda CHP’li seçmenin sandığa gitmemesini öne sürmektedir.98 Alparslan Işıklı99, Can Ataklı100, Ahmet Naki Yücekök101, Hakkı Uyar102 , Haluk Ülman103, Orhan Koloğlu104 ve Ayşe Güneş Ayata105, 1965’te CHP’nin bu denli oy kaybetmesinin sebebi olarak özellikle şu iki durumu öne sürmektedirler: • 27 Mayıs sürecinin yarattığı olumsuzlukların sorumlusu olarak CHP’nin görülmesi, CHP + Ordu = Đktidar söyleminin halkta yer etmesi ve CHP’ye karşı genel bir tepki oluşması. • Đstikrarsız koalisyon dönemlerinin etkisi. Suna Kili ve Nermin Abadan da CHP’nin seçim kaybını genel olarak şu sebeplere bağlamaktadır: • 27 Mayıs ve MBK dönemi uygulamalarının yarattığı sorumlulukların CHP’ye yüklenmiş olması ve CHP’nin darbeyi teşvik eden / Ordu zoru ile iktidara gelen parti görünümünden kurtulamaması, • 1961 seçimlerinden sonra CHP’nin tek başına iktidara sahip olamamasına rağmen, CHP liderliğinde hükümet kurulmasında asker baskısının etkili olduğunun düşünülmesi, 97 Kemal H. Karpat, a.g.e., s. 52. 98 Aclan Sayılgan, a.g.e., s. 312; Metin Toker, Demokrasimizin Đsmet Paşa’lı Yılları: Đsmet Paşa’nın Son Yılları 1965-1973, 7 c., Ankara, Bilgi Yayınevi, C:VII, 1993, s. 57. 99 Alparslan Işıklı ile 10 Nisan 2010 tarihinde Đstanbul’da yapılan görüşme. 100 Can Ataklı ile 26 Ağustos 2010 tarihinde Đstanbul’da yapılan görüşme. 101 Ahmet Naki Yücekök ile 7 Aralık 2010 tarihinde Đstanbul’da yapılan görüşme. 102 Hakkı Uyar ile 22 – 24 Aralık 2010 tarihleri arasında elektronik posta ve telefon aracılığı ile yapılan görüşme. 103 Haluk Ülman ile 22 – 26 Aralık 2010 tarihleri arasında elektronik posta ve telefon aracılığı ile yapılan görüşme. 104 Orhan Koloğlu ile 11 Ocak 2011 tarihinde Darıca’da yapılan görüşme. 105 Ayşe Güneş Ayata ile 17 Ocak 2011 tarihinde telefon aracılığı ile yapılan görüşme. 150 • 1961 sonrası koalisyon hükümetlerinin bütün sorumluluklarının CHP’ye yüklenmesi, • Parti örgütünün istek ve gereksinimlerine ortak hükümetler döneminde cevap verilememesi sebebiyle 1965 seçim çalışmalarında örgütün hareketsiz ve etkisiz kalışı, • Ortanın Solu deyiminin karşı propaganda söylemleri ile saptırılması ve CHP’nin Marksist bir parti olarak gösterilmesi, • CHP’nin kadrolarını yenileyememesinden ve mevcut hizipleşmelerden ötürü partinin halen yorgun ve bezgin yapısının bir sonucu olarak halka hitap edilememesi.106 Tüm bu sebepler dolayısıyla, 1965 seçimlerinden kısa bir süre önce kullanılmaya başlanan “Ortanın Solu” söyleminin, 1965 seçimlerine büyük çapta etki etmediğini söylemek doğru olacaktır. Fakat kavramın, parti içinde bütünlükten ve tutarlılıktan uzak bir şekilde açıklanması, dahası kavrama parti içinden tepkilerin bile yükselmesi, CHP içerisinde karışıklığa sebep olmuştur. Bu karışıklığın, başarılı ve etkin bir seçim kampanyası yürütülmesine engel olduğu gibi, kamuoyunda da çekinceler yaratılmasına sebep olduğu söylenebilir. Đsmet Đnönü’nün Ortanın Solu açıklamasının ardından, parti içerisinden bu söyleme yönelik hem olumlu hem olumsuz beyanların ortaya çıkması, CHP’nin kamuoyu gözünde tutarsız bir noktaya gelmesine sebep olmuştur. Ayrıca söylemin herhangi bir şekilde ideolojik bir altyapısının olmaması sebebiyle, parti içerisindeki CHP’liler bile Ortanın Solu’nu o günlerde anlayamadıklarını daha sonraları dile getirmişlerdir. CHP, seçim çalışmalarında, parti programını, seçim beyannamesini, icraatlarını ve ilerde yapacaklarını açıklamaktan çok Ortanın Solu’nu açıklama çabasına girmiştir. Bu çabalar yeterli olmadığı gibi bazı CHP’li seçmenlerin de CHP’ye karşı soğumasına sebep olmuştur. 106 Suna Kili, a.g.e., s. 221; Nermin Abadan, a.g.e., s. 179 – 181. 151 3.3.2. Seçim Sonuçlarının CHP Đçerisindeki Yansımaları 10 Ekim 1965 seçimlerinden üç gün sonra, CHP Parti Meclisi Đsmet Đnönü başkanlığında toplandı ve seçim sonuçlarını gözden geçirdi. CHP Parti Meclisi, seçim yenilgisinin nedenlerini şu sebeplere bağlamaktaydı: 1. CHP ortanın solundadır deyimi seçmene gereği gibi anlatılamamıştır. 2. Sistem olarak ortaya atılanlar halkın anlayacağı şekilde açıklanamamıştır. 3. Birleşik oy pusulası CHP aleyhine istismar edilmiş, kır-at’ın tanıtılması iyi yapılmıştır. 4. CHP teşkilatı iyi çalışmamıştır.107 Böylece, CHP de Ortanın Solu kavramının yeterince anlatılamadığını ve teşkilatın da iyi çalışmadığını kabul etmektedir. Milliyet gazetesine açıklama yapan Đnönü de seçim sonuçlarını şöyle analiz etmekteydi: “Đhtilalin yarattığı hissi sebeplerle şimdi Adalet Partisinde birleşen çoğunluk, bu partinin memleketin meselelerini çözmekte, huzuru sağlamakta aciz kaldığını görürse, tıpkı 1957’de olduğu gibi yönünü değiştirebilir. Önümüzdeki dört yıl zarfında şimdi iyi anlaşılamadığı ortaya çıkan (ortanın solu) politikasının gerçek anlamını anlatmayı başarıp bu politikayı muhalefet saflarında samimiyetle savunabilirse ve 1969 seçimlerine kazasız belasız gidilebilirse, şartlar herhalde değişecektir.”108 Đsmet Đnönü de 27 Mayıs’ın seçmen üzerindeki etkisini ve bu etkinin AP lehine olduğunu kabul ediyor, Ortanın Solu söyleminin de anlatılamadığını belirtiyordu. Fakat Đsmet Đnönü Ortanın Solu söyleminden vazgeçmeyeceğini de Kasım ayında toplanan Parti Meclisi’nde şöyle dile getirmektedir: “Ortanın Solu sloganı, memleketin istikbali için ortaya atılmıştır. Türkiye’yi aşırı uçumlara götürecek hareketlere mani olacak tek politika budur. Ben sonuna kadar ortanın solu politikasına inanıyorum, inanacağım.”109 107 Milliyet, 14 Ekim 1965, s. 1. 108 Milliyet, 20 Ekim 1965, s. 1. 109 Milliyet, 20 Kasım 1965, s. 1. 152 Ayrıca toplantıdan önce Kemal Satır da seçim kaybının analizini yapmış ve Ortanın Solu söyleminin fazla etkisi olmadığını öne sürmüştür. Ortanın Solu ve Toprak Reformu konularının vatandaşa iyi anlatılamadığı için seçimlere söylendiği kadar olmasa da bir miktar etki ettiğini belirtmiştir. Satır’a göre kaybın sebepleri şunlardır: • “Denemeler, yani ön seçimler çok kırıcı olmuş ve bilhassa çalışan partililer darıltılmış, küstürülmüştür. • Teşkilat seçimlerde istenildiği gibi çalışmamış, iş oluruna bırakılmıştır. • Sandık başlarındaki CHP’li müşahitler gereken ilgiyi göstermemişlerdir. • Bir kısım CHP’lilerle, CHP sempatizanları oy kullanmamışlardır.”110 Kemal Satır yıllar sonra ise 1965 seçimlerini şöyle analiz etmektedir: “Rakip siyasi teşekküller Ortanın Solu, Moskova Yolu gibi karşı sloganlarla CHP’yi yıpratmaya başladılar. Bu karşı harekete, 27 Mayıs’ın adil olmayan çok ağır ceza tatbikatı ve başarısız sosyal ve ekonomik uygulamaların birikimi de eklenince, seçmen vatandaş hıncını partiden aldı. Böylece 1965 seçimlerinde partinin oyu yüzde 30’un altına düştü.”111 Kasım ayındaki Parti Meclisi, Ortanın Solu söylemi ile 1965 seçimlerini tartışmaya devam ederken, Manisa Milletvekili Muammer Erten seçim kaybı konusunda daha farklı bir görüş ortaya sürmekteydi: “CHP reformist bir partidir. Đşte bu hamleci vasfı CHP’ye seçimleri kaybettirmiştir. Ortanın solu ve toprak reformu memleketteki zenginleri ve toprak ağalarını ürkütmüş ve seçimlerde aleyhimize çalışmalarına sebep olmuştur.”112 Resit Ülker CHP oylarının büyük bir kısmının TĐP’e geçtiğini öne sürerek, reformcu olan bir partinin çok çalışma yapması gerektiğini, fakat seçimlerde CHP’nin hiç çalışmadığını dile getirmiştir.113 Emin Paksüt ise Ortanın Solu söylemine karşılık tavrını belli ederek, eleştirisini şöyle açığa vurmaktaydı: 110 A.e. 111 Kurtul Altuğ, a.g.e., s. 138. 112 Milliyet, 21 Kasım 1965, s. 1. 113 A.e. 153 “Türkiye’de sol kelimesi komünist anlamına gelmektedir. Seçmenlere bu şekilde işlemiştir. (Ortanın solu) partinin umdelerinde yoktu. Altı okta bu umde bulunmuyordu. Eğer böyle bir yeni umde koymak gerekiyor idiyse yedinci oku eklemek lazımdı. Ancak, buna lüzum yoktu.”114 Seçim kaybı konusunda Ortanın Solu söyleminin sıklıkla sebep gösterilmesi üzerine ise Đnönü son noktayı şöyle koymaktadır: “Bu bir kâr, zarar meselesi değil, devletçi, devrimci ve halkçı bir partinin yolunun ifadesidir. Ortanın solu bir slogan halinde bu prensipler mecmuasını ifade ediyor. Đlk Hedefler Beyannamesi, Đleri Türkiye Ülküsü ve program, ortanın solunda bunların hepsi vardır. Ortanın solu iyi anlatılabilmiş veya anlatılamamış olabilir. Bir dönüş bahis konusu değildir.”115 Aslında parti içinde Ortanın Solu’nun halka anlatılamaması veya halk tarafından anlaşılamaması tespitlerinden başka olarak daha gerçekçi bir tespit daha bulunmaktaydı, bunu Đsmail Hakkı Birler, Parti Meclisi’nde “Doğrusu, ortanın solunu biz anlamadık!” diyerek dile getirmiş ve Đsmet Đnönü de “Bunu ben bir türlü söyleyememiştim. Teşekkür ederim!” demiş ve Birler’in tespitine katıldığını belirtmiştir.116 Bülent Ecevit de 1965 seçimlerinde eğer Ortanın Solu söyleminin olumsuz bir etkisi var ise, bunun kapsadığı veya kapsayabileceği reformlar dolayısıyla mümkün olduğunu belirtmektedir.117 Yani CHP’nin yapılmasını öngördüğü reformlara ters düşen kesimler sebebiyle kavramın olumsuz etki etmiş olabileceğini söylemektedir. CHP içerisinde uzun bir süredir taban belirleme tartışmaları bulunsa da, partinin tabanı, hatta örgüt yapısı, henüz halen toprak sahibi ve yerel eşraf kesiminden çok sayıda unsur içeriyordu ve bu unsurlara dayanıyordu. Dolayısıyla 114 A.e. 115 Milliyet, 27 Kasım 1965, s. 1. 116 Şengün Kılıç Hristidis, Ersel Ergüz, Đsmail Hakkı Birler’in Anılarında CHP’li Yıllar (1946- 1992), Ed.: Emre Yalçın, Đstanbul, Türkiye Đş Bankası Kültür Yayınları, 2010, s. 81. 117 Bülent Ecevit, Ortanın Solu, s. 59. 154 örgütsel ve tabansal dönüşüm gerçekleşmeden ortaya sürülen Toprak Reformu, devletleştirme anlamına gelen Milli Petrol gibi politikalar ile bu ileri reformcu politikaların genel felsefesi olarak adlandırılan Ortanın Solu, CHP içerisindeki bu unsurları da ürkütmüştü. Kasım ayında gerçekleştirilen Parti Meclisi’nin sonunda bir bildiri yayımlanarak, partinin Ortanın Solu’ndan vazgeçmeyeceği açıklanmıştır. Bildiride şöyle denmektedir: “Seçimlerin sonuçlanması ile açılan yeni dönemde CHP muhalefet görevini, temel görüşlerine sâdık ve demokratik rejime yürekten bağlı olarak yapacak ve bu yolda bütün teşkilatı ile tam bir birlik ve dayanışma içinde el ele vererek çalışmalarına devam edecektir. Aşırı sağdan aşırı sola kadar her türlü eğilimin çatıştığı bir ortamda, CHP programı, geçmiş faaliyeti ve reformcu tutumu ile, ortanın solunda bir parti olarak 1965 seçimlerine girmiştir Parti Meclisi üyelerini bilhassa memnun eden cihet, uzun süren bu görüşmelerde, parti programı ve kurultaylarımızca kabul edilmiş bulunan temel hedefler ve ileri Türkiye ülküsü ve 1965 seçim bildirgeleri ile belirtilmiş olan partimizin ilke ve ülküleri üzerinde tam bir mutabakat halinde bulunduklarını müşahade ve tesbit etmiş olmalarıdır.”118 Ancak bu bildirinin Ortanın Solu ile ilgili olan ikinci bölümüne, Şevket Raşit Hatipoğlu, Fethi Çelikbaş, Sedat Çumralı ve Sırrı Atalay muhalefet şerhi koymuşlar, Emin Paksüt, Cahit Zamangil ve Mehmet Hazer de bu muhalefete katılım göstermişlerdir.119 Ortanın Solu tartışmaları 1966 yılında da devam etmiş ve 1965 seçiminin yenilgisi genel olarak bu kavrama yüklenmiştir. Dolayısıyla 1966 Haziran ayında gerçekleştirilen kısmi Senato seçimlerinde Ortanın Solu söylemi Bülent Ecevit dışında kimse tarafından kullanılmamış, unutturulmaya çalışılmıştır.120 Fakat kavramın kullanılmamasına rağmen alınan sonuçlarda önemli bir değişme 118 Milliyet, 30 Kasım 1965, s. 1. 119 A.e. 120 Suna Kili, a.g.e., s. 222. 155 yaşanmamıştır.121 Bu koşullar altında 18 – 21 Ekim 1966 tarihlerinde toplanan 18. Kurultay’dan Ortanın Solu görüşü başarıyla çıkmış122 ve resmî bir parti ideolojisi olarak benimsenip, yükselişe geçmiştir.123 3.3.3. Seçim Sonuçlarının CHP Dışındaki Yansımaları Seçimlerin hemen ardından seçim analizi yapan Abdi Đpekçi, Ortanın Solu söyleminin CHP yenilgisinin tek sebebiymiş gibi kabul edilip, partinin bu politikadan tamamen vazgeçmesinin yanlış bir karar olacağını belirtmiştir. Đpekçi’ye göre kaybın nedenlerinin iyice analiz edilmesi ve eldeki verilerle hareket edilmesi gerekmektedir. Sonuç, Ortanın Solu politikasından uzaklaşmak değil, belki onu daha da sağlamlaştırmak olabilecektir.124 Đpekçi, CHP’nin oy kaybını iki noktada toplamaktadır. Bunlardan ilki, Ortanın Solu politikasında geç kalınıp, tutarlı ve samimi davranılamadığı için, aydın, öğretmen ve memur kesimlerden TĐP’e yönelenlerdir.125 CHP’nin bir milyonluk oy kaybının bir kısmını TĐP içerisinde aramak mümkündür. Đpekçi’ye göre geriye kalan ikinci kaybı ise Ortanın Solu kavramını tam anlayamayıp sol kelimesinden, karşı kampanyaların etkisinde tedirgin olan ama CHP’den başka bir partiye de oy vermek istemeyen seçmenler oluşturmaktadır.126 Đpekçi’nin analizine göre CHP, Ortanın Solu politikasını ortaya sürmekte geç kalmıştı ve seçimlere üç ay kala yapılan üç açıklamayla bunu herkese anlatabilmek ve güven kazanabilmek zordu. Eğer ihtilalin ertesinde bu politika ele alınıp işlenebilseydi, karşı partilerin istismarına da imkân verilmemiş olacaktı.127 Ortanın Solu söyleminin istismarı konusunda Refik Erduran da önemli bir yazı yazmış ve kendisine gelen soruları gözler önüne sermiştir: 121 Nermin Abadan, “1966 Kısmî Senato Seçimlerinin Tahlili”, Forum, No: 295, 15 Temmuz 1966, s. 7, 8. 122 Akşam, 19 Ekim 1966, s. 1. 123 Gülsüm Tütüncü Esmer, a.g.e., s. 67. 124 Abdi Đpekçi, “Ortanın Solu ve CHP’nin Yenilgisi”, Milliyet, 13 Ekim 1965, s. 1. 125 A.e. 126 Abdi Đpekçi, “Đsalar ve Musalar”, Milliyet, 14 Ekim 1965, s. 1. 127 A.e. 156 “Kars’tan Milliyet abonelerinden A. Güler imzasıyla 7 Ekim 1965 tarihli bir mektup aldım. Bu vatandaş Kars’lıların ‘korku içinde’ olduklarını belirterek pek telâşlı bir ifadeyle şunu soruyor: — Đsmet Đnönü’nün ‘ortanın solu’ sözü Montreux Anlaşmasının Moskova lehine değiştirilmesi demekmiş. Doğru mu??? Üç soru işaretinin üçü de onun. Masanın üstünde duran başka mektuplarda da telâşlı sorular var: — Sola gidilirse bütün mukaddes kitapların toplattırılıp meydanlarda yakılacağı hakikat midir? — Đnandığım adamlar anlattılar ki solculuk demek çocukların bile devletleştirilip leyli mekteplerde zorla sivil asker olmasıdır. Bunu istemek size yakışır mı? — Aslı var mı bilmeyiz. Ortanın solunda Halk Partisi nikâhı kaldıracak deniyor. Bütün kadınların ortaklaşa kullanılmasını bu asil millet asla kabul etmez. Se buyurulur, sayın yazar?”128 Erduran, sol sözcüğüne karşı böyle istismarların oluşmasında CHP’yi bir noktada hatalı bulmaktadır. O da, bu politikanın geç ortaya konmasıdır. Yazara göre CHP’nin bundan sonra yapması gereken, daha da reformcu olması gerektiğini anlaması ve halkın önüne daha tutarlı çıkmasıdır.129 CHP’nin sola yönelmekle yanlış yaptığını öne süren Ahmet Kabaklı ise, CHP’nin yenilgisini şu sebeplere bağlamaktaydı: “Paşa, son Meclis oturumunda Komünizmle Mücadele Dernekleri’ne ağır hakaretler etmiş, solun bütün şımarıklıklarına göz yummuştur. Komünist yazarların en seviyesizlerini herkesin gözleri önünde kucaklayıp ‘Bize sizin gibi gençler lâzım.’ diye öpmüştür. Petrol, toprak, Amerikan düşmanlığı konularında, aşırı solla aynı safta, millete karşı mücadele etmiştir. Banguoğlu’nun dediği gibi bazı CHP’li mebuslar, her tarafta, toprağın ve ticaretin ‘devletleştirileceği’ne dair propaganda yapmışlardır.”130 128 Refik Erduran, “Đnönü”, Milliyet, 13 Ekim 1965, s. 2. 129 A.e. 130 Ahmet Kabaklı, “CHP’ye Đhanet Edenler”, Tercüman, 24 Ekim 1965, s. 2. 157 Kadircan Kaflı ise CHP’nin 15 yıldır halkın güvenini kazanamadığı için devamlı seçim kaybı yaşadığını dile getirmiştir.131 1966 yılının ortalarında CHP, Şerif Mardin ve Frederick Frey’den, 1965 seçimleri üzerinde bir inceleme yapmalarını istemiştir. Yapılan incelemeye göre ulaşılan sonuç, 1965 seçimlerinin Ortanın Solu sebebiyle değil, Ortanın Solu’nun anlatılamaması sebebiyle kaybedildiği olmuştur.132 Seçim sonrası gelen parti dışı yorumlara da bakıldığında, CHP’nin “sol” demekle neyi kastettiğini açık bir şekilde anlatamadığı görülmektedir. Dolayısıyla, tam olarak anlatılamayan bir olgunun, istismara açık olduğu kesindir ve gerçekten de Ortanın Solu söylemi seçim propagandaları boyunca yeterince istismar edilmiş, farklı anlamlara çekilmeye çalışılmıştır. Nihayetinde, seçimlere üç ay kala söylenmeye başlanan Ortanın Solu söylemi ile CHP’li seçmenin bir kısmı karşı propagandaların etkisinde tedirgin olmuş, bir kısmı da Ortanın Solu’nu tutarlı, yeterli ve samimi bulmayarak TĐP’e yönelmiştir. 131 Kadircan Kaflı, “Kaybetmenin Sebepleri…”, Tercüman, 24 Ekim 1965, s. 3. 132 Akşam, 9 Ağustos 1966, s. 1. 158 SO(UÇ Osmanlı’da sol siyaset II. Meşrutiyet’in yarattığı geçici özgürlük ortamında başlamış, ancak o dönemde yerleşmiş bir sanayi ve dolayısıyla da ideolojik bilince sahip bir işçi sınıfı olmadığı için etkili olamamıştır. Sol eğilimli aydınlar ise genel olarak topluma uzak ve yabancı kalmışlardır. Cumhuriyet’in ilanının ardından 1923 – 1960 yılları arasında mevcut sol hareketler ise yine yetersiz kalmış, dönemin anti-komünizm siyaseti sebebiyle de hem CHP’nin hem de DP’nin sol üzerinde genel bir baskısı olmuştur. Bu da zaten cılız ve yetersiz olan sol hareketlerin daha da güçsüzleşmesine, kimilerinin de yeraltında faaliyet göstermesine sebep olmuştur. Bu süreçte dikkat edilmesi gereken önemli bir durum hem Türkiye’nin hem de CHP’nin geçirdiği değişimlerdir. 1923’te Türkiye Cumhuriyeti’nin resmen kuruluşundan sonra, Cumhuriyet daha henüz kırk yılını bile geride bırakmadan çok kısa bir süre içerisinde, birden çok kırılma noktasına şahit olmuştur. 1939 – 1945 yılları arasında altı yıl boyunca süren 2. Dünya Savaşı’nı içerisine alan yaklaşık 23 yıllık tek partili dönemden sonra 1945’te Đsmet Đnönü tarafından “çok partili hayat” sinyalleri verilmeye başlanmış ve 1945 yılı sonları ile 1946 yılı başlarında çok partili hayata geçilmiştir. 1946’da ilk kez tek dereceli genel seçimler yapılmış, daha da önemlisi 1950’de yapılan seçimler ile iktidar değişikliği yaşanmış ve 27 yıllık CHP iktidarı son bulmuştur. Fakat on yıl sürecek olan Demokrat Parti iktidarını ve dolayısıyla ülkeyi, 1960’ta yepyeni bir süreç daha beklemektedir: 27 Mayıs 1960 Askerî Müdahalesi. Ordu içindeki cuntalaşma hareketi yönetime el koyarak 27 Mayıs’ta bir askerî müdahale gerçekleştirmiş ve Cumhuriyet tarihinde yine bir ilk yaşanmıştır. Müdahalenin ardından yönetimi ele alan MBK tarafından, Kurucu Meclis oluşturularak demokratik ve özgürlükçü yeni bir anayasa hazırlanmaya çalışılmıştır. Oldukça özgürlükçü yapıda olan bu Anayasa ise 1961’de yürürlüğe girmiş ve sıra yeni seçimlere gelmiştir. Ama seçimlere bir ay 159 kala ülkenin on yılını idare etmiş “devrik” başbakanı ile maliye bakanı ve dışişleri bakanı idam edilmişlerdir. 1961 Ekim’indeki genel seçimler ise, ordunun “gölgesi” altında gerçekleştirildiğinden henüz askerî müdahale sonrası “halk iradesi” tam olarak kendini gösterememişti. Buna rağmen seçim sonuçlarında halk tarafından verilen mesaj belirgin bir şekilde anlaşıldı. CHP birinci parti olarak çıkmış olsa da, 1957 seçimlerinden bile daha düşük oy almıştı. Ayrıca tek başına hükümet kuramayacak durumdaydı. Halk, “koalisyon hükümetleri” kavramıyla da böyle tanışmış oldu. 1961 – 1965 dönemi Türk siyasetinde belirgin bir sağ – sol mücadelesinin başladığı ilk dönemdir. Çünkü 1961 Anayasası’nın yarattığı özgürlük ortamında özellikle sol siyaset kendine alan bularak ortaya çıkmıştır. Bunlardan en önemlisi TĐP olmuştur. TĐP’in varlığı ve kendini solda yer alan bir parti olarak göstermesi mevcut diğer partileri de etkileyerek sağ – sol kavramlarının parti nitelemelerinde ve seçim propagandalarında kullanılmasına sebep olmuştur. Bu durumdan en çok etkilenen parti ise CHP’dir. 1950 – 1960 arası hem demokratikleşme hem de sosyal sorunlara daha çok eğilme yolunda adımlar atmaya başlayan CHP, 1959’da kabul ettiği Đlk Hedefler Beyannamesi ile özgürlükçü, demokratik bir yapıya sahip ve vatandaşlarına sosyal haklar tanınmasını öngören bir düzen oluşturulmasını hedeflemiştir. Bu düzen, 27 Mayıs’tan sonra oluşturulan Kurucu Meclis’teki CHP ağırlığı sebebiyle 1961 Anayasası’na birebir yansımıştır. Dolayısıyla Đlk Hedefler Beyannamesi’nin amacına ulaşmasıyla, CHP yeni arayışlara girmiştir. CHP’nin muhalefette yer aldığı geçmiş on yıllık süreçte, Türkiye’de önemli bir sanayileşme yaşandığı için toplumsal yapı da değişmeye başlamış ve ülkedeki işçi sayısında büyük artış yaşanmıştır. Bu durum belirgin bir şekilde CHP’nin stratejisine yansımış ve partide taban arayışları başlamıştır. Ayrıca nispi temsil sistemi ile artık tüm kesimlerin çıkarlarına yönelik vaatlerde bulunulması da mümkün olmamaktadır. Partinin “halkçı” kimliği, doğal olarak partiyi köylü, çiftçi, işçi, çalışan, memur gibi kesimlerin çıkarlarını savunmaya yöneltmiştir. Özellikle sosyal adalet konusuna çok önem vermeye başlayan CHP’nin 1961’de kabul ettiği 160 Temel Hedefler Beyannamesi ve 1964’te kabul ettiği Đleri Türkiye Ülküsü, bu yeni politikasının ürünleri olmuştur. Fakat 1961 – 1965 yılları arasında CHP’nin liderliğinde kurulan üç koalisyonun da programı, CHP’nin kendi beyannameleri, seçim bildirgesi ve programıyla yer yer çelişmiştir. Örneğin Toprak Reformu konusunda koalisyon hükümetleri döneminde en ufak bir ilerleme kaydedilmemiştir. Yabancı sermaye konusunda 1950 – 1960 yılları arasındaki tutuma kıyasla ters bir tutum izlenmiş ve ılımlı davranılmıştır. Dış yardımlara da aynı şekilde olumlu gözle bakılmıştır. Dahası, 1965 seçim propagandalarında çok yer tutan “Milli Petrol” konusu hakkında, 1961 – 1965 yılları arasında hiçbir söyleme yer verilmemiş, CHP’nin petrol ve madenler konusundaki görüşleri açıklanmamıştır. Dolayısıyla bu dönemde CHP; devrimci, ilerici yapısını kaybettiğine dair eleştiriler almaya başlamıştır. 1960’tan sonra dünya genelinde artan sol görüşlerin etkisi Türkiye’de de görülürken, sol eğilimli aydınlar, gençler, kentli orta sınıflar, CHP’nin Atatürk ilkelerine bağlı bir şekilde devrimci ve ilerici yapısını daha güçlendireceği beklentisi içinde olmuşlardır. Fakat koalisyon ortaklığı döneminde CHP bu beklentileri yeterince karşılayamamış ve eleştirilere hedef olmuştur. Ekim 1965’te yapılacak olan seçimlere kısa bir süre kala ise, Đsmet Đnönü CHP’yi “Ortanın Solu”nda bir parti olarak tanımlamıştır. Böylece Đnönü, partinin siyasi partiler yelpazesindeki yerini belirlemek istemişti. Ayrıca CHP’nin reformcu, ilerici kimliği de tekrar vurgulanarak bir çeşit imaj yenileme çabasına girilmişti. Bu sayede, CHP’ye bir rakip olarak ortaya çıkan TĐP’e yönelik seçmen kaybetmenin önüne geçilebileceği düşünülüyordu. Fakat bu noktada zamanlama ve strateji hatasına düşüldüğünü söylemek mümkündür. Çünkü “Ortanın Solu” söylemi 1965 seçimlerine çok az bir zaman kala kullanılmıştı. En önemlisi de bu söylem hakkında ne parti içerisinde karar alınmış, ne de seçim propagandaları içerisinde böyle bir söylemin kullanılması kararlaştırılmıştı. Parti içerisinde sol veya sosyal demokrat eğilimli görüşler olsa da ve hatta 1950’lere 161 dayanan ve 1960 sonrasında artan bir sol eğilim bulunsa da, tüm partililerin ve en önemlisi parti örgütünün böyle bir söylemi hemen sahiplenip sahiplenmeyeceği belirsizdi. Ortanın Solu konusunda herhangi bir ideolojik altyapı çalışması yapılmamıştı ve partinin tabanı ve örgütü, halen sol kelimesinden ürken toprak sahibi ve yerel eşraf gibi unsurları barındırmaktaydı. Söylemin Đnönü tarafından kullanılışından seçimlere kadar olan üç aylık süreçte, Ortanın Solu tartışmaları başlamıştır. Partinin önde gelen isimleri kavramı açıklamaya çalışırken, tutarlı bir çizgi izlenemedi. Hatta kimi CHP’liler ise kavramı eleştirmekteydi. Söylem CHP’den çok, AP’ye yaradı ve AP “Ortanın Solu Moskova Yolu” gibi karşı propagandaların başarısı ile kamuoyunun sol kelimesine olan alerjisini tetiklemeyi başardı. 1965 seçim sonuçlarında CHP %30’un da altına düşerek 1950’den beri gerçekleşen en büyük yenilgisini yaşadı. Ancak CHP açısından bu seçim yenilgisini sadece Ortanın Solu söylemine yüklemek mümkün değildir. Parti zaten 1961 seçimlerinde 1957 seçimlerine göre düşüş yaşamıştı ve bu düşüş çizgisi sürekli devam etmekteydi. 27 Mayıs’ın olumsuz etkileri ve dalgalı koalisyon dönemi, CHP’nin üzerinde negatif değerler olarak kalmış ve prestijini bir hayli sarsmıştı. Dolayısıyla, 1965 seçimlerinde Ortanın Solu söylemi kullanılmamış da olsa, zaten 1961 seçimleri ile beraber düşme eğilimine giren CHP’nin birinci parti olarak çıkma ihtimali yok derecede azdı. Fakat seçim sonuçlarına bakıldığında, CHP’nin bir milyondan fazla düşen oyunu, hem TĐP içerisinde hem de seçimde oy kullanmayan seçmenler içerisinde aramak mümkündür. CHP’yi yeterince reformcu, programıyla tutarlı, devrimci bulmayan eski CHP’li seçmenlerin TĐP’e yöneldiği düşünülebileceği gibi; bazı CHP’li seçmenlerin, CHP’ye yönelik komünist, Marksist gibi ithamların etkisinde kalıp CHP’den soğuyarak seçimlerde oy kullanmadığı da söylenebilir. Bu iki kaybın da sebebini Ortanın Solu söylemine değil, Ortanın Solu söyleminin zamanlamasına ve bu zamanlamadan ötürü hem partililere hem de halka tam olarak anlatılamamasına bağlamak daha doğru olacaktır. 162 Ortanın Solu söyleminin seçim çalışmalarını bir miktar yavaşlattığı ve parti içerisinde kafa karışıklığı yarattığı da açıktır. Đnönü’nün bu bağlamdaki hatası, bu söylemi resmen CHP tanımında kullanmadan evvel, parti içerisinde herhangi bir şekilde tartışmaya veya karara açmamasıdır. Bu yapılmadığı gibi, seçimlere çok kısa bir zaman varken ortaya sürülen bu kavram ile CHP’nin konumu belirlenmek istense de, başarılı olunamamış, bu sefer de Ortanın Solu kavramı çeşit çeşit açıklamalarla halka anlatılmak istenmiştir. Henüz ideolojik bir altyapısı olmayan söylemin, CHP’nin kuruluşundan bu yana mevcut olan felsefesi olduğu anlatılmaya çalışılmış, bu açıklama da tam olarak yeterli olmamıştır. Đnönü ve bazı partililerin Ortanın Solu söylemini CHP’nin “kırk yıllık” ilkelerine dayandırma çabaları, kavrama bir anlam ve meşruiyet kazandırma çabası olsa da, özellikle “kırk yıldır devletçiyiz” gibi söylemlerin, halkın çoğunluğunun halen hatırladığı “tek parti iktidarı” döneminde, halkı olumsuz etkileyen ve halkçılıktan uzaklaşılan uygulamaları sembolize etmiş olması da mümkündür. Ayrıca içerisinde “sol” kelimesi geçen bir söylem, ABD’nin eski Başkanı Roosevelt’in sözleriyle anlatılmaya çalışılarak çelişkili bir tutum sergilenmiştir. Nihayetinde üç aylık bir süreç içerisinde Ortanın Solu ne partililere, ne de seçmene tam olarak anlatılabilmiş, CHP’nin performans kaybetmesine sebep olmuştur. CHP için 27 Mayıs’tan beri gelen olumsuz sonuçların da büyük etkisiyle, 1965 seçimlerinden yenilgiyle çıkılmıştır. Seçimlerden sonra uzun bir süre Ortanın Solu yine tartışma konusu olmuş, Đnönü ve Ortanın Solu’nu savunan partililere rağmen 1966 kısmi Senato seçimlerinde söylem kullanılmamıştır. Buna rağmen sonuçta bir değişme yaşanmamıştır. Ekim 1966’da yapılan 18. Kurultay’da ise Ortanın Solu hareketi galip gelmiş ve parti bu yolda devam etmeye karar vermiştir. Zaten 1966 yılı ile beraber Ortanın Solu hareketi yükselmeye başlamış, ideolojik bir altyapı da oluşturulmaya başlanmıştır. Bülent Ecevit 1966’da “Ortanın Solu” adında bir kitap yayımlayarak partililere sunmuştur. 1967’deki 4. Olağanüstü Kurultay’da Đsmet Đnönü’nün yaptığı konuşmalar da “Đnönü Ortanın Solu’nu Anlatıyor CHP 163 Nedir Ne Değildir?” adında bir broşür olarak yayımlanmıştır.133 1965 ile başlayıp ileriki yıllarda hız kazanan Ortanın Solu hareketi, Bülent Ecevit’in bu harekete öncülük etmesiyle de 1970’li yıllarda Demokratik Sol harekete dönüşmüş ve Ecevit’i de önce Genel Sekreterliğe sonra da Genel Başkanlığa taşımıştır. Dolayısıyla Ortanın Solu hareketi 1965 seçimlerinde zaman yetersizliği sebebiyle anlatılamamış olsa da, sonraki yıllarda gençler arasında benimsenmiş ve genç seçmenlerin CHP’ye olan desteğini artırmaya başlamıştır.134 CHP tabanı ayrıca başta işçi sınıfı olmak üzere toplumun emekçi kesimlerine doğru genişlemiştir.135 Ortanın Solu hareketinin Türkiye açısından iki önemi ise, Türkiye’de ilk kez büyük bir partinin kendisini solda tanımlaması ve sosyal demokrat politikanın ciddi anlamda gelişiminin başlangıcı oluşudur. 133 Đsmet Đnönü, Đnönü Ortanın Solu’nu Anlatıyor CHP. (edir, (e Değildir?, Ankara, C.H.P. Genel Sekreterliği Basın ve Propaganda Bürosu Yayınları, Ulusal Basımevi, 1967. 134 Kemal H. Karpat, Türkiye’de Toplumsal Dönüşüm: Kırsal Göç, Gecekondu ve Kentleşme, s. 314. 135 Nazım Güvenç, Türkiye’nin Geleceği ve CHP, s. 255. 164 KAY(AKÇA Kitaplar Abadan, Nermin: Anayasa Hukuku ve Siyasî Bilimler Açısından 1965 Seçimlerinin Tahlili, Ankara, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları, 1966. Acarel, Sal




TEK PARTİ DÖNEMİNİN SON GENEL SEÇİMİ: 1943 SEÇİMLERİ VE CUMHURİYET HALK PARTİSİ’NİN SEÇİM PROPAGANDALARI Dr. Kadri Unat Öz Tek parti döneminde 1923, 1927, 1931, 1935, 1939 ve 1943’te olmak üzere toplam altı genel seçim yapılmıştır. İki dereceli seçim sisteminin uygulandığı söz konusu dönemde seçimlere sadece Cumhuriyet Halk Partisi katılmıştır. Bu kapsamda önce ikinci seçmen seçimleri, ardından da milletvekili seçimleri yapılmıştır. Tek parti döneminin en dikkat çeken özelliklerinden biri istisnasız bir şekilde dört yılda bir genel seçim yapılmış olmasıdır. Bunda seçimlerin cumhuriyet rejiminin temellerinden biri olarak görülmesi, Cumhuriyet Halk Partisi iktidarının meşruiyetini seçimlere dayandırması ve toplumda seçim kültürünün yerleştirilmek istenmesi gibi etkenler rol oynamıştır. Bu çalışmada İkinci Dünya Savaşı’nın bütün hızıyla devam ettiği bir sırada yapılan 1943 genel seçimi incelenmektedir. Bu genel seçimin çalışılmasında hem söz konusu seçimin tek parti döneminin son genel seçimi olması hem de bu seçimde uygulanan propaganda yöntemlerinin öncekilerinden farklı bazı özellikler taşıması gibi etkenler belirleyici olmuştur. Öte yandan bu seçim Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk seçim yasası olan 14 Aralık 1942 tarihli Mebus Seçimi Kanunu’nun uygulandığı ilk ve tek seçim olması itibariyle de Türk siyasi tarihinde ayrı bir önem arz etmektedir. Çalışmada Cumhuriyet Halk Partisi’nin seçim beyannamesi, temel propaganda malzemesi olarak değerlendirilmiştir. Cumhuriyet Halk Partisi tarafından hazırlanan plaklar, Halk hatiplerinin Halk Kürsülerinde yapmış olduğu konuşmalar ve milletvekili adaylarının seçim bölgelerindeki faaliyetleri de propaganda kapsamında ele alınmıştır. Ayrıca seçimin gelişim aşamalarına dair haberler, seçmenleri oy kullanmaya davet eden ilanlar ile Cumhuriyet Halk Partisi’nin propagandasını da içeren köşe yazıları ekseninde basından yararlanılmış ve Cumhuriyet Halk Partisi Genel Merkezi’nin örgütüyle gerçekleştirmiş olduğu yazışmalar da incelenmiştir. Anahtar Kelimeler: Cumhuriyet Halk Partisi, 1943 Genel Seçimleri, Seçim Propagandası, Tek Parti Dönemi.  Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Öğr. Gör., unat@ankara.edu.tr 210 KADRİ UNAT Abstract In single party period totally six general elections were carried out which were in 1927, 1931, 1935, 1939 and 1943. In this period that suffrage indirect system had been carried out, there was only one political party named Republican People’s Party that participated in general elections. In this context firstly elections for second electorates and afterwards elections for deputies were carried out. It is remarkable for the single party period that the elections were done once in every four years without any exception. A few factors had a great role in this case because Republican People’s Party considered that the elections were one of the basic features of the republican regime, the legitimacy of the power of Republican People’s Party based on the elections and also the party wanted to establish a culture for elections in society. In this study, the 1943 election which was carried out in the period of Second World War is analysed. There are some decisive factors for choosing this subject such as the aforementioned election was the last general election of the single-party period and the electioneering methods performed in this election had some distinctive features apart from the former ones. On the other hand, this election has a specific place in political history of Turkey in respect of being the first and the one election which was carried out depending on the Deputy Election Law of 14 December 1942 which was the first election law of Turkish Republic. In the study, the election declaration of Republican People’s Party is analysed as the main electioneering material. Also the records of Republican People’s Party, the speeches of public preachers and the activities of the candidates in their election regions are considered as electioneering campaigns. Furthermore, press is another significant material for this study such as news about elections, announcements that invite electorates for voting, columns and articles which include the propaganda of Republican People’s Party. Besides the correspondences between Republican People’s Party and its organization is analysed. Keywords: Republican People’s Party, General Elections of 1943, Electioneering, Single Party Period. Giriş İnsanların özgür iradeleriyle kendilerini yönetecek olan kişileri belirli bir süreliğine belirlemesi için kullanılan seçim, siyasi alanın önemli bir unsuru olarak kabul edildiği gibi, demokrasinin uygulanmasını da sağlamaktadır. Halkın doğrudan ve sürekli olarak yönetime katılması, yani doğrudan demokrasi, pratikte neredeyse mümkün olmadığı için “temsil”, halk yönetimine en yakın noktadır.1 Bu açıdan bakıldığında temsili 1 Bkz. Andrew Heywood, Siyaset, (Çev. Bekir Berat Özipek vd.), Adres Yay., Ankara, 2013, s. 291. TEK PARTİ DÖNEMİNİN SON GENEL SEÇİMİ 211 demokrasilerde seçimler, hem ülkeyi yönetme yetkisinin kaynağı hem de meşruiyetin temelidir. Ayrıca, halkın yönetime katılması ve iradesini ortaya koyması ancak seçimlerle mümkündür. Başka bir deyişle, seçimler milli iradenin teoriden pratiğe geçmesi açısından hayati öneme sahiptir. Geleneksel toplumlarda siyaset küçük bir yönetici azınlığın yetkisinde ve tekelinde olmakla birlikte, bu, yadırganan bir durum değildi. Dahası uzun bir süre boyunca seçmen olmanın yurttaşlık, yaş, cinsiyet, eğitim, ikametgâh, ırk, toprak sahipliği ve sosyo-ekonomik statü gibi ölçütleri olmuştur. Bu durum göz önünde bulundurulduğunda demokrasi tarihinin, seçmen olabilmenin ve meşru bir zeminde siyaset yapabilme hakkının, eşitlik temelinde ayrıcalıkların ortadan kalkmasına paralel olarak genişleyen tanımının tarihi olduğu belirtilmektedir.2 Seçim, Fransız Devrimi’nden sonra ve özellikle 19. yüzyılın ortalarından itibaren siyasal bir hak olarak gündeme gelmeye ve “genel” yani her vatandaşın oy kullanma hakkına sahip olması yönünde yaygınlık kazanmaya başlamıştır. Seçim hakkının yaygınlaşması bir yandan ekonomik ve siyasal değişim, diğer yandan da işçi sınıfının siyasal bir güç olarak ortaya çıkışıyla doğrudan ilgilidir. Nitekim Avrupa’da meydana gelen 1830 ve 1848 ihtilalleri başta seçme ve seçilme hakkı olmak üzere, siyasal ve toplumsal hakların elde edilmesine yönelik ayaklanmalardır.3 Osmanlı Devleti’nde de Avrupa’da olduğu gibi 18. ve 19. yüzyıllarda siyasi alanda önemli gelişmeler yaşanmıştır. Farklı çevreler tarafından çeşitli cemiyetlerin kurulmasıyla başlayan bu süreç, siyasi partilerin kurulmasıyla devam etmiş, bu arada Türk toplumu seçim ve seçim hukuku ile tanışmıştır. Ancak, batıdaki sosyo-ekonomik yapıdan farklı olarak statik karakterde bir yapı kuran Osmanlı Devleti’nde, siyasal örgütlenme ve siyasi partiler oldukça geç ortaya çıkmıştır.4 Osmanlı Devleti’nde 1876’da Meşrutiyet rejimine geçilmesiyle birlikte seçim hukuku da gelişmeye başlamış ve biri Birinci Meşrutiyet döneminde 1877-1878’de diğerleri de İkinci Meşrutiyet döneminde 1908, 1912, 1914 ve 1919 yıllarında olmak üzere toplamda beş genel seçim yapılmıştır. Böylece Türk toplumu hem siyasi oluşumların seçim dönemlerindeki faaliyetlerine tanık olmuş, hem de bu sürecin bir parçası olmaya başlamıştır. Yani diğer yönleriyle olduğu gibi, bu yönüyle de 2 Mehmet Ö. Alkan, Türkiye’de Seçim Sistemi Tercihinin Misyon Boyutu ve Demokratik Gelişime Etkileri(Siyaset Bilimi ve Siyaset Sosyolojisi Yaklaşımıyla), Anayasa Yargısı, S. 23, Yıl: 2006, s.136. 3 Alkan, Türkiye’de Seçim Sistemi Tercihinin Misyon Boyutu ve Demokratik Gelişime Etkileri, s. 137. 4 Muzaffer Sencer, Türkiye’de Siyasal Partilerin Sosyal Temelleri, May Yay., İstanbul, 1974, s. 7. 212 KADRİ UNAT Meşrutiyet Dönemi -özellikle İkinci Meşrutiyet- Türkiye Cumhuriyeti için bir alt yapı oluşturmuştur. Türkiye’de cumhuriyetin ilanı sürecinde ve sonrasında tek parti yönetiminin söz konusu olduğu dönemde, 1923, 1927, 1931, 1935, 1939 ve 1943’te olmak üzere toplam beş genel seçim yapılmıştır. 1943 genel seçimi hariç diğer seçimlerde İkinci Meşrutiyet Dönemi’nde uygulanan seçim kanunu, bazı değişikliklere uğrayarak yürürlükte kalmıştır. İki dereceli seçim sisteminin benimsendiği bu süreçte, önce ikinci seçmen seçimleri, ardından milletvekili seçimleri yapılmıştır.5 Bu süreçte Türkiye’de her ne kadar çok partili siyasal yaşama geçiş denemeleri olmuşsa da kurulan partilerin uzun ömürlü olmaması, yalnızca Cumhuriyet Halk Partisi’nin genel seçimlere katılmasına neden olmuştur. Cumhuriyet Halk Partisi, bu seçimlerin ilk üçüne Mustafa Kemal Atatürk’ün liderliğinde, son ikisine ise İsmet İnönü’nün genel başkanlığında katılmıştır. Bu süreçte seçimlerin düzenli olarak dört yılda bir yenilenmiş olması ve TBMM’nin sürekli açık olması, cumhuriyet rejimini kuran kadronun seçimleri rejimin temellerinden biri olarak görmesinin yanı sıra, bu kadronun Türkiye’de seçim kültürünü yerleştirmek istediğini ve demokratik bir rejim kurmayı hedeflediğini göstermesi açısından da dikkate değerdir. Bu seçimlerin bir diğer ortak özelliği de Türk toplumunu cumhuriyet rejimine adapte etmek ve siyasal katılımı arttırmak olmuştur. Dolayısıyla tek parti, hedefini yalnızca seçimleri kazanmak üzerine inşa etmemiş, topluma seçim kültürünü aşılamayı da amaç edinmiştir. Bu çalışmanın konusu 1943 genel seçimleri olmakla birlikte çalışmanın temel hedefi, seçim öncesindeki propaganda faaliyetlerini analiz etmektir. 1943 genel seçimilerinin tercih edilmesinde, bu seçimin tek parti döneminin önceki genel seçimlerinden farklı bazı özellikler taşıması etkili olmuştur. Bu seçimin incelenmesinde, tek parti döneminin son genel seçimi olmasının yanı sıra Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk seçim kanunu olan 14 Aralık 1942 tarihli Mebus Seçimi Kanunu’na göre yapılmış olması, ki söz konusu seçim kanunu sadece 1943 genel seçiminde uygulanmıştır, CHP yönetiminin bazı illerde çıkacak milletvekili sayısından fazla aday göstermesi ve buna bağlı olarak milletvekili adaylarının çeşitli propaganda yöntemleri geliştirmek durumunda kalmış olması gibi nedenler etkili olmuştur. Bunların yanı sıra CHP’nin de önceki seçimlere göre propaganda yöntemlerini geliştirmesi ve teknolojiyi propaganda amaçlı olarak daha fazla kullanmış olması da bu 5 Tek parti döneminde yapılan genel seçimlerle ilgili ayrıntılı bilgi için bkz. Kadri Unat, Cumhuriyet Halk Partisi’nin Genel Seçim Propagandaları (1927-1957), Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü, Ankara, 2015, s. 72-197. TEK PARTİ DÖNEMİNİN SON GENEL SEÇİMİ 213 çalışmanın yapılmasında belirleyici olmuştur. Bu çerçevede öncelikle 1939- 1943 dönemi ana hatlarıyla incelenerek önemli iç ve dış gelişmelere değinilmiştir. Ardından genel seçim kapsamındaki hazırlıklar ve ikinci seçmen seçimine yönelik propaganda faaliyetleri ele alınmış ve ikinci seçmen seçimleri değerlendirilmiştir. Son olarak bu seçimlerde yeni bir propaganda yönteminin uygulanmasından hareketle milletvekili adaylarının seçim çalışmaları ve bu kapsama giren propaganda faaliyetleri incelenmiştir. 1. 1943 Genel Seçimleri 3 Nisan 1939 itibariyle başlayan 6. TBMM Döneminde hem iç hem dış politika bağlamında önemli gelişmeler yaşanmıştır. Bu dönemde iç gelişmeler açısından Cumhuriyet Halk Partisi’nin Beşinci Büyük Kurultayı’nın toplanması ve dış gelişmeler açısından İkinci Dünya Savaşı’nın patlaması, üzerinde durulması gereken temel olaylardandır. 1942’de hazırlanarak yürürlüğe giren Mebus Seçimi Kanunu ise konumuz açısından önemli bir yere sahiptir. İkinci Dünya Savaşı’nın gölgesinde gerçekleşen 1943 genel seçimlerine geçmeden önce bu gelişmelere bakmak yararlı olacaktır. 29 Mayıs 1939’da toplanarak 3 Haziran 1939’da çalışmalarını tamamlayan Cumhuriyet Halk Partisi Beşinci Kurultayı sırasında parti nizamnamesinde oldukça önemli değişiklikler yapılmıştır. Ayrıca Cumhurbaşkanı İnönü’nün kurultayı açış konuşması, demokratikleşme yolunda önemli adımların atılacağını göstermesi ve TBMM’de Müstakil Grup’un kurulacağını belirtmesi açısından kayda değer bir içeriğe sahiptir.6 Parti nizamnamesinde yapılan değişikliklere bakıldığında; parti genel sekreterinin hükümette yer almasının öngörülmesi, içişleri bakanının Cumhuriyet Halk Partisi genel sekreterliği görevini de yürütmesi ve valilerin Cumhuriyet Halk Partisi il başkanı olması uygulamasına son verilmesi gibi değişiklikler dikkat çekmektedir.7 Bu kurultayda demokrasiyle ilgili belki de 6 C.H.P. Beşinci Büyük Kurultay Zabıtları (29 Mayıs 939-3 Haziran 939), Ulus Basımevi, Ankara, 1939, s. 20. 7 Nizamnamede İçişleri Bakanı’nın Parti Genel Sekreteri olması ve Valilerin İl Başkanı olması uygulamasına son verilmekle birlikte, parti-hükümet temasının sona ermediğini belirtmek gerekir. Partinin hükümetle teması konusuyla ilgili olarak nizamnamede yer alan 100 ve 101. maddeler şöyledir: Madde 100: “Parti, kendi bağrından doğan hükümet teşkilatıyla kendi teşkilatını birbirini tamamlayan bir birlik tanır. Parti teşkilatının kendi hükümetini her yönden muvaffak etmek için bütün kuvvetiyle çalışması esastır.” Madde 101: “Merkezde partiyi alakalandıran işlerin takibi için yapılacak temaslar Parti hükümetinin İcra Vekilleriyle Genel Sekreter veya bunların adlarına harekete salahiyetli kimseler arasında şifahi ve tahriri olarak cereyan eder. Vilayetlerde Partiyi alakalandıran işler için sözle veya yazı ile vuku bulacak temaslar Parti reisleriyle valiler arasında olur.” 214 KADRİ UNAT en önemli adım, Büyük Millet Meclisi Parti Müstakil Grubu’nun kurulacağına dair hükmün parti teşkilatıyla ilgili olan yirminci maddeye eklenmiş olmasıdır.8 Nizamnameye göre; 21 kişiden oluşan Müstakil Grup’un başkanı Değişmez Genel Başkan İsmet İnönü, başkan vekili de gruba dâhil olan milletvekilleri arasından genel başkanın atadığı kişi olacaktır. Bunun yanında Müstakil Grup üyelerinin, gruba mensup oldukları süre içinde hükümette yer alamamaları, Cumhuriyet Halk Partisi grup toplantılarına katılabilmelerine rağmen fikir beyan edememeleri ve oy kullanamamaları öngörülmüştür.9 Bu girişimin özüne bakıldığında Türkiye’de çok partili siyasal yaşama geçilinceye kadar mecliste yer almaya devam eden Müstakil Grup’un, partiyi ve özellikle de hükümeti denetlemek amacıyla kurulduğunu söylemek mümkündür. Bununla birlikte her ne kadar grup başkan vekilliği makamı ihdas edilmişse de, bu kişinin grubun başkanı olan İsmet İnönü’ye bağlı olması, söz konusu grubun gerçek bir muhalefet işlevi görememesi ve beklenen denetim mekanizması olmaktan uzak kalması sonuçlarını doğurmuştur.10 Daha kısa ve öz bir ifadeyle, Müstakil Grup’un kurulması demokratikleşme açısından önemli olmakla birlikte, yetersiz bir adım olmuştur. Bu esnada Türkiye’nin hem iç hem de dış politikasını belirleyen en önemli gelişme ise hiç şüphesiz Almanya’nın 1 Eylül 1939’da Polonya’ya saldırması üzerine başlayan İkinci Dünya Savaşı’dır.11 Almanya, İtalya ve Japonya’nın oluşturduğu Mihver Devletleri ile İngiltere, Fransa, Rusya ve ABD’den oluşan Müttefik Devletler arasında 1945’e değin devam eden ve Mihver Devletlerinin kaybetmesiyle sonuçlanan İkinci Dünya Savaşı’nın, Türkiye’nin iç ve dış politikalarına yansımaları da olmuştur. Türkiye, savaş boyunca her iki bloğun da baskısına maruz kalmasına rağmen, Cumhurbaşkanı İnönü’nün temel amacı, savaşa katılmadan Türkiye’nin toprak bütünlüğünü korumak ve büyük devletler arasında bir denge unsuru olma politikası izleyerek olası saldırılardan korunmak olmuştur. İnönü bu politikanın mimarı olmakla birlikte, bu süreçte Başbakanlık yapan Şükrü Saraçoğlu ve Dışişleri Bakanlığı yapan Numan Menemencioğlu ve gibi siyasetçiler de bu politikanın yürütülmesinde önemli bir rol üstlenmiştir.12 C.H.P. Nizamnamesi (Beşinci Büyük Kurultayın 1 Haziran 1939 Tarihindeki Toplantısında Kabul Edilmiştir), Ulus Basımevi, Ankara, 1939, s. 1, 9, 25. 8 C.H.P. Nizamnamesi (Beşinci Büyük Kurultayın 1 Haziran 1939 Tarihindeki Toplantısında Kabul Edilmiştir), s. 6. 9 C.H.P. Nizamnamesi (Beşinci Büyük Kurultayın 1 Haziran 1939 Tarihindeki Toplantısında Kabul Edilmiştir), s. 26-31. 10 Fahir Giritlioğlu, Türk Siyasi Tarihinde Cumhuriyet Halk Partisinin Mevkii, Cilt: 1, Ayyıldız Matb., Ankara, 1965, s.149. 11 Liddell Hart, İkinci Dünya Savaşı, Cilt: 1, (Çev. Kerim Bağrıaçık), YKY, İstanbul, 2003, s. 36. 12 Selim Deringil, Denge Oyunu (İkinci Dünya Savaşı’nda Türkiye’nin Dış Politikası), Tarih Vakfı Yurt Yay., İstanbul, 2003, s. 42-49. TEK PARTİ DÖNEMİNİN SON GENEL SEÇİMİ 215 Savaşın başlamasıyla birlikte Türkiye’de birtakım önlemler de alınmıştır. Savaş dışı kalma politikası izlenmesine rağmen çalışan nüfusun büyük bir kısmı -bir milyon kişi civarında- silah altına alınmıştır.13 Yarı seferberlik halinin söz konusu olduğu bu dönemde Türkiye’de yetişmiş işgücü ve kaynak sıkıntısı artarken, üretimde düşüşler yaşanmış, dolayısıyla da kentli nüfusun ve ordunun beslenmesi önemli bir soruna dönüşmüştür.14 Bu arada bütçenin önemli bir kısmı savunma giderlerine aktarılmış ve ülkenin tüketim harcamaları da artmıştır. 1938-1943 dönemini kapsayacak şekilde hazırlanmış olan İkinci Beş Yıllık Sanayi Planı da uygulanamadığı gibi yatırımlar durmuş, üretim kapasitesi yerinde saymıştır. Kısacası savaşın doğurduğu olumsuz koşullar nedeniyle ekonomide 1930’larda izlenen devletçilik politikası bir tarafa bırakılarak savaş ekonomisi benimsenmiştir.15 Bu arada dönemin hükümetleri, Türkiye’yi savaşın olumsuz etkilerinden uzak tutmak amacıyla TBMM tarafından kabul edilen birtakım vergi ve yükümlülüklerin uygulanmasını sağlamış ve bu çerçevede ekonomiyi kontrol altına almak için 18 Ocak 1940’ta Milli Korunma Kanunu çıkarılırken,16 savaş ortamında haksız kazanç elde edenlerin bu kazançlarını vergilendirmek amacıyla da 11 Kasım 1942’de Varlık Vergisi Kanunu ihdas edilmiştir.17 Ancak bu girişimler, çözüm üretemediği gibi, 13 Erdinç Tokgöz, Türkiye’nin İktisadi Gelişme Tarihi (1914-2007), ), İmaj Yay., Ankara, 2007, s. 115. 14 Buğday üretimi, 1939’da 4.200 tonken 1945’te 2.200 tona düşmüş, tarım ürünlerinin büyük bir bölümü benzer düşüşlere sahne olmuştur. Korkut Boratav, Türkiye’de Devletçilik, İmge Kitabevi Yay., İstanbul, 2006, s. 288. 15 Tokgöz, a.g.e., s. 116-117. 16 Refik Saydam Hükümeti tarafından çıkarılan Milli Korunma Kanunu, hükümete ekonomiyi yeniden düzenlemek amacıyla olağanüstü yetkiler tanımıştır. Yürürlüğe günden itibaren çıkarılan kanunnameler ile uygulanan kanunla, devletin ekonomiyi müdahale olanakları genişlemiş ve özel girişim adeta devletin vesayeti altına girmiştir. Bununla birlikte hükümete tanınan bu yetkiler sadece olağanüstü durumlarda, yani; seferberlik ve devletin savaşa girmesi durumunda kullanılabilecekti. Ancak zaman içerisinde kanuna anayasal takviyeler yapılmasına istenilen sonucu sağlayamamıştır. Çünkü kanun, zabıta tedbirleriyle ekonomik alanı düzenlemek gibi yanlış bir bakış açısının üzerine oturtulmuştu. Bundan dolayı da Milli Korunma Kanunu uygulamaları halkın tepki ve yakınmalarına neden olmuş ve bu tepkiler sürüp gitmiştir. Milli Korunma Kanunu ile ilgili geniş bilgi için bkz. TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 6, Cilt: 8, s. 141-158; Boratav, a.g.e., s. 321-325; Tokgöz, a.g.e., s. 117- 119; Şevket Süreyya Aydemir, İkinci Adam, Cilt: 2, Remzi Kitabevi, İstanbul, 1975, s. 212. 17 11 Kasım 1942’de yürürlüğe giren Varlık Vergisi Kanunu, olağanüstü koşullara bağlı olarak ve bir defaya mahsus olmak üzere çıkarılmıştır. Dönemin Başbakanı ve Varlık Vergisi’nin mimarı olan Şükrü Saraçoğlu, vergi sayesinde ulaşılmak istenen sonuçları şöyle ifade etmiştir: Enflasyonla mücadele edebilmek için tedavülden para çekmek, savaş yıllarında haksız kazanç elde eden Tüccar, emlak ve akar sahipleri ve büyük çiftçilerin haksız kazançlarını vergilendirmek ve devlet gelirlerini arttırmak… Bu çerçevede 15 gün içinde 500 milyon TL toplanması öngörülmüş ve vergisini belirlenen süre içinde 216 KADRİ UNAT savaş ekonomisinin ağır yükünün halka yüklenmesi ve ekonomik güçlüklerin ortaya çıkardığı vurgun ortamını sömüren bir grup tüccar ve büyük çiftçinin büyük miktarda kazançlar elde etmesinin de önüne geçememiştir.18 Dahası savaş yıllarında uygulanan ve ağırlıklı olarak kırsal kesimde yaşayanlar ile esnaf ve tüccar gibi grupları olumsuz yönde etkileyen savaş ekonomisi, huzursuzlukları arttırmış ve iktidarı yeni çözümler aramaya yöneltmiştir. Öyle ki, ortaya çıkan bu toplumsal tepki, Türkiye’de çok partili siyasal yaşama giden sürecin temel nedenlerinden biri olacaktır. 1943 genel seçimlerine geçmeden önce bu seçimlerde uygulanan yeni seçim kanununu da ele almak yararlı olacaktır. Çünkü bu seçim dönemine kadar, 1939 seçimleri de dâhil olmak üzere, cumhuriyet döneminin bütün genel seçimleri 1908 tarihli İntihabı Mebusan Kanunu’na göre yapılmasına rağmen, 1942’de ilk defa bir seçim kanunu hazırlanmış ve 1943 genel seçimleri, yeni kanuna göre yapılmıştır. 14 Aralık 1942’de yürürlüğe giren ve iki dereceli seçim sisteminin sürdürülmesini öngören 4320 Sayılı Mebus Seçimi Kanunu, seçim sistemi açısından herhangi bir yenilik getirmemekle birlikte, Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk seçim kanunu olması açısından önemli bir yere sahiptir. 1908 İntihabı Mebusan Kanunu’nu ve bu kanunla ilgili düzenlemeleri yürürlükten kaldıran bu yeni kanun, elli altı madde olup, öngördüğü temel ilkelerin bir kısmı şunlardır: Madde 1. Türkiye Cumhuriyeti dâhilinde mebus seçimi vilayetler itibariyle yapılır. Her vilayet bir seçim dairesi ve her nahiye bir seçim şubesi itibar olunur. Madde 2. Türkiye Cumhuriyeti halkından her 40.000 nüfus için bir mebus seçilir. Bir seçim dairesinin nüfusu 40.000’den aşağı olsa dahi bir mebus seçmek hakkıdır. Madde 7. Birinci ve ikinci seçmen olabilmek için Türk olmak, 22 yaşını bitirmiş olmak, Amme hizmetlerinden menedilmiş bulunmamak, mahcur olmamak, yabancı tebaadan olduğu iddiasında bulunmuş olmamak, yabancı bir devletin resmi hizmetinde bulunmamak şarttır. ödemeyenlerin zorunlu çalıştırılmaları veya mallarının haczedilmesi öngörülmüştür. Varlık Vergisi kapsamına alınanların büyük bir kısmı azınlıklardan oluşmakla birlikte, vergi yükümlülerinin yüzde 70’i İstanbulluydu. Ancak Hükümet, çeşitli iç ve dış baskılar nedeniyle 1943’te bu uygulamayı durdurmuş, 1944’te de Varlık Vergisi Kanunu yürürlükten kaldırılmıştır. Ayrıntılı bilgi için bkz. TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 6, Cilt: 28, s. 1-31; Yahya Sezai Tezel, Cumhuriyet Döneminin İktisadi Tarihi (1923-1950), Yurt Yay. Ankara, 1982, s. 238-239. 18 Boratav, a.g.e., s. 289. TEK PARTİ DÖNEMİNİN SON GENEL SEÇİMİ 217 Madde 8. Silâhaltında bulunan erat, jandarmalar, subaylar, polisler, askeri memur ve askeri hâkimler ve askeri mektep talebeleri birinci ve ikinci seçmen olamazlar. Madde 10. Mebusluğa seçilemeyecek olanlar:  Yabancı Devlet resmi hizmetinde bulunanlar.  Ağır hapis cezasıyla veya hırsızlık, sahtekârlık, dolandırıcılık, emniyeti suiistimal ve hileli iflas suçlarından biriyle mahkûm olanlar.  Mahcurlar.  Yabancı tebaadan olduğu iddiasında bulunanlar  Amme hizmetlerinden menedilenler.  Türkçe okuyup yazmak bilmiyenler.  30 yaşını bitirmemiş olanlar. Madde 19. Seçim şubesi dâhilinde bulunan kadın ve erkek nüfusundan her 400 kişi için bir, ikinci seçmen seçilir.19 İntihabı Mebusan Kanunu’nun bazı maddelerine de yer verilen Mebus Seçimi Kanunu, sadece bir seçimde, 1943 seçimlerinde uygulanacak ve 1946’da yürürlüğe giren 4918 Sayılı Milletvekilleri Seçimi Kanunu ile yürürlükten kaldırılacaktır.20 2. CHP’nin Propaganda Faaliyetleri ve İkinci Seçmen Seçimi İkinci Dünya Savaşı’nın bütün hızıyla sürdüğü günlerde, 12 Ocak 1943 tarihli Cumhuriyet Halk Partisi Grup toplantısında ittifakla seçim kararı alınmıştır.21 Bu grup kararı doğrultusunda Memduh Şevket Esendal, Hasan Saka ve Ali Rana Tarhan’ın seçimlerin yenilenmesine dair TBMM’ye sundukları teklif, 14 Ocak 1943’te kabul edilmiş ve 1943 genel seçimlerine giden süreç resmen başlamıştır.22 Olağanüstü ortamda, özellikle dış politikayla ve savaşın olumsuz yansımalarıyla meşgul olunmasına rağmen seçim kararının TBMM’de ittifakla alınması hem cumhuriyet rejiminin gerekleri arasında yer alan seçim geleneğinin sürdürülmek istenmesini göstermesi hem de demokratik yönetimin kurulması ve geliştirilmesi hedefinin bir yansıması olarak görülebilir. Ayrıca bu konuda hassas davranılmasını, İkinci Dünya Savaşı’nın seyrine de bağlamak mümkündür. Çünkü 1943 yılı, Amerika 19 Resmi Gazete, No: 5258, 17.12.1942, s. 4152-4155. 20 Erol Tuncer, Osmanlı’dan Günümüze Seçimler (1877-2002), TESAV Yay., Ankara, 2003, s. 28. 21 İkdam, 13 Ocak 1943; Ulus, 13 Ocak 1943. 22 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 6, Cilt: 30, s. 216, 249; Akşam, 15 Ocak 1943; İkdam, 15 Ocak 1943. 218 KADRİ UNAT Birleşik Devletleri’nin ve Rusya’nın Mihver devletlerine karşı İngiltere ve Fransa’nın yanında savaşa girdiği ve dolayısıyla İngiltere ve Fransa gibi demokratik ülkelerin toparlandığı, Almanya’nın da güç kaybetmeye başladığı, İtalya gibi otoriter bir ülkenin teslim olduğu gelişmelere sahne olmuştur. Türkiye de bu süreçte, savaş dışında kalmaya devam etmekle birlikte, yavaş yavaş denge siyasetini bir tarafa bırakarak, ABD ve İngiltere gibi demokratik rejimlere daha yakın bir dış politika izlemeye başlamıştır. 1943 yılının Ocak ayının son günlerinde İnönü ile Churchill arasında Adana’da yapılan görüşmeler de bu yakınlaşmanın bir yansıması olarak ele alınabilir. Ancak bilindiği gibi bu görüşmede de İnönü savaşa girmek konusunda ikna edilemeyecektir. Genel seçim kararının alınmasından hemen sonra İçişleri Bakanı Recep Peker, Umumi Müfettişliklere ve valiliklere seçim kararını tebliğ ederek, Mebus Seçimi Kanunu’na uygun bir şekilde hazırlıklara başlanmasını istemiştir.23 Tebliğde, öncelikle nüfus sayımının yapılarak gerekli kurumlara bildirilmesi, teftiş heyetlerinin bir an önce kurulması, nüfus sayımı tamamlandıktan sonra da teftiş heyetlerinin seçim çalışmalarına başlaması ve ikinci seçmen seçimlerinin 20 Şubat 1943’te bitirilmesi istenmiştir.24 Bu arada Meclis’te seçim masrafları için 300 bin liralık bir tahsisat verilmesi kabul edilmiş ve seçimin 38 günde tamamlanması öngörülmüştür.25 Hükümet ve parti işlerinin birbirinden ayrıldığının somut bir göstergesi olan diğer bir tebliğ ise üzerinde durulması gereken bir içeriğe sahiptir. İçişleri bakanının Parti Genel Sekreteri ve valilerin illerin parti il başkanı olması uygulamasına son verilmesinin bir gereği olarak Recep Peker tarafından 15 Ocak 1943’te Umumi Müfettişliklere ve valiliklere gönderilen tebliğ şu şekildedir: “Yeni mebus seçiminde hükümet seçim kanununda zikredilen esasları tatbik ve takip edecektir. İkinci seçmen ve mebus namzetlerinin tespiti ve parti nizamnamesinde zikredilen yoklamalar gibi işler vekâlet teşkilatımızın kanuni çalışmaları hududunun dışındadır. Bu vazifeler partice yapılacaktır. Parti müfettişleri veya reisleri ile yukarıda yazılı esaslar dâhilinde iş birliği yapılacaktır.”26 Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi’nde yer alan konuyla ilgili bir başka belgede ise, 1943 genel seçimleri hazırlık talimatı isimli bir talimattan söz edilmesine karşın, bu talimatın sadece sekizinci maddesine yer verilmiştir. 23 Akşam, 16 Ocak 1943; Ulus, 17 Ocak 1943. 24 Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 03.10/76.504.3. 25 İkdam, 16 Ocak 1943; Son Telgraf, 160Ocak 1943. 26 Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 03.10/76.504.3. TEK PARTİ DÖNEMİNİN SON GENEL SEÇİMİ 219 Bu maddeye göre seçimin sesli ve hareketli, yani şölen havasında geçmesi istenmiş, seçim günlerinde nahiye ve ocak parti binaları ile Halkevi salonlarında ve radyoda konferanslar verilmesi, hoparlör ve basın aracılığıyla da seçimlere dair yayınlar yapılması emredilmiştir.27 Bu bilgiden anlaşılacağı üzere Cumhuriyet Halk Partisi Genel Merkezi, tek parti döneminin önceki seçimlerinde olduğu gibi 1943 genel seçimleri sırasında da yoğun bir seçim propagandası yapılmasını, seçimlerin bayram havasında geçmesini ve böylelikle de siyasal katılımın azami derecede sağlanmasını hedeflemiştir. Milletvekilliği adaylığı için birçok başvurunun söz konusu olduğu bu süreçte, Cumhuriyet Halk Partisi Genel Sekreterliği yoğun bir mesai yaparak seçim hazırlıklarını hızlandırmıştır.28 Birkaç aşamada ele alınabilecek olan bu hazırlıklar kapsamında ilk olarak seçim teftiş heyetleri oluşturulurken, ülkenin her tarafında yapılan nüfus sayımları sonucunda hazırlanan birinci seçmen listeleri 2-3 Şubat itibariyle her yerde askıya çıkarılmıştır.29 Tek parti dönemi seçimlerinin en temel özelliklerinden biri olan katılım oranının yüksekliği, 1943 seçimlerinde de oldukça önemsenmiştir. Öyle ki, seçim propagandasının da ana temalarından birini oluşturan ‘seçime katılımı arttırmak’ düşüncesinin bir yansıması olarak, seçim günlerinde çalışanların oylarını kullanabilmeleri için kendilerine izin verilmesi yönünde bütün devlet dairelerine, bankalara, fabrikalara ve emsal kuruluşlara tebligat yapılmıştır. İçişleri Bakanı Recep Peker’in valiliklere ve umumi müfettişliklere gönderdiği bu tamimde dikkat çeken diğer bir nokta ise oy kullanmanın yurttaşlık görevlerinin en önemlisi olarak ifade edilmesi ve amirlerin uygun bir dille bunu çalışanlara anlatmasının istenmesidir.30 27 Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 360, 1511, 1. 28 Basında yer alan haberlere göre, kısa süre içinde milletvekili adayı olmak isteyenlerin başvuruları bin civarına ulamış, 25 Ocak’a gelindiğinde de bu rakam bin beş yüze yaklaşmıştır. Seçim hazırlıklarının seyri de dönemin basınında oldukça geniş bir yer kaplamaktadır. Buna göre, milletvekilli adayı olmak için Cumhuriyet Halk Partisi Genel Sekreterliğine başvuranlar, birer dilekçe ve ilişiğindeki üç fotoğraf ile başvurularını yapmıştır. Söz konusu haberler için bkz. Cumhuriyet, 16-17 Ocak 1943; Cumhuriyet, 4 Şubat 1943; Ulus, 20 Ocak 1943; Ulus, 1, 3 Şubat 1943; Akşam, 19 Ocak 1943; Son Telgraf, 19, 24 Ocak 1943; Tasviri Efkâr, 20 Ocak 1943. 29 Bu konuyla ilgili haber şu şekildedir: “Esas defterler dün her tarafta asıldı. 15 Şubat’ta ikinci müntehiplerin seçilmesine başlanacaktır. Mebus seçimine ait esas defterler, dün şehir kazaları ile nahiye merkezleri binalarına ve köy odalarına asılmıştır. Vatandaşlar kendi mahallelerine ait defterlere bakarak adları, hüviyetleri defterlere yanlış veya hiç yazılmamış olup olmadığını tetkike başlamışlardır. Defterler 7 Şubat akşamına kadar asılı bulunacaktır. Herhangi bir itirazı olanlar ancak bu müddet zarfında teftiş heyetine müracaat edeceklerdir. 14 Şubat’ta bütün neticeler alınacak, o gün teftiş heyeti valinin riyasetinde bir toplantı yapacak ve defterler incelenecektir. Bu incelemeden sonra da nüfus miktarları tespit edilerek İçişleri Bakanlığı’na bildirilecek, 15 Şubat sabahından itibaren de ikinci seçmen seçimine başlanacaktır.” Akşam, 4 Şubat 1943; Cumhuriyet, 4 Şubat 1943. 30 Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 030.10/15.87.31; Son Telgraf, 3, 15 Şubat 1943. 220 KADRİ UNAT Cumhuriyet Halk Partisi İstanbul İdare Heyeti Başkanı Suat Hayri Ürgüplü’nün bu sıralardaki bir beyanatı da bu hassasiyeti göstermesi açısından önemlidir: “Büyük Millet Meclisi milli hâkimiyetimizin remzidir. Rejimimiz halk hâkimiyetine istinat ettiğine göre her vatandaş, devlet mukadderatını idare mesuliyeti gibi, şerefli bir vazifeyi tevdi edeceği mebuslarını seçerken, bu seçimde üzerine düşen çok mukaddes rey verme vazifesini bugüne kadar nasıl alaka, şuur ve milli hisle yapmış ise halen içinde yaşadığımız çok ağır ve buhranlı devrede milli birliğimizi bütün dünyaya göstermek için bu vazifede her yıldan fazla hassas ve alakalı olacağına şüphe etmiyoruz. Ümit ediyoruz ki ikinci seçmen intihabına iştirak edecek vatandaş nispeti her yılın nispetini geçecek; mesut ve müreffeh yurdumuzun yarın karşılaşabileceği bütün tehlikeleri alt etmeye kadir olduğumuzu ve bunun için daha çok gereken milli birliğimizin, her zamandan daha kuvvetli olduğunu ispat edecektir.”31 1943 genel seçimlerinden önce seçimlere katılımı sağlamak ve arttırmak yönünde birtakım farklı uygulamalar da söz konusu olmuştur. Bu kapsamdaki istisnai bir uygulama, İstanbul’da söz konusu olmuştur. Heybeliada Sanatoryumundaki hastaların oy vermek arzusunda bulunduklarını, fakat sağlık durumlarının dışarı çıkmaya müsait olmadığını bildirmeleri üzerine, oy sandığı Sanatoryum Hastanesi’ne gönderilmiş ve bu suretle hastalar kolaylıkla oy kullanabilmiştir.32 1943 genel seçimlerini önceki seçimlerden ayıran temel özelliklerden biri de ilk defa plaklar aracılığıyla seçim propagandasının yapılmış olması ve bu kapsamda parti merkezi tarafından hazırlanan dört adet propaganda plağının birçok ile gönderilmiş olmasıdır.33 Parti merkezinin öngördüğü 31 Akşam, 14 Şubat 1943; Cumhuriyet, 14 Şubat 1943. 32 İkdam Gece Postası, 15 Şubat 1943; Cumhuriyet, 18 Şubat 1943. 33 Plaklar, sözlü kültürün hâkim olduğu ve okuma yazma oranlarının düşük olduğu toplumlarda temel propaganda araçları arasında yer almıştır. Bu tür propagandanın öneminin anlaşılması ve teknolojisinin Türkiye’ye getirilebilmesi sayesinde İnönü döneminde, Atatürk dönemine göre plaklı propaganda yöntemine daha fazla başvurulmuştur. Cumhurbaşkanı seçilmesinden sonra hazırlanarak piyasaya sürülen ve Halkevlerine gönderilerek vatandaşlara dinletilen taş plaklarda İnönü,“Türklerin Babası İnönü İsmet”, “Vatanı Kurtaran İnönü’müz Var”, “Zaferin Başkanı İnönü İsmet”, “Yurdu Demir Ağlarla Ankara’ya Bağlayan İnönü’dür, İnönü Başbuğumuz Babamız”, “Türk Milletinin Başı da/ İsmet Paşa Çok Yaşa” gibi nakaratlarla övülerek yüceltilmiştir.33 İkinci Dünya Savaşı’nın da propagandaya ivme kazandırdığı İnönü döneminde, savaşa karşı halkın milli hassasiyetlerini tetiklemek, gençlerin özgüvenini arttırarak askerliğe teşvik etmek için de plaklı propagandaya başvurulmuştur. Zaralı Baki’nin “Yirmi Yedililer Şarkısı-Yine Yükselecek Türk Hava Kuşu” isimli bestesi en güzel örneklerden biridir. Yine TEK PARTİ DÖNEMİNİN SON GENEL SEÇİMİ 221 uygulamaya göre, çeşitli nutukları ve özellikle de Cumhurbaşkanı İnönü’nün çeşitli konuşmalarından ve nutuklarından kesitleri içeren bu plaklar, hoparlörlü parti araçlarında çalınacak ve böylelikle şehirlerin kalabalık yerlerinde sürekli hareket halinde olan parti araçları, halkı seçimler konusunda bilinçlendirerek, katılım arttırılacaktır. Basına yansıdığına göre, parti merkezi özellikle seçim günlerinde bu faaliyetin yoğunlaştırılmasını talep etmiştir.34 Bu arada parti merkezi tarafından hazırlanan çok sayıdaki afiş de bütün parti örgütüne gönderilmiştir.35 Seçim boyunca şehir meydanlarında ve işlek caddelerde göze çarpacak şekilde asılması istenen afişler, hiç kuşku yok ki 1943 genel seçimlerinin en önemli propaganda malzemeleri arasında yer almıştır. Ancak basında yer alan fotoğraflar dikkatle incelendiğinde hoparlörlü parti araçlarına da yapıştırılan 10.000 adet civarında oldukları belirtilen36 söz konusu afişlerin içeriklerine dair herhangi bir bilgiye ulaşılamamıştır. Cumhuriyet, 20 Şubat 1943 yükselecek Türk Hava Kuşu, Ordular saracak düzü yokuşu Yerinden otursun düşman ordusu, Vatanı kurtaran İnönü’müz var” dörtlüğüyle başlayarak, “Başımızda Olan İnönü İsmet, Düşman cephesinde çok çekti zahmet, Zaferin başkanı İnönü İsmet, Türklerin babası İnönü İsmet” 33 dörtlüğüyle sona eren bestede dikkat edileceği üzere bir yandan milli duygular uyandırılmaya çalışılırken bir yandan da İnönü yüceltilmiştir. Mehmet Ö. Alkan, “Milli Şef Döneminde Siyasal Propaganda ‘Başbuğumuz Babamız İnönü’”, Toplumsal Tarih, Sayı: 120, Aralık 2003, s. 102-103. 34 Cumhuriyet, 4, 14 Şubat 1943; Akşam, 14 Şubat 1943. 35 Akşam, 14 Şubat 1943. 36 Cumhuriyet, 14 Şubat 1943. 222 KADRİ UNAT Dikkati çeken diğer bir propaganda yöntemi ise halkı seçme-seçilme hakları ve oy kullanmanın önemi konularında bilinçlendirmek için sinemalarda filmlerden önce ve sonra çeşitli yazılar paylaşılmasının öngörülmesidir.37 Bunların yanı sıra seçim devam ettiği sürece parti binalarının, halkevlerinin ve sandıkların yerleştirildiği resmi kurum binalarının Türk bayrakları ve Cumhuriyet Halk Partisi bayraklarıyla süslenmesi öngörülmüş, böylece seçimlerin coşkulu ve bayram havasında geçmesi hedeflenmiştir.38 Halk Hatipleri Teşkilatı’nın ve Halk Kürsüleri’nin de propaganda amaçlı kullanıldığı 1943 genel seçimleri sürecinde, vatandaşların seçimin ve oy kullanma hakkının önemi konularında bilinçlenmeleri için şehirlerin muhtelif yerlerinde Halk Kürsülerinin kurulması öngörülmüştür. Kürsülerde hem seçimin önemiyle ilgili konuşmalar yapılması hem de vatandaşları birlik halinde Cumhuriyet Halk Partisi etrafında toplamak amacıyla Türklerin önceki dönemlerde gösterdikleri ulusal birliktelikten örnekler içeren konuşmalar yapılması ve böylelikle motivasyonun arttırılması hedeflenmiştir.39 Zaten 1943 genel seçimleri sırasındaki propagandanın ana teması, ilerde ayrıntılı olarak görüleceği üzere, “birlik ve beraberliği sağlamak” şeklinde ön plana çıkmaktadır. Bu birlik ve beraberlik vurgusunun, Türkiye’nin girip girmemesinin tartışıldığı, ne zaman sona ereceği ve nasıl sonuçlanacağı belli olmayan bir savaş ortamında yapılması rastlantı değildir. Hem iç politika hem de dış politika bağlamında üzerinde durulan birlik ve beraberlik vurgusu, 1943 genel seçimleri dolayısıyla yapılan propagandanın her aşamasında ve her türünde kendisini hissettirmiştir. Halkevleri ve Cumhuriyet Halk Partisi Ocakları da 1943 genel seçimleri sırasında propaganda kapsamında ele alınabilecek çeşitli etkinliklere sahne olmuştur. Hatta Cumhuriyet Halk Partisi Ankara il Başkanlığı tarafından seçim günlerinde uygulanmak üzere bir program da hazırlanmıştır. Programa göre ilk olarak ilki seçim müddeti içinde -15 Şubat 1943 ile 19 Şubat 1943 tarihleri arasında saat 20.00’da- diğeri seçimin son günü olan 20 Şubat 1943’te saat 15.00’da Ankara Halkevi salonunda gösterilecek temsille beraber halk hatipleri tarafından seçim konusunda konferanslar verilmesi planlanmıştır. Bunun yanında, ikinci seçmen seçimi boyunca Ankara Radyosu’nda her gün akşam 8.00-9.00 saatleri arasında partililer arasından 37 Cumhuriyet, 4 Şubat 1943. 38 Akşam, 14 Şubat 1943. 39 Ulus, 14 Şubat 1943; Akşam, 14 Şubat 1943. Halk Hatipleri Teşkilatı ve Halk Kürsüleri tek parti döneminin önceki seçimlerinde de başvurulan propaganda araçları arasında yer almıştır. Ayrıntılı bilgi için bkz. Unat, a.g.e., s. 72-162. TEK PARTİ DÖNEMİNİN SON GENEL SEÇİMİ 223 seçilecek hatipler tarafından seçimlerle ilgili konferanslar verilmesi öngörülmüştür. Son olarak seçim günlerinde ve belirli saatler arasında halk hatiplerinin partiye ait hoparlörler vasıtasıyla seçimlerle ilgili kısa konuşmalar ve telkinler yapması da gündeme getirilmiştir.40 Ankara için özel olarak uygulanan program basına da yansımıştır. Basına yansıdığı kadarıyla seçimin anlam ve mahiyetini aydınlatıcı bir içerik göz önünde bulundurularak hazırlanan programa göre, seçim günleri boyunca her gün 12.00-13.00 saatleri ve akşam 17.00-18.00 saatleri arasında hoparlörlerle seçimlere dair neşriyat yapılması öngörülürken, yine aynı hafta içinde Cumhuriyet Halk Partisi ocaklarında, ilkokullarda, Ankara Halkevinde ve şehrin elverişli diğer kurumlarında toplantılar yapılarak, konferanslar verilmesi planlanmıştır.41 Seçim propagandasıyla ilgili bu tür bir alt yapı hazırlanırken seçim hazırlıklarında da üçüncü aşamaya geçilmiş ve yapılan yoklamalara istinaden ikinci seçmen listeleri belirlenerek 13 Şubat 1943’te ilan edilmiştir.42 Bu gelişmenin hemen ardından da 15-20 Şubat 1943 tarihleri arasında ikinci seçmen seçimleri yapılmıştır.43 Ankara’da seçim dolayısıyla ilk iş olarak gündüz bayraklarla süslenen Halkevleri ve Parti merkezleri gece de renkli ampullerle donatılmış, seçim sandıklarının yerleştirildiği kurumlar ve sandıklar da bayraklarla süslenerek bir şölen havası yaratılmıştır.44 Bu arada Ankara’nın muhtelif yerlerinde halk hatipleri tarafından seçimin anlam ve önemi hakkında nutuklar söylenmiş ve Cumhuriyet Halk Partisi’nin hoparlörlü kamyonu şehir sokaklarını, umumi caddeleri ve meydanları dolaşarak yayın yapmıştır. Seçim dolayısıyla nahiye ve kazalarda kurulan halk kürsülerinin ve hoparlörlerin etrafı her an büyük kalabalıklarla çevrilmiş ve vatandaşlar seçimin önemi, milli birliğin kıymeti hakkında verilen nutukları derin bir ilgiyle dinlemiştir.45 1943 seçimleriyle ilgili olarak bir değerlendirme yapılacak olursa, propaganda faaliyetlerinin asıl olarak ikinci seçmen seçimlerinin yapıldığı 15-20 Şubat günleri arasında yoğunlaştığı görülür. Bu propaganda süreci boyunca iktidar hemen her türlü kurum ve teknoloji ile pek çok önde gelen 40 Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 360.1511.1. 41 Ulus, 15 Şubat 1943. 42 Bu çerçevede yapılan hazırlıkların yansımaları için bkz. Cumhuriyet, 9 Şubat 1943; Ulus, 9 Şubat 1943; Akşam, 13 Şubat 1943. İstanbul ve Ankara gibi büyük şehirlerin ikinci seçmen listeleri için bkz. İkdam Gece Postası, 13 Şubat 1943; Son Telgraf, 14 Şubat 1943; Akşam, 14 Şubat 1943. 43 İkdam Gece Postası, 15 Şubat 1943. 44 Ulus, 15 Şubat 1943; İkdam Gece Postası, 15 Şubat 1943. 45 Son Telgraf, 16 Şubat 1943; İkdam Gece Postası, 15 Şubat 1943. 224 KADRİ UNAT parti üyesinden yararlanmaya azami özen göstermiştir. Seçim günlerinde Ankara Halkevi’ndeki, çeşitli parti örgütlerindeki ve Siyasal Bilgiler Okulu’ndaki etkinlikler de seçim propagandası bağlamında üzerinde durulması gereken gelişmelere sahne olmuştur. Ankara Halkevi’nde 15 Şubat’ta saat 18.00’da katılımcılara öncelikle film izletilmiştir. Cumhuriyet Halk Partisi Yenişehir ve Cebeci Parti Ocakları tarafından düzenlenen iki toplantıda, katılımcılara seçimin şerefli bir hak ve yurttaşlık görevi olduğu bir daha hatırlatılmış ve telkin edilmiştir. Propaganda sırasında zaman zaman düşünce dünyasının önde gelen isimleri de devreye girmiştir. Demirtepe Ocağı’nın düzenlediği toplantıda Remzi Oğuz Arık, Milliyetçilik ile ilgili bir konferans vermiştir. Siyasal Bilgiler Okulu’nun Konferans Salonunda bir konferans veren Behçet Kemal Çağlar da İnönü önderliğindeki Türkiye’yi övgü dolu sözlerle ele alarak, Türk milletinin yurt savunmasında küçüğü, büyüğü, kadını ve erkeğiyle topyekûn bir orduya dönüştüğü gibi, barış günlerinde de topyekûn partileşmiş bir millet olması gerektiğini ifade ederek, toplumun Cumhuriyet Halk Partisi etrafında kenetlenmesi gerektiğini vurgulamıştır. Konuşmasının devamında Müdafaai Hukuk Cemiyeti’ne ve Halk Fırkası’nın kuruluşuna yer veren Çağlar, seçimin ve oy kullanmanın bu gelişmeler kadar kutsal bir görev olduğunun altını çizmiştir.46 Bu arada dikkat çeken gelişmelerden biri de Cumhuriyet Halk Partisi Genel Sekreteri Memduh Şevket Esendal’ın başta gençler olmak üzere birçok kişiyi Ankara Halkevi’nde toplayarak çeşitli konular hakkında onlarla sohbet etmesi olmuştur. Esendal’ın bu toplantıları düzenlerken iki amacı vardır. Bunların birincisi, kendi düşüncelerini benimsetebileceği bir kitle oluşturmaktır ki, bu düşüncesini şu şekilde ifade etmiştir: “Bugünlerde ben genç profesörler ve doçentler arasında çalışarak, yeni bir yaşayış için bunları hazırlamağa çalışıyorum. Dinliyorlar ve anlamağa çalışıyorlar”. İkincisi ise partide revizyona gidildiği bu süreçte 1943 genel seçimleri için aday gösterilecek olan kişileri saptamaya çalışmasıdır. 47 46 Ulus, 15 Şubat 1943. 47 Ağaoğlu bu konudaki düşüncelerini şu şekilde ifade etmiştir: “Memduh Şevket Bey, bu aslında çok önemli yeri çevirmiş duvarları yıkmak, partiyi geniş ve yeni bir havaya çıkarmak ister gibiydi. Bir yandan genç milletvekillerini yanına toplayarak onlara işler veriyor; bir yandan da çeşitli yollarla parti dışındaki dünyaya köprü atmaya çalışıyor; Ankara Halkevi’nde yaptığı gece sohbetlerinde öğretmen, profesör, memur, serbest meslekten çoğu genç insanları çağırarak, o zamana kadar partiden en ufak ilgi görmemiş bu kimselerin biraz ürkek, biraz korkak, bir hayli de şaşkın tavır ve bakışları arasında uzun uzun konuşuyor, milliyetçilik, milli gelenekler, Türklere özel medeniyet üzerinde, hatta bazıları partinin prensiplerine aykırı fikirler, iddialar ortaya sürüyordu. Hedefi, yaklaşan seçimlerde Meclise sokmayı düşündüğü yeni insanları seçmekti.” Samet Ağaoğlu, Siyasi TEK PARTİ DÖNEMİNİN SON GENEL SEÇİMİ 225 İkinci seçmenler için oy kullanma işleminin hararetli bir şekilde devam ettiği bu süreçte basına yansıdığına göre, Ankara seçime katılım açısından da sıcak gelişmelere sahne olmuş ve seçimin ilk günü 15.466 seçmen oy kullanmıştır.48 Ankara’nın köylerinde ve kasabalarında da seçime katılım oldukça yoğun olmuştur. Gazetede yer alan bilgilere göre, ikinci seçmen seçimini yakından takip etmek ve birinci seçmenleri seçim konusunda aydınlatarak, bir nevi propaganda yapmak üzere merkezden görevlendirilen partililer vardır. Mesela Behçet Kemal Çağlar bu kapsamda Möhye köyüne gitmiş ve köylülerin birçoğunu köy odalarında, salonlarında ve bahçelerinde toplu bulmuştur. Oylar kullanılmaya başlanmadan önce köyün bazı evlerini gezme fırsatı bulan Çağlar, karşılaştığı kadınlara oy kullanmanın önemli bir hak ve görev olduğunu belirtmiş, “gelin rey verin ki sizlerden rey aldığını bilen büyüklerimiz her zaman sizleri arasın ve kollasın” diyerek onları teşvik etmiştir. İlginç bir gelişme de burada seçim sandığı başında Ankaralı Âşık Ömer’in destanlarının söylenmiş olmasıdır. Ulus gazetesinin haberine göre, birinci seçmenler bu ortamda oylarını şevk ve heyecan içinde Cumhuriyet Halk Partisi adaylarına vermişlerdir. Gölbaşı’na giden Celal Maral da kötü kış şartlarına rağmen 13 köyden yüzlerce yurttaşı oy kullanmak üzere oyların kullanılacağı yerde hazır bulmuştur.49 İkinci seçmen seçiminin yapıldığı 15-20 Şubat tarihleri arasında Ankara’daki etkinlikler aralıksız devam etmiştir. 16 Şubat akşamı saat on sekizde Ankara Halkevinde yapılan toplantıda Halil Sezai Erkut bir konuşma yapmıştır. Türkiye’yi savaş ateşi ortasında dimdik ayakta ve barış içinde yaşayan, kuvvetinden ve hakkından emin bir ülke olarak ele alan Erkut, Türkiye’nin bu mesut günlerini, Milli Şef etrafındaki milli birliğe borçlu olduğunu belirterek, 1943 genel seçimlerinin, Türk milli birliğinin bütün dünyaya karşı bir kere daha canlandırmaya aracı olacağı üzerinde durmuştur.50 Cumhuriyet Halk Partisi’nin İsmetpaşa Ocağında ise şair Darendeli Ahmet Erten, Milli Şef’in konuşmalarından alıntılar yaparak seçimin anlam ve önemine dair bir konuşma yaptıktan sonra bazı şiirlerini okumuştur. Atıfbey Ocağında yapılan toplantıda da Yusuf İleri, Türkiye’nin İkinci Dünya Savaşı’nın dışında kalmasıyla ilgili bir konuşma yaparak, bu konudaki başarının milli birlik ve beraberlikle mümkün olabildiği belirtmiştir.51 İnkılâp nahiyesinin Yeni Turan Ocağında da Yusuf İleri Günlük: Demokrat Partinin Kuruluşu, İletişim Yay., İstanbul, 1993, s. 26; Metin Çınar, Anadoluculuk ve Tek Parti CHP’de Sağ Kanat, İletişim Yay., İstanbul, 2013, s. 240-241. 48 Ziraat Bankası ve Merkez Bankası memurları toplu olarak gelip oy kullanırken, Sebzeciler, bahçeciler, bakkallar ve tatlıcılar da birlik halinde Belediye Meclisi salonuna giderek oy kullananlar arasında yer almıştır. Ulus, 16 Şubat 1943; Cumhuriyet, 16 Şubat 1943. 49 Ulus, 16 Şubat 1943. 50 Ulus, 16 Şubat 1943. 51 Ulus, 16 Şubat 1943. 226 KADRİ UNAT tarafından Milli Şef İnönü’ye ve hükümete bağlılık tezahüratları arasında bir konuşma yapılmıştır.52 18 Şubat’ta Mamak Ocağında yapılan toplantıda açış konuşmasını Ocak Başkanı Necmi Tarkan yapmış ve Türkiye’nin uluslararası alandaki konumunu değerlendirdikten sonra vatandaşların seçimler sırasındaki görevlerini ele alarak, herkesi oy kullanmaya davet etmiştir. Behçet Kemal Çağlar da devlet ve millet sevgisiyle ilgili bir konuşma yaparak, seçimde partiye düşen görevleri anlatmıştır. Dumlupınar nahiyesi sakinlerinin yoğun katılımıyla yapılan toplantıda ise Halil Sezai Erkut bir konuşma yapmıştır. Rejimin eserlerini, halkın seçim sandığı başındaki görevlerini, milli birliğin nedenlerini ve anlamını içeren bir konuşma yapmış, şair Ahmet Ertem de şiirleriyle toplantıya canlılık katmıştır.53 CHP Misakı Milli Nahiyesi salonunda da seçimlerle ilgili bir toplantı yapılmıştır. Toplantıyı açan Nahiye İdare Heyeti Reisi Hüseyin Fevzi Hakman, sözü avukat Muhittin İnözü’ne bırakmış ve Hakman bir saat devam eden bir konuşma yapmıştır. Bundan sonra konuşma sırası gelen Namık Ambarcıoğlu da seçime katılım konusunda birkaç söz söylemiş ve Ali Rıza Ateşoğlu’nun okuduğu bir şiirle toplantıya son verilmiştir. CHP Sakarya Nahiyesi de bütün ocak mensuplarının katıldığı bir toplantı yapmış ve halk hatiplerinden Halil Sezai Erkut, seçimin mahiyeti, Türk milletinin bünyesindeki sarsılmaz azim ve Milli Şef’e olan bağlılığı kuvvetli ifadelerle anlatan bir konuşma yapmıştır. Büyük bir ilgi ve sıcak bir samimiyetle Erkut’u dinleyen katılımcılar da alkışlarla beğenilerini ifade etmiştir. Halk şairlerinden Ahmet Ertem’in eski ve yeni günleri izah eden şiiri de dinlendikten sonra toplantıya son verilmiştir.54 CHP Ankara Vilayet İdare Heyeti tarafından da seçim dolayısıyla 19 Şubat 1943’te Ankara Halkevinde bir toplantı yapılmış ve toplantıya çok sayıda partili katılmıştır. Salonu dolduran kalabalığın karşısında CHP halk hatiplerinden Enver Behnan Şapolyo seçim dolayısıyla bir konuşma yaparak özetle şunları söylemiştir: “… Dünyanın dört yıldır, harbin merhametsiz ateşleri içinde yanmakta olduğunu biliyoruz. Her tarafta kan, barut, ölüm havası esmekte, bütün bu kanlı dünyanın içinde mutlu yaşayan bir ülke; Türk yurdudur. Bu barış âlemimizin temelini Milli Şef İsmet İnönü’nün etrafında milli bir birlik kurmak suretiyle kazandık. Elimizde unutulmaz ala Atatürk’ün mefkûre meselesi, içimizde İnönü’nün çelik iradesi oldukça bu dünyanın en mesut bir milleti olarak 52 Ulus, 17 Şubat 1943. 53 Ulus, 17 Şubat 1943; Ulus, 18 Şubat 1943. 54 Ulus, 18 Şubat 1943; Ulus, 19 Şubat 1943. TEK PARTİ DÖNEMİNİN SON GENEL SEÇİMİ 227 yaşayacağız. Bugün bize düşen en büyük medeni vazife, mebus seçimine iştirak etmektir. Yarın belediye salonunda al duvaklı bir gelin gibi senin şerefini taşıyan Bayrağına sarılmış rey sandığına sev seve reyini at! Yeni Meclisimiz de sana aydın ve mutlu günler yaşatacaktır.” Bundan sonra Cumhuriyet Halk Partisi hatiplerinden Muhittin İnözü, Türkiye’nin dört yıldır bütün dünyayı kasıp kavuran İkinci Dünya Savaşı’nın dışında kalmasını, Milli Şef’in İstanbul Cumhuriyet Halk Partisi Vilayet Kongresinde yaptığı konuşmanın bazı kısımlarını içeren, oy kullanmanın önemini, Milli Korunma Kanunu ile ülkenin selameti için alınan kararları ve ordunun vatan bekçiliğini canlandıran bir konuşma yapmıştır. Bundan sonra da dinleyicilere iki film izletilerek toplantı sonlandırılmıştır.55 Ankara’da olduğu gibi, İstanbul’da da 15 Şubat 1943 itibariyle ikinci seçmen seçimine başlanmış ve yoğun bir seçim propagandası yapılmıştır. Bu münasebetle, resmi daireler, parti binaları ve oy sandıklarının bulundukları yerler bayraklarla donatılmış ve vatandaşlar kendi semtlerindeki sandıklara giderek oy kullanmaya başlamıştır. Cumhuriyet Halk Partisi’nin hazırlattığı seçim plakları da sabahtan itibaren Taksim ve Beyazıt meydanlarıyla Cağaloğlu’nda Eminönü Halkevinin hoparlörleri vasıtasıyla yayınlanarak, seçmenler oy kullanmaya davet edilmiştir. Ayrıca partinin hoparlörlü otomobili de şehrin muhtelif semtlerini dolaşarak yayın yapmıştır. Gerek hoparlörlerin, gerekse halk hatiplerinin etrafını çevreleyen vatandaşlar seçimin önemi ve milli birliğin kıymeti hakkında verilen nutukları dinlenmiştir.56 16 Şubat’ta da devam eden etkinlikler kapsamında partinin hoparlörlü aracı Ortaköy, Kuruçeşme ve Bebek’te dolaşarak seçim münasebetiyle muhtelif hatiplerin plağa alınmış konuşmaları halka dinletilmiştir. Seçim hak ve görevine, parti ilkelerine ve milli birlik konularına ait olan plaklar, İstanbul Parti İdare Heyeti Reisi Suat Hayri Ürgüplü, Meclisi Umumi azasından Refik Ahmet Sevengil ve Beyoğlu Halkevi Reisi Halid Yaşaroğlu’na aittir.57 Sabit hoparlörler aracılığıyla vatandaşlar seçime davet edilirken, halk hatipleri de meydanlarda ve oy sandıklarının yerleştirildiği yerlerde kurulan halk kürsülerinde seçim hakkında nutuklar söyleyerek, herkesi oy kullanmaya davet etmiştir. 58 55 Ulus, 20 Şubat 1943. 56 Cumhuriyet, 16 Şubat 1943. 57 Akşam, 17 Şubat 1943; Son Telgraf, 17 Şubat 1943. 58 Ulus, 16 Şubat 1943; Cumhuriyet, 17 Şubat 1943; Son Telgraf, 17 Şubat 1943. 228 KADRİ UNAT Tasviri Efkâr, 20 Şubat 1943 Seçimlere katılımı arttırmak amacıyla gazetelerde yer alan ilanlar da hemen dikkat çekmektedir. Seçmenleri oy kullanmaya davet eden ilanlarda dikkat çeken temel öğeler oy kullanmanın önemi ve halkçılık vurgusudur.59 Bu arada tek parti döneminin önceki seçimlerinde olduğu gibi 1943 genel seçimlerinde de bazı yerlerde oy sandıklarının Cumhuriyet Halk Partisi’nin bayraklarıyla örtülmüş olması dikkati çekmektedir. Görsel propaganda malzemesi olarak değerlendirilebilecek olan Cumhuriyet Halk Partisi bayrağının bu şekilde kullanılması, hem tek parti yönetiminin hem de Cumhuriyet Halk Partisi’nin seçimlere tek başına katılmasının bir yansımasıdır. 59 Söz konusu ilanlara örnek vermek gerekirse şunları görmek mümkündür: “Yurttaş, Halkçı Devlet, halkın reyleriyle yaşar ve yükselir.” Ulus, 15 Şubat 1943; “Yurttaş! Halkın sesi, hakkın sesidir, bugün bu söz ancak Türkiye Büyük Millet Meclisinden çıkar. Partimiz bu gür sesi çıkaracak gürbüz ve şuurlu kişileri seçecek ikinci seçmenleri tespit etmiştir. Tam bir inan ve güvenle onlara reylerimizi verelim.” Ulus, 16, 17, 18, 19 Şubat 1943; “Büyük zaferleri yurt sevgisi, istiklal aşkı ve bu iki mukaddesatın özü olan milli birlik kazanır.” Ulus, 20 Şubat 1943; “Cumhuriyet Fazilettir, fazilet de rey hakkını kullanmaktır.” Ulus, 20 Şubat 1943; “Halkın mebus seçmesi cumhuriyet rejiminin temelidir.” Ulus, 20 Şubat 1943. TEK PARTİ DÖNEMİNİN SON GENEL SEÇİMİ 229 Cumhuriyet, 16 Şubat 1943 Seçim propagandası kapsamında değerlendirilmesi gereken diğer gelişme ise iktidarın seçim sürecindeki sosyal yardım faaliyetleridir. Aslında sosyal yardımları sadece seçim propagandası olarak değil Cumhuriyet Halk Partisi’nin ve tek parti yönetiminin propagandası olarak değerlendirmek gerekir. 1930’lu yıllar itibariyle şekillenen devlet-parti bütünleşmesi göz önünde bulundurulduğunda da böyle bir yorumda bulunmak yanlış olmayacaktır. Ancak burada üzerinde durulması gereken ve bu faaliyetlerin seçim propagandası bağlamında ele alınmasını gerektiren durum, söz konusu faaliyetlerin seçim sürecinde basında geniş yer tutması ve adeta sloganlaştırılmasıdır. Dolayısıyla çalışmanın özü göz önünde bulundurularak, seçim kararının alınmasından sonra basına yansıyan bu haberler, seçim propagandası olarak değerlendirilmiştir. Basına yansıdığına göre, Şubat ayı itibariyle Türkiye’nin çeşitli yerlerinde sosyal yardım faaliyetleri genişlemiş ve Çocuk Esirgeme Kurumu 112 bin liralık yeni bir yardımda bulunmuş, Ulus gazetesi muhabirlerinin Ankara’ya bildirdiklerine göre de söz konusu yardımlar gün geçtikçe genişlemeye başlamıştır. Bu gelişmelerle ilgili örneklere de yer veren Ulus gazetesi, Balıkesir’de Çocuk Esirgeme Kurumu tarafından her gün 120 çocuğa sıcak yemek verildiğine, Denizli’de Halkevi Sosyal Yardım Kolu’nun 2 Şubat itibariyle 101 kişiden oluşan 50 aileye sıcak yemek verilmeye başlandığına, Aydın Çocuk Esirgeme Kurumu’nun da son bir yıl içinde 4420 çocuğa çeşitli yardımlar yaptığına ve yoksul öğrencilere sıcak yemek verilmesi için çeşitli kurumlarla işbirliği yaptığına dair gelişmelere geniş yer ayırmıştır.60 Kızılay Ankara Merkezi’nin de faaliyetleri basında yer 60 Ulus, 3 Şubat 1943. 230 KADRİ UNAT almıştır. Buna göre, her gün beş yüz vatandaşa sıcak yemek dağıtıldığı gibi, Ankara merkezi tarafından idare edilen Şefkat Yurdu’nda 180’den fazla muhtaç vatandaşa her gün öğle yemeği verilirken, bu yardımlar genişletilmiştir. Kızılay bu kapsamda düşkün durumda olan vatandaşları, mahalle ocak ve birlikler aracılığıyla tespit ettirerek 320 yeni vatandaşı daha listesine almış ve her gün öğleyin beş yüz yurttaşa sıcak yemek dağıtma kararı almıştır.61 Kızılay’ın seyyar mutfaklarının faaliyetlerinin de propaganda amaçlı kullanıldığı bu süreçte, semtleri aşevlerine uzak bulunan fakir kimseler için hazırlanan seyyar kazanların, şehrin her tarafında faaliyete geçtiği ilan edilmiştir. Buna göre de yemeklerin sıcaklığını muhafaza eden mekanizmalara sahip Kızılay arabalarıyla dolaştırılan yemek kazanları ile İstanbul’da Beylerbeyi, Kısıklı, Kadıköy, Gazhane, Kızıltoprak, Sahrayıcedid ve Kocamustafapaşa semtlerindeki fakir halka her gün yemek dağıtmıştır.62 Tek parti döneminin önceki seçimlerinde temel propaganda araçlarından biri olarak ele alınan köşe yazıları, 1943 genel seçimlerinde de temel malzemelerden biri olup, seçim propagandasının en önemli parçası olmaya devam etmiştir. Köşe yazarları, seçim kararının alınmasıyla birlikte seçimlerle ilgili yazılar yazmaya, birlik ve beraberlik mesajları vermeye, iç ve dış politikadaki gelişmeleri ele almaya ve vatandaşları hem Cumhuriyet Halk Partisi etrafında birleşmeye hem de oy kullanmaya davet etmeye başlamıştır. Söz konusu köşe yazılarıyla ilgili örnekler vermek kuşkusuz çalışmanın içeriğini zenginleştirecektir. İkinci seçmen seçimlerinin başladığı gün Ulus gazetesi yazarlarından Kemal Zeki Gençosman, “En Büyük Vazifemize Çağrılıyoruz” başlıklı yazısında, seçmenleri sandık başına çağırırken, bilinçli oy kullanılması gerektiğine dikkat çekerek, seçim sandığını halk idaresinin en asil tezahürü olarak değerlendirmiştir. Türkiye’de yirmi yıldan beri her seçimden başarıyla çıkılmasını Türk toplumunun medeni ve siyasi olgunluğuna bağlayan yazar, seçimi büyük bir heyecan ve milli egemenlik anlayışının bir sonucu olarak ele almıştır.63 A. R. Erem de “Seçim Faaliyetine Geçerken” başlıklı yazısında hem Milli Şef’in beyannamelerinden alıntı yapmış hem de İnönü’nün Türkiye’yi İkinci Dünya Savaşı’nın olumsuz etkilerinden korumakta başarılı olduğunu vurgulayarak, seçmenlerin Cumhuriyet Halk Partisi adaylarına oy vermeyi 61 Ulus, 5 Şubat 1943. 62 Seyyar kazanların sürekli olarak bulunduruldukları yerler için bkz. Cumhuriyet, 13 Şubat 1943. 63 Kemal Zeki Gençosman, “En Büyük Vazifemize Çağrılıyoruz”, Ulus, 15 Şubat 1943. TEK PARTİ DÖNEMİNİN SON GENEL SEÇİMİ 231 milli bir görev saymaları ve sandıklara koşması gerektiğini ifade etmiştir.64 Oy kullanmanın büyük bir görev olarak ele alındığı “Mebus Seçimi Hazırlıkları” başlıklı haberde de bütün vatandaşları oy kullanırken görmenin, Türkiye’deki siyasi olgunluğu göstermesi açısından oldukça önemli olduğu ileri sürülmüştür. Dünyanın savaşın ateşi içinde kıvrandığı bu süreçte özgür Türkiye vatandaşı olmanın gururunun bir kere daha duyulacağının da vurgulandığı haberde, büyük görevin yani oy kullanma görevinin yaklaştığının altını çizmiştir.65 Sabahaddin Sönmez ise, “Yeni Seçimin Düşündürdükleri” başlıklı köşe yazısında, cumhuriyet rejiminin Türkiye’de artık benimsediğini vurgulayarak, Türk milletinin bu gelişimle övündüğünü, seçimler sırasında oy kullanan herkesin bunda pay sahibi olduğunu belirtmiştir. Oy verme işinin yoğun bir şekilde devam ettiğinin de belirtildiği yazıda bu durum “vatandaşın devlet işleri hakkında ilk ve son sözünü söylemesi, vicdanının sesini dinlemesi, siyasi kanaatini dile getirmesi, demokrasinin verdiği en büyük hakkını kullanması ve en köklü vazifesini yerine getirmesi” olarak değerlendirilmiştir. Oy kullanmanın gerekliliğine de temas edilen yazıda, kullanılan oylarla kurulacak olan yeni TBMM’nin öncekiler gibi milli egemenliğin kaynağı olacağı vurgulanmıştır.66 Yunus Nadi de “Seçim Faaliyeti” başlıklı köşe yazısında hem ikinci seçmen seçimlerinin başladığını ele almış hem de birtakım önemli tespitlerde bulunarak rejimin propagandasını yapmıştır. Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin açıldığı ortama, yani Kurtuluş Savaşı yıllarına temas edilen yazıda, Atatürk’ün zaferden hemen sonra söylediği “Biz bize benzeriz” sözüne atıfta bulunularak, TBMM’nin Türk milletinin içinden doğduğuna dikkat çekilmiş ve nevi şahsına münhasır bir rejim inşa edildiği vurgulanmıştır. İkinci Dünya Savaşı’nın yarattığı olumsuz ortama rağmen seçim kararı alınmasının önemi ve vatandaşların seçime gösterdiği yoğun ilgi üzerinde de durulan yazı şu şekilde devam etmektedir: “… İşte ilk Büyük Millet Meclisleriyle büyük meseleler halleden Türk Milleti, şimdi dünyayı kaplayan yeni bir harbin her tarafı tehdid eden savletleri karşısında milli varlık ve yükseliş vazifelerinin sonu olmadığını ve olmayacağını görüyor ve bu şartlar içinde şimdi yeni bir Meclisin seçim işleriyle uğraşmakta bulunuyor. Onun bu işleri en canlı alakalarla ileri götürmekte olmasında şaşılacak hiçbir cihet yoktur. …Biz kendi hesabımıza 64 A. R. Erem, “Seçim Faaliyetine Geçerken”, Ulus, 15 Şubat 1943. 65 Ulus, 13 Şubat 1943. 66 Sabahaddin Sönmez, “Yeni Seçimin Düşündürdükleri”, Ulus, 16 Şubat 1943. 232 KADRİ UNAT büyük milletimizin yeni intihaptaki canlı faaliyetini hal ve istikbalimizin emniyetine en kati bir delil olarak almakta asla tereddüt etmiyoruz.”67 Demokratikleşme yönünde bir dönüşümün başladığı bu sıralarda tek parti yönetimi esaslarının propaganda olarak kullanılması ise ilginç bir durumdur. Bu bağlamda 16 Şubat 1943 tarihli Cumhuriyet gazetesinde isimsiz yayınlanan yazı ele alınmaya değerdir. Cumhuriyet Halk Partisi’ni ve Türkiye’yi İkinci Dünya Savaşı’nın dışında tutan İnönü’nün bu başarısını da öven yazının ilgili kısmı aynen şöyledir: “Bizde parti hayatı başka demokrasi memleketlerindeki gibi değildir. Bizim memleketin bünyesine ve milletin bünyesine ve ruhuna uygun olarak tek partimiz vardır. Ve bu tek parti, kendi mebuslarıyla hem Millet Meclisi’nde milletin işlerini, hem de kendi sinesinde, kendi faaliyetini murakabe eder. Ayrıca Cumhuriyet Halk Partisinin bir de Müstakil Grupu vardır. Tek partili siyasi hayattan memleket zarar değil, fayda görmüştür; buna mukabil iki veya üç parti, Türkiye için daima felaket doğurmuştur. 1908’den beri yaşadığımız 35 yıl, acı, tatlı tecrübelerle doludur. Cumhuriyet Halk Partisi, memleketin mukadderatını tek parti olarak idare etmeye başladığından beri, memleket, sükûn, huzur ve barış içinde büyük bir ilerleme ve yükselme, muhterem Başvekilimizin geçenlerde söylediği gibi gençleşme hamleleri yapmıştır. Altıncı Büyük Millet Meclisinde, Cumhuriyet Halk Partisinin başardığı işlere kısa bir göz atmak, partimizin altıncı intihap sırasında millete yapmaya vaat ettiklerini, başardığını ispata yeter. 1939 Eylülünün birinci günü Büyük Dünya Harbi denilen kızılca kıyamet kopmuştu. O tarihten itibaren Büyük Millet Meclisi, memleketin ilerleme hamlelerine devam etmekle beraber, bütün dikkatini yurdu hap belasından korumaya hasretmiş; bu sebeple dış siyaset, daima ön safta yer almıştır. Dış politikamızın nasıl parlak zaferler elde ettiği ise meydandadır. Cumhuriyet Halk Partisinin millete takdim ettiği namzetlerden mürekkep olan bu Meclis, başka hiçbir iş görmemiş dahi olsaydı, Türkiye’yi harp dışında tutabilmekle büyük vazifesini başarmıştır. Ve “Barışçı Meclis” adıyla tarihe geçmek hakkını kazanmıştır. Bu barış mucizesi, tek partili siyasi hayatımızın Cumhuriyet Halk Partisinin ve bu partinin büyük lideri, milletimizin aziz Şefi İsmet İnönü’nün eseridir.”68 67 Yunus Nadi Abalıoğlu, “Seçim Faaliyeti”, Cumhuriyet, 15 Şubat 1943. 68 “Mebus Seçimi ve Türk Zaferi”, Cumhuriyet, 16 Şubat 1943. TEK PARTİ DÖNEMİNİN SON GENEL SEÇİMİ 233 Söz konusu propaganda faaliyetleri arasında devam eden ikinci seçmen seçimi de 20 Şubat 1943’te sona ermiştir.69 Özellikle İstanbul ve Ankara gibi büyük şehirlerde seçime katılım oranı yüzde 90 civarında olmuştur.70 İkinci seçmen seçimlerinin tamamlanmasından sonra sıra milletvekili seçimlerine gelmiş, kısa bir süre içinde tamamlanan hazırlıklardan sonra da milletvekili seçiminin 28 Şubat 1943 Pazar günü yapılacağı ilan edilmiştir.71 3. Milletvekili Seçimi ve Yeni Bir Propaganda Yöntemi: Seçmenin Ayağına Gitmek!.. Tek parti döneminin bütün genel seçimlerinde olduğu gibi 1943 Genel seçimlerinde de en önemli propaganda malzemesi Cumhuriyet Halk Partisi’nin seçim beyannamesi olmuştur. Cumhurbaşkanı ve Cumhuriyet Halk Partisi Genel Başkanı İsmet İnönü tarafından 23 Şubat 1943’te yayınlanan beyanname oldukça önemli bir içeriğe sahiptir. Bu arada Atatürk döneminde olduğu gibi İnönü döneminde de seçim beyannamesi ile Cumhuriyet Halk Partisi milletvekili aday listesi birlikte yayınlanmıştır. Seçim beyannamesi beş bölümde incelenebilir. Beyannamenin başlangıcı olan ilk bölümünde, “Yedinci Büyük Millet Meclisini kuracak milletvekillerini seçmeniz için reyinize müracaat ediyorum.” şeklinde söze başlayan İnönü, Cumhuriyet Halk Partisi’nin yirmi yıllık hizmetlerini referans göstererek ikinci seçmenlerin ülkeyi yönetme yetkisini yine Cumhuriyet Halk Partisi’ne vereceğinden emin olduğunu vurgulamıştır. Cumhuriyet Halk Partisi iktidarının Altıncı TBMM Dönemindeki iç ve dış politik başarılarının ele alındığı ikinci bölüm ise 1939-1943 döneminin bir bilançosudur. Bütün dünyayı yakından etkileyen savaşın olumsuz etkilerini en aza indirme konusunda çalışıldığını ve başarılı olunduğunu ifade eden İnönü, Cumhuriyet Halk Partisi hükümetlerinin bu süreçte hiçbir güç odağının şahsi çıkarlarına hizmet etmeyerek önemli başarılar elde ettiğini ve bunu sürdüreceğini vurgulamıştır. 69 Akşam, 20 Şubat 1943. 70 İstanbul’da 534,050 birinci seçmenin 484,308’i Cumhuriyet Halk Partisi adaylarına oy vermiş ve katılım yüzde 90 olmuştur. Ankara’da da benzer bir oran çıkmış ve altı gün içinde 68.051 birinci seçmenin 65.956’sı oy kullanmış ve katılım oranı yüzde 97 olmuştur. Ankara kazalarında da benzer bir durum ortaya çıkmıştır. Ankara çevresinde e katılım oranı yüzde 95’i bulmuş ve sonuç olarak Cumhuriyet Halk Partisi ikinci seçmen adayları ittifakla seçilmiştir. Cumhuriyet, 21 Şubat 1943; Ulus, 21 Şubat 1943. 71 Cumhuriyet, 23 Şubat 1943. 234 KADRİ UNAT Bayındırlık işlerine ve eğitim politikalarına üçüncü bölümde temas eden İnönü, imar çalışmalarının en sıkıntılı dönemlerde bile sürdürüldüğünü ifade etmiş ve ilerleyen süreçte Türkiye, İkinci Dünya Savaşı’na girmek zorunda kalacak olsa bile eğitim alanındaki modernleşmenin devam edeceğine vurgu yapmıştır. İnönü, bu bölümde Köy Enstitüleri ile ne amaçlandığına da yer vermiş ve sözlerine şöyle devam etmiştir: “Ahlakta ve karakterde sağlam temelli vatandaşlar yetiştiren ilköğretimi en kuytu köye kadar kadın, erkek her vatandaşa, kendi geçimini temin edecek çalışmayı, en ufağından en yükseğine kadar her türlü sanatı öğretebilen bir teşkilatın bütün memleketi kaplamasını istiyoruz. Yüksek kültür ve her çeşit güzel sanatlarla gözettiğimiz başlıca hedeftir. Sarsılmaz bir surette inanıyoruz ki, cihan harbi içinden ve harp sonrası doğabilecek buhranlardan bir milletin selamet ve kudretle çıkması için o milletin hakiki kıymetlere dayanması lazımdır. Bu kıymetleri mütemadiyen arttırmak için dar ve sıkıntılı zamanlarda bile hiçbir tedbiri ve çalışmayı esirgemeyeceğiz.” Beyannamenin dördüncü bölümü olarak ele alınabilecek kısmı ise İkinci Dünya Savaşı’nın Türkiye’ye yansımaları, alınan önlemler ve izlenen dış politikayla ilgilidir. Türkiye’nin ülke savunması için o güne kadar hiçbir zaman bu denli bütçe ayırmadığını vurgulayan İnönü, çok sayıda kişinin silah altına alınmakla birlikte Türkiye’nin hiçbir şekilde saldırgan bir dış politika geliştirmediğini hatırlatarak, bu durumun Türk dış politikasını açık ve sağlam tuttuğunu ifade etmiştir. İlerleyen süreçte İkinci Dünya Savaşı karşısında dikkatli olunacağını ve Türk dış politikasının nasıl yönetileceğini de ele alan İnönü, Cumhuriyet Halk Partisi adaylarına verilecek oyların, iktidar için manevi bir güç kaynağı olacağının altını çizmiştir: “… Milletler ailesi içinde kimseye düşmanlığı olmayan bir millet sıfatıyla kendi topraklarımızı, haklarımızı ve menfaatlerimizi emniyette bulundurarak yaşamak… Dünya felaketinden azap ve ıstırap duyuyoruz. Karışmamak ve bulaşmamak için elimizden geleni yapacağız…. Vatandaşlarımın seçim reyleri, Türk milletinin işlerini engin fırtınalı sahalarda yürütmeye çalışan vatandaşları, maddi, manevi bütün feyizlerle kuvvetlendirecektir.” Seçim beyannamesinin en can alıcı kısmı ise beşinci bölümdür. Çünkü 1943 genel seçimlerini tek parti döneminin önceki genel seçimlerinden ayıran temel gelişme burada ele alınmış ve kamuoyuyla paylaşılmıştır. Milletvekili adayları arasında genç isimlerin yer aldığına değinerek beşinci bölüme başlayan İnönü, deneyimli siyasetçilerle genç siyasetçilerin beraber TEK PARTİ DÖNEMİNİN SON GENEL SEÇİMİ 235 çalışmalarını sağlamaya çalıştığını ve böylece hem milletvekilleri arasında denge kurmayı hem de TBMM’yi gençleştirmeyi amaçladığını vurgulamıştır. Daha da önemlisi İnönü, birçok ilde seçilecek milletvekili sayısından daha fazla aday göstermeyi uygun bulduğunu kamuoyuyla paylaşarak, seçmenlerin oy kullanırken dikkatli olmalarını istemiş ve beklentilerini şu şekilde ifade etmiştir: Aziz vatandaşlarım; Birçok yerlerde namzetler, mebus sayısından fazladır. Aralarında bugün mebus olanlar ve olmayanlar bulunan bu namzetler için küçük şeylerden kendinizi koruyarak ve büyük bir vazifenin zevkini ve ağırlığını ruhunuzda duyarak reylerinizi kullanacaksınız. Bu temiz reylerden meydana getireceğiniz Meclis, memleket için kuvvet ve muvaffakiyetlerin en büyük kaynağı olacaktır. Sevgili vatandaşlarım; Büyük milletimizin kudretlerine inanarak ve güvenerek itimadınızı istiyoruz. Bizi bu itimada layık görürseniz bütün varlığımızı vatan hizmetine bağlamakta devam ederek sizi memnun edecek neticelere varacağımızı umuyoruz.”72 Aday listesinin belirlenmesinde dış politikadaki gelişmelerin de etkili olduğu belirtilmektedir. Sedat Sami, babası Hüseyin Sami Coşar’ı ve dönemini anlattığı anılarında, hem aday listesinin belirlenme işinin büyük bir gizlilik içinde yürütüldüğünü hem de aday listesi belirlenirken Saraçoğlu ile ilişkilerinin sağlıklı olmamasına rağmen aday gösterilmesini Coşar’ın batı yanlısı pozisyonunun etkili olma ihtimalinden söz etmiştir.73 Barutçu da benzer şekilde aday listesi belirlenirken Esendal’ın çok etkili olduğuna ve bu sürecin gizlilik içinde yürütüldüğüne işaret etmiştir.74 Bu noktada bazı illerin çıkaracağı milletvekili sayısından daha fazla aday gösterilmesini incelemek kuşkusuz faydalı olacaktır. Çünkü tek parti döneminin önceki seçimlerinde seçilecek milletvekili kadar aday ilan etme usulü uygulanmıştır.75 Yani 1927, 1931, 1935 ve 1939 genel seçimlerinde aday gösterilenlere, seçimler yapılmadan önce milletvekili gözüyle bakılırdı. Ancak 1943 genel seçimlerinde yeni bir uygulamaya gidilmiş ve CHP seçime yine tek parti 72 Akşam, 24 Şubat 1943; Anadolu, 24 Şubat 1943; Cumhuriyet, 24 Şubat 1943; Ulus, 24 Şubat 1943. 73 Sedat Sami, Kavaklarda Mikrofon Var! Baba Kaleminden Halkçılığın Savunması ve Bir Devrin Hikâyesi (1938-1946, Uniprint Bas. San. ve Tic. A.Ş., İstanbul, 2002, s. 172. 74 Faik Ahmet Barutçu, Siyasi Anılar (1939-1954), Milliyet Yay., İstanbul, 1977, s. 282-283. 75 Alkan, Türkiye’de Seçim Sistemi Tercihinin Misyon Boyutu ve Demokratik Gelişime Etkileri, s. 157. 236 KADRİ UNAT olarak katılmasına rağmen 38 ilde seçilecek milletvekili sayısından fazla aday göstermiştir.76 Bu uygulamanın hem CHP’nin kendi içinde hem de ülke genelinde demokratikleşme yönünde değişim ve dönüşüm süreciyle doğrudan ilgili olduğu söylenebilir.77 Seçim beyannamesinin içeriği, aday listesi ve fazla aday gösterilmesi seçim sürecinin en önemli propaganda malzemelerinden biri olmuştur. Neredeyse bütün gazetelerin ve köşe yazarlarının ayrı ayrı kaleme alıp değerlendirdikleri beyanname ve fazla aday gösterilmesi konusu Türkiye’nin demokratikleşmesi bağlamında ele alınarak, demokrasi vurgusunun ön plana çıktığını söylemek yanlış olmaz. Bu duruma örnek oluşturacak birçok örnek bulunmakla birlikte bir kısmına bakmak seçim beyannamesinin hangi açılardan ele alındığını göstermesi açısından yararlı olacaktır. İkdam gazetesi yazarlarından Abidin Daver, İnönü’nün seçim beyannamesini ele aldığı köşe yazısında, beyannamenin, Altıncı TBMM’nin bir bilançosu ve Yedinci TBMM’nin programı mahiyetinde olduğunu ifade ederek, Milli Şef’e güven duyulması ve seçim esnasında birlik olunması gerektiğinin altını çizmiştir. İkinci Dünya Savaşı yıllarında Milli Şef’in tarafsızlık siyaseti izleyerek en doğru yolu tercih ettiğini de vurgulayan yazar, savaş ateşinin Türkiye’yi sarmasının engellediğinin önemle üzerinde durmuş ve yazısını şu şekilde sonlandırmıştır: “Dünkü Meclis, partinin programından asla ayrılmamıştı, yarınki Meclisin de bundan ayrılmayacağına şüphe yoktur. 76 Afyon 8/10, Amasya 4/5, Ankara 15/19, Antalya 7/8, Aydın 7/8, Balıkesir 13/16, Bolu 7/8, Bursa 12/14, Çanakkale 6/8, Çankırı 5/6, Denizli 8/9, Diyarbakır 6/9, Edirne 5/8, Elazığ 5/6, Erzurum 9/11, Eskişehir 5/7, Gaziantep 8/9, Hatay, 6/7, İçel, 7/9, İstanbul 23/31, İzmir 15/20, Kayseri 9/11, Kocaeli 10/11, Konya 15/18, Kütahya 10/12, Malatya 11/13, Manisa 12/16, Muğla 5/7, Niğde 7/8, Ordu 8/9, Rize 6/8, Samsun 9/11, Seyhan 9/11, Sivas 12/13, Tekirdağ 6/8, Tokat 8/9, Yozgat 7/8, Zonguldak 9/10. Her ilin yanında yazılı olan rakam ilin çıkaracağı milletvekili sayısını, ikinci rakam ise aynı il için Cumhuriyet Halk Partisi tarafından gösterilen aday sayısını göstermektedir. Ulus, 24 Şubat 1943. 77 Aslında fazla aday gösterilmesi, 1939 genel seçimleri sürecinde de gündeme gelmiş fakat pratiğe dökülmemiştir. Tan gazetesi yazarlarından Burhan Felek, “Hele Bir Sesini İşitsek!” başlıklı köşe yazısında milletvekilliği için bin civarında kişinin başvurduğunu, fakat bu sayının çok az olduğunu vurgulayarak, söz konusu dönem için ilginç sayılabilecek bir öneri getirmiştir. Cumhuriyet Halk Partisi’nin başvuru yapmak isteyen adaylara yönelik olarak yayınladığı genelgeyi haklı bulduğunu ifade eden yazar, başvuranların kendilerine birer program hazırlaması gerektiğini ve nerden aday olmak istiyorlarsa orada bu programlarını halka anlatmaları gerektiğini yani propaganda yapmaları gerektiğini ileri sürmüştür. Bunun da ötesinde bütün seçim bölgelerinde çıkacak milletvekili sayısının üç katı aday gösterilmesini önermiştir. Böylece seçmenlerin adayları yakından tanıma, seslerini duyma ve fikirlerini anlama şansı bulacağını ifade eden Felek, bunun tatlı bir rekabet ortamı yaratacağını da savunmuştur. Burhan Felek, “Hele Bir Sesini İşitsek!”, Tan, 22 Şubat 1939. TEK PARTİ DÖNEMİNİN SON GENEL SEÇİMİ 237 Partinin de, milletin de şefi olan Aziz ve Büyük İsmet İnönü’ne imanımız ve güvenimiz tamdır. Yine O’nun namzetlerini seçeceğiz, O’nun bize gösterdiği mebuslara emniyet ve itimatla rey vereceğiz.”78 Ulus gazetesi yazarlarından Kemal Turan da aynı doğrultuda kaleme aldığı, “Direktifler” başlıklı yazısında beyannameyi ele alarak, özellikle fazla aday gösterilmesi üzerinde durmuştur. Beyannameden alıntılar da yapan Turan, birlik ve beraberlik vurgusu yaparak, seçmenlerin fazla aday gösterilen illerde hiç kimsenin etkisi altında kalmadan oylarını kullanmaları gerektiğini, bunu yaparak da Cumhuriyet Halk Partisi’ne ve Genel Başkanı İnönü’ye duydukları güveni göstermeleri gerektiğini belirtmiş ve bu güvenin boşa çıkmayacağını şu sözlerle ifade etmiştir: “Felaketli bir dünya ortasında sulhun nimetlerinden mahrum kalmamış ve güçlükler artmış da olsa kültür ve imar alanında durmadan ilerlemiş olan Türkiye, Yüce Şef’inin de değer verdikleri takdir melekesini her fırsatta en isabetli yolda kullanmağı bilmiş ve gene bilecektir… Yedinci Büyük Millet Meclisinin seçiminde de en temiz arzularla yurt hizmetine koşulacağını harp dünyası gene hayranlıkla görecektir… Böylece yedinci Büyük Millet Meclisini oluşturacak milletvekillerini de seçerken memleket, beraberliğin güzel örneğini verecek ve yarının her çeşit tehlikesine topluca ve Şef’in emrinde göğüs germeye hazır olduğunu ispat edecektir.”79 Ahmet Emin Yalman ise “Milli Şefin Millete Söyledikleri” başlıklı köşe yazısında hem beyannameyi değerlendirmiş hem de fazla aday gösterilmesini, Türkiye’nin demokratikleşme sürecinin önemli gelişmelerinden biri olarak ele almıştır.80 “Murakabe Mekanizması” başlıklı köşe yazısında ise seçim sistemini ele alan yazar, iki dereceli seçim sisteminin demokrasi için uygun olmadığını ve Türkiye’de demokratik sistemin kurulması için tek dereceli seçim sisteminin benimsenmesi gerektiğini vurgulamıştır. Bununla birlikte Cumhuriyet Halk Partisi içindeki disiplin baskısının gün geçtikçe azaltılmaya başlandığını belirterek, fazla aday gösterilmesinin demokratik gelişim adına kayda değer bir hamle olduğunu ifade ederek, bu durumun, Türkiye’de demokratik sisteme yatkınlığın güçlenmesi ve halkın meclisi benimsemesi adına da önemli olduğunun altını çizmiştir.81 78 Abidin Daver Daver, “Milli Şefimize İnanımız ve Güvenimiz Tamdır”, İkdam Gece Postası, 24 Şubat 1943. 79 Kemal Turan, “Direktifler”, Ulus, 25 Şubat 1943. 80 Ahmet Emin Yalman, “Milli Şefin Millete Söyledikleri”, Vatan, 25 Şubat 1943. 81 Ahmet Emin Yalman, “Murakabe Mekanizmamız”, Vatan, 28 Şubat 1943. 238 KADRİ UNAT Bazı illerde fazla aday gösterilmesini, İnönü döneminin demokratikleşme yolundaki temel adımlarından biri olarak değerlendiren yazılara Anadolu gazetesinde de rastlanmıştır. Buna göre: “Bu demokratik hareket, İnönü devrinin gösterdiği tekâmüllerden biridir. Yarından itibaren yapılacak olan mebus seçimi daha fazla namzet gösterilmesi ve ikinci seçmen vatandaşların kendi içtihat ve reyleriyle tam bir şekilde serbest bırakılması yüzünden bütün İzmir’de ve kazalarda günün en ilgili meselesi olarak karşılanmıştır. Milli Şefin bu husustaki nutukları gayet sarih ve halk bu demokratik hareketi, Türk tarihine baştanbaşa parlak safhalarla dolu olan İnönü devrinin seçim sahasında kaydettiği devamlı tekâmüllerden biri olarak karşılamıştır. Liste ve nutuk haricinde herhangi bir ima ve işaret yoktur. Yani bu hususta yapılabilecek bütün telkinler, sadece ve doğrudan doğruya bir ikinci seçmenin reyini kendi fikrine iştirak ettirmek emeline matuf ve daha açıkçası propagandadan ibarettir. Hiçbir namzedin tercihan seçilmesi zarureti şeklinde bir keyfiyet yoktur. Milli Şefin son beyannamelerindeki emirlerinden ve Genel Sekreterliğin tebliğinden de bu cihet açıkça anlaşılmaktadır. Şüphesiz ki bu nokta çok mühimdir. Elbette ikinci seçmenler, namzetler arasından şahsiyet, meziyet ve kıymetlerini bildikleri, memlekete hizmet etmiş ve edebilecek olan namzetleri kendi şuur ve vicdanları ile mütalaa ederek reylerini kullanacaklardır. Mesele nihayet derlene toplana vatan çocuklarının böyle bir zamanda kuvvetli bir Millet Meclisi yaratmak istemeleri ve bunu da reylerinin kayıtsız şartsız hürriyeti içinde tahakkuk ettirmeleridir.”82 Ulus gazetesinin bir diğer yazarı Kemal Zeki Gençosman ise “İki Nesil Yan Yana” başlıklı yazısında beyannameyi İnönü’nün Türk halkına bir direktifi olarak ele almıştır. Adaylar arasında gençlerin yer almasının çok önemli bir gelişme olduğunu da belirten yazar, bu durumun gençlere ağır bir sorumluluk yüklediğini belirterek, bundan sonra rejimi kuranlarla onu ilelebet sürdürecek olanların yan yana çalışacaklarını vurgulamıştır. İnönü’nün gençlere güven duymasının minnet ve şükranla karşılanması gerektiğini de ifade eden yazar, herkesi İnönü etrafında birleşmeye davet etmiştir.83 Etem Zeki Benice de İnönü’nün TBMM’yi gençleştirme çabasına temas ederek, bu durumu Cumhuriyet Halk Partisi’nin kendine olan tam güvenine bağlamıştır.84 82 Anadolu, 26 Şubat 1943. 83 Kemal Zeki Gençosman, “İki Nesil Yan Yana”, Ulus, 25 Şubat 1943. 84 Etem İzzet Benice, “Türk İktidarının Kendine Güveni ve Gençleştirme Politikası”, Son Telgraf, 25 Şubat 1943. TEK PARTİ DÖNEMİNİN SON GENEL SEÇİMİ 239 Yunus Nadi’nin “İnönünün Millete Hitabını Dinlerken” başlıklı köşe yazısı da önemli bir içeriğe sahiptir. Beyannamede geçen, “Önümüzdeki senelerin vasıtaları daha zor olsa, hatta memleket bir gün cihan harbine bulaşmaktan kurtulmasa bile, çocuklarımızın yetişmesini durdurmamaya her tedbirle çalışacağız” şeklindeki ifadeyi aktararak, İnönü’nün milli ruhun bitmez tükenmez tazeliğini büyük bir kudretle açığa vurduğunu belirtmiştir. Ayrıca yeni meclisin, Milli Şef’in önderliğinde rejimi liyakatle idare edeceğinden kimsenin şüphesinin olmaması gerektiğini de ifade etmiştir.85 Etem Zeki Benice de “Milli Şefin Beyannamesi” başlıklı yazısında beyannameyi içerik olarak bir değerlendirmeye tabi tuttuktan sonra Milli Şef’in milletten yeni ve ileri hamleler için oy istediğinin altını çizmiştir.86 “Serbest Seçim ve İkinci Seçmenler” başlıklı yazısında ise partinin öngördüğü serbest oy kullanma uygulamasını ele alarak, seçmenlere seslenmiştir. İkinci seçmenlerin oy kullanırken, kimsenin etkisi altında kalmadan kendi vicdani ilham ve şuurlarının yönlendirmesiyle oy kullanmaları gerektiğini, adayların kişiliklerini, ülkeye hizmetlerini, siyasi kimliklerini, devrime olan bağlılıklarını, vatanseverliğini ve aday gösterildiği ile sağlayacağı yararları göz önünde bulundurmaları gerektiğinin altını çizmiştir. 87 Anadolu gazetesi yazarlarından Orhan Rahmi Gökçe’nin “Mebuslarımızı Seçerken” başlıklı yazısı da bu tür bir içeriğe sahiptir. İkinci Dünya Savaşı dolayısıyla birçok yerde her türlü özgürlük, vatandaşlık hakları ve nimetlerinin alt üst olduğu bir ortamda bu durumun tam aksi şartlar içinde 1943 seçimlerinin yapıldığını vurgulayan yazar, fazla aday gösterilmesini, Cumhuriyet Halk Partisi’nin seçimin rüştüne, siyasi terbiye ve medeni olgunluğa tevcih ettiği kıymetli ve şerefli bir itimat olarak ele almıştır. Türkiye’de fikri ve siyasi olgunluğun geliştiğinin de altını çizen yazar, ikinci seçmenlerin mesuliyetlerinin farkında olacaklarını, birkaç yüz vatandaş adına oy kullandıklarının bilincinde olacaklarını çünkü ellerinde bulundurdukları vekâletin kutsal ve kıymetli olduğunu ifade etmiştir.88 Böylelikle bir yandan Cumhuriyet Halk Partisi’nin söz konusu yeni uygulamasının önemine değinerek partinin propagandasını yapan yazar, diğer yandan da ikinci seçmenleri oy kullanırlarken dikkatli olmaya davet etmiştir. Bütün bu örneklerden yola çıkarak, İnönü’nün bazı illerde fazla aday göstermesinin kamuoyunda olumlu karşılandığı anlaşılmaktadır.89 Ancak 85 Yunus Nadi Abalıoğlu, “İnönünün Millete Hitabını Dinlerken”, Cumhuriyet, 25 Şubat 1943. 86 Etem İzzet Benice, “Milli Şef’in Beyannamesi”, Son Telgraf, 24 Şubat 1943. 87 Etem İzzet Benice, “Serbest Seçim ve İkinci Seçmenler”, Son Telgraf, 26 Şubat 1943. 88 Orhan Rahmi Gökçe, “Mebuslarımızı Seçerken”, Anadolu, 28 Şubat 1943. 89 Anadolu, 25, 26 Şubat 1943. 240 KADRİ UNAT bunun bütün kesimler için geçerli olmadığını da belirtmek gerekir. İnönü’nün fazla aday gösterme konusundaki girişimini gelecekte kurulacak olan demokratik rejim için umut verici bulan Barutçu, Başbakanın, Genel Sekreterin ve diğer birçok partilinin buna karşı çıktığını aktarmıştır. Bu duruma örnekler de veren Barutçu, anılarında uzun süreden beri Balıkesir milletvekili olan Osman Niyazi Bey’in fazla aday gösterilmesi uygulamasına geçilmesini halktan oy istemek ve bir milletvekili adayını satılığa çıkarmak olarak gördüğünü aktarmaktadır.90 Söz konusu eleştiriler yapılırken seçim günü de iyice yaklaşmış ve milletvekili adayları, ikinci seçmenlerle temas kurmak, diğer bir deyişle propaganda yapmak üzere seçim bölgelerine gitmeye başlamıştır.91 Bu noktada 1943 genel seçimleri sırasında seçim propagandasının yeni bir boyut kazandığını belirtmek gerekir. Şöyle ki, İnönü bazı illerde çıkacak milletvekili sayısından fazla aday gösterince, aynı partiye yani Cumhuriyet Halk Partisi’ne mensup olan adayların birbiriyle yarışması söz konusu olmuştur. 1943 genel seçimlerinin bu yönüyle Cumhuriyetin ilk yarışmacı seçimlerinden olduğunu söylemek mümkündür. Yani aslında aynı programı benimsemiş olan adaylar bu durumda karşı karşıya gelmiştir. Basına yansıdığı kadarıyla bazı seçim bölgelerinde kıyasıya bir propaganda süreci yaşanmış ve aday gösterilenler, ikinci seçmenlerle temasa geçerek, kendilerine oy vermeleri için çeşitli çalışmalar yapmıştır.92 Özellikle Mersin ve İstanbul gibi iller hareketli günlere sahne olmuş ve listenin yayınlanmasıyla birlikte, adaylar propaganda faaliyetlerine başlamıştır. Bu doğrultuda İkinci seçmenlerle bir araya gelen İstanbul milletvekili adayları, fazla oy alabilmek için kendi düşüncelerini izah etmeye ve İstanbul’un ihtiyaçlarının karşılanması için çalışacaklarını anlatmaya başlamıştır.93 İlginç olan diğer gelişme ise seçimi kazanmak için geceli gündüzlü kendi propagandalarını yapan milletvekili adaylarının propaganda sahalarını 90 Osman Niyazi Bey düşüncelerini şu şekilde ifade etmiştir: “Harekâtımda daima İnkılâbı ve Şeflerimi düşündüm. Bana şimdi git halktan rey iste demek, beni satılığa çıkarmaktır. Şef eğer beni satacaksa dellal eline vermeğe lüzum yoktur”, Barutçu ayrıca Çanakkale milletvekili Ziya Gevher’in; “Değişikliğe meydan verecek ve özellikle seçim bölgesi halkından olmayan milletvekillerini güç duruma düşürecek olasılıklara yer vermeyelim” ve diğer bir milletvekilinin; “Ben bir gazeteciyim. Şef son seyahatinde, Bursa’daki nutuklarında halkın, (yiyecek politikası hakkında) Cumhuriyet hükümetlerine beklenen yardımı yapmadığını söyledikten sonra, benim ne yazmış olacağımı tahmin edebilirsiniz. Şimdi bana o halktan rey alacaksınız demek ve beni onun takdirine arz etmek doğru olur mu?” sözlerine de yer vermiştir. Barutçu, a.g.e., s. 277, 283. 91 İkdam Gece Postası, 25 Şubat 1943. 92 Bu arada yine basına yansıdığı üzere seçim mücadelelerin en hararetli yaşandığı yer Mersin olmuştur. Anadolu, 26 Şubat 1943; Akşam, 26 Şubat 1943; İkdam Gece Postası, 26 Şubat 1943; Son Telgraf, 26 Şubat 1943. 93 Anadolu, 27 Şubat 1943; Akşam, 27 Şubat 1943; Cumhuriyet, 27 Şubat 1943. TEK PARTİ DÖNEMİNİN SON GENEL SEÇİMİ 241 genişletebilmek için yardımcı propagandacılar teminine de başvurmuş olmalarıdır. Böylelikle adaylar, yakınları, akrabaları ve sevenleriyle birlikte dört koldan propaganda yapmıştır.94 Görüldüğü gibi fazla aday gösterilmesi yarışmacı seçim sürecini başlatırken, adaylar hem parti hem de kendileri için yoğun bir propaganda çalışmasına girmişlerdir. Zaman zaman kendi kişisel propagandalarını, partiye göre daha öne çıkarmışlardır. Burada da nüfuz, ekonomik durum, kişisel kariyer ve karizma gibi unsurların da artık Türk siyasetinde daha öne çıkan unsurlar olduğu söylenebilir. Dikkat çeken propaganda yöntemlerinden biri de adayları tanıtan ilanların gazetelerde yer almış olmasıdır. Vatan gazetesinde İstanbul milletvekili adaylarının tanıtıldığı ilanlarda, adayların kısa özgeçmiş bilgileri ve bazı özellikleri yansıtılarak adaylar seçmenlere tanıtılmaya çalışılmıştır. Ancak bu ilanların kim tarafından verildiği belli değildir. Bu ilanların Cumhuriyet Halk Partisi İstanbul İdare Başkanlığı tarafından verilmiş olma ihtimali bulunmakla birlikte gazetenin kendi inisiyatifi doğrultusunda adayları seçmenlere tanıtmaya çalışmış olma ihtimalini veya adayların bu ilanları kendilerinin vermiş olabileceğini de göz önünde bulundurmak gerekir. Bununla birlikte normalde 23 milletvekili çıkaracak olan İstanbul’dan aday gösterilen 31 kişinin hepsiyle ilgili olarak gazetede ilan bulunması, ilk iki ihtimali güçlü kılmaktadır. Gazetede yer alan ilanlara bakıldığında adaylar hakkında kısa özgeçmişlerinin yanı sıra methiyeler sıralandığı da görülmektedir.95 94 Anadolu, 28 Şubat 1943. 95 Söz konusu ilanlara örnek vermek gerekirse şunları görmek mümkündür: “General Refet Bele: Ordumuzda mühim vazifelerde bulunmuş, İstiklal mücadelesi zamanında Milli Müdafaa ve Dâhiliye Vekâletlerini ifa etmiştir. İstanbulun kurtuluşu zamanında buraya geldiği zaman kendisine yapılan kabul, İstanbul halkının unutulmaz bir hatırasıdır. General Refet her temas ettiği insanın alakasını ve sevgisini celbeden geniş görüşlü, vekarlı bir insandır. General Kazım Karabekir: İstiklal mücadelesi devrinin tanınmış simalarındandır. Fikir ve kanaatlerinde çok samimi, vazifesine çok bağlı bir vatanseverdir. Bütün hayatı candan memleket hizmetiyle geçmiştir. Şükrü Kaya: İstanköylüdür. Hukukta tahsil gördükten sonra Üsküdar tramvayının inşaatını yapmış, defalarca İktisat ve Nafıa müsteşarlıklarında bulunmuştur. Kırtasi ruhun tasfiyesine çalışmak bakımından Mecliste faaliyetinden pek çok istifade edilebilir. Ahmet Şükrü Esmer: Tahsilini Amerikada Kolombiya Üniversitesinde yapmıştır. Memlekete dönüşte gazeteci olmuş, sonra muhtelif mekteplerimizde ve bu arada Harp Akademisinde tarih okutmuştur. Geçen devrede İstanbul mebusuydu. Celal Esat Arseven: Bütün bir ömrü fikre, sanata vakfetmiştir. Türk sanatı hakkında Türkçe ve Fransızca kıymetli eserleri vardır. Daima kendi kendine karşı samimi kalmış ve dedikodudan uzak durmuştur. Dr. Galip Ataç: Geçen nesillerin en kıymetli ve uyanık fikir adamlarından biri olan Ata Beyin oğludur. Uzun senelerden beri gazetelerde tıbbi sütunlar idare etmiş, günün mevzularına göre tıp yazısı yazmakta üstatlık göstermiştir. Radyoda (Evin Saati) programının sahibi sıfatile bir kat daha tanınmış ve sevilmiştir.” Bu ilanlar haricinde normalde 23 milletvekili çıkaracak olan İstanbul için aday gösterilen 31 242 KADRİ UNAT Propaganda faaliyetlerinin bu denli yoğunlaştığı bir ortamda Cumhuriyet Halk Partisi Genel Sekreteri Memduh Şevket Esendal, seçimden bir gün önce bütün illere gönderdiği tamimde seçimin kesinlikle serbest yapılacağını bildirmiştir.96 Böylece Cumhuriyet Halk Partisi merkezi bütün adaylara eşit mesafede olduğunu kamuoyu ile paylaşmış ve ikinci seçmenlerin kimsenin etkisi altında kalmaması gerektiğini yinelemiştir. Bu arada adayların kişisel propagandalarının yanı sıra Cumhuriyet Halk Partisi merkezi de seçimlere katılımı arttırmak için basına çeşitli ilanlar vermiştir. Partinin seçim propagandası kapsamında ele alınabilecek olan bu ilanlara basın organlarının neredeyse hepsine rastlamak mümkündür: “Sayın ikinci seçmenlere: Ankara Mebus Seçim Teftiş Heyetinden: Mebus seçimi 28 Şubat 1943 Pazar günü yapılacaktır. Seçime sabah saat 9.30’da başlanacak ve 13.00’da son verilecektir. Sayın ikinci seçmenlerin bu müddet içinde reylerini kullanmak üzere Belediye salonuna teşrifleri rica olunur.”97 Milletvekili seçimi öncesindeki propaganda sürecinde, bazı köşe yazarlarının seçime katılımı arttırmak için çaba sarf ettikleri görülmüştür. İkdam gazetesi yazarlarından Abidin Daver, “İkinci Seçmenlerin Yarınki Vazifesi” başlıklı köşe yazısında bazı illerde fazla aday gösterilmesini ele alarak, ikinci seçmenleri oy kullanırlarken dikkatli olmaya ve kimsenin etkisi altında kalmamaya davet ederken;98 Son Telgraf gazetesi yazarlarından Reşat Feyzi Yüzüncü de “Büyük Vazife” isimli köşe yazısında benzer konulara temas etmiştir.99 İlginç olan bu tür yazıların seçimin yapıldığı gün de devam etmiş olmasıdır. 28 Şubat’ta Ulus gazetesinde isimsiz yayınlanan “Nöbet Değişirken” başlıklı köşe yazısında şunlar yer almıştır: “Bugün kullanacağımız reylerin Meclisle millet arasındaki en sağlam bağ olduğunu bilerek sandık başına gideceğiz. Ve orada bir vatan vazifesi yaptığımızın şuuruyla her türlü şahsi hislerden uzak bir halde reylerimizi atacağız. Biz, bu reylerimizde Büyük Millet Meclisinde bize vekâlet edenler hakkında murakabe hakkımızı kullanmaktayız. Onlar da adayın hepsiyle ilgili olarak benzer ilanlar Vatan gazetesinde yer almıştır. Bkz. Vatan, 27 Şubat 1943. 96 İkdam Gece Postası, 27 Şubat 1943; Son Telgraf, 27 Şubat 1943; Tasviri Efkâr, 27 Şubat 1943. 97 Ankara Mebus Teftiş Heyetinin söz konusu bildirisi Ulus gazetesinde iki gün üst üste yayınlanmıştır. Ulus, 27-28 Şubat 1943. 98 Abidin Daver Daver, “İkinci Seçmenlerin Yarınki Vazifesi”, İkdam Gece Postası, 27 Şubat 1943. 99 Reşat Fevzi Yüzüncü, “Büyük Vazife”, Son Telgraf, 27 Şubat 1943. TEK PARTİ DÖNEMİNİN SON GENEL SEÇİMİ 243 bundan sonraki çalışmalarıyla başka sahalarda iş başında olanları murakabe edeceklerdir... Cemiyetin akseden sesi Büyük Millet Meclisi ise, mihrak noktası Yüce Milli Şefimiz, Partimizin Değişmez Genel Başkanı, üstün insan İnönü’dür. Milletvekillerine Şef’in ve Partinin itimadı ise halkın kanalından geçerek geliyor.”100 İstanbul’da Meşrutiyet döneminden kalma tarihi seçim sandığının süslü bir atlı arabaya konarak, şehir bandosu eşliğinde İstanbul Üniversitesi Konferans Salonu’na götürüldüğü Sandık Alayı, tek parti döneminin önceki seçimlerinde olduğu gibi 1943 genel seçimlerinde de yapılmıştır. Son Telgraf, 28 Şubat 1943 Bir tür gövde gösterisine dönüştürülen Sandık Alayı, İstanbul Seçim Teftiş Heyeti, Cumhuriyet Halk Partisi il temsilcileri, ikinci seçmenler ve vatandaşların katılımıyla gerçekleştirilmiştir. 1943 genel seçimleri için Suat Hayri Ürgüplü tarafından yapılan programa göre; 28 Şubat Pazar sabahı saat sekizde İstanbul Seçim Teftiş Heyeti, il, belediye ve parti önde gelenleri belediye binasında toplanacak ve oy sandığı törenle atlı arabaya konularak, önde şehir bandosu olduğu halde izcilerin, bir polis müfrezesinin ve ikinci seçmenlerin katılımıyla tramvay caddesini takiben İstanbul Üniversitesi Konferans Salonuna götürülecektir.101 100 “Nöbet Değişirken”, Ulus, 28 Şubat 1943. 101 İkdam Gece Postası, 27, 28 Şubat 1943; Cumhuriyet, 27 Şubat 1943; 244 KADRİ UNAT Ulus, 2 Mart 1943 Bu arada İstanbul’da oyların tasnifi uzun süreceğinden dolayı seçimin öğlen saat on ikide bitirilmesi kararlaştırılmıştır. Bunun için bütün ikinci seçmenlerin erkenden bağlı oldukları Parti kaza merkezlerinde toplanmaları ve hazırlanan araçlarla konferans salonuna giderek saat dokuzdan itibaren oylarını kullanmaları planlanmıştır.102 Bütün bu hazırlıklardan sonra da 28 Şubat 1943’te milletvekili seçimi yapılmıştır. İkinci seçmenler, Türkiye’nin her yerinde sabahın erken saatlerinden itibaren oylarını kullanmış ve aynı gün seçim tamamlanmıştır.103 Birçok ilde şölen havasında geçen seçim günü, özellikle de İstanbul’daki organizasyon dikkate değerdir. İkinci seçmenlerin İstanbul İdare Heyeti Başkanı Suat Hayri Ürgüplü ile Vali ve Belediye Başkanı Lütfi Kırdar ile birlikte Cumhuriyet Halk Partisi’nin bayraklarını taşıyarak İstanbul Üniversitesi’ne toplu halde gitmeleri seçime ayrı bir renk katmıştır.104 Seçim sonucunda Cumhuriyet Halk Partisi adayları seçilirken,105 Türkiye genelinde katılım oranı yüzde 80 civarında olmuştur.106 102 Bu arada Beşiktaş ikinci seçmenleri için bayraklar ve çiçeklerle donatılan dört, Beyoğlu ikinci seçmenleri için de beş tramvay hazırlanmıştır. Boğaziçi’ndeki ikinci seçmenleri de Şirketi Hayriye’nin bayraklar ve çiçeklerle süslenmiş özel vapuru getirecek ve yine özel tramvayla Beyazıt’a götürüleceklerdir. Belediye sınırları dışında kalan Şile, Kartal, Yalova, Silivri ve Çatalca kazalarındaki ikinci seçmenler ise oylarını kendi mahallerinde kullanacaktır. Akşam, 26 Şubat 1943; Son Telgraf, 27 Şubat 1943; İkdam Gece Postası, 28 Şubat 1943; Cumhuriyet, 27 Şubat 1943. 103 Akşam, 26 Şubat 1943; Ulus, 1 Mart 1943. 104 Ulus, 2 Mart 1943. 105 Cumhuriyet, 1 Mart 1943. 106 Esat Öz, Tek Parti Yönetimi ve Siyasal Katılım(1923-1945), Gündoğan Yay., Ankara, 1992, s. 160. TEK PARTİ DÖNEMİNİN SON GENEL SEÇİMİ 245 Ulus, 2 Mart 1943 Milletvekili seçiminin bitimiyle 8 Mart 1943’te çalışmalarına başlayan TBMM’de; İsmet İnönü ikinci kez Cumhurbaşkanlığına, Abdülhalik Renda da Meclis Başkanlığına seçilirken, tekrar hükümeti kurmakla görevlendirilen Şükrü Saraçoğlu, oybirliğiyle güvenoyu almış, böylelikle 7. TBMM Dönemi resmen başlamıştır.107 Sonuç 1943 genel seçimleri tek parti döneminin son genel seçimleri olmasının yanı sıra, uygulanan seçim kanunu ve çıkacak milletvekili sayısından fazla aday gösterilmesi gibi nedenlerden dolayı diğer genel seçimlerden farklı bir yere sahiptir. 1943 genel seçimlerinde yeni bir uygulama tercih edilerek, 38 ilde seçilecek milletvekili sayısından fazla aday gösterilmiştir. Böylece ilk defa adaylar arasında bir rekabet ortamı söz konusu olmuş ve milletvekili adayları seçimlerden önce seçmenlerle bir araya gelmek için seçim bölgelerine gitmek durumunda kalmışlardır. Tek parti yönetiminin demokratikleşmesi bağlamında ele alınması gereken bu gelişme, hem Cumhuriyet Halk Partisi’nin demokratikleşme yönündeki dönüşümü hem de tek parti yönetiminin demokratikleşmesi olarak değerlendirilebilir. İnönü’nün sesinin kaydedildiği plakların örgüte gönderilmek suretiyle plaklı propaganda yönteminin de uygulandığı 1943 genel seçimlerinin önemli bir özelliği de, İkinci Dünya Savaşı’nın yaratmış olduğu tehlikelere birçok yerde değinilerek, İnönü’ye bağlılık vurgusunun ön plana çıkarılmış olmasıdır. Cumhuriyet Halk Partisi’nin 1943 genel seçimleri sürecindeki propagandasının ana temaları da; “seçimlere katılımı arttırmak” ve 107 Anadolu, 9 Mart 1943; İkdam Gece Postası, 8 Mart 1943; Cumhuriyet, 10 Mart 1943. 246 KADRİ UNAT “birlik, beraberlik vurgusu” şeklinde özetlenebilir. Söz konusu seçim propagandasının katılımı arttırmak yönündeki, temelde katılımı arttırmaya dönük bir içeriğe sahip olmakla birlikte, toplumu eğitmeye de dönüktür. Bu kapsamda seçim propagandasının bütün aşamalarında ve türlerinde oy kullanmanın vatani bir görev ve önemli bir hak olduğu vurgulanmıştır. Bu çerçevede bir yorum yapmak gerekirse, yapılan propagandaların amacının seçimleri kazanmak değil, siyasal katılımı arttırmak, toplumu sisteme adapte etmek ve modernleşmeyi hızlandırmak olarak ifade edilebilir. Dolayısıyla katılım oranının yüksekliğiyle iktidarın itibarı arasında pozitif bir korelasyon olduğu dikkat çekmektedir. Bunun yanında seçim propagandasında geçmiş-gelecek çizgisine sık sık vurgu yapılarak halkın iradesi yönlendirilmeye çalışılmıştır. Eğitim, sağlık, bayındırlık ve ekonomi konularında bir takım hedefler de gösteren Cumhuriyet Halk Partisi, ulusal birlik, tam bağımsızlık, güçlü nesiller yetiştirme gerekliliğini öne çıkararak gelecekte yapılacak işlerin akamete uğramaması için halkın oylarına talip olduğunu vurgulamıştır. Seçimlerin şölen havasında geçmesini sağlamak da Cumhuriyet Halk Partisi’nin özellikle üzerinde durduğu konulardan biri olmuştur. Belediye binaları başta olmak üzere bütün resmi kurum binalarının süslenmesi ve bayraklarla donatılmasının yanı sıra kentlerin kalabalık caddelerinde ve seçim sandıklarının yerleştirildikleri yerlerde büyük bez afişlerin baştanbaşa gerilmesi de bunun uzantısıdır. İstanbul’da tek parti döneminin bütün seçimlerinde organize edilen ve yoğun bir katılımla gerçekleştirilen Sandık Alayı da bu kapsamda ele alınmalıdır. Meşrutiyet döneminde başlayarak cumhuriyet döneminde sürdürülen ve milletvekili seçimi günü gerçekleştirilen Sandık Alayı, oldukça renkli görüntülerin ortaya çıkmasını sağlamıştır. Bu bilgiler ışığında, birçok kaynakta belirtilenin aksine tek parti dönemi seçimlerinde çeşitli yöntemler kullanılarak, yoğun bir seçim propagandası yapıldığı söylenebilir. Yani her ne kadar tek partili bir dönem söz konusu olsa da Türkiye, 1943 genel seçimleri sürecinde dikkate değer siyasi faaliyetlere sahne olmuş ve Cumhuriyet Halk Partisi bunu, siyasi modernleşmeyi hızlandırmanın yanı sıra toplumu eğitmek, tasarımlamak ve siyasal katılımı sağlayarak meşruiyetini sağlamlaştırmak için bir araç olarak kullanmıştır. Bütün bunlarla birlikte seçim propagandalarının seçmenler üzerinde yarattığı etkileri tespit etmek oldukça güç bir iştir. Bundan dolayı sadece seçim sonuçlarından yola çıkarak seçim çalışmalarının başarılı olup olmadığı konusunda yorum yapılabilir. Ancak burada bir ayırıma gidilmesi gerekmektedir. Çünkü seçim propagandalarının başarılı olup olmadıkları, tek parti dönemindeki seçimlerde siyasal katılım oranları açısından değerlendirilmelidir. TEK PARTİ DÖNEMİNİN SON GENEL SEÇİMİ 247 KAYNAKÇA ARŞİVLER Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi RESMİ YAYINLAR Resmî Gazete TBMM Zabıt Ceridesi KİTAPLAR ve MAKALELER Ağaoğlu, Samet; Siyasi Günlük: Demokrat Partinin Kuruluşu, İletişim Yay., İstanbul, 1993. Alkan, Mehmet Ö.; “Milli Şef Döneminde Siyasal Propaganda ‘Başbuğumuz Babamız İnönü’”, Toplumsal Tarih, Sayı: 120, Aralık 2003. _______________; “Türkiye’de Seçim Sistemi Tercihinin Misyon Boyutu ve Demokratik Gelişime Etkileri(Siyaset Bilimi ve Siyaset Sosyolojisi Yaklaşımıyla)”, Anayasa Yargısı, S. 23, Yıl: 2006. Aydemir, Şevket Süreyya; İkinci Adam, Cilt: 2, Remzi Kitabevi, İstanbul, 1975. Barutçu, Faik Ahmet; Siyasi Anılar (1939-1954), Milliyet Yay., İstanbul, 1977. Boratav, Korkut; Türkiye’de Devletçilik, İmge Kitabevi Yay., İstanbul, 2006. C.H.P. Beşinci Büyük Kurultay Zabıtları (29 Mayıs 939-3 Haziran 939), Ulus Basımevi, Ankara, 1939. C.H.P. Nizamnamesi (Beşinci Büyük Kurultayın 1 Haziran 1939 Tarihindeki Toplantısında Kabul Edilmiştir), Ulus Basımevi, Ankara, 1939. Çınar, Metin; Anado



ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ KAMU YÖNETİMİ ve SİYASET BİLİMİ (SİYASET BİLİMİ) ANABİLİM DALI ANADOLUCULUK HAREKETİNİN GELİŞİMİ ve ANADOLUCULAR İLE CUMHURİYET HALK PARTİSİ ARASINDAKİ İLİŞKİLER (1943-1950) Doktora Tezi Metin Çınar Ankara - 2007 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ KAMU YÖNETİMİ ve SİYASET BİLİMİ (SİYASET BİLİMİ) ANABİLİM DALI ANADOLUCULUK HAREKETİNİN GELİŞİMİ ve ANADOLUCULAR İLE CUMHURİYET HALK PARTİSİ ARASINDAKİ İLİŞKİLER (1943-1950) Doktora Tezi Metin Çınar Tez Danışmanı Prof. Dr. Sina Akşin Ankara - 2007 İ Ç İ N D E K İ L E R Sayfa No Önsöz........................................................................................................................................................... 1 Giriş Anadolucu Düşünüşün Kaynakları ve Tarihsel Arka Planı................................................................. 5 1. II. Meşrutiyet Sonrası Düşünce Akımları………………………………………………….................... 5 1.1. Osmanlıcılık…………………………………………………………………………………..................... 7 1.2. İslâmcılık……………………………………………………………………………………....................... 9 1.3. Batıcılık……………………………………………………………………………………….................... 13 1.4. Türkçülük……………………………………………………………………………………..................... 16 1.4.1. Türkçü Örgütlenmeler ve Yayın Organları……………………………………………….......................... 21 1.4.2. Türkçülüğün Yükselişi…………………………………………………………………….......................... 33 2. Anadolucu Düşünüşün Doğuşu…………………………………………………………......................... 33 2.1. Anadolu - Turan İkilemi............................................................................................................................... 41 2.2. Türk Ocağı Kongresi ve Tartışmalar………………………………………………………....................... 43 Birinci Bölüm 1 Anadolucu Düşünüşün Seyri ve Anadolucu Dergiler……………………………………...................... 51 1.1. Dergâh………………………………………………………………………………………..................... 53 1.2. Anadolu Mecmuası…………………………………………………………………………..................... 64 1.2.1. Anadolucu Tarih Anlayışı…………………………………………………………………........................ 67 1.2.2. Vatan, Millet ve Milliyet Anlayışı…………………………………………………………........................ 72 1.2.3. Anadolucu Tarih ve Millet Görüşü Doğrultusunda Oluşturulan Bazı Söylemler……................................. 78 1.2.3.1. Türk Ocağı'na Yönelik Tepkiler……………………………………………………………....................... 79 1.2.3.2. Osmanlı Karşıtlığı ve İsyanlar…………………………………………………………….......................... 82 1.2.3.3. "Mağdur ve Masum Anadolu" Söylemi……………………………………………………...................... 85 1.2.3.4. Müstemleke ve Öz Vatan Ayrımı……………………………………………………………..................... 90 1.2.3.5. Musul ve Şarkî Anadolu Sorununa Yaklaşımlar……………………………………………...................... 94 1.2.4. Değerlendirme………………………………………………………………………………................... 97 1.3. Dönüm………………………………………………………………………………………................... 102 1.3.1. Anadolu……………………………………………………………………………………….................. 105 1.3.2. Millet İktisadı………………………………………………………………………………........................ 108 1.3.2.1. Osmanlıdan Kalan Miras……………………………………………………………………..................... 111 1.3.2.2. Sanayileşme ve Teknik……………………………………………………………………….................... 113 1.3.2.3. Sermaye Birikimi ve Kooperatifler…………………………………………………………..................... 116 1.3.2.4. "Ordu Çiftlikleri"……………………………………………………………………………..................... 119 1.3.3. Köy…………………………………………………………………………………………...................... 121 1.3.3.1. Remzi Oğuz Arık ve Köy…………………………………………………………………….................... 126 III 1.4. Millet………………………………………………………………………………………......................... 129 1.4.1. Remzi Oğuz Arık……………………………………………………………………………................... 135 1.4.1.1. "Coğrafyadan Vatana"……………………………………………………………………….................... 137 1.4.1.2. Milliyetçilik Anlayışı………………………………………………………………………...................... 139 1.4.1.3. Milliyetçilik ve Din…………………………………………………………………………................... 142 1.4.1.4. Muhafazakârlık ve Romantizm……………………………………………………………....................... 144 1.5. Hareket……………………………………………………………………………………....................... 147 1.5.1. Hareket ve Nurettin Topçu………………………………………………………………………........................ 151 1.5.2. Nurettin Topçu ve Milliyetçilik………………………………………………………………................. 155 1.5.3. Nurettin Topçu ve Cumhuriyet Rejimi……………………………………………………………........... 159 1.5.4. Değerlendirme………………………………………………………………………………....................... 162 1.6. Dikmen…………………………………………………………………………………............................. 165 1.7. Diğer Dergiler………………………………………………………………………….............................. 171 1.7.1. Çığır…………………………………………………………………………………….............................. 171 1.7.2. Bizim Türkiye…………………………………………………………………………............................... 174 1.8. Anadolucu Düşünüş…………………………………………………………………………................... 177 1.8.1. Vatan ve Millet ………………………………………………………………………………….............. 178 1.8.2. Muhafazakârlık, Yerlilik ve Köycülük …………………………………………………………………… 181 İkinci Bölüm 2. Anadolucular ve Cumhuriyet Halk Partisi………………………………………….............................. 187 2.1. Milli Şef Dönemi…………………………………………………………………………......................... 187 2.2. Memduh Şevket Esendal ve Anadolucular…………………………………………………………...... 190 2.2.1. Memduh Şevket Esendal'ın Görüş ve Düşünceleri………………………………………........................... 190 2.2.2. Memduh Şevket Esendal'ın CHP Genel Sekreterliği ve 1943 Seçimleri …................................................. 200 2.3. Anadolucular ve Cumhuriyet Halk Partisi…………………………………………............................. 207 2.3.1. Anadolucuların Etkinlikleri………………………………………………………………………………. 212 2.3.1.1. DTCF Tasfiyesi…………………………………………………………………………………………… 216 2.3.1.2. Köy Enstitüleri……………………………………………………………………………………………. 219 Sonuç 226 Kaynakça 231 Özet 253 Abstract 254 Önsöz Anadolucu düşünsel oluşumun ilk nüveleri 20. yüzyıl başlarında ortaya çıkmıştır. Düşünce akımları, tarihsel bir süreçte toplumsal ve ekonomik düzenlerin oluşturduğu yapıların niteliklerinden ve yaşayabilirliklerinden kaynaklanan gerginliklerden, etki ve tepki düzeneklerinden beslenir. Bu süreçte yandaş ve karşıt görüşlerin zorunlu birlikteliği ve farklı yaklaşımların eklemlenmesi sonucu ilk başlarda rüşeym halinde olan düşünceler, berraklaşır ve özgün yapılarıyla, düşünsel mücadelede bir taraf haline dönüşür. Anadolucu düşünce de benzer bir yol haritası çizmiştir. Bu düşünüş, öncelikle içinden çıktığı Türkçülük akımının hayalci ve kurgusal tasarımlarına tepki göstermiş, yerelliği ve yerliliği öne çıkaran yeni önermelerle, değişik söylem ve savlarıyla bir seçenek oluşturarak farklı bir konuma yerleşmiştir. Anadoluculuk düşüncesi, Osmanlı İmparatorluğu’nun çöküş sürecinde yaşanılan krizlere çözüm olarak gündeme gelen ve “hudut tanımayan” kurtuluş ideolojilerine karşı oluşan tepkilerden kaynaklanmıştır. Bu tepkinin temelinde “yaklaşık iki buçuk yüzyıllık bir kovulma, geri çekilme ve büzülme tarihi”nin (Soysal, 1995:164) yaşanmışlığı sözkonusudur. İmparatorluğun son döneminde yaşanan mekansal küçülmenin sonucunda “daralmanın ideolojisi” (Alver, 1996:22) olarak ortaya çıkan bu düşünüş, ulus-devletin ve milletin kurucu unsurlarının başında gelen coğrafyayı/toprağı temel alan bir milliyetçilik ideolojisidir. Coğrafya, “belli yaşam biçimlerine sınırlar koyup, belli üretim tarzlarını ve yerleşim örüntüsünü desteklerken, ulusal kimlik ve ‘ulusal karakter’, mitler ve sembollerde kodlanmış kolektif algılayıştan, etnik ‘anlamı’ olan belirli bir teritoryanın uzantılarından ve bu gibi uzantıların (ana özellikleri) açıklanamaz bir biçimde topluluğun ‘kendi’ kaderine bağlanan bir ‘anayurda’ dönüşmenin yollarından doğrudan etkilenir” (Smith, 2002:235). Bu bağlamda Anadolucu düşünüş, bin yıllık tarihsel bir süreçte “coğrafyadan vatana” dönüşen Anadolu topraklarını ve bu topraklarda Türk-İslâm bileşiminin biçimlendirdiğini öne sürdüğü milleti merkeze yerleştirerek temel önermelerini açımlar. Milli Mücadele’yi bir élan vitale / “hayat hamlesi” olarak algılayıp, destekleyen Anadolucular, Kurtuluş’tan sonra Yeni Yönetimle “Anadolu’nun vatanlaşması” veya başka bir ifade ile “milliyetçiliği coğrafi bir gerçekliğe oturtmak” (Öğün, 1992:44) ortak paydası 2 dışında farklı toplum tahayyülüne sahiptiler. 1920’lerin başında yaşanan gelişmeler, bir ulusdevlet kurma sürecinin ve daha sonraları Kemalist Devrimin bütününü oluşturacak modernleşme çabalarının başlangıcını oluşturmaktadır. Kökenleri 18. yüzyıl sonlarına götürülebilecek Türk modernleşmesinin, ulus-devlet inşasında kullandığı yapı taşlarının önemli bir kısmı, 19. yüzyıl sonu ve II. Meşruiyet’in düşünce ikliminden ve uygulamalarından miras kalmıştır. Yeni Rejim, kendi var oluş felsefesini ve meşruiyetini oluştururken bu birikimden yararlanmıştır. Aydınlanma felsefesi ve bilimsel ilerlemeyi içeren pozitivizm, yeni yapılanmanın esin kaynakları olmuştur. Aynı zamanda bir “milli kimlik” kurma sürecine karşılık gelen inşa çabaları, içinde oluştuğu ekonomik ve toplumsal koşullardan soyutlanamaz. Bu koşullar farklı felsefi dilleri de barındırabilir. Farklı düşünüş tarzları, baskın tarza değişik yollarla eklemlenerek yaşamını sürdürür ve egemen ideolojiyi dönüştürmeye çalışır. Türk milliyetçi-muhafazakâr ana akımı içinde konumlanan Anadoluculuk hareketi, Yeni Rejimin modernleşme projesini, dönemin siyasi koşullarının izin verdiği ölçüde, yerel unsurlarla ve gelenekle tamamlayarak içselleştirme girişiminde bulunmuştur. Çalışmamızda Anadolucu düşüncenin 1920’li yılların başından 1940’lı yılların sonuna kadar geçen sürede tarihsel gelişimi, incelenip, çözümlenmeye çalışılmıştır. Araştırma alanımız kapsamında bu hareketin, kaynaklarının ve düşünsel yapısının incelenmesi ve 1940’lı yıllarda Cumhuriyet Halk Partisi (CHP)’ndeki etkinliklerinin belirlenmesi de bulunmaktadır. Bu dönemde bazı Anadolucuların önderliği etrafında belirli kişilerin bir araya gelerek hareketin sürekliliğini sağladıkları görülmektedir. Anadolucuların gerek yurtiçinde gerekse yurtdışındaki ilişkileri ve bağları, Dergâh ve Anadolu Mecmuası’nda yazan Ahmet Kutsi Tecer, Halil Fikret Kanat, Reşat Şemsettin Sirer’i 1940’larda Remzi Oğuz Arık ve Şevket Raşit Hatipoğlu ile aynı düzlemlerde bir araya getirmiştir. Anadolucu düşüncenin bir tepki ideolojisi olarak ortaya çıkışı, o dönemin baskın ideolojilerinden soyutlanarak ele alınamaz. Osmanlı İmparatorluğu’nun sonunu getiren savaşların yaşandığı tarihsel zemin ve siyasi ortam, “Devleti kurtarma” adına farklı, fakat geçişkenlik özelliğine sahip, eklektik yapılı düşünce akımlarını ortaya çıkarmıştır. İdeolojik etki-tepki düzeneği, Anadoluculuk düşüncesinin beslendiği kaynaklardan biri olmuştur. Bu 3 kapsamda çalışmamızın giriş bölümünde Anadoluculuğu yaratan koşullar, tarihsel bağlamları ile incelenmiştir. Çalışmamızın birinci bölümünde Anadolucu düşüncenin seyri, dergiler aracılığıyla izlenmiştir. Kısıtlı örgütlenme koşullarında dergiler, Anadolucu düşüncenin yeniden üretimini ve devamını sağlayan araçlar olmuşlardır. Bu kapsamda Dergâh (1921-1923), Anadolu Mecmuası (1924-1925), Dönüm (1932-1936; 1939-1940), Hareket (1939-1943; 1947-1949), Millet (1942-1944) ve Dikmen (1941-1945) dergilerinin bir çözümlemesi yapılmıştır. Ayrıca Anadolucu kalemlerin yazdığı Çığır ve Bizim Türkiye dergilerine de değinilmiştir. Özellikle bu dergilerin çoğunun çıkarılmasına öncülük eden Anadolucu düşünce önderlerinden Remzi Oğuz Arık, Şevket Raşit Hatipoğlu ve Nurettin Topçu’nun yazılarına ve görüşlerine öncelik verilmiştir. Anadolucu dergiler hareketin gelişimini izleyebilmek için bize ilginç ipuçları sağlamaktadır. Bu dergiler incelenirken hem kronolojik hem tematik sıralamaya özen gösterilmiştir. Bu kapsamda genel olarak Anadolucu tarih anlayışı Anadolu Mecmuası, Anadolucu ekonomi anlayışı Dönüm, Anadolucu kültür anlayışı Millet ve Hareket’te incelenmeye çalışılmıştır. Çalışmamızın ikinci bölümünde Cumhuriyet Halk Partisi (CHP) ile Anadolucular arasındaki ilişkilere dikkat çekilmiştir. 1943 seçimlerinde milletvekili olan Anadolucuların CHP ile bağlantıları, dönemin Parti Genel Sekreteri Memduh Şevket Esendal üzerinden açımlanmaya çalışmıştır. Anadoluculuk düşüncesinin doğuşu ve gelişimi, İmparatorluktan Cumhuriyete geçiş ve yeni rejimin kurumsallaşma sürecini kapsayan bir zaman diliminde gerçekleştiğinden dönemsel olarak farklı Anadolucu söylemler oluşabilmiştir. Kurtuluş ve Kuruluş dönemlerinin heyecanlı atmosferinde bir siyasal ideoloji görünürlüğüne sahip olan Anadoluculuk, Atatürk Devrimlerinin hızı ve kapsamına ilişkin tartışmalar sonucu siyasi merkezden uzaklaştıkça daha çok kültürel boyutuyla gündeme gelmiştir. 1940’lı yıllarda ise bir hareket olarak siyasi etkinliklere katılmaya çaba göstermiştir. Dolayısıyla Anadoluculuk, bu süreçte “kendi temeli, kavramsal yapısı ve bakış açısı olan bir ideoloji, yaklaşım tarzı ve hareket olarak var olmayı denemiştir” (Alver, 2006:258). 4 Anadoluculuk düşüncesi, vatan, millet ve milliyetçiliğe ilişkin temel bazı kavramlarda ortak paydalara sahip görünse de, modernleşme, sanayileşme, teknoloji ve din gibi konularda farklı anlayış ve vurgular nedeniyle bağdaşıklık arz etmez. Bu bakımdan Anadolucu yaklaşımlardan söz edebiliriz. Anadoluculuğun içinde “Batıcı, laik görüşte Anadolucular yanında Topçu gibi İslamcı, mistik görüşler savunanlar da vardır” (Akşin, 2000:290). Anadoluculuğun bu yapısal özelliği, düşünce dizgesinin bütünselliğini etkilerken, aynı zamanda bu oluşumun yaşabilirliğini de belirleyerek, onun dönemsel kalmasına ve ana akım içinde sönümlenmesine yol açmıştır. Tez çalışmamız hakkında bazı hususları belirtmek gerekir. Araştırmalarımız esnasında arşiv çalışmalarında konumuzla ilgili olabilecek belgeler elde edilememiştir. Araştırmamıza ışık tutabilecek olan dönemin CHP Meclis Grubu toplantı tutanakları halen kayıptır. İncelenen dergilerin tirajlarına ilişkin bilgilere de ulaşılamamıştır. Çalışmamız büyük ölçüde birincil kaynaklara dayandığından, dönemin Anadolucu dergilerinden, gazetelerden ve TBMM Tutanaklarından yaptığımız alıntılarda ve çevriyazılarda dil ve imla hatalarına özgünlüğü bozmamak kaygısıyla dokunulmamıştır. 5 Giriş Anadolucu Düşünüşün Kaynakları ve Tarihsel Arka Planı Anadolucu düşüncenin ortaya çıkış nedenlerini ancak tarihsel bağlam içinde diğer düşünce akımlarıyla etkileşimini çözümleyerek saptayabiliriz. Kökenlerini Osmanlı modernleşmesi sürecinde bulabileceğimiz bu düşünce akımlarının nitelikleri, II. Meşrutiyet döneminin genel havası içinde belirgin hale geldi. Özellikle İttihat ve Terakki iktidarlarının yönelimleriyle Türkçülük ve İslâmcılık siyasi gündemi belirledi. 1. II. Meşrutiyet Sonrası Düşünce Akımları II. Meşrutiyet sonrası düşünce akımları incelenirken, bu akımların 19. yüzyıl ortalarına kadar uzanan tarihsel kökenlerini ve birikimlerini dikkate alan bir çözümleme yapmak zorunluluktur. İslâmcılık ve milliyetçilik gibi akımlar “Türk siyasi düşünce tarihinde 1860’ların ikinci yarısından itibaren Yeni Osmanlılarla birlikte tartışılmaya başlandığı halde, asıl bağlamını Meşrutiyet döneminde bulmuştur” (Çetinsaya, 2004:420). Örneğin, Yeni Osmanlılar hareketinin tarihsel önemi, daha sonraki siyasal düşünce ve örgütlenmelerin onların mirası üzerinde serpilip gelişmeleridir (Ortaylı, 2001:270). II. Meşrutiyet, bu mirasın sonucudur. Tarık Zafer Tunaya, bir çok düşüncenin üretildiği bu dönemi “II. Meşrutiyet laboratuvarı” olarak nitelemiştir (Tunaya, 2003:XXİ). Ayrıca II. Meşrutiyet dönemi “Türkleri İmparatorluk formülünden demokratik bir Cumhuriyet formülüne iletmiş olan köprüdür” (Tunaya, 1996:1). Düşünce akımlarının geçerlilikleri ve uygulanabilirlikleri bir geçiş dönemi olan II. Meşrutiyet’te teste tabi tutulmuştur. İmparatorluk gücünün hem coğrafi hem ekonomik anlamda azalması ve askeri gücün yani ordunun bu erimeye koşut olarak zayıflaması, İmparatorluğun “en uzun yüzyılı” olan 19. yüzyıl boyunca “devleti nasıl kurtarmalıyız?” sorusunu gündeme getirmiştir. Tanzimat’ın ilanı, Islahat Fermanı, I. Meşrutiyet gibi önemli uğraklardan geçen “kurtuluş ideolojileri” 20. yüzyıl başlarında netleşmeye ve saflara bölünmeye başlamıştır. II. Meşrutiyet’in siyasi düşünce akımları ve ortamı, devletin kurtuluşuna ilişkin ortaya atılan çözüm önerilerinin bir bütünüdür: “ ‘Bu Devlet nasıl kurtulabilir’ sorusuna verilen cevapların çeşitliliğidir ki birbirinden farklı siyasi görüşlerin ortaya çıkmasına amil olmuştur” (Tunaya, 1996:70). 6 Batı Avrupa’da uzun süredir yaşanan ekonomik , toplumsal ve siyasal gelişimlerin ve dönüşümlerin yarattığı teknolojik ve askeri gücün ayırdına varan Osmanlı yönetimleri ve aydınları, henüz kendi topraklarında görülmeyen bu gelişmelere “geç kalma” hissiyatıyla yaklaşmışlar; dış ve iç baskıların itkisiyle ve pratik kaygılarla eklektik kuramsal yapılar oluşturmaya çalışmışlardır. Bu çabaların sonucunda birbirinin içine karışan, birbirleriyle çelişen hatta anakronizm içeren düşünceler ortaya çıkmıştır. Pragmatik dürtüler ve aceleci yaklaşımlar sonucu oluşan düşüncelerin içerikleri zengin ve tutarlı olamamıştır. Örneğin Yeni Osmanlılara kıyasla çok daha az “teorik-spekülatif içerikli” programlar oluşturan Jön Türklerin “hiç biri derin bir teori, özgün bir siyasi formül veya zihinleri devamlı olarak uğraştırmış bir ideoloji ortaya koyamamıştır” (Mardin, 1996:11,22). Yeni Osmanlılar’ın da düşünceleri karışıktır: “Anayasacı liberalizmin çizgilerinden modernist İslâmcılığa, hatta olgunlaşmamış bir Türkçülüğe ve sosyalizme kadar çeşitli görüşleri içeren renkli bir yelpaze oluşturur. Daha ilginci, bütün bu görüşlere çoğun aynı kişide rastlanabilmesidir” (Ortaylı, 2001:270). Bu anlamda Ali Suavi tipik bir örnektir: “O, Osmanlı Devletinin bütünlüğünden söz ettiği zaman Osmanlıcı, Müslümanları ve Türkleri Osmanlı Türklüğünün varlığında ezme politikasına karşı ittihad-ı İslâmcı oluyor, nihayet mensubu bulunduğu Türk milletinin değerleri ve varlığı inkâr edildiği zaman Türklük fikrini savunuyor” (Çelik, 1994:618). II. Meşrutiyet’in hemen başlarındaki göreli demokratik ortam ve basın özgürlüğü, tarihsel kökenleri neredeyse tüm 19. yüzyıla yayılan düşünce akımlarının billurlaşmasına yol açmıştır. Yusuf Akçura, bu düşünce akımlarını II. Meşrutiyet’in ilanından hemen önce, 1904 yılında “Üç Tarz-ı Siyaset” adıyla kavramlaştırmıştır. Ziya Gökalp de 1913 yılında önce Türk Yurdu’nda makale olarak yazıp daha sonra 1918 yılında kitap olarak bastırtığı ve “üç cereyanı” incelediği yapıtının başlığını “Türkleşmek, İslâmlaşmak, Muasırlaşmak” koymuştu. Adeta Cumhuriyetin “siyaset laboratuvarı” (Tunaya, 2003:121) olan II. Meşrutiyet döneminde yaşanan tarihsel olaylar, söz konusu ideolojilerin temellerini ve esaslarını sarsan, hatta onları yok eden depremler yaratmıştır. Balkan Savaşları, I. Dünya Savaşı ve Milli Mücadelenin yaşandığı tarihsel zemin, Osmanlı İmparatorluğu’nun sonunu getirirken, bu kısa sürede toplumsal ve ekonomik yapıdaki hızlı değişimler doğal olarak düşünüşlerin biçem ve 7 içeriğini etkilemiştir. Dış etkilerin ve savaşların zorlamasıyla bağımlı değişken özelliğini sürdüren “kurtuluş ideolojileri” hem içerik olarak hem değişmiş hem eklektik yapılarının bir sonucu olarak birbirlerinin için iyicene yerleşmiştir. Osmanlıcılık ideolojisi zayıf içeriğini gizleyen bir strateji olma niteliğini de yitirerek tarihe gömülürken; Türkçülük, İslâmcılık ve Batıcılık farklı yapı ve tonlarla birbirlerine eklemlenerek Yeni Devletin kuruluş harcını oluşturmuştur. Çalışmamızda bu akımları Anadolucu düşünüşe etkileri ölçüsünde ele alacağız. 1.1. Osmanlıcılık “İttihad-ı Osmanî”, “İttihad-ı Anasır”, “İmtizac-ı Akvâm” ve “Osmanlı Milletdarlığı Mesleği” gibi adlandırmalarla gündeme gelen Osmanlıcılık, özü itibariyle İmparatorlukta “Osmanlılık” üst kimliğinin hem bilinç düzeyinde hem de kurumsal yapılarıyla ortaya konulması çabalarının bir bütünüdür. Bu uğraşın ardında İmparatorluğun etnik temelde parçalanması olasılığının yarattığı endişe ve kaygılar vardır. Bu anlamda Osmanlıcılık “çeşitli unsurların bağımsızlık hareketlerini ve imparatorluktan kopma çabalarını, her türlü etnik milliyetin üzerinde Osmanlılık kavramı yaratarak önlemeye çalışan siyasal ve düşünce hareketi”dir (Hanioğlu, 1985:1389). Yusuf Akçura yukarıda sözünü ettiğimiz yapıtında Osmanlıcılığın amacının bir “Osmanlı milleti” yaratmak olduğunu söyler: “Osmanlı memleketindeki müslim ve gayrimüslim ahaliye ayni siyasî hakları tanımak ve vazifeleri yüklemek; böylece aralarında tam müsavat husule getirmek; fikirlerce ve dince tam serbestî vermek; bu müsavat ve serbestîden faydalanarak, sözkonusu ahaliyi aralarındaki din ve soy ihtilaflarına rağmen yek diğerine karıştırarak ve temsil ederek, Amerika Birleşik Hükümetlerindeki Amerikan milleti gibi müşterek vatanla birleşmiş yeni bir milliyet, Osmanlı meydana çıkarmak ve bütün bu zor ameliyatın neticesi olarak da, “Devlet-i Aliyye-i Osmaniye”yi aslî şekliyle yani eski hudutlariyle muhafaza eylemekti” (Akçura, 1998:19). Geleneksel Osmanlı toplum düzeni, dinsel cemaatları ölçüt alan “millet sistemi” ile 19. yüzyılda ara kademelerle farklılaşmakla birlikte, yönetenler (askerîler) sınıfı ile yönetilenler (reaya) sınıfı olarak bölümlenmiştir. Avrupa’da Fransız Devrimi’nden sonra hızla yayılan milliyetçi akımların ve ayrılıkçı hareketlerin, çok uluslu ve etnik yapıyı barındıran İmparatorluk düzenini aşındırdığını gören ve mevcut kurum ve siyasetlerle bu durumu önleme 8 kapasitesine sahip olmadığını sezen Osmanlı yönetiminin çare arayışlarının bir sonucu olarak “Osmanlıcılık” siyaseti gündeme gelmiştir. Osmanlıcılık düşüncesinin oluşumu, başlangıçta zorunlu olarak pratik uygulamalarla başlamış, ancak 1870’lere doğru bilinçli bir etkinliğe dönüşmüştür. Tanzimat’ın ilanını ve Balkan Savaşlarını nirengi noktaları olarak alırsak, Osmanlıcılık düşüncesinin 1839-1913 kesitinde dört farklı aşamadan geçtiğini görebiliriz: “1-) 1830’lardan 1875’e süren dönemde ağırlıklı olarak Bab-ı Âli’nin otoriter merkeziyetçi siyaseti, 2-) 1868-1878 devresinde Yeni Osmanlı muhalefeti ve Meşrutiyetçi pragmatizm çerçevesinde Osmanlıcılık yaklaşımı, 3-) II.Abdülhamit mutlakıyetine karşı Jön Türk muhalefetinde görülen Osmanlıcılık ve 4-) II. Meşrutiyet döneminde Osmanlıcılık düşüncesi” (Somel, 2001:88). Bu süreçte Osmanlıcılık düşüncesi farklı gruplarca ve farklı içeriklerle savunulmuştur. Bu kapsamda Osmanlıcıları iki gruba ayırmak mümkündür: “1) İslâmî esaslara sarılarak siyasi bütünlüğü saran tehlikeleri önlemek isteyen devlet adamları: Âli Paşa, Fuat ve Cevdet Paşa’lar bunlardandı. 2) Bu esaslarda[n] ayrılmadan Batı’nın hürriyet ve meşrutiyet fikirlerini uygulamak isteyen Yeni Osmanlılarla Abdülhamit devrinde «Jön Türkler»” (Ülken, 2001:76). Osmanlıcılık düşüncesi, İmparatorluk bütünlüğünü sağlamak için bütün unsurları yasa önünde eşit ve temel haklarla donatmak; “millet-i hakime”nin ekonomik ve sosyal durumunu iyileştirmek ve keyfi yönetime son verecek meşrutî rejime geçmek hususunda öneriler içermekteydi (Çetinsaya, 2001:266). Bu önerilerin tek amacı bir “Osmanlı vatanseverliği” yaratarak, Devleti tekrar bir sadakat odağına dönüştürmekti. Fakat bu düşünceler ve öneriler 19. yüzyıl sonuna kadar hayata geçirilemedi. Hatta bu ideolojiyi uygulamanın tek aracı olarak düşünülen hukuksal ve yönetsel modernleşme, birleştirici değil, ayırıcı bir işlevsellik kazanarak ters sonuçlar doğurdu. II. Meşrutiyet’in ilânı ile birlikte “Hürriyet, Müsavat, Uhuvvet” sloganlarının ortaya atılması, kısa bir süre için bazı kimselerde “Osmanlı milleti”nin gerçekleşebileceği yanılsamasını yarattı. 1876’da ilân edilen Kanun-î Esasî’nin 8. maddesindeki “Devlet-i Osmaniye tabiyetinde bulunan efradın cümlesine herhangi din ve mezhepten olur ise olsun bila istisna Osmanlı tabir olunur ve Osmanlı sıfatı kanunen muayyen olan ahvale göre istihsal 9 ve izale edilir” (Kili-Gözübüyük, 2000:44) hükmüne rağmen bir “Osmanlı yurttaşlığı” bilinci yaratılamamıştır.1 Osmanlıcılığın savunucuları öncelikle Türkler olmuştur. Türklerin ardından geleceklerini ve hayatiyetlerini “Osmanlı milleti” üst kimliğinde daha güvenceli bulan diğer müslim ve gayrimüslim unsurlar bu harekete destek vermiştir. Osmanlıcılık düşüncesinin İmparatorluğun periferik bölgelerinden (Doğu Anadolu, Suriye gibi) gelen ve Osmanlı kültürel seçkinlerine katılan aydınlar ve yazarlarca savunulması; yine Musevi cemaatinden hatırı sayılır bir desteğin gelmesi bu kapsamda anlam kazanır. II. Meşrutiyet’in göreli özgürlükçü ortamında Osmanlıcılık, muhalefetin İttihat ve Terakki’ye karşı söylemlerinden biri olmuştur. Bir çok muhalif parti, siyasal programlarına “Osmanlıcılık” idealini koymuştur (Somel, 2001:110). 1912-1913 yıllarında yaşanan Balkan Savaşları, Rumeli topraklarının elden çıkması, gayrimüslim nüfusun azalması ve özellikle İmparatorluk düzeninde korunup, kollanıldığı düşünülen Arnavutluk’un 1912’de bağımsızlığını ilân etmesi gibi etkenler Osmanlıcılık siyaseti idealinin Yusuf Akçura’yı haklı çıkaracak biçimde geçersizliğini kanıtlayan olgular olmuştur. I. Dünya Savaşı ve İttihat Terakki’nin “Tam İktidar Dönemi (1913-1918)”nde (Akşin, 1998a:357) ise tamamen ortadan kalkmıştır. 1.2. İslâmcılık İslâmcılık, II. Meşrutiyet sonrası düşünce akımlarından en etkili olanıdır. Sırat-ı Müstakim-Sebilürreşad, Mekâtip-Medâris, Beyanu’l-hak, Liva-yı İslâm, Mahfel, Volkan gibi yayın organları, yazarları ve düşünürleriyle güçlü bir söylem ve gündem yaratarak Meşrutiyet yönetimlerini olduğu kadar müstakbel Cumhuriyet yönetimini de etkilemiş olan bir düşünce akımıdır. 1 Talat Paşa anılarında Osmanlılık düşüncesinin ve bilincinin gayrimüslimler için hiçbir anlam ifade etmediğini bir örnekle anlatır: “Osmanlılık fikri ise Helenizm için bir tehlikeydi. “Osmanlı” terimine sinirlenen Serfiçe mebusu Boşo Efendi, Meclis kürsüsünden açıkça, kendisi için Osmanlılığın “Osmanlı Bankası”ndaki Osmanlı’dan fazla bir anlamı olmadığını söylemek küstahlığını gösterdi” (Talat Paşa, 2000:23). Buna karşılık İstanbul’un Rum elitlerinin örgütü olan “Konstantinopolis Cemiyeti” Osmanlıcılık siyasetini ateşli bir biçimde savunuyordu (Keyder, 2003:43). 10 İslâmcılık, “ XIX-XX. yüzyılda, İslâm’ı bir bütün olarak (inanç, ibadet, ahlâk, felsefe, siyaset, hukuk, eğitim...) “yeniden” hayata hakim kılmak ve akılcı bir metodla müslümanları, İslâm dünyasını batı sömürüsünden, zâlim ve müstebit yöneticilerden, esaretten, taklitten, hurafelerden... kurtarmak; medenîleştirmek, birleştirmek ve kalkındırmak uğruna yapılan aktivist, modernist ve eklektik yönleri baskın siyasî, fikrî ve ilmî çalışmaların, arayışların, teklif ve çözümlerin bütününü ihtiva eden bir hareket” olarak tanımlanabilir (Kara, 2001:9). Bu geniş kapsamlı tanımlamadan anlaşılacağı üzere, İslâmcılık da diğer düşünce akımları gibi Batı uygarlığının üstünlüğünü kabul varsayımı ve bu üstünlüğü yakalamak aceleciliği ile koşulların dayatmasıyla oluşturulmuş “terakki” odaklı bir düşünüş tarzıdır. Başlangıcında “İttihad-ı İslâm”, Panislâmizm” adlarıyla ortaya çıkan İslâmcılık, genel olarak; a) medenî unsurları almak yönü ağır basan kısmî bir Batılılaşma, b) usûl olarak seçmecitelifçi (eklektik:intibahî) bir yolla Batının medenî, ilmî, sınaî, fennî (teknik) üstünlükleriyle İslâmın kültürel ve ahlâkî özelliklerinin birleştirilmesi ve c) İslâm’ı Batı karşısında savunma düzlemlerinde geliştirildi (Kara, 2001:14-16). Geniş bir İslâmcılık tanımlamasında farklı söylem ve düşünüşlerin, farklı kişiliklerin ortaya çıkması doğaldır. İslâmcılığın doğduğu tarihsel ve mekansal zeminin özellikleri düşünüldüğünde farklılık kaçınılmaz bir olgu haline gelmektedir. Bizim bu çalışmada üzerinde duracağımız husus, İslâmcılığın II. Meşrutiyet sonrası konumu ve diğer akımlarla etkileşimidir. Fakat “1908 sonrası İslâmcılığı, arkasında yer alan 40 yıllık birikim dikkate alınmadan, gerçek hüviyeti ile anlaşılamaz” (Türköne, 2003:250). Bir “İslâm birliği” oluşturma idealiyle gündeme gelen İslâmcılık, varoluş nedenleri ve ortaya çıkış zamanıyla Osmanlıcılık akımıyla birebir ilişki içindedir. Unsurların birliği siyasetini güden Osmanlıcılığın zayıf bir ideoloji olarak kalması, Avrupa’daki “milletleşme” olgusuna karşılık “ittihad-ı İslâm” ideolojisinin yeni bir toplumsal bağ ve yapıcı olarak gündeme gelmesine zemin hazırladı. İslâmcılık, “millet-i hakime”nin dini sıfatıyla zaten ayrıcalıklı ve başat bir konumda bulunan ve egemen kültürün ana belirleyicisi olan İslâm’ın bir ideolojisi olarak başlangıçtan itibaren avantajlara sahipti. Buna ek olarak, İslâm dünyasının halifesi olan padişahın manevi gücü İslâmcılığın dış boyutunda önemli açılımlara olanak sağlıyordu. 11 İslâmcılık, öncelikle “devlet nasıl kurtulur?” sorusuna yanıt arayan, modernleşme ile mevcut kültürel kodların uyumuna İslâmî temellerde dayanak bulmaya çalışan bir ideoloji olarak doğdu. Bu bağlamda İslâmcılık akımı, Tanzimat ve özellikle Islahat Fermanı’nın sağladığı yeni oluşumlara ve “müsavat” ilkesine bir tepkinin ürünüydü. İslâmcılık, özellikle Yeni Osmanlıların Batı Avrupa demokrasilerinin geliştirmeye çalıştığı demokrasi, parlamento, seçim gibi kurumsal yapılara meşveret, şûra, biat gibi İslâmî bir öz ve içerik kazandırmaya çalışan etkinliklerinden beslendi. 19. yüzyıl Avrupası’nın “birlik” (pan) hareketlerinden etkilenen İttihad-ı İslâm düşüncesinin iki temel kaynağı vardır: “Biri özellikle Islahat Fermanı sonrasında ortaya çıkan muhafazakâr tepkidir; diğeri İslâm dünyasının sömürgeleşmesi sonucu olarak dünya Müslümanları nezdinde hilafetin öneminin ve buna mukabil Osmanlı devletinden yardım talebinin artmasıdır” (Çetinsaya, 2001:266). Yeni Osmanlılar, Babıâli’yi Avrupa’ya karşı ödün vermekle, Müslümanları kollamamakla suçlarken, aynı zamanda İmparatorluk dışındaki Müslümanlara karşı sorumsuz ve ilgisiz kalmakla itham ediyorlardı (Türköne, 2003:178). “İttihad-ı İslâm” siyaseti dış boyutuyla başarılı olamamıştır. Daha doğrusu, bu yönde yeterli çaba da gösterilmemiştir. Dönemin diğer “pan” hareketlerinde görülen etkinlikler bu akımda görülmemiş, Abdülhamit “halife sıfatını doğal olarak kullanmakla birlikte asla eylemci bir hareketin lideri niteliğiyle ortaya çıkmamıştır” (Koloğlu, 2001:276). Abdülhamit’in dış siyaseti sembolik uygulamalar dışında kültürel düzlemde de etkili olamamıştır: “Panislâmizm lafta ve yaftada kalmış, hiçbir zaman imparatorluğun halklarının karşılıklı kültürel alışverişini hızlandıran bir ideoloji ve hareket haline gelememiştir” (Ortaylı, 1982:13). “Efkâr-ı İslâmın, efkâr-ı medeniyete ittihadı” olarak anlaşılan İslâmcılık, II. Meşrutiyet’le birlikte siyasi bir içerik kazandı. İslâmcılar, “10 Temmuz Hareketi[ni] İslâm’ın yeni bir zaferi olarak” gördüler (Tunaya, 2003:89). Bu dönemde dergiler çıkardılar, dernek ve parti kurucusu oldular. Çıkardıkları dergilerde Abdülhamit istibdadını eleştirdiler, İttihat ve Terakki Cemiyeti lehine yazılar yazdılar. İslâmcılar arasında yer alan tutucu ve muhalif grupların etkinliği, 31 Mart Ayaklanması’nın bastırılmasından sonra en aza indi. Musa Kazım, Mehmet Şemsettin, Mehmet Akif, Filibeli Ahmet, Sait Halim ve Babanzâde Ahmet Naim gibi İslâmcı aydınlar ön plana çıktı. 12 İslâmcı yazarlar, Batı karşısında İslâm dünyasının gerilemesini (inhitat) sorunsallaştırarak İslâmın bir “mâni-i terakki” oluşturmadığı saptamasından hareketle İslam dünyasının ilerlemesinin önündeki engellerin kaldırılması yollarını İslamî bir çerçevede arama gayretine giriştiler. İslâmcıların temel düşüncesi aslında dinde olmayan hurafe ve inanların varlığının dinsel gelişimi dondurduğu ve çözümün de dini eski saf durumuna getirmek olduğudur (Bayur, 1991a:501). “İçtihat kapısının” açılması önerisinde görüldüğü gibi, İslâm’ın ana ilkelerine dönüş, İslâmcıların ana tezidir. “Mazisi, medeniyeti ve düşüncesi bakımlarından İslâm’ın zengin tarihi istenilen ve aranılan delilleri ve emsalleri sağlamaktadır” (Tunaya, 2003:2). İslâmcılar bu bakış açısıyla ahlâk, devlet, meşrutiyet, ilerleme, adalet, kadın hakları ve milliyet gibi konularda görüşlerini açıkladılar. İslâmcılar, başlangıçta kültürel Türkçülüğe sempatiyle yaklaştılar. İslâmcıların yayın organı olarak kurulan Sırat-ı Müstakim aynı zamanda Türk Derneği’nin yayın organı oldu. Dergide pek çok Türkçü yazıyordu. Ahmet Ağaoğlu, Ayaz İshaki, Yusuf Akçura ve İsmail Gaspıralı gibi Rusya kökenli Türkçüler de bu yazarlar arasındaydı. Sırat-ı Müstakim, yazar kadrosu ve içeriğiyle adeta 20. yüzyıl başında “Cedidizm” ile Arap reformculuğunun bir buluşma alanı oldu (Georgeon, 1998:67). Trablusgarp Savaşı, Arnavutluk’un bağımsızlığı gibi olaylar İslâmcı yazarları, gelişen Türkçülüğe karşı ihtiyatlı davranmaya itti. Özellikle Sırat-ı Müstakim’in devamı olan Sebilürreşad’ta Türkçülük karşıtı, Panislâmizm içerikli yazılar arttı. Türkçüler İslamcı eleştirileri, İttihat ve Terakki’nin de telkinleriyle ılımlı üslupla yanıtladılar. İttihat ve Terakki’nin dönemsel olarak İslâmcı bir siyasete gereksinim duyması, İslâm Mecmuası’nda ılımlı İslâmcı ve Türkçüleri buluşturdu. “Şiarı dinli bir hayat, hayatlı bir din” alt başlığıyla, kesin olmamakla birlikte 1913 sonu veya 1914 başlarında yayın hayatına başlayan bu dergi, “İslâmların faidesine çalışır” ibaresini de taşıyordu. 1918 yılına kadar düzensiz aralıklarla yayımlanan İslâm Mecmuası’nda dinde reform yapılması ve İslâm’ın hurafelerden arındırılması gibi temalar işleniyordu. Dergide ayrıca Kur’an’ın Türkçe çevirileri de yayımlanıyordu. Biraz önce değindiğimiz gibi İslâmiyet’in devlet ve halk nezdinde gücünü gören, İttihat ve Terakki, İslâmcı bir siyasetin yararlarına inandığı anlarda bundan yararlanmak isteyecekti. 13 1.3. Batıcılık Batıcılık (Garpçılık), 18. yüzyıl sonundan başlayarak 19. yüzyıl boyunca devam eden Osmanlı Devleti modernleşme sürecinin bütün birikimlerini dikkate alan ve II. Meşrutiyet’le birlikte sistemli olarak programıyla ortaya çıkan bir düşünce akımıdır. “Islahat”, “Muasırlaşma” , “Garplılaşma” gibi nitelemeler de anılan Batıcılık, gerçekte modernleşmenin bir ürünü olarak gündeme gelen Osmanlıcılık, İslâmcılık ve Türkçülük akımlarına belirli ölçülerde içkin bir düşünüştür. Ziya Gökalp, 1913 yılında “muasırlaşmak” düşüncesinin bütün düşünürlerce temel bir kural olarak algılandığını belirtir: “Muasırlaşmak (modernistation) fikri mütefekkirlerce aslî bir akide hükmünde olduğu için muayyen bir nâşire malik değildir. Her mecmua, her gazete bu fikrin az çok müdafiidir” (Gökalp, 1329:184). Osmanlı İmparatorluğu’nda, Avrupa’ya göre “geri kalındığı” saptamasının yapılmasından sonra, önceleri başarısız savaşların nedenleri askeri alandaki yetersizliklere bağlandı ve düzeltim çalışmaları ordudan başlatıldı. I. Mahmut (1730-1754), I. Abdülhamit (1774-1789) ve III. Selim (1789-1807) yönetimlerinde Avrupa’nın askeri düzenlemeleri örnek alınarak merkezi ordu oluşturulması yönünde yeniden yapılandırılmaya gidildi. 19. yüzyıl Osmanlı modernleşmesinin özünü merkezileşme dürtüsü oluşturur. Merkezileşmenin amacı padişaha bağlı sadık bir ordu teşkili ve bu orduyla ayanlar ve ekonomik kaynaklar üzerinde tekrar devlet denetiminin sağlanmasıdır. Bu anlamda 19. yüzyıl modernleşmesi üç ana etmen etrafında gelişti: Birincisi yukarıda sözünü ettiğimiz merkezileşme güdüsü; ikincisi Avrupa’nın giderek artan siyasi ve ekonomik müdahaleleri; ve bu etmenlerin bir ürünü olarak modernleşmenin ideolojik boyutunun ortaya çıkışı. Bu ideolojiyle birlikte modernleşme, yönetici elitlerin hem ideolojisi, hem de güçlerinin yegâne meşruiyet kaynağı haline geldi (Karpat, 2002: 77-78). Askeri alanda yapılan reformların, bütünsel bir iyileşmeye yol açamayacağının görülmesi ve askeri reformların hazırlanışı ve uygulamasının getirdiği yeni kazanımlar ve düşünce yapıları, daha kapsamlı bir programın ortaya çıkarılması zaruretini yarattı. “Askeri reformların sadece kışlayla sınırlı kalmayacağı, daha doğrusu reformun askeri cerrah 14 yetiştirmek için tıp eğitimi, istihkâm ve yol için mühendislik eğitimi, matematik, coğrafya derken sonunda vergilerin düzenli toplanması için maliyeye yansıyacağı açıktır. Çünkü devamlı merkezi bir ordu tutmak demek, modern merkeziyetçi bir sisteme dayalı bir mali idare gerektirir. Nihayet bu gelişmenin yönetimin her kompartımanına ve hukuk alanına sıçrayacağı açıktır” (Ortaylı, 2001:24). “Geride kalma” telaşıyla atak bir biçimde pragmatik zorunluluklarla başlayan reform süreci domino etkisiyle bütün yönetsel yapılara yansıdı. İmparatorluğun ekonomik ve toplumsal yapısının, hedeflenen modern dünyaya uygun olmadığı görüldükçe değişik düzlemlerde yenileşme çabaları yoğunlaştı. Modernleşmeyi “varolan değişmenin değişmesi” olarak ele alırsak, modernleşmeyle birlikte zihniyet ve algılama kalıplarının da değişmesi beklenir. 19. yüzyılda bazı kurumlar temelinde başlayan değişimler, “toplumsal hareketliliklerde niteliksel ve niceliksel bir patlama yaratmıştır” (Ortaylı, 1983:7). Osmanlı modernleşme süreci, modernleşmenin kendisini hatta devletin geleceğini belirleyen sonuçlar yaratmıştır. İlk olarak modernleşmenin kamusal alanlarda ve günlük yaşamda görülen etkileri, bu süreçte iyice derinleşen avam/havass ikiliğinin itkisiyle bir tepkiye dönüştü. Batıyı sadece “tüketim alışkanlıkları” olarak gören yükselen kesimlerin aşırılıkları, her kriz anında Tanzimat’ı ve dolayısıyla Batıyı suçlayan yaklaşımlara yol açtı. İslâmcı bir söylemle dile getirilen muhafazakâr tepki, “aşırı Batılılaşma”ya karşı oluşan hissiyattan beslendi. Bu aşamada Batılılaşmaya yönelik her düşünüş veya eylem, karşıt düşünceleri de beraberinde getirdi. 20. yüzyıla miras kalan etki-tepki düzeneği modernleşme sürecinin temel özelliği oldu. Modernleşmenin ikinci ve İmparatorluğun yaşabilirliğini etkileyen sonucu, Osmanlılık ideolojisinin ironik bir biçimde yerle bir olmasıdır. Osmanlı modernleşmesini hızlandıran etkenlerin başında gelen milliyetçi akımlar ve ayrılıkçı hareketler, aynı zamanda İmparatorluğun yıkımını da hazırlamıştır (Ortaylı, 2001:59). Kendisi modernleşmeye mesafeli duran fakat modernleşmenin sonuçlarından yararlanmasını bilen II. Abdülhamit döneminde Harbiye, Mülkiye ve Tıbbiye gibi yüksek okulların eğitim programlarının pozitif bilimleri içerecek biçimde çağdaşlaştırılması Batılı zihnî donanıma sahip bir kuşağın yetişmesini sağladı. Bu kuşaktan olan bir kısım aydın, II. Meşrutiyet’in ilânıyla birlikte “Garpçılar” adıyla etkinliklerini yoğunlaştırmıştı. İlk olarak 15 Mehtap (kapatıldıktan sonra Şebtab adıyla yayımlandı) dergisinde bir araya gelen Batıcılar, gelenekçi ve tutucu düşünceleri eleştirerek, İmparatorluğu kurtaracak yolun Batılılaşmak olduğu tezini işliyorlardı (Hanioğlu, 1985:1384). Batıcı yazarlara göre, İslâm dininin getirdiği şeriat, yaşamın her alanını hükmü altına alarak, bütün geriliklerin kaynağı olmuştur. Şeriat, tutucu bir güç olarak her değişmeye karşı önleyici bir etken olmuş, yaşamı fosilleştirmiştir (Berkes, 2002:412). Batıcılar içinde öne çıkan isim Abdullah Cevdet’tir. 1904 yılında Cenevre’de çıkarmaya başladığı ve daha sonra Kahire’de yayımladığı, 1910 yılının sonunda döndüğü İstanbul’da yayını sürdürdüğü İçtihad dergisi Batıcı görüşlerin merkezi oldu. Abdullah Cevdet, kurucusu olduğu dergisinin ilk sayısında bir anket hazırlamıştı: “1) Müslümanların düşkünlüğünün nedenleri nelerdir? 2) Müslümanları bu durumdan kurtaracak en etkili önlemler nelerdir?” Abdullah Cevdet’in bu sorulara verdiği yanıt özetle “geri kalışımızın nedeni Asyalı kafamız, yozlaşmış geleneklerimizdir. Bizi yenen güç, bizim görmek istemeyen gözlerimiz, düşünmek istemeyen kafalarımızdır. Bizi geride bırakan, bırakmaya devam edecek, gelecekte de bırakacak olan güç dünya işlerini hükmü altına alan din-devlet bileşimi sistemidir” (Berkes, 2002:412). İçtihad çevresinde etkinlik gösteren Batıcılar, Avrupa uygarlığının örnek alınmasında seçici davranmayı öngörenler ve tam Batılılaşmayı savunanlar olarak ikiye ayrılmıştır. Dost olmayan Batıya rağmen Batılılaşmayı, faydalı geleneklerden yararlanarak sürdürmek isteyen ve Serbest Fikir dergisinde bir araya gelen Celal Nuri ve arkadaşları “kısmî Batıcı”, buna karşılık İçtihad’ta “tek medeniyet” olan Avrupa uygarlığının bütünüyle edinimini savunan Abdullah Cevdet ve arkadaşları “tam Batıcı” olarak adlandırılmıştır (Hanioğlu, 1985:1386). Tam Batıcılara göre Avrupa uygarlığının iyisi, kötüsü birbirinden ayrılmaz. Zira Abdullah Cevdet’e göre gülü seven dikenine katlanacaktır: “Bir ikinci medeniyet yoktur; medeniyet Avrupa medeniyetidir, bunu gülü ile dikeni ile isticlâs etmek mecburidir“ (Lewis, 2001:235). II. Meşrutiyet ortamında, radikal önerileri ve din ile geleneklere karşı tutumları nedeniyle tüm Batıcılar, gerek iktidarlar gerek İslâmcılar tarafından eleştirilmişlerdir. Çıkardıkları dergiler sık sık kapatılmıştır. Peyami Safa, Batıcılığı bir sistemden ziyade “dinî taassuba karşı medeni ihtiyaçların sezilişinden doğma bir terakki iştiyakı” olarak tanımlar (Safa, 1999:62-63). “Terakki iştiyakı”nın, hemen hemen diğer bütün düşünce akımlarınca benimsenmesi ve özellikle maddi uygarlığın ithaline hiçbir itirazın olmaması, Batılılaşma 16 sorununu geleneksel değerler ile uygarlığın uyumuna indirgemiştir. Bu aşamada çözümü yine “medeniyet/hars” ayrımı formülüyle Ziya Gökalp bulmuştur. 1.4. Türkçülük 19. yüzyıl sonlarına doğru ulusal bilinçlenme ve kimlik arayışı süreçlerinin sonucu kültürel bir içerikle oluşmaya başlayan Türkçülük, II. Meşrutiyet’le birlikte siyasal açılımlarıyla önemli bir düşünce akımına dönüşmüş, sadece bununla kalmayarak zamanla İttihat ve Terakki yönetiminin başlıca yönlendiricisi ve daha sonra evrildiği Türk milliyetçiliği dolayımıyla Yeni Türk Devletinin kurucu ideolojisi olmuştur. İmparatorluğu tehdit eden “milliyetler çağı”nda en geç gelişen milliyetçilik Türk milliyetçiliği olmuştur. “İmparatorluğun bizzat efendisi” olan Türklerin milliyetçi düşüncelerden en son etkilenmeleri doğaldır (Lewis, 2001:342). Türkçülük düşüncesi, Osmanlıcılık ve İslâmcılık ideolojilerinin baskınlığı karşısında önceleri yüksek bir sesle dile getirilememiştir. Osmanlı Devleti’nin kurucusu ve egemen unsuru olan Türklerin 19. yüzyılda ulusal bilincinin uyanması ve gelişmesinin bir sonucu olarak ortaya çıkan Türkçülük akımı, doğuşunu öncelikle dil ve edebiyat alanlarında başlayan bir dizi etkinliğe borçludur. Dönemin baskıcı ortamında doğal olarak kültürel ve edebi bir içeriğe sahip olan Türkçülük, İmparatorluğun yıkılışı evresinde siyasi bir niteliğe sahip olmuştur. İmparatorluk dahilinde Türklük bilincinin oluşumuna yol açan etkenlerden en önemlisi dil çalışmalarıdır. Tanzimat döneminde dilin sadeleştirilmesi, devlet ve halk arasında etkili ve anlaşılır bir dilin geçerli olması, modernleşmeye koşut bilimsel ve teknik terimlere karşılık bulunması gibi hususlarda çalışmalar yapılmıştır. 1851 yılında kurulan Encümen-i Daniş, dil çalışmaları yapmak üzere Ahmed Cevdet Paşa ile Mehmed Fuat Paşa’yı görevlendirmiş, bu kişiler de 1852 yılında Arapça, Farsça ve Türkçe ayrımını yapan bir gramer (Kavaid-i Osmanî) hazırlamışlardır (Kushner, 1998:78-79). Yeni Osmanlılar’dan Şinasi ve Ziya Paşa, Türkçe’ye önem vermişlerdir. Şinasi 1860’da yayınlanmaya başlayan Tercüman-ı Ahval ‘de sade bir dille yazacağını belirtmiş, bu tutumunu Tasvir-i Efkâr‘da da sürdürmüştür. Ziya Paşa 7 Eylül 1868 günkü Hürriyet’te çıkan 17 “Şiir ve İnşâ” başlıklı makalesinde Türkçe’yi savunmuş ve “Osmanlı” tabirini Türk karşılığında kullanmıştır (Akçura, 2001:18). Dilde Türkçülük çabalarından sonra dilin incelenmesi, Osmanlı lehçesinden başka Türk lehçelerinin öğrenilmesi aşamasına geçilir. Bu evrede Ahmet Vefik Paşa 1877 “Lehçe-i Osmanî” adlı yeni bir sözlük hazırlar. Ahmet Vefik Paşa, bu sözlükte ilk defa aslı Arapça ve Farsça olmayan Türkçe sözcükleri ayırmış, Osmanlı lehçesinden başka lehçeler olduğunu ortaya koymuştur. Yusuf Akçura’ya göre “lisan sahasında çok şuurlu bir Türkçü” olan Ahmet Vefik Paşa, “lisan vasıtasıyla çok geniş Türk birliğini görmüş ve göstermiştir” (Akçura, 2001:21). Askerî Mektepler Nazırı olan Süleyman Paşa 1874 yılında “İlm-î Sarf-ı Türkî” adlı bir gramer yazmış, “Osmanlı” ibaresinin bir devlet adına karşılık geldiğini söyleyerek kitabının başlığını Türkçe koymuştur (Kushner, 1998:81). II. Abdulhamit döneminde Türklük bilincinin gelişmesine yol açan tartışmalar yaşanmıştır. Bu süreçte kamuoyu yaratma kapasitesine sahip gazeteler yine ön plana çıkmıştır. Şemseddin Sami Sabah’ta, Ahmed Mithad Efendi Tercüman-ı Hakikat’te ve Necip Asım İkdam’da düşüncelerini dile getirmişlerdir. 1894 yılında Ahmed Cevdet tarafından kurulan İkdam “Türk gazetesidir” başlığıyla çıkıyordu. İkdam’ın kadrosunda Türkçülüğe kültürel açıdan yaklaşan Necip Asım, Veled Çelebi, Emrullah Efendi gibi yazarlar vardı. Bu yazarlar Türklerin temel kültürel özelliklerini ortaya çıkarmaya çalışıyorlardı (Mardin, 1996:62). İkdam, “Osmanlıcılık ve kültürel İslâmcılık çerçevesi içinde, çağdaş bir Türk etnik kimliği geliştirmeye çalışan yazarların başlıca yayın organı idi” (Karpat, 2004:45). Osmanlı İmparatorluğu’nda Türkçü düşünüşün oluşumu ve ulusal bilincin gelişimi sürecini etkileyen en önemli olgunun, Avrupa’da ortaya çıkan Türkoloji çalışmaları ile Rusya’da yaşayan Türk ve Müslüman aydınların milliyetçilik deneyimlerini Osmanlı Türklerine aktarma çabaları olduğu genel kabul gören bir yaklaşımdır. Bu kapsamda Osmanlı topraklarında Türkçü filizlenmenin ilk kaynağı Avrupa’da gelişen Türkoloji çalışmaları olmuştur. İlk Türkçüler kısmen Batı’daki antropoloji ve filoloji çalışmalarından yararlanmışlar, fakat en çok Türkoloji araştırmalarına ilgi göstermişlerdir. Bu nedenle 18 Türkçülük bilincinin gelişimi, başlangıcından itibaren Şarkiyatçılığın bir dalı olarak gelişen Türkolojinin etkisinde kalmıştır. (Timur, 2000:154,162). Türklere yönelik çalışmaların ilki 1756-1758 yıllarında Fransız tarihçisi ve Sinoloğu Joseph Deguignes’in yazdığı “Hunlar, Türkler, Moğollar ve Diğer Batı Tatarlarının Genel Tarihi” (Histoire Générale des Huns, des Turcs, des Mongoles, et Autres Tartares Occidenteaux)’dir (Kushner, 1998:18). Avrupa’da büyük bir ilgi gören bu kitapta, tarihte Türklerin hangi isimler altında anıldıkları anlatılmış ve Ergenekon destanının Çin kaynaklı ilk versiyonu verilmiştir (Timur, 2000:155). 1832 yılında Arthur Lumbey Davids adlı bir İngiliz dilbilimci tarafından yazılan “Türk Dili Grameri” (A Grammar of the Turkish Language)’nde, Türk tarihi ve lehçeleri hakkında bilgi verilmiş, Osmanlı Türkçesindeki Türkçe etkisi sistematik bir şekilde açıklanmış ve Türklerin uygarlıklara yaptığı katkılar vurgulanmıştır (Sarınay, 2004:53). Türkoloji çalışmalarının önemli boyutlara ulaştığı Fransa’da yaşayan Alman asıllı Türkolog Julius Klaproth ve Abel Rémusat 1822’de “Asya Derneği” (Société Asiatique)’ni kurmuşlar ve 1828’de Journal Asiatque’i çıkarmışlardır. Bu yazarlar, Türkleri, Moğollardan, Tatarlardan ve Kafkas ırklarından ayırmışlar ve yeni dil tasnifleri sunmuşlardır (Timur, 2000:155; Karakaş, 2000:93). Türkleri en çok etkileyen kişi bir Fransız olan Léon Cahun olmuştur. Cahun’un 1896’da yayınlanan “Asya Tarihine Giriş: Türkler ve Moğollar” (Introduction a I’Histoire de I’Assie, Turcs et Mongols, des Origines a 1405) kitabıdır. Henüz 15 yaşında iken Ahmed Vefik Paşa’nın “Lehçe-i Osman-î”si ile Süleyman Paşa’nın “Tarih-i Âlem”ini okuduktan sonra Türkçülük eğilimine giren Ziya Gökalp, bu kitapla ilgili duygularını “312 de İstanbul’a geldiğim zaman ilk aldığım kitap Léon Cahun’un Tarih’i olmuştu. Bu kitap âdeta PanTürkizm mefkûresini teşvik etmek üzere yazılmış gibidir” (Gökalp, 1976:9) şeklinde ortaya koymuştur. Gerçekte Türkler hakkında olumsuz yargılarda bulunan Cahun’un kitabı, Türkleri İslâm öncesi ve sonrası olmak üzere iki dönemde incelemekte, İslâmiyet’in Türk dehasına ve gücüne zarar verdiğini belirtmektedir. “Türk farkına bile varmadan, Müslümanlaşmış Asya’nın Hıristiyan Avrupa’ya karşı temsilcisi oldu. Herkesten yürekli, herkesten inatçı, ırklarından gurur duyan bu insanlar, arzu ve enerjilerini, yabancıların hizmetinde, tesadüflere ve maceralara bağlı bir şekilde harcadılar” (Timur, 2000:158). 19 Yukarıda adı geçen araştırmacıların yanı sıra Macar Arminus Vambery, Alman asıllı olup Rusya’da Türkoloji çalışmalarını başlatan Vilhelm Radloff, Danimarkalı Vilhelm Thomsen gibi araştırmacıların çalışmaları da Türkçüleri etkilemiştir. Bu çalışmalarda Osmanlı ve İslâm öncesi Türklerin ve kullandıkları dilin etkinliği araştırılıp, sorgulanırken, Türklerin geniş bir alanda devletler ve uygarlıklar kurduğu ve önemli tarihsel roller üstlendikleri ortaya konuluyordu. Türkologlar, “Türk toplumlarının Asya’daki kökenlerini, dil ve uygarlıklarının köklü yapısını ortaya koymuş, bu yapının 8. yüzyıla kadar uzanan ilk örneklerini gün ışığına çıkarmışlardı” (Georgeon, 1998:27) Bu sonuçlar, doğal olarak Osmanlı Türklerinin hoşuna gidiyordu. Uzun zamandır İmparatorluk bünyesinde devam eden arayış çabalarında, bu “keşif”ler yeni açılımlara olanak sağlıyordu. 1869 yılında bir Polonya göçmeni olan Mustafa Celaleddin Paşa’nın İstanbul’da Fransızca olarak yazdığı ve filolojik verilere dayanarak Türklerin “Touro-Aryan” bir ırk olduğu iddasını dile getirdiği “Eski ve Yeni Türkler” (Les Turcs: Anciens et Modernes) kitabını başlangıc sayarsak, Türkler arasında, Batılı Türkologların çalışmaları örnek alınarak veya aynen aktarılarak yeni çalışmalar yapıldı. Süleyman Paşa’nın “Tarih-i Alem”i (1876), Necip Asım’ın “Türk Tarihi”(1900), Veled Çelebi’nin “Türk Lügati”, Ahmet Vefik Paşa‘nın “Lehçe-i Osmanî”si (1877) ve Bursalı Mehmet Tahir’in “Türklerin Ulûm ve Fünûna Hizmetleri” (1898) bu çalışmalara örnek oluşturur. Batılı Türkologların çalışmaları ve onları izleyen Osmanlı aydınlarının uyarlama etkinlikleri ile öncelikle dil, tarih ve kimlik bilincinin uyanışıyla kültürel bir süreçte biçimlenen Türkçülük, 20. yüzyılın başlarında İmparatorluğun içinde bulunduğu koşulların zorlaması ve Rusya’dan gelen Türkçü aydınların etkisiyle siyasal bir konuma evrilmeye başladı. Bu dönem henüz Osmanlı Devleti’nin yaşabilirliğini Osmanlıcı bir siyaset çerçevesinde olanaklı gören bir anlayışın egemen olduğu bir yapıdadır. 19. yüzyılın sonlarına doğru Rusya’da otokratik yönetim ve Panslavizm uygulamalarından rahatsızlık duyan Azerileriler, Kırım ve Kazan Tatarları giderek artan sayıda Osmanlı Devletine gelmeye başladılar. Gelecekte Osmanlı İmparatorluğu’nun siyasi ve kültürel yaşamında önemli roller üstlenecek olan bu göçmenlerin çoğu yüksek standartlarda eğitim görmüş, Rusya’da aydınlar arasında yaygın olan halkçı ve devrimci düşüncelere aşina, 20 Osmanlı İmparatorluğu’ndaki siyasal gelişmelere duyarlı kişilerdi (Georgeon, 1998:11; Lewis, 2001:345). Bu göçmenlerin geldiği Rusya’da Müslüman Türkler arasında ulusal bilincin erken gelişmesinin bazı nedenleri vardır. 19. yüzyıl ortalarından itibaren Kırım, Kazan ve Azerbaycan’da Batı’daki gelişmeleri izleyen, Rus romantizmi ve Osmanlı İmparatorluğundaki Batılılaşma çabalarına ilgi duyan Türk ve Müslüman aydınların oluşturduğu bir dizi aydın hareketi vardı. Kültürel Türkçülükle başlayan bu hareketler, Panslavizmin etkinliğinin artması ve Rusya’nın asimilasyonist siyaseti karşısında tepkici bir yönelimle siyasal bir içeriğe sahip oldu ve Pantürkist bir özellik kazandı (Sarınay, 2004:57). Rusya Türkleri arasında Türklük bilincinin yeşerdiği en önemli yer Kazan’dı. Kazan’da, Orenburg’da, Simbirsk’te gelişmeye başlayan sanayileşme ve buna bağlı olarak önem kazanan ticaret sayesinde bu bölgede zenginlik ve refah artışı sağlandı. Bu gelişmeden Türkler de yararlandı: “Tatar toplumunun bağrında zengin bir tüccar sınıfı doğdu” (Georgeon, 1998:8). Benzer bir gelişme petrolün sayesinde Azerbaycan’da da yaşanıyordu. Kapitalist süreç, sermaye birikiminin yanı sıra, modern düşünce ve sanatların oluşumuna katkı yaptı. Azınlık toplulukların tutunum ideolojisi olan din, modernleşmenin getirdiği yeni donanımlarla yeniden yorumlanırken eğitim yoluyla da toplumu yenileştirici etkinliklere girişiliyordu. Rusya kökenli Türk aydınlara değinirken Yusuf Akçura (1876-1935)’ya özel bir yer vermek gerekir. Rusya doğumlu olup eğitimini küçük yaşta geldiği İstanbul’da yapan, sürgünler sonrası II. Meşrutiyet’le birlikte tekrar İstanbul’a dönen Akçura, Pantürkist görüşlerini kurucusu olduğu dernek ve dergilerde savundu. Akçura, 1904 yılında Kahire’de yayımlanan Türk gazetesinin 24. ve 34. sayılarında yayımladığı “Üç Tarz-ı Siyaset” başlıklı yazı dizisini kitap olarak Kahire’den sonra ikinci kez İstanbul’da 1912 yılında bastırdı. Akçura “Pantürkizmin Manifestosu” olarak kabul edilen bu yazılarında Osmanlıcılık, Panislâmizm ve Pantürkizm akımlarını, öncelikle Osmanlı Devleti’nde uygulanabilirlikleri ve getireceği yararlar bakımından karşılaştırmalı olarak inceler. Bu akımların ne gibi sonuçlar doğurabileceğini tartışan Akçura, açıkça belirtmese de tavrını yeni bir düşünce olarak ortaya koyduğu “ırk üzerine müstenit bir Türk siyasî milliyeti husule getirmek” yönünde gösterir (Akçura, 1998:23). Akçura kendi ifadesiyle bu makaleyi “bir asra yakın, lisân, edebiyat ve filoloji hatta siyaset sahasında Türkçülük fikri ve fikri cereyanı mevcut olduğu halde, Türk milliyetçiliğinin siyasette haiz olabileceği kıymet ve ehemmiyete dair, <<Üç Tarz-ı 21 Siyaset>>den önce bu derece açıklık ve kesinlikle görüş beyan eden bir eser yazılmış olduğunu bilmiyorum” şeklinde değerlendirir (Akçura, 2001:179). “Üç Tarz-ı Siyaset”in özgünlüğü Pantürkizm idealinin, ancak Osmanlı Devleti merkezli bir yapıyla mümkün olduğunu ifade etmesidir. Akçura’nın tezi “Rusya Türklerinin birlik sağlama isteği ile Osmanlıların devleti koruma çabalarını bir senteze ulaştırıyordu. Başka bir ifadeyle, Tatar burjuvazisinin Pantürkist eğilimleri ile Jön Türk ideolojisinin mihenk taşı olan devleti koruma kaygısını bağdaştırmaya çalışıyordu” (Georgeon, 1998:48). Akçura’nın gündeme getirdiği önemli konulardan biri de milliyetçiliği, ekononomi bağlamında ele alarak değerlendirmelerde bulunmasıdır. Akçura modern bir millet oluşturmanın, Osmanlı İmparatorluğu’nun siyasi, toplumsal ve ekonomik yapısıyla mümkün olmadığını savunarak, bunun yerine İmparatorluğu bir milli burjuvazi temelinde yeniden yapılandırmayı önerir. Akçura, Tatar burjuvazi modelini örnek alarak yeni bir siyaset projesini gündeme getirir. Akçura özellikle Türk Yurdu’nda milli burjuvaziyi geliştirme çabalarını öne çıkartır. Akçura bu görüşleriyle yeni bir bileşimin çerçevesini çizer: “Türklerin birliği kavramı, böylece Osmanlı İmparatorluğu’nun devlet gelenekleriyle Rusya Türklerinin ekonomik, toplumal ve kültürel kazanımlarının aynı potada eritilmesi anlamını taşıyordu” (Georgeon, 1998:135-136). 1.4.1. Türkçü Örgütlenmeler ve Yayın Organları II. Meşrutiyet’in ilanı ile birlikte gelen genel özgürlük havası içinde Türkçüler de etkinliklerini kuruluşlarına katıldıkları değişik dernek ve dergilerde yoğunlaştırdılar. Yusuf Akçura bu dönemi “Türkçülükte Teşkilatlanma Devresi” olarak adlandırmaktadır (Akçura, 2001:228). Türk Derneği, bu dönemde Türk milliyetçiliği esasına göre kurulan ilk dernektir. Türk Derneği’nin kuruluş tarihi konusunda farklı tarihler öne sürülmesine rağmen Aralık 1908 tarihi genel olarak kabul görmektedir (Üstel, 1997:15; Sarınay, 2004:104). Yusuf Akçura, Türk Derneği’nin 1908 Kasım’ında geldiği İstanbul’da Necip Asım ve Veled Çelebi ile görüşerek, onlara “gayr-ı siyasî, sırf kültürel mahiyette bir Türk cemiyeti kurulmasını” önermesi üzerine doğduğunu söylemektedir (Akçura, 2001:229). Derneğin kurucuları arasında Ahmet Mithat, Emrullah Efendi, Veled Çelebi, Necip Asım, Korkmazoğlu Celal, Yusuf Akçura, Akyiğitoğlu Musa, Fuad Raif, Bursalı Mehmet Tahir, Agop Boyacıyan, Ahmet 22 Hikmet, Mehmed Celal ve Ispartalı Hakkı bulunmaktadır. Derneğe daha sonra Mehmet Emin, İsmail Gaspıralı, Ahmet Ağaoğlu, Hüseyinzâde Ali, Hüseyin Cahit, Köprülüzâde Fuad, Antuvan Tıngır ile Türkologlar Martin Hartmann, Vladimir Gordlevskiy, Doktor Karaçon üye olmuştur (Üstel, 1997:15; Sarınay, 2004:105; Akçura, 2001:231). Görüldüğü gibi Dernek üyelerinin bileşimi Rusya kökenli Türkleri, gayrimüslimleri ve yabancıları içeren, Osmanlılığı yansıtan bir görünüm arz etmektedir. 25 Aralık 1908 tarihinde yayımlanan Türk Derneği Nizâmnamesi’nin 2. maddesinde “Cemiyetin maksadı Türk diye anılan bütün kavimlerin mâzi ve haldeki âsar, ef’âl, ahvâl ve muhîtini öğrenmeye ve öğretmeye çalışmak yani Türklerin âsâr-ı atîkasını, târihini, lisânlarını, avam ve havas edebiyatını, etnografya ve etnolojiyasını, ahvâl-i içtimâiyyesi ve medeniyet-i hâzıralarını, Türk memleketlerinin eski ve yeni coğrafyasını araştırıp taraştırıp ortaya çıkararak bütün dünyaya yayıp dağıtmak ve dilimizin geniş ve nedeniyete elverişli bir dereceye gelmesine çalışmak ve imlâsını ona göre tetkik etmektir” (Üstel, 1997:35; Akçura, 2001:229-230). Merkezi İstanbul’da bulunan Dernek, Rusçuk, Kastamonu, İzmir ve Budapeşte’de şubeler açmış, kitap basmış ve konferanslar düzenlemiştir. Başlangıçta Sırat-ı Müstakim’i yayın organı seçen Dernek 1911 yılında ancak 7 sayı yayımlanabilen “Türklüğe dair tetebbüatı havidir. Ayda bir çıkar” serlevhası ile Türk Derneği dergisini yayımlamıştır (Akçura, 2001:231). Türk Derneği sayfalarında Türkçe’nin kullanımı ve yaygınlaştırılmasına ilişkin yazılar yayımlanmıştır. Ahmet Hikmet derginin ilk sayısında kaleme aldığı “Dilimiz” başlıklı yazısında “bir düzgün lisân, bir muntazam ordu kadar bir milleti saklar, esirger” şeklinde yazarak, millet oluşumunda dilin önemini vurgulamıştır (Üstel, 1997:29). Yine derginin ilk sayısında “A” imzalı “Türklüğü Bilmeli ve Bilişmeliyiz” isimli makalede “milliyet ve ırkiyyet fikirlerinin” önemi anlatılmakta Türklük bilincinin yokluğunda Türk boylarının Avrupalılarca yok edileceği uyarısında bulunulur, Anadolu dışındaki Buhara, Kazan, Semerkant ve Tebriz gibi Türklük merkezlerine dikkat çekilir (Sarınay, 2004:109-110). Dergide yer alan Türkçe’ye ilişkin yazılar, bazı tepkilere yol açar. Ziya Gökalp Türk Derneği’nin dilde “tasfiyecilik cereyanına kapılmasından dolayı hiç rağbet görmediğini” söyler (Gökalp, 1976:8). Dönemin egemen Osmanlıcı eğilimleri ve yapılan eleştirileri dikkate 23 alarak hazırlanan Türk Derneği Beyannamesi, derginin ilk sayısında yayımlanır. Bu Beyanname, siyasal anlamda Osmanlıcılık savunusu ile kültürel alanda ve özellikle dil konusundaki Türkçülük yaklaşımını uzlaştırma amacını taşır (Üstel, 1997:22,25). Fakat uzlaşma girişimleri uygulamada başarılı olamayınca giderek etkinliğini yitiren Dernek kapanır. Bu aşamada İstanbul dışında İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin merkezi olan Selanik’te yayımlanan ve özellikle dil ve edebiyat aracılığıyla Türkçü düşünüşe katkı sağlayan Genç Kalemler’e değinmek gerekir. Bu dergi İttihat ve Terakki Cemiyeti üyelerinden Dr. Nazım’ın iki yeğeni tarafından Haziran 1909 – Eylül 1910 tarihleri arasında önceleri Manastır’da çıkarılan Hüsün ve Şiir dergisinin devamı olarak çıkmıştır. Ali Canip bu derginin baş makalelerini yazıyordu. Genç Kalemler’in kuruluş tarihi tam olarak bilinmemektedir. Bunun nedeni derginin ilk altı sayısının tarihsiz olmasıdır. Dergi yeni bir düzende 11 Nisan 1911’de 2. cilt, 1. sayısıyla başlığına “Yeni lisan’ın tamimine hizmet eder” cümlesini ekleyerek yayınına devam etmiştir. Derginin yazı işleri müdürlüğünü İttihat ve Terakki Cemiyeti merkez-i umumi kâtibi Nesimi Sarım üstlenmiştir. Dergi Cemiyet’in desteğini almıştır. Genç Kalemler, toplam 33 sayı yayımlandıktan sonra 1912’de kapanmıştır. Dergide, 6. sayıda Tevfik Sedad müstear ismiyle Ziya Gökalp’in ünlü “Turan” şiirinin yayımlanması ve kültürel içerikli milliyetçi yazılara rağmen siyaseten Osmanlıcılığın savunulduğu görülmektedir. Dergide Ali Canip ve Ziya Gökalp tarafından kaleme alınan bir yazıda “Osmanlılık mutlaka bir millettir. Fakat Türk, Rum, Kürt, Arnavutluk, Bulgar, Ermeni unsurlar gibi Osmanlı milletinin içtimaî bünyesine dahil olan heyetler birer millet değil, bir “kavim”den ibarettir. Osmanlı siyaseti milli bir siyasettir; kavmiyet esasına müstenit bir siyaset takibi bir cürm, bir cinayettir” saptaması yapılmıştır ( Parlatır- Çetin, 1999:108). Kazım Nami’nin yazdığı bir makalede, halen kullanılmakta olan dilin aslının Türkçe olduğu ve dil ile Osmanlı toprakları dışında yaşayan Türklerin dilleri arasındaki benzerliğe dikkat çekilerek Osmanlı Türklerinin Turan ailesinin bir parçası olduğu vurgulanır: “Osmanlı Türkleri, bugün Bahr-i sefîdden Bahr-i Muhît-i Kebîre kadar Avrupa ve Afrika’nın bir kısmıyla bütün Asya’nın şimal ve vasatında yaşayan âile-i âzime-i Turâniyyedendirler” (Parlatır- Çetin, 1999:39). 24 Genç Kalemler’in önemli bir girişimi 11 Nisan 1911 tarihli sayıda Ömer Seyfettin’in yazdığı “Yeni Lisan” yazısıyla bir hareket başlatılmasıdır. Yeni lisancıların amacı, Türkçe’ye Arapça ve Farsça’dan gelen terkiplerin ve kuralların atılması, yazı dilinin sadeleştirilmesi ve halk diline yakınlaştırılmasıdır. Bu sayede oluşacak dil ve edebiyat ile kültürel ikiliklerin önüne geçilecektir. Türkçülük akımının örgütlediği bir girişimin sonucunda 31 Ağustos 1911 tarihinde Türk Yurdu Cemiyeti kuruldu. Mehmet Emin, Ahmet Hikmet, Hüseyinzâde Ali, Âkil Muhtar ve Yusuf Akçura derneğin kurucularıdır. Türk Yurdu Cemiyeti nizamnamesinde Türk çocukları için bir pansiyon açmak ve “Türklerin zekâ ve irfanca seviyelerinin yükselmesine varidat ve teşebbüs sahibi olmalarına hizmet etmek üzere bir gazete çıkarılması” amaçlanmıştır (Akçura, 2001:233). Türk Yurdu Cemiyeti’nin etkinliği , Türk Ocaklarının kuruluş çalışmaları nedeniyle oldukca sınırlı kalmış, kurucularının yeni kurulan Ocak’a geçmesiyle de dernek kapanmıştır. Kısa süren faaliyet dönemine karşın derneğin kendi adıyla çıkardığı ve daha sonra Türk Ocağı’nın da yayın organı olan Türk Yurdu Türkçülük akımına Cumhuriyet dönemi dahil önemli katkılar yapmıştır. İlk sayısı 30 Kasım 1911’de yayımlanan derginin imtiyazı Mehmet Emin adına alınmasına rağmen, Onun Erzurum valisi olması üzerine Yusuf Akçura derginin imtiyaz sahibi ve müdürü olmuştur. “Türklerin fâidesine çalışır” serlevhasıyla çıkan Türk Yurdu’nun amacı ilk sayıda “Maksat ve Meslek” başlığı ile şu şekilde açıklanmıştır: “Türklüğe hizmet etmek, Türklere fâide dokundurmak istiyoruz. Maksadımız, işte budur. Maksada erişmek için hangi yollardan yürüyeceğimizi, mecmuamızın münderecâtı göstereceğinden, mesleğimizin teşrîhini fazla buluyoruz. Tanrı yardımcımız olsun! ” (Türk Yurdu, 1327:11). Türk Yurdu’nun yazı kadrosu başlangıçta Yusuf Akçura, Mehmet Emin, İsmail Gaspıralı, Ahmet Ağaoğlu, Hüseyinzâde Ali, Fuat Köprülü, Halide Edip ve Celal Sahir’den oluşmuş, Selanik’in elden çıkması üzerine Genç Kalemler’in yazı kadrosundan Ziya Gökalp, Ali Canip ve Ömer Seyfettin de dergi kadrosuna katılmıştır. Yusuf Akçura, daha sonraları Abdullah Cevdet, Abülhak Hamid, Aka Gündüz, Rıza Tevfik, Ispartalı Hakkı ve Hamdullah Suphi gibi dönemin parlak aydınlarını da yazı kadrosuna dahil etmiştir (Dupont, 1998:XIX). Derginin yazarları arasında yabancı ve sosyalist olmasıyla dikkat çeken bir isim de Parvus (Alexander Israel Helphand)’tur. Parvus, 1911-1914 yıllarında derginin “İktisat” sütununu 25 hazırlamış, bu sütunda köylülük, devlet, emperyalizm, mali sorunlar üzerine makaleler yazmış, bu yazılarla Türkçüleri etkilemiştir (Georgeon, 1998:69-70). Türk Yurdu’nun Yusuf Akçura’nın katkısıyla hazırlanan yayın ilkelerine göre; “1- Risale Türk ırkının mümkün olduğu kadar çoğunluğu tarafından okunup anlanarak istifade olunacak bir tarzda yazılacaktır. Binaenaleyh dili sade olacaktır; kavmin ekseriyetine faydalı mevzûlar seçilecektir... 2- Risale, bütün Türklerce makbul olabilecek bir ideal ortaya koymaya çalışacaktır. 3- Risalede Türklerin tanışmalarına, iktisat ve ahlakça yükselmelerine ve fen bilgileriyle zenginleşmelerine hizmet eden mevzûlar en ziyâde yer alacak, siyaset bunlardan sonra gelecektir. 4- Türklerin birbirleriyle tanışmaları için Türk dünyasının her tarafında olup geçen ve bilhassa kardeşler arasında sevinç veya kedere sebep ola vak’alar ile Türk dünyasının ötesinde berisinde ortaya çıkan fikir cereyanları kaydolunacak, Türk ırkının muhtelif kavmiyetlerinde doğan edebiyatı ırkın bütün fertlerine bildirmek için çalışılacaktır. 5- Risale; Osmanlı Devleti’nin iç siyasetinden bahsederken, hiçbir siyasî fırkaya taraftarlık etmeyecek, ancak Türklüğün, Türk unsurlarının siyasî ve iktisadî menfaatlerini müdafaa edecektir. Türk unsurlarının menfaatlerini müdafaa ederken, muhtelif unsurlar arasında ihtilaflar doğmasından kaçınmaya çalışacaktır. 6- Risale, Osmanlı Türkleri arasında Türk millî ruhunun gelişme ve takviyesine idealsizlikten doğan tembellik ve bedbinliğin giderilmesine çok çalışacak ve ekseriya hiçbir şeye dayanmaksızın ortaya çıkan mübalağalı Batı korkusundan da bu milleti kurtarmaya elinden geldiği kadar uğraşacaktır. 7- Risalenin devletlerarası siyasette esas fikri, Türk âleminin menfaatlerini müdafaa etmektir” (Akçura, 2001:234-235). Türk Yurdu’nun bu yayın politikası ve yayımlanan yazıların içeriği Pantürkçü eğilimi ortaya koymaktadır (Dupont, 1998:XX). Türkçü duygularla yazılan edebi ürünlerin yanı sıra “Türk Alemi”ne seslenen yazılar, derginin “Osmanlıcı olmayan fakat Pantürkist” olan eğilimini gösterir (Arai, 2000:85). Dergide devamlı savunulan Türk birliği temasından sonra tek ve yalınlaştırılmış bir dilin yaratılması, eğitimin modernleştirilmesi ve Türk kadının özgürleştirilmesi gibi hususlara yapılan ısrarlı vurgular, Türk Yurdu’na damgasını vuran iki temel çizgiyi açıklamaktadır: “Pantürkizm ve ilerlemecilik” (Georgeon, 1998:70). 26 Türkçü örgütlenme evresinin en önemli halkalarından biri Türk Ocağı’nın kurulmasıdır. Türk Ocağı’nın kuruluş çalışmaları, öteden beri Türkçülük düşüncesinin yaygın olduğu Askerî Tıbbiye’de başlamıştır. Tıbbiye’de örgütlenen öğrenciler, başta Mülkiye olmak üzere diğer yüksek okullardan gelen öğrencilerle toplantılar yapmışlar ve bu toplantılar sonucunda milliyet esasına bir dernek kurma kararı alınmıştır. “190 Tıbbiyeli Türk Evladı” imzasıyla 11 Mayıs 1911 günü bir beyanname hazırlanarak devrin ileri gelenlerinin görüşüne sunulmuştur. Bir dizi toplantı ve görüşmelerden sonra 20 Haziran 1911’de Ahmet Ağaoğlu’nun evinde yapılan toplantıya 231 tıbbiyeli adına Hüseyin Fikret ve Remzi Osman ile öğrencilerin davetini kabul etmiş olan Mehmet Emin, Ahmet Ferit, Yusuf Akçura, Mehmet Ali Tevfik, Emin Bülend, Fuat Sabit ve Ahmet Ağaoğlu katılmışlardır. Toplantıya İttihat ve Terakki Cemiyeti’nden İstanbul milletvekili Ahmet Nesimi başkanlık etmiş, Fuat Sabit’in önerisi üzerine kurulacak derneğe “Türk Ocağı” adı verilmiştir. Bu toplantıda Ocağın ilk nizamname müsveddesi hazırlanmış, öğrenci temsilcilerinin yanı sıra Mehmet Emin, Ahmet Ferit, Ahmet Ağaoğlu, Fuat Sabit kurucu olarak belirlenmiştir. Geçici yönetim kuruluna Mehmet Emin (Reis), Yusuf Akçura (İkinci Reis), Mehmet Ali Tevfik (Katip) ve Fuat Sabit (Veznedar) seçilmişlerdir. 20 Haziran 1911 tarihli toplantıda fiilen kurulan dernek, 9 ay sonra, İttihat ve Terakki merkezinde Ziya Gökalp’in de katıldığı bir toplantıdan sonra 12 Mart 1328 (25 Mart 1912)’de resmen kurulmuştur. Türk Ocağı’nın ilk yönetim kurulunda Ahmet Ferit (Reis), Yusuf Akçura (İkinci Reis), Mehmet Ali Tevfik (Umûmî Katip) ve Fuat Sabit (Veznedar) görev almışlardır (Akçura, 2001:236-243; Sarınay, 2004:138-141). Türk Ocağı, kuruluşundan sonra özellikle Türklük vurgusunu öne çıkarmasından dolayı eleştirilmeye başlandı. Ahmet Ferit’in Millî Meşrutiyet Fırkası’nı kurmak için başkanlıktan ayrılması ve maddi zorluklar nedeniyle Ocak etkin olarak çalışamadı ve 1912 yılının sonlarına doğru kapanma tehlikesiyle karşı karşıya kaldı. Çözüm arayışlarının sonucunda 18 Mayıs 1913 tarihinde yapılan kongrede Hamdullah Suphi başkanlığa seçilir ve Ocak yeniden canlanmaya başlar (Sarınay, 2004:143-144). Türk Ocağı’nın Nizâmnâme-i Esas ve Dâhilîsi’nin 2. maddesine göre: “Cemiyyetin maksadı, akvâm-ı İslâmiyyenin bir rükn-ü mühimmi olan Türklerin millî terbiye ve ilmî, içtimaî, iktisadî seviyelerinin terâkki ve ilâsıyla Türk ırk ve dilinin kemâline çalışmaktır” (Üstel, 1997:100). Nizamname’deki “Türk ırkı ve dilinin” geliştirilmesi ifadesine rağmen o dönemin baskın ideolojileri olan Osmanlıcılık ve İslâmcılık karşısında Türkçülük mahcup bir şekilde savunulmakta Türk unsuru ancak “akvâm-ı İslâmiyyenin bir rükn-ü mühimmi” olarak 27 ele alınmaktadır. Fakat Balkan Savaşları yenilgisinden sonra “Türkçülük hareketinin İttihat ve Terakki Fırkası’nın onayı ile siyasal bir silaha dönüşmesi ile başlayan süreçte Türk Ocakları içinde ırk ile temellendirilen bir milliyetçilik anlayışının belirtileri görülmektedir” (Üstel, 1997:63). 1.4.2. Türkçülüğün Yükselişi Yukarıda incelemeye çalıştığımız düşünce akımlarının savunucuları görüşlerini kurdukları örgüt ve dergiler aracılığı ile kamuoyunun bilgi ve değerlendirmesine sundular. II. Meşrutiyet ortamında bu akımların taraftarları arasında basın organlarında yoğun tartışmalar yaşandı. Söz konusu akımların eklektik yapıları ve buradan türeyen tutarsızlıkları, birbirleri aleyhinde yorum ve polemiklere zengin bir kaynak sağladı. Bu tartışmalar genelde devletin kurtuluşuna ilişkin temel sorunun ayrıntılarına ilişkindi. Temel tartışma konuları, İslâm’ın ilerlemeye engel olup olmadığı; Türkçülük akımının Osmanlı Devleti’nin birliğini bozup bozmayacağı; milliyetçiliğin İslâm’la bağdaşıp bağdaşmadığı gibi hususlardı. II. Meşrutiyet akımlarının hepsi Batı’nın ulaştığı uygarlık düzeyini veri olarak alan, çağdaş gelişmeleri yakından izleyen, kendi aralarında kurtuluş reçetelerinde farklılaşan özelliklere sahipti. Bu nitelikler tartışmaların düzeyini ve içeriğini kısıtlarken, diğer taraftan da akımlar arası geçişkenlikleri ve ortak paydaları artıyordu. Gerçekte bu tartışmalar, 1904 yılına, “Üç Tarz-ı Siyaset”in yayımlanma tarihine kadar götürülebilir. Yusuf Akçura’nın yazılarına yine aynı dergide Ali Kemal ve Ahmet Ferit eleştiriler getirmişlerdi. Ali Kemal “Türkü İslâmdan, İslâmı Türkten, Türk ve İslâmı Osmanlılıktan, Osmanlılığı Türkten, İslâmdan ayırmak, tekliği üçe bölmek olamaz” uyarısıyla birlikte Pantürkizmin “ham bir hayal” olduğunu söylüyordu (Akçura, 1998:37-44). Ahmet Ferit ise Akçura’nın “Osmanlıcılık” aleyhindeki yorumlarına katılmıyordu. O’na göre “Devletimizin en birinci hedefi Tanzimatın, Hatt-ı Hümayunların, Kanun-u Esasînin maksatları, Merhum Sultan Abdülmecidin Reşit, Âli, Fuat ve Mithat’ların emellerinin gayesi olan Osmanlı siyasetini takip etmek olmalıdır. Millî mevcudiyetimizin asıl koruyucusu budur” (Akçura, 1998:55). 1908’den sonra da Osmanlıcılık siyasetine ilişkin tartışmalar yaşanmıştır. 9 Mayıs 1914 günkü Peyam’da “Atalet-i fikriyye” başlıklı bir yazı kaleme alan Ali Kemal “Osmanlılığı tesis eden akvam-ı muhtelifeden Türkleri, Türklüğü ayıra idik, ‘bu topraklarda 28 dikiş tutturamazdık’” saptamasında bulunarak Osmanlıcılık siyasetinin sürdürülmesini savunur: “ Osmanlılığa revaç vererek, Araptan Kürd’e kadar akvam-ı sairemizi o emele daha ziyade rabt ve celbeyliyerek heyet-i içtimaiyemizi, devletce, milletce arttırmalı, büyütmeli, yükseltmeliyiz” (Bayur, 1991a:428). Ali Kemal’in yorumuna benzer biçimde Türkçülük hareketinin Osmanlı mirasını yok edeceğinden korkan Süleyman Nazif “Arab’ınkini Arab’a, Acem’inkini Acem’e iade edersek elimizde uzun kollu bir hırkadan başka birşey kalmaz” uyarısında bulunur. Yine Süleyman Nazif’e göre Türkçülük bir geriye dönüş hareketidir ve Turancılık şimdiden kötülük saçmaya başlamıştır: “Tekrar ederim ki biz bildiğiniz ve istediğiniz Türk değiliz ve olamayız. Evvelâ bünyemiz, lisanımız, kafamız müsait değildir; saniyen sevk-i vekayî ile asırlardan beri bulunmakta olduğumuz mevki bizi maziye celbetmekten ziyade bir istikbal-i muayyene doğru sürüklüyor....İki üç seneden beri hortlak gibi aramıza sokulan Turan kelimesi tefevvüh edilmeye başlar başlamaz afak-ı Osmanî musibetler temevvüç etmiye başladı” (Bayur, 1991a:427). İslâmcılar da, özetle milliyetçilik hareketlerinin İslâm’daki kardeşlik ve birlik duygularını öldüreceğini, Müslümanların kardeş olmaları (uhuvet-i İslâmiye) ve Müslümanların birliği (vahdet-i İslâmiye) ilkelerinin “davay-ı kavmiyet” ve milliyetle birleştirmenin mümkün olmadığını savunmaktadırlar. Türkçüler özellikle Türk Yurdu’nda Yusuf Akçura ve Ahmet Ağaoğlu Osmanlıcı ve İslâmcıların eleştirilerini ılımlı bir uslûpla yanıtlamışlardır. Örneğin Ahmet Ağaoğlu’na göre “kavmiyet cereyanı –bütün akvam-ı İslâmiyenin müşterek bulundukları aynı dinin i’tilası üzerinde yürüdüğü için- uhuvvet-i İslâmiyyenin hakiki ve fiili bir surette tesisi için en mühim ve en esaslı âmillerinden biridir” (Ağaoğlu, 1330:392). Yusuf Akçura, Türk Yurdu’nda “1329 Senesinde Türk Dünyası” başlıklı bir değerlendirme yazısında “İntibâh-ı dinîye” hizmet etmek isteyen bazı kişileri, “ ‘Din ve millet birdir’ mebdeini umde ittihaz ederek, âlem-î İslâm’da gittikçe kuvvetlenen millî cereyanların tevkifine uğraşmakla” suçlar. Oysa Akçura’ya göre “dîn-i İslâm’ın da bütün beşeriyete hitap eden diğer büyük dinler gibi millî terakkî ve tekâmüllere müsaade edeceği, hatta onları teşvik eyleyeceği, -Çünkü milliyetlerin tekamülü, hakikî fikr-i dîninin kuvvetlenmesini bâis olacağı-, bazı Türk ulûm-ı içtimaiye mütehassısları tarafından iddia olunmuş ve dîn-i İslâm nazarında milliyet esasının mekrûh veya haram olmayıp, mübah belki de memduh olması fikri bazı 29 ulemâ-yı din tarafından da kabul edilmiştir. ‘İslâm Mecmuası’ etrafına toplanan kelâm, fıkıh ve tarih-i İslâm mütetebbuları, İslâm mefhumunu böyle geniş ve yüksek anlayanlardır” (A.Y., 1330:279). Jön Türk gazetesinin 25 Nisan 1330 tarihli nüshasında “Türkler İçinde Millî Hareket” başlıklı bir makale yazan Ahmet Ağaoğlu’na göre “Türklerin milliyetperver hareketi Osmanlı Devleti’nin nefinedir. Bu hareket bölmez toplar, ayırmaz, birleştirir” (T.Y., 1330:295) Köprülüzâde Mehmet Fuad, Türk Yurdu’nda “Biz ne hayalperver, ne mürteci, ne iftirakcı, ne de İslâmiyet veya Osmanlılık düşmanıyız....Osmanlılığın, İslâmlığın muhafaza-yı mevcûdiyetini, ancak Türklüğün intibah ve terrakîsi hâlinde mümkün görüyoruz” şeklinde yazmıştır (Fuad, 1329:372,376). Düşünce akımlarının taraftarları arasında yaşanan polemik ve tartışmaların gerçekte bu akımların kamuoyunu etkileyebilecek düzeye ulaşmasını engelleyen etken, bu tartışmalarda görülen yetersizlikler ve tutarsızlıklar değil, İmparatorluk’ta yaşanan sarsıcı gelişmeler olmuştur. Başka bir ifadeyle bu akımlardan birinin ya da ikisinin birlikte dönem dönem etkili ve yönlendirici konuma gelmeleri, söz konusu düşüncelerin kendi üstünlüklerinden değil, tarihsel koşulların zorlamasıyla olmuştur. Özellikle İmparatorluğun toprak ve nüfus yapısında önemli değişimlere neden olan savaşlar ve ayrılıkçı hareketlerden sonra, iktidara yerleşen İttihat ve Terakki yönetiminin zorunlu tercihleri siyasi yönelimin temel belirleyicisi olmuştur. Bu süreçte İttihat ve Terakki’nin resmi ideolojisi olan Osmanlıcılık tarihsel dayanaklarını yitirirken, içerik değiştiren Türkçülük ön plana çıkmış, İslâmcılık ise stratejik nedenlerle gündemde tutularak desteklenmiştir. 1908 Devrimi’ni gerçekleştiren, 1908-1913 döneminde “Denetleme İktidarı”, 1913- 1918 döneminde “Tam İktidar”a ulaşan İttihat ve Terakki Cemiyeti (Akşin, 1998a:115, 357) üyelerinin çoğu Türkçü eğilimlidir ve üyelerinin büyük çoğunluğu Müslümandır. Cemiyet’teki gayrimüslimlerin çoğu 1908 yılından önce örgüte girmiş, ayrılıkçı ve milliyetçi olmayan bazı Yahudi ve Ulahlardır. Müslümanların büyük çoğunluğu Türk’tür ya da etnik bakımdan Türk olmamakla birlikte kendilerini Türk olarak gören kişilerdir (Akşin, 1998b:46). “Devleti kurtarma” görevini üstlenen ve iktidara gelen İttihat ve Terakki’nin ilk önceliği, devleti korumaya ve kollamaya vermeleri son derece doğaldır. Ayrılıkçı hareketlerin 30 ivme kazandığı bir dönemde en azından resmi düzlemde Osmanlıcılık siyasetinin izlenmesi anlaşılabilir bir olgudur. İttihat ve Terakki’nin görünürdeki Osmanlıcı siyasetine rağmen 1908 öncesinde resmi olmayan yazışmalarda Türkçü yaklaşımın bazı izleri görülebilmektedir. Cemiyet yöneticilerinin Kafkas Müslümanlarına yazdıkları bazı mektuplarda özellikle İstanbul Türkçesinin kullanılmasının ileride “aynı millet efradının ittihadına zemin hazırlayacağı” belirtilerek tavsiyelerde bulunulmuştur (Bayur, 1991a:93). İttihat ve Terakki yöneticilerinin kültürel Türkçülük kadar, siyasi Türkçülüğe de ilgisiz kalmadıkları anlaşılmaktadır. 6 Ağustos 1906 tarihinde yazılan Dr. Baha Şakir ve Dr. Nazım imzalı bir mektupta Hüseyinzâde Ali hakkında “bütün emeli Adriyatik denizinden Çin’e kadar olan memalikde bir ‘Türk ittihadı’ husule getirmek” olduğu yorumu yapılmaktadır (Bayur, 1991a:94). 2 Haziran 1906 tarihli Bulgaristan’da Kızanlık şubesine yazılan bir mektupta, “Biz gayrimüslim bir Osmanlıyı Cemiyetimize alırsak, ancak bazı şart dahilinde alabiliriz” denilmekte, ayrıca “Cemiyetimiz halis bir Türk Cemiyeti’dir” vurgusu yapılmaktadır (Akşin, 1998a:78). 1908’den sonra bile etkinliklerini gizlilik koşullarında yürüten İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin bu davranışının gerekçesi olarak görünürdeki Osmanlıcı programına rağmen örtük olarak savundukları Türkçü eğilimlerini saklamak için bu yola başvurması gösterilmiştir (Akşin, 1985:1426). “Türkçülüğün teşkilatlanma dönemi”nde pek çok İttihat ve Terakki yöneticisi ve üyesi kurulan dernek ve dergilerde görev almışlardır. Balkan Savaşlarından sonra İmparatorluğun temel yönetim siyasetini belirleyen Osmanlıcılık, İslâmcılık ve Türkçülük ideolojileri eskisi gibi gündemdeydi. Fakat bu ideolojilerin temel siyaseti belirlemedeki rolleri değişmeye başlamış, Türkçülük ön plana çıkmıştı. Yusuf Akçura 1913 Mart ayında aydınlar arasında Osmanlıcı eğilimlerin hala güçlü olmasından şikayetçidir: “Ben zannediyorum ki Tanzimatçılığın iflasını ilân henüz erkendir. Tanzimatçılığın daha hayli sermayesi var. Münevver fikirli denilen adamlarımızın çoğu hâlâ Tanzimatçıdır. Hükümet, mektep, matbuat hâlâ Tanzimatçılar elindedir” (A.Y., 1329:192). Fakat savaşlar ve bağımsızlık ilânları sonucu, İmparatorluğun toprak ve nüfus yapısında önemli değişmeler oldu. Bu değişmelerle birlikte artık Arnavutların, Rumların ve Slavların gönlünü almak gerekliliği ortadan kalkmış, iş Ermenileri ve Arapları yatıştırmaya kalmıştı. Dolayısıyla Osmanlıcılık, eski işlevini yitirmesine rağmen bir yönetim stratejisi 31 olarak mevcut koşullarda devletin idamesi için şimdilik gerekli bir ideolojiydi. Biraz sonra değineceğimiz gibi Araplarla uzlaşmak için de İslâmcılık’a ihtiyaç vardı (Ahmad, 1999:187). 23 Ocak 1913’de Bab-ı Âli baskınından sonra İttihat ve Terakki aradığı dayanağı Türkçülükte buldu: “Türkçülük cereyanı maddi ve manevi bir kuvvet idi. Cemiyet ona sarıldı” (Bayur, 1991a:401). Balkan Savaşlarını izleyen dönemde Türkçülük düşünüşün içeriğinde değişim yaşandı. Bu dönemde Türkçülükle Pantürkizm neredeyse eş anlamda kullanılmaya başlandı. Yusuf Akçura’nın önerdiği “Türklerin birliği” (tevhid-i Etrak) seçeneği önem kazandı (Özdoğan, 2001:43). Balkan Savaşlarındaki yenilgi ve Rumeli’nin kaybı toplumda bir bozgun havası yarattı. Yenilginin yarattığı şok ve travma çok geçmeden yeni bir edebi söylem oluşturdu. Bu söylemde “lekelenmek, lekeyi kanla temizlemek, intikam, unutmamak, milli kin, ittihat ve tesanüt gibi uzun süre gündemde kalacak kavram ve ifade biçimleri yaygınlaştı (Köroğlu, 2004:120). Ahmad’a göre Türklerin bu dönemde gösterdikleri tepki “daha ırkçı düşünmek ve kendi milliyetçiliklerine belirli bir biçim vermeye başlamak oldu. Bu tepki önceleri Turancılık biçimini aldı” (Ahmad, 1999:188). Turancılık, ilk önce Macaristan’da ortaya çıkmıştır. Fakat Panturanizm Macar ve Türk Turancılar tarafından farklı algılanmıştır. Macarlara göre Panturanizm, Macarlardan Moğollara, Türklere, Japonlara hatta Çinlilere kadar aynı dil ailesindeki halkların birliği anlamına gelirken; Türk Turancılara göre yalnızca Türk olarak kabul edilen halkların birliği söz konusudur (Önen, 2005:26). Fakat Osmanlı Türkleri Turan kavramına mistik unsurlar yükleyerek onu kutsal ve efsanevi bir ideale dönüştürdüler. Rusya kökenli Türkçüler tarafından öncelikle ortak bir dil ve edebiyat aracılığıyla gerçekleşecek kültürel birlik ve buradan kaynaklanacak nesnel koşulların belirlirleyeceği siyasal bir birlik olarak ele alınan Pantürkizm, Ziya Gökalp gibi Türkçülerin gayreti ve İttihat ve Terakki’nin onayıyla “Batı’daki toprakların kaybedilmesini telafi edecek siyasal bir ideale dönüştürüldü” (Özdoğan, 2001:43). Turancılık, İslâmcılık gibi bir yayılma ideolojisi olduğundan, Rumeli’de bozguna uğrayan İttihat ve Terakki’nin ruhsal gereksinimlerine uygun düşüyordu (Ahmad, 1999:188). Turan, vaadettiği geniş topraklarla yeni bir açılıma imkan tanıyordu. Fakat içeriği o günkü gereksinimlere göre kurgulanan Turanın “tanımlanması ve temellendirilmesi gittikçe zorlaşan bir fantazmaya dönüşür. 1913’ün ağrı kesici, telafi edici fantazması Birinci Dünya 32 Savaşı yıllarında, başını Enver Paşa’nın çekeceği maceracı bir siyasete dönüşecektir” (Köroğlu, 2004:135-136). Özellikle, Osmanlı Devleti’nin I. Dünya Savaşı’na Almanya ile ittifak yaparak katılması, Rusya’nın yenileceği ve Osmanlı ordularının Kafkasya üzerinden “Turan”ı fethedecekleri beklentisini yarattı (Önen, 2005:129). Cemil Bilsel savaşa girerken hissedilen duyguları ve beklentileri şu cümlelerle ifade etmektedir: “Türkler acıyı unutmadılar. Rumeli’nin kaybediliş menkıbelerini canlandırdılar. Mekteplerde talebeye, evlerde çocuklara, kışlalarda askerlere bu menkıbeleri anlatarak millîbir ruh, millî bir hınç uyandırdılar. Türklüğe yapılan hakaretin ve zulmün, bir gün hesabını görmek ruhunu aşıladılar....Umumî harbin patladığı gün, Balkan felâketinin acılarıyla intikam ateşi yanan her Türk, lekelenen namusunu temizlemek için fırsat gününün geldiğini sezdi” (Akşin, 1998a:386). Kendisi Balkan Savaşlarının sonuçlarını bizzat Edirne’de yaşayan Şevket Süreyya Aydemir yeni “kâbe” Turanın kendilerini nasıl etkilediğini şöyle açıklamaktadır: “Bu ses [Turan] başka ve beklenmeyen bir sesti. Balkan yenilgisinden sonra, memleketin az çok okumuş genç neslinin görüş, anlayış ufkunda bir uyarıcı sabah rüzgarı gibi esti. Bu ses, hatta sadece bir teselli görüşü bile olsa, bizim kuşağımız buna muhtaçtı. Çünkü bu ses bize mağlubiyetin haysiyet kırıcı ruh sefaletini unutturan, bizi aşağılık duygularından kurtaran günlük hayat kaygılarını hor gösteren ve kafalara ümit, hayal enginlikleri veren bir şeydi. Yeni geniş ufuklar açıyordu. Bu bir kurtuluş ümidiydi. Bir sığınak, bir son çareydi. Bu mağlupların derlendiği, toplandığı, yeni fütuhat için yeni yollar bulup, mızraklarını naralarla havaya kaldırdıkları bir yeni Ergenekon’du” (Aydemir, 1999:57). I. Dünya Savaşı beklentilerin ne kadar hayalci olduğunu acı bir şekilde gösterecekti. Anadolucu düşünüşün en önemli isimlerinden olan Remzi Oğuz Arık’ın 1917 yılında Türk Yurdu’nda yayımlanan “Sancağım” adlı şiiri “Sancağıma bütün dünya bir kurban,/ Sancağıma ülke: Bütün bir Turan!.” dizeleriyle bitiyordu (Oğuz, 1333:207-208). İttihat ve Terakki’nin “Tam iktidarı” döneminde uyguladığı politikalardan biri de İslâmcılık’tır. İttihat ve Terakki, daha önceleri 1906-1907 yıllarında da ihtiyatlı davranarak İslâmcılığa büyük önem vermekteydi (Bayur, 1991a:92). Cavid Bey anılarında yer alan 2 Temmuz 1913 tarihli bir notta İttihat ve Terakki’nin İslâmcı yöneliminden söz eder: “Hakkı’dan mektup aldım. Cemiyetin badema İslâm siyaseti takip eylemesine karar vermiş 33 olduğunu, fakat bu siyasetin muharrer olmayıp idare edenlerin zihinlerinde yer bulacağını söylüyor” (Bayur, 1991a:314). Cemiyet’in yeni bir siyaset oluşturmasının nesnel gerekçeleri vardır. Balkan Savaşları sonrasında Rumeli topraklarının elden çıkması ve Müslüman olan Arnavutluk’un bağımsızlık ilanı, İmparatorluk topraklarında çoğunluğu oluşturan Müslümanlara ve özellikle ayrılıkçı eğilimlerinden kuşku duyulan Araplara karşı farklı bir siyaset uygulanmasını gündeme getirmiş ve ortak dayanışma temeli olarak İslâmiyet’ten yararlanılması düşünülmüştü. 1913 Haziran’ında Paris’te toplanan Arap Kongresi’ne İttihat ve Terakki’nin katib-i umumîsi Mithat Şükrü Bey de katılmıştır. Nitekim 7 Ağustos 1913’de Arap vilayetlerinde Arapça öğretime ve Arapları memnun edecek bazı uygulamalara ilişkin bir irade çıkarılmıştır (Akşin, 1985:1433; Bayur, 1991a:314). Ziya Gökalp’in 20 Mart 1913-28 Mayıs 1914 tarihleri arasında Türk Yurdu’nda kaleme aldığı “Türkleşmek, İslâmlaşmak, Muasırlaşmak” başlıklı yazıları, İttihat ve Terakki’nin İslâmcı siyaseti gündemde tuttuğu bir dönemde yayımlanmıştır. Cemiyet, yine bu politika doğrultusunda İslâm Mecmuası’nın çıkarılmasını desteklemiştir. İttihat ve Terakki’nin 20 Eylül 1913’de toplanan Kongresinde okunan Rapor’da “terakkiyat-ı medeniyye itibariyle Garbe temessül mecburiyetinde bulunan Müslümanları inhitattan kurtarmak için İslâmiyeti esaset itibariyle asr-ı saadete, tatbikat itibariyle asr-ı hâzıra icra ve tevfik etmek zarureti vardır” saptaması yer almıştır (Bayur, 1991a:374-375). Fakat “Cihad-ı Ekber” ilan ederek katıldığımız I. Dünya Savaşı’nın sonuçları İslâmcı politikaların etkinsizliğini göstermiştir. II. Meşrutiyet’in kökenleri 19. yüzyıla uzanan üç ana akımının geçirdiği aşamaları ana hatlarıyla gördük. Balkan Savaşları ve I. Dünya Savaşı, Osmanlıcılık ve İslâmcılık ideolojilerinin sonunu getirirken, bu dönemde kültürel Türkçülüğün Pantürkist/Turancı bir yapıya dönüşümü milliyetçi düşünüşün çıkmaz bir yol olduğunu gösterdi. Bu aşamada farklı milliyetçi düşünüşlerin ortaya çıkması doğaldır. Anadolucu milliyetçi akım, bu kargaşa ortamında devam eden kimlik arayışının bir sonucu olarak gündeme geldi. 2. Anadolucu Düşünüşün Doğuşu Hilmi Ziya Ülken, II. Meşrutiyet döneminde milliyetçi düşünüşün bir yol ayrımına geldiğini belirtir. Birinci yol “millî uyanışı imparatorluk devrinde ihmale uğramış olan ana 34 vatanın köklerine nüfuz ederek canlandırmak” düşüncesini savunan “Memleketçilik”; diğeri ise “imparatorluk ruhundan mülhem olan yeni bir millî imparatorluk fikri uyandırmak” olan “Turancılık”tır (Ülken, 1948:139). Yüksek sesle dile getirilemese de Türklerin anavatanı olarak kabul edilen Anadolu’ya ağırlık veren ve Türk köylüsünün kültürünü ülküleştiren bir milliyetçi anlayış, dönemin egemen düşünüşü olan “Pantürkizm ile yan yana –ve onunla çekişerek- gelişmekteydi” (Zürcher, 1995:190). Anadoluculuk kavramına karşılık “memleketçilik” adını kullanan ve kendisi de hareketin kurucularından olan Hilmi Ziya Ülken’e göre bu düşünüş II. Meşrutiyet’in Osmanlıcılık, İslâmcılık ve Turancılık şeklindeki üç yaygın ideolojisine tepki halinde Müterake’de doğan bir harekettir. Bu hareketin ilk tohumu Türk Ocağı içinde “Büyük Türkçülüğe” karşı “Küçük Türkçülük” veya “Türkiyecilik” şeklinde 1917 yılında atılmıştır. Ülken’e göre Mekteb-i Mülkiye’de Anadolu’yu Türk kültürünün gerçek kaynağı olarak gören yeni bir akım ortaya çıkmıştır. Hilmi Ziya, Reşit Kayı ile birlikte elyazması olarak 1918-1919 yıllarında 12 sayı çıkan Anadolu dergisini yayımlamıştır. Hilmi Ziya, daha sonraları memleketçilik görüşünün milliyet anlayışında farklılaşarak, “Kültürcü Anadoluculuk” ve “İdeolojik Anadoluculuk” olarak ikiye ayrıldığını belirtir. Kültürcü Anadoluculuk, Anadolu’yu doğacak kültürün kaynağı ve hedefi olarak görmektedir. Monroé’nin “Amerika Amerikalılarındır” düsturunu örnek alan “İdeolojik Anadoluculuk” ise memleketçi görüşe siyasi ve fikri olarak bir şekil vermek isteyen görüştü (Ülken, 2001:477-478). İlk başlarda “memleketçilik”, “Türkiyecilik” gibi adlarla kavramlaştırılan bu düşünüş, I. Dünya Savaşı koşullarında yavaş yavaş bir görünürlüğe sahip olmuştur. Anadolu, bu süreçte imgesel bir algılama nesnesinden coğrafi bir gerçekliğe ve bu olguya dayanarak oluşturulmuş kültürel ve siyasi bir hedefe dönüştürülmüştür. Osmanlı İmparatorluğu’nun kurulduğu yer olan Anadolu ve bu topraklarda yaşayan kurucu unsur Türkler, imparatorluğun fetihler ve savaşlar sonucunda ulaştığı çok dinli ve çok etnili yapısı içinde özel bir ilgiye mazhar olamadılar. Osmanlı dünya görüşünde “ırk” ve “ulus” kavramlarının yeri yoktu. “Türk” nitelemesi daha çok Anadolu’da yaşayan köylüler ve Türkmen aşiretleri için kullanılan ve çoğu kez yanına “kaba”, “cahil” gibi küçültücü sözcükler ilave edilen bir sıfattı (Timur, 2000:160). Ziya Gökalp, 1913’de Türk Yurdu’nda Ahmet Vefik Paşa’nın “Müntehabât-ı Durûb-i Emsal”inden, kozmopolit şehirlilerin Türkler aleyhinde 35 söylediği atasözlerini aktarır ve “bu şehrîlerin tarih kitaplarında kavîm isimleri[ni] daima Etrak-i bî-idrak, Ekrad-ı bed-nihad gibi tahkirli şekillerde” yazdığını belirtir (Gökalp, 1329:401). Kendisi de Türk olan ünlü tarihçi Naima Türklerden “idraksiz” olarak söz etmekteydi (Mumcu A., 1980:78). Daha önce gördüğümüz Türklerin tarihine ve diline ilişkin çalışmalar, Anadolu’ya ilgi duyulmasını sağlamıştır. 1872 yılında Anadolu’da yaşanan kuraklık ve sert geçen bir kışın sonucu ortaya çıkan açlık ve göç, bu kez İstanbul’da manevi olarak hissedilmiş, Basiret bir yardım kampanyası düzenlemiş ve sayfalarında Anadolu’daki kardeşlerine yer açmıştır: “Ey vatanın bütün evlatları, iyice düşünelim! Eğer biz Anadolu halkının yardımından ve ihtiyaçlarının karşılanmasında zerre kadar kusur edersek, sağ kolumuzu kırmış oluruz. Askerimizin çoğu, menşelerinin çoğu, Anadolu’da yetişen kardeşlerimizdir. Giderilmesi gereken ihtiyaçlarımızın çoğu onların himmetleri, çalışmaları sayesinde meydana geliyordu. Bu vatan çocukları bizim en mukaddes hizmetimizde bulundukları halde biz de böyle bir kara günde imdatlarına yetişmezsek, ne vakit yetişeceğiz? Yapacağınız yardımı, göstereceğiniz yiğitliği, edeceğiniz gayreti düşünelim. Kendimize edeceğimiz, kendimize yapacağımız bu yardım neticede yine bize hayır şeklinde olacak, bize destek olacaktır” (Kushner, 1998:70- 71). Her ne kadar bir “Fayda/Maliyet” esasına göre kaleme alınmış gibi görünen bu çağrıda, Anadolu halkıyla bir özdeşleşme görülüyordu. 1897 Yunan Harbi’nde “Ben bir Türküm, dinim, cinsim uludur” dizesinin yer aldığı “Anadolu’dan Bir Ses Yahut Cenge Giderken” şiirini yazan Mehmet Emin (Yurdakul)’in kahramanları dinine, milletine ve vatanına bağlı Anadolu insanlarıydı. Türk ırkı ile Anadolu arasında bir ilişki kuran Mehmet Emin’in şiirleri Anadolu’ya ilişkin bakış açısını olumlu yönde değiştirmiştir (Kushner, 1998:74-75). Çünkü “Emin Bey’in bütün kitapları memleket için, Anadolu köylüsü için şiirlerle doludur” (Ülken, 1939:142). 1900’lü yılların başında, halka, halkın kullandığı dile yakınlaşma çabaları kapsamında Anadolu’ya karşı gösterilen yeni ilgi, dönemin Jön Türk yayınlarının belirgin bir özelliği olmuştur. 1902 yılında Mısır’da çıkarılan Anadolu dergisinde Anadolu kutsal bir vatan ve Türk yurdu olarak betimlenmiştir: “Esselam-ü aleyk ey mubarek Anadolu. Ey koca Türkeli. Merhaba ey sevgili küçük Asya! Ey mukaddes vatan. Eyadi-i zulm-ü istibdat, hane ve kâşanelerini viran, ehl-ü ayalin olan ehl-i İslamı perişan eylemiştir” (Mardin, 1996:269-270). 36 Bu dönemde Şura-yı Ümmet’te şair Hüseyin Siret’in “Anadolu Mektupları” tefrika ediliyordu. Yine Şura-yı Ümmet’te 7 Ekim 1903’de çıkan bir başyazıda Osmanlıların Avrupa’dan çıkarılması ve Asya’ya zorunlu dönüşleri işleniyordu: “Evet, âkibet Rumeli elden, Osmanlılar Avrupa’dan çıkıyor. İstihkar-ı hayat, metanet-i ahlâk, uluvv-u cenap ile mücehhez olarak riyaset-i idarelerinde evsâf-ı cihangirâneye mâlik padişahlarıyla Maveraünnehir’den zuhur ederek Viyana’ya kadar giden Osmanlılar, bugün başlarında Abdülhamit olarak perişan ve nalân Asya’ya dönüyor. Meş’um ve müthiş bir akıbet” (Mardin, 1996:270). 1902 yılında Mısır’da Adanalı Süleyman Vahit tarafından çıkarılan Anadolu’dan sonra “Anadolu” adını taşıyan pek çok dergi ve gazete yayımlanmaya başlandı. 1908’de Konya’da Mehmet Burhaneddin tarafından çıkarılan Anadolu gazetesi, 1909’da Markar Markaryan tarafından çıkarılan Anadolu Çantası, 1911’de İzmir’de Haydar Rüştü tarafından çıkarılan Anadolu gazetesi, 1922’de Ankara’da İbrahim Turgut tarafından çıkarılan Anadolu Duygusu bu yayınlara örnek oluşturur (Topçu Ü., 1999:9-10). Bu yayınların ortak özelliği, İstanbul karşısında Anadolu’yu ve halkı savunmak, halkın sorunlarını seslendirmekti. Anadolu, bu süreçte ikili bir anlam taşımaya başladı. İlk anlamıyla Anadolu, yoklukların, acıların, mahrumiyetin bir mekanı olarak ele alınmıştır. Bu kapsamda Anadolu ekonomisinin temelini oluşturan tarımın ve köylülerin durumu da içler acısıdır. Parvus’a göre “Anadolu köylüsü, medeniyetten birkaç asır geri kalmıştır. O, tarlasını henüz pek eski zamanlarda câri usûl üzere işlemektedir. Anadolu köylüsü ne mektep, ne de ucuz faizli itibar-ı mâlî bulabiliyor” (Parvus, 1329:171). 1916 yılında “Anadolu’nun İmarı” başlıklı bir yazı yazan Profesör Hartman, “İstanbul mütefekkirlerinin yavaş yavaş Anadolu’yu düşünmeye başladıklarını” belirterek halkın durumunu şu şekilde satırlarına yansıtmıştır: “Anadolu köylüsü salgın hastalıklar, mütemadî harpler, zararlı görenekler, halkın iliğini emen vicdansız ve tufeylî bazı unsurlar ve nihayet eski ve kötü idareler yüzünden öyle bir hâle gelmiştir ki, artık çalışmaya ve yaşamaya şevk ve heves kalmamıştır” (T.Y., 1332:59). P. Risal müstear adıyla “Türkler Bir Ruh-ı Millî Arıyorlar” başlıklı bir makale yazan Tekin Alp’e göre “Anadolu yeni fikirlerle en az nasiplenmiş bir kıtadır. Orada mektepler pek nadirdir; Gazeteler okunmaz. Orada hiçbir fikrî maksat yoktur” (Risal, 1328:69). Necip Türkçü, 1913 yılında İzmir’de çıkan Tan dergisinin amacının, mağdur Anadolu’yu aydınlatmak olduğunu öne sürer: “Maksadımız asırlardan beri mühmel ve metruk bırakılan zavallı Anadolu’da fikrî ve ictimaî bir hayat-ı nevîn uyandırmak, mesleğimiz de fikren münevver, bedenen zinde, 37 kalben vatanına aşık ve vicdanen dinine hürmetkâr bir neslin teksirine çalışmaktır. Şimdiye kadar öksüz bir evlat gibi her gün daha merhametsiz bir surette hırpalanan ve nihayet cehl-ü ataletin kabûs-ı kahrı altında ezile ezile bu hâl-i, sefalete sürüklenen Anadolu (halk)ı şüphe yok ki nur-ı intibaha, ruh-ı hayata muhtactır” (Huyugüzel, 1988:69-70). İkinci anlamıyla Anadolu, saflığın, masumiyetin bir merkezidir. Özcü bir kavramayla Anadolu, bu saflığı ile içinde bulunulan çıkmazdan kurtuluşu sağlayacak bir mekan olarak kurgulanır. Şehabeddin Süleyman’ın sözleriyle Anadolu bir yaşam kaynağıdır: “Herkesin malûmu bir keyfiyettir ki bu gün Anadolu, balta görmemiş, bir orman gibi bâkirdir, tazedir, onun sinesinde henüz sarfedilmemiş birçok kuvvâ-yı hayatiye mevcuttur. Eğer aklı, mantığı, tecâribe müstenit fennin bu günkü terakkiyâtından müstefit bir usûl ile o kıt’a-i nefiseyi ihyaya çalışırsak şüphesiz pek çok felâketlerimizi tamir eylemiş, az zaman zarfında bütün cihana mevcudiyet-i kaviyemizi ispat etmiş oluruz” (T.Y., 1328:175). Özellikle 19. yüzyıl sonu ve 20. yüzyıl başlarında, Türkçülük akımının gelişmesi ve İmparatorluğun başarısız politikalarının yarattığı endişeler sonucu yönetim merkezi İstanbul’un karşıtı olarak Anadolu bir seçenek olarak gündeme gelmiştir. Bu bağlamda, kozmopolit başkente karşın, özsel değerlere sahip bir Anadolu tahayyülü yaratılmıştır. Abartılı bir övgünün ve özgüvenin eşlik ettiği Anadolu tasarımı, Turan’a benzer biçimde kendi ütopyasını yaratarak bir “Anadolu romantizmi” oluşturmuştur. Daha sonraları hayal kırıklığı yaratacak bu tahayyülden etkilenenlerden biri olan Şevket Süreyya Aydemir, I. Dünya Savaşı koşullarında ilk defa Anadolu’yu gördüğünde hissettiklerini şöyle anlatır: “Anadolu gerçeğinin artık karşısında ve içinde bulunuyorduk. Fakat ne var ki gördüğüm Anadolu, benim mektepte öğrendiğim, yahut şiirlerde okuduğum, mektep şarkılarında haykırdığımız Anadolu’ya hiç benzemiyordu. Çağlayan sular, öten bülbüller, altın başaklar, altı üstü birbirinden zengin ve dünyanın hazinesi olan Anadolu her halde buraları olmasa gerekti. Burası, dünya kabuğunun çoktan ölmüş bir parçasıydı ki, yakan güneş, kavuran soğuk altında, kumları kireçleri şerha şerha ufalanarak her gün biraz daha çölleşiyordu” (Aydemir, 1999:75). Mahcup bir biçimde, daha çok romantize edilerek kurgulanan Anadolu algısı, Milli Mücadele’nin başlamasıyla birlikte somut ve ayakları yere basan bir düşünüş olmuştur. Erzurum ve Sivas Kongreleri, Milli Mücadele’nin Anadolu topraklarında başlaması, Meclis’in Ankara’da açılması, Anadolu’ya karşı gelişen ilgiyi ve yaklaşımları farklı bir boyuta taşımıştır. Bu aşamada, Sevr’in çizdiği coğrafyaya karşı, daha önce yeni sınırlar çizmiş olan 38 Misak-ı Milli mekansal mücadelenin ivmesini hızlandırmıştır. “Ulusal bağımsızlık teması çerçevesinde şekillenen Misak-ı Milli, ulusal ve mekânsal bütünlüğe yönelik en büyük tehdit olarak kavramsallaştırılan ve uzun vadeli bir travma etkisi yaratan Sèvres Antlaşması’na karşı bir meydan okuyuş olarak” algılanmıştır (Özkan, 2002:145). Türklerin ruhsal yapısında ağır bir şok, bir darbe etkisi yaratan Sevr, Türklerin hiç beklemediği şekilde “Türkleri Anadolu’dan kovma sürecini de başlatmış”tı (Akşin, 1998b:143). Bu kapsamda, Milli Mücadele, mağdur ve mazlum Anadolu’nun şahlanışı olarak algılanmıştır. “Asırlardan beri en güzel evlâdından dahi hıyanet görerek ihmâl ve metrûkiyetin bıraktığı harabeler içinde yaşayan Anadolu, daha fazla sabır ve sükûtunu zillet ve esaretle tefsir ettirecek ahvâl ve şerâite maruz kalmaktan mütevellit bir suretle hakk-ı hayatını müdafaya azmetti” (Kaplan vd., 1992a:220). Bu mücadele artık “ ‘Anadolu’ kelimesinin ifade ettiği mânâyı değiştiriyor, tarihin enkaz-ı hadisât-ı altında gizlenmiş duran hakikî Anadolu fikrini meydana çıkarıyordu” (Kaplan vd., 1992a:348). İstanbul’un işgali sonrası Anadolu’ya geçiş Anadolu Duygusu’nda “İstiklâl hicreti” olarak adlandırılmıştır: “Gönüller ezildi, neş’eler kaçtı, İstanbul maskelerle doldu, Türk benliği maskelerle ezilmeye başlandı, o belde bunaldı, son bir ihtiyaç duydu. Son bir varlık gösterdi. Kapılacak bir akıntı, karartı çekilen gözlerine bir aydınlık, yalnız kalan ruhuna bir eş aradı. Buldu. Oradan ayrıldı. Tekrar dönmek üzere ayrıldı. Buna “İstiklâl hicreti” dediler...Ayrıldık, uzaklaştık. Öyle yerlere o kadar saf, güzel, sessiz, munis ruhu yalnız istiklâl hissiyle yaşayan bir diyara geldik ki ona da Anadolu dediler” (Topçu Ü., 1999:12). Düne kadar sadece bir “ifade-i coğrafî” olan Anadolu kavramının değişimi Hakimiyeti Milliye’nin 7 Teşrin-i sâni 1336 sayısında uzun uzadıya anlatılmaktadır: “Öyle bir ifade-î coğrafî ki, buna, sahibi İstanbul’dan ibaret bir çiftliğin ismi demek de câiz olabilirdi. Anadolu toprakları üzerinde yaşayan, o toprakların haricî ihtirasâta karşı müdafaasını kanıyle deruhte eden milyonlarca insanların hiçbir hakları yoktu. Anadolu İstanbul’a tâbi ve esir, İstanbul ise hâricin esiri. İki katlı bir esaret altında bütün Anadolu sekenesi asırlarca ezilmeğe mahkûm kalmıştı. İstanbul’un bir emri, Macar ovalarında at koşturan vüzerânın haşmet ve dârâtı için yüz binlerce Anadolu Türkünün kanlarını akıtmalarına kifâyet ediyor, İstanbul’un bir sözü bütün Anadolu halkının mukeddaratı üzerinde en karanlık ahkâmın derhal icrâ-yı hükm etmesine kâfi geliyordu. Halbuki Anadolu artık hayatı ve hayatını böyle anlamıyor! 39 Bir buçuk seneden beri Anadolu’yu yer yer harekete getiren ve ufak veya büyük bu hareketleri bir araya toplayarak bundan koca bir inkılâp eseri meydana koymak üzere bulunan fikir, önceleri sadece bir his ve heyecandan ibaret, müphem, umumî, gayr-i mütebellir, mücerret bir şey olduğu halde, bugün şöylece etrafımızı, tedkik ettiğimiz zaman görüyoruz ki, başlı başına , vâzıh, kat’i ve müşahhas bir mefhum olmuştur. Bu fikri ifade etmek için en kısa tabir yalnız bir esastan ibaret olmuştur: Anadolu. Eğer bunu bir düstur ile ifade etmek lâzım gelirse diyebiliriz ki, bir buçuk sene evvel doğup o zamandan beri sade yaşamakla kalmayarak bilâkis günden büyümüş olan bu fikir, dan ibaret olmuştur! Yeni bir Monreo belki de Amerikalılarınki kadar şâmil ve heybetli değil, fakat o derece kuvvetli ve müstahakk-ı hayattır. Anadolu artık başlı başına uzun mânâları ihtiva eden bir mefhum olmuştur. Düne kadar Osmanlı İmparatorluğu’nun e modelinde, özellikle tüketim mallarında ithal ikameci bir yapılanma yanında sanayileşme, büyük çapta ve kapsamda, maliyet-kâr ölçütleri dışında ulusal iç pazar ölçeğinde gündeme gelmektedir. Bu bakımdan “sanayi, kârlı noktalara serpiştirilen bir girişimcilik türü değil, ülkenin ekonomi coğrafyasını değiştirmeyi amaçlayan bir işler bütünü ve bir misyon olarak görülmektedir” (Kuruç, 1988:XLIII). Böyle bir misyonun gerçekleştirilmesinin temel aracı doğal olarak planlama olacaktır: “1930’larda benimsenen düşünce şudur: Sanayi programla kurulur. Çünkü sanayiinin özünde ne istediğini bilmek, tasarlamak ve kurmak vardır. Bunda ciddi olmanın ve amaca erişmenin tek yolu programdır. Program merkezden yapılır ve yürütülür. Ayrıca, programı, gitgide genişleyecek bir hareketi devletin yürütmesi demektir” (Kuruç, 1987:114). Dönüm’de ise verili koşullar dikkate alınarak Türkiye’nin toplumsal ve ekonomik yapısının tarımsal gelişme ve kalkınmaya uygun olduğu sürekli vurgulanır. Bir taraftan “cihan iktisadiyatının kaotik hali”nin, diğer taraftan “millet iktisatlarının şiddetli otar[ş]i hareketleri”nin (Raşit, 1933b:3) ayırımında olan Dönüm yazarları, “millet 109 iktisadı/ökonomisi”nın “ziraat, ticaret, sanayi ve münakelât gibi başlı başına birer cüzütam olan varlıklardan” oluşan ve organik bir bütünlük gösteren bir yapı arz ettiğini söylemektedirler. Nüfusunun büyük çoğunluğu köylerde yaşayan Türkiye’de millet iktisadının “bugünkü fonksiyonları ve bünyesi ile böyük mikyasda ziraat iktısadiyatına dayandığı” da ayrıca belirtilmektedir (Raşit, 1933a:2). Dönüm, ekonomiyi bir organizma olarak ele alır: “«Dönüm» bir organizma olarak aldığı millet ökonomisinin ayrı ayrı uzuvlardan terekküp ettiğini bilir. Onun için millet ökonomisini terkip eden unsurlar ziraat, ormancılık, avcılık, suculuk, madencilik, yapıcılık, endüstri, münakale ve ticaretdir. Millet ökonomisinde bu unsurların varlığı, tıpkı bir bedende olduğu gibi, zaruridir. Onların her biri millet iktisadının bünyesinde tabiî, içtimaî, tarihî şartlara ve sebeplere göre yer sahibidir; ancak onların topu birden bütün bir millet iktisadı meydana getirir” (Raşit, 1936b:4). Dönüm, Türkiye ekonomisinin tam olarak henüz oluşmadığını, fakat kuruluş aşamasında olan ekonominin tarıma dayanması nedeniyle dergide yapılacak araştırmaların ve çözümlemelerin tarımcı bir bakış açısıyla işleneceğini duyurur: “Yalnız «Dönüm» Türkiye iktisadının bugün henüz taazzuv edemediğine, ona mukadder olan bütünlüğe eremediğine kanidir ve Türkiye iktisadiyatı içinde hali hazırda en ziyade beliren iktisat şubesinin ziraat olduğunu tesbit eder. Onun içindir ki «Dönüm» Türkiye iktisadiyatının inkişafında ziraatin tabiî bir hareket noktası olarak alınmasını özler. Bundan başka ilerde de Türkiyenin denkli ve bütün millet iktisadının sağlam temelinin ziraat olacağını kestirir. Bu sebepten «Dönüm» bünyesi içinde ziraate daha geniş bir yer ayırmışdır” (Raşit, 1936b:4-5). Toplumsal, tarihsel ve doğal koşullara ve nedenlere dayalı olarak oluşan millet iktisadının temeli olan tarım, ülkenin kültürel yapısını da belirleyen etken olarak ortaya konur: “Halbuki, Türkiyede ziraat sadece teknik bir iştigalden ibaret değildir. Bizde ziraat iktisat hayatımızın aslıdır ve cemiyet hayatımızın da hemen hemen temamen kendisidir. Bu itibarla, memleketimizde, ziraatin her şeyden evvel iktisadî manada anlaşılması ve öylece alınması şarttır. Fakat iktidadiyatımızın ta kendisi olan ziraat, tesir itibarile, siyasî, içtimaî bir kelimede böyük bir kültür rolü oynayacak vaziyettedir. Binaenaleyh Türkiyede ziraatin daha şümullü telakkiye mazhar olması zarurîdir.” (Raşit, 1933c:2). Tarım dolayımıyla ekonominin kültürü belirleme olasılığından söz eden Şevket Raşit, Marksist çözümleme yöntemlerini çağrıştıracak her türlü izlenimden kaçınmak için, derginin “milletin her çeşit varlığının manasını ökonomide toplamaya ve ökonomi ile izaha özenmez” 110 bir çizgide yayın yapacağı çekincesini koyar ve devam eder: “«Dönüm» ökonominin millet hayatının ehemmiyetli, dikkate değer bir parçası olduğunu kabul etmekle beraber onu bu hayatın aslı saymaz. Binaenaleyh ökonominin bir millet yaşayışında mutlak faktör olarak rol oynadığına ve millet hayatını yalnız başına şekillendirip, muhteviyatlandırdığına inanmaz: «Dönüm» ökonominin millet hayatı üzerindeki tesirlerini bir vakıa olarak görür; fakat bunun yanında millet hayatının da iktisat üzerine mukabil ve çok derin bir tesir yaptığını ve iktisadın bu tesirlere göre şekil ve muhteviyat kazandığını ayrı bir realite olarak tesbit eder. «Dönüm» (...) ökonomiye millet hayatında ancak değen kıymeti vermeye çalışır, milletin her çeşit varlığının manasını ökonomide toplamaya ve ökonomi ile izaha özenmez” (Raşit, 1936b:3). Muhafazakâr bir yaklaşımla toplumu, yaşayan bir organizma olarak gören bir anlayışa sahip olan Dönüm yazarları, ekonomiyi de bir organizma olarak ele alırlar:”Diğer taraftan «Dönüm» millet ökonomisini bir makanizma değil, bir organizma olarak telekki eder; bir organizma telekki ettiği millet ökonomisinin büyüdüğünü, böylece de bütünleşdiğini düşünür; yani millet ökonomisinin bütünleşmesini bir «Kuruluş» değil bir «oluş» sayar. Bilhassa Türkiye millet iktisadının bütünleşmesinde konstrüktif yolu değil, organik yönü daha hayırlı bulur” (Raşit, 1936b:4). Dönüm çevresi, organizmacı bir yaklaşımla ele aldıkları ekonominin doğal koşullarda, tarihsel bir mekânda kendiliğinden oluştuğuna inanırlar: “«Dönüm» millet ökonomisini bir organizma saymakla beraber bu organizmanın tarih içinde taazzuv ettiğine ve onun bir tarih mahsulü olduğuna kanidir; binaenaleyh bu millet ökonomisinin halinin, mensup olduğu milletin tarihî kaderile sıkı sıkıya münasebetleri bulunduğunu kabul eder. Bundan ötürü de araştırmalarında tarihî görüşü kullanmaya didinir. «Dönüm» yine millet ökonomisini bir organizma olarak aldığı için onun «Oluş»unun şiddetle tabiî varlıklara, tabiî şartlara dayandığına, bunlara bağlı bulunduğuna inanır. Türkiye millet ökonomisinin, «Oluş»unda da bu realitenin gözönünde bulundurulmasını ister; tabiî varlıklara, tabiî şartlara aykırı sunî ve forse bir inkişaftan böyük fayda beklemez. Bu düşünceile de «Dönüm» tetkiklerinde tabiî şartlara ve tabiî varlıklara ayrı bir ehemmiyet verir” (Raşit, 1936b:3-4). Bu muhafazakâr yaklaşımda konstrüktif, sunî ve forse nitelemeleriyle anlatılan ve doğal gelişim sürecine müdahale olarak algılanan uygulamalara karşı çıkılmaktadır. Dönümcülerin düşünüş tarzı biraz sonra sanayileşme alt başlığında göreceğimiz gibi dönemin iktisat politikalarıyla çelişen görüşler içermektedir. 111 Dönüm’de yer alan ekonomiye ilişkin yazılarda millet iktisadının mevcut sorunlarının kaynağı olarak Osmanlı yönetimlerinin Anadolu’yu ihmal eden tutumları gösterilir. Sanayileşme ve tekniğin, tarıma ve köye dayalı toplumsal ve ekonomik yapıdaki göreli dengeleri bozacağına ilişkin kuşku ve endişe sürekli olarak dile getirilir. Toplumsal dokuya uygun tarımsal sanayiye olanak tanıyan tekniklere açık olunduğu da vurgulanır. Kooperatifçiliğe, bir sermaye birikimi aracı olarak önem verilir. “Ordu çiftlikleri” önermesinde olduğu gibi yeni seçenekler ortaya atılır. Dönüm’deki bu tür yazıların çoğunun yazarı olan Şevket Raşit’i değerlendiren Hilmi Ziya Ülken, onun yorumlarının “sosyalizmi milli planda savunmaya” yönelik olduğunu söylemektedir (Ülken, 2001:481). Dönüm’de H.Wilsdorf imzasıyla yayınlanan “Almanya’nın İktisadi Siyaseti ve Bu Sahada Yapılan İşler” başlıklı yazıda Nasyonal Sosyalizmin iktisadi prensipleri ve uygulamaları ayrıntılı olarak anlatılmaktadır (Wilsdorf, 1933:39-42). 1.3.2. 1. Osmanlı’dan Kalan Miras Dönüm yazarlarına göre “ziraat, ticaret, sanayi ve münakelât gibi başlı başına birer cüzütam olan varlıklardan” oluşan ve organik bir bütünlük gösteren millet iktisadımız henüz tam olarak gelişmemiştir. “Bugünkü fonksiyonları ve bünyesi ile böyük mikyasta ziraat iktısadiyatına dayanan” millet iktisadının zayıflığının temel nedeni Osmanlı yönetimi idi. Anadolucu bir yaklaşımla iktisadi yapının bütün olumsuzlukları Osmanlıların mirası olarak düşünülür. Çünkü, “Osmanlı devletinde iktısadî bir idrak yoktu. Bundan dolayı devletin belli başlı bir iktısat politikası vardı denemez. Bundan başka Osmanlı devleti birçok zaflardan ve türlü ahitlerle kıskıvrak bağlanmış bulunmasından, memleketin hayrına serbest bir iktısat politikası takip edecek bir halde değildi” (Raşit, 1933a:2). Osmanlı döneminde birleşik bir iç pazarın kurulamaması İmparatorluğun kozmopolit yapısına bağlanmaktadır. Bu yapı içerisinde Anadolu neredeyse bir sömürge konumunda kalmıştır. “Türkiye’de millet iktisadı kendisini yeni toplamağa başlamıştır. Vaktile onun «oluş»unda tarihî mukadderatın eseri olarak, büyük tevakkuflar olmuştur. İktisadiyatımız uzun zamanlar, içinde büyük bir hareket kabiliyeti gösteremeksizin, içinde bulunduğu inkişaf kademesi üzerinde dikilip kalmıştır. Osmanlı imparatorluğu zamanında Türkiyede müttehit bir millet iktisadı vardı denemez. Bu devletin iktisadî bünyesi, intisaci o kadar sertleşmeyen 112 bir konglomeraya benziyordu. Eskiden, Türkiye iktisadiyatı başlı başına birer vahdet teşkil edebilecek bir çok mahallî iktisatlardan ibaretti. Bu iktisatların birbirlerile ne organik, ne de teknik bağları vardı. Osmanlı imparatorluğunun ictimaî çehresinde de büyük bir alacalık göze çarpıyordu. O devletin ictimaî heyeti birbirine zıt unsurlardan mürekkep, kozmopolit bir mecmua idi. Bu derecede karışık olan bir cemiyette müşterek iktisadî bir ideal şüphesiz olamazdı. Bütün bu dağınık unsurlardan, müttehit bir millet iktisadı çıkarabilmek için, Osmanlı imparatorluğunda enerjik bir iktisat politikası takip edecek irade kuvveti, irade serbestisi yoktu. Osmanlı devletinde ne bir «A n a V a t a n», ne de bir «H a k i m M i l l e t» bulabiliyoruz. Vakıa A n a d o l u, bu devletin bütün musibetlerini yüklenmişti. Bu itibarla fiilen bir «Ana Vatan» vazifesini yapıyordu. Fakat onun buna mukabil siyasî bir mazhariyeti, iktisadî bir imtiyazı yoktu. Bilakis, A n a d o l u, Osmanlı imparatorluğu çerçivesi içerisinde bir müstemleke gibi istismar olunan koca bir vilâyet mevkiine gelmişti“ (Raşit, 1932b:7). Osmanlı yönetimi, diğer imparatorlukların aksine, “metropol” konumunda olan Anadolu’yu beslemek ve güçlendirmek bir yana, onu sömürge düzeyine indirgemiştir: “Bu gün Anadoluda hangi meseleye ne taraftan baksak bir tek neticeye varıyoruz: O da Anadolunun uzun bir tarih içinde amansız bir istismare tabi tutulmuş olmasıdır. Meselelerin karakteri ne olursa olsun, ister idarî ister siyasi olsun, ister içtimaî ister iktisadî olsun, hepsininde sebepleri bir realite içinde toplanıyor: Oda Osmanlı devletinde Anadolunun bir müstemleke vaziyetinde kalmış olması hakikatıdır. Osmanlı İmparatorluğu yarı üniversal idealler peşinde koşmuştu. Bu arada kendine kuvvetli ve zengin (Ana vatan) kuramamıştı. Onun kocaman idare ve siyaset makinası bir (Site) üzerine oturtulmuştu. Bu (Site) den devlete mukadderatın asıl metropol olarak verdiği Anadolu işlenmeden işletilmişti. İşte bu sebepten, bugün Anadolunun hangi parçasına gözümüzü çevirsek orada çıplaklık ve sefalet, gerilik ve haraplık görüyoruz. Oralarda hayat insanlara bir niymet değil bir musîbet olmuştur.” (Dönüm, 1932b:28-29). Bu kapsamda, Anadolu’nun ihmali karşısında diğer bölgelere yapılan imar ve ulaşım hizmetleri dergi sayfalarında eleştiri konusu olmuştur: “Anadolu vaktile tarihi bir mukadderata kurban olmuş ve metruk kalmıştı. O her cihetten böyük bir bakımsızlık içinde bırakılmıştı. Fakat bunların arasında münakalât hususundaki bakımsızlığı büsbütün göze batacak derecede barizdir. (...) Osmanlı devleti imparatorluğun anavatanı olan bu ölkeyi bırakarak, Arabistanda demiryolları yaptırmıştı” (Raşit, 1932c:7). 113 1.3.2.2. Sanayileşme ve Teknik Dönümcüler, toplumsal yaşayışın dayandığı tarımsal ekonominin egemen olduğu “millet iktisadı”nın göreli dengesinin sanayi lehine değişmesini istemezler. Ekonomik yapıda oluşacak radikal değişimlerin toplumsal ve kültürel yapıları değiştirmesinden çekinirler. Bu bağlamda sanayileşmenin, tarımda ileri tekniklerin kullanılmasının sakıncalarını, özsel değerleri öne çıkararak dile getirirler. Ekonominin doğal gelişim sürecine yapılacak sunî ve konstrüktif müdahaleleri, varolan organizmada doku uyuşmazlıklarına yol açacağı endişesiyle onaylamazlar: “Bunlardan birisinin [sektörler] tabiat varlıklarının, tabiat şartlarının rağmına, sunî ve iradî olarak genişletilmesi millet iktisadının normal müvazenesini bozar. Bundan dolayı «Dönüm» bünyesi içinde millet iktisadının bütün uzuvlarına ayrı ayrı yer vermişdir ve bütün, denkli bir millet iktisadını Türkiye için ideal olarak seçmişdir” (Raşit, 1936b:4). Buna benzer yorumlarla, uygulanmaya çalışılan sanayileşme ve planlama çabalarının, başka bir deyişle “tek taraflı endüstri şefkati”nin ülke ekonomisi için yararlı olmadığı öne sürülür: “Türkiyede “Millet iktisadı,, henüz bütünlüğünü alamamıştır. O şimdi teazzuv içindedir. Binaenaleyh bünyenin sıhhati için, ölçülü ve hesaplı beslenmesi şarttır. Bünyede bir uzvun lüzumundan fazla ihtimam görmesi diğerlerinin zararına olacaktır. Bu böyle olmakla beraber memleketimizde bu gün, endüstrinin bir vecihli beslenmesi temayülleri göze çarpıyor. Biz bir taraflı endüstri şefkatını “millet iktisadı,,mız için zararlı sayıyoruz. Çünki Türkiyeye yalnız endüstri lâzım değildir. Türkiye, denkleri birbirine uygun, sihhatlı, tam bünyeli bir “Millet iktisadı,, isteyor” (Dönüm, 1932c:1). Dönüm’de yerel koşulları göz önüne almadan bir “teknik modası”na kapılmak eleştirilir: “Eyi ve rahat yaşayabilmek için eyi bir «teknik» lüzumludur. Bu itibarla eyi ve kuvvetli bir tekniği herkes arzular. Bununla beraber «teknik» insan hayatının hepsi değildir. Tekniği bütün hayatımızın bir zübdesi haline getirmek ve onu öyle görmek böyük bir hatadır. Hele bir milletin bütün eyilik ve güzelliklerini yalnız onun tekniğinde aramağa kalkışmak sadece dalalettir. Teknik insan hayatı için lüzumlu bir vasıta olmakla beraber onun vücudu ve seviyesi bazı kayıtlara ve şartlara bağlıdır. Bunlardan sarfınazar edersek kayıtsız ve şartsız bir «teknik modası» bir memleket için zararlıdır. Hele onun gayeye yarar bir vasıta olmaktan çıkarılarak, bizzat gaye mertebesine getirilmesi bir milletin umumî hayatında eyi tesirler 114 yapmaz. İşte bu sebeplerdendir ki son zamanlarda memleketimizde beliren mücerret teknik hasretinin bizde bir «teknik taassubu» doğurmasından endişe ederiz” (Raşit, 1933d:1). Sanayileşme ve tekniğin, “ileri” ve “geri” ülkelerde farklı birikim ve oluşumlar nedeniyle değişik işlev ve anlamlar üstlendiğini ifade eden dergi yazarları, ”teknik insan” ve “tabiat insanı” ikiliği üzerinden “geri” ülkelerde hızlı ve yoğun bir biçimde teknoloji kullanımının büyük sorunlara yol açabileceğini öne sürerler. Bu anlamda teknolojinin getireceği yeni yaşam biçimlerinden, yeni toplumsal ilişkilerden kuşku duyulur. Doğa koşullarının egemen olduğu bir ülkede “tabiat insanı”nın aniden “teknik insan”a dönüşümünün toplumsal düzeni sarsacağı ifade edilir: “İleri bir memlekette tekniğin ifade ettiği mana ile geri memleketteki manası arasında büyük farklar mevcuttur. (...) «Teknik» her memlekette muayyen şartlar içinde kurulmuştur ve o muayyen zaruretlerden çıkmıştır. Bu böyle olduğu gibi tekniğin hareket ve inkişafı da muayyen şartlara ve zaruretlere bağlıdır. Binaenaleyh muayyen teknik seviyesinin istediği ve isteyeceği şartları olmak gerektir. Buna mukabil de geri bir tekniğin şartları da ayrıdır. Tekniğin seviyesine göre istediği şartlar yalnız iktisatta değil fakat ayni zamanda cemiyette ve tabiattadır. İleri bir teknik iktisatta böyük sermaye muhteviyatı arar. Bunun gibi de işde disiplin ve makuliyet ister. Modern tekniğin kullandığı insan «teknik insan»dır. Bunun «tabiat insan»ı ile olan farkları büyüktür. Ayni suretle ileri teknik muğlak bir iktisat orğanizasiyonu içinde hareket eder. İleri tekniğin arzuladığı bir cemiyet nizamı, bir yaşayış tarzı ve bir ahlâk ve münasebetler alemi olduğunu da unutmamak icap eder. İşte bunun için diyebiliriz ki «teknik», zaman içinde inkişafı ile kendine mahsus bir âlem yapmıştır. İnkişafın her basamağında çıkan yeni şartlar ve zaruretler de tekniği biraz daha ileri itmişlerdir. O halde ileri bir tekniğin birden bire iptidaî bir memlekete naklinde önümüze muhtelif meseleler çıkacak demektir. Geri bir memlekette ileri bir tekniği otomatik taşıyıvermek yetmez ve bununla iş bitmez. Burada mesele bu tekniğin o yerde tutunmasını temin etmek için lazım olan şartların bulunup bulunmamasındadır. Şayet birden bire nakil olunan ileri tekniğin, geri memlekette kendi şartlarını bizzat doğurması iddia edilirse bunun ancak dehşetli bir sarsıntı ile olabileceğini söylemeliyiz. Modern tekniğin geri bir memlekette eyice tutuna bilmesi her şeyden evvel iktisadî strüktürün ona göre değişmesine bağlıdır. Burada «tabiat insan»ı ansızın «teknik insan»ı mertebesine çıkarılabilmelidir ve ona göre de cemiyet nizamını alt üst ederek yenisini kurmak zaruridir. Aksi takdirde ileri tekniğin sadece otomatik olarak nakli, bu tekniğin hezimetini, iktisadî strüktürün yer yer paralanmasını ve cemiyette şurişlerin, tezatların husulünü intaç edecektir”(Raşit, 1933d:2-3). 115 Dergide , ülke insanının “tabiat insanı” olduğu saptamasından hareketle Türkiye’de teknik gelişmenin, organik yapıya uygun ve özgün bir biçimde süreç içinde gerçekleşmesi arzu edilir: “Memleketimizin şartları ve zaruretleri Türkiyede bulunan insan cemiyetine kendi hayatını yaşatacaktır. Dünyada milletler kendi şartları ve zaruretlerine göre inkişaf eylemiş bulunmasaydılar insanlık bu gün bu derecelerde zenğin ve mütenevvi bir kültüre malik bulunmazdı. Bir yerde yaşayan insanın maddi hayatı, derunî alemin inikâslarile doludur. Bir insan sadece bir mekanizmadan ibaret bulunsaydı, hayat ne kadar kuru ve bayağı olurdu. Bu itibarla, biz her şeyden evvel kendi memleketimizin şartlarını, kendi insanımızı ve onun zaruretlerini düşünüyoruz. Kendi insanımız, yokarda söylendiği gibi, daha tabiat insanıdır. Onun iç âlemi ve bu âlemin temayülleri bizim için meçhuldür. Yarınki teknik ve yarınki medeniyet, Türkiyede insanlığın üniform tekniği ve medeniyeti değildir. Bilakis bu [A]nadolu insanının, içinde gizlediği cevherin tekniği olacaktır. Onun içindir ki ziraate biz tekniğimizi kendi şartlarımıza ve insanımızın zaruretlerine uydurmak isteriz. Çünki biz, tekniğin kendi insanını değil fakat Türkiyedeki insanın kendi tekniğini yaratmasının hasretini çekiyoruz” (Raşit, 1933d:4). Teknoloji ve sanayileşmenin getireceği yeni yapılara karşı duyulan kuşkunun bir benzeri de tarımda modernizasyon sürecinde yaşanır. Dönümcüler, tarım sektöründe modern araç ve gereç kullanımına ihtiyatla yaklaşırlar. Şevket Raşit, “Türkiyede Ziraat ve İş” başlıklı makalesinde ülkemizde “ziraatimiz geridir” yakınmasının bir moda haline geldiğinden şikayet ederek, bu yakınmanın aynı zamanda “modern ziraat” istemekle sonuçlandığını belirtmektedir. Oysa tek bir neden göstermeden Türkiye tarımının geri olduğunu öne sürenler, modern ziraat konusunda bir öneri geliştiremiyorlar. Çünkü “herkesin kafasında bir örnek modern ziraat vardır. Ve bu şematik modern ziraatin Türkiyenin şartlarile münasebetleri yoktur. Kendi şartlarımızdan gafil olduğumuzdan “modern zirat,, arzusu da bizde ölçüsüz ve hudutsuzdur. Türkiye ziraatinin modernleşmesini isteyişte dehşetli bir vuzuhsuzluk göze çarpmaktadır. Bize göre Türkiyede mücerret bir ziraat meselesi olamaz. Ziratimiz modern olmağı kendisine mutlak bir gaye olarak alamaz. Ziraat Türkiyede haşrüneşr olan hayatın bir parçasıdır. Türkiye için gaye bu hayatın eyileşmesi ve dürüstleşmesidir. Bu hayatın eyileşmesi ve dürüstleşmesi, kazançlı bir ziraat ile mümkündür. Kazançlı bir ziraat ta her yerde mutlak modern ziraat olmak icap etmez, onun mutlak pahalı oyuncaklarla yapılması şart değildir” (Raşit, 1933e:1-2). 116 “Türkiye ziraatini önce yarayışlı, basit aletlerle techiz etmek lâzımdır; ondan sonra makineli vasıtaları düşünmeye sıra gelecektir.” Bu aşamada karasabanın yerine pulluğu, tahta tırmığın yerine demir tırmığı, çalı sürgü yerine basit silindiri koymak yeterlidir. Şevket Raşit, “Makine Maşatlığı” başlıklı yazısında, makine düşmanı olmadığını ve tarımın makineleşeceğini savunduğunu belirterek “makine sevdasının ansızın bir alev gibi parladığını ve ziraatimizi vakitsiz sardığını” şikayetçi bir uslûbla dile getirir. Ona göre ülkemizin koşulları henüz makineleşme için uygun değildir: “Vakıa onun kötü vasıtaları, yarım tekniğile çıkardığı kıymetlendirilemiyordu, değer fiatına satılamayordu. Buna rağmen Türkiyede ziraat bol istihsal kaygısında idi. Onun için çifci biriken alın terini makineye verdi. Bu para ticaret bilançomuzun ithalat gözüne basarak yabancı memleketlere gitti. İş bununla bitmedi. Makineye aynı zamanda yedirmek lâzımdı ve makineyi Türkiye ziraatı, hayvanını yedirerek besledi. İlk mesele, tabiat insanı, ileri tekniğin sırtına binince çıktı, işte bu zamanda makine üstündekinin usta olmadığını sezdi, huysuzlandı, ve sonra temaruz etti. Çifci derdin teşhisini ve devasını ödünç para ile ödedi. Yolda makine, muhitini yadırğadı. Türkiyenin yolları, geldiği yerlerinkine benzemiyordu; bu sepepten topalladı, sendeledi. Sonrada yolun en netameli yerinde devrildi. Çifçi şimdi de bu cansızı, canlı ile tarlasına sürükledi. (...) Makine en biçimsiz yerinden kırıldı. Anadolu sitebinde o kırılan parçayı biçimine sokmak kabil değildi. Makine düşmanımıyız? Hayır.. Fakat çifciyi şaşırtan makine bezirgânlarına, makine saralılarına dostluğumuz yoktur.” (Raşit, 1932d:31-32). Dönüm’de tarıma dayalı bir sanayileşme modeli önerilmiştir. Bu modelde tarım ürünlerini değerlendirecek küçük ölçekli sanayilerin kurulması düşünülmektedir: “ İktisadımızın hali hazırdaki intisacına ve ziraatimizin bugünkü haline göre Türkiyede: İspirtocılık, Şarapcılık, Sütcülük, Konservecilik, Şekercilik ve kurutmacılık ziraat sanatları olarak alınmalıdır” (Raşit,1932e:4). Bu alt sektörlere ek olarak “mensucat gibi ham maddesini doğrudan doğruya ziraattten alan sanayi”lerde tercih edilmektedir. 1.3.2.3. Sermaye Birikimi ve Kooperatifler Şevket Raşit, “Böyük Sermaye Temellüklerimi Yoksa Böyük Sermaye Terakümleri mi?” başlıklı yazısında kapitalizmde sermaye birikimi sorununu ele alır. Ona göre ileri bir ekonomi için büyük sermaye birikimleri sağlamak bir zorunluluktur. “ İktisadın teknik 117 tabiatında Böyük sermaye terakümleri isteyen bir temayül vardır. (...) Fakat “Böyük sermaye terakümleri,, şahsileşerek kapital ile iş arasındaki tezatları doğurmuştur. Bu itibarla kapital ile iş arasındaki kavga sade “Böyük sermaye terakümleri,,nden çıkmış, lâkin şahsileşen “Böyük sermaye temellükleri,, buna sebep olmuştur. Zira kapitala iş karşısında “monarşik,, bir eda veren “temellük,,tür. Bu sebepten mücadele, işle kapital arasında olmaktan ziyade “kapitalist,, ile işci arasındadır. O halde iktisadın gidişini altüst eden bir taraflı “böyük sermaye temellükleri,, dir” (Raşit: 1933f:2). Şevket Raşit, kapitalizmde sermaye tekellerinin oluşmasında girişimcilerin önemli rolleri olduğunu, bunların özellikle “anonim şirket”leri kullanarak devasa boyutlarda sermaye topladıklarını belirterek, bu birikim modelinin kapitalist ekonomi içerisinde bir meşruiyete sahip olduğunu söyler. Onun itirazı, devletin güçlü bir millî ekonomi için gerekli millî sermaye birikimini sağlamak amacıyla kişilere/girişimcilere haksız yere kamu kaynaklarını kullandırmasıdır: “Devlet cemiyetin hepsine ait olan bu kuvvetleri doğrudan doğruya millet iktisadının emrine vermemiştir. Bilakis o kuvvetler muayyen ve mahdut fertlerin eline geçmiştir. İşte bu mahdut fertler ammeye ait bulunan bu kuvvetleri yalnız kendi menfaatleri için kullanmışlar ve pek çabucak bir surette “Böyük sermaye temellükleri,, yapmışlardır. (...) O halde kapitalist nizamında devletin suistimali iktısat politikası böyle haksız sermaye temellükleri doğmasına vesile olmuştur. Yani bu devlet, kendi nezdinde nufuzu olan spekülâtörlere, amme kuvvetlerini pişkeş çekmiştir. Bu spekülâtörler o kuvvetleri kendi menfaatleri için kullanarak semizlemişler ve böylece böyük sermaye temellükleri doğmuştur. Bu nevi böyük sermaye temellükleri, türedi sermaye temellükleridir. Şüphesiz en haksız olanlarıdır. Kapitalist iktısadiyatın en ahlâksız yanı da bu tarafıdır” (Raşit: 1933f:3-4). Yazara göre bu tür sermayenin en büyük zararı “beynelmilel” nitelikte olmasıdır: “Şahsi sermaye temellükleri artık tam millî mahiyette değildir. Bunlar vatanlarını çabucak unutup, kolayca beynelmilel olmak temayülündedirler. Halbuki millî sermaye terakümlerinin karakteri asla buna benzemez” (Raşit: 1933f:4). Şevket Raşit, Türkiye’nin genç bir millet iktisadına sahip olması nedeniyle, ülkede henüz kapitalist çelişkilerin yaşanmamasını bir mutluluk kaynağı olarak görür. Fakat Türkiye’de “millet iktisadının böyük sermaye terakümlerine ihtiyacı vardır” saptamasında da bulunur. Ona göre, kapitalist bir sistem içerisinde büyük sermaye tekellerinden kurtularak sermaye birikimi sağlamanın en iyi yolu “kooperatif” düzeneğini kurmaktır: “ Böyük sermaye terakümleri yapan, fakat onu ayni zamanda şahsî böyük sermaye temellükleri şekline sokan makanizma “anonim şirket,, demiştik. Böyük ve şahsî sermaye temellüklerine meydan vermeden, böyük sermaye terakümleri yapan diğer bir iktısat makanizması vardır, bu da “Kooperatif,,tir. (...) Kooperatif makanizması ile böyük sermayeler 118 bir araya toplanabilecek, bu suretle ileri iktısat tekniğinin şartı hasıl olacaktır. Diğer taraftan kooperatif böyük sermaye temellüklerinin de önüne geçtiğinden servet bir örnek dağıtılacak ve cemiyet sağlam esaslara dayanacaktır. Lâkin kooperatifin asıl üstünlüğü, âmme kuvvetlerini yine âmme menfatları için kullandıran bir makanizma oluşundadır” (Raşit: 1933f:5). Dönüm’de zaman zaman kooperatifçiliğe ilişkin yazılar yayınlanır. Sait Tahsin Tekeli “Ziraat Sanatları ve Kooperatifcilik” başlıklı yazısında “memleketimizde zirat mahsullerini işliyecek ziraat sanatlarının kurulması için kooperatifçilik biricik vasıtadır” görüşünü ileri sürdükten sonra, kooperatifleşmenin sadece sermaye temini açısından değil, teknik bilgi ve araçların karşılanması bakımından da önemli olduğunun altını çizer (Tekeli, 1940:292). Necibali Küçüka ise “Kooperatifcilik ve Kooperatifler” başlıklı yazısında “hareket mebdei doğrudan doğruya şahsî menfaat” olan “klâsik mekteb” ile “içtimaî hayatın bütün ânâtının iktisadî hayatla alâkası vardır“ görüşüne sahip “tarihî mektebi” karşılaştırmaktadır. Yazara göre bu iki anlayışın eleştirilmesiyle ortaya çıkan “tesanütçülük” en geçerli yoldur: “Sosyalist tesirlerden mülhem olmamakla beraber Klâsik ekolu esaslı bir tensike tâbi tutmak icap etti. Bunların umumî içtimaiyattaki prensipleri içtimaî tesanüt, iktidadî mezhepleride kooperatifçiliktir. Bu fikir ve akide iktisadiyatta Marksizme ve içtimaîyatta darvenizme tekabül ediyordu. Çünkü darvenizme göre fert kâinatta sadece bir rekabet mahsulüdür. Tesanütçülük ise hayat sahibi olanların tarakki kanunudur. Darvenizm hayat için mücadele demiştir. Tesanütçülük ise varlık için tesanüt dedi. (...) Kâinatın hayatında karşılıklı bir alâka vardırki işte tesanüt budur. Sosyalizmin en kötü ve bütün davayı çürüten noktası ferdin serbest oluşuna mani olmasıdır. Bunun içindirki sosyalist bir cemiyetin mütemadî bir hayat hamlesi göstermesine imkân yoktur. Sosyalizm ve bilhassa Marksizm muayyen ve mahdut kalıplar içinde cemiyeti ve insan zekâsını hapis ve tevkif eder. Halbuki Solidarizm buna mâni değildir. Biyolojide nasıl her uzuv kendi vazifesini ifa etmekle beraber vazifesi neticesi itibarile maksada hâdim oluyorsa bir hüceyrenin hayat ve faaliyeti de bütün bir uzviyetin hayatına öylece müessir oluyor” (Küçüka, 1940:186-187).Yazara göre, demokratik zihniyetin ürünü olan kooperatifçilik, iktisadî hayatın bir ifadesidir. Ülkemizde kooperatif hareketlerine daha evvel başlanılmış ise de, bilinçli davranışlar Cumhuriyet döneminde olmuştur. “ Kemalizm Kooperatife büyük kıymet izafe etmiş ve Atatürk nutuklarından birinde bütün memleketi Kooperatifleştirmek istediğini söylemişti”(Küçüka, 1940:188). 119 1.2.3.4. “Ordu Çiftlikler” Şevket Raşit, “Çifci Kalabalığının Yetişdirilmesi” ve “Ordu ile Ordu Çiflikleri” başlıklı yazılarında rejim değişikliklerinden sonra eski toplumsal yapıdan kalan unsurların yeni yapılanmaya uyum gösterebilmelerini hem eski nesiller hem de yeni rejim açısından yaşamsal derecede önemli bulur: “Böyle yarı istihale geçirmiş, yahutta yepyeni bir kuruluş meydana getirmiş olan memleketler, bir tarafdan eski rejimin nizamlarını tasfiye ederken, diğer tarafdan cemiyetin unsurlarını yeni nizamlara göre yetişdirmeği başda ve ön bir iş olarak almışlardır. Onun içindir ki zamanımızda bazı memleketlerde “Kalabalığın yetişdirilmesi,, yeni bir mesele olarak ortaya çıkmışdır” (Raşit, 1934b:2). Şevket Raşit’e göre eski düzen içinde doğup büyüyen “kalabalıklar”, yeni yaşamın koşullarını benimseyemezlerse yeni kurulan düzenin temelleşmesi zorlaşır, uzar: “Filhakika eski cemiyet unsurlarının yeni âlem içinde uzun zaman, oldukları gibi bırakılmaları, onların eski tarz yaşayışlarile hayat üzerinde müessir olmalarına imkân verecektir. Bu eski nesillerin, eski şekilde işleyiş ve yaşayışlarının böyümekde olan nesil üzerinde tesirleri ancak irticaî olabilir”. Diğer taraftan yeni toplum düzeni, bu insanları tamamen dışlayıp, içinden atamaz; “atarsa cemiyet fonksiyonları durur. Yeni nizam, cemiyetin işleyişi için, eskisinden kendisine intikal eden unsurları benimsemek mecburiyetindedir. O halde yeni nizam, eskisinden devr aldığı ve benimsemek mecburiyetinde kaldığı cemiyet unsurlarının yeni hayat üzerinde ve böyüyen nesil üzerinde irticaî tesir yapmasını önlemek vazifesi karşısında bulunuyor demektir. Bu da ancak yeni bir cemiyette yaşlı kalabalığın işlenerek, yetişdirilerek, yeni âleme mal edilmesile mümkündür. (...) Eski cemiyet unsurlarının yeni hayata mal edilmeleri için, yeni rejimin telakkilerinin ona empoze edilmesi de yetmez. Daha ziyade yeni hayat telakkilerinin, kalabalığın içine sinmesi, işine inmesi ve iş haline geçmesi asıl neticeyi verir. Bu itibarla yeni kurulan her âlem, eski âlemden devr aldığı unsurları kendine göre işlemek mecburiyetindedir. Biz bunu yeni rejimin, eski rejimden devr aldığı cemiyet unsurlarını kendine uydurması, kendinden yapması, böylece tamamen kendine mal etmesi şeklinde ifade ediyoruz” (Raşit, 1934b:1-2). Şevket Raşit, genel değerlendirmeden sonra sözü Türkiye’ye getirerek, “eski bir nizamdan yeni bir nizama giren memleketlerden” olan ülkemizdeki değişmenin diğer ülkelere göre daha kapsamlı olduğunu belirtir. Bizde “yeni nizam eski cemiyet unsurlarının bir kısmını 120 eski cevheri ile kendinden saymış, tamamile içine almıştır. Burada sadece şekli, nisbi bir telâkki değişikliği kâfi görülmüşdür. Öte yanda kalabalık ise, olduğu gibi bir obje halinde tesellüm edilmişdir” (Raşit, 1934b:3). Yazar, Yeni Rejimin kalabalığı kendine mal etmek için büyük bir çaba gösterdiğini, fakat bu çalışmaların yetersiz kaldığını eleştirel bir dille ifade eder. Onun eleştirilerinin temelinde toplumsal yapının dönüştürülmesi etkinliğinin, ideolojik, soyut bir düzlemde, tarihe ve mekâna özgü gelenekten kaynaklanan hayattan kopuk olarak yapıldığı düşüncesi yer almaktadır: “Yalnız bütün bu hassasiyet, tezahurlarını propaganda sahasında veriyor ve sarfedilen emeklerde böyük mıkyasda ideolojik mahiyetteki mesaiden ibaret kalıyor. Halbuki bir dafa Türkiyenin tarihi inkişafı, tarihi zaruretleri, eski cemiyet unsurlarının yeni âleme mal olmaları için müsbet ve müşehhas teşebbüsleri şart koşuyor. Diğer tarafdan bizdeki kalabalığın içtimai halâtı, içtimai seviyesi de ideolojik mesaiyi neticesiz bırakacak bir mahiyettedir. Türkiyede kalabalığa yeni hayat telâkkilerinin ezberletilmesinden ziyade doğrudan doğruya onun hayatını yeni hayat örneklerine göre düzeltmek, onun işini yeni hayata uyar bir manada ve şekilde tanzim etmek zarureti vardır. Yani asıl mesele, kalabalığın uğraşdığı işde, iş hayatında yeni âlemin arzularına, temayüllerine göre yetişdirilmesidir. Bu yetişdirme ise bir propaganda meselesi, bir edebiyat mevzuu olmakdan ziyade bir usul, bir plân, bir organizasyon ve müsbet bir faaliyet meselesidir” (Raşit, 1934b:3). Şevket Raşit’in söz konusu ettiği kalabalık esasında köylülerdir: “Herkes bilirki Türkiyede en koyu cemiyet unsuru, çifci kalabalığıdır. Bu kalabalık kemmiyet ve keyfiyet bakımından millet hayatımız üzerinde derinliğine ve genişliğine rol oynayacak kuvvettedir. Bundan başka yeni hayatın asıl kendi insanı sayacağı taze neslin en böyük yekûnu da bu kalabalığın vereceği nesildir. (...) Türkiyede çifci kalabalığı, tarihin son devirlerinde hiçbir rejime mal olmamışdır. O sadece bütün rejimlerin malı olarak kullanılmışdır. Fakat bugünkü rejim, temelleşebilmek için çifci kalabalığını kendi malı olarak kullanmakdan ziyade onu kendine mal etmek, onu kendi insanı haline getirmek zaruretindedir” (Raşit, 1934b:3). Fakat, “dünkü âlemin doğup büyüyen veya onun tesiri altında kalan, bu gün de yine dünkü hayatını süren bu çifci kalabalığı... hala yeni nizamın öz unsuru haline gelememiştir” (Raşit, 1934c:1). Yazara göre köylüleri, kısa yoldan yeni hayata hazırlamak için tutulacak bazı yollar ve kullanılacak özel araçlar vardır: “Çifci kalabalığın birden, şamil bir surette, amelî bir tarzda yetişdirilmesi için Türkiyede ilk tutulacak yol, askerlik yolu, kullanılacak en güzel vasıta da Ordudur” (Raşit,1934b:3). Bunun için yapılması gereken “Ordu çiflikleri”nin 121 kurulmasıdır. “”Ordu çiflikleri,, mülkiye bakımından amme müesseseleri olacaklardır. Fakat onların amme müessesi olarak ordunun mülkü sayılmaları doğrudur. Bunlar memleketimizin muhtelif yerlerinde bulunan kolordu veya fırkaların mülkü halinde kurulabilirler. ”Ordu çiflikleri,,nin kolordu veya fırkanın mülkü oluşları, sadece araziye temellük itibarile değil, bilâkis kül halinde bütün işletmeye temellük ve tasarruf itibarile olmalıdır. Bunun için de ”Ordu çiflikleri,, birer işletme halinde bütün techizatıile devlet budcesile kurulmalı ve orduya mal edilmeleri şartdır. ”Ordu çiflikleri,,nin doğrudan doğruya ordunun temellükünde ve tasarrufunda bulunmaları onların işletilmelerinde, kullanılmalarında askerî disiplinin kayıtsız, şartsız hüküm sürebilmeleri içindir. Çünkü bu çifliklerde kalabalık köylü gençlerinin yetişdirilmeleri askerî inzibatı mutlak şart koşar” (Raşit, 1934c:3). Şevket Raşit’e göre askerlik, her işi “amelî bir şekilde, kısa yoldan kat’i öğreten, müsbet ruhlu” bir meslektir. Özellikle “askerliğin ana prensiplerinden olan inzibat ve itaat kalabalığın yetişdirilmesinde en kuvvetli amillerdendir. İşte bu sebeplerden çifçi kalabalığının içi için, orduda askerî nizamlar içinde bir yetişdirmeye tabi tutulmasını, bu kalabalığın bugünkü hayatımıza mal olması noktai nazarından en kestirme yol olarak alıyoruz” (Raşit, 1934b:5). 1.3.3. Köy Anadolu’nun toplumsal ve ekonomik örgütlenmesinin tarıma dayandığı gerçekliğinden hareket eden Dönümcüler için köy, düşünüşlerinin temeli ve çözümlemelerinin anahtarıdır. Bu bağlamda köy “devlet teşkilatımızda bir «vahdet»tir. Köylü cemiyet hayatımızın «cevheri»dir” (Nuri, 1932a:26). Organizmacı bir toplumsal ve ekonomik yaklaşım sergileyen Dönüm’e göre köyün en temel özelliği, kendi doğal ortamında, kendi üretim güçleriyle bir denge oluşturulmasıdır: “Köyün asıl karakteri, denkliğini, kendi müvazenesini kendi içinde yaratan bir varlık oluşundadır. Bu itibarla köyün bir idare makanizması olarak işleyişinde de, unsurlarını ve kuvvetlerini kendi içinden çıkarması bizim için daha uygun sayılmıştır” (Faik, 1933a:20). Bu kapsamda Dönüm’ün sorunsalı, dönemin politikalarına uygun olarak, köyün ve köylünün ekonomik yönden kurtuluşunun ve köyün toplumsal yeniden kuruluşunun reçetelerini sömürü ilişkilerinde ve sınıfsal ayrımlarda aramayıp, köyün geleneksel dengesini Yeni Rejimin getirdiği yeni kurumlarla güçlendirerek 122 yeniden sağlamak ve eski yaşayışı yeni dengede sürdürmektir. Bunu gerçekleştirmenin temel aracı da eğitim olmalıdır. Köyün denkliğinin ve toplumsal yaşayışının düzenini sağlayan, ancak o dönemde işlevi ve önemi azalan kurumlara duyulan özlem; köyün özünü, cevherini bozmadan eğitim yoluyla oluşturulacak yeni yapılanmayla dönüştürülecek eski kurumların oynayacakları rollere atfedilen önem; ve bu sayede yüzyıllardır istismar edilmiş ve gözden çıkarılmış maddî ve manevî zenginliklerin işlenerek köyün refaha ulaştırılacağına dair taşınan coşku dolu, umutlu bir gelecek beklentisi dergi sayfalarında boy gösterecektir. Dergideki yazılara içkin olan bir kabul de köyün, şehir karşıtlığında ele alınarak olumlanmasıdır. Bu kabulün sonucu köyün ve köylünün bozulmamış ve temiz toprağından ayrılmadan kendi öz yurdunda, şehrin kötü etkilerine maruz kalmadan yaşamasıdır. Bu temalar etrafında “köy mektebi”, “köy muallimi”, “köy imamı”, “köy ağası”, “köy kadını”, “köy çocuğu” ve “köy odası” gibi başlıklarla yazılar yazılacaktır. Dergi yazarları, aşkın bir yüceltimle derunî ve gizemli saydıkları köy toplumunun halihazırdaki durumunu eleştirmekten de kaçınmazlar. Köydeki olumsuzlukları ve bozulmayı, doğa yasalarına göre yaşayan organizmanın organlarının eski işlevlerini yerine getirmemelerinde bulurlar. Bu bağlamda eski ve yeni köy ağalarının, imamlarının konumu, köy odalarının köy kahvehanelerine dönüşümü gibi ikilikler üzerinden köydeki çözülüşün nedenleri araştırılır. Köyün iç dengesini oluşturan organik bütünlüğün bir aşamasında oluşan bir kopuş, düzeneğin tamamını etkilemektedir: “Zamanla, Anadolu köyünden bu tipler [köy ağaları] kaybolmuşlardır. Birbirini kovalayan musibetler, bütün insanları fakirleştirmiştir. Bu arada, ağa doğuran ailelerin servetleri de yıkılmıştır. Diğer taraftan felâketler zencirlendikçe, köyde birbirini besleyen, birbirini böyüten ve yetiştiren nesillerin zencirlemesi de kopmuştur. Çünkü köy, çocuklarının çoğunu dışarıya yollamış ve oralarda kurban etmiştir. Buna mukabil, köye dışarıdan yeni ve yabancı, avare tipleri sokulmuşlardır. (...) Bugünün dejenere «Köy ağaları» tipi, köyün kendi içinden çözülen hayatının bir tezahürüdür” (Faik, 1933a:21-23). Aynı şekilde Anadolu’nun kendi ruhundan doğan ve Anadolu hayatına “mana ve muhteviyat veren bir içtimaî müessese” olan köy odasının uğradığı dönüşüm, çözülüşün başka bir örneğidir: “Yalnız Köy odası bugün manada da şekilde de viranlaşmaktadır. Anadolunun bir çok köylerinde şimdi onun yüz üstü bırakıldığını görüyoruz. Odayı «Kahvehane» koğuyor. (...) Köy kahvehanesini m[a]nası kirlidir. O, köye içkiyi, kumarı sokmuştur ve bunlarla köyün berrak ve rakit hayatını bulandırmıştır” (Faik, 1933b:28). 123 Köyün eski dengesine kavuşturulmasının anahtarı, yine köyün kendi içinde bulunmaktadır: ”Bu vaziyet karşısında kısa, kestirme bir yol vardır: o da, köyü kendi içinden kımıldatmaktır. Onu kendi içinde uyuyan hareketile yüceletmektir. Anadolu köylüsü, hayatiyetini kendi içinde gizleyor. Onun ileri atılışı, ancak onun içinden dışarıya püskürmesile kabildir. Bunun için, köy çocuğuna itinalı, daha bol yetişme imkanı vermek mecburiyetindeyiz. Sonra da bu yetişenleri köyün mukadderatında hâkim kılmak lâzım geliyor. Biz de köyü ancak köylü münevver kurtaracaktır” (Sadi, 1932:29). Dönüm yazarları, köyün içinden ve özünden oldukları, köyden konuştukları kabulünden yola çıkarak kendileri dışında köy ve köyden söz edenleri romantik olmakla suçlarlar: “Hükümet merkezinin Ankara’ya geçmesine rağmen, «münevver» denilen kütlenin «köy» telakkisi halâ romantik olmaktan kurtulamadı. Köyü, şehrin küçülmüşü sananlar, köyle şehir arasındaki farkı, Avrupa mikyası ile ölçenler bizde halâ ekseriyettedir. Bir fırsat bulup şehre on kilometrelik bir köyde beş-on dakika mola veren bir seyyahın hikayelerinden veya bir meraklının yaptığı bir resim üzerinden, yahutta bir tren uğrağından aldığı bilgi ile hayatının sonuna kadar köyden bahsedenlere her yerde rastlayoruz” (Sadi, 1932:28). Dolayısıyla, bu yaklaşımın getireceği çözümler geçersiz olacaktır: ”Bu kuş bakışı görüşün intibalarile köy reformu yapılmaz. Biz hayalhanemizde köyün bin bir derdine bu tek taraflı müşahedenin teşhislerine göre deva arıyoruz” (Sadi, 1932:28). Oysa yapılması gereken ilk iş, köyün bütün özellikleri ile köyün bilinmesidir. Çünkü “Anadolu insanının iç âlemi ve onun temayülleri, bizim yarınki medeniyetimizin cevherini verecek ve yönünü tayin edecektir” (Nuri,1933:26). Fakat Anadolu henüz araştırılmamıştır. “Bizim için Anadolu köyü zifiri bir karanlık, çözülmez bir muammadır. Anadolu köyü üzerinde yapılmış bir tek tetkik bulamıyoruz. Köyün toprağı, suyu, havası kadar insanı da bize meçhuldur. (...) Hulasa köy hayatına aşına değiliz” (Sadi, 1932:28). Dönüm yazarlarına göre köy çocuğu, köyün saflığını, arılığını bünyesinde toplamıştır. Çünkü köy çocuğu “Anadoluda cemiyetin değil, tabiatın bir parçasıdır.” Bu çağda şehir çocuğu, bozar ve yıkar, köy çocuğu ise düzeltir ve yapar. Köy çocuğu, “başlı başına bir âlemdir, onda yarının Türkiyesi saklıdır. O, bir nevi insan kaynağıdır. Coşgunluğile, Türkiyenin insan serveti artacak ve bir örnek olacaktır. Çünki, «köy çocuğu» yorulmamış, taze ve «bütün kan»dır. «Kan-cık» değildir. «Köy çocuğu» Türkiyenin iktisadî kuvvetidir. Yarının zengin Türkiyesini bu kuvvet kuracaktır. Yine bu kuvvete yaslanarak Türkiye 124 böyüyecektir. «Köy çocuğu» Türkiyenin içtimaî hazinesidir. Diri, dinç bir cemiyetin cevheri ondadır. Yepyeni bir kültürün tertemiz unsurları yine ondadır. «Köy çocuğu» bugün bir «kaos=Chaos»dır, ondan genç bir cihan çıkacaktır” (İrfan, 1932:26-27). Dönüm yazarlarına göre köyün kurtuluşunu sağlayacak olan köy çocuklarının yetiştirilmesi ve eğitilmesi, bütün sorunları çözecektir. Fakat köy çocuklarını eğitecek okulların ve öğretmenlerin nitelikleri köyün organik yapısına uygun olmalıdır: “Asıl köye yaraşan köy mektebi, ancak bizde köylü hayatının eyice tetkikinden sonra kurulabilecektir. Anadolu köylünün vaziyeti bilinmeden, onun içinde haşrneşr olan hayat bütün inceliklerine kadar aranıp araştırılmadan kuş bakışı bir nazardan sonra, şu veya bu Pedağoğun tamamile Doktrinal olan kanaatleri üzerinden yörünerek bizde köy mektebine şekil ve mahiyet verilemez. (...) Köylü çocuğuna içinde kıvrandığı hayatı anlatamayan, bunun yerine ona mechul âlemlerin fantazisini sunan ve avare bir macera aşkı aşılayan mektepten korkarız” (Nuri, 1932a:26). Bu düşünüş doğrultusunda köy koşullarına uygun olarak kurulacak okullarda görev alacak öğretmenlere de özel görevler yüklenecektir: “Türkiye, (40,000) köyü fikir cihanımız içine sığdıracak ve fikir cihanımızı köylerde sığındıracak bir kuvvete muhtaçtır. Bu kuvveti o, bize göre, ancak «köy muallimi»inde bulunabilir. Biz «köy muallimi»ni yalnız mektepte hoca olarak değil, köyde muallim olarak alıyoruz. Bunun için ona «köy mektebi muallimi» demeyoruz. Zira «köy muallimi»ni bütün köyü, dostca, erkekce ve kahramanca kavrayan ve onu eyiliğe götürmek isteyen bir «kuvvet timsali» olarak görüyoruz” (Nuri, 1932b:22). Köy öğretmeninin başarılı olabilmesinin ilk koşulu köy hayatını içine sindirebilmesi ve köyün içine girebilmesidir. Çünkü “şehre ve şehrin ufuklarından ötelerde bir rüya hayatının hasretini çekenlerin köye uğramaması lâzımdır. (...) Muallim evvelâ köyün hayatını benimsemeli ve o hayatı bizzat duyup yaşayabilmelidir. Böylece onun derunî âlemi zenginleşecektir. Mektepde kullanacağı metot ta, köyün zaruretlerinden çıkacaktır. Ancak bundan sonradır ki, o mektepte daha derinden müessir olabilecektir” (Nuri, 1932b:23-24). Dönüm yazarlarının düşündüğü “köy öğretmeni” tipi, gerçekte, tasarlanan işlevleri daha önceleri yerine getiren “köy imamı”nın dönüştürülmüş bir modelidir. Köy imamı, şimdiye kadar köyün içine nüfuz edebilen tek kişiliktir. Köy imamı, dinsel gücünü öne çıkararak köyün hem manevi hem de maddi hayatını etkilemiştir. Köy imamının “kurduğu saltanatı taçlandıran biraz da, onun köy hayatına uyabilmesidir. (...) Köy imamı, Anadolu 125 köyünün içinde itibarlı bir yer bulmuştur. Orada gönüllere yerleşmiştir ve köy hayatının üzerine sarsılmaz hekemonyasını kurmuştur. Daha şimdiye kadar «köy imamı» derecesinde, köyü kavrayan ve kendine bağlayan bir otorite görülmemiştir” (Tahsin, 1933:27). Fakat köy imamı bu otoritesini zamanla kötüye kullanarak köy için zararlı bir kişiliğe dönüşmüştür: “Filhakika kuvvetini yaman bir metafizik den alan bu şahsiyet, mektebi de, köyü de yavaş dünya münasebetlerinden kopararak, anlaşılmaz bir ahret âlemi içine atmıştı. (...) Son zamanlarda imamlar cahilleşmişti” (Nuri, 1932b:22-23). “Anadolu hayatı için yalnız bir musibet olan” köy imamının neden olduğu zararları iki ana başlık altında toplamak mümkündür. İlk olarak köy imamı “tevekkül” vazederek köylüleri miskinliğe sürüklemiştir: “Her din fatalisttir. Lâkin İslâm dinini bu derec[e] fatalist bir mahiyette memlekete aşılamakta «Köy imamı» dehşetli tesirler yapmıştır. Anadoludaki insanın sarp tabiatını çıvıklaştırmak isteyen, yaratıcı enerjisini kıran, kavgacı ve erkek takatini muzmahil eden «köy imamı» nın o ezelî ve ebedî tevekkül telkinidir” (Tahsin, 1933:28). Köy imamının esas zararı “millî benliğin” gelişmesini önlemede olmuştur: “«Köy imamı»; Anadolu nun benliğini öldürmüştür. Onun temsil ettiği mefkûre yarı internasyonal bir islâm mefkûresi idi. Bu itibarla imam, her turlü millet beraberliğinin düşmanı idi. Türkiyede insanın, millî şahsiyeti alamamasında, köy imamının anlatılmaz tesirleri olmuştur. Eğer köyde imam; her türlü millet duygularına karşı koymakla kalsaydı, belki bu böyük bir cinayet olmazdı. Lâkin, o bu memleketin insanının soyunun hakirliğini de telkin etmiştir. Ve Anadolu insanına kayıtsız, şartsız bir arap piresteşkârlığı aşılamıştır. İşte bunun içindir ki Türkiyede insan, soyunun şuuruna erememiştir” (Tahsin, 1933:28). Dergideki yazılardan görüleceği gibi, köy imamının kişiliğinde dinin, millî bilinci engelleyici bir rol üstlendiği ifade edilmektedir. Ayrıca yeni “Ulus-devlet”in kurmaya çalıştığı millî kimliğin henüz köylerde tam olarak geçerli olmadığı örtük olarak kabul edilmektedir. Dönüm yazarlarına göre, köy imamının yerin geçecek olan köy öğretmeni aracılığıyla eğitimin temel işlevlerinden biri de millî benliğin oluşturulması olacaktır. Dönüm yazarlarının 1930’lu yılların başındaki köy okulları ve öğretmenler hakkındaki tasarım ve beklentileri, daha sonraları oluşturulacak olan Köy Enstitüleri düşüncesinin ilk filizleri olarak ele alınabilir. Nitekim Köy Enstitüleri Yasası’nın çıkarılmasından sonra Dönüm’ün ikinci yayın döneminde Haziran 1940 tarihli sayısında ”Köy Enstitüleri” başlıklı bir yazı yazan Şevket Raşit Hatipoğlu, bazı çekincelerle bu yasayı savunur: “Köy Enstitüleri Kanunu bizdeki köy davasının en ehemmiyetli bir yanından ve gerçek bir şekilde kavrandığını 126 ifade ediyor, şimdiye kadar bir edebiyat mevzuu olan ve şahsiyetini bulamamış derme, çatma bir ideoloji halinde kalan köy davası, bu kanunla en can alacak noktasından gerçekleşiyor demektir” (Hatipoğlu, 1940:333). Bununla beraber Hatipoğlu, Köy Enstitülerini köy öğretmeninin yanı sıra “köylü çifci”, “köylü hayvancı”, “köylü bağcı”, “köylü marangoz”, “köylü demirci” gibi meslek adamı yetiştirecek çok amaçlı programını eleştirir. Fakat Hatipoğlu’nun henüz kuruluş yasası yeni çıkmış bir kuruma yönelik temel eleştirisi ve uyarısı, daha sonraları Köy Enstitülerine sık sık yöneltilecek bir suçlamanın erken bir örneği olarak gündeme gelecektir: Köy Enstitülerini millî bünyeye uygun bulmama!: “ Eğer bu müesseseler, tıbkı adları gibi, ültramodern bir hüviyette kurulurlarsa, Türkiyenin bugünkü şartları ve imkânları ile bir tezat teşkil ederler ve memleket içinde birer suni varlık, yahutta birer sanat eseri halinde kalırlar. Aynı suretle köy enstitüleri yetiştirmede olabilecek ile ideali birbirinden ayıramazlarsa Türk köyüne bağlı adam yetiştirecekleri yerde köy çocuğunu yurdundan soğuturlar, böylece de Türkiye yepyeni bir “gayrımemnun,, zümresi kazanır. Bu yepyeni bir “gayrımemnun,, zümresi Türk köyü içine de yerleştirilirse, köylü bütün cemiyet için depedüz vahim bir unsur haline gelir. Onun içindir ki Köy enstitülerinin gerek kuruluşlarında ve gerek işletişlerinde Türkiyenin tarihî, içtimaî, ve iktisadî şartlarının gözönünde tutulması zarureti vardır” (Hatipoğlu,1940:335). 1.3.3.1. Remzi Oğuz Arık ve Köy Millet’i incelerken ayrıntılı olarak üzerinde duracağımız Remzi Oğuz Arık, köy konusunu ilk defa düzenli olarak Dönüm’de yazmaya başlamıştır.8 Arık’ın yazıları, dergide köy üzerine yazılan yazılarla benzer temalar içermektedir. Arık da Türkiye’nin bir tarım ve köy toplumu olduğu gerçeğinden hareketle, köyün ve köylünün mevcut değerlerinin korunmasını ve bu öz değerlerin Türkiye’nin gelişmesinde bir dayanak olarak kullanılmasını ister. 8 Remzi Oğuz Arık’ın Dönüm’de yazdığı makaleler şunlardır: “Bizde Köy” (sayı:17,İkinciteşrin 1933), “Bizim Köylere Dair II” (sayı:18, Birincikanun 1933), “Bizim Köylere Dair III” (sayı:19, İkincikanun 1934), “Köy Kadını” (sayı:25, Temmuz 1934), “Bir Köy Köpeği” (sayı:26, Ağustos 1934), “ ‘Halkçılık ve Köycülük’, ‘Köycülük Rehberi’, ‘Köycülük Esasları’ “ (sayı: 29 ve 30; İkinciteşrin ve Birincikanun 1934), “Köycülüklerimiz III” (sayı:37, Kanunsani 1936), “Geven ve Köylü” (sayı:38, Şubat 1936), “Ağacı Kesen Elleri Kırınız!” (sayı:2, Birincikanun 1939) ve “Sokağa Düşen Ticaret” (sayı:9, Temmuz 1940). 127 Arık, “bir metropol iken müstemleke sefaleti, müstemleke siyaseti gören Anadolu”nun halen ayakta kalabilmesinin başlıca nedenini, toplumun köy biçiminde örgütlenmesinde bulur: “Yüzlerce yıl, imparatorluk içinden düşmanlar dıştan A n a d o l u yu yedi. Buna rağmen; tarihimizin dönüm noktalarındaki böyük hareketler, dayanacak insan, para, enerji bulabildilerse, ve nihayet bugün, siyasî yekpareliğini kazanmış bir vatan kurulabilmişse bunun sebebi: Anadoludaki halkın yüzde yetmiş beşinin köylü, Anadoludaki toprağın yüzde yetmiş beşinin köy olmakta devamıdır” (Oğuz, 1933a:24). Remzi Oğuz’a göre “insanlığın her yanında muhafazakârlığın timsali olan köylü” geleneğin temsilcisidir: “Milletlerin bir, harekette olan, değişmekte, kırışmakta bulunan kısmı vardır, birde, s e d e n t a i r e, kısmı, değişmesi, karışması, dalgalanması ya pek imkânsız, ya pek zor olan kısmı vardır. Umumiyetle böyük veya ufak şehirler birinci kısmı barındırır, köyler de ikinci kısmı!” (Oğuz, 1933b:28). Kentlerin kozmopolit yapısına karşın, köyler “bozulmamış” kitleyi temsil ederler: “Kökleri böyük bir ekseriyetle, vatanın kurulduğu devirlere inen, bulunduğu yere köme halinde gelmiş, yahut tek asıldan, çiflikten böyürerek mütecanis bir köme meydana getirmiş, k ö m e halinde kalmış, é t h n i q u e siması hemen hemen bozulmamış, ömrünü toprağı işlemekle veya toprağı sual-cevaptan geçirmekle yıpratmış kütleler köylerdedir” (Oğuz, 1933b:29). Köylü, “millî benliğin saf kalan özü” ve “millî benliğin hazırlanması için bütün tedbirlerin kaynağı”dır. Köylünün “ırkından getirip felaketlerin bilegisinde bilediği huyu, içi, özü var”dır (Oğuz,1933a:27). Remzi Oğuz, Cumhuriyet’le birlikte modernleşme atılımlarını dikkate alarak, “Türkiyede varlığını kabule mecbur olduğumuz köyü, varlığını kabule mecbur olduğumuz şehre mi benzetelim? Yoksa, onu, kendi kendine yeten alemi içinde, organik bir inkişafa kavuşturmak üzere köy olarak mı bırakalım?” (Oğuz,1933b:31) sorusunu ortaya atar. Onun yanıtı, köyün köy olarak kalmasıdır. Anadolu coğrafyasında “tezatsız millet” mucizesini yaratabilmek köye ve tarıma dayalı bir “iç pazar” kurmakla olasıdır. Bunun için de “köylümüzün ve köylerimizin iç, ruh muvazenesini muhafaza etmesi veya bulması, köyün köy kalmasile mümkündür” (Oğuz, 1934a:29). Fakat, Yeni Rejimin köy sorununu sahiplenmesine rağmen sorunların çözülemediğinden şikayetçi olan Remzi Oğuz, bunun nedenini “köyün, köylünün dışında kalan –constructif- mahiyetli” uygulamalarda bulur. “İşin laf, roman yüzünü meydana 128 getirenler” köyden habersiz kişilerdir. Remzi Oğuz, köy kadınını anlattığı bir yazısında “ sakın gazetelerin, mecmuaların yazılarıyla tanımağa kalkışmayın. O yazıları yazanlar ne köyü, ne köylüyü, ne köy kadınını tanırlar” (Oğuz, 1934b:31) saptamasında bulunur. Bu kişilerin görüşleri Türkiye gerçeklerinden kopuktur: “Nitekim bu görüşler, Meselâ: elektrik ocağının başındaki telsizini Hamburg piyasasına göre ayar eden köyler «İnşa etmekle» kalmamış, tepeden tırnağa geri, perişan olduğunu tasvir ettiği bu köyler âleminin kitaplarını sadece İstanbul, Ankara şehir çocuğuna yazdırmak, bastırmak gibi, asırlardır süren bir inkâr ve gafletin devamını tabiileştirmişdir” (Oğuz, 1934a:28). Bu kapsamda köyü romantik bir biçimde ele alan Ülkü ile köye gerçekçi bir bakış açısı ile bakan Kadro da eleştirilerden pay alır: “Gerek romantik görüşlerde, gerek ciddi görüşlerde istenenler oldu diyelim. İş biter mi? Bu istenenler hep morfolojiye, hep makineye zahireye ait. Köyün ruhunu ne ile dolduracağız?” (Oğuz, 1933a:30). Remzi Oğuz’a göre köyün iç dengesi bozulmuştur. Köyün dengesi, maddi ve ekonomik koşulların kötüleşmesininin yanı sıra, manevi açıdan da bozulmuştur: “Sonra; bu muvazenesizlik köylünün ruhundadır, köylünün kafasındadır. Köylü, gönlünden, içinden, kafasından söküp attığı kıymetlerin yerini dolduramamış bulunuyor” (Oğuz, 1934a:27). Çarpık kapitalist gelişme sonucu, köyden kente göç ederek, buralarda işportacılık, hizmetçilik yapan ve “sokağa düşen” insanları Remzi Oğuz kıyasıya eleştirir: “Dairelerde odacılık, Hastanelerde, Müzelerde, Mekteplerde hizmetçilik yapanlardan tutunuz da yollarda, diğer inşaatta, hamallıkta, hafriyatlarda.. gündelikçi olanlara kadar geliniz, sabanını bırakıp şehir yollarına, şehirlere üşüşenlerin kazandığı kendilerini doyurmaktan ne kadar uzaktır” (Oğuz, 1934a:25). Oysa bu insanlar köylerinde kalabilselerdi, hem kendileri hem de ülke kazançlı çıkacaktı. “Bugün ayak satıcılığı macerasına, Anadolunun en saf, en gürbüz unsuru bir kapana tutulur gibi tutulmaktadır. Memleketlerinden afif ve temiz çıkmışlar, hilekâr ve yalancı dönmüşlerdir! Bunların kendi afif muhitlerinde köklü ve toprağa bağlı kalmalarından memleket neler kazanmazdı?” (Arık, 1940a:392). 129 1.4. Millet “İlim-Fikir-Sanat Mecmuası” olarak Mayıs 1942’de yayın hayatına atılan Millet, muhafazakâr-milliyetçi bir çizgide Anadolucu görüşlerin savunulduğu aylık bir dergidir. Millet, Nisan 1944 tarihli 24. ve son sayısı yayımlandıktan sonra kapanmıştır. Derginin sahibi Prof. Dr. Hüseyin Avni Göktürk9 , “umumî neşriyat müdürü” ise Remzi Oğuz Arık’tır. Arık, derginin yayın politikasını belirleyen ve yönlendiren bir kişidir. Millet’in yazar kadrosunu akademisyenler, bürokratlar, edebiyatçılar ve gençler oluşturmaktadır. Aralarından gerek Tek Parti döneminde CHP’nden, gerek Çok Partili dönemde DP’ten milletvekili ve bakan çıkacak olan bu kadronun başlıcaları şunlardır: Remzi Oğuz Arık, Hüseyin Avni Göktürk, Mümtaz Turhan, Sedat Çumralı, Osman Atilla, Cahit Okurer, Nüzhet Şakir Dirisu, Turgut Evren, Fethi Çelikbaş, Sait Tahsin Tekeli, Suat Seren, Ceyhun Atıf Kansu, Sadi Irmak, Nihat Erim, Mehmet Kaplan, Hamdi Akverdi, Behçet Kemal Çağlar, Ziyaeddin Fahri Fındıkoğlu, Samet Ağaoğlu, Osman Turan, Kerim Yund, Mehmet Halit Bayrı, Tahsin Tola, Tahsin Banguoğlu ve Tahir Aktan. İkinci Dünya Savaşı ortalarında yayın hayatına atılan derginin sayfalarında, hem savaşın getirdiği olumsuz koşullar ve Batı uygarlığının içinde bulunduğu kriz nedeniyle oluşan dünya buhranı; hem modernizasyon atılımının ülkemizde yarattığı düşünülen kimlik/ şahsiyet sorunları gündemde tutularak yaratılan sürekli alarm ve tehdit algısının egemen olduğu tedirgin bir ruh halinin belirtileri görülebilmektedir. Çünkü bu dönem, “an’anelerin yıkıldığı, politik ve sosyal temâyüllerin birbirini tutmadığı, menfaatların o kadar amansız, o kadar şiddetle çarpıştığı içtimaî zelzeleler devridir” (Arık, 1943a:355). İnsanlık bir bütün olarak değerler krizine tutulmuştur. “Umumi bir buhran içindeyiz. Daima artan bir muvazene- 9 Hüseyin Avni Göktürk, 1901 yılında Niğde’de doğmuştur. 1927’de İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi’ni bitiren Göktürk, Cenevre Hukuk Fakültesi’nde yüksek lisans, Berlin Üniversitesi Hukuk Fakültesi’nde doktora yapmıştır (1930-1933). Türkiye’ye döndükten sonra Adalet Bakanlığı Ceza İşleri Müdür Yardımcılığı ve Ankara Sulh Hakimliği görevlerinde bulunmuştur. Ankara Üniversitesi Hukuk ve Siyasal Bilgiler Fakültelerinde öğretim üyeliği yapan Göktürk, 1940 yılında profesör olmuştur. 1946’da Çalışma Bakanlığı Müsteşarlığı’na atanan Göktürk, 1954-1957 döneminde Niğde Milletvekili seçilmiş, 1955’de Adalet Bakanı olmuş ve 5 ay da İçişleri Bakan Vekilliği yapmıştır. 1957-1959 yılları arasında Milli Emniyet Başkanlığı (MAH Reisliği) yapan Göktürk, 1958-1960 yılları arasında Türkiye Sınaî Kalkınma Bankası Yönetim Kurulu Başkanlığı’na getirilmiştir. 1966- 1975 döneminde Niğde Senatörü seçilen Göktürk, 1983 yılında ölmüştür. 130 sizlik, her memlekette sınıfları, fertleri iktisadî, içtimaî sahalarda tehdit etmektedir. Yıkılan inanç sisteminin yerini materyalizm prensibi doldurmamış; maddî refah, âdetâ insanlığın manevî sefaletini hazırlamıştır. Beşeriyet şu son yirmi sene zarfında olduğu kadar hiçbir devirde «Maddeci» olmamıştır. Bütün manevî, ahlakî kıymetler inkâr edilmiş; mukadderat, hisler aleminden, vicdan, tefekkür dünyasından tard edilmiştir. «Kollektif insan», «Tip adam», «Standarize fert»; «Mücerret insan»ın, «Fert insan»ın, «Şahsiyet»in yerini tutmuştur. (...) Teknik ilerleme, insanı kendi kendinin olmaktan alıkoyarak onu hakikî varlığının dışına atmıştır” (Aytuğ, 1943a:8-9). Millet’in sayfalarında bu saptamalar ışığında milli değerleri, yerli kıymetleri öne çıkaran, bu değerlere ulaşılabilmenin yollarını gösteren yazılar kaleme alınmıştır. «Bu milletin olarak ve bu milletin kalarak milletler arasında yer alabilmek» anlayışı ile yola çıkan ve “bu memleketin öz değerlerine inananların buluşma yeri olan” (İmzasız, 1943:2) Millet, ilk sayısında yayın ilkelerini açıklarken içinde bulunulan buhranın nedenlerini ve çıkış yolunu bir bildiri edasıyla duyurmuştur: “Gerek manevi bilgilerde, gerek teknik bilgilerde, gerek kültür müesseselerimizde bugün geçmişimizle bir bağ ve devam bulamıyoruz. (...) Bugün sadece garplıların çömezi haline düşmüş bulunuyoruz; ne biliyorsak onlardan öğrenmiş, ne yapıyorsak onlara benzemek için yapmış olduğumuzu biliyoruz. (...) Son zamanlarda kökü kesilen bir ağacın, aşı ile tomurcuklandırılmaya çalışılmasına benzer bir hal içine düşmüş gibiyiz. Hep kısır, hep bodur, hep muvakkat meyveler vermişiz. Bunun içindir ki neyimize baksak bir iğretilik, bir ödünçlük, bir yabancılık var. İçimiz, dışımız; müesseselerimizle barışamıyor gibi, geçinemiyor gibi. Böyle olmasa Türk soyundan olan bizim gibi bir cemiyetin her kolda, her yılda şaheser vermemesi, bizim kalan askerlik ve siyaset müesseselerinden başka sahalarda dâhiler doğurmaması aklın alacağı şey mi? Geçmişe ve onun kültür, sanat, bilgi âlemine dönüşümüzün asıl sebebi işte burada gizleniyor. Ne idik, sorgusunun karşılığını her alanda arıyoruz ve arıyacağız” (İmzasız, 1942:1-2). Derginin incelikle ayırdığı askerlik ve siyaset dışında kalan diğer bütün alanlardaki geriliğimizin nedeni Batılı değerleri, taklit etmemizdir. Halbuki Batının kendisi, bu dönemde bunalımdan bunalıma koşmaktadır. “Kendimize ait öz değerler bu türlü tehlikeler içindeyken örnek olarak seçtiğimiz garp medeniyeti de büyük, ağır sınamalardan geçiyor. Bu medeniyetin mensubu olduğu kültürlerin hepsi de göçme, yokolma tehlikesile karşı karşıyadır. Bunun içindir ki geçmişimize ait her şeyin üstünde bazan bir yeni dine giren, bazan bir müteassıp 131 aşkiyle durmak zorundayız. Kararsız, mesuliyetsiz, keyiflere göre sürüp giden geçiş (intikal) devri buhranlarını ne ile durdurabiliriz?” (İmzasız, 1942:2). Millet, ilk sayısında sorunsallaştırdığı bu büyük bunalımdan çıkışı sağlayacak çözümü, hayat hamlesini “halka doğru” gitmekte bulacaktır. Çünkü aydınlarımızın nitelik ve nicelik olarak yetersizliği karşısında, bir zamanlar zirvede olan kültürümüzün halihazırda kaynağı olan halktan başka bir unsur yoktur: “Kültürümüzü bize kadar dalga-dalga eriştiren, asıl deniz, büyük deniz halktır. Elde kalan seyrek müesseselerimizin mirasçıları aydınlarımızsa, örflerimizin mirascısı da halkımızdır. Tabiatiyle, insanla münasebetini kesmeyip ampirik olarak öğrendiği eksik, lâkin reel, doğru, öz bilgiyi Türk cemiyetinde bugün yalnız başına temsil eden halkımız, her türlü sarsıntılara, yabancı aşılara rağmen örfün de haznesi olarak karşımızda duruyor. Tarihimizin dönüm yerlerinde, yer yuvarlağının üstüne röper noktaları gibi diktiği yiğitlik ehramlarına dayandığımız, bu b ü y ü k h a l k’tır. Dilimiz bugünün örf ve kültür buhranında kısırlaştırıldığı zaman, onun, her akameti önliyen özüne dönüyoruz. «Aklıselim»in çözeceği zevk, selika, renk, terkip, uyma zorluklarında onun sonsuz deneyişlerini, deyişlerini, düşünüşlerini başa geçiriyoruz. İşte «M i l l e t» bu anlayışta bir kültür mecmuasıdır. Bu mecmuada çalışanlar –ki hepsi de halk çocuğudur- bu anlayışla halktandır ve halkçıdır ve bu mecmua doğrudan doğruya halkçı olan, örf ile müesseseyi birbirine yaklaştırma kaynaştırmak istiyen insanlara söyleyecektir” (İmzasız, 1942:3). Halkın özüne ve sağduyusuna duyulan güven, muhafazakâr düşüncenin söylemlerini belirleyen inanışlardan en önemlisidir. Bu anlamda “geleneğin (yenilenerek) muhafazası için halkın aklıselimini yardıma çağırmak, Anadolucu fikriyatın davası olmuştur” (Bora ve Erdoğan, 2003:636). Behçet Kemal Çağlar, “yeryüzünde kıymetlerin zelzelesi var. Bütün zanlar, nazariyeler, kaideler, iddialar iflâsdadır. Ayakta duran en büyük kıymet: halktır; halk an’anesi, halk san’atı, halk imanı”dır saptamasını yaptığı “Ustamız” başlıklı yazısında “Türk=halk=hepimiz” eşitliğini kurar (Çağlar, 1943:329). Remzi Oğuz Arık ise “bütün halkı sevmeği” milliyetçiliğin hareket noktası olarak gösterdikten sonra “ şimdiye kadar kütlelerin, başka zümrelerin, şahsi heves ve hırslarının bir harç, bir malzeme gibi kullandığı Türk halkı, bugünkü milliyetçiliğimizin bir gayesi haline gelmiştir” saptamasında bulunur (Arık, 1948a:3). Arık ayrıca milliyetçiliğin “asıl mistique’ini, mukaddes unsurunu halkın meydana getirdiğini” belirterek, “bizim halkçılığımızı başka alemlerin «demokrasi»sine üstün ve daha realist, daha bizim” bulur (Arık, 1943b:384). Hatta yine Arık’a göre “milliyetçilik halkçılıktır, o kadar ki milliyetçilik prensibi varken ayrıca bir halkçılık prensibi lüzumsuzdur” 132 (Arık, 1992:123). Popülist söylemde yer alan halkın “temel çelişkileri olmayan, birleşik ve dayanışma içinde var olan, sınıflar üstü hatta sınıfsız, monolitik“ bir varlık olarak kurgulanmasını (Taggart, 2004:117,121) çağrıştıran bu yaklaşımlar dönemin halkı “imtiyazsız, sınıfsız kaynaşmış bir kitle” olarak tahayyül eden resmi politikalarına uyum gösterir. Halk, bağrında sakladığı hazineler, öz değerler nedeniyle engin bir kaynak, kutlu bir değerdir. Halkın yüceltilmesinin ve kutsanmasının gerekçelerinden biri de yüzyıllardan bu yana mağdur edilen, zulme uğrayan bu kitlenin doğruluktan, bilgelikten hiç ayrılmayıp, acılarını, ıstıraplarını içinde biriktirmesidir. ”Türk milletinin olgunluğu, onun seneler boyunca çektiği iztirapların ve yendiği zorlukların mükâfatıdır.” Çünkü “iztirap beşeriyetin en lüzumlu gıdasıdır. Ölüm gibi, beşerin ayrılmaz parçasıdır. Ölümsüz hayatın kıymeti olmıyacağı gibi, iztirapsız saadet te tasarruv edilemez. İnsan iztirap çektikçe tekemmül etmiş, fakat tekemmül ettikçe de iztirabı artmıştır (Dirisu, 1943:357). Yüce bir değer olarak halkın, uğradığı düşünülen haksızlıklarından türetilen mağduriyet ve ıstırap anlatısı, milletin/halkın gerçek benliğini ve birliğini oluşturması bakımından önem taşımaktadır. Arık’a göre her ideal ıstırabtan kaynaklanır.”Bir idealinin başı ıztıraba dayanıyor. Bir kütlenin kaderi önünde durup düşünmeyen acı duymayan insanın ideali anlaması” mümkün değildir (Arık, 1948b:59). Fakat, halk, aşkın bir değer olarak kutsanmasına rağmen, kendinde var olan cevheri işleyecek güç ve eylemlilikten uzak olduğu savıyla, muhafazakâr düşünüşe uygun biçimde edilgin bir konuma indirgenir. Halkın değerlerinin korunması ve idamesi için öncülere gereksinim vardır. “Kıymet hükümlerimizin sarsıntılardan korunmasını temin etmek, (...) büyük zorlukların yenilmesi için daha kuvvetli hamlelere, yüksek gayeler arkasında birleşen ve koşan bir seçkin ordusuna ihtiyaç vardır (Turan, 1944:397). Seçkin, “kitleye nazaran şahsî ve müktesep bir üstünlüğe sahiptir. Bu üstünlük umumun menfaatine müteveccihtir” (Aytuğ, 1943a:10). Ayrıca “yarınki cemiyetin, üstün bir hayat idealiyle dolmuş, ahlâkça, düşünce bakımından tekâmülünü tamamlamış kimselere ihtiyacı olacak; seçkin meselesi yarın, dünden daha çok ehemmiyet alarak cemiyetin asıl meselesi haline gelecektir” (Aytuğ, 1943b:71). Tahsin Tola da, “millî köycülük siyaseti”ni irdelediği bir yazısında “devletçiliğin hiçbir tenakuza düşmeden, «şahsiyetçiliğe dayanan bir seçkinler zümresine» ihtiyacı olduğuna” inandığını belirtip; “yoksa, Batıdan içimize sokularak tüylerimizi ürperten yabancı ruh ve cıvık ahlâkın tahriplerinden nasıl kurtulabiliriz?” sorusunu ortaya atar (Tola, 1943:99). Tola’ya göre “az zaman içinde Türk köylüsünü ileri medeniyet seviyesinde, kudretli ve geçim 133 şartları yükselmiş bir dereceye” ancak seçkinler ve millî devlet birlikteliği ulaştırabilir. Bu kapsamda seçkin, millî değerleri bilen ve Millî Devletiyle uyumlu çalışabilen kişidir. Bu tür seçkinlerin dışında halk, millet ve devlet bütünleşmesinin başka aracılara gereksinimi yoktur. Özellikle halktan/milletten kopmuş, halkın özsel değerlerini içselleştirememiş aydınlar, kendi öz gerçeklerini yadsıyarak, bilerek veya bilmeyerek “yabancı milletlerin gerçeklerini ileri sürerek yaşayışımızı ona göre yönlendirmek” istemektedirler. “Bunun böyle oluşu önce, aydınlarla kalabalığın birbirinden çok ayrılmış olmasındandır. İtiraf etmek gerektirki, bizde aydınlar millet gövdesini yapan büyük kalabalığın yaşayışını bilmiyor ve onun hayatını yaşamıyor. İşte bu sebepten milli gerçeklerimizi kavramıyor. Bunun neticesi olarakta ya kendi kuruntularını gerçek sanıyor, ona göre hareket ediyorlar; yahutta okuyarak öğrendikleri yabancı gerçeklerin bizde de bulunduğu vehmine kapılıyorlar ve işlerini buna göre yürütüyorlar. (...) Bunlar bir türlü ısınamadıkları veya beyenmedikleri bizim varlığımızın gerçeklerini değil, bir takım düzme alemlerin gerçeklerini gözönünde tutuyorlar, bundan ötürü de her fırsatta hayatımızı başka yönlere çekmeye özeniyorlar.” Oysa, “umumi ve beşeri olan gerçeklerden ayrı her milletin kendine has gerçekleri vardır ve bu da çok tabiidir” (Umur, 1942:32). Bizim olan “yerli” değerler ile Batıdan aldığımız değerler arasında bir denge gözetilmez ise bu durum şimdi olduğu gibi sorunlara yol açabilir: “Tanzimattan beri; memleketimizde kurmak istediğimiz veya yurdumuzda zaten yaşıyan her müessesenin düzeninin esaslarını haklı veya haksız garptan aldık. Fakat bu alışta bütün devlet müesseseleri, cemiyet ve hukuk alanları arasında gözetilmesi zaruri olan ahenk ve insicam ve cemiyet bünyesine uygunluk ve yatkınlık muhafaza edilemediği için, uzun zaman fasılaları içersinde konulan nizam esasları umumiyetle bir birini filen nefyeder, nakzeder bir karakter gösterir oldular” (Göktürk, 1942:10-11). “Hayatımız içinde yapılanların çoğunun zoraki oluşu ve çoğu kere bizim gerçeklerimiz karşısında sırıtmakta bulunuşu, (...) milli hayatın dinamizmini gevşetiyor, daha kötüsü bizi bizden uzaklaştırmak tehlikesini gösteriyor” (Umur, 1942:32). Bu tehlikeyi savuşturmanın ve önlemenin yolu, milli değerlere dönüştür: “Bilhassa asrımızda dünyanın her tarafından ve muhtelif istikametlerden esip gelen fikir cereyanları karşısında orijinalitesini, asâletini muhafaza edebilmek için millî kaynağa dönmek ve oradan hız almak lâzımdır. Millî kaynak mazi ambarına depo edilmiş kültür hazinesinden başka bir şey değildir” (Erginer, 1944:328). 134 Anadolucu düşünüşün önemli izleklerinden olan yurdu tanıma ve bilme gereksinimi, bu “kültür hazinesi”ni arama ve bulmada da kendini gösterir: “Sularının içinde dünyalar gizli olan, havasında hayat dalgalanan, toprağının altında sayısız maden ve eser bulunan, üstünde çeşitli bitikler yetişen, bitikleri arasında sayısız dişiler gezen bu yurdu, onun sahibini beşduyumuzla anlamak inancındayız. Bu yurdu hele onun sahibi olan bu halkı, bu milleti hiçbir şeyi unutmadan bilmek isteğindeyiz.” Çünkü, “Avrupa bozması kitapların madrabazlığından bıktık. Yabancı dergilerden alınan kalb resimlerden, düzme yazılardan usandık. Üzümü küfede, elmayı sandıkta, gerçeği düşte görmeden bıktık. Bu yabancı, uydurma varlıkları yıkmak, paralamak, benliğimizi bulmak için çabalıyoruz” (Yund, 1943:271). Kendi kendimize dönmek, kendimizi tanımak için Anadolu’nun güzelliklerini keşfetmek, “kendi kendimizin fethine çıkmak” gerekir (Arık, 1943:69). Milli benliğe, özsel değerlere ulaşmada yararlanılacak olan bilim, Dönüm’de de belirtildiği gibi yerli özelliklere sahip olmalıdır: “Müspet ilimlerin kendimize ve millet varlığımıza müessir olabilmesi onun yerli bir hüviyet kazanmasına bağlıdır. Böyle olmazsa ilim, mücerret bilgiler mecmuası halinde kalır; böyle bir ilmin de meyvasız ağaçtan farkı yoktur. (...) Canlı varlıklarda olduğu gibi, ilim de büyüyüp kök saldığı toprakların, yaşamalarına tesir ettiği milletlerin değişik karakterlerine göre farklı bir şekil ve ifade tarzı buldu. İlme bu millî hüviyeti verebilen milletler, ilmin nimetlerinden istifade edebilmişlerdir” (Kutulmuş, 1942:73). Millet, “siyasî, içtimaî, ahlakî, dinî bütün kıymetlerin alt üst olduğu son devir Türkiye’sinde” (Kaplan, 1954:12) özcü yaklaşımlarını muhafazakâr-milliyetçi bir dil ile ifade ederken ve çekincelerini dönemin koşularını dikkate alarak koymasına rağmen 1944 IrkçıTurancı yargılamalarından sonra yayın hayatına son vermiştir. Millet’te Anadolu’ya, köye ilişkin şiirler, öyküler, atasözleri, folklor araştırmaları yayımlanır. Remzi Oğuz Arık, 1930’lu yılların başından itibaren oluşturmaya başladığı görüşlerini dergide sistematik olarak yazıya döker. Bu kapsamda Arık’ın incelenmesi gerekir. 135 1.4.1. Remzi Oğuz Arık Remzi Oğuz Arık, Anadolucu düşünüşün en önemli kişilerinden biridir. Arık, Anadolucu hareketin 1920’lerin başından itibaren bütün serüvenine gerek yurtiçinde gerek yurtdışında tanıklık etmiştir. Anadolu Mecmuası çevresiyle yakın ilişkisi olan Arık, ayrıca Anadolucu dergilerde ve örgütlenmelerde başı çeken ve ön plana çıkan kişiliğiyle hem kuramsal hem uygulama alanlarında Anadolucu düşünüşe önemli katkılar sağlamıştır. Arık bu özellikleri sayesinde Anadolucu hareketin sürekliliğini ve eşgüdümünü sağlarken, diğer yandan da hem Türkçü-Turancı çevreler10 ile Anadolucular hem Tek Parti iktidarı ile Anadolucular arasında bir bağlantı noktası olmuştur11. “Toplayıcı ve birleştirici faaliyetlerde” (Hatipoğlu, 1956:XI) bulunan Arık’ın yakın çevresinde hem CHP’nin önde gelen bakanları, milletvekilleri, bürokratları, hem muhalifler bulunabilmiştir. Fransa’da öğrenci iken Avrupa’da eğitim gören yaklaşık 200 Türk öğrenciyi 1929 yılında Paris’te bir araya getirerek Türk Talebe Cemiyeti’nin kurulmasına öncülük eden Remzi Oğuz Arık’ın yönlendirdiği ve görüştüğü öğrenciler ile arkadaşları arasında daha sonraları üniversitelerde, bürokraside ve siyasette önemli yerlere gelecek olan Ahmet Kutsi Tecer, Reşat Şemsettin Sirer, Şevket Raşit Hatipoğlu, Hıfzı Oğuz Bekata, Sedat Çumralı, Sait Tahsin Tekeli, Nurettin Topçu, Nuri Karahöyüklü, Suut Kemal Yetkin, Ali Kemal Yiğitoğlu, Hamdi Ragıp Atademir, Ziyaeddin Fahri Fındıkoğlu ve Mümtaz Turhan gibi pek çok kişi vardı. Arık, yurda dönüşünde bu kişilerle ilişkisini sürdürmüş, birlikte dergiler çıkarmış, Anadolu milliyetçiliğini öne çıkaran Dönüm, Çığır, Hareket, Millet, Özleyiş ve Bizim Türkiye gibi dergilerde yazılar yazmıştır. Arık, 1930’ların başından itibaren, siyasi olarak sınırları kesinleşen Cumhuriyet yönetiminin ve kurumsallaşan Tek Parti iktidarının politikalarını ve 10 Nihal Atsız arkadaşı Remzi Oğuz Arık için “Anadolucu idi. Fakat Turancılığı düşman sayan zavallılarla ilgisi yoktu” saptamasında bulunmuştur (Atsız,1954:10). 11 1944 Turancılık Davası sırasında gözaltına alınan ve sorgulananlar arasında olmasına rağmen CHP Genel Sekreteri Memduh Şevket Esendal’ın İnönü’ye itirazı sonucu davaya dahil edilmeyenler arasındadır (Ağaoğlu,1972:105). Arık, bu olay dışında Tek Parti yönetimiyle uyum içinde çalışmıştır. Arık’ın Fransa’dan beri yakın arkadaşı olan CHP’nin bakanı ve milletvekili Şevket Raşit Hatipoğlu, onun DTCF’nden ayrılışını “bu yerdeki hizmetleri uzun sürmemiştir. 1942 yılında kendisini çevreliyen zihniyetle barışamamış ve buradan ayrılmak zorunda kalmıştır” biçiminde açıklamaktadır (Hatipoğlu,1956:XIII). Arık’ın Mayıs 1943’de Millet’in 13.sayısında yazdığı ”Bizim Milletçiliğimiz” başlıklı makalesinde yer verdiği “milletimize yaptığı hizmetlerle büyük kalan devlet-reisimizin...” biçimindeki İsmet İnönü’yü öven sözlere, bu makalenin de yer aldığı 1956 yılında basılan Coğrafyadan Vatana kitabında yer verilmemiştir. 136 duyarlılıklarını dikkate alarak Anadolucu görüşünün kuramsal metinlerini bu dergilerde dile getirmiştir. Arık, Anadolu Mecmuası çevresinde etkinlik gösteren ilk kuşak Anadolucuların aksine, Devletin coğrafi ve siyasal sınırlarını tartışma konusu yapmamıştır: “Osmanlı İmparatorluğunu kurarken metropolümüz, anavatanımız olan Anadolu, bugünkü Türkiyenin ta kendisidir. Meriçten Ağrı dağına kadar, bu yekpâre vatana kâh Türkiye, kâh Anadolu diyoruz. Bunu derken böyle hareket ederken, Türkiye Cümhuriyetiyle tam mutabakat halindeyiz” (Arık, 1942a:256). Remzi Oğuz Arık’ın yaşam öyküsüne bakıldığında12 çöken bir imparatorluktan geriye kalan topraklarda kurulan bir ulus-devletin bütün serüvenine tanıklık eden anılar ve yaşanmışlıklar görülebilir. O, Balkan Savaşları’nı, İstanbul’a geri çekilmeyi ve işgali görmüştür. Daralan topraklarda yaşanan mücadeleler, onun düşüncelerinin gerçeklikler üzerine inşasına katkılar yapmıştır. “Remzi Oğuz Balkan felâketinden sonra ikinci ve büyük ıstırabı İmparatorluğun yıkılışı zamanlarında çekmiştir. İstanbul’da mütarekenin bütün sefaletlerini, eziyetlerini tatmıştır. Türk tarihinin bu büyük faciası birçok memleket evlâdında olduğu gibi Remzi Oğuz üzerinde de derin tesirler yapmıştır. Bunlar onun millet, vatan ve devlet anlayışlarını temelinden sarsmış, kafasına ve yüreğine yeni bir anlayışın zaruretlerini ve iştiyaklarını doldurmuştur” (Hatipoğlu, 1956:X). Arık’ın Anadolu coğrafyasını ve burayı 12 Remzi Oğuz Arık, 1899 yılında Adana’ya bağlı Kozan ilçesinin Kabaktepe köyünde doğdu. Arık, İptidai Mektep öğrencisi iken, 10 yaşında annesiyle birlikte Selanik’e, ablasının yanına gitti. Burada, ilk mektebi takiben Yâdigâr-ı Terakki Rüştiyesi’ni bitirdi ve Ticaret Lisesine kaydoldu. Daha sonra İşkodra’da subay olan ağabeysinin yanına taşındı. Remzi Oğuz, Balkan Savaşı’ndan sonra İşkodra Muhasarası’ndan kurtulanlarla birlikte İstanbul’a geldi ve Mercan İdadesi’ne kaydoldu. Buradan ayrılarak parasız yatılı olarak İzmit Sultanisi’ne geçen Arık, bir süre sonra İstanbul’a dönerek İstanbul Muallim Mektebi’ne girdi ve buradan mezun oldu. Arık, İstanbul’daki öğrencilik yıllarında Türk Ocağı’na gitmeye başladı ve burada Turancı görüşleri benimsedi. Birinci Dünya Savaşı yıllarında babasını kaybeden Arık, 17 yaşında gönüllü olarak İhtiyat Zabitleri Talimgâhı’na katıldı. Burada geçirdiği bir kaza sonucu yaralandı ve istemesine rağmen cepheye gidemedi. Savaşın ardından İstanbul’da Darüleytam Mektebi’nde, Adana’da Zafer-i Millî Numûne Mektebi’nde yine İstanbul’da Galatasaray Lisesi’nin ilk kısmında öğretmenlik ve müdürlük görevlerinde bulundu. Bu arada, Darüfünun Edebiyat Fakültesi Felsefe Şubesine devam etti ve buradan mezun oldu. Remzi Oğuz, 1926 yılında devlet bursu sınavını kazanarak “Arkeoloji ve Sanat Tarihi” dallarında ihtisas yapmak üzere Fransa’ya gönderildi. Burada Sorbonne Üniversitesi’nde sanat tarihi, Louvre Arkeoloji Enstitüsü’nde arkeoloji öğrenimi görerek 1931 yılında yurda döndü. İstanbul Arkeoloji Müzesi’nde çalışmaya başladı. 1932-1933 yıllarında Alişar kazısına katıldı. Maarif Vekaleti Arkeoloji Müdürlüğü’ne atandı. Güllüdağ, Troya, Alacahöyük, Çankırıkapı, Karaoğlan, Alaeddintepe ve Bitim kazılarında çalıştı. 1939 yılında DTCF’nde arkeoloji ve dinler tarihi profesörü oldu. Fakülte yöneticileriyle anlaşamayarak buradan ayrıldı ve 1943 yılında Ankara Arkeoloji Müdürü oldu. 1949 yılında Ankara İlahiyat Fakültesi’nde İslâm Sanatı Tarihi Profesörü oldu. 1950 yılında Devlet Tiyatrosu Edebî Heyeti Başkanlığına getirildi ve aynı yıl siyasete girerek Demokrat Parti’den Seyhan milletvekilliğine seçildi. 1952’de DP’den ayrılarak Türkiye Köylü Partisi’ni kurdu ve partinin genel başkanı oldu. 3 Nisan 1954’de Adana’dan Ankara’ya gelmekte olan uçağının havada infilak etmesi üzerine öldü. 137 yurt edinen Türkmen soyunu temel alarak oluşturduğu vatan ve millet görüşlerinde, hem yaşanan olaylardan ve zorunluluklardan kaynaklanan somutluk, hem de heyecanlı ve duygulu bir dil üslubundan gelen romantik yaklaşımlar aynı anda ortaya çıkabilmektedir. Bu bağlamda Arık’ın milliyetçilik görüşünün, vatan, millet ve din anlayışının ana hatları aşağı da açıklanacaktır. Remzi Oğuz Arık’ın Mayıs 1933’de Adana’da çıkan Lise dergisinde yayımladığı ”Milliyetperverliğe Dair” başlıklı yazısının geliştirilmiş hali olan “Coğrafyadan Vatana” başlıklı makalesi Anadolucu vatan ve millet anlayışının özlü bir ifadesidir. 1.4.1.1. “Coğrafyadan Vatana” Arık, bu makalesinde “cansız ve tarafsız coğrafya”nın “vatan”a dönüşüm sürecini bir mucize olarak görür ve bunun nasıl ve kimler tarafından gerçekleştirildiğini araştırır. Öncelikle, başlangıçta seçilen ve yerleşilen coğrafyanın seçimi tesadüflere bağlıdır: “Vatanın başlangıcı irâde dışı tesirlere dayanıyor. (...) Türkmenler Hazer’in şimalinden geçselerdi şimdi kim bilir hangi dinde, hangi yerde idik?” (Arık, 1942b:33). sorusunu ortaya atan Arık, yerleşecek bir toprak arayan kitlenin çeşitli güdülerle hareket ettiğini söyler. Jeolojik ve ekonomik etkenler, kitleleri yönlendirebilir. Ona göre, Türkmenlerin Anadolu’yu fethetmesinin nedeni din idi. Bir kitlenin, adsız ve belirsiz bir coğrafyaya yerleşme sürecinde, hem sınırları belli olmaya başlayan toprak parçası bir anlam kazanmaya başlar, hem de bu toprakla bütünleşen kitle nitelik değiştirir: “İnsan kitlelerinin bu adsız coğrafya üstünde yaşama ve mesut olma şartlarını yaratırken birleşmeleri, birleşik kitlelerin zaman içinde müşterek hareketleri, milletin ilk büyük şartını meydana getirir. Bu şart, müşterek tarihtir. Bu andan başlıyarak kitle de coğrafyaya damgasını vurmuştur. Artık bu kitle, doğuşun karanlığını yırtmış; insan, toprağın ve toprak, insanın adını almıştır. Hücum ederken, hücum edilirken artık ortada «muayyen» bir cemiyet ve onun yurdu vardır. Vatan doğmuştur” (Arık, 1942b:34). Arık’ın “bütün bir topluluğun hâfızası” olarak tanımladığı tarih, “coğrafya dediğimiz, kim kaparsa onun elinde kalan şu tarafsız tabiatı, herkesin: iyinin ve kötünün, insanın ve hayvanın, şakînin ve peygamberin, aynı fütursuzlukla çiğnediği bu yerleri, yoluna 138 canverilecek vatan haline koyan kudret”tir (Arık, 1947:11). Çünkü tarih, “insana yaşamanın değerini, tadını, anlamını, gâyesini çizen hâtıraların” nesiller boyu devamını sağlar (Arık, 1947:6). Vatanın ortak tarihi, “yerleşme, hayat ve saadet şartlarının yaratılmasında; kütlelerin zaman ve mekân içindeki hareketleri demektir. Kütlelere (gaye birliği)ni de veren bu müşterek târih ilk nesillere, yani târihi kuranlara, bir mermer insicâmı verir” (Arık, 1992[1933]:142). Görüldüğü gibi coğrafyadan vatana dönüşüm, kitleleri de millete dönüştürür: “Müşterek tarihi yarattıran işlerin, felâketlerin ve saadetlerin potasında eriyip coğrafyaya dökülerek onu vatanlaştıran topluluk; akıcı olmaktan, muayyeniyetsizliğe her an namzet kitleler olmaktan çıkar, MİLLET olur. Ve artık nesiller, tarih boyunca şu vatandan ve şu millettendir. Fertlerin hayatı için de muayyeniyetsizlik burada bitmiş, muayyeniyet başlamıştır. Bu bakımdan, milliyet fikrinin esası da vatanla, vatanın doğuşu ile başlar” (Arık, 1942b:34). Vatanın ve milletin oluşmasından sonra, belirlilik ve kesinlik içeren somut koşullar ortaya çıkmıştır: “Biz Türk soyundan ve Anadolu’da doğmuşuz. Soyumuzun geçirdiği ilk yerleşme macerası bittikten, vatan kurulduktan, soyumuz ve vatanımız adını, damgasını aldıktan sonra doğuşumuz, yaşamamız, adımız, sanımız artık muayyen bir kader çerçevesine girmiştir. Milletimiz için tarihî imkânın çizdiği mahreki değiştirmemiz imkânsızdır” (Arık, 1942b:34-35). Remzi Oğuz Arık, Anadolu’nun Türklerin vatanı olma sürecini, “kader birliği”, “tarih birliği” çerçevesinde açıklarken, Anadolu’nun “hiçbir zaman, Türklerin elindeki yekpareliği bulamadığını” öne sürer; “Bizans, Roma, Yunanistan, İran, Asur.. hattâ Hititler.. Anadolu’yu sadece işlerine gelecek biçimde işletmiş (exploiter), müstemlekeleştirmiştir. Bizzat Anadolu’lu olan Lidyalılar, Karyalılar, Likyalılar.. gibi kavimler de, bu kıtayı benimsemek şöyle dursun, dağınık kalmaktan başka bir şey yapamamışlardır” (Arık, 1942b:35). Arık’a göre, Anadolu’nun “tarihi kaderini sırasına göre yaratan, sırasına göre değiştiren insan kitlesi, Türkmenler olmuştur.” Oğuz boyları, “yabancı ne varsa asırlarca bir sel hücumu ile yıkmış, süpürmüş; sonra bu örenler üstünde yavaş yavaş, kendi benliğinin beldelerini, idaresini, sanatını yaratarak anavatanını kurmuştur” (Arık, 1942b:35). 139 Arık, Anadolu’nun vatanlaşması sürecinde, daha önce bu topraklarda kurulmuş uygarlıkların katkılarını göz ardı eder: “Bâzan bir vatanın üzerinde türlü tarihler katışmış olur. Bunların birbirleriyle çarpıştığı da olur. O bir çok medeniyetler, milletler gelmiş, iz bırakmış, gitmiştir. Bunlar, tarihin “vatanlara tanıklık eden temel” olma imtiyazını karışıklığa uğratmamalıdır. Dikkat edilirse görülür ki, bu tarihlerden bir kısmının dayandıkları belgeler şimdi arkeolojik değerlerden başka şey değildir. Bunlar ancak arkeolojinin konusu olabilirler, milletin milletlerin değil” (Arık, 1992[1945]:28). 1.4.1.2. Milliyetçilik Anlayışı Arık’ın Anadolucu milliyetçi düşünüşünün temelini somutluk ve kesinlik oluşturur. Çünkü “millet denilen canlı varlık, havada ve hulyâda değil, vatan denen coğrafyada yaşar” (Arık, 1992[1951]:203). Nurettin Topçu’nun ifadesiyle Arık, “hayal milliyetçiliğini, dağ taş gibi realite yapan” birisidir (Topçu, 1954:28). Onun milliyetçiliği “kitabî, ütopik bir milliyetçilik değil, tarihî gerçeklere, coğrafyaya ve acı tecrübelere dayanan bir milliyetçiliktir” (Kaplan, 1987:238). Bu kapsamda Arık, milliyetçiliği “soyut ilkelere değil, millet denilen sosyal varlığın tarih ve coğrafya içinde, asırlar boyunca büyük emek ve ıztırap çekerek, kendi şahsiyetini bulma vâkıasına bağlar” (Kaplan, 1987:235). Arık’ın yakın çevresinden Şevket Raşit Hatipoğlu, onun düşüncelerinin doğal ve kurgudan uzak olduğunu olduğunu belirtir: “Remzi Oğuz’un temsil ettiği milliyetçilik bütün objektif ve subjektif unsurları ile birlikte tabiî bir milliyetçiliktir. ... Bu milliyetçilik istenerek maksatla yapılmış değildir ve sun’î olarak «inşa», edilmemiştir; ona göre de arzulara ve isteklere dayanılarak bozulmaz; bu gerçeklere dayanan ve tarih mahsulü bir milliyetçiliktir” (Hatipoğlu, 1956:VI). Arık, “bugünkü Türkiye’de Türk milliyetçiliğinin şimdiki anlamda belirmesi bir ideal olması bir ideal kuvvetiyle Türklüğe dayanak olması çok yenidir” (Arık, 1948b:3) saptamasında bulunarak daha önceki ideolojik serüvenlerin seyrini inceler. Osmanlı İmparatorluğunun çöküş sürecinde ortaya çıkan Osmanlıcılık, İslâmcılık ve Turancılık ideolojilerini “ağırlık merkezi” ölçütüne göre değerlendiren Arık’a göre bu ideolojilerin hepsi “hudut bilmeyen vatan anlayışlarının” bir sonucudur ve bunların ortak özellikleri Anadolu’yu ihmal etmeleridir: “Müslümanlık bir ideal olduğu zamanlar ağırlık merkezi «Makamât-ı mübâreke» idi; aslında müstemleke olan yerler, idealin bizzat vatanı haline girmişti. 140 Osmanlılık bir ideoloji yapılmak istendiği sıralarda gayenin ağırlık merkezi anavatandan gayri yerler olmuştu. «Turancılık»la ifade edeceğimiz ilk milliyetçi şuur devrinde de ideolojinin ağırlık merkezi anavatan dışında kurulmuş, emellerimiz başka yerlere çevrilmişti” (Arık, 1943c:29). Arık’a göre Balkan Savaşları ve Birinci Dünya Savaşı, Osmanlıcılık ve İslâmcılık ideolojilerinin söylemlerini yerle bir eden sonuçlar yaratmıştır. Tarihsel zorunluluklar ve yaşanan gelişmeler milliyetçi ideolojinin öne çıkmasına yol açmıştır. Anadolu ve “Türk soyunun gerçeğine ve bu gerçeğin tarih içinde yarattığı kültürün çevresinde” biçimlenen birliğe dayalı bu milliyetçiliğe ulaşabilmek için büyük zorluklar ve acılarla dolu aşamalardan geçilmiştir. Arık’a göre milliyetçi düşünüşün ilk aşaması, Tanzimat’la başlar. Bu dönemde, “milliyetçilik henüz adını alamıyan bir his halindedir. Bu yüzden de Türklük realitesi bir yana bırakılmış; artık (ütopie=hülya) denilebilecek unsurların birliği azlıkların birliği vâhimesine ömür verilmiştir. Bu yüzden de bütün imparatorluğu ayakta tutan, ona adını, hakikatını veren bir anavatan, halkiyle birlikte (müstemleke=sömürge) kertesine düşürülmüştür. Türk varlığı bir yana bırakılmış, yapma bir topluluğun varlığı peşine düşülmüştür” (Arık, 1948c:3). Milliyetçiliğin ikinci aşaması, 1908’de II. Meşrutiyet’in ilanı ile başlar. Bu aşamadaki Türk milliyetçiliğinin ilk özelliği “Japon Deniziyle Endülüs yaylaları arasında, geniş bir Türklük alemini kucaklamak istemesidir” (Arık, 1948a:3). Arık’a göre buradaki genişlik, hem vatanın Anadolu dışında, hayali olarak “Kızılelma” biçiminde kurgulanması, hem de milliyetçiliğin “geniş bir soy anlamı halinde görünmesinden” doğmaktadır (Arık, 1992[1951]:168). Türk milliyetçiliğinin üçüncü ve son aşaması Anadolu Kurtuluş Savaşı ile başlar. Bu aşamada milliyetçilik bin yıldır Türk kitlesine anavatanlık yapan Anadolu toprağına ve gerçeğine dönmüştür. “Anadoludaki «İstiklâl Mücadeleleri», Turancılık şeklinde ve compromislerle bağlanmış ilk milletçiliğin, hak ve mukadder yolu bulması için geçmemiz gerekli, bir sırat köprüsü oldu. Bu harplerin yangınında, Türk realitesine aykırı ne varsa kül oldu” (Arık, 1943c:29). Remzi Oğuz Arık’a göre milliyetçilik statik ve dinamik unsurlardan oluşur: “Toprak, dil, tarih, soy gibi unsurlar milletçiliğin bu istatistik tarafını teşkil eder. Boyuna değişen 141 fikirler âleminde millete ve milletçiye istikrarı, devamı kazandıran bu unsurlardır. Dinamik unsurlar ise milletçi’nin tahakkuk ettirmek istediği birliklerden doğar: Mıntıka ağızlarının üstünde bir Türk dili; yamalı bohçaya benzeyen bir demoğrafyanın üstünde bir Türklük; iktisat birliği; gönül ve görüş birliği” (Arık, 1943b:383). Bu dinamik unsurlar “milliyetçinin ideolojisi[ni], bir nevi hülya (utopie) olmaktan çıkararak bu dünyada gerçekleşen işlerin realizmini aksettirir” (Arık, 1992[1933]:138). Milliyetçilik, Anadolu’ya yerleşen Türk soyunun tarihsel süreçte oluşturduğu kültür birikiminden yoğrularak ortaya çıkan Türk milletinin ve devletinin ideolojisidir. Bu milliyetçiliğin bazı özellikleri vardır: “Milletçiliğin ilk vasfı: Cemiyetimizin, toprağımızın, tarihimizin realitelerine uyan bir realistliktir. Bu realizm yüzündendir ki bizim milletçiliğimiz ne yalnız başına his, ne yalnız başına kan, ne yalnız başına toprak birliğine dayanmaz.... Bu realitelerin başında Türkiye’ye adını veren... büyük, mukaddes Türk kütlesi vardır....Kendine mahsus bir kader, bir yaşama, düşünme, zevk alma şekli yaratan Türkmen kütlesi! Bu esas demografi, bu asıl nüfus manzarası bu memleketin dil, nüfus, toprak, sınır, siyaset, maarif, iktisat, sağlık, vesaire gibi bütün devlet çalışmalarının hedefini çizer” (Arık, 1943c:30). Fakat Arık’a göre, başat olan Türk kitlesini temel alan siyasi örgütlenmenin yani ulusdevletin kurulmasına rağmen egemen soy kültürün bir örnek hale dönüşmesinde sorunlar vardır. “Kültür yekpâreliğini, devletimizin siyasî yekpâreliğine müvazi bir hale getirmek” gerekir (Arık, 1942a:256). Homojen kültürün önündeki engel ise İmparatorluktan miras kalan “nüfus alacalığı”dır. “Bu alacalık, bugün insanlığın özlediği birliğin, saadetin dayanağı olan tecânüsü yoketmektedir. Bu birliği, bu tecânüsü soy aslına dayanan kültür birliği kurabilir. Bu kültür esas kütlenin beslediğinden, böyüttüğünden başka olabilir mi?” (Arık, 1992[1943]:53). Arık’ın bu soruya verdiği yanıt bellidir. O, sıradan bir şirketin kurucularına tanınan ayrıcalıklara paralel olarak bir vatanın kurucularının da “kurucu imtiyazı”na sahip olduklarını söyler: “Alelâde bir şirketin, bir firmanın kurucularına, insanlığın tanıdığı hakları düşününüz!. O zaman bir vatanı kuranların, millete kendi şahsiyetini vermesine hak verecek; millete gaye çizmesini doğru bulacak; bu vatana yeniden gelecekler ve bu millete katılacaklar için gerekli gördüğü şartları koşmasına minnetle boyun eğeceksiniz” (Arık, 1942b:35-36). 142 Vatanın ve milletin oluşmasında tesadüflerin önemine dikkat çeken Arık’ın kültürel esaslı milliyetçilik yaklaşımında asimilasyonist ve özcü açılımlar da görülür13. “Kimse anasını babasını seçmekte serbest olmamış, doğacağı yeri seçememiştir, dedik. Bu iytibarladır ki milliyetçi, bir kimseyi kendi soyundan, kendi milletinden gayrı olarak doğduğu için suçlandıramaz. Milliyetçi kendinin yarattığı vatan içindeki azlığı, bu iytibarla, muhakeme eder: Onu Türk doğmadığı için değil, henüz Türk olmadığı için itham eder” (Arık, 1992[1933]:143). Arık, Osmanlı İmparatorluğu’nun çöküş sürecinde bizzat yaşadığı azınlık sorunlarının etkisi altında kalarak, tek tip kültür uğruna demokrasiyi bile fedaya razı olabilir: ”Bununla beraber devletçiliğe, lâyikliğe, inkilapçılığa birer ideal kutsiliği vermekten uzağız. Meselâ demokrasiyi kayıtsız şartsız başköşeye geçirdiğimiz sanılmasın. Vaktiyle Çığır’da yazıldığı gibi, tecânüsünü tam bulmamış, çokluğu her bakımdan ön safta yürümekten kalmış cemiyetlerde demokrasi, ancak millet bütünlüğünü parçalayan, bu parçalamakta önayak olan azlıkları körükler" (Arık, 1943c:31). 1.4.1.3. Milliyetçilik ve Din 1939-1942 yılları arasında DTCF’nde sanat ve dinler tarihi, 1949 yılında Ankara İlâhiyat Fakültesi’nde İslâm sanatları tarihi okutan Remzi Oğuz Arık, daha önce belirttiğimiz gibi Türklerin Anadolu’ya gelişini “darü’l-cihat” olgusuna bağlamıştır. İslâmiyet, Anadolu’da oluşan milletin en önemli bileşenlerinden biridir. İslâm dinine hizmet eden Türkler, bu sayede öz benliklerini korumuşlardır: “Kendilerinin [Türkmenler] bu dine yaptığı milyonlarla hizmete karşı, bu din de onların erimesini önlemiştir” (Arık, 1942c: 230). Arık, “Şamanlık, Buda dini, Zerdüşt dini, Nastûri Hıristiyanlığı, Mûsa dini, Manichéisme ... türlü iytikatların rüzgârında savrulan Türk kütleleri”nin benliklerini kaybettiğini belirtir: “Önasya’ya, hele Anadolu’ya yerleşmeden, birçok dinlere girip çıkan 13 Remzi Oğuz Arık’ın bazı yazılarında soy ırkçılığına varan düşüncelere de rastlanır.Arık, Nihal Atsız’ın 1940 yılında yazdığı bir broşürü tanıtırken “Türk soyunun diri, erkek ruhunu her kelimesinde dışa vurduran bu sayfalar” ifadesini kullanmıştır (Arık,1943:113). Arık başka bir makalesinde Türkmenlerden bahisle “bu büyük soyun ne arı bir kan taşıdığını, bu kanın nasıl tükenmez bir enerji kaynağı olduğunu ispat eder. Büyük Türkmen kitlesi, soylarının hediyesi olan kanlarına...” biçiminde yazmıştır (Arık,1942c:229). 143 Türkler, itiraf edelim ki boyuna erimişlerdir. Çin’de eriyenlerden başka Bizans hizmetine geçen asılzâdeleri bu devlette büyük yerlere erişen Türk soyunun bölükleri baştan başa kaybolduğu gibi; başka dine giren Bulgarlar da –bizzat Türk düşmanlığının- Islavlık heykeli gibi, Türk soyundan çıkıp gitmişlerdir (Arık, 1942c:229). Arık’a göre İslâmiyet’e girmeden önce, Türklerin göçebe uygarlığında kalmaları, sanatlarının yalnız “decoratif” olması, dağınık yaşamaları, yalnız coğrafyalarının değil, evrensel bir dine girmemelerinin sonucudur Osmanlı İmparatorluğu’nun yakın zamana kadar başlıca ideolojisi olan ve İmparatorluğun gerilemesinde bir kabahati olmayan İslâmiyet, “sadece Türkleri bir araya toplamakla kalmamış, onlar için yeni kıymet hükümleri, yeni bir ahlâk, yeni bir muhit ve efkâr-ı umûmîye meydana getirmiştir” (Bakırcıoğlu, 2000:89-90). Fakat Arık, dinin, yeni dönemde bir tutunum ideolojisi olma özelliğini yitirdiğinin ayrımındadır. Bu kapsamda dinin boşalttığı alanın milliyetçilikle doldurulduğunu söyler. Milliyetçilik ulus-devlet ideolojisi olarak, daha önceki toplumsal ve siyasi örgütlenmelerde dinin oynadığı rolü üstlenmiştir: “Muasır ilmin ve tekniğin, tenkidin gevşetip yıkdığı idealler, disiplinler ortasında ayakta duran tek ideoloji milletçiliktir. Milletçilik ideolojisinde asıl vasıf: Demokrasinin, ilmin tanımak istemediği hattâ yıktığı an’anelerin, inanların, hislerin, mukaddes ihtirasların (passions) dökülüp geldiği, sığındığı bir iç yapıya dayanmasıdır. Bugünkü tenkitçiliğin içlerimize habsettiği bu içyapı; milletçiliğe –öteki ideolojilerde eksik olan- mystique’yi vermektedir. Bu itibarla milletçilik, maddeciliğin teselli edemediği kitleler arasında kaybolan dinlerin yerini tutmaktadır” (Arık, 1943b:382). Arık, milliyetçilik ideolojisini dünyalık bir dine benzetir: “Aklın, şüphenin, makinanın yakıp attığı bütün metafizik inanların yerini toprak, insan, târih, devlet, iktisat, kültür gibi realitelerin birleşmesinden doğan sentezle doldurabilmek; zamanımız insanının vurulduğu bir ihtiyaçtır. Gerçekten de; bu realitelerden herbiri aklı her ân kandıracak bünyede olduktan başka onların sentezinden olan «millet» de bünyesinde bir nevi metafizik barındırabiliyor” (Arık, 1992[1933]:135). Arık, bugünkü toplumların dinle ilgisi olmayan kuvvetlerle korunduğunu ve birliklerinin din dışı etmenlerle sağlandığını belirtir. Dolayısıyla bu toplumlarda siyasi düzlemlerde dinin yaptırımları geçersiz hale gelmiştir. “Seni, beni yarın veya bu dakika silah altına toplayacak emir, cihat yapan dinin emri midir, yoksa bizzat o dinin de bir cüz’ü hâline girdiği böyük bir realitenin milletin emri midir?” (Arık, 1992[1933]:139) sorusu bu kapsamda sorulur. Günlük yaşamda ulus-devletin gereksinimleri varolan örgütlenme ve 144 yapılarla sağlanır. Gerekirse yeni yapılar oluşturulabilir. Oysa dini yapılanmayı savunan kişiler, yenileşmeye karşıdır: “Milliyetçi, emri ve nehyi mâverâdan, metafizikten değil, günün ihtiyaçlarına, milletin imkânlarına uygun olması kabul edilen dünyevî kanundan alır. Cemiyetin korunmasını, müesseselerin selâmetini ilerleme anlamına bağlar. Böylece gelişme, yenileme onun şiârıdır. Millet müesseselerini hattâ ölü halde de korumak isteyen dinciye bu esaslar üzerinde müsamâhada bulunması imkânsızdır” (Arık, 1992[1933]:139). Fakat Arık, toplumsal değişimlerin niteliği ve hızı konusunda çekincelerini dile getirerek kendi muhafazakâr konumunu ortaya çıkarır. 1.4.1.4. Muhafazakârlık ve Romantizm Arık, yenileşmeye karşı bir konumda kodladığı dinci ile toplumun korunmasını/muhafazasını ilerleme ve yenileşme olgusuna dayandıran milliyetçi arasında bir ayrım yapar. Fakat milliyetçinin değişim istemi sınırsız değildir. “Türk milliyetçiliğinin ideali geri dönmek ve yeniden uçuruma sürüklenmek değildir. Ama Türk milliyetçileri, hayatı sonu gelmez inkılâplardan da ibaret bilmemektedirler. Onlara göre, eldeki inkılâpların durultulması, sindirilmesi, alınacak en iyi neticenin alınması şimdiki neslin galiba baş vazifesidir” (Arık, 1943c:31) görüşünü savunan Arık “yapılan devrimlerin amacında bir yıkmak değil tazelemek” (Arık, 1947:5) bulunduğunu söyleyerek “az zamanda bir sıra halinde” yapılan devrimlerin kapsamı hakkında eleştirilerini dile getirir. “Tarihi tekamülcü” (Hatipoğlu, 1956:VII) yapısıyla öne çıkan Arık, “milletlerin kültür müesseseleriyle, mânevi kıymetler üzerinde yapılacak tasfiye girişimleri cidden böyük dikkat ister” (Arık, 1992[1951]:197) uyarısında bulunur. Arık’a göre “devletçilik, lâiklik, inkılâpçılık gibi prensiplere birer ideal kutsilik” verilemez (Arık, 1943c:31). Arık, değişim olgusunu da “asıl bünyeye” zarar verip vermeme ölçütüne göre değerlendirir. “Bir millette değişmesinde hiçbir zarar olmayan, asıl bünyeye hiçbir aksaklık getirmeyen kıymetler vardır, onlar üzerinde zaman zarûreti ile pekalâ oynanabilir; ama kıymetler vardır ki asıl dokumanın iç ilikleridir, onları kesmeye gelmez, bütün halı sökülüverir!... O kıymetler üzerinde titremek gerek!...” (Çağlar, 1954:25). Arık, derginin ilk sayısında imzasız olarak kaleme aldığı yazıda “son zamanlarda kökü kesilen bir ağacın, aşı ile tomurcuklandırılmaya çalışılmasına benzer 145 bir hal içine düşmüş gibiyiz” eleştirisinde bulunarak gerçekleştirilen değişikliklerin özünü sorgular (İmzasız, 1942:2). Arık’ın ‘aslı korumak’ kaygısıyla tutunmak/muhafaza etmek istediği değerlerin savunusunda onun romantizmi ortaya çıkar. ”Onda romantizm, Müslüman-Türk(men) halk kitlelerine bir otantizm unsuru olarak atfettiği değerde kendini gösterir” (Tüfekçioğlu, 2003:456). Arık’ın, Anadolu güzellemeleriyle ve vatan tutkusuyla yazdığı “milliyetçiliği toprağa bağlıyan” izleklerle dolu yazılarında sık sık “Anadolu toprağı, Anadolu tarihi ve Anadolu insanı ilgili tasvirlere, telmihlere, duygulara ve düşüncelere rastlanır” (Kaplan, 1987:234). “İdeallerin ızdırapdan doğduğuna inanan” Arık, Anadolu’ya, köye olan tutkusu ve “marazi derecede vatanperver” (Turhan, 1954:8) tutumuyla “bir millî duygu ve millî şuur mistiği” (Kaplan, 1954:12) kimliğine bürünür. Bu anlamda “halkı/milleti sevmek onda bizatihî bir millî mesai gibi anlatılmıştır” (Bora, 1999:123). Yozlaşmış ve ruhunu yitirmiş toplumsal yaşayışa karşı dile getirdiği Anadolu ve köy güzellemeleri, mağdur ve muzdarip Anadolu insanı anlatısı Arık’ın romantizmini ortaya çıkarır. Ona göre “muasır ilmin ve tekniğin, tenkidin gevşetip yıktığı idealler, disiplinler ortasında ayakta duran tek ideoloji milletçiliktir” (Arık, 1943b:382). Arık, somut koşullardan doğal olarak çıkarsadığı ve “duygusuz ve şuursuz tekniğin” (Kaplan, 1954:14) istemediği hatta yıktığı “an’anelerin, inanların, hislerin, mukaddes ihtirasların (passions) dökülüp geldiği, sığındığı bir iç yapıya dayanan” (Arık, 1943b:382) milliyetçilik dolayımıyla, tepkisini gösterir. O, “örf ile müesseseyi birleştirmek” ister. Bu bağlamda Arık’ın romantizmi, “medeniyetin ruhsuzluğuna ve dışsallığına karşı ruhun, otantik olanın, içsel olanın savunusu, medeniyete karşı kültürün savunusu anlamında” (Bora, 2004:80) milliyetçi ve muhafazakâr bir tepkiden kaynaklanır. Arık’ın romantizmini besleyen kaynaklar kendi yaşam öyküsünden çıkar. O, “İmparatorluğun çocuğu olarak Osmanlı devletinin Balkanlarda uğradığı hezimeti bir türlü unutamaz ve asla affedemezdi. Gençliğinin bu kara günlerini aradan uzun zamanlar geçtikten sonra anlatırken dahi dövünürdü” (Hatipoğlu, 1956:IX). Anadolu, Arık için yeniden kuruluşun kutsal mekânıydı. Anadolu’nun var olan konumu, aynı zamanda ıstırap kaynağıydı: “Remzi Oğuz muztaribdi ve ıztırâbının mevzuu Anadolunun içinde bulunduğu sefâlet ve gerilikti” (Kaplan, 1954:25). Arık, gerçekçi bakış açısıyla geçmişi ihya etmenin olanaksızlığının idraki içinde, Anadolu’ya/köye baktığında orada doğal yaşamın erdemini, 146 Anadolu insanının/köylünün saflığını ve gönül zenginliğini görüyordu. Gerçeklik ile Anadolu romantizmi düzleminde ortaya çıkan gerginlikler, onun yazılarında görülebilir. Remzi Oğuz Arık’ın Fransa’da başlayıp ölümüne kadar süren Anadolucu düşünüşü ve romantizmi, “vatanseverlik ajitasyonu”14 kapsamında değerlendirilebilir. 14 “Vatanseverlik ajitasyonu”, Miroslov Hroch’un Avrupa’daki “ulus inşa süreci” yaklaşımında yer alan ve “dahil oldukları etnik grubun millî bilincini ’uyandırmak’ ve mümkün olduğunca çok sayıda kişiyi müstakbel bir millet oluşturma projesine dahil edebilmek” için etkinlikte bulunanlar için kullandığı “patriotic agitation” kavramını ifade etmektedir (Köroğlu,2004:97). 147 1.5. Hareket Hareket, Nurettin Topçu'nun yönetiminde 1939'dan başlıyarak aralıklarla 1975 yılına kadar, hatta Topçu'nun ölümünden sonra öğrencileri tarafından 1982 yılına kadar yayımlanan bir düşünce dergisidir. Hareket, çalışma dönemimiz içinde ilk olarak Şubat 1939 tarihinde Nurettin Topçu'nun öğretmenlik yaptığı İzmir'de çıkarılmıştır. Dergi, düzensiz aralıklarla 12 sayı halinde Mayıs 1943 tarihine kadar yayımlanmıştır. “Dört yıldanberi, birçok sebepler yüzünden neşriyatını durdurmuş olan “Hareket” yeni ve geniş kadro ile tekrar okuyucularının karşısına çıkıyor” açıklamasıyla Mart 1947 tarihinde tekrar yayımlanmaya başlanan dergi, bu defa “fikir ve sanat” alt başlığına “ahlâk”ı da eklemiştir. Hareket’in ikinci yayın hayatı, Haziran 1949 tarihinde yayımlanan 28. sayı ile sona ermiştir. Hareket’in kurucusu ve yayın politikasının yönlendiricisi Nurettin Topçu’dur.15 Der- 15 Nurettin Topçu, 1909 yılında İstanbul’da doğdu. Baba tarafından köken olarak Erzurumludur. Aile “Topçuzadeler” diye tanınır. Baba Topçuzade Ahnet Efendi, canlı hayvan ticaretiyle uğraşmaktadır. Erzurum ve dolaylarından topladığı hayvanları İstanbul’da satar. Bir süre işinin gereği İstanbul’a yerleşir. Ahmet Efendi’nin ilk eşinden olan iki erkek çocuğu Balkan Savaşı’nda şehit olurlar. Ahmet Efendi, Eğinli olan Fatma Hanım ile evlenir. Fatma Hanım, Nurettin Topçu’nun annesidir. I. Dünya Savaşı sonrasında iflas eden baba bir kasap dükkanı açar ve aile Çemberlitaş’a yerleşir. Nurettin Topçu, altı yaşında Bezmiâlem Valide Sultan Mektebi’nin ana kısmına yazılır. İlkokulu Büyük Reşit Paşa Numûne Mektebi’nde birincilikle bitirir. Vefa İdadisi’ne başlayan Nurettin Topçu, birinci sınıfta babasını kaybeder. Din hocası Şerafettin Yaltkaya’nın etkisiyle namaza başlayan Topçu, lise öğrenimini İstanbul Lisesi’nde 1927-1928 ders yılında tamamlar. Topçu, aynı yıl Avrupa bursu kazanarak Fransa’ya gider. Topçu, Fransa’da Anadolucu Remzi Oğuz Arık ve Ziyaeddin Fahri Fındıkoğlu ile birlikte olur. Topçu, önce Bordo Lisesi’ne devam eder ve oradan psikoloji sertifikası alır. Bu dönemde yaşamı boyunca etkisi altında kalacağı Hareket Felsefesi ekolünün kurucusu olan filozof Maurice Blondel (1861-1949) ile tanışır. İki yıl sonra Strasbourg Üniversitesi’ne geçen Topçu, burada felsefe öğrenimi görür. Fakülteyi bitirdikten sonra Sorboune’de Felsefe doktorasını verir (1934). Topçu, Fransa’da Batının ulaştığı maddi uygarlığa tepki gösteren ve Hıristiyan mistisizminden etkilenen entellektüellerle arkadaşlık kurar. Topçu, 1934’de yurda döner ve Galatasaray Lisesi’nde felsefe öğretmeni olarak görev alır (1935). Topçu, aile dostu ve hemşehrisi olan, Anadolucu düşüncelerinin oluşmasına katkı sağlayan Hüseyin Avni Ulaş’ın kızıyla kısa sürecek bir evlilik yapar. Bu sırada, düğün günü, İzmir Atatürk Lisesi’ne ataması çıkar. Bu atamanın gerekçesi, Topçu’nun haksız yere sınıf geçirme konusunda ödün vermemesidir. Nurettin Topçu, İzmir’de Hareket’i çıkarmaya başlar (1939). Bu dergide Nizam Ahmed müstearıyla yazdığı “Çalgıcılar” başlıklı öyküsü nedeniyle geçirdiği bir soruşturma üzerine Denizli’ye sürgün edilir. Burada sürgünde bulunan Said-i Nursî ile tanışır ve onun yargılanmasını izler. Denizli’den İstanbul’a dönen Topçu, Haydarpaşa Lisesi, Vefa Lisesi, Robert Kolej, İstanbul Erkek Lisesi ve İmam Hatip Okulu’nda öğretmenlik yapar. İstanbul’da Bergson üzerine doçentlik tezi hazırlayan Topçu, kısa bir süre için Hilmi Ziya Ülken’in eylemsiz doçentliğini yapar, fakat kendisine kadro verilmeyince üniversiteden ayrılmak zorunda kalır. Topçu, çocukluk arkadaşı Sırrı Tüzeer aracılığıyla Kazanlı Nakşibendi şeyhi Abdülaziz Bekkine ile tanışır ve çok etkilendiği şeyhe intisab eder. Topçu, Türk Kültür Ocağı, Türk Milliyetçiler Cemiyeti, Milliyetçiler Derneği ve Türkiye Milliyetçiler Derneği’nin etkinliklerine katılır. 27 Mayıs 1960’dan sonra Adalet Partsi’nin kuruluş çalışmalarına katılan Topçu, bu Parti’den 1961 yılında Konya’dan senatör adayı olur, fakat seçimi kazanamaz. Topçu, 1963 yılında Milliyetçiler Derneği’nin olaylı geçen kongresinden sonra, Hareket çevresindeki bir grup arkadaşıyla düşünsel etkinliklerine devam eder. Nurettin Topçu, 10 Temmuz 1975 günü İstanbul’da ölmüştür. 148 ginin adı, Topçu’nun düşünsel olarak etkilendiği Maurice Blondel’in ”Hareket (Action) Felsefesi”nden kaynaklanmaktadır. “Dreyfus davasından (1894) sonra Fransız aşırı sağı bir örgütlenme çabasına girişti. Charles Maurras 1899’da ulusçu-dinci (Katolik)-kralcı çizgide Action Française dergisini çıkarmaya başladı. Bu hareket II. Dünya Savaşının sonuna değin çok etkili oldu. Yahudilik, masonluk ve sosyalizm düşmanlığı diğer belirgin özelliklerindendi. Topçu bu çevrenin filazofu olan hocası Maurice Blondel’in etkisinde kaldı” (Akşin, 2000:290). Nitekim Hareket’in ilk sayısında Topçu, Blondel’in ”Hareket” adlı kitabının özet çevirisini yayımlamıştır.16 Hareket’in önemi, 1925’de kapatılan Sebîlürreşad’ı saymazsak, Cumhuriyet döneminde ilk defa İslâmî duyarlılıkları ve eleştirileri kamusal alanda öne çıkaran bir dergi olmasından kaynaklanmaktadır. Şerif Mardin Hareket’i “şeriatla mistisizmin sentezini yapmaya çalışmış ilginç bir toplumsal girişim” olarak nitelendirir. Mardin’e göre “esas itibariyle milliyetçi olan Hareket, Türkiye’ye Cumhuriyet devrinde giren kültür ilkelerini “yabancı” bulmakta, dine bu açıdan önem verilmesi gerektiğini ileri sürmektedir” (Mardin, 2000:35). Hareket, milliyetçiliği İslâm’la kaynaştırma amacı gütmesi bakımından 1914-1918 yılları arasında yayımlanan İslâm Mecmuası’na benzetilebilir. İslâm Mecmuası, II. Meşrutiyet’in Türkçü ve İslâmcı yazarlarının kendi yayın organları olan Türk Yurdu ve Sebîlürreşad dışında birlikte yazdıkları ve Türkçü ve İslâmcı ideolojiler arasında bir uzlaşma sağlama amacıyla milliyetçiler tarafından çıkarılan bir dergiydi (Arai, 2000:127). Hareket, ilk yayın döneminin kısıtlı özgürlük ortamında örtük olarak Cumhuriyet rejiminin ve devrimlerin pozitivist temellerini, ruhçu ve mistik felsefe geleneklerinin kavramlarıyla eleştirme girişiminde bulunmuştur. Derginin ikinci yayınlanışında muhalif tavır ve İslâmî vurgunun dozu, dönemin göreli demokrasi ve çok partili hayat koşullarında artmıştır. Anadolucu düşünüşün önemli isimlerinden olan Remzi Oğuz Arık’ın 16 “Aynı yıllarda Fransa’da doktora yapan ve aynı düşünce ikliminden beslenen Ziyaeddin Fahri Fındıkoğlu da “İş” mecmuasını çıkarmıştır. (1934, sonradan adı “İş ve Düşünce”ye çevrildi). Yine Fransa’da felsefe tahsil eden Necip Fazıl Kısakürek de “aksiyon” kavramına büyük önem vermiş ve Büyük Doğu’nun alt başlığında zaman zaman “aksiyon” kelimesini kullanmıştır” (Doğan, 2006:360). “Bu sözcük [hareket], Topçu’da, Fındıkoğlu’da dergi adı (Hareket, İş), parti adı (İspanya’da Franco’nun partisi Parti de Movimento Nacional, Türkiye’de Milliyetçi Hareket Partisi) olarak ortaya çıkacaktır” (Akşin, 2000:290-291 ). 149 Hz.Muhammed’i konu edinen “Bahtiyar İdealist” ve “Mümin Akif” yazıları dergide bu dönemde yayımlanmıştır. Hareket’in her iki döneminde Nurettin Topçu’nun yazıları ve yönetimi temel omurgayı oluşturmaktadır. İlk dönemin yazarları arasında Kemal Fikret Arık, Mehmet Kaplan, Ali Ölmezoğlu, Cahit Okurer, Miraç Katırcıoğlu, Muvaffak Sami Onat, Hüseyin Batu, Leman Avni Başa, Lütfü Bornavalı, Ali Münif İslâmoğlu, Rükneddin Fethi, Bülend Tarcan, Selahattin Batur gibi kişiler yer almaktadır. Topçu, dergide Nizam Ahmed müstearıyla da yazılar kaleme almıştır. 1947-1949 döneminde bu yazarlara Remzi Oğuz Arık, Hilmi Ziya Ülken, Ali İhsan Balım, Ahmet Kabaklı, Bahaaddin İzgi, Hasan Basri Çantay ve Celaleddin Tuğrul gibi isimler katılmıştır. Hareket, madde üstünlüğüne dayalı olduğunu öne sürdüğü Avrupa uygarlığının yarattığı bunalımları, ahlâk ve din gibi manevî yaşatıcı kuvvetlerin zayıflamasıyla açıklar. Dergi yazarlarına göre “medeniyet hiçbir çağda bugünkü kadar şahsiyetleri silen bir sistem haline gelmemiştir. Bu iş makine ve modern devlet nizamı kurulduktan sonra başladı. Bugün insanlık makine ve devlet denen iki devin idaresi altına girmiştir” (Kaplan, 1947a:7). Avrupa’nın yaşadığı bunalımları göz ardı ederek “Garp mukallidliği”ne soyunmak öteden beri ülkeyi çıkmazlara sürüklemiştir. “İnkılâp olsun diye inkılâp yapmak, fantaziler uğruna bizim varlığımızın temellerini teşkil eden müesseseleri yıkmak cinnetten başka bir şey değildir. Ve maalesef Türkiyede bir buçuk asırdan beri değişiklik olsun da ne olursa sevdasında bulunanlar bizim kuvvetimizi teşkil eden bir çok şeyleri tahrip etmişler veya harap olmağa terketmişlerdir” (Kaplan, 1948b:3). Hareket yazarlarının Avrupa örneğiyle sorunsallaştırdıkları bunalımdan çıkış yolu Anadolu’dan geçmektedir: “Türkiyeyi bin yıldanberi yaşatan ve hâlâ da ayakta tutan kuvvetler. (...) Bunların ne olduğunu teşhis için de büyük şehirlere değil, büyük şehir ötelerine, Anadoluya bakıyoruz. Ve oraya baktığımız zaman, sefalet, zaaf, hastalık, cehalet manzarası içinde bu kuvvet kaynaklarının, toprak yığınları içinde elmaslar gibi parladığını görüyoruz” (Kaplan, 1948b:3). Anadolu, Anadolucu düşünüşün temel izleğine uygun olarak hem ıstırabın ve yoksulluğun hem de ruh ve gönül zenginliğinin mekânı olarak yüceltilir: “Anadolu köy ve 150 kasabadır. Anadoluyu ayakta tutan köylü ve kasabalıdır.Onların inançları, onların sevgileri, onların elleridir. Anadolu küçük mülkler, küçük zanaatlar diyarıdır. Anadolu pederşahî bir aile temeline istinat eder. Anadolu esas itibarile dindardır ve müslümandır” (Kaplan, 1948b:3). Hareket’in sayfalarında, özellikle Mehmet Kaplan’ın yazılarında Anadolucu tarih yazımına uygun görüşler ortaya atılmıştır. Kaplan, Remzi Oğuz Arık, Hilmi Ziya Ülken, Ziyaeddin Fahri Fındıkoğlu ve İsmail Hami Danişmend’in kitap ve makalelerinde ortaya çıkan milliyetçiliğe ilişkin ortak noktaları “Yeni Türk Milliyetçiliği” adı altında kavramsallaştırır. “Coğrafya, tarih. Bu coğrafya ve tarih içinde olgunlaşan soy birliği, bu soy tarafından vücuda getirilmiş olan maddi ve manevi kültür, işte yeni Türk milliyetçiliğinin esas temelleri!” (Kaplan, 1947b:3). Bu tanımda yer alan “soy birliği”, ırkçılıkla örtüşmez: “Şüphesiz her millet gibi Anadolu Türkleri de yerli, yabancı bazı kavimlerle karışmışlardır. Fakat bu karışma hiçbir zaman asıl hamuru bozacak mahiyette olmamıştır. (...) Oğuz kitlesinin içine karışan yabancı unsur daha geniş mikyasta farzolunsa bile, bunlar asırlar zarfında esas kitle ile öylesine hallühamur olmuşlardır ki bugün onları tefrik etmeğe imkân yoktur. (...) Zira bu görüş ayrı coğrafya şartlarının, ayrı tarihî maceranın ve yüzyıllarca süren ayrı kültür hayatının ayrı bir millet vücuda getirdiğine inanır. Halbuki Turancılık bu hakikatı inkâr eder veya bilmezlikten gelir. Turancılık, yeni milliyetçiliğin aksine mekân ve zaman tanımayan bir zihniyete sahiptir” (Kaplan, 1947b:3). Bu milliyetçi yaklaşımda vurgu yerelliğe, yaşanılan toprağa yani vatana yapılır: “Türkiye Türklerinin kendilerine has bir lûgatı, bir grameri, bir fonetiği, kendilerine has bir folkloru. Halk edebiyatı, yüksek tabaka edebiyatı, kendilerine has bir mimarîsi, tezyinî san’atları, musikisi, din hayatı, örf ve adetleri vardır. Bunların bütünü Türkiye Türklerinin manevî yapısını teşkil ederler” (Kaplan, 1947b:3). Bu görüşe göre din, herkesin giydiği hazır bir elbise değildir. Dinler de coğrafyaya, tarihe, ırka ve toplumsal koşullara bağlıdır. “Hepsi İslâmiyete dahildir diyerek bu topraklar üzerinde gelişen din hayatını da Arap ve Acemlerinki ile bir torbaya sokmamak lâzımdır. (...) Anadoludaki din hayatı, tarikatları, velileri ve edebiyatlarile millî kültürün zengin bir sahasını teşkil ederler” (Kaplan, 1947b:3). 151 Hareket yazarlarına göre Anadolu’nun vatan oluşundan yeni devletin kuruluşuna kadar İslâm temelinde bir süreklilik vardır. “Malazgirt zaferi Anadolu yeni Türk devletinin kurulduğunu ve bir millet tarihinin başladığını âleme ilan etmiş olan « Anadolu müslüman Türk devleti » 23 Nisanda bu kuruluşundaki mukaddes davayı tekrarlamıştır” (İmzasız, 1947:11). Yine dergi yazarlarına göre Millî Mücadele ve Birinci Meclis dönemi ile sonraki dönemler arasında fark vardır. ”Cumhuriyet, resmen 29/10/923 senesinde ilân edilmekle beraber, birinci meclisteki ruh tam bir demokratik ruhtu. Demokrasinin ilk şartı olan fikir mücadelesi, cumhuriyetin ilânından evvel daha belirli şekilde mevcuttu” (Bornavalı, 1948:10). Nurettin Topçu bu söylemleri, İslâmî vurgusu artmış Anadolucu bir bakış açısıyla ayrıntılı olarak devam ettirir. 1.5.1. Hareket ve Nurettin Topçu Hareket dergisinin kurucusu, düşünsel çerçevesinin yaratıcısı olan Nurettin Topçu, Tek Parti döneminden 1970’lerin ortalarına kadar sürecek olan düşünsel serüveninin özünü oluşturan kavramları ilk defa Hareket sayfalarında sunmuştur. Nurettin Topçu’nun özgünlüğü, Anadolucu milliyetçi düşünüşü, İslâm’la bütünleştirip yeni bir bileşimin ilk ürünlerini Hareket aracılığıyla ortaya koymasıyla ortaya çıkar. Şerif Mardin, Nakşibendiliğin 1940’lardan 1960’lara kadar olan dönüşümünü incelediği bir makalesinde “bu söylemin Şeyh Abdülaziz Bekkine’nin seçkin Türk milliyetçisi Nurettin Topçu’ya tesiri sayesinde Türk milliyetçi ideolojisiyle karşı karşıya geldiğini” öne sürer (Mardin, 2005:44). Nurettin Topçu’nun Hareket’in birinci ve ikinci döneminde izlediği temalar onun öğrencileri tarafından şu şekilde ifade edilmektedir: “1939-194[3] Hareket dergilerindeki yazılarıyla, ruhçu ve mistik düşünüşün felsefi temellerini araştırdı. Teknik ve makine medeniyetine duyulan şuursuz ihtirasın asrın insanını boğduğunu, bu yüzden kendi benliğinden uzaklaşan insanın kurtuluşunun ancak özbenine kavuşmasıyla mümkün 152 olabileceğini vurguladı. İnsan ruhunu demir pençeleriyle felce uğratan materyalizm, pozitivizm, sosyolojizm, pragmatizm akımlarına karşı çıkarken, akılcılığın bile ancak kalbîlikle değer kazanacağını belirtti. Kalb ahlâkı ve irade felsefesini ortaya koymaya yöneldi. Hüseyin Avni Ulaş ve Fransa’da tanıştığı Remzi Oğuz Arık’ın tesiriyle benimsediği Anadoluculuğun âdeta ruhî, içtimaî programını çizdi. 1947-49 Hareket’lerinde bu çerçevedeki düşüncelerin İslâmî temellerini açıklığa kavuşturdu. Milliyetçiliğimizin İslâm davasından ayrılamayacağını, milletle dinin iç içe kavramlar olduğunu ortaya koydu. Ancak, İslâmiyetin hâmisi ve müdafii olarak görünen sahtekârlarla ve menfaatperestlerle mücadeleden de geri kalmadı” (Topçu, 1978:III). Nurettin Topçu’nun yazılarındaki İslâmî vurgu ve içerik Hareket’in ilk iki döneminde farklıdır: “İlk dönem yazılarında doğrudan doğruya İslâm’dan bahsedilmediği, buna karşılık ahlâk, mesuliyet, hizmet, hakikat, vicdan, sonsuzluk, ebedîlik, iman, irade, diğerkâmlık gibi kavramlar altında bir İslâm nizamı düşüncesinin verilmek istendiği görülür. Türkiye’de demokrasi hareketlerinin ve nisbî bir basın hürriyetinin başladığı ikinci döneminden itibaren dergide dinî meseleler daha belirlilik ve açıklık kazanır. Hareket’in bu konudaki yazıları İslâmî ahlâk, imanın derunî hazzı, mistik yaşayış ve cemiyet nizamı gibi düşünceler çerçevesinde gelişir. ‘Hareket’in Otuz Yılı’ adlı tahlil yazısında Nurettin Topçu, ‘İlâhî prensiplerini Kur’an’da bulduğumuzbir kalp ahlâkının felsefî temellerini denedik’ der” (Okay, 1997:124). Nurettin Topçu, kendi felsefi düşünüşünü oluştururken hem Batılı hem yerli kaynaklardan yararlanmıştır. Topçu’nun ruhçu ve mistik dünya görüşünün oluşmasında Maurice Blondel, Henri Bergson ve Louis Massignon’un etkisi vardır. Topçu özellikle Blondel ve Bergson aracılığıyla sezgi ve Hıristiyan ruhçuluğu konusunda bilgilenmiştir. Topçu Türkiye’ye döndükten sonra bağlandığı Nakşibendi şeyhi Abdülaziz Bekkine, Hasip Efendi ve Celalettin Öktem sayesinde de İslâm üzerine yoğunlaşmıştır. Topçu, “Bergson” kitabında mistisizmin tanımını yapmıştır: “Ferdî ruhu, cemiyetin dar çerçevesinden kurtarıp insanlığın bütününe götüren ve böylelikle insanlık ahlâkının kaynağı olan mistisizm, insan ruhunun deneyleriyle ulaşabildiği bölgelerin en ileri noktasında bulunuyor. İslâm’da tasavvuf adını alan, İslâm özünü ve asıl yapısını teşkil eden mistisizm, Bergson’a göre hayatın sırrını ve akibetinin muammasını da çözmeye kabiliyetlidir” (Topçu, 1998:134) 153 Nurettin Topçu Hareket’in ilk sayısında kaleme aldığı “Rönesans Hareketleri” ile Blondel’in “Hareket” kitabının bir özet çevirisi olan “Hareket Felsefesi” başlıklı yazıları ile uzun yıllar sürdüreceği sanayileşme karşıtı, mistik düşünüşün temel izleklerini ortaya koymuştur. Topçu, “dış alemin tanınmasından kendimize dönüş, kâinatın fizik izahından ruhî değerler yaratılışına doğru bir hareket” olarak tanımladığı Rönesans hareketlerinin, 20. yüzyılda Avrupa ve Türkiye’de ulaştığı konumu sorgular. “Onuncu asırda Harranda doğan İslâm rönesansı ahlâkî feyzini, İslâmın mevsuk bir şekili, Muhammedin samimi tarikatı olan, tasavvuf verdi, ve bu hareket ilk hamlesile, İslâm dinine giren Türkmen o asırlarda Anadoluda bir millet yarattı. Biz bu rönesansın yarattığı milletiz” saptamasında bulunur. Topçu’ya göre 15. yüzyılda Batıda başlayan Rönesans, “Şark ve İslâm metinlerinin Latince’ye tercümesile ve bütün orta zaman Hıristiyan âlemi içinde hazırlanan ilim eserlerinin girdikleri yeni terkibler arasında” doğmuştur (Topçu, 1939a:1). Topçu’ya göre 19. yüzyılın “gayesi herşeyi tanımaktan ibaret olan idealsiz müsbet ilimciliği”, 20. yüzyıl milliyet Avrupa’sının yaşatıcı kuvvetlerinin başında gelen büyük sanayiyi yaratmıştır. “Müsbet ilim ruhî ve ahlakî kıymetlerle insanlık içinde bir rönesans yaratacak yerde Avrupa milletlerinin insanlığı gittikçe daha mükemmel ve teminatlı şekilde istismar edebilmeleri için arzın ham maddeleri üzerindeki sarsılmaz saltanatlarını temin etti” (Topçu, 1939a:2-3). Oysa 18. yüzyıl sonunda ortaya çıkan romantizm hareketinin “benliğe dönüş mefkûresi içinde insana ve insanlara kendi benliklerini en derin görüşte tanıtan ve yüksek bir ahlâk ve hukukun mümessili olan milliyet harek[e]ti, böylece XIX’uncu asrın büyük sanayi eliyle yaptığı madde istibdadı yüzünden, zaruri olarak XX’inci asrın imparatorluk zihniyetini doğurdu” (Topçu, 1939a:3). Pozitif bilimler, ruhî ve ahlâkî değerlerle insanlık için bir Rönesans yaratacağı yerde, Avrupa’nın dünyanın diğer kısmını sömürmesi için yeni olanaklar sağlamıştır. Topçu, “yarım asırdan fazla zamandır, temasında yaşadığımız Avrupa medeniyetinden zaman zaman bir çok maddî malzeme, parça parça fikirler ve biraz da teknik aldık. Bu gün, büyük harplerin de neticesi olarak, bu medeniyetin tesiri sahasına çok yaklaşmış bulunuyoruz” (Topçu, 1939a:5) saptamasında bulunarak düşüncelerini Türkiye üzerinde yoğunlaştırıp Avrupa’nın içinde bulunduğu bunalımdan ülkemizin de pay aldığını belirtir ve kurtuluşumuzu nerede arayacağız sorusunu yöneltir. Bu sorunun yanıtı Topçu’nun özcü yaklaşımında ortaya çıkar: “Bizi yaşatacak olan kuvvetleri gâh Turanda, gâh Pariste aramaktan birkaç nesil yorgun düştü. Kendi içimizde aramanın sırası gelmiştir (Topçu, 154 1939a:4). Çünkü “şimdiye kadar yaptığımız garp taklitçiliği yolunda daha asırlar geçse kendimize has bir medeniyet yaratamayacağımızı nihayet anladık” (Topçu, 1939a:5). Topçu, bu aşamada coğrafî tanımlamadan hareketle Avrupa’nın dışında olan bizim gibi bir milletin “Avrupalılık hırsına ve hotgâmlığına bürünmekten uzak kalmasının” bir Rönesans yaratabilme olasılığını gündeme getirdiğini belirtir. Topçu, “Avrupa” başlıklı makalesinde de Avrupa ve Türkiye’nin karşılaştığı “madderuh” çatışmasını karşılaştırmalı olarak inceler. Ona göre, Avrupa’yı yaratan ve yaşatan güçler, biri ruha, diğeri maddeye bağlanan iki temel üzerinde ortaya çıkmıştır. “Bunlardan biri, zengin edebiyatile kuvvetli metafiziğini orta çağda hazırlamış olan hıristiyan ruhçuluğu (spiritualizm), öbürü Avrupada on beşinci asırdanberi başlayan sömürgecilik (yani dünyanın malını çalıp Avrupaya kaçırma) gayretlerile meydana çıkan büyük senayidir. Avrupanın beş asırlık tarihi bu iki kuvvetin çarpışmasının eseridir. İnce hıristiyan ruhile sömürgeci senayi sahibinin ham ve kaba maddesi çarpıştı” (Topçu, 1943:259). Topçu’ya göre 20. yüzyılda bu çarpışma “insan ruhunu vücuduna hizmetkâr yapan idealsiz bir müsbet ilim ceryanı” yardımıyla sanayinin yengisiyle sonuçlanmıştır. Bu mücadelenin önemli sonuçlarından biri, milliyetçiliğin sanayinin emrine girerek savaşlara ve kötülüklere yol açmasıdır: “Avrupada milliyet, devlet adamlarile senayi sahiplerinin kin, menfaat ve h[o]tgâmlıklarının san’atkârene bir elbiseye bezenmiş âleti haline geldi. Bu kıt’ada her türlü fedakârlığa, zulme, barbarlığa «Millî» adı verilince herkesi susdurmağa kafî bir manken meydana çıkarılıyordu. XIX ncu asır içinde Napolyon harpleri, sonra 1870 harbi, asrımızda 1914 cihan harbi, nihayet günümüzün felâketi hep böyle anlaşılmış ve tohumları böylece saçılmış bir milliyetçiliğin eseridirler. Bu [h]arpler milliyet harpleridir; kökleri kazınırsa servet ve büyük senayi davasından doğmuşturlar, müsbet ilim onların kanlı manzaralarını hazırlamıştır” (Topçu, 1943:260). Topçu, Anadolu’da gerçekleşen “milletleşme” sürecini oluşturan ve yaşatan güçleri “Anadoluya gelen Oğuzlara yeni bir ruh ve hayat vermiş olan islâm dini ile vaktiyle Etilerin bu kıt’ada yaşattıkları ve buraya gelenlere miras bıraktıkları ziraat tekniği” olarak belirtir ve bu iki yaşatıcı kuvvet arasında Avrupa’daki gibi bir çatışma olmadığını söyler. “Dikkat edilirse milletimizin tarihi içinde yanyana ilerleyen biri ruha, öbüri maddeye bağlı bu iki kuvvet birbirine düşman değildir, her zaman yanyana yürütebilirler” (Topçu, 1943:260). Topçu “Anadolunun hayatı bunların ahenginin eseri olacaktı” serzenişinde bulunarak, Anadolu’daki düzenin bozulmasını İslâm dinindeki ahlâk buhranı ile Avrupa’nın medeniyet 155 ve teknik dünyasına gözlerimizi çevirmemize bağlar. Artık “ruhunuza Avrupadan, Garptan yama eklenmemelidir.” İnsanlığı uçuruma sürükleyen büyük sanayi, bizim, milletimizin bir değeri değildir. “Bizim milletimizi onlar yaratmamıştır. Bin yıllık tarihi olan Anadolu milleti, İslâm dini ile Eti ekonomisinin her ikiside Asyalı olan kuvvetlerinin çocuğudur” (Topçu, 1943:261). Topçu bu görüşleriyle, Anadolu’da egemen üretim tarzının yarattığı toplumsal ve ekonomik düzenin ve yapılanmanın sonucunda oluşan yüksek ahlâk düzeyinin, sanayileşmeyle bozulacağı kaygısını sürekli olarak yazılarında dile getirir. Ona göre ”üretim araçları ile millî kültür bir denge içinde olmak zorundadır. Müslümanca yaşayışı mümkün kılacak biricik hayat tarzı, kır hayatıdır. O halde, sabanı aşan bir teknoloji ister istemez milli kültürün en temel unsuru olan İslâmî yaşayışı da zaafa uğratacaktır” (Öğün, 1995:209). 1.5.2. Nurettin Topçu ve Milliyetçilik Avrupa’da oluşan ulus-devletleri ve bu örgütlenmenin ideolojisi olan milliyetçiliği kapitalizmle ilişkilendiren Topçu, “bizim duyuş ve inanış tarzımızı tayin eden başkalıkların yekûnu” (Topçu, 1939b:162) olarak tanımlayıp “kutsîlik” atfıyla taçlandırdığı milliyet kavramını, tarihsel ve toplumsal bağlamından kopararak “şuur” düzeyine indirger. Topçu, bizde gerçekleşen milletleşme olgusunu, dinsel ve ruhî düzlemlerde ve kendi tahayyül dünyasında organik ve cemaatçi bir yapıyla yeniden kurgular. Bütün diğer Anadolucular gibi ”somut vatan” olgusundan hareketle milletleşme sürecini açıklayan Topçu, bu oluşumu etkileyen en önemli unsurların maddi yapılar ve ekonomi olduğunu vurgulayan yaklaşımıyla farklı bir konum edinir. Ona göre “her içtimaî dâva, insan, tabiat ve iktisadın, bu üçlü hakikatin meydana gelişini yakından takib etmektedir. Bu tabiî ve maddî imkanların dışında mefkûre doğmamaktadır.” Ayrıca “milletlerin kültürünün, maddî yapılarına ve yaşadıkları coğrafyaya ne kadar uygun olduğuna bakmak, kültür değerinin bu unsurlar tarafından nasıl kayıtlanmış olduğunu görmek için kafidir” (Topçu, 1999[1939]:136). 156 Topçu da Remzi Oğuz Arık’ın yorumuna benzer biçimde “ölü bir coğrafya ve henüz bir kütlenin şuuru olmamış bir tarih” bileşiminin milleti oluşturduğunu belirtir. Milletin oluşumu Bergson’dan mülhem elán vitale kavramıyla açıklanır: “Günün birinde bu kütlede, bir coğrafya ve tarih çemberinin içerisinde, daha bir çok değerleri toplayarak hepsini birlikte bir şuur ve irade halinde getirici hamle gözüktü. Bu hamle, her yerde millet meydana çıkaran, onu yaratıcı olan hamledir” (Topçu, 1948a:4). Anadolu milletini oluşturan yaratıcı hamle İslâm’dır. Yaratıcı hamle, “zümreyi kendi kapalı dairesile kuşatıp sıkı bir birlik sistemi kurmak suretile, zümrenin ozamana kadar sade istismar ederek üzerinde barındırdığı coğrafyaya onu insanla birleştirici bir ruh verir, insanların benliğile kaynaştırır; o coğrafyanın üstünde, onun zarurî eseri halinde ırkı doğurtarak ve yine onun kendisine hâs ekonomiyi meydana koymak suretile coğrafyayı milletin asla ayrılmaz parçası haline getirir. Adeta coğrafya yani vatan, millet ferdlerinin müşterek ruhunu kendinde taşır ve yine bu coğrafya üstünde bir kader beraberliği, saadet ve felâket ortaklığı demek olan tarih, millet hayatını kurucu olan ilk hamlenin hareketlerile meydana gelir” (Topçu, 1948a:4-5). Topçu, bu süreçte yaratıcı hamlenin ıstırabını ve coşkusunu yaşayarak topluma yayan önder kişilere “millet mistiği” adını verir. Bu millet mistikleri ”ideallerimizle beraber ıztıraplarımızın da yaratıcılarıdır. Önce ideali halka sunup sonra ona doğru götüren ıztıraplı hamlenin ön safında yürüyen onlardır” (Topçu,1948a:5). Millet mistikleri, maddi bir süreç olan milletleşmeye manevî yönden yardımcı olurlar. Onları, din mistiklerinden ayıran tek fark “belirli bir realite karşısında isyan duymalarıdır. Ancak isyanlarının kaynağı yine Allah tecrübesine bağlanır” (Topçu,1948a:5). Topçu, seçkinci bir yaklaşım sergileyerek, millet mistiklerini halka öncülük eden devrimcilere benzetir. Millet mistikleri “cemiyetlerinin mümessilleri olmaktan çok uzak, hepsi de cemiyetlerinin bir ayakta ilerleyen ahengine isyan etmişlerdir. (...) Hiçbir inkılâpcı bulunduğu cemiyetin mümessili değildir; «halka rağmen halk için» cihad açan insandır” (Topçu, 1939c:101). Topçu bu bağlamda Anadolucu düşünüşe ve mistisizme uygun olarak, ıstırapa büyük önem verir: “Bizde değişmeyen ve sürekli olan, sade hareketin derunî ifadesi olan iztiraptır. İztirap her an yeniden doğan ve ancak an içinde kabul edilmiş, şefaat getirmiş bir duayı andırır; ondan geçilemez. Hayatta terkedemediğimiz, kendinden geçilemez olan şey yalnız iztiraptır” (Topçu, 1939d:140). 157 Topçu, Anadolu milletinin buraya yerleşen ve İslâmiyet’i kabul eden göçebe Orta Asya Türkmen’in Anadolu’daki mevcut tarımsal ekonomik düzeni benimsemesi ve yerleşik düzene geçmesiyle oluşmaya başladığını öne sürer. Ona göre milletleşme sürecinin aktörleri, “tarihi olaylar, coğrafî ve iktisadî etmenlerdir.” Çünkü bir milletin karakterini yaratan “onun soylarının özü hem de o milletin tarihî hareketleri ve coğrafî yaşayışlarıdır” (Topçu, 1939e:114). Topçu’nun çözümlemelerinde Anadolu’da yerleşik olan ve bir tarım uygarlığı kuran Eti’lere büyük önem verilir. Bin yıl önce Anadolu’ya gelen Türkmenler, “Anadoluda medeniyetler kurmuş olan Etilerin çocuklarile kaynaşmışlar hepsi onların tekniklerini temsil etmişlerdir. Orta Asyada yaşayan Türkmen göçebe iken bir toprak üzerinde durmuş, köy kurmuş, tüccar iken çiftçi olmuş; demek ki bugün Anadolunun kendi milleti olan çiftçi köylüye, Orta Asyadaki Türkmen çocuğu demekten ziyade Anadoluda yaşamış olan ve Anadoluyu kurmuş, ilerletmiş olan kavimlerin çocuğu Anadolu tarihinin çocuğu demek daha doğru olur” (Topçu, 1939e:114). Anadolu’daki milletleşme sürecinin en önemli bileşeni ve ölçütü, İslâm’dır: “Anadolunun bizim olan tarihinde ona yeniden ruh ve hayat veren islâm dininin ve bunu Anadoluya getiren Türkmenin rolü büyüktür. Onun içindir ki biz millî tarihimize Anadoluda ilk medeniyetlerin yaşadığı devirlerden yani binlerce sene evvelden başlayacak yerde Anadoluya Türk unsuru tarafından islâm ruhunun saçıldığı devirlerden yani bin yıl evvelinden başlıyoruz. Bu el ve bu ruhu biz Anadoluda benimsedik. Türkmeni de islâm dinini de Anadoluda tanıttık. Bunlar Anadoluda bizim oldular” (Topçu, 1939e:114). Türkmenler, Anadolu’ya yerleşirken Anadolu’nun binlerce yıllık bir tarih ve uygarlık birikimine ev sahipliği yaptığını belirten Topçu, Türkmen kitlelerinin bu mirastan yararlandığını kabul ederken, “İslâmî bir ruh” taşımayan bu dönemlerin “bizim” olamayacağını öne sürer: ”Türkmenin Anadoluya getirdiği bir inkilâptır, yeni bir ruhtur. İslâm olmadan evvelki Anadolu, bize benzemiyor. İslâm onun ruhunu değiştirmiştir. Bu ruh başkalığı sebebile biz Anadolunun İslâmdan evvelki tarihini yakından benimseyemiyoruz” (Topçu, 1939e:114). Fakat Topçu “hakikatte İslâm Anadolunun temadi ettirib bize bıraktığı Anadolunun köklerini, millî tarihimizin ilk temellerini ve başlangıçlarını İslâmdan evvelki Anadoluda aramak lâzımdır” diyerek eski uygarlıkların yaptığı katkıları vurgulamaktan da çekinmez (Topçu, 1939e:114). 158 Turancıları ve Ziya Gökalp’i “soyu milletle karıştırmakla” suçlayan Topçu, “Eti ve Elen halkının seciyesi kendiliğinden asla bir Alpaslan’ın seciyesini meydana getiremezdi” (Topçu, 1939f:64) yorumunu da yapar. Soyu, toprak ve iktisatla birlikte milleti oluşturan maddi unsurların arasında sayarak “bir coğrafya üstünde aynı medeniyet seviyesindeki insanların aynı tarihî devirlerde kaynaşmalarından doğan birlik” olarak tanımlayan Topçu, “böyle bir soydan insanların aynı bir toprağın mukedderatı ile kaynaşarak bir iktisat hayatı içinde birleşmesinden en saf demekten korkmayacağımız milletler doğuyor” saptamasında bulunur. Topçu daha sonra ise coğrafya ve üretim biçiminin belirleyiciliğinde oluştuğunu söylediği soya, fizyolojik açıdan yaklaşarak çelişkiye düşer. “Yüzünün biçimi ve bedeninin yapısı benimkine benzemeyeni” veya “kafasının biçimi ve yüzünün şekli, gözlerinin manası gibi maddî benzeyişleri” yaklaşık olmayanları millet dediği insanî birliğin dışında tutar Yine Topçu “milletin ana soyuna sonradan karışanlar”ı, Sırp, Arnavut, Arap ve Çerkezleri Osmanlı İmparatorluğu’nu örnek göstererek suçlar (Topçu, 1939g:75).17 Topçu, Anadolu’daki milletleşme olgusunu “toprakla iktisdın bir arada yarattıkları zaruret” görüp, “bu milletin halkını, bu toprak yaratmıştır” diyerek Anadolu toprağını temel almayan İslâmcılık ve Turancılık akımlarını eleştirir: “Bu milletin halkını, bu toprak yaratmıştır. Bu hakikatten gafil olan memleket çocuğu, zaman zaman soydan ve vatandan ayrı islâmcılık, yine vatan toprağından kaçan turancılık gibi bedenden ve kalpden ayrılmış sevdalar peşinde koşmaktan yorulmuş, aldanmış ve memleket mukeddaratını herbiri bir devirde aldatmıştır” (Topçu, 1999[1939]:134). Topçu’ya göre İslâmcılar “bu memleket çocuğunu yetiştiren emek ve toprağın hakkını inkâr ettiler. Coğrafya ile iktisadın millet varlığının iskeleti olduğunu, İslâm’ın da ona hayat verici ruh olduğunu, ruhun bedenden, bedenin de ruhdan ayrılamayacağını düşünmediler”(Topçu, 1999[1939]:134). Topçu, Turancıları da “millet kurmamış olan soydaşlarımızla birleşerek aynı isimde, yani soyun adını taşıyan bir millet yapmakla” suçlar. Bu bağlamda Ziya Gökalp’i gerçekçi olmamakla itham eder: “Gökalp hayalci idi, gerçeği tanımıyordu. İnsanın yaşayışında o kadar kuvvetle hâkim olan vatan kıymetinin ve iktisadî 17 Topçu yazılarında sık sık Yahudileri, Rumları, Masonları suçlar. Topçu’nun Nazizme ve Hitler’e hayranlık duyduğu, evinde Hitler’in bir fotoğrafının asılı olduğu bilinmektedir (Kara, 1992:183; Akşin,2000:292-293; Dural, 2004:125). Ayrıca Topçu, “Anadolu” ve “bölge” ırkçılığı yapmakla da suçlanmıştır (Dural, 2004:286) 159 değerlerin gözünde yeri yoktu. Cemiyet olaylarının doğuşunda sebep olma rolünü bu unsurlara vermedi” (Topçu, 1999:135). 1.5.3. Topçu ve Cumhuriyet Rejimi Nurettin Topçu, daha sonraları sıkça eleştireceği demokrasiye Hareket’in ilk sayılarında övgüler düzer. Ona göre demokrasi, “kendisine kutsîlik verdiğimiz milliyet mefkûresinin gayesi”dir. Ayrıca “demokrasinin şuurlu olarak yaşamadığı yerlerde milliyet ve millet aramak sadece bir hata olur” (Topçu, 1939a:3). Topçu’ya göre demokrasi “ancak milliyetin şuuriyle elde edilebilen yüksek bir ruhî terbiyedir. Kütlelerin bunun farkında olmadıkları yerde zümrelerin istismar ve istibdadından kurtulmak için ferdî kahramanlıklar bekleniyor. Demokrasi, kendisine farkında olmıyan kütleyi yetiştirecek olan mürebbidir.” Topçu demokrasi dolayımıyla gündeme getirmeye çalıştığı “kişi kültü”ne karşı çıkmaktadır. Ona göre demokrasinin esası, “milliyet içinde zümreleri fertlere bağlamaktan kurtarıp fikirlere, mefkûrelere insanın üstünde hakikat dediğimiz gayelere bağlamaktır” (Topçu, 1939a:3-4). Nurettin Topçu, Nizam Ahmed müstear adıyla Hareket’in Mayıs 1939’da yayımlanan 4. sayısında yazdığı “Çalgıcılar” başlıklı iki sayfalık öyküsünde “tabiatın ahengi”ni bozan sarhoş bir lideri anlatarak örtük olarak Atatürk’ü eleştirmiştir (Ahmed, 1939a:110-111). Nurettin Topçu’nun dolaylı ve örtük olarak gündeme getirdiği rejim eleştirileri, Hareket’in ikinci döneminde özellikle Hüseyin Avni Ulaş’ın ölümü üzerine çıkan yazılarda doruk noktasına ulaşmıştır. Topçu’nun bu yazılarında Kurtuluş Savaşı ve I. Meclis döneminden övgüyle söz edilir ve ilk Meclis “Kâbeyi millet” olarak nitelenir. Topçu’ya göre, Hüseyin Avni Ulaş ve arkadaşları, başka bir ifadeyle İkinci Grup milletvekilleri “bir millet mukeddasatı” yaratan kişilerdir. Hüseyin Avni, “Erzurumda, İstiklâl mücadelesinin başlangıcı olan tarihî kongreyi bir kaç arkadaşıyla birlikte kur[muş], ancak sonraki toplantılarına Mustafa Kemal iştirak” etmiştir (Topçu, 1948b:2). Millet Meclisi açıldıktan sonra “Mustafa Kemal Paşa Meclisin zekâ ve maharet tarafını, o [Hüseyin Avni] ise aşk ve heyecan tarafını temsil ediyordu. Mebuslar, Mustafa Kemal Paşanın kendi üzerlerinde otoritesini, Hüseyin Avninin ise kalplerinde saltanatını hissediyordu” (Topçu, 1948b:4). Fakat daha sonraları 160 Hüseyin Avni, dışlanmıştır. “Viran hüviyetimizin her tarafına onun resimleri asılma[mış], ismi bir tahakkümün çerçeveleri arasında putlaştırılma[mıştır]” (Topçu, 1948b:2).18 Nurettin Topçu, II. Meclis’e İkinci Grup’tan hiç bir milletvekilinin yeniden seçilmemesini bir milat olarak görür. Ona göre Anadolu’nun manevî kurtuluş savaşı bu olayla birlikte yenilgiye uğramıştır. Ankara, artık ölü bir kente dönüşmüştür: “1923 te Meclis kendi kendini dağıttıktan sonra toplanan İkinci Meclise bir tek muhalif girmedi. Onların hepsi Ankaradan kahramanca ayrıldılar. Yıldırımla Hacı Bayramın ruhaniyetini yaşatan, birinden heyecan, öbüründen iman hayatı alan, üç yıldanberi Mehmet Akiflerin, Hüseyin Avnilerin, Ziya Hurşitlerin iman ve heyecanlarile çalkalanan Ankara, o günden sona muhteşem taş kütlelerile dolu ölü bir şehir, bir servet ve sefahat şehri, ihtiraslar için bir devlet şehri olacaktı. Bir gün gelecekti ki zaferin de, devletin de, servetin de gerçek sahibi, serveti de, devleti de kan terden ve ecdat kemiklerinden yapılmış bir takızafer halinde kazanan köylü, bu şehrin caddelerine bile sokulmıyacak” (Topçu, 1948c:2). Topçu’ya göre “bugün ahlâk sefaleti veya içtimaî felaketler, ideoloji buhranları halinde ortaya çıkan şeylerin vaktile tohumları millî bünyemize atılırken” bunlara engel olacak Hüseyin Avni gibi “millet mistikleri” yönetim kademelerinden uzaklaştırılıp, dışlanmışlardı. Oysa “bunların hiçbiri çeyrek asır önce millî bünyemiz istiklâl aşkile birlikte ve bu memleketin öz çocukları olan kahramanlar elinde ayağa kalktığı zaman bizde görünmüyordu” (Topçu, 1947:2-3). Nurettin Topçu, Tanzimat’tan bu yana yaşanan değişimleri “şekil ve renk değişikliği” olarak yorumlar: “Bir buçuk asırdanberi yapılan inkılapların her biri şekil değiştirmeden ibaret kaldı. Her inkılâbın kahramanı, milletin yaralı vücuduna yarayı örten bir yeni boya vurmakla onu kurtardığını sandı” (Topçu, 1947:2). Nurettin Topçu, yapılan devrimleri biçimsel bulur, dolayısıyla öze ilişkin olmayan değişimler “hakikî inkilâp” sayılmaz: “Hayat sahasında yapılan inkîlâplar kıyafet değiştirmekden ibaret oluyorlar. Yarım asırdan fazla zamandır evlerimiz değişti, elbiselerimiz değişti. Lisanımız ve selâmımız bile başka şekiller aldı. (...) Hakikî inkilâp, bu isme değer 18 Tarık Zafer Tunaya, Hüseyin Avni Ulaş’ın Milli Kalkınma Partisi’ne girdiğinde, İzmir suikastı davası sonucu idam edilen bir mebusun vaktiyle Birinci Meclis tahtasına yazdığı “Put yaratmayacağız ve yarattığımız putlara tapmayacağız” şeklindeki sözleri tekrar ettiğini belirtir (Tunaya, 2003:276). 161 hareket, insan ruhlarını değiştiren, insanda yeni bir irade yaratan harekettir. Asırlardanberi mevcut şeniyetin şekil ve maddeye ait zaruretlerle birlikte ve dışardan gelen tesirlerle değişmiş olması içtimaî inkilâp sayılamaz” (Topçu, 1939h:195). Topçu “emir ve kumanda ile, ruhların ve iradelerin dışında, şekillerde yapılan değişikliklere inkılâp adı vermenin gülünçlüğünü git gide idrak ediyoruz” saptamasında bulunur (Topçu, 1939ı:191). Nurettin Topçu, anti-kapitalist tutumu ve sanayileşme karşıtı düşünceleri ile de Cumhuriyet yönetiminin kalkınmacı ve sanayileşmeci politikalarına ters düşer. Daha önce de belirtildiği üzere Topçu, ancak tarım toplumu örgütlenmesinin gerektirdiği üretim biçiminin erdemli ve imanlı bir topluluk yaratabileceğini savunur. Sanayileşme ve bu sürecin zorunlu kıldığı kentleşmenin, tüketimi ve sefahatı özendirmesinden çekinir. Ona göre “servetle refah vasıtaları hepimiz için en büyük düşmanlardır. Servet madde dünyasında başkalarına tahakkümün senbolüdür; başka insanları kendi nefsimiz uğurunda kullanmanın, insanlığı kendine uşak yapmanın işaretidir. Servet temin ettiği saadet içinde ruhumuzu satın alır” (Topçu, 1942:229). Topçu’nun “zorba-esir medeniyet” olarak adlandırdığı bugünkü uygarlığın temelini “iş ahlâkından ve hareket dininden ayrılmış olan bir iktisadî hayat” oluşturmaktadır. Oysa “iktisadın bir din ve ahlâk hayatına bağlanması ancak insanlığı esirlikten kurtarabilir. Küçük sanayi içinde iktisadın aynı zamanda dinî bir teşkilata bağlı olması insanî ve ahlakî medeniyetler kurucu oluyordu” (Topçu, 1939i:49).19 Topçu’nun seçimi tarımsal üretim ve kırsal yaşamdır. Çünkü, “köylü, uzun asırlar toprağa bağlanarak arzın en sadık, en muhafazakâr tabakası halinde yaşar. (...) Köyde değişmeyen bir birlik vardır. Toprağa bağlı olduklarından seciyeleri de kolay kolay değişmez. Büyük yollar ancak şehirleri birbirlerine bağladıklarından değişen her şey köyün dışından 19 Topçu’nun bir “millet mistiği” olarak çok sevdiği ve ölümü üzerine hakkında Hareket’te bir çok yazı çıkan Gandi de sanayi karşıtı düşünceleriyle tanınır. Gandi, “endüstrileşmenin birliğinde yalnızca materyalizmi ve şiddeti getireceğini inanıyordu. Köylü yaşamının geriye dönük biçimde ülküleştirilişinde genellikle görüldüğü gibi Gandi’nin köy sevgisi, kent düşmanı, hatta kapitalizm düşmanı tonlar taşıyordu” (Moore, 2003:441). Gandi, sanayileşmenin ve sınırsız rekabetin, insanı tüketime mahkum ettiğini ve bunun insanlığı fekakete sürüklediğini öne sürer. O “makinalaşmayı bir nimet olarak kabul etmek yerine, onu bir kötülük olarak gör[ür]” (Chartterjee, 1996:165). Anadolucu dergilerin aksine Yurt ve Dünya’da Gandi’nin savunduğu düşüncelerle emperyalizmle gerçek bir mücadele yapılıp yapılamayacağı sorgulanıyordu: “Gandi’nin köylülerin fakirliğine nihayet verecek çare olarak çıkrığı diriltmek tavsiyesi garplıların sandığı kadar mânasız olmamakla beraber, bir ekonomik programın başlıca meselesi diye ortaya atıldığı zaman acınacak derecede kifayetsiz bir siyasettir. Yapıcı bir mütefekkir olmak bakımından düşünülürse Gandi’nin Garp sanayiciliğinin istilâsından önceki Hint köy cemiyetinin ideal bir saadet olduğu fikrine saplandığı görülür. İşte bu peşin kanaatlerden başladığı için Gandi, Hint halk kitlelerinin garp milletlerinin vardığı yaşama seviyesine varabilmesi için mücadele mecburiyetinde olduğu gerçek ve büyük meseleleri asla görememiştir” (Ekin, 1942:245). 162 geçer” (Ahmed, 1939: 92-93). Köy yaşamı, kültürün beslendiği temel kaynaktır. Kültürün yoğurduğu gelenek de “toprağın ve tarihin” birlikte yarattığı bir olgudur. Dolayısıyla geleneği “bir anda atmak kabil değildir. Her sahada aile , iktisat, ilim, san’at, ahlâk ve din sahasında kendimizin olanı kendi omuzlarımıza yüklenmek zamanı gelmiştir” (Topçu, 1939j:70-71). Topçu’ya göre ruhdan ve gelenekten yoksun devrim, başarılı değildir. Bu nedenle “Anadolunun ruhî kuruluşunu meydana çıkaracak olan hakikî inkılap, ancak köylerin en yüksek eller tarafından kaldırılması ile mümkündür” (Topçu, 1939ı:190). Topçu, bu aşamada Cumhuriyet’in köye yönelik eğitim politikasını eleştirerek Dönüm’de de savunulan Cumhuriyetçi, köylere bilgi götürecek aydınlanmacı ve laik öğretmen yerine, dinsel bilgilerle donatılmış yeni bir görevli tipi önerir: “Bugüne kadar köyde baş olan ya imam, yada ona ruh kuvvetleri aşılamaya memur edilen muallimdi. Halbuki bu iki rol samimi bir şekilde birleştirilmeliydi” (Ahmed, 1939b:93). 1.5.4. Değerlendirme Nurettin Topçu’nun görüş ve yorumlarında Marksist çözümleme yöntemlerinin çağrışımları hissedilir. Zorbalığın nedenlerini “iş bölümü ile sınıf farklarının doğması, sınıf kavgalarının daima bir tarafın lehine halledilmesinde” bulur ve devleti suçlar: “Devlet dediğimiz âmir müessesi bir sınıfın diğer sınıflara tahakkümünü, zorbalığını bu gün çok kolaylaştırmış ve milletleri her yerde bir sınıfın emrinde çalışan ırgatlar haline koymuştur” (Topçu, 1939c:99). Üretim biçiminin toplumsal yaşamı ve kültürü belirleme olasılığından söz eder. Fakat Topçu’nun saptamaları ile çözüm önerileri arasında çelişkiler ortaya çıkar. Böyle anlarda Topçu, “modernliği ve kapitalizmi eleştirirken “realist”, buna karşılık kendi alternatifini/seçeneğini önerirken “idealist” bir konuma yerleşir. (Argın, 2003:476). Topçu bu bağlamda “büyük servetin, sermayenin, sınıfların ve bütün zorbalıkların doğuşunu” toplumsal ve ekonomik eşitsizliklerde ve çelişkilerde değil, ahlâkî çöküşte arar. Ona göre “kendi emeğiyle yaşamayı dinî bir temel olarak tanıyan insan” zorbalık yapamaz.; “imanlı insanlıktan zorbalık doğmaz.” Topçu’ya göre çözüm “iktisadın bir din ve ahlâk hayatına bağlanması”dır (Topçu, 1939i:49). Şükrü Argın, Topçu’nun özgül duruşunda var olan “reaksiyoner/inkılâpçı” muhafazakâr konumun aynı zamanda çelişki ve gerilimlere yol açtığını haklı olarak öne sürer: 163 “Modernliğe yönelik kökten itirazı ve onun yerine geleneği ihya etme tutkusu Topçu’yu asıl olarak ‘reaksiyoner’ bir düşünür haline getirir, ihya etmeyi arzuladığı bu ‘gelenek’, tahayyül edilmiş, yani ‘gerçek’ değil ‘ideal’ bir gelenek, dolayısıyla ‘ütopik’ bir gelecek olduğu ölçüde bu ‘reaksiyonerlik’, ‘devrimci’ ya da ‘inkılâpçı’ bir renge bürünür; ancak kendi fikrî yapısı içindeki bu ‘devrimci’, ‘inkılâpçı’ öğe karşısında sergilemiş olduğu ‘ikircikli’ duruş da Topçu’yu ‘muhafazakâr” bir düşünür kılar” (Argın, 2003:467) Topçu’nun gerçekler ile kurguladığı cemaatçi yapı arasındaki çelişki ve gerilimlere Süleyman Seyfi Öğün de dikkat çeker: “Taşıdığı ahlak idealleri ile yaşanan somut hayat arasında bitip tükenmek bilmeyen bir savaş vardır. O’nu felsefeye, ahlaka ve mistisizme taşıyan da ideal ve gerçeklik arasındaki bu savaştır. Felsefî düşünce, Topçu’ya eleştirelliği, mistik düşünce ise çözümler sunmaktadır” (Öğün, 1992:9,57). Nurettin Topçu’nun bu konumu aynı zamanda hem Türkçü-Turancı hem de İslâmcı kesimde eleştirilere neden olmuştur. Türkçüler, “Türk Milleti’nin geçmişini inkâr eden” (Çay, H., 1990:35) Anadolucu tarih görüşü ve Anadolu milletinin oluşumunda maddi yapılara verdiği öncelikleri içeren çözümlemeleri nedeniyle Topçu’yu suçlarlar: “Anadolu mil[l]eti toprakla iktisadın bir arada yarattıkları zaruretmiş. Toprak ve emek birlikleri dilek birliğini yaratıyormuş. Bu fikir sahipleri bu noktayı nazarlarında Karl Marks’ın altyapı-üstyapı teorisi arasındaki benzerliğe hiç dikkat etmediler mi?” (Çay, A., 1990:88). Nurettin Topçu millet mistiklerini peygamber düzeyine çıkarması, ümmetçi yaklaşımlara karşı ulus-devlet oluşumunu desteklemesi, mistik özellikleri ağır basan Batılı felsefe ve sanat adamlarının görüşlerini Hareket’te iktibas etmesi gibi suçlamalarla İslâmcılar tarafından eleştirilir. Topçu’nun “Kur’an’dan ve İslâm’dan sıkça bahsetmesine rağmen yazı ve düşüncelerini Kur’an’la irtibatlandırmaması önemli bir zaaf” olarak görülür ve onun meylinin “Kur’an’ın batıni yanı değil, dinler üstü ortak bir değer olması istenen mistik geleneğin değerler” olduğu öne sürülür (Ceran, 2006:299). Hatta İslâmî bilgileri Fransa’daki oryantalistlerden aldığı iddia edilir: “Kuran’dan sıkça bahseden Topçu’nun yazılarını ayetlerle irtibatlandırmaması dikkate değerdir. Daha da önemli olan zaaf, “Şehitler” yazısında rastlayabildiğimiz ayet mealinin metnine karşılık Kuran’da herhangi bir ayetin bulunmamasıdır. Vakıa, 5-6; Hakka, 13-15; Kehf, 47; Mearic, 9-10. ayetlerini karşılaması muhtemel mi diye zorladığımız bu metin bile muhtemelen Fransızca’dan çevrilmiş olsa gerektir” (Türkmen, 2004:715-720). 164 Topçu’nun Anadolu merkezli tarih ve İslâm anlayışı da eleştilir: “Topçu ve çevresinin kurtuluş çaresi olarak sarıldığı bin yıllık tarih İslâm Ümmetinin çözülüş ve çöküş tarihidir. (…) Geleneksel ve sahih olmayan bin yıllık Anadolu mirasına yerellik kaygılarıyla sahiplenip ulusalcı söylemin işini kolaylaştıran bu söylem, tarihi bir kırıklık yaşamama iddiası ile sürekli olarak toprağa ve geleneğe vurgu yaparken Tevhidi ilkeleri yaşayan ve yaşamlaştıran İslâm Ümmetinin tarihini mistik hezeyanlarla ve Ümmet varlığının çözülüş sürecini yaşadığı Anadolu tarihiyle bulandırmış ve yok saymıştır” (Ceran, 2006:298). Nurettin Topçu, Anadolucu milliyetçi düşünce içinde de ayrıksı bir konuma rahatlıkla yerleştirilebilir. Topçu, “Anadolucu milliyetçiliğinde esas ve maya olan”ın İslâm olduğunu öne sürer. İlk kuşak genç Anadolucuları, gerçek kaynak olan “İslâm ruhunu hiç aramamak” ve “Osmanlıları millî tarihimizin dışında bırakmak” ithamlarıyla suçlar (Topçu, 2001[1974]:108, 110). Topçu, Atatürk Devrimlerine doğrudan karşı çıkarak diğer Anadoluculardan da ayrılır. Buna karşılık, modernleşme ve sanayileşme karşıtı köycü Anadolucu izlekleri ödün vermeden sürdürür. Topçu, 1960’ların başına kadar kuramsal çalışmalarının yanı sıra, milliyetçi örgütlerde görev almış, senatör adayı olmuştur. Bu tarihten sonra dar bir çevrede düşünsel etkinliğini sürdürmüştür. Dergi yazarları belirli bir cemaat teşkil etmemekle beraber Topçu ve yakın çevresinde bulunan öğrenci ve arkadaşları “Hareket Ekolü” olarak adlandırılmıştır. Bu kapsamda “Topçu’nun yaydığı fikir çerçevesinde “Hareket ekolü” denilebilecek orijinal bir felsefe, ahlâk ve sosyoloji anlayışından bahsedilmiştir” (Okay, 1997:124). 165 1.6. Dikmen Dikmen, “Onbeş günlük Edebiyat, Fikir ve San’at Mecmuası” alt başlığı ile Ankara’da 25 Haziran 1941’de yayımlanmaya başlamıştır. İmtiyaz sahipliğini ve yazı işleri müdürlüğünü Abidin Mümtaz Kısakürek’in yaptığı derginin formatı değişik tarihlerde değişmiş, 13. sayısından itibaren başlığına “Her Şeyde, Her Zaman Türk’e Doğru” ibaresi eklenmiştir. 37. ve 38. sayılarının yayımlandığı 15 Haziran 1943 tarihine kadar düzenli olarak çıkan Dikmen’in 39. ve 40. sayıları ortak olarak 1 Birincikanun 1943’de yayımlanmıştır. Cami Baykurt’un katılımı ile 21 Temmuz 1945’de 43-1 sayısı ve yeni biçimiyle çıkan dergi, 22 Ağustos 1945 tarihli ve 44-2 sayılı nüshasıyla yayım hayatına veda etmiştir. Derginin yazarları arasında Abidin Mümtaz Kısakürek, Sadri Ertem, Ercümend Behzat, Osman Atilla, Füruzan Hüsrev Tökin, Ziya İlhan, Kemal Zeki Gençosman, Murat Sertoğlu, Behçet Kemal Çağlar, Behçet Bağdatlıoğlu, Kemal Edip Ünsel, Orhan Sunar, Şevki Aytaç, Arif Nihat Asya ve Oğuz Peltek gibi kişiler bulunmaktadır. Zaman zaman Ceyhun Atuf Kansu, Oktay Akbal ve K. Sadık Göğceli (Yaşar Kemal)’nin şiir ve yazıları da dergide yayımlanmıştır. Kendilerini “biz Anadolucuyuz; Anadoluda doğduk, Anadoluda büyüdük. Anadoluda öleceğiz” (Gençosman, 1942:1) şeklinde tanımlayan ve “Anadoluculuğun tam manası bugünkü Türkiye Cumhuriyeti hükûmetinin sınırları dahilinde toprak manasıdır” ifadesini benimseyerek “hayalen geniş sahalara kapılıp fikir bocalamaları yap[ıl]makdansa, bugünkü Anadolu sınırları içinde hakikate uygun ve akla yakın fikir olgunluklarını” savunan (Dikmen, 1942:1) Dikmen’ciler Kemalist bir yaklaşımla Cumhuriyet’i ve Tek Parti yönetimini savunurlar. Dergide “Öz Türkçe Kur’an Sûreleri”ni kaleme alan Kemal Edip Ünsel’e göre “Dikmen yazarları Altıok’u şiar edinmişlerdir” (Ünsel, 1942:2). Dikmen’de diğer Anadolucu yayınların aksine Türk devriminin milletin kendine özgü benliğine ve bünyesine uyum sağladığı için başarılı olduğu görüşü kabul edilir. “Türk inkılabının bütün kuvveti buradan gelmektedir. O memlekete millî ruhun inkişaflarına uygun ve onun bir yaşama şartı, bir yaşama zarureti gibi değil de bir (nazariye) gibi girseydi bu kadar kuvvetli kaynar ve tutarmıydı” yorumu bu kapsamda yapılır (Aytaç, 1942:1). Türk devrimi “Şark-Garp” ikiliğini ortadan kaldırarak ilerlemenin önünü açmıştır. “Dini zihniyetin hakim olduğu devirde bu ikilik, garptan alınan kıymetleri dini prensiplerle uzlaştırmak esasına dayanıyordu. İki medeniyetin müesseselerini iç içe veya yan yana yaşatmak gayreti bir asır kadar devam 166 etmiştir. Türk inkılâbı, müessese halinde yaşayan ikilikleri tasfiye etmiş ve böylece hakiki bir ileri gidişe zemin hazırlamıştır” (Peltek, 1941:2). Bu bağlamda Osmanlı-Cumhuriyet karşıtlığı kurularak Türk milletine kara günler yaşatan Osmanlı dönemi eleştirilir. Çünkü “Osmanlı İmperatorluğu her ilerlemeyi baltala[mış], halbuki genç Türkiye Cümhuriyeti bu gün her sahada yenilik ve hızlı adımlar” atmıştır (Kısakürek, 1942a:1). Dikmen’in çıkarılma amacını Abidin Mümtaz Kısakürek ilk sayıda şu sözlerle ifade etmektedir: “Biz Türk karakterinin ve Türk Milliyetinin öz Anadolu evlatlarıyız. Ölmez Türk Cûmhuriyetinin dünya çapında yarattığı ve bütün milletlerin hayranlıkla gıpta ettiği eşsiz inkılabın kültür sahasında Edebiyat ve san’at gölüne hiç olmazsa bir damlacık olarak karışırsak ve karışmağa sebep olursak bize ne mutlu! Evet bize ne mutlu ki; Türküz. Evet bize ne mutlu ki, düşüncelerimiz temiz ve yüzü akız. Evet bize ne mutlu ki alnı açık, başı dikiz” (Kısakürek, 1941:1). Derginin adı da Mustafa Kemal’in başlattığı mücadelenin sürdürülmesi kararlılığının bir ifadesi olarak Dikmen olmuştur: “Mustafa Kemal, elinde Samsun’da açtığı milli ihtilal bayrağiyle Ankara’ya Dikmen sırtlarından inmişti. Her istenileni yaratmak kudretini muhafaza eden Anadolu’nun müstakbel san’atkarını Dikmen bayırlarında; Mustafa Kemal’in azmi, inanı ve hamlesiyle koşar görmek, Türk san’atı yolunun bu bayırlardan başladığına inanmak insana heyecan veriyor. (...) Ankara, Türkiye’nin santralı; dâva ve inan şehri Ankara, erkek ve tok sesini, samimi ve inan dolu sesini; Samsun-Dikmen yollarındaki temposunu Anadolu’nun yalçın kayalarına, hür yaylalarına ulaştıracak bir organa muhtaçtır. San’at kaygusu, cereyan getirme gayreti, Ankara’dan ses bekliyen Anadolu’ya gerekli gıdayı vermekten bizi her zaman menetmek tehlikesindedir. Millî san’attan ses verelim; Anadolu’nun midesini bulandıracak ham ve yabancı meyvaları sunmak; nahoş sesler ve bunaltıcı havalar göndermek bizce en büyük ihânettir. Ankara’dan Türk’ün sesini ve temposunu vermek bugünkü vazifemizdir” (Atilla, 1941:2). Dergideki temel izlek, ulus-devlet ideolojisi olarak milliyetçiliği, Anadolu ve dolayısıyla köyden kaynaklanan değerlerle savunmaktır. Yabancı/yerli, kent/köy, münevver/halk gibi ikilikler üzerinden yapılan tartışmalarda muhafazakâr ve özcü yaklaşım sergilenerek, Cumhuriyetin getirdiği kazanımların ancak bu yolla korunabileceği öne sürülür. “Tarihin en nazik devirlerinde Türk vatanında bozguncu fikirleri yaymak isteyenlerle gençliğin kalbindeki vatan aşkının mukaddes alevini söndürmek için yıkıcı hamleler yapmağa 167 çalışanlar susmayı bilmezlerse, Türk gençliği onları susturmağı pek iyi bilir. Şimdilik bunu sadece hatırlatmakla iktifa ediyoruz” (Dikmen, 1941:3) türünden uyarılar bu kapsamda yapılır. Dergide her düşüncenin, her eylemin “memleket” ölçütüne göre değerlendirileceği belirtilir: “Bizim için her düşünce, her hareket memleket ölçüsü içinde mütalea edilir. Bu ölçüye uyduğu takdirde kıymet kazanır. Memleket ölçüsünden de maksadımız tarihi, ananesi, kültürü, medeniyeti ile muhteşem bir varlık olan yüce Türk milletinin asîl ruhudur. Bunun için yolumuzun sağ mı sol mu olduğunu öğrenmek isteyenlere şunu açık olarak söyliyebiliriz. ‹‹Yolumuz ne sağdan, ne soldan geçer. Yolumuz öz yurd olan Anadolu’dan geçer››” (Dikmen, 1943:1). Dolayısıyla “memleket” ölçütüne uygun olmayan her şey “yabancı” kabul edilerek dışlanır. Bu yaklaşımın doğal bir sonucu halk=memleket özdeşliğinin kurulmasıdır. Dergide halk, yanlışlardan arınmış, bilgelik niteliğini haiz bir kategori olarak ele alınır. Bu kapsamda “halka yararlı olmayan, milletine yaramayan köksüz insanlara” karşı “halka inmek değil, halka ermek” gerekir (Çağlar, 1941a:1). Halk, ruh hazinelerinde büyük sırlar saklar. Halka ermek, “halkın engin ruhundaki düğümlenen meseleleri çözmek ve büyük sırları aydınlatmak ve bu nurun izinde hakiki san’ata ulaşmaktır” (İlhan, 1941a:3). Memleket gerçekliğine uymayanların başında aydınlar gelir. Dergide “her şeyde yerli malı kullanmayı şiar edinmemizi her fırsatta bize ihtar eden (Ulusal Ekonomi kurumu) gibi bir de (Yerli Fikirler kurumu) niçin ihdas edilmiyor?” (Bağdatlıoğlu, 1942:2) sorusu gündeme getirilir20. Çünkü aydınla halk arasında uçurum vardır. “Bir sınıf farkı düşünmek gafletine düşmeden söyliyelim ki münevverle halk arasında büyük bir uçurum, geniş bir ayrılık var. Münevver ilham menbâını göklerde, yıldızlarda ve uzak âlemlerde arıyor. Halk gibi, toprak gibi, köy ve köylü gibi koskoca; tükenmez ve eşsiz kaynaklar durup dururken münevverin muhayyel alemlerde dolaşmasına, boş hayallerle meşgul olmasına ne diyeceğiz? Bu aziz toprak münevvere ne istedi de vermedi? (...) Toprağı ve köyü işleyelim; mayamız bunlar 20 Behçet Kemal Çağlar da 1945 ve 1946 yılları Milli Eğitim Bakanlığı bütçesi görüşmelerinde “yeraltı servetlerimizi araştıran ve inceleyen bir Maden Arama Enstitüsü varsa, mânevi cevherlerimizi, geleneklerimizi, göreneklerimizi, halk dehası mahsullerini araştırıp inceliyecek bir Anadolu enstitüsü kurulmalıdır” önerisini gündeme getirir. Bu Anadolu Enstitüsü, “asıl bizim öz cehverimizi, Türk madenini arayacak”tır (TBMMTD, Dönem:7(1),322; TBMMTD, Dönem:8(1),cilt:3:403). 168 olsun. Öyle İstanbul da bağdaş kurup sigara dumanında toprağı, köyü; topyekûn Anadoluyu tahayyül etmekle ve apartman taraçasından temaşa ile; koltuklardaki kaba kaba sözlerle Türk realizması doğmayacaktır. `Mahallilik` ve öz cevher içinde, dünya çapında bir kıymet kazanacak olan Türk realizmasını hazırlayalım; münevverin halk denizinde yıkanması lâzım geliyor” (Atilla, 1941:2). Behçet Kemal Çağlar da “yerlilikle, mahalli ve milli an’analarla dolu ve besili” olmalarını temenni ettiği genç sanatkarları Anadolu’ya, halka yönlendirir: “Ürpertilerin en güzelini halkın içinde duyacaksınız. Anadolu, bütün iklim güzelliklerini, bütün an’ana zenginliklerini, bütün hayat tenevvülerini size açmağa hazırdır. Büyük şehirlerin san’at ahlakını bozan süsünden, riyasından, pohpohundan uzağa, her şeyin pınarlar gibi duru, çınarlar gibi köklü, ata sözleri gibi sade ve derin olduğu yere, HALKA gidiniz... Orada zevkin, orada izdirabın, orada heyecanın, orada temayülünüze uyacak her şeyin en güzeli, en derini ve en asili var...” (Çağlar, 1941b:1). Dikmen’de Anadolucu görüşe uygun biçimde köy ve köy yaşantısı yüceltilerek savunulur. Cumhuriyet’in köycülük siyasetini doğrudan eleştirmekten kaçınan dergideki yazılarda örtük olarak varlığı kabul edilen sorunların Osmanlı mirası olduğu öne sürülür: “Cümhuriyet hükûmeti Türk köylerini bu halde buldu. Aradan geçen yirmi sene içinde bir çok şeyler yapıldığı muhakkakdır. Fakat asırların yıkdığı ve bozduğu şeyler bu yirmi yılda elbette yapılamaz” (Sertoğlu, 1942:4). Köye ilgiyi artırmak için özellikle gençlere yönelik “köye doğru” çağrıları yapılırken, köy gerçekliğine uzak olduğu düşünülen aydınlar kıyasıya eleştirilir. “Realist olduklarını iddia eden bazı muharrirlerimiz vardır ki, İstanbul’dan bir adım bile ayrılmadan kışın kalorifer yanında yazın vantilatör karşısında masalarının karşısına geçer, Anadolu köylüsünü tasvir eder dururlar” (İlhan, 1941a:1). Bu eleştirilerden Yakup Kadri Karaosmanoğlu da nasibini alır21: “Bu yolda ilk denemeyi yapan Yakup usta bile “YABAN”ında bize Türk köylüsünü bütün hatlarile tanıtmağa muvaffak olamadı. Bu sebeplerdir ki Anadolunun tabiî güzellikleri, yoksullukları ve köylü ruhunun işlenmemiş bahçeleri hakikî san’atkârı bir mesih gibi beklemektedir” (İlhan, 1941b:2). 21 “Yaban”, Hareket ‘de de “bizim olan muhitte, bize yabancı bir ruhun san’atkar dehası” olarak eleştirilir: “Esere hâkim olan ruh o kadar bizim değilki, hüzün verici bir lirizm içinde varlığımızı tamamen kaptırdığımız anlarda bile isyankâr bir baş kaldırışla ‹hayır› demekten kendimizi alamıyoruz. Anadolu halkında her şey menfi. Pislik, cimrilik, egoizm, düşüncesizlik, [f]edakârlık ve feragat hissinden mahrumiyet. (...) Koca bir milletin hayatını yaratan, sevgisini, vefasını, sıhhatını, varlığını israfla harcayarak bu milleti ayakta tutan Anadolu halkının bir tek meziyetini, bir tek güzel vasfını bulamıyan muharrir, bilmem nasıl bir cesar[e]tle ‹ben onları afettim› diyor. Muharririn köylüyü af etmesi mühim değil, asıl mühimi, içinden yetişdiğim bu köylünün Yakub Kadriyi ve Yakub Kadrileri ebediyyen af etmiyeceğidir” (Bornavalı, 1942:235,237). 169 Anadolu, Anadolucu söyleme uygun olarak hala bilinmeyen, gizemli bir yer olarak algılanır. “Ana yurdun ruhları büyüleyen güzelliklerini yakından görmek ve Türk cemiyetinin hakiki mümessili olan köylünün duygularını sezebilmek ve bütün incelikleri ile bunları eserlerde yaşata bilmek için onları arasına karışmak ve onlardan bir parça olmak lâzımdır. San’atkâr bu büyük sırra erebilmek için fildişi kulelerden kurtulup Anayurdu tavaf etmelidir. Anadolu köylüsü saf, temiz ve kanaatkâr yaşayışile, bütün ruhî haletlerile tetkik edilmemiş bakir bir mevzudur. Çünkü hakiki köyün ve köylünün ıztırabı neş’esi şehrin küf kokan gürültülü havasında muhakkak ki duyulamaz ve hissedilemez” (İlhan, 1941b:2). Başbakan Şükrü Saracoğlu’nun 5 Ağustos 1942 tarihinde TBMM’nde hükümet programını sunarken yaptığı ve “Biz Türküz, Türkçüyüz ve daima Türkçü kalacağız. Bizim için Türkçülük bir kan meselesi olduğu kadar ve lâakal o kadar bir vicdan ve kültür meselesidir. Biz azalan ve azaltan Türkçü değil, çoğalan ve çoğaltan Türkçüyüz ve her vakit bu istikamette çalışacağız” sözlerini içeren konuşması, Türkçü ve Turancı çevrelerde büyük bir sevinçle karşılanmış, hatta 1944 Irkçılık-Turancılık davasına neden olan Nihal Atsız’ın “Başvekil Saraçoğlu Şükrü’ye Açık Mektup”una konu olmuştur (Özdoğan, 2001:94-103). 1 Eylül 1942 tarihli Dikmen’de de “Ödemiş’in efesi, Türkoğlu Türk hükûmet Şefi Saraçoğlu’nun gür ve erkek sesi” yankı bulmuştur: “C.H.Partisi’nin ana prensiplerinden biri olan milliyetçilik; yıllardan beri Türk fikir hayatının mesnedi, Türk düşünce ve duygu dünyasının mayasını teşkil etmiş olan Türkçülük böylece, Parti’nin Genel Başkan Vekili ve Hükûmet Reisi tarafından, milletin hayat-memat gününde, Türklük âleminde eşsiz bir çınlayışla çınladı. Yüzündeki çizgiler anadolu insanının üstün seziş ve düşünüş ifadelerinden başka birşey olmıyan bu büyük baş’ın kalplerimizi dolduran, kafalarımıza aydınlık serpen sözlerini her vesile ve her fırsatta tekrarlamakta fayda vardır. Kendisinden böyle bir kesinleyiş beklenen Saraçoğlu, hükûmetinin belkemiğini teşkil eden ve bizim “daima artan, daima kuvvetlenen ve hiçbir vakit değişmiyecek olan,, mukaddes imanımızı; TÜRKÇÜLÜĞÜ vatan ufuklarında, gönüllere hararet, gözlere ışık veren bir meşale olarak, bütün şaşaa’siyle, Millet Meclisi’nin içinden koşmağa çıkarması kadar, bizi bugün için heyecana ve sevince boğan birşey yoktur” (Attila, 1942:1-4). “Millet=devlet” formülü kapsamında “siyasi hudutlar dahilinde Türk milliyetçiliği” görüşünü savunan Dikmen’de yukarıdaki örnekte olduğu gibi hükümetlerin izlediği siyasetlere koşut kültürel esaslı milliyetçi düşünüşten sapmalar da görülür. Dönemin etkili akımlarından Turancı düşünüşle milliyetçilik anlayışında uyum sağlansa da, Turancılık hareketinin 170 irredendist beklentileri, devlet politikalarıyla çatıştığı ölçüde Türkçü dergi ve yazarlarla polemiğe girişilir. Çünkü “Türk milliyetçiliği, siyasi hudutlar içindedir. Bütün Türklere şamil olan türkoloji etütleri bir ilim meselesi, enstitü ve akademi davasıdır. Bunun milliyetçilikle karıştırmamak lâzımdır” (Ertem, 1941:2). Ayrıca Türklerin tarihiyle övünülür, fakat milliyetçilik sadece Anadolu’ya hasredilmelidir. “Bütün gönlümüzle sadık kaldığımız milliyetcilik prensibini, biz, bazı arkadaşlarımız gibi kıtalar aşırı manada anlamıyoruz, anlayamıyoruz. Bize anadolu cennetini vatan yapanların engin tarihini biliyoruz ve onunla öğünüyoruz. Fakat tarihin bu hakikatı, bizi, vatanın istikbalini kıtalar aşırı menfeatlarda aramağa değil, belki bu hakikatı yaratmış olanların kendi ellerile torunlarına vatan diye gösterdikleri bu toprakları hudutları kala ve bahçeleri cennet bir dünya köşesi yapmağa sevk etmelidir” (Gençosman, 1942:4). Bugünkü Anadoluculuğun mekanı “Türkiye Cumhuriyet hükûmetinin sınırlarıdır.” Bu sınırlar dışında siyaset tasavvuru hayalciliktir. “Avrupanın, asyanın ve afrikanın bir çok bölgeleri muhtelif çağlarda Türklerin elinde idi diye Anadoluculuğu bütün bu yerlere teşmil etmek; Tiyenşan dağlarında bir zümrüdü anga vurmak için buradan atılan bir kurşun faili gibi gülünç bir vaziyete düşmek değilmidir?” (Dikmen, 1942:1). Abidin Mümtaz Kısakürek, Tanrıdağ’da “Bu ilden bir kaybolsam/tanrıdağına varsam” dizesini yazan bir şairi şu sözlerle kınar: “Eğer Anadolu’nun yaylasında yayla adamı, ovasında çiftçi, boz kırında ırgad olmak istemiyorsanız, eğer hakikî Türklük hissi içinizden kopup gelmiyorsa ve eğer bu yurdu benimsemiyorsanız bütün yollar açıktır. Koşunuz şair, sevgilinize koşunuz! Size tanrıdağında nur, bize de Anadolu lâzımdır!” (Kısakürek, 1942b:1). İkinci Dünya Savaşı’nın sona ermesinden sonra 21 Temmuz 1945 yeniden yayımlanmaya başlayan dergi, “sözün kısası: Demokrasiye taraftarız. Demokrasinin bütün milletlerde tabii hayat haline gelmesine taraftarız. Anti-faşitiz. Faşist tefekkür ve hareketle mücadele edeceğiz” açıklamasına karşın bir sayı sonra yayın hayatına veda etmiştir. 171 1.7. Diğer Dergiler Yukarıda incelediğimiz Anadolucu düşünceyi savunan dergilerin yanısıra sayfalarını Anadolucu hareketin önemli kişilerine açan iki dergiye de kısaca değinmek gerekir. Bu dergiler Çığır ve Bizim Türkiye’dir. 1.7.1. Çığır Çığır, Ocak 1933-Aralık 1948 aralığında 193 sayı yayımlanan bir dergidir. Uzun bir yayın hayatı olan derginin kurucusu ve yönlendiricisi Hıfzı Oğuz Bekata’dır. Çığır, başlangıcında bir gençlik dergisi olarak çıkmıştır. Dönemin Almanya ve İtalya’sındaki faşist gençlik örgütlenmelerinden etkilenen dergi yazarları “SOKOL ve FAŞİST teşkilâtı gibi; fakat KEMALİZM’in nev’i şahsına münhasır karakterine uygun bir gençlik teşkilatı” kurulmasını arzulamışlardır. Kurulması hedeflenen “Toplu ve Teşkilatlı Gençlik” örgütü, “halkı kendi seviyesine yükseltecek, köylüyü refaha ve bilgiye götürecek, bu toprakları tek kalp ve bu topraktakileri tek kafa haline koyarak, hislerini bütün vatanın yüreğinden; fikirlerini bütün milletin kafasından anlatacak, yüksek ve tam manasile ideal yarını; inkılâpçı bir nesili” yaratacaktır. Bunu yaratacak potansiyel ve malzeme vardır. “Mussolini diyor: FAŞİST, hayatı istihkar eder. Biz diyoruz: İDEALİST TÜRK GENCİ, ideali uğrunda HAYATI İSTİHKAR EDER. Ve GAZİ, her kesten fazla GENÇLİĞİN’dir” (Bekata, 1933a:4-6). Çığır’ı çıkaran ve 1943 seçimlerinde Ankara’dan milletvekili seçilen Bekata, “Milliyetçi-Anadolucu” kimliğiyle tanınmaktadır. Çığır’ın önemli yazarlarından olan Samet Ağaoğlu, “Profesör Remzi Oğuz Arık, Profesör Bedii Ziya, Süreyya Anamur, Hıfzı Oğuz Bekata ve daha bir kaç arkadaş Milliyetçiler Grubunu meydana getirdiler. Ben de bunlarla beraberdim. Fikirlerimizi Bekata’nın çıkardığı Çığır, Remzi Oğuz’un çıkardığı Millet dergisinde yayınlıyorduk” saptamasında bulunur (Ağaoğlu, 1972:74). Yine Ağaoğlu Bekata’nın Anadolucularla birlikte çalıştığını vurgular: “Milliyetçi! Bu sıfatla ‹‹Anadolucular›› denilen aydınlar gurubu ile beraber gidiyor” (Ağaoğlu, 1965:103). Sabiha Sertel de anılarında Çığır’ı “Anadolucu grubun yayınladığını” belirtmektedir (Sertel, 1978:220).22 22 Hıfzı Oğuz Bekata, 1995 yılında kendisiyle yapılan bir söyleşide “Anadolucular” deyiminin eksik bir tanımlama olduğunu, bunun Trakya’yı içine almadığını söylemiştir. Bekata, ayrıca, “Cumhuriyet devrinde yerleşmek için binlerce kişinin göçtüğünü, bu insanlar üzerinde bir Anadolu baskısının, hegemonyasının kurulmasının yanlış olacağını belirtmiştir” (Demirci, 1995:6). 172 Çığır’ın yazar kadrosunda daha sonraları CHP’nden ve DP’ten milletvekili ve bakan olacak pek çok kişi vardır. Hıfzı Oğuz Bekata, Remzi Oğuz Arık, Samet Ağaoğlu, Ziyaeddin Fahri Fındıkoğlu, Mehmet Kaplan, Behçet Kemal Çağlar, Osman Attila, Mehmet Süreyya Anamur, Hüseyin Namık Orkun, Ahmet Kutsi Tecer, Cahit Okurer, Sait Tahsin Tekeli, Suat Seren, İhsan Yund, Kerim Yund, Mümtaz Turhan, Tezer Taşkıran, Mehmet Halit Bayrı, Nihat Erim, Cemil Sena Ongun, Sedat Çumralı, Esat Tekeli dergide yazmıştır. Ayrıca Şevket Raşit Hatipoğlu, Reşat Şemsettin Sirer ve Tahsin Banguoğlu’nun yazıları Çığır’da yayımlanmıştır. “Gençlik Fikir ve San’at Mecmuası”, “Gençliğin Mecmuası”, “Gençlik ve Kültür Mecmuası”, “İlim-Fikir-Sanat”, “Milliyetçi Dergi” ve “Millî Kültür Dergisi” gibi farklı içerikte serlevhalar kullanan Çığır’ın genel yayın politikası devletçi ve cumhuriyetçi bir çizgidedir. Özellikle Milli Şef döneminde ve savaş yıllarında destek ve moral artırıcı yazılar çoğunluktadır. “Saf kanının ilahî alevi, büyük millî şuuru ve Şef’i kaynaşınca bu millet, tarihin en müthiş bâdirelerinden neticede daima daha kuvvetli ve daha ileri çıkmanın kendine has sırrını bulmuştur ve bulur” (Bekata, 1943:1) türünden hamasî yazılara dergi sayfalarında sıklıkla rastlanır. Çığır’ın temel izleklerinden biri köycülük ve yerliliktir. Çığır bu anlamda “hep birlikte kurmaya savaştığımız yeni ve ebedî Türkiye yolunda yürüyen genç, öz, yerli, temiz kalmıya söz vermiş kafilenin buluştuğu ana yollardan biri olarak görülmelidir” (Arık, 1943:4). Dergide Türkiye’nin özgünlüğü sürekli vurgulanırken, kriz ortamlarında “milli benliğe” dönüş çağrıları yapılır: “Liberalizm yeryüzünden kovulurken, kapitalizm can çekişmekte ve Marksizm hayalî adaletinin ve aldatıcı cennet vâdinin yapma heyecanile insanları kandıramamaktadır. Bu harp, en sağlam insan cemiyetinin millet nizamı ve cemiyet bağının milliyet olduğunu bir daha göstermiş bulunuyor. (...) İnsanların maddeten ve mânen en çok sapıttıkları zamanlar, kendi öz benliklerini unuttukları devirlerde görülmüştür. (...) Orhun yazıtının şu sözünü bugün de bütün diriliğiyle tekrarlıyoruz: “Ey Türk Milleti, kendinebenliğine dön!..,,” (Bekata, 1943:1). Anadolucu düşünüşe uygun olarak “millî benliğe” uymayanlar “yabancı” kabul edilerek dışlanır. “Kulakları yabancı kitlelerin ağızlarında, elleri yabancı cemiyetlerin nabızlarında ve kafaları yabancı düşünüşlere kiralanmış insanlara” (Bekata, 1943:1) karşın 173 yerli “toprağında kendisini gör[en] ve er geç bir gün ona ınkilap edeceğini” düşünen insandır. Bu anlamda “yerli” ve “toprak” bir şeyin iki yüzü gibidir. “Yerli bu karşılıklı aidiyetin şuuruna erdiği için ve bu şuuru kaybetmedikçe, yani piçleşip kozmopolitleşmedikçe toprağına sadece istihsalin nev’i şahsına münhasır bir unsuru gözüyle bakamaz” (Anamur, 1939:159). Toprak ve yerlilik sarmalının gelişimi doğal olarak köycülük olgusunu yaratmaktadır. Remzi Oğuz Arık, köycü yönelişin açılımlarını Çığır’da da dile getirmiştir. “Kendimize yöneldiğimiz memlekete bakınca, onun halkını düşününce; bu vatanın dörtte üçünden fazlasını meydana getiren köyü ve karşımıza çıkan en büyük kıymet ve servet olan köylüyü bulmaktayız. Köy, Türkiyenin –tarihinden sonra- tek sermayesi olan kitleyi temsil etmekte; bu topraklara vatan, bize millet dedirten elle tutulabilir yegâne kıymeti meydana getirmektedir. Kaynak oluş bakımından toprak, nüfus, kültür [hars manasına].. gibi milliyet unsurlarını barındıran köydür. Bugünün idealisti, işte böylece tarihî ve tabiî bir akışla köycü olmak zaruretindedir. Bizim her şeyden önce, yeni çehresini alan ‹‹Çığır››ın ilk sayılarından başlıyarak inkişaf ettireceğimiz köycülüğümüz bundandır” (Arık, 1940b:12). Çığır’da köye “örfün kaynağı” olarak önem verilir, köyü sadece “iktisadî bir saha” olarak görenler eleştirilir: “Köye basit bir ‹‹köy iktisadı››nın mevzuu ve sadece ‹‹iktisadî bir saha›› gibi bakanların konsrüktif düşünceleri karşısında; köye bir millet işi gibi bakan ve mensuplarını bir ekip halinde çalıştıran organik düşünceleri tercih ediyoruz” (Arık, 1940b:13). Çığır’da rejim savunusunun yanısıra “konsrüktif düşünce”nin yol açtığı öne sürülen ve “organizma”yı bozan uygulamalar eleştirilir. Bu bağlamda “bazan bir günde birkaç tane, asırlık kültür müessesesi yıkıp, yakan, inkılâbını henuz bitirmeyen” yapı sorgulanır (Arık, 1943:4). Hatta zaman zaman Atatürk’ün de eleştirildiği görülür: “Filhakika inkılâb tarihimizle meşgul olanlar bugün artık meydandan çekilmiş bir çok çehrelerin, Türk inkılâbında ne kadar büyüg rol sahibi olduklarını, hayretle görürler. Şimde aklıma gelen bir kaç isim sayayım: Eski Erzurum mebusu Hüseyin Avni, Denizli mebusu Hakkı Behiç, Burdur mebusu Soysallı oğlu Subhi, Trabzon mebusu Ali Şükrü, Karahisar sahib mebusu Mehmet Şükrü. (...) Kuvvetle iddia edebiliriz ki, Türk inkılâbını isimleri ezberletilenlerin büyük kısmından ziyade, bu, şimdi unutulmuş isimler ve çehreler yaptı” (S.A., 1941:102). 174 Çığır, özellikle 1938’den sonra iktidarı destekleyen çizgisini değiştirmeden, Anadolucular gibi farklı düşüncelere sahip olanlara da sayfalarını açarak, bu kişilerin siyasal ve yönetsel kademelere geçişlerine katkı yapan bir odak olmuştur. 1.7.2. Bizim Türkiye Bizim Türkiye, Mart 1948 tarihinde yayımlanmaya başlanan haftalık bir dergidir. 12 Ocak 1949 tarihine kadar 28 sayı yayımlanan dergi, yayımına bir süre ara verdikten sonra 15 Şubat 1951 tarihine kadar 12 sayı daha yayımlanmıştır. Milliyetçi-muhafazakâr bir çizgi izleyen Bizim Türkiye’yi Nurettin Topçu, Hareket ile “aynı dâvayı güden” bir dergi olarak niteler (Topçu, 2001:105). Bizim Türkiye’nin yayın dönemi CHP iktidarının sonuna ve 14 Mayıs 1950 seçimlerinde DP’nin iktidara geldiği sürece karşılık gelmektedir. Bu nedenle dergide günlük siyasete ilişkin yorumlara sıklıkla rastlanır. Özellikle 1950’den sonra CHP, kıyasıya eleştirilir. Dergide Anadolucu genel izleklerin yanı sıra anti-komünist ve İslâmcı söylemler dikkat çeker. “Halk Partisinin ve hükûmetlerinin yıllardır süren istipdadı, zulmü, binbir hatası, boyuna şahıslara tâviz veren döneklikleri, vatan menfaatlerı bahsinde gösterdiği eşsiz gaflet ve kayıtsızlık; hele son zamanlarda komünistlere veya komünzanlara karşı gösterilen müsâmaha, zaaf, hatta iltifat” sorgulanır (Arık, 1950:8).23 Mehmet Kaplan da “İslâmlık ve Demokrasi” başlıklı yazısında CHP’ni “lâiklikten çok aşırı, hemen hemen din aleyhtarı bir siyaset” güttüğü gerekçesiyle anti-demokratik bulur: “Halk Partisinin lâiklik prensibi altında takip etmiş olduğu din aleyhtarlığı siyaseti bir diktatörlükten başka bir şey değildi. Keza ayni partinin cumhuriyet namı ile şeflik ve tek parti idaresini tatbik etmesi hem bir sahtekârlık, hem de su götürmez surette antidemokratik bir hareketti. Halk Partisinin her sahada tatbik etmiş olduğu tahakküm siyasetini unutarak bugün kendisini bir demokrasi havarisi gibi göstermesi aklı başında kimseyi ikna edemez. Türk milletinin nazarında demokrasinin tam zıddını ifade eder” (Kaplan, 1950:4). Dergide köy davası, “İkinci Millî Misak” olarak adlandırılır. Bizim Türkiye’de Türkiye’nin toplumsal ve ekonomik yapısının köye dayandığı vurgulanarak, köylünün ”bu toprağın damarı ve mazinin olduğu gibi hâlihazırın ve istikbalin de büyük kaynağı “ olduğu 23 Bu satırların yazarı Remzi Oğuz Arık daha üç yıl önce CHP Halkevi yayınlarından çıkardığı kitabında “az zamanda bir sıra devrimler yapmış bir partinin büyük bir kültür ocağı olan Halkevleri”nden övgüyle söz eder (Arık, 1947:5). 175 belirtilir. Kültürün de kaynağı olan köylü, muhafazakâr bir yaşayışın örneğidir: “Köylü toprağa bütün hayatile bağlıdır. En kuvvetli vatan duygusu köylünün kalbindedir. O hitabet yapmaz, fakat toprağı için canını verir. Köy hayatı aile hayatıdır. Zira köylünün çalışması ancak kuvvetli bir aile birliği ile devam eder, kuvvetlenir, genişler. Ve Türk köylüsü dindardır. Köylünün ahlakı dinden gelir. Köylü lâiklik nedir bilmez. Köylünün ebedî tecrübeleri onu muhafazakâr yapmıştır. Köylü sade yaşar, sade giyinir, sade söyler” (B.T., 1948a:3). Fakat Cumhuriyet yönetiminin uyguladığı köy politikaları yüzeysel bulunur. “Cumhuriyetin ilk yılları köye ait güzellemeler ve bir emrin ifasını andıran sahte sevgilerle doludur. Sahnelerde giyilen alacalı cepkenlerle poz alıp resim çektiren şano dilberleri, zavallı köylü kızlarımızı temsilen dergi kapaklarını süslerken, Gazi Çiftliğinde çalışan makinistler de köylerimizde çalışan (!) makinalı ziraatin göstericisi olurlar. Şairlerimiz ayni bencil siyasetin maaşlı hayranları olmak dolasiyle.. Has bahçeler, yosma kezbanlar, yanık Ali’ler, “Ardıçlı dağlar, Çamlıbeller”le düzmece bir köy edebiyatı kurarlar” (Kabaklı, 1950:7). Cumhuriyet’in ilk 25 yılının değerlendirildiği “25 Yılın Muhasebesi” başlıklı yazıda, yapılan bir dizi devrimin köylünün yaşantısında olumlu değişikliklere yol açmadığı, devrimlerin getirdiği kazanımların içselleştirilemediği iddia edilir: “Köy ve köylü hayatında inkılâp sayılabilecek hemen hemen hiçbir değişiklik olmamıştır. Şu anda şapka yerine tekrar fes giyme emri verilse acaba kaç köyde aksülâmel doğurur. Arap harfleri yeniden kullanılmağa başlasa köylerde aldırış eden olur mu acaba? O halde yapılan değişiklikler asıl büyük kitle içinde kökleşmemiştir. Köylü 25 yıldır, 25 yıl evvelki hayatını, ufak şekil farkları ile devam ettirmektedir. Hayatına tarz ve şekil veren aynı zihniyet, aynı zevk, aynı kıymet hükümleridir. Millet inkılâbı ise millet kitlesine şâmil büyük ve derin değişiklik demektir. Böylece Halk Partisi, inkılâpçılıkta da büyük başarı hesabı veremeyecektir” (B.T., 1948b:15). Dergide muhafazakârlık ve devrimcilik üzerine yazılar kaleme alan Nurettin Topçu, “hayatı sonu gelmez inkılâplardan ibaret sanan”, “garp softaları” ile değişime direnen “şark softaları”nı eleştirerek devrimcilikle muhafazakârlığı bütünleştirir. “Bizce hakikî mânada inkılapçılık, muhafazakârlığa zıt bir temayül değil, onu tamamlayıcı bir cevherdir ve böyle anlaşıldığı zaman, millî hayata, muayyen bir nizama bağlı olan her kesin o nizamı muhafaza edici olması ilk şart olarak anlaşıldıktan sonra, bu nizam içerisinde, millî hayatta devrin icaplarına göre, tekniğin, ilim hareketlerinin, felsefe metodlarının gelişmesine göre mevcut 176 nizamı ayarlamak ve görüşler içerisinde inkişafına yeni yeni istikametler vermesi inkılâpçılık diye telâkki edilmelidir” (Topçu, 1948d:4). Topçu’ya göre milli hayatın özünden kaynaklanan kabuledilebilir zorunlu değişimlerin bir süre sonra korunması gerekir: “Bir takım müesseseleri devirdikten ve yerine yenilerini koymuş olduktan sonra da hâlâ inkılâpçı olduklarını söylüyorlar ve muhafazakâr kelimesinden müthiş bir taassupla ürküyorlar. Halbuki eğer ortaya koydukları binanın muhafazasını istiyorlarsa bugün artık muhafazakâr olmaları lâzım gelir“ (Topçu, 1948e:4). Topçu, aynı zamanda, hayatın özünden gelen gelişmeleri bile kabul etmeyen muhafazakâr softaları da eleştirir: “Hayatî inkişaf hangi şartlar içerisine girmiş olursa olsun, mevcut kurumları asla değiştirmemek için çabalayanlar, eskiden kendilerine bir nevi gurur hissesi çıkaran ve böyle köhne bir gururla halkı harekete geçirmeğe çalışan muhafazakârlar vardır ki, bunlar da her inkılâptan, inkılâp olduğu için nefret ederler. Bunlar insanlık hayatının, milletleri, cemiyetleri kurmuş olan öz veya cevherlerin kendi içlerinde inkişafını duymayan kurumuş ve çürümüş ruhlardır. Bunlara müteassıp, veya daha yeni bir tâbirle softa denir. Bunlar milletlerin hayatını kökleri üzerinde kurutmaya çalışırlar” (Topçu, 1948d:4). Topçu, ayrıca milliyetçilikle muhafazakârlığın da birbirlerinden ayrılamayacak olgular olduğunu öne sürer. “Tam mânasile milliyetçi olanların, milletin hiç değişmeyen yaşatıcı kuvvetlerine daima bağlı kalmaları” bir zorunluluktur. Milliyette muhafazakârlık, millet hayatını kurmuş olan kaynakların feyzinin muhafazası demektir. “Bir millet içinde ırk, vatan ve ekonomi gibi, dil, din ve dilek gibi maddî ve ruhî unsurların hepsinin kendine mahsus rolü bulunduğuna göre, millettte muhafazakârlık bunların her birine derece derece bağlılıkta kendini gösterir. Bu unsurların her biri asrın icabına veya ferdlerin keyfine göre budanıp hayatımızdan uzaklaştırıldığı nisbette biz de milliyettten uzaklaşmış oluruz. Şu halde demek oluyor ki milliyet, muhafazakârlıkla beraberdir ve gerçek milliyetçi ister istemez muhafazakârdır” (Topçu, 1948e:4). Nurettin Topçu’nun kuramsal sınırlarını çizdiği milliyetçi-muhafazakâr Anadolucu anlayış, 1950’lerin başında anti-komünist söylem ve İslâmi vurgularla desteklenerek yeni biçimler almaya başladı. Bizim Türkiye bu geçişin ve dönüşümün başlangıcını sağlayan düşünsel bir merkez işlevini görmüştür. 177 1.8. Anadolucu Düşünüş 1920’lerin başından 1940’ların sonuna kadar olan yaklaşık otuz yıllık bir dönemde dergiler aracılığıyla izlemeye çalıştığımız Anadolucu düşünüşün seyrini alt dönemlere ayırabiliriz. 1920-1930 dönemi, ilk kuşak Anadolucuların düşüncelerini sesli olarak kamuoyuna yansıttıkları, yeni yapılanmada rol almak istediklerini açıkladıkları ve hayal kırıklığına uğradıktan sonra dönemin siyasal koşulları içinde kabuklarına çekildikleri bir sürece karşılık gelir. Milli Mücadele’yi, başka bir ifadeyle Anadolu’da yaşanan “ruh-madde” savaşını, “hayat hamlesi”ni mistik bir coşkuyla karşılayarak Dergâh’ta bir araya gelen Anadolucular, Kurtuluş’tan sonra dayandıkları ruhçu felsefeyi oluşacak yeni düzene temel yapma arzusunu taşıyorlardı. Yeni Devlet’in kuruluşunda, “kendi vatanımız olan Anadolu’da kurulan Millî Devleti korumak ve ilerletmek” amacında olan ve kendilerini “Anadolucu” olarak tanımlayan kişilerce kurulan Anadolu Mecmuası çevresi, beklentilerinin aksine yeni oluşumun dışına sürüldükçe, “bir fırkanın sırtından, bir hükümetin omzuna” düşebilme esnekliğini gösterenlere duydukları tepki ile muhalefet dozunu artırdılar. “Anadolu İnkılâbı”nın bir kaç kişiye maledilemeyeceğini, bunun bütün milletin ortaklaşa gerçekleştirdiği bir eser olduğunu öne sürdüler. Artık bu aşamada “Anadolu Mecmuası[ndaki] gençler sistemle mücadeleye başladılar” (Topçu, 2001[1974]:107). 1925 yılında Şeyh Sait Ayaklanması ve ardından Takrir-i Sükun Kanunu’nun devreye girmesiyle Anadolu Mecmuası da kapandı. Nurettin Topçu, Ziyaeddin Fahri Fındıkoğlu örneği üzerinden bu süreci şöyle anlatmaktadır: “Ne yazık ki, gerçek milliyetçilik dâvasının idealcisi olan bu gençlik zümresi, siyasî kuvvetin kin ve haset darbesi ile kısa zamanda sindirildi. (...) Ancak ummadıkları anda yedikleri darbe hepsini şu düşüncenin önünde şaşırtmıştı: Memleketi kurtarmak için yüksek mevkileri tutmak gerekiyordu. Ezilen, kuvvet olamayacağına göre vatan kurtarmanın başka yolunu aramak gerekiyordu. En iyisi “ilim yapalım” dediler, “siyasî tehlike nasıl olsa âlimin hücresine girmez” “(Topçu, 2001[1974]:108-109).24 24 Frank Tachau “Anadolucu harekete katılan ya da katkı sağlayanların hiçbiri o zaman nüfuz edici ve önemli bir görevde bulunmuyordu” saptamasında bulunur. Bkz.sayfa: 99. 178 Gerçekten de 1925-1930 aralığında Anadolucu çevreye dahil veya yakın olan bir çok genç akademik kariyer yapmak amacıyla, devlet bursu ile Avrupa’ya gitti. Başta Remzi Oğuz Arık olmak üzere Ziyaeddin Fahri Fındıkoğlu, Hıfzı Oğuz Bekata, Suut Kemal Yetkin, Mükrimin Halil Yınanç, Şevket Raşit Hatipoğlu, Nuri Karahöyüklü, Sedat Çumralı, Nurettin Topçu, Ahmet Kutsi Tecer, Sait Tahsin Tekeli, Hamdi Ragıp Atademir, Ali Kemal Yiğitoğlu, Sadi Irmak Avrupa’ya gidenler arasındaydı. Paris, Remzi Oğuz Arık’ın önderliğinde Türk öğrencilerin merkezi haline geldi. Arık, o sıralarda Avrupa’da bulunan Reşat Şemsettin Sirer gibi kişilerle de irtibatı sağlıyordu. 1930’lu yılların başında Türkiye’ye dönen bu kişiler üniversitelerde, kamu kurumlarında, Milli Eğitim Bakanlığında görev aldılar. Dönüm, Çığır, Hareket ve Millet bu dönemin başında ve sonlarında Tek Parti yönetimi koşullarında bu kişilerce çıkarıldı. Bu dergiler Cumhuriyet’in ve Tek Parti rejiminin yerleşik temel politikalarını veri alan bir yaklaşımla, Atatürk Devriminin neden olduğunu veya çözemediğini öne sürdükleri kültür sorunlarını yerlilik ve halkçılık bağlamında muhafazakâr bir yaklaşımla eleştirmeye başladılar. 1940’lı yıllar ise üniversite ve kamu yönetiminde önemli konumlara gelmiş olan Anadolucuların, Tek Parti yönetiminin kanatları altında siyasete girişlerinin başlangıcı oldu. Gerek CHP’nden gerek çok partili dönemde DP’ten Anadolucular içinden bir çok milletvekili ve bakan çıktı. Önsöz’de de belirtildiği gibi, modernleşme, sanayileşme ve din gibi konularda ortaya çıkan görüş ayrılıkları ve Atatürk Devrimlerine karşı sergilenen farklı yaklaşımlar nedeniyle birden fazla Anadolucu söylem oluşmuştur. Anadolucuların, 1920’lerin başındaki ilk kuşak dışında, siyasi sınırları ve millet bileşenlerini sorun yapmadan, bazen açıkca bazen örtük bir biçimde dile getirdikleri eleştirileri ve görüşleri aralarındaki kısmi farklılıklara rağmen ortak paydalarda toplayabiliriz. 1.8.1. Vatan ve Millet Anadolucu görüşün temel izleği toprak esaslı milliyetçilik anlayışında yatar. Toprağın, “yerin erdemi” (vertu chthonienne), yani üstünde yaşanılan toprağa bağlılık, toprakla 179 özdeşleşme (Copeaux, 1998:266) anlayışına dayanan bu yaklaşımda, Anadolu toprağı, 1071 miladından sonra adım adım ve günümüze kadar gelen bir süreklilikle “millet”i oluşturmuştur. Anadolucu düşünüşte millet oluşumunda İslâm’ın etkisi ve 1071’den önce Anadolu’daki yerleşik uygarlıkların katkısı gibi konularda farklılıklar olmakla birlikte ana görüş budur. Bu kapsamda Anadolu toprağını temel almayan diğer “hudut tanımayan” ve “topraktan kaçan” milliyetçi ve evrenselci düşünüşler eleştirilir. “Namık Kemal’in Osmanlı milliyetinde vatan bütün İmparatorluk hududlarını ifade ediyordu: “Bir kolun ravza-i Nebiye uzat/ Birini Kerbelâ da Meşhed’e at.” Tevfik Fikret de aynı Millet ve Vatan görüşünü devam ettirdi: “Biz fedai milletiz, merdoğlu merd Osmanlıyız.” Aynı şairde vatan yeryüzünü kaplayacak kadar geniş ve müphem bir mânada kullanılıyordu: “Toprak vatanım, nevi beşer milletim... İnsan/İnsan olur ancak bunu iz’anla inandım.” Diğer cihetten Türkçülük hareketi de müphem ve hudutsuz genişlediği sırada ‹‹Vatan›› kavramını aynı suretle sınırsız manalarda kullanıyordu. Ziya Gökalp ‹‹Genç Kalemler››de şöyle diyordu: “Vatan ne Türkiyedir Türklere ne Türkistan/ Vatan büyük ve müebbed bir ülkedir: Turan.” Halide Edip hanıma atfedilen şu mısralarda aynı şeyi ifade etmektedir: Turan, sevgili ülke söyle sana yol nerde? “ (Ülken, 1948:179). “Vatan” hakkında parlak sözler söyleyen Namık Kemal ve İslâmcıların “coğrafya”yı ihmal ettikleri ölçüde gerçeklikten uzaklaştıkları öne sürülür. “Meselâ hâtırası bizim için pek mukaddes olan Namık Kemal ideolojisinin ağırlıklı noktasını teşkil eden İttihad-ı İslâm fikrinde coğrafyayı hemen hemen unutmuş gibidir. Gerçi o coğrafyanın edebî bir ifadesi olan vatan hakkında çok parlak sözler söyler, fakat aynı zamanda bütün islâmların coğrafî ayrılıklar üzerinde, sadece siyasî değil uzvî bir birlik vücuda getirebileceklerine inanır. (...) İttihad-ı İslâmcıların rüyalarından uyanmaları için ilmî hakikatler kâfi gelmemiş, tarihin acı tecrübeleri beklenmiştir” (Kaplan, 1948d:4). Fakat vatan, sınırları belli olan somut bir gerçekliktir. “Velhâsıl vatan mücessem bir mefhumdur. Mücerred bir mevhûm olarak, onu yalnız ansiklopedilerde okuyabiliriz.” (Kemal, 1997:260). Anadolu Türk milletini bin yılda Anadolu toprağı yaratmıştır. “Millet her şeyden önce sınırları tarihte hazırlanmış ve mücadelelerle çizilmiş olan bir vatana dayanır” (Ülken, 1948:169). Millet, sınırları kesin olarak belirlenmiş topraklar üzerinde aynı tarihi ve kültürü yaşayan insan topluluğu olarak ele alınır. “Bu tarife giren ‹‹toprak›› unsuru, şüphesiz, bir 180 milletin iktisadî, içtimaî, hatta uzvî ve ruhî hayatı, her şeyden önce, içinde yaşadığı coğrafî şartlara bağlıdır” (Kaplan, 1948d:4). Anadolucular, bin yıllık bir süreçte Anadolu’da oluştuğu öne sürülen “yeni milletin” Asya kökenlerini ve dinlerini sorunsallaştırmadan, modern uygarlığın bir parçası olduğunu belirtirler: “Türk milleti, ethnique bakımından Orta Asya Turanî kavimlerinden olan Oğuz kavmine, vatan bakımından tarihî bir teşekkil olan Anadolu ve bir kısım Rumeliye, din bakımından islâmiyete, medeniyet bakımından modern milletler medeniyetine bağlı olan; fakat bu unsurları yanyana getirmeye lüzum olmıyacak surette, bin seneden fazla bir zamanda onların kaynaşmasından, bir vatan üzerinde kültür birliğinin kurulmasından doğmuştur” (Ülken, 1948:337). Milletin oluşum sürecindeki “kültür birliği” bu topraklarda yaşanmış tarihsellikten kaynaklanır. Halka dayanan kültürün “canlılığını muhafaza eden şey onların bu topraklara bağlı olmaları ve bu topraklar üzerinde yaşıyan insanların içtimaî şuurunda devam etmiş bulunmalarıdır. Turancı-Türkçülerin ideolojilerine esas aldıkları folklor ve tarih bunlar değil, binlerce yıl öncesine ve başka coğrafyalara ait olanlardı. Bu yeniden inşa edilmiş ve bize yabancı olan efsane ve tarih üzerine bir ideoloji, bir millet plânı kurmağa çalışmak havada hayal sarayları yükseltmekten başka bir şey değildi” (Kaplan, 1948d:4). Bu tanımlamada yer alan “yeniden inşa edilmiş” efsane ve tarih kavramları, “kolektif tahayyül, siyasi sadakat, tarihi yeniden kurgulayıp, yorumlama, doğmakta olan modern devleti meşrulaştırmak için gerekli tarihsel geleneklerin icadı” (Atabaki, 2005:28) anlamına gelmektedir. Oysa Anadolucular açısından, Turancılar gibi tarihsel gelenek icatlarına gerek yoktur. Anadolucular için Malazgirt Savaşı, Ergenekon efsanesinden daha gerçek, daha yakın ve daha “yerli” idi. Bu bağlamda “millet inşası”na da gerek yoktu. “Millet denilen varlık zaten mevcuttu, mazinin derunî tekamülü ile yaşamış batinî, orijinal bir hayat arzediyordu” (Fahri, 1340a:180). Dolayısıyla milleti “bu tarih ve coğrafyasile bir bütün olarak görmeyen zihniyetler, toprağından sökülmüş ağaç gibidir. Böyle bir millet zihniyeti, sosyal hayat vakıasının değil, ancak bir nazariyenin eseridir” (Okurer, 1948:7). Anadolucuların “millet”in varlığı hakkındaki doğal, organik ve kendi kendine oluşum savları, “konstrüktif” ve “müdahaleci” 181 düşünceler karşısındaki duruşlarından kaynaklanmaktadır. Bu konum Anadolucuları, Türk modernleşmesinde yine Batı kaynaklı olan farklı bir felsefi ve siyasi geleneğe götürmektedir. 1.8.2. Muhafazakârlık, Yerlilik ve Köycülük “Tedricî bir tekâmüle taraftar” olan Anadolucular, Atatürk Devrimi’nin radikalizmi ve hızı hakkında çekincelerini, Aydınlanma karşıtı, ruhçu ve mistik bir felsefi dille ortaya koymuşlardır. Aydınlanmanın getirdiği evrenselci ve ilerlemeci modernizme karşı çıkan ve muhafazakâr olarak nitelendirilebilecek Cumhuriyetçi bir kuşağın içinde Anadolucular da vardır. Tarihsel kökenleri Cumhuriyet öncesine giden bu anlayışın, 1920’li ve 1930’lu yıllarda daha görünür olmasının nedenleri vardır. “Şuurlu muhafazakârlığın Türk fikir hayatı içinde alternatif bir modernlik damarı olarak ortaya çıkabilme koşullarını belirleyen nedenlerin başında Türk modernleşmesinin en keskin dönemecini aldığı 1920’li ve 30’lu yıllar içinde Avrupa liberal modernliğinin yaşadığı büyük kültürel, siyasal ve iktisadi kriz ve buna karşı Avrupa’da yükselen ve kendi kaynaklarını 18. ve 19. yüzyılların romantik, ruhçu ve Aydınlanma-karşıtı geleneklerinde bulan felsefi-siyasal tepkiler gelmektedir” (İrem, 1999:144). Anadoluculara göre, Tanzimat’tan bu yana geçerli olan akılcı felsefe, varolan milleti ve onu yaratan milli kaynakları görememiştir: “Tanzimat zihniyetinden mülhem olan millet anlayışı asıl millî kaynakları görmemek hatasına kurban oldu. Hakiki milliyetçilik ise ancak gözünü bu kaynağa çevirerek doğabilirdi. Böyle bir hareket halkı boş bir levha, pasif bir ham madde olarak görmiyecek, kuvvetini bir şuuraltı’ndan alacaktır. Zihinci felsefeye göre halk cahildir, acizdir, ona ilim ve fen götürerek her şey halledilir. Bu görüşe nazaran ise halk şahsî yaradış ve irade medeniyetinden başka bir şey olmayan ‹‹Millet››in temeli ve şuurlaşacak olan kaynağıdır: Folklorun, dilin, Mythos’ların bütün hizmeti millî medeniyetin yaratılmasında temel vazifesini görmelidir. Millet zihnî ve teknik bir inkişafın son halkası değil, orijinal ve kökten gelen kuvvetlerin şahsî kıymet yaradışlarına imkân vermesidir” (Ülken, 1948:183,abç). Aydınlanma felsefesi, bizim gibi bir milletin oluşumunu açıklamada yetersiz kalmaktadır: “Işık felsefesinin hatası neticeler ve mahsuller üzerinde kalarak millî teşekkülü 182 onunla izaha kalkması, görüş bakımından satıhta kalması ve metod bakımından tersine hareket etmesidir: kökleri havada ve meyvaları yerde olan Tubâ ağacının neden dolayı gerçeğe uymadığı buradan anlaşılır” (Ülken, 1948:183-184). Muhafazakâr söylemde önemli bir anlatım aracı olan “kök” metaforu Millet’te devrimlerin geçmişle bağı koparmaları yorumuna dayanak yapılır: “Gerek manevi bilgilerde, gerek teknik bilgilerde, gerek kültür müesseselerimizde bugün geçmişimizle bir bağ ve devam bulamıyoruz. (...) Son zamanlarda kökü kesilen bir ağacın, aşı ile tomurcuklandırılmaya çalışılmasına benzer bir hal içine düşmüş gibiyiz” (İmzasız, 1942:1-2). Evrenselci düşünüşlere karşı sınırları belirlenmiş somut bir coğrafyada, vatanda oluşan siyasi ulus-devlet yapılanmasını destekleyen Anadolucular, toplumsal dönüşümü sağlayacak kültürel yapılanma hususunda radikal ve müdahaleci uygulamaları, “ilhamlarını hayattan ve hakikatten değil [de] hayalden ve kitaptan al[dıkları]” (B.T., 1948:3) ölçüde eleştirirler. Anadolucular “zorakiliğin organik inkişafa hakim olması”nı kabul etmezler. Çünkü “hayattan doğmayan, hayata tetâbuk edemeyen müesseselerin zevâlı bir emr-i vâki’dir” (Necip, 1340a:263). Anadolucuların ideali geri dönmek ve yeniden uçurumlara sürüklenmek değildir. Fakat onlara göre “hayat sonu gelmez inkılâplardan da ibaret değildir” (Arık, 1943c:31). Ayrıca “inkılâp olsun diye inkılâp yapmak, fantaziler uğruna bizim varlığımızın temellerini teşkil eden müesseseleri yıkmak cinnetten başka bir şey değildir” (Kaplan, 1948b:3). Anadoluculara göre bin yıldan beri bir “oluş” sürecinde kendiliğinden, doğal bir evrimle meydana gelen organizmaya dışarıdan yapılacak müdahaleler gereksizdir ve sorunlara neden olur. “Örf ve müesseseyi” birleştirecek “hakiki inkılâp” zaten “hayat”ın içinde kendiliğinden oluşacaktır. Dolayısıyla “eldeki inkılâpların durultulması, sindirilmesi” gerekir (Arık, 1943c:31). Ayrıca “birtakım müesseseleri devirdikten ve yerine yenilerini koyduktan” sonra yeni yapının korunması için inkılâpçıların “muhafazakâr olması lâzım gelir” (Topçu, 1948b:4). Aydınlanma’nın akıl ile sağlayacağı ilerlemeci bir düşünüş, her yerde ve her zaman geçerlilik iddiasında olduğu için evrenselci bir nitelik taşır. Oysa Anadolucular, aklın bütün toplumsal dinamikleri kavramayacağı tezinden hareketle, halkı aşkın bir değer olarak yüceltirken mistisizmin olanaklarından yararlanırlar. Onlara göre halk, Alman romantiklerinde olduğu gibi, “irrasyonel bir özdür, akıl ile kavranamaz” (İrem, 1999:175). Halk, bağrında taşıdığı zenginlik ve kutlu değerlerle bir fazilet yuvasıdır. Halk geleneğin 183 kaynağıdır. “Reel, doğru, öz bilgiyi Türk cemiyetinde bugün yalnız başına temsil eden” halk, “her türlü sarsıntılara, yabancı aşılara rağmen örfün de haznesi”dir (İmzasız, 1942:3). Yerliliğin kaynağı olan halkı anlamak ancak “halka ermek”le mümkündür. Milletin asli unsuru olan halkın/köylünün mekanı olan Anadolu da ancak sezgiyle anlaşılabilir: “ O güzellik o kadar geniş, o kadar mâverâî, o kadar ilâhidir ki zihnimiz tasavvur etmek istediği anda bunalır. O güzellik ancak kalp gözüyle görülür, kalp kuvvetiyle sezilir” (Necip, 1340c:151). Aydınlanmanın evrenselci ve ilerlemeci modernleşme projesinin, kendi özgün kültürlerinin ve kurumlarının varlığını ve gelişimini engelleyeceğini düşünen Anadolucular, “yerlilik” olgusunu düşünüşlerinin temeli yaparlar. Tam olarak tanımlanamayan, ne olduğu 1940’larda hala bilinemeyen, öğrenmek için “halka doğru”, “köye doğru” çağrıları yapılan milletin/halkın/köylünün tözünde/cevherinde var olduğu düşünülen özsel değerlerin bir çeşit kavramsallaştırılması olan “yerlilik” kesin bir içerikten yoksundur. Fakat yerlilik düşüncesini oluşturan, hatta sınırlarını belirleyen etmenlerin varlığı aşikardır: “Türkiye’de yerlilik düşüncesi, tarihî-toplumsal özellikler nedeniyle, kendini ulusalcı-devletçi alanda tanımlar. Devlet yerliliğin temel direğidir. (...) Kültürel planda da yerlilik, İslâm’ı ve etnik ulusalcılığı aşıp, kozmopolit bir yerelliğin savunucusu olmakta zorlanır. Türk yerlilik düşüncesinde egemen unsurlar, devlet merkezli bir ulusalcı yerlilik, etnik merkezli bir aidiyet ve İslâm merkezli bir dinî yerelliktir” (İnsel, 1998:155). Yerlilik düşüncesinin bu unsurları, Anadolucuların dine, devrimlere, köye bakışlarının çerçevesini de çizmiştir. Muğlak bir yerlilik kavramının, bu kavramın “sahibi edasıyla” konuşan Anadoluculara, yerlililik kapsamı dışında kaldıkları öne sürülen ötekilere/”yabancılar”a karşı kullanacakları bir söylem zenginliği sağlayacağı açıktır. Nitekim sanayiden, kültüre, bilime, edebiyata, siyasal düşünüşe kadar çok geniş bir toplumsal alan “yerlilik” karşıtı olarak kolayca kodlanabilmiştir. Sanayi/tarım, kent/köy, aydın/halk gibi ikilikler belirsiz bir yerlilik ölçütüne göre değerlendirilince, bu topraklara, bu topraklarda yaşayanlara “yabancı” olduğu iddia edilen her düşünce ya da eylem kolaylıkla “olağan şüpheli” muamelesi görmüştür. “Yerli Fikirler Kurumu”nun kurulması gerektiği bu bağlamda gündeme getirilir (Bağdatlıoğlu, 1942:2). Aynı zamanda “yerlilik terkisindeki memleket-coğrafya-toprak-iklim kavramlarının oluşturduğu yumak”, kolaylıkla organizmacı-faşizan bir konuma evrilme potansiyeline de sahiptir (Bora, 1998:47). 184 “Yerlilik” kavramının çağrıştırdığı “yer”in mekanı olan “toprak” hem bir coğrafi gerçeklik olarak vatanı hem de üretim biçimini ifade eder. Toprak ve kök metaforları milletin/halkın/köyün temel üretim biçimi olan tarıma da gönderimde bulunur. Toprak, aynı zamanda “köksüz” daha doğrusu “kökü dışarıda” olduğu öne sürülen aydınlara karşı da bir dayanaktır. Anadolucu düşünce kültürün ve geleneğin saf kaynağı olarak gördüğü, muhafazakâr yaşayışını örnek aldığı köyü, “etnik siması hemen hemen bozulmamış” bir mekan olarak kabul edip, “ırk” ve “kan” ölçütlerini ileri sürerek kültürel milliyetçi yaklaşımıyla çelişen konumlara da ulaşabilir: “Şehirlerin alacalı insanlarına mukabil köylü halis Türktür. Oğuz türkleri Anadoluya hangi kanla gelmişse, bugün kü Türk köylüsü de aynı kanı taşır” (B.T., 1948a:3). Anadolucuların zaman zaman ırk boyutuna aşırı vurgu yapmaları, onların ideolojisinin “yeni ırkçılık” olarak adlandırılmasına neden olmuştur. “Turancılardan farklı olarak bunların ırkçılığı Anadolu halkına münhasırdı ve bunun için Anadolucu adıyla anılırlardı. Bunların iddiasına göre Oğuz Türkleri Anadolu’ya uzun süre sızma (infiltration) suretiyle büyük sıyalarda gelerek yerleşmişler, nüfus içinde hâkim unsur olmuşlar ve Anadoluyu ilk defa “bir coğrafya parçası” olmaktan çıkarıp “vatan” yapmışlardır. Trakya, İstanbul, Batı Anadolu kıyılarındaki nüfus karışıktı. Oğuz Türklerinden gelme asıl Türk halkı Anadolu içlerindeydi. Böylece bunlar Türk kavimleri içinde bir ayrı ırkçılık izliyorlardı” (Boran, 1992:51). Anadolucular, millet ekonomisinin egemen unsuru olan tarımı sadece “teknik bir iştigal” olarak görmezler. Onlara göre “ziraat iktisat hayatımızın aslıdır ve cemiyet hayatımızın da hemen hemen kendisidir. (...) İktisadiyatımızın ta kendisi olan ziraat, tesir itibarile, siyasî, içtimaî bir kelimede böyük bir kültür rolü oynayacak vaziyettedir” (Raşit, 1933c:2). Ülke ekonomisini bir “kuruluş değil bir oluş” olarak gören Anadolucular, sanayileşme ve tekniğin, tarıma ve köye dayalı toplumsal ve ekonomik yapıda göreli dengeleri bozacağına ilişkin kuşku ve endişelerini sürekli dile getirirler. “Tek taraflı endüstri şefkatini”nin, Avrupa’da olduğu gibi beraberinde getireceği kentleşme, proleterleşme ve teknoloji gibi olgularla kırsal yapının dengesini bozacağı öne sürülür. Anadoluculara göre, ekonomik ve toplumsal yapısı hala tarıma ve köye dayalı olan Türkiye’nin, mevcut iktisadi ve kültürel kurumları muhafaza ederek, gerektiğinde “tabiat insanı”na uygun hafif teknolojileri yerinde 185 kullanarak “makinanın hükmü altına” girerek dejenere olan “teknik insan” olmaktan kurtulma şansı vardır. Yerli kaynaklar ve değerler, “bütün kıymet yaradışlarında kendi yurdunun tarihine ve gayrı meş’uruna (folklor’una) kulak verecek” gerçek aydınlara imkan sağlayacak zenginliktedir (Ülken, 1948:207). Millet, “vatan üzerinde aynı dille, aynı duyguyla bir kültür birliği kuran, tarihten kalma veya bugün sokulmak istenen her hangi bir sınıf rejiminin kurulmasına imkân bırakmayacak surette devletle tek vücut haline gelmiş şuurlu halk kütlesi” (Ülken, 1948:169) olarak tanımlanınca Devlet=millet=halk eşitliği de kurulmuş olmaktadır. Anadolucuların bu eşitliğe dayanarak geliştirdikleri “tezatsız millet/halk” düşüncesi, dönemin “imtiyazsız, sınıfsız kaynaşmış bir kitle” politikasına uygun düşmektedir.25 Anadolucular, inceleme dönemimizin sonuna yani 1950’li yıllara doğru farkılılaşmakla birlikte, dini, toplumsal bir yapıcı bağ olarak ele alırlar. Milliyetçiliğin unsurlarından olan “hakikî inkılâpçı” olmak “aynı suretle halkın inkişafına mâni olan theologique zihniyetin geri dönmesine kat’i surette set çekmek, dinle dünya işlerini prensip itibariyle ayırmak zaruridir” (Ülken, 1948:170). Zaten milliyetçilik, bilimin tanımak istemediği hatta yıktığı geleneklerin, duyguların ve mukaddes ihtirasların yer aldığı bir iç yapıya dayandığı için “bu iç yapı; milletçiliğe –öteki ideolojilerde eksik olan- mystique’yi vermektedir. Bu itibarla milletçilik, maddeciliğin teselli edemediği kitleler arasında kaybolan dinlerin yerini tutmaktadır” (Arık, 1943b:382). Anadolucular, dini de yerlileştirme gayretindedirler. Onlara göre dinler de coğrafyaya, tarihe, ırka ve toplumsal koşullara bağlıdır. “Hepsi İslâmiyete dahildir diyerek bu topraklar üzerinde gelişen din hayatını da Arap ve Acemlerinki ile bir torbaya sokmamak lâzımdır. (...) Anadoludaki din hayatı, tarikatları, velileri ve edebiyatlarile millî kültürün zengin bir sahasını teşkil ederler” (Kaplan, 1947b:3). Nurettin Topçu “soydan ve vatandan ayrı İslâmcılık” sevdasını eleştirir ve İslâmcıları “bu memleket çocuğunu yetiştiren emek ve toprağın hakkını inkâr” etmekle suçlar (Topçu, 1999[1939]:134). 25 Liah Greenfeld’e göre kendine özgü modern anlamıyla milli kimlik, temel özelliği bir “millet” olarak tanımlanmak olan “halk”a ait olmanın getirdiği bir kimliktir. “Böyle yorumlanmış “halk”ın her üyesi o halkın üstün, seçkin niteliğinden bir şey almıştır ve sonuçta, katmanlara ayrılmış milli nüfus öz olarak homojendir, dolayısıyla statü ve sınıf ayrımları da önemsizdir” (Viroli, 1997:18). 186 Anadolucuların başlangıçtaki “bölge ırkçılığı”na varan düşüncelerinin törpülenmesine ve “siyasi hudutlar” konusunda resmi tutumla mutabık kalınmasına rağmen, asimilasyonist özcü yaklaşımları onları “rejyonalist” suçlamasıyla karşı karşıya bırakmıştır. Organizmacı toplum görüşleri özellikle II. Dünya Savaşı koşullarında faşist düşüncelere kapı aralarken, dönemin Türkçü-Turancı akımlarıyla işbirliğine fırsat yaratmıştır.26 Anadolucu hareket, yine bu dönemde yaşanan dinin toplumsal yaşamda daha görünür hale gelmesinden de etkilenerek din vurgusunu artırmıştır. Savaşlar ve bozgunlar sonucunda Anadolu topraklarına çekilmenin yarattığı bir “daralma ideolojisi” olan Anadoluculuğun temel esaslarını, vatana ve vatandaki tarihsel milli oluşa verilen merkezi önem, bu milli oluşta dine verilen ağırlıklı yer, gelenekçi mistisizm, sosyalizan ve güçlü bir “kerim devlet” anlayışı şeklinde özetleyebiliriz (Bora, 1999:123). Anadolucu hareket mensuplarının başta Remzi Oğuz Arık ve Nurettin Topçu olmak üzere 1950’lerin başında milliyetçi örgütlenmelerde başı çektiği görülmektedir. Bu süreç, bir kaç istisnasıyla birlikte Anadolucu eğilimlerin daha sonraları Türk milliyetçiliğinde başat bir konuma gelecek olan Türk-İslâm sentezi içinde sönümlenmesine yol açacaktır. 26 Turancılar, 1940’lı yılların başında Anadolucuları küçümser bir tavır sergilemişlerdir. Rıza Nur’a göre “Turancılık”, “Türkçülük” gibi Türk milliyetçiliğinin bir kolu olan Anadoluculuk düşüncesi zayıf bir içeriğe sahiptir: “ Anadoluculuk, pek infiradcı olub Anadolu Türklerinden başka Türkü Kabul etmez, sâde Anadolu Türklerine münhasırdır. Anadolu Türküne üstünlük vermek elbette lâzımdır; hakdır, zaruretdir. O geçmişi ve bütün hal ve şânı ile Türklüge rehber ve müdir mevkiindedir. Fakat Anadoluculuk şüphesiz ki pek zayıf bir fikir varlıgıdır. Hayat nusgu verecek, getirecek menbalara, şiryanlara kâfi derecede mâlik degildir. Onun kaderi hattâ siyasî, hukukî, kanunî rüşeym olmadan daha fakir rahminde kadük olmakdır. En dinc, diri bir durmuş igesi (hayatdar) fikir varsa ırkcı Türkcülükdür. Târih, sosyoloji, ekonomi, politika hep bunu telkin etmektedir” (Nur, 1942:6). Anadolucuların yanıtı ise bellidir: “Size tanrıdağında nur, bize de Anadolu lâzımdır!” (Kısakürek, 1942b:1). Fakat bu dönemde bütün Türkçüleri aynı çatı altında birleştirme çabaları da vardır. “Gürem” ve “Kitap Sevenler Kurumu” gibi örgütlenme girişimlerinde bulunan Reha Oğuz Türkkan bu çabaların içindedir: “Asıl gayem, bu resmî çerçeve içinde, artık şahsen tanıdığım, fakat birbirleriyle geçinemeyen veya tanışmayan bütün Türkçü gruplarını toplamak ve ilerisi için bir cephe çekirdeği kurmaktı. Anadoluculardan, Samet Ağaoğlu’ndan Atsız ve General Erkilet grubuna kadar herkesi dahil ettim” (Türkkan, 1975:415). Anadolucu ve Turancı dayanışması, 1944 yargılamalarından sonra daha da artmıştır. Anadolucu ve Turancıların ortak olarak yazdıkları Özleyiş’te Nejdet Sançar’ın bir Manifesto edasıyla kaleme aldığı “Milliyetçiler Birleşiniz!” başlıklı yazısı bu ruh halini yansıtması bakımından anlamlıdır: “Aramızdaki bütün meseleler, bütün davalar durmalı, unutulmalıdır. Karşımızdaki teşkilâtlı, programlı, malzemeli ve tek cephe halindeki korkunç düşmana karşı biz de birleşmiş bir millî cephe şeklinde yürümeliyiz. Bu cepheyi kuramadıkça indireceğimiz darbeler cılız ve küçük kalacak, yani, bizmek isteyenleri yıkacak güçte olamayıcaktır. Onun için ben buradan milliyetçileri bir bayrak altında görmek dileğinde olan gençlerin dergisinden, yaşlı veya genç bütün türkçülere sesleniyor, ebedî Türkiyenin yarını endişesiyle çarpan bütün gönülleri mukaddes bir vazifeye çağırıyorum: Milliyetçiler birleşiniz!” (Sançar, 1946:13). 187 İkinci Bölüm 2. Anadolucular ve Cumhuriyet Halk Partisi Anadolu’da biçimlenen Milli Devlet oluşumunu başından beri destekleyen Anadolucular, İkinci Meclis’e giremeyip Cumhuriyet’in kuruluşuyla birlikte karar alma süreçlerinin dışına itildikçe siyaset yapma arzularını ötelemek zorunda kaldılar. Üniversite ve bürokraside çalışma olanaklarını değerlendiren Anadolucular, bir yandan dergiler etrafında bir araya gelerek düşünsel etkinliklerini geliştirirken diğer yandan belirli bir “çevre”de toplanıp, aralarındaki iletişim kanallarını açık tuttular. Bu yapı, örgütlenme ve ifade özgürlüklerinin kısıtlı ortamında Anadolucuların gücünü artırdı. İktidarla uyumlu çalışabilme yeteneği, Nurettin Topçu dışında, Anadolucuları Tek Parti iktidarında önemli konumlara ulaştırdı. Anadolucular 1940’lı yılların başında da uzun zamandır özlemini çektikleri siyasete girme olanağına kavuştular. Hatta Meclis’te “Anadolucu Grup” olarak adlandırılabilecek bir niceliğe ulaştılar. Anadolucuların siyasete girmelerine, İkinci Dünya Savaşı koşulları ve CHP’ndeki gelişmeler zemin hazırlarken, CHP yönetiminin tutumu da ana etkenlerden biri olmuştur. Bu nedenle Anadolucularla CHP arasındaki ilişkiyi irdelerken Cumhurbaşkanı İsmet İnönü’nün denge politikaları dikkate alınmalıdır. 2.1. Milli Şef Dönemi 25 Ekim 1937’de Başbakanlık görevini Celal Bayar’a devreden İsmet İnönü, Atatürk’ün ölümü üzerine 11 Kasım 1938’de bu kez Cumhurbaşkanı olarak iktidara geri döndü. Atatürk’ün ölümünden sonra Cumhurbaşkanlığına vekalet eden TBMM Başkanı Abdülhâlik Renda yeni cumhurbaşkanını seçmek üzere TBMM’ni 11 Kasım 1938’de toplantıya çağırmıştır. Aynı gün Başbakan ve CHP Genel Başkan Vekili Celal Bayar’ın başkanlığında toplanan CHP Meclis Grubu, Cumhurbaşkanlığına İsmet İnönü’yü aday göstermeyi kararlaştırdı. TBMM Genel Kurulu da oylamaya katılan 348 milletvekilinin oybirliği ile İnönü Cumhurbaşkanı seçildi. 188 Cumhurbaşkanlığı seçiminden sonra Başbakan Celal Bayar Hükümetin istifasını yeni Cumhurbaşkanı’na sunmuş, İnönü de yeni hükümeti kurma görevini Bayar’a vermiş, Bayar aynı gün içinde yeni hükümeti açıklamıştır.Yeni Hükümette 1920’li yıllardan beri Dışişleri Bakanı olan Tevfik Rüştü Aras ile İçişleri Bakanı Şükrü Kaya’nın olmaması dikkat çekicidir. Atatürk’ün hastalığı sırasında İnönü’ye cephe alan bu iki bakanın kabine dışında kalmasını İnönü istemişti. Bu olay İnönü’nün bir tasfiyesi olarak görülmüştür (Koçak, 1996a:145-147). Kısa süren İkinci Bayar Hükümetine (11.11.1938-25.01.1939) alınmayan bu iki bakan yerine daha sonraları başbakanlık görevlerine getirilecek Refik Saydam (İçişleri) ve Şükrü Saraçoğlu’nun (Dışişleri) bakan olması İnönü’nün planının bir parçasıydı. Nitekim kabine dışı kalan Kaya ve Aras 1939 seçimlerinde milletvekili adayı da olamadılar. Tasfiyenin ikinci aşamasında ise Bayar’ın yerine Refik Saydam (25.01.1939-09.07.1942) başbakan olacaktır (Uyar, 1999 :338). İnönü’nün gerek ülkede gerek Parti içinde gücünü pekiştirme çabalarının bir parçası da eski muhaliflerle, rejimi uzlaştırma başka bir ifadeyle “barıştırma” politikasıydı. Bu politika doğrultusunda 31 Aralık 1938 tarihinde yapılan ara seçimde Kazım Karabekir, Fethi Okyar ve Hüseyin Cahit Yalçın milletvekili seçildi. Hüseyin Avni Ulaş da İnönü’ye bir kutlama telgrafı gönderdi (İnönü, 2001:266). İnönü bu barış politikası kapsamında 4 Mart 1939’da Dolmabahçe Sarayı’nda 1700 kişilik bir çay partisi de verir. Bu arada, 16 Aralık 1938’de Başbakan ve CHP Genel Başkan Vekili Celal Bayar, CHP Üsnomal Büyük Kurultayı’nı 26 Aralık’ta toplantıya çağırır. Bu kurultay’da yapılan tüzük değişikliği sonucu Atatürk “Partinin bânisi ve ebedî başkanı”, İnönü de “Partinin Değişmez Genel Başkanı” olmuştur. 10 Mayıs 1946 tarihinde toplanan CHP 2. Olağanüstü Kurultayı’nda yapılan tüzük değişikliği ile İnönü’nün “Değişmez Genel Başkan” sıfatı kaldırılmıştır. İnönü’nün siyasi otoritesini sağlama açısından 29 Mayıs 1939 tarihinde toplanan CHP Beşinci Büyük Kurultayı önemlidir. Kurultay’ın 1 Haziran 1939 tarihindeki toplantısında kabul edilen yeni “C.H.P. Nizamnamesi” İnönü’nün yetkilerini artırıyordu: “Buna göre, Genel Başkan Vekili (md. 27), Genel Sekreter (md. 28) ve bu suretle de Parti Genel Başkanlık Divânı ve Müstakil Grup Reis Vekili (md. 105), doğrudan Değişmez Genel Başkan İsmet İnönü tarafından atanacaktı. “Genel Başkanlık Divânı’nın [dolayısıyla da Değişmez Genel 189 Başkan’ın] kararlarına bütün parti âzâları kayıtsız şartsız” uymak zorundaydı (md. 34). Değişmez Genel Başkan, Umûmî İdâre Heyeti’nin de tabiî başkanıydı (md. 50-51). (…) Umûmî İdâre Heyeti ve Müstakil Grup üyeleri, yeni nizamnameye göre, Kurultay tarafından seçilecekti. Fakat pratikte, bu, yönetimin, daha doğrusu Değişmez Genel Başkan’ın önerdiği listenin Kurultaya sunulması ve ittifakla onaylanması anlamına geliyordu. Sonuçta, partinin tüm önemli yönetim kadroları aslında tamâmen atama ile göreve gelmiş oluyordu. İnönü, yeni nizamnâme ile, parti üzerindeki siyasî otorite ve denetimini pekiştirmişti” (Koçak, 1996b:71- 72). 11 Kasım 1938- 22 Mayıs 1950 döneminde Cumhurbaşkanlığı yapan İsmet İnönü’nün döneminde 9 hükümet (II. Bayar, I. ve II. Saydam, I. ve II. Saracoğlu, Peker, I. ve II. Saka ve Günaltay hükümeti) görev yapmış; 4 genel seçim yapılmış (1939, 1943, 1946 ve 1950); ikisi olağanüstü (1938 ve 1946), üçü olağan (1939, 1943 ve 1947) olmak üzere CHP kurultayları toplam 5 kez toplanmıştır. Bu dönemde çok partili hayata geçilmiştir. Bu dönem genellikle “Tek partili Millî Şeflik rejimi” ve “Millî Şefli çok parti rejimi” olarak da bölümlendirilmiştir (Velidedeoğlu, 1972:19). Sonuçta İsmet İnönü, iç ve dış politikada yürüttüğü “denge oyunu” ile siyasi gelişmeleri yönlendirmiştir. 190 2.2. Memduh Şevket Esendal ve Anadolucular Anadolucular ve CHP ilişkisini Memduh Şevket Esendal27 dolayımıyla açıklamak mümkündür. Anadolucuların büyük çoğunluğu, Esendal’ın CHP Genel Sekreterliği esnasında yapılan 1943 yılı seçimlerinde Meclis’e girmiştir. Memduh Şevket Esendal, ölümüne kadar İttihatçı, CHP genel sekreteri ve diplomatlık kariyerini de içeren siyasi ve devlet adamı kimliği ile, 1950’lerden sonra ise daha çok edebiyatçı kişiliği ile hatırlanmaktadır. Mücadelelerle dolu renkli bir yaşam süren Esendal’ın görüş ve eylemleri, farklı kişilerce değişik açılardan değerlendirilmiştir. “Bazıları onu “mistik”, “pasif adam”, “Gandi”; bazıları “sosyalist-komünist”; bazıları “Mesleki Temsilci”; bazıları “mason”; bazıları “manifaktör devrin hasretini ve özlemini yaşayan platonik bir insan”, “tutucu”, “muhafazakâr” ve “el tezgahçısı”; bazıları da “Türkçü” kavramlarının ifade ettiği mânânın fikir çemberine dahil etmişlerdir” (Çetişli, 1999:57). Esendal bu sıfatlara komitacılığı da ekler: “Birçokları beni “Komitacı adam” tanırlar hatta biraz Atatürk bile! (...) Kâmil Paşa Hükümeti de beni suikastçı tanımıştı” (Esendal, 2003:139). 2.2.1. Memduh Şevket Esendal’ın Görüş ve Düşünceleri Esendal’ın düşüncelerinin farklı yönlerde konumlandırılması, onun eklektik düşünüşünün ve siyasi yaşamındaki hareketliliğinin bir sonucudur. Aksi takdirde “hikaye ve roman kahramanlarına karşı sevecen, sıradan ve yoksul insanlara karşı duyarlı bu edebiyatçı 27 Memduh Şevket Esendal, 29 Mart 1883 günü Çorlu’da doğdu. Rumeli göçmenlerinden Mehmet Şevket Bey’in oğludur. Düzenli bir eğitim göremeyen Esendal, 1906 yılında İttihat ve Terakki Cemiyet’ine girer. Reji’de çalışmaya başlayan Esendal, 1907’de babasının ölümü üzerine ailesinin geçimini üstlenir. II. Meşrutiyet’in ilanından sonra İttihat ve Terakki’nin İstanbul Heyet-i Teftişiyesi’nde görev alır. Müfettiş olarak Anadolu ve Rumeli’nin pek çok yerini dolaşır. 1909 yılında Esnaf Odaları Mümessilliğine getirilir. Meslek odalarının kurulup, örgütlenmesinde Kara Kemal ve Nail Bey’le beraber çalışır. Mütareke yıllarında İstanbul’da sakıncalı görünüp, aranan Esendal Milli Mücadele’ye katılmak üzere Ankara’ya gider. Atatürk’ün onayıyla 12 Ağustos 1920-31 Mayıs 1924 yılları arasında görev yapacağı Bakü’ye Büyük Millet Meclisi’nin ilk temsilcisi olarak gider. Dönüşünde İstanbul Erkek Lisesi ve Galatasaray Lisesi’nde tarih öğretmenliği yapar. Bu dönemde arkadaşlarıyla birlikte Meslek-i Temsil düşüncesinin savunulduğu Meslek ve Halk gazetelerini çıkarır. 6 Ekim 1925’te Tahran Büyükelçisi olur. 31 Ağustos 1930’a kadar süren bu “Zoraki Diplomatlık” sürecinde, Atatürk’e İzmir’de düzenlenmesi planlanan suikast girişimi nedeniyle yargılanması gündeme gelir. Esendal, bu dönemde eski İttihatçı çevresinden kopar. Tahran dönüşü Atatürk’ün üç ay süren ve yirmi ili kapsayan yurt gezisine danışman olarak katılır. Atatürk’ün emriyle CHP İdare Heyeti’ne katılır. 4 Haziran 1931 tarihinde Elazığ milletvekili olur. 10 Haziran 1933’te Kabil Büyükelçiliğine atanır. 31 Ekim 1941’e kadar Kabil Büyükelçiliği yapan Esendal, yurda döner dönmez 1 Kasım 1941’de Bilecik milletvekili olmuştur. 6 Mayıs 1942’de Parti genel Sekreteri olan Esendal, bu görevini Mayıs 1945’e kadar sürdürmüştür. 14 Mayıs 1950’ye kadar Bilecik milletvekilliğini devam ettiren Esendal, 16 Mayıs 1952 günü Ankara’da ölmüştür. 191 kişilik ile halktan ve köylüden bütünüyle kopmuş, bürokrat ve seçkinci Halk Partisi genel sekreteri arasında bir bağ kurmak mümkün değildir” (Türkeş, 2001:243). Esendal’ın düşüncelerinin daha iyi anlaşılabilmesi için ona atfedilen “meslekçi”, “sosyalist”, “Türkçü” gibi sıfatlara yol açan olgulara daha yakından bakmak gerekir. Esendal’ın başlangıcından itibaren “Mesleki Temsil” düşüncesini benimsemesi ve savunması, gerek İstanbul’da gerekse Ankara’da hazırlanan “Temsili Meslek-î Programı” oluşturan çalışma grubunun içinde olması onun “meslekçi” olarak nitelendirilmesine neden olmuştur. “Türkiye burjuva devriminin bir oluşum içinde bulunduğu 1908-1926 döneminde toplumdaki küçük üreticilerin özlemlerine dönük” (Tekeli-İlkin, 1977:344) olarak ortaya çıkan “Temsili Meslek” akımı, klasik iktisattan esinlenen Osmanlı liberalizmine bir tepki biçiminde gündeme gelen, “yüzyılların fütüvvet ve lonca geleneğiyle o günlerde Osmanlı düşüncesinde etkinlik kazanan ve Fransız korporatizmin sosyo-psikolojik temelini oluşturan, dayanışmacı, solidarist yaklaşımın bir bireşimidir” (Toprak, 1985:371). Esendal’ın “Türk Karl Marksı” olarak tanıtılan ve mesleki temsil düşünüşünün önemli ismi olan Kör Ali İhsan Bey (İloğlu)’le yakın arkadaşlığı, 1924 ve 1926 yılları arasında Meslek ve Halk gazetelerini çıkaran Muhittin Birgen’le dostluğu ve desteği onun meslekçi yönünü pekiştirmiştir. Mesleki temsil düşüncesini savunmak üzere 15 Aralık 1924-1 Eylül 1925 yılları arasında 38 sayı yayımlanan Meslek’in bütün sayılarında Esendal’ın “Miras” romanı tefrika edilmiş, ayrıca bu nüshalarda kısa hikayeleri de basılmıştır. Haftalık Meslek gazetesinin kapanmasından sonra 30 Kasım 1925-22 Mart 1926 arasında yayınlanan Halk’ın yazar kadrosunda Esendal da bulunmaktadır (Arıkan, 1997:55). Atatürk’ün daveti üzerine Esendal’la birlikte danışman olarak doksan günlük bir çeşit yeni program oluşturma gezisine katılan Ahmet Hamdi Başar, Esendal’ın mesleki temsil taraftarı olduğunu belirtmektedir: “Halkın halk tarafından idare olunmasını, halk ve meslek teşekkülleri meydana getirmesini, bunlara dayanmış bir idare kurulmasını isterdi. Bu hususta, İttihat ve Terakkî zamanında olduğu gibi, şimdi de fikirlerini söyler, müdafaa ederdi. Seyahata müşavir olarak alınması, hem kendi fikirlerinden istifade edilmek, hem de Halk Fırkasına yeni veçhede kendisinden ne dereceye kadar istifade mümkün olduğunu anlamak içindi” (Başar, 1945:19). Abidin Nesimi’ye göre Esendal “sonuna kadar C.H.P. saflarında çalışmakla beraber sonuna kadar meslekî temsil fikrinden vazgeçme[miştir]” (Nesimi, 1952:89;1977:213). 192 Esendal’ın anti-kapitalist görüşleri ve korporatif yaklaşımları, halk ve meslek teşekkülleri oluşturma çabaları bazı çevrelerde onun “sosyalist” olarak algılanmasına yol açmıştır. “Partinin başkanlıktan sonra en yüksek yerine eski bir ittihatçıyı getirdiler. Yeni şef yarı mistik, yarı derviş, bir yüzü feylesof, bir yüzü sosyalist, ruhu tam şarklı bir insandı” (Ağaoğlu, 1965:47). Esendal “Meslek mecmuasını çıkararak yarı sosyalist fikirleri aşılamakla” da itham edilmiştir (Ağaoğlu, 1998:135). Cemil Sait Barlas Esendal’ı “siyasi görüş itibariyle kooperatifçi bir sosyalist” olarak görür (Barlas, 1952:4)28. Abidin Nesimi ise Esendal’ın kendisine CHP genel sekreter yardımcılığı önererek partiyi “ko-operasyoncusosyalist (meslekî birliklere dayanan) bir partiye dönüştürerek partiyi, çok partili hayata intibak ettirici doğrultulara geçebilirim” dediğini öne sürmektedir (Nesimi, 1977:213). Esendal’ın oğlu Ahmet Esendal, babasının “sosyalist bir adam” olduğunu söylemektedir: “Babam yapı itibariyle sosyalist bir adamdı. Bunu inkâr etmek hatadır. Sosyalist bir adamdı. Hayatı, hayat felsefesi, bizi yaşatması; yani hiçbir zaman imkânları olduğu hâlde dahi refahı istememiş bir adamdı. Memleketin umumî seviyesi üstünde bir hayatı istememişti ve bize de ‘İstemeyin öyle bir hayatı’ derdi. Yani sosyalist bir adam olduğu muhakkaktı. Memlekette de sosyalist bir yaşantı kurulsun isterdi. Hiçbir zaman sola kesin meyil göstermedi. Onun için ‘komünist oldu’ diyenler oldu. Hâlâ da var. Halbuki Rusya’ya gönderilip beyinleri yıkanan gençleri kurtarmak için çok uğraşmıştır” (Çetişli, 1999:56). Esendal’ın keskin anti-kapitalist söylemi ve bölüşüm ilişkilerinde toplumsal yapılanmanın alt tabakalarında yer alan insanların sıkıntılarını sorunsallaştırması onun toplumcu yönlerini öne çıkarmakla birlikte, üretim ilişkilerinden kopuk idealleri Esendal’ı ütopik bir konuma itmektedir. Esendal kapitalist piyasa yapısının belirsizliğinden ve rekabetin acımasızlığından ürkerek, üretim ve bölüşüm ilişkilerinin belli kurallara bağlandığı, dayanışmacı ve daha eşitlikçi basit bir ekonomik yapı önerir: “Bugünün garp medeniyeti ki ağır sanayi ve onun doğurduğu kalabalık şehirler ve o şehirlerde yaşanan fikir hayatı ve onun hastalıklarıdır, rekabetten başka dümeni olmayan bir mücadele ekonomisinden doğmuştur. Bu rekabet, sanayii ölçüsüz ve hesapsız büyütmüş, alıcı az ve yoksul kalmış, böylece mücadele sistemi iflas etmiştir. Bunun çaresi sanayii küçültüp alıcı ile muvazeneye getirmektir. İş bir muvazeneye göre yapılır, herkes ne yapacağını bilir, nakadar yapacağını, nereye ve kaça 28 Cemil Sait Barlas’ın “solculuk” anlayışını kavrayabilmek için onun 23.12.1946 günü Milli Eğitim Bakanlığı bütçesinin görüşüldüğü oturumda yaptığı konuşmaya bakmak gerekir: “Türk milletinin yaradılışı esasen solcudur. Vakıfları ile, iratları ile, imaretleri ile sol olan bir milletiz. Fakat bizim korktuğumuz sol; kökünün komintern denilen bir yerden bir ocaktan beslenmesidir” (TBMMTD, Dönem:8(1),cilt:3:400). 193 yapacağını bilirse, herkes rahatlayacak, yiyecek ekmek bulacak ve kargaşalık ortadan kalkmış olacaktır” (Esendal, 2003[1943]:326). Esendal’ın “Amudî Medeniyet” ve “Toprak Medeniyeti” karşıtlığı üzerinde oluşturduğu toplumsal ve ekonomik düzen tahayyülü, sanayi ve teknolojinin getirdiği yeni oluşum ve biçimleri yadsıyarak geçmiş yapının lonca örgütlenmesi ve ahilik kurumlarını yeniden ihdas etme arzusunu güder. Bu anakronik yaklaşımın sosyalizmin modernlik tahayyülleriyle çeliştiği açıktır. Esendal, üretimden ziyade bölüşüm ve eşitlik açısından toplumcu bir tavır sergilemektedir. Esendal, mevcut toplumsal ve ekonomik düzendeki aksaklıkları görmekle birlikte, “hiçbir zaman toplumsal düzene köktenci bir eleştiri getirmeyi” düşünmemiştir. Bu bağlamda “Esendal’ın siyasî görüşünü ‘devlete hizmet’ biçiminde özetleyebiliriz. O, ideolojilerden arınmış teknik bir mesele gibi yaklaşmıştır devlet yönetimine” (Türkeş, 2001:243). Esendal’ın sanayi karşıtı, toprak uygarlığına dayalı görüş ve idealleri ona “Gandi” denmesine yol açmıştır (Onaran, 1975:35). Bürokrat olarak Esendal’la görüşmeler yapan Samet Ağaoğlu da onu Gandi’ye benzetir: “Ticaret Vekâletinin hazırladığı bazı kanunlarla ilgili olarak onunla oldukça sık konuşmalarım var. Bana öyle garip fikirler söylemişti ki bir aralık bu zatın neyi telkin etmeğe çalıştığından şüphe eder olmuştum. Hararetli bir sanayileşme düşmanı idi. Büyük fabrikalar kurulmasının fena olduğunu, memleketin yalnız el tezgâhlarına ihtiyacı bulunduğunu iddia ediyordu. Bunun yanında da her aileye yirmi dönüm arazi verilmesini istiyor, bu ailenin bütün ihtiyaçlarını bu tezgâhlardan, bu yirmi dönüm topraktan tamamlanması üzerinde ısrarla duruyordu. Acaba Türkiye’nin Gandi’si mi olmak istiyordu?” (Ağaoğlu, 1998:135-136).29 Esendal’la bir görüşmesinde Sovyet Hafif Sanayi Komiseri’nin bir nutkundan, Sovyetler Birliği’nin plan ve programlarından söz eden Şevket Süreyya Aydemir, onun farklı 29 Kemal Tahir, Köy Enstitülerini konu ettiği Bozkırdaki Çekirdek romanında Memduh Şevket Esendal’ı ağır sanayi ve makine karşıtı bir tip olarak canlandırır: “Batıda kan gövdeyi götürüyor. Çünkü teknik geri tepti. Ya bizim gibi kağnıdan uçağa atlamak isteyenlerin başına neler gelir? İlerde bu belâya bulaşacaksak bile mümkün mertebe geç bulaşmalıyız! Onlar gibi kağnıdan yaylıya, yaylıdan buhar kazanlı demir tekerleğe, ondan da otomobile geçerek... İktisat Vekâletinin sergisini geziyorduk geçende Alaman elçilik müsteşarıyla... Köylere dağıttığımız çıkrıkların, dokuma tezgâhlarının on binleri aştığını grafiklerde görünce herifin gözleri yaşardı, «Ah eski çağlar! Makine bizi berbat etti. Halinize şükredin» diye yandı yakıldı. Arkadan Kaliforniyalı profesör Everhart geldi, safiyeti bozulmamış Anadolu köylerini dolaştı, insanoğlunun teknik yüzünden kaybettiği mutluluğu sapasağlam bulunca, «Ah kafa! Yitirdiğimiz cennet budur. Aman sıkı tutun. Mutluluğunuzu bilin» diye başını yumrukladı. «Köyü değiştirecek her davranış tehlikelidir, cinayettir» dedi” (Tahir, 1995:29). 194 öneriler gündeme getirdiğini belirtir: “ Bana eğer araştırmalar yapmak istiyorsam bu işleri bırakıp, Ankara’da artık ölmüş olan eski tabakhaneler hakkında bilgi toplamamı ve «vertikal medeniyete» yani bacalar, fabrikalar medeniyetine önem vermemekliğimi tavsiye etti. Bir aralık sefir bulunduğu Afganistan’dan, Türkiye’nin faydalanabileceğini söylediği misaller getirdi! Son tavsiyesi de «şehirleri boş verip, kırlarda, bir derecik boyunda, bacasından duman tüten bir dam altında saadeti aramak» oldu” (Aydemir, 2000:399-400). Yine Aydemir’e göre Esendal, “sanayiinin ve sanayi medeniyetinin düşmanı geçiniyordu. Bu medeniyete vertikal medeniyet derdi. Hasreti Ortaçağ loncalarındaydı. Sanayiinin dünyaya felaket getirdiğine ve bizim kendimizi bu afetten mümkün olduğu kadar korumamıza taraftardı. Afganistan’da, İran’da bize misal olabilecek şeyler gösterdi. Son tavsiyesi de; vaktim oldukça eski Ankara, Çankırı lonca teşkilâtlarını araştırmamı söylemek oldu” (Aydemir, 1999:464). Esendal ile yaptığı bir görüşmede onun düşünceleri ve idealleri karşısında şaşıran Hıfzı Veldet Velidedeoğlu duygularını aşağıdaki gibi ifade etmiştir: “Ankara’da muhtelif meseleler üzerinde konuşuyorduk. Daha doğrusu o, Afganistan’da keşfettiği bir Türk kabilesinden, birçok eski Türk âdetlerinin bu kabilede yaşadığından bahsediyor, bu husustaki enterasan görüşlerini tatlı tatlı anlatıyor, ben de bunları dinliyordum.(...) Muhatabım yalnız milletvekili değil, aynı zamanda parti teşkilatında çok yüksek mevkide bulunuyordu. Bu sebeple sözü bizim memleket ve bizim Türkiye meselelerine getirmekte sabırsızlanıyordum. Nihayet bir duraklamadan faydalanarak, yurdumuzun kalkınması üzerindeki fikirlerini sordum. Aldığım cevap hulâsaten şu oldu: ‘Bir yandan inkılâb prensiplerimizi muhafaza ederken öteyandan eski Türk karakterini yeniden canlandırarak, hüsnüniyete, karşılıklı itimada dayanan faziletli, vakarlı bir cemiyet kurmakla kalkınabiliriz’ Bunu söylerken, onun nasıl kurulacağı üzerinde hiç durmadan sanki o ideal hayat kurulmuş gibi, böyle bir cemiyette hayatın ne kadar yaşanmağa değer olduğunu anlatmaya başladı. Çok tatlı konuşuyordu: Anadolu’ya sık aralıklarla serpilmiş küçük toplulukların tamamen millî karaktere ve ahlâka dayanan yaşayış tarzını ve yemyeşil hale getirilmiş vatanını öylesine canlandırıyordu ki, iradesiz olarak kendimi kaptırdım; bir an başka âlemde, tatlı bir rüya içinde yaşadım. Kendime geldiğim ve dinlediklerimin, yurdun iyiliğini isteyen idealist bir insanın tasavvur ve hayalinden başka bir şey olmadığını anladığım zaman, birçok bakımdan üzüldüm. Tekrar hayalden hakikate geçmek istedim: ‘Fakat beyefendi, dedim, buyurduklarınızın gerçekleşmesi ve böyle müreffeh ve demokratik bir sosyetenin kurulması için içtimaî, iktisadî ve siyasî birçok şartlar lâzım değil mi? Herşeyden önce Anayasanın hakkiyle tatbiki icap etmez mi?” (Velidedeoğlu, 1972:109). 195 Esendal, Anadolucu düşüncenin temel izleklerine benzer biçimde sanayileşmenin getireceği yeni yapılanmanın, geleneksel ve dayanışmacı toplumsal bağları ortadan kaldıracağını ve bunun sonucu olarak da geleneksel değerlerin aşınarak ahlaki çöküşe neden olacağı kaygısını sürekli gündeme getirir. Çünkü “şimdi bu zaman, eski âdetlerin, eski ahlakın gittiği, yenisinin de henüz daha gelmediği karışık bir zamandır” (Esendal, 2003[1928]:384). Esendal, 1934 yılında yayımladığı ve 1942 yılında CHP Roman Armağanı’nı kazanan “Ayaşlı ile Kiracıları” romanını “bugünkü cemiyetimizin şiddetli bir tenkidi” olarak değerlendirir (Esendal, 2003[1934]:66). Esendal’ın zaman zaman mistik unsurlarla bezediği düşünceleri, Nurettin Topçu’nun düşüncelerini çağrıştırır. Esendal’da muhafazakâr düşünüşün baskın geldiği bu anlar, toplumsal düzeni sağlayan geleneksel üretim biçimlerinin kurallara bağladığı çalışma erdeminin yok olduğu, alın terinin getireceği manevi hazların yerini, rantlar sayesinde tüketim hazzının aldığı yozlaşmış kent yaşamının eleştirildiği anlardır. Esendal’a göre kentleşme insanın yaratılış özelliklerini bozmaktadır. “Şurasını da yazmalıyım ki, yeryüzünde hele şehir yerlerinde gevşek yaratılmış adamlar, sıkı yaratılmışlardan çoktur. Hele sımsıkı insanlar büsbütün azdır” (Esendal, 2003[1937]:185). Esendal’ın öykülerinde de asıl sorun “çalışma” kavramı dolayımıyla gündeme getirilir: “Bir şeyler üreten, daha iyi bir hayatı çalışarak kuranlarla üretmeden tüketenler karşı karşıyadır” (Çelik, 2005:144). Esendal, tüketim ve israf karşıtı mistik bir yaklaşımla kanaatkârlığı ve sadeliği savunur. Modernleşmenin tüketimle özdeşleştirilmesine ve ilerlemenin “lüks tüketim” ölçütüyle değerlendirilmesine karşı çıkar. Üretmeden tüketenlere tepki gösterir. “Ben bunlara “Caz ve plaj gençliği” diyorum. Evler kübik olacak. Baş açık gezilecek! Bunları da beğenen mayo hanımları... Hiçbir şeyi beğenmediğim şu sırada, bu takım adamları hiç beğenmiyorum. Bunlarla bir millet yapılamaz. Bu kafadaki adamlara güvenilemez. Bize çalışkan, şen, ağır bir gençlik gerektir. (...) Bizimkilerde “İleri gidiyoruz,” deye bir sevinç var. “İleri gitmek nedir?” deye sorsan diyecekler ki: “İşte, kübik evler yapılmıyor mu?”, “İşte, bizde de plajlar yok mu?” “ (Esendal, 2001[1938]:213).30 30 “Kübik apartmanların ve onlarla özdeşleştirilen Batılı hayat tarzlarının eleştirisi” nin geçirdiği aşamalar ve erken Cumhuriyet dönemi mimari kültürü Sibel Bozdoğan tarafından ayrıntılı olarak incelenmiştiri: “1930’ların sonuna gelindiğinde, Almanya ve diğer ülkelerde modernist avangarda” yöneltilen milliyetçi saldırılara paralel olarak, gittikçe milliyetçileşen bir iklimde “kübik” teriminin yazgısı çarpıcı biçinde tersine döndü. (…) Modern, Batılı, laik hayat tarzının göstergesi olarak “kübik ev”, Kemalist reformların zirvesinde bile bu tür karışık hislerin ve hareretli tartışmaların merkezinde bulunuyordu. (…) İstanbul’un “kübik apartmanları”, özellikle 196 Esendal, aşırı ve lüks tüketim kadar teknolojik gelişmenin sağladığı konforun ve hızın kaçınılmaz olarak insan ilişkilerini yabancılaştırmasından da şikayetçidir. Teknolojik gelişmenin insanlığı adeta bir “demir kafes”e tıktığını belirtir: “Ben uçmaktan o kadar hoşlanmıyorum. Şunun için ki bizim yeryüzünü küçültüyor. Bu demiryollardan da hoşlanmıyorum. Bunlar da bizim genişliklerimizi, geniş ovalarımızı elimizden alıyor. (...) Düşün Ankara’ya at üstünde kervan ile gitmenin sevincini. Her gece yorgun bir hana ineceksin. Her gece başka adamlar, yolcular, köylüler, hancılar göreceksin. (...) Tren yapılalı ne o hancılar kalmış ne de o yolcular. Uçaklar ileri gittikçe yeryüzü, içinden çıkamadığımız daracık bir kafes olup kalacak. (...) Yeniden yeryüzünü genişletmek için bütün uçakları, balonları yakıp; demiryollarını söküp gene o yüksek dağlara, o geniş memleketlere kavuşmak isterim” (Esendal, 2001[1937]:133). Esendal’a göre “kalın ve ağır endüstri”, insanlara ihtiyacı olan mutluluğu hiçbir zaman sağlayamaz. “Avrupa medeniyeti, insanlığa ne getirdi? Bu Avrupa’nın getirdiği yalnız kalın ve ağır sanayidir. Bu ağır sanayi yok iken insanlık gene yaşıyordu. Bugün olduğundan daha da rahatsız değildi. Uçak yapıldı, denizaltı yapıldı insanlık daha çok mu rahat etti? Kalın endüstrinin insanlığa getirdiği tek nesne “söz galip olanın!” nazariyesidir. Bunu da insanlık çok önceden biliyordu. Bu Avrupa medeniyeti bize rahat yaşamamız için ne yol göstermiştir? Uçamıyordum, bugün uçuyorum. Sentetik benzin de yapıyorum. Yahut yapıyorlar. Benim ve kendilerinin rahatları kaçmış oluyor. Yarın, büyük endistri medeniyeti çökerse, insanlık rahat etmiş olacak (Esendal, 2003[1942]:550-552). Esendal’a göre sanayiye dayalı Avrupa uygarlığı çökmek zorundadır: “ ‘Amudî Medeniyet’ yoktur beyefendi, ayakta duramaz, yaşıyamaz... Bugün, gördüğünüz şeyler var ya, şu atomlar falan, yeni silâhlar icatlar ve siyasî krizler, buhranlar, bunların hepsi bir medeniyetin, ‘Amudî medeniyet’in çökmekte olduğunun delilidir. Ben, ergeç, ‘ufki medeniyet’in, yani ‘toprak medeniyeti’nin galebe çalacağına inanıyorum. İnsanların huzurunu, milletlerin istikrarlı bir hayata kavuşmasını, ‘toprak medeniyeti’nde görüyorum” (Arısoy, 1953:14). yabancılaşmış, vatansız ve yabancı hayat tarzlarını –Anadolu kasabalarının yalınlığının, milliyetçiliğinin ve idealizmin horgörülen “öteki”sini- temsil etmeye başlamışlardır” (Bozdoğan, 2002:254,255,256). 197 Esendal “amudî medeniyet”e karşı toprak uygarlığına dayalı yeni bir model önerisini ortaya atar. “Bu noktayı düşündükten ve eyice anladıktan sonra biz, ne yapacağımızı düşünmeliyiz. Bu çelik dişli buzağı da biz doğuralım deye düşünmek ahmaklık olur. Bizim yapacağımız, yurdumuzda yeni bir medeniyet uyandırmaktır. Avrupa medeniyeti, sanayi medeniyeti değil, bambaşka bir medeniyettir...Benim dediğime kanarlarsa bir toprak medeniyeti. Çalışan bir kadın ve kocası bir adam eder. Onlara kendi yaşayacaklarının hiç olmazsa birazını çıkaracak bir toprak parçası vermeli. Eğer o adam kaptan da olsa, işçi de olsa, öğretmen de olsa çok kaptanlık, çok öğretmenlik istemez. Bu istemediği gibi çiftçi de istemez. O da biraz çiftçi, biraz da işçi olmalıdır. Biraz da mağden çıkarmalı. (...) Kalın endüstri ve kalabalık şehir yok. İnsanlar yeryüzüne dağılmalı!” (Esendal, 2003[1942]:550- 552). Esendal’ın ideolojileri dışlayan yaklaşımının arkasında özcülük güdüsünün yönlendirmesi açıkça görülür. “Birtakımları şarktan, birtakımları da garpten gelmiş fikirler ararlar ki inansınlar, taklidetsinler. Bu yanlış inanış böyle kaldıkça yurdumuz içinde olmuş ve olup durmakta bulunmuş gerçekleri görmeğe, anlamağa imkân kalmaz. Bu gibi adamların yazıları okunursa, Partimizi anlamak için, bizi, bir zamanlar Avrupa parlamentolarında doğmuş sağlık ve solluk ve merkez ölçüler içine uydurmaya çalıştıkları görülür. Halbuki bizim bu ölçüler içine sokulması kabil olmıyan ayrı ve başlı başına bir sistemimiz vardır” (Esendal, 1944:19). Esendal’a göre ”yaşadığımız bu muhiti coğrafya içinde, kendimize mahsus, kendi geleneğimize uygun, tecrübî ilme dayanan, bir medeniyet kurabiliriz, ve bunun yüküne de katlanabiliriz” (Arısoy, 1953:14). Esendal’ın yeni toplum modeli, “Anadolu’da, eski Türk karakterinin yeniden canlandırıldığı, milli karaktere ve ahlâka dayanan bir yaşayış tarzının egemen olduğu küçük topluluklar”ın yaratılmasını önerir. Esendal’a göre Anadolu’nun zenginlikleri böyle bir yaşayışa imkan sağlamaktadır. “Anadolu bir hazinedir, orada neler yoktur ki. Kendisini tetkik edecek şahsiyetleri beklemektedir. Bir adam çıksa, Anadolu’yu dolaşıp sadece gördüklerini: hurafesi ile, tekkesiyle, türbesiyle, aşkıyle, kiniyle, yaşayışı, düşünüşüyle, topyekûn her şeyiyle gördüklerini tespit etse heykeli dikilecek adam olur” (Barlok, 2003:1). Bu modelinin temel kurucu unsuru “yerli değerler”dir. “Benim düşündüğüme göre, biz taklit edince, her seferinde kötü bir şey yaptık. Kendimizden bir yapınca eyi yaptık. (...) Çıkardığımız adamlara, görüşlerimize, yaptığımız işlere bakıp kendimize inanmalı ve birkaç asırdır düştüğümüz Avrupa hayranlığından kendimizi kurtarmalı ve bu topraklarda kuracağımız yeni 198 bir medeniyetin yükünü taşıyabileceğimize inanmalıyız. Ben yerli politikacılardan, yerli komünistlerden korkmam, bunlardan bu memlekete zarar gelmez. Yabancı malından korkarım” (Esendal, 2001[1937]:175). Memduh Şevket Esendal’ın Kabil’de büyükelçilik görevi esnasındaki etkinlikleri ve eski Türk geleneklerine idealist yaklaşımı bir çok çevrede onun Türkçü olarak tanınmasına yol açmıştır. Esendal, Afganistan’da yerleşik Türk kökenli boylar olan Hazereler, Türkmen ve Özbekleri sık sık ziyaret ederek, onlara “aynı ırktan, aynı kandan olduğumuzu” anlatırdı. Esendal, Doğu Türkistanlı ve Özbek öğrencilerle de ilgilenmiş ve bu öğrencilerden bazılarına Türkiye’de eğitim olanağı sağlamıştır. Esendal, Doğu Türkistan milli mücahitlerinden Hoten Emiri Mehmet Emin Buğra’nın da yakın dostuydu. Mehmet Emin Buğra, Esendal’ın “Türkçülüğü ve uzun, derin siyasi görüşleri” ile Türkistan Türklerine yardımlarda bulunduğunu belirtmektedir. Buğra’ya göre Esendal “her bir Türk ilinin hayatta kalma, yükselme yollarının ne olduğunu yapıcı bir bakışla biliyordu. Her fırsattan faydalanarak bu yolda elinden gelen her işi yapardı. Esendal’ın tezi “hiçbir Türk mahvolmasın, her Türk mümkün olan yolu takip ederek dirilsin”den ibaretti. Esendal Turancılık, pantürkistlik nazariyelerini reddederdi. Çünkü bu nazariyenin müsbet cephesi olmadığına kaani idi. Türk ilinin kendi siyasî, iktisadî, coğrafî imkânlarına göre kurtulma yollarını aramalarını gerektiğini ileri sürerdi” (Buğra, 1952:6). “Bu muhit-i coğrafi içinde bir milliyetçilik hududu çizen” Esendal, Kasım 1943’de bir “Umumî İdare Heyeti” toplantısında “bütün dünya Türklerine şamil İrredentiste bir Türkçülük” politikası izlenmesini isteyen Kütahya milletvekili Alaettin Tiritoğlu’nu, Atatürk’ün konuşmalarından örnekler göstererek uyarmıştır (Barutçu, 2001: 638). Dış Türklerle ilgilenen her kuruma ve kişiye manevi ve maddi katkılarda bulunan Esendal’ın “özellikle Azerbaycan Cumhurbaşkanı Mehmet Emin Resulzade’ye, Prof. Abdulkadir İnan’a, Doğu Türkistan’ın liderlerinden ilim adamı Mehmet Emin Buğra’ya, Prof. Zeki Velidi Togan’a, Prof. Dr. Tahir Çağatay’a, Prof. Dr. Saadet Çağatay’a büyük yardımları olmuştur. Her bakımdan onlara destek vermiştir. Bu şahıslar Esendal’ı kurtarıcı bir insan olarak görmekteydiler. Dertleri olduğunda Küçükyalı’daki evine, Ankara’daki makamına gelerek dertleşirlerdi. Esendal’ın evi, Türkçü âlimlerin bir ziyaretgâhı haline gelmişti. Onlara Türkiye’nin iç politikası hakkında bilgiler verir, moral depolar ve çalışmalarına kitap olarak, doküman olarak destek verirdi” (Bekin, 2002:53). 199 Esendal’ın Afganistan’dan Türkiye’ye yolladığı öğrencilerden olan Mehmet Rıza Bekin, onun önceliğin Türkiye’nin güçlenmesine verilmesi gerektiğini, güçlü Türkiye’nin dışarıdaki Türklerin sorunlarını çözeceğine inandığını belirtmektedir. “Bu sebeplerle 1944’teki hareketin zamanlama açısından uygun olmadığına inanmıştı. Bu görüşlerine rağmen, CHP Genel Sekreterlik makamına rağmen, hapse girenlere dostları vasıtasıyla destek vermiştir, Türkçülere yardımcı olmuştur. Kişilik itibariyle ağdalı sözler söylemeyen, kahramanlık nutukları atmayan Esendal’ın bu hizmetleri de kamuoyunun bilgisi dışında kalmıştır” (Bekin, 2002:53). Samet Ağaoğlu da 1944 olaylarında Esendal’ın “milliyetçiler lehine yaptığı tavassutlar”dan söz etmektedir (Ağaoğlu, 1993:26). “Milliyetçiler aleyhindeki bu hareket o kadar öylesine geniş tutulmak istenmişti ki Memduh Şevket Esendal İsmet Paşa’ya gitmiş, tutuklamalara son vermek gerektiğini anlatarak eğer kararda ısrar edilecekse kendisinin de milliyetçi olduğunu, bunun için de hemen kendisi hakkında da aynı muamelemenin yapılmasını istemişti” (Ağaoğlu, 1972:105; 1998:137). Irkçılık -Turancılık davasında yargılanan Reha Oğuz Türkkan, tutuklanmasından iki ay önce Esendal’ın kendisine 9 sayfalık bir mektup yazarak uyarılarda bulunduğunu belirtmektedir (Türkkan, 2002:35).31 Esendal, “Irkçılık-Turancılık meselesi dolayisiyle Parti teşkilâtına yaptıkları 7-VI1944 tarih ve 3/2526 sayılı tamim”de ise bu kapsamdaki girişimleri “hıyanet” olarak değerlendirmiştir: “Bizi ırkçılık gibi müphem ve dağıtıcı, Turancılık gibi karanlık ve çıkmaz yollara sürüklemek isteyiş ve çocuklarımızı sokak politikasına sürükleyiş yalnız akılsızlık ile izah edilemez, bunu milletimize karşı hiyanet olarak telâkki etmeğe mecburuz” (IrkçılıkTurancılık, 1944:19). Esendal’ın bu tür hareketleri yabancı temsilcilerin de dikkatini çekmiştir. Almanya’nın Ankara Büyükelçisi olan Von Papen’in yazdığı gizli bir raporda Esendal’ın da adı geçmektedir: “Hüseyin Hüsnü Emir Erkilet, Zeki Velidi Togan, Resulzade Mehmet Emin, Cafer Seyidahmet, Caferoğlu Ahmet, Mirza Bala, Şükrü Yenibahçe, Nuri Paşa, Memduh Şevket Esendal” (Berkes, 1997:196; Koçak,1996a:662). Görevi gereği Pan-Turancı 31 Irkçı-Turancı etkinliklerde bulundukları savıyla Mayıs 1944’de gözaltına alınan veya sorgulanan Remzi Oğuz Arık, Hüseyin Avni Göktürk, Ziyaeddin Fahri Fındıkoğlu, Mükrimin Halil Yinanç ve Mehmet Halit Bayrı gibi birçok Anadolucu ile Osman Turan, Samet Ağaoğlu gibi isimler 23 kişin yargılandığı davaya dahil edilmemişlerdir (Atsız, 1947:6; Goloğlu, 1974:249). 200 hareketleri izleyen Von Papen 5 Ağustos 1941 günü Berlin’deki Dışişleri Bakanlığı’na gönderdiği A 3018/41 sayılı raporda Esendal’ın “içerdideki göçmenler arasında, dışarıda da, özellikle İran Azerbaycan’ından Hazar’a kadar Türk bölgelerini yeni Türkiye’ye katmak üzere, malzeme ve yandaş toplamak” amacıyla oluşturulan bir grubun üyesi olduğunu ihtiyatlı bir dille öne sürer: “Bir süre önce görüşmeler için Ankara’ya gelen Kabil Büyükelçisi Memduh Şevket de aynı gruptan sayılabilir. Memduh Şevket, resmi görevi nedeniyle hükümetin izlediği siyasete aykırı bir tutum izleyemez. Memduh Şevket’in yukarıdakilerle bir tutulması gerekiyorsa da kendisi doğu Türklerine yakın dostluğu ile tanınmaktadır” (Mumcu, 1998:37-38; Özdoğan, 2001:311-314). Johannes Glasneck de Turancılık propagandalarına göz yuman Hükümet içinde Pantürkist eğilimli bakanların olduğunu öne sürmektedir: “Alman askerî gizli servisinin aracıları ve ajanları yolu ile Alman Dışişleri Bakanlığı, kulislerin ardında bir turancı komitesinin bulunduğunu öğrendi. Komitede birçok milletvekili, ayrıca Dışişleri Bakanı Saraçoğlu ve Türkiye’nin Kâbil Büyükelçisi Memduh Şevket de vardı” (Glasneck, ?:209-210). Esendal’ın bu çevrelerle ilişkileri İsmet İnönü’yü de endişelendirmiştir. İnönü, 24 Temmuz 1942 günü defterine “M.Ş. Esendal’ın Nuri Paşa hikayesi. Bu adam ne fena faaliyette bulunuyor?” notunu düşmüştür (İnönü, 2001:330).32 2.2.2. Memduh Şevket Esendal’ın CHP Genel Sekreterliği ve 1943 Seçimleri 1 Kasım 1941 tarihinde Bilecik milletvekili olarak ikinci kez TBMM’ne giren Esendal, 6 Mayıs 1942’de CHP Genel Sekreterliği görevine getirilmiştir. Bu göreve atanmadan önce Cumhurbaşkanı İnönü’nün, Esendal’a sağlık nedeniyle görevinden ayrılan İçişleri Bakanı Faik Öztrak’ın yerine bakanlık önerisi yaptığı bilinmektedir. Fakat Esendal, ‘Ben Dahiliye Vekilliği için mücehhez bir adam değilim. Başkaları gibi Başvekilin sırtına binerek çayı geçmek istemem’ demiş ve öneriyi kabul etmemiştir. Bunun üzerine, CHP Genel 32 Esendal’ın 1943 seçimlerinde milletvekili seçtirdiği Anadolucularla Halkevi’nde verdiği konferanslar İnönü’yü kuşkulandırmıştır: “O kış Ankara Halkevi’nde konferanslar tertip ettik. Memduh Şevket Esendal, “eski loncalar”, Reşat Şemsettin Sirer “Türkiye’nin Jeopolitiği”, ben de [Banguoğlu] “Türk kavimleri” üzerine birer konferans verdik. (…) Bizim konferanslar “Memduh Şevket’in Irkçılık Dersleri” diye Çankaya sofrasına götürülmüştür. Esendal, beni çağırdı “konferanslar kalsın” dedi (Banguoğlu, 1986b:5). 201 Sekreteri Fikri Tüzer İçişleri Bakanı olarak atanmış, Esendal da CHP Genel Sekreterliği görevini üstlenmiştir” (Barutçu, 2001:567; Uyguner, 1991:20). İsmail Habib Sevük, Esendal’ın bakanlık önerisini kabul etmemesini ondaki İttihatçılık dayanışmasına bağlamaktadır: “Meğer Cumhur Başkanı onu Dahiliye Vekâletine getirmek istemiş. Kabul edemeyeceğini şöyle anlatır: ‘Ben hep İttihadcı arkadaşlarla çalıştım. Öyle mühim bir Vekâlette tabii güvendiğim arkadaşlarla çalışmam lâzımdır. O zaman da başına İttihadcıları topladı’ derler. İnönü de hak verdiği için Parti Genel sekreterliğine getirilir” (Sevük, 2003:1). 1939 tarihli CHP Nizamnemesi’nin 28. maddesine göre genel sekreter , “Değişmez Genel Başkan tarafından umumî idare âzaları arasından seçilir ve Değişmez Genel Başkan namına vazife görür.” Nizamname’nin 29. maddesindeki “Genel Sekreterin Parti kükümetine âza olarak girmesi temin olunur” hükmüne rağmen Esendal, 28 Ocak 1939’da genel sekreter olan selefi Fikri Tüzer gibi bakan olmamıştır. Esendal’ın genel sekreterliğe atanmasını isabetli bulan Faik Ahmet Barutçu’ya göre “Fırka umumi katipliğine hakikaten o işin ehli bir zat getirilmiştir. Memduh Şevket, İttihatçıların en popüler uzuvlarından idi. Memlekette parti uzuvlarının ve parti hayatının yeniliğe, bir idealizme doğru değişiklik ve hareket göstermesi beklenebilir” (Barutçu, 2001:567). Samet Ağaoğlu’na göre ise Esendal’ın “devrin tek partisi ve hâkimi bir teşekküle Genel Sekreter olması”, bazı çevrelerde “o yıllarda çeşitli yollarla yeniden hızla yayılmaya başlayan, üniversite profesör ve doçentleri arasında kollar bulan, devlet dairelerine, hele Milli Eğitim Bakanlığı’nın önemli yerlerine taraftarlarını yerleştirebilen koyu solculuğa karşı bir tepki olarak” algılanmıştır (Ağaoğlu, 1993:25). Esendal’ın genel sekreter olmasıyla CHP’de bir canlanma görülmüştür. Afganistan’da doktor olarak görev yapan ve 1944 ara seçimlerinde Esendal tarafından milletvekili seçtirilen Rebii Barkın, Afganistan’da Esendal önderliğinde Türk hekimlerince oluşturulan “muhit”in bir benzerinin onun “Ankara’da Cumhuriyet Halk Partisinin Genel Sekreterliğini yaptığı zamanlarda da kurmaya çalıştığını” belirtmektedir (Barkın, 2003:1). 202 Örgütçülüğü çok iyi bilen Esendal’a göre “çalışmalar şahsi olduğu takdirde semeresiz ve devamsız olur. Fakat evvela etrafınızdakilerin fikirlerini bir araya getirip muhit yaparak o muhitin topluluk ifade edecek olan varlığı ile çalışmak usulü sayesindedir ki muvaffakiyet esaslı ve devamlı olur. Muhitiniz fikir topluluğunun yardımcı kudretini hazırlar” (Barutçu, 2001:727). Niyazi Berkes, Esendal’ın etrafına topladığı gençlere “memleket çocuğu” adını vermektedir (Berkes, 1997:185). 20 Mayıs 1952 tarihli Kocatepe gazetesinde Esendal’ın ölümü üzerine bir yazı kaleme alan Rüştü Kutman’a göre Esendal’ın yaptığı en önemli hizmetlerden biri “Türk devlet mekanizmasını deniz aşırı çocukların hakimiyetinden kurtarıp, Anadolu’nun özü sözü bir olan çocuklarına teslim etmesi”dir (Kutman, 2003:1). Esendal’ın başta Halkevi olmak üzere değişik yerlerde her meslekten insanı bir araya getirerek yaptığı konuşmaların iki amacı vardı. Birinci amaç Esendal’ın kendi düşüncelerini benimsetebileceği bir “muhit” oluşturmaktır: “Bugünlerde ben genç profesörler ve doçentler arasında çalışarak, yeni bir yaşayış için bunları hazırlamağa çalışıyorum. Dinliyorlar ve anlamağa çalışıyorlar” (Esendal, 2001[1942]:379). Esendal’ın ikinci amacı yaklaşan seçimlerde milletvekili olabilecek adayları belirlemekti. “Esendal’ın Genel Sekreterliği ile berâber partide bir takım hareketler de başladı. Memduh Şevket Bey, bu aslında çok önemli yeri çevirmiş duvarları yıkmak, partiyi geniş ve yeni bir havaya çıkarmak ister gibi idi. Bir yandan, genç milletvekillerini yanına toplayarak onlara işler veriyor; bir yandan da, çeşitli yollarla parti dışındaki dünyâya köprü atmaya çalışıyor; Ankara Halkevi’nde yaptığı gece sohbetlerinde öğretmen, profesör, memur, serbest meslekten çoğu genç insanları çağırarak, o zamana kadar partiden en ufak ilgi görmemiş bu kimselerin biraz ürkek, biraz korkak, bir hayli de şaşkın tavır ve bakışları arasında uzun uzun konuşuyor, milliyetçilik, millî gelenekler, Türklere özel medeniyet üzerinde, hattâ bâzıları partinin prensiplerine aykırı fikirler, iddialar ortaya sürüyordu. Hedefi, yaklaşan seçimlerde Meclise sokmayı düşündüğü yeni insanları seçmekti” (Ağaoğlu, 1993:26). Esendal’ın bu tür etkinlikleri Parti’de, üniversite ve bürokrasi çevrelerinde yankı buldu, çoğu zaman da eleştirilere uğradı. “Meselâ Parti Genel Sekreteri Memduh Şevket Esendal’ın o sıralar memleket ve dünya konuları üstündeki görüşme ve tartışmaları, Ankara’da ve aydınlar arasında şaşkınlık uyandıracak kadar garipti” (Aydemir, 2000:399). Bu tür toplantılara katılan Samet Ağaoğlu da Esendal’ın konuşmalarını yadırgayanlar arasındadır. 203 “Karşımda bir yandan görünüşte Ziya Gökalp’i taklit etmeye, onun gibi feylesof bir şeyh tavrı ve edâsı takınmaya çalışan, öte yandan da Kara Kemal’i hatırlatan bir pervâsızlıkla esnaf teşkilâtına dayanmış bir parti kurmaya yeltenen bir derviş vardı. Esendal bu toplantılarda meselâ ortaya şöyle bir konu ortaya atıyordu: ‘Garplı mı olalım? Şarklı mı?’ Türkiye için bu kadar basit, eskimiş, seviyesini, canlılığını kaybetmiş bir meseleyi öne sürünce, elbette ki hemen hemen herkes duraklıyor, sonra Batılı olmak tarafını tutuyordu. O zaman Memduh Şevket Bey, söze başlıyor, Batının, Batı medeniyetinin, kültürünün aleyhinde o kadar ağır konuşuyor, o kadar mânâsız, mantıksız, delilsiz iddialarda bulunuyordu ki, hazır olanlar bu sözlerin, inkılâbın çocuğu Halk Partisi Genel Sekreteri’nin ağzından nasıl çıktığını bir türlü anlayamıyorlardı” (Ağaoğlu, 1993:26-27). Ankara Halkevi’nde bir toplantıya katılan İsmail Hakkı Tonguç ta teknolojinin köye girmesine karşı çıkarak “köylüyü rahat bırakın. Sabanıyla, bezir kandiliyle rahattır o. Çift motoruydu, elektrik ışığıydı deyip rahatını kaçırmayın” şeklinde konuşan Esendal’a “siz bunları şaka olarak mı, yoksa gerçek düşünleriniz olarak mı söylüyorsunuz?” diyerek tepki göstermiştir (Tonguç, 2001:485). CHP’nde liderlik mücadelesi veren ve Esendal’ı kendisine rakip gören Recep Peker de “Partinin mistik ve klerikal bir ruh ve zihniyete büründüğünü” öne sürerek Esendal’ı “partiye ‘Klerikal’ bir zihniyet aşılamak ve Batılılaşma yolunu loncalara benzer bir takım müesseseleri yeniden canlandırmak suretiyle kapamaya çalışmakla suçluyordu” (Ağaoğlu, 1993:28-29). Esendal’ın bu toplantıların birisinde söylediği bazı sözler tepkilere yol açmıştır: “Garp medeniyetini müesseseleriyle birlikte tamâmen reddetmeliyiz! Sonra medeniyeti biz kendimiz yeniden kurmalıyız! Mikroplara karşı seromlar ve aşılar bulunmadan önce de insanlar yaşıyorlardı. Garp medeniyetinin eseri olan bugünkü seromların, aşıların yerine yenilerini buluncaya kadar bunlardan vazgeçebiliriz!” (Ağaoğlu, 1998:136). Niyazi Berkes de Esendal’ın bu tür konuşmalarını garipseyenlerdendir: “Kimleri çağırdığını, kimlerle konuştuğunu, neler söylediğini hep duyar, kimi fikirlerini çok ilkel bularak gülerdik” (Berkes, 1997:249). Esendal’ın kendisi de bu tepkilerin farkındadır: ”Geçen gece Halkevi’ne birtakım genç profesörleri ve doçentleri toplayıp bu ideali münakalaştık. Her yeni dini çıkaranlar eski dine göre kâfir olurlar. Ben de Avrupa medeniyeti yanlış dininin kâfiri oluyorum. Gençler de mutaassıp “Avrupa mümini” oldukları için beni pek anlamadılar. Saat ikiye kadar 204 münakaşalar sürdü. Çok tatlı ayrılıştık. Bunların arkası gelecek” (Esendal, 2003[1942]:550- 552). Esendal, bu görüşmeler sonucunda milletvekili aday listelerinin hazırlanmasında önemli bir rol oynamıştır. Kendisi de Genel Yönetim Kurulu üyesi olan Faik Ahmet Barutçu, 22 Şubat 1943 tarihli notunda 7. Dönem milletvekili aday listesinin hazırlanmasında Esendal’ın rolüne dikkat çekmektedir: “Liste hakkında hâlâ kimsenin esaslı malumatı yoktur. Fırka Umumi İdare heyeti azaları dahi kendilerinin listede olup olmadığını bilmedikleri gibi Umumi Katip Muavini Halil [Türkmen] (Zonguldak) dahi haberdar değildir. Bu defa büyük rolü Umumi Katip Memduh Şevket Esendal oynuyor. Başvekil bile o kadar müessir olmuyor ve karışmıyor rivayetleri var. Bu rivayetlere sebep son iki günden beri partideki toplantılarda da bulunmamasıdır. Yalnız İnönü ile Memduh Şevket Esendal konuşuyorlar” (Barutçu, 2001:613). Başbakan Saracoğlu, 9 Şubat 1943, 18 Şubat 1943 ve 21 Şubat 1943 tarihlerinde CHP Genel Sekreterliğine gelererek Esendal’la görüşen İnönü’nün bu ziyaretlerinin yalnız ikincisine katılmıştır (Ulus, 10, 19 ve 22 Şubat 1943). Oysa İnönü 1939 seçimlerinde zorunluluk olmamasına rağmen, Ankara’da 28 ilden gelen ikinci seçmenlerle milletvekili adaylarının belirlenmesine yönelik bir tür danışma toplantısı düzenlemişti (Koçak, 1996b:32; İnönü, 2001:271). CHP Nizamnamesi’ne (CHP, 1939) göre “Partinin değişmez Genel Başkanı ile Vekilinden ve Genel Sekreterden teşekkül” eden Genel Başkanlık Divanı, “Büyük Millet Meclisi intihabını idare ve Partinin mebus namzetlerini tesbit eder. Divan, namzetlerle intihap işleri hakkında umumî idare heyetiyle Büyük Millet Meclisi Parti Grupu idare heyetinin reyini yokluyabilir. Namzetler Değişmez Genel Başkan tarafından ilân olunur” (32. madde). Esendal’la birlikte milletvekilleri aday listelerini hazırlayan İsmet İnönü, adayları ilân ederken “tecrübeli” ve “genç” dengesini gözettiklerini belirtir: “Cümhuriyet Halk Partisinin yeni namzetlerini size sunarken düşünüyoruzki yeni Meclis’te, Memlekette muvazeneyi ve zamanın öğretebileceği isabetli tedbirleri koruyacak tecrübelilerle, memleketin gelecek idaresinde mesuliyet hisselerini alacak istidatlı gençler beraber çalıssınlar” (İnönü, 1943a:1; 1943b:38). Esendal’ın milletvekillerinin belirlenmesindeki rolü, 1943 seçimlerinden sonra boşalan üyeliklerin yerine yenilerinin seçilmesinde de devam etmiştir. Esendal Halil Türkmen’in 205 ölümü üzerine boşalan Zonguldak milletvekilliğine, 2 Nisan 1944 tarihinde Afganistan’dan tanıdığı Dr. Rebii Barkın’ı seçtirmiştir. Esendal’ın bu gücüne bir örnek olarak, oğlunun askerlik yaptığı Van’da Memleket Hastanesi Başhekimi olan Osman Dirim’i milletvekili yapmaktan söz etmesi gösterilebilir: “Bir sırası gelirse ben onu [Dr. Osman Dirim] saylav yapacağım. Eskiden kararlaştırmıştım. Bir sırasını düşüremedim. Hele bakalım biraz daha geçsin” (Esendal, 2003[1943]:321). Esendal’ın hazırlanmasında en büyük rolü oynadığı listede Anadolucular dahil pek çok genç vardır. “Memduh Şevket Esendal CHP’nin Genel Sekreteri’ydi, TBMM’de partili milletvekillerini gençleştirmek isteyen bir kişi... İnönü de bu öneriyi doğru bulmuştu. Esendal’ın hazırladığı aday listesinde o günlerin ünlü kişileri, otuzunda kırkındaki şairler, yazarlar, düşünürler yer almıştı: Tahsin Banguoğlu, Suut Kemal Yetkin, Nihat Erim, Ahmet Kutsi Tecer, Ahmet Hamdi Tanpınar vb. Necip Fazıl da Maraş adayı olarak Esendal’ın Cumhurbaşkanı İnönü’ye sunduğu listedeydi” (Akbal, 1994:46). Yapılan seçimlerde önerilen adayların çoğu milletvekili olmuştur. “Tek parti zamanı idi. Yalnız C.H. Partisine mensup olan Büyük Millet Meclisi’nin gençleşmesini istiyordu. İlk hamlede 60-70 genci meclise soktu. Arzusu meclisin dahada gençleşmesi idi” (Barlas, 1952:4) Oktay Akbal’ın Esendal’ın listesinde olduğunu söylediği Tahsin Banguoğlu, henüz CHP üyesi olmadan milletvekili seçilme sürecini şu şekilde anlatmaktadır: “Bir gün Memduh Şevket Bey seni çağırıyor dediler. O sıralarda CHP genel sekreteri olan Memduh Şevket Esendal beni az tanıyordu. (...) Partiye, Memduh Şevket Beye gittim. Telefonla konuşuyordu. Eliyle işaret etti, oturdum. Telefonu kapattı, hal-hatır sordu. Sonra: Tahsin Bey seni mebus yapacağız, dedi. Teşekkür etmekle beraber boş bulundum. Neden icap etti efendim gibi bir söz söyledim. Lâzımsın da ondan, dedi ve sonra benimle hiç beklemediğim bir konuşma yaptı. Bizim o zamanlar, ancak çok dar çevrelerde konuşabildiklerimizi söylüyordu.Şimdi koskoca bir genel sekreter bana idarenin kötüleştiğini, rejimin soysuzlaştığını anlatıyor, bunun böyle gitmeyeceğini söylüyordu. Hakkımda müsbet şeyler de işitmiş olmalıydı ki, itimatla ve bir ittihatçı pervasızlığıyla konuşuyordu. Birçok bölgeleri dolaştığını, halkı perişan bir halde gördüğünü, idarede murakebe ve mesuliyet fikri kalmadığını, hükümetin ise acz ve rehavet içinde bulunduğunu, Meclis’in ihtiyarladığını, tembelhâne haline geldiğini anlatıyordu. Oradan gençliğe düşen vazifeye geçti.(...) Nihayet aydın gençlerin yeni hizmet kadrolarında yer almaları lâzımdır, diye sözü bağladı. (...) Birkaç gün sonra, benim de Bingöl’den CHP adayı olduğumu, yani mebus tayin edildiğimi öğrendim. Seçimler bilinen usül ile yapıldı. Bana beş-on gün sonra da hatırladıldı ki, partiye üye olmam lâzımdır” (Banguoğlu, 1986a:5). 206 Banguoğlu, milletvekili adaylarının belirlenmesinde bazı yanlışlıkların olduğunu da belirtir. “Memduh Şevket Esendal seçimlerden çok önce Meclis’i gençleştirmek hususunda Millî Şef’le mutabık kalmış ve geniş bir kontenjan almış. Çevresinde ve gezip dolaştığı yerlerde gözünün tuttuğu genç adamları cep defterine kaydediyormuş. Yüz kadar yeni isim müracaatı olsun olmasın bunları listeye almış. Arada yanlışlıklar da olmuş. Meselâ, Samsun’da Halkevi Başkanı olan Tevfik İleri’yi tanımış fakat adımı unutmuş, defterine Samsun Halkevi Başkanı, diye yazmış. Oysa arada reis değişmiş. Onun yerine masum bir zat Meclis’e geldi. Tevfik İleri ise sonradan Demokrat Parti’den mebus oldu. Demek ki, ben o[nun] listesinden gelmiş bulunuyordum” (Banguoğlu, 1986b:5).33 Yeni milletvekillerinin çoğu ileride bakanlık, hatta başbakanlık koltuklarına oturacaklardı. Hasan Saka da kabinesinde bu gençlerden yararlanacaktı: “[Hasan Saka] Kabinesini gençleştirmek lüzumunu hissetti. Genel Sekreter Memduh Şevket Esendal’ın himmeti ve geniş bir vatanseverlik ölçüsü içerisindeki müdahalesi sayesinde, C.H.P. safları arasına gerek 1943 yılında gerek 1946 yılında girmiş bulunan genç ve idealist milletvekillerinden istifadeyi düşünmüştü” (Giritlioğlu, 1965:207). Recep Peker’e muhalefet eden 35’ler içinde Esendal olmak üzere çok sayıda onun tarafından milletvekili seçtirilen kişi vardı. ”Memduh Şevket Esendal, sanki ileriyi görmüş gibi, daha 1943’lerden itibaren eski partiye yeni kan şırınga etmiş, yetişen genç nesile parlamentoda yer vermişti. Bunlar, «müfritler-ılımlılar» çekişmesi başladığında, 35’lerin temel direğini teşkil ettiler” (Toker, 1998:208). Esendal’ın gençleri milletvekili seçtirmesi, Meclis’te “Memduh Şevket Meclis’i çolukçocukla doldurdu” yakınmalarına yol açmıştır (Banguoğlu, 1986b:5). CHP Genel Sekreteri Esendal, 1943 seçimlerinden sonra, oluşturmaya çalıştığı “muhit”i Ankara’da kurmuş bulunuyordu: “Esendal’ın Yüksel Caddesindeki üç katlı evi; âdeta bir kültür evi, bir siyasî tekke gibiydi. Müdavimleri; şair Ahmet Kutsi Tecer başta, şairler, edebiyatçılar, subaylar ve halktan kişilerdi. Genç milletvekilleri ve siyasetçilerden Kasım Gülek, Nihat Erim, Cemil Sait Barlas, Vedat Dicleli, Kemal Satır, Tahsin Banguoğlu, Bedrettin Tuncel en sık gelenler idi. Cevat Dursunoğlu, Emin Erişirgil, Ahmet Hamdi Selgil de Esendal’ı yalnız bırakmazlardı. O günlerde bir gazetede Büyük Millet Meclisinde Esenistler diye bir siyasî grubun oluştuğuna dair yazı da çıkmıştı” (Bekin, 2002:53). 33 1943 seçimlerinde Samsun Halkevi Reisi Nail Öztuzcu milletvekili seçilmiştir. 207 2.3. Anadolucular ve Cumhuriyet Halk Partisi Uzun yıllardır devlet yönetiminde söz sahibi olmayı, bunun için de siyasete girmeyi arzulayan Anadolucular, bu fırsatı Ankara’da bir “muhit” oluşturma çabasında olan Memduh Şevket Esendal’ın CHP Genel Sekreterliği döneminde buldular. 1940’ların başında üniversitelerde, bakanlık bürokrasilerinde üst düzeylere yükselmiş olan “memleket çocukları”nın yazgısı, İnönü ve Esendal’ın Parti’yi gençleştirme etkinliğiyle çakışınca değişti. “Memleket çocukları”, tarım bakanlığından eğitim bakanlığına kadar birçok bakanlığın yönetim kademelerinde görev alıyorlardı. Ayrıca “diş hekimi, doktor, avukat, tüccar ya da rantiye olarak ”memleket”lerinde önemli adamlar oluyorlardı. Halkevleri bunların politikacılık kuluçkası; Halk Partisi de politik yükselme kanalı olmuştu. (...) Eski İttihatçı M.Ş. Esendal’a, onu parti genel sekreterliğine getirerek bu memleket çocuklarını mimleme ödevi verilmişti” (Berkes, 1997:248-249).34 28 Şubat 1943 tarihinde yapılan milletvekili seçimlerinde 455 milletvekili seçilmiş, 139 milletvekili ilk kez Meclis’e girmiştir. Fakat 1943 seçimlerinin önemli bir sonucu yıllardan beri siyaset sahnesinde etkin bir rol oynamak isteyen Anadolucuların TBMM’ne girmeleri oldu: “1943 seçimlerinde “Dönüm” dergisi çevresinde bir araya gelmiş “Anadolucular” denilen grup, başlarında Şevket Râşit Hatipoğlu bulunduğu halde Meclise birçok milletvekili sokabildi ve bu sonuç en ziyâde Dil, Târih ve Edebiyat [Coğrafya] Fakültesi’nde yuvalanmış komünist fikir zümresine karşı milliyetçilerin zaferi sayıldı” (Ağaoğlu, 1993:29). Bu seçimde Anadolu, Dönüm, Çığır, Millet ve Dikmen gibi dergilerde yazıları çıkan Şevket Raşit Hatipoğlu, Reşat Şemsettin Sirer, Sadi Irmak, Hıfzı Oğuz Bekata, Tahsin Banguoğlu, Süreyya Anamur, Ali Kemal Yiğitoğlu, Suut Kemal Yetkin, Ahmet Kutsi Tecer, Behçet Kemal Çağlar, Sedat Çumralı, Selahattin Batu, Esat Tekeli, Tezer Taşkıran gibi isimler milletvekili oldular. Millet yazarlarından Nihat Erim de 1945 yılında yapılan bir ara seçimde milletvekili olmuştur. Ankara Yüksek Ziraat Enstitüsü’nde görevli olan dört öğretim 34 Memduh Şevket Esendal Halkevleri’ni “siyasi fidanlık” olarak görür: “Maşeri vicdanı ayakta tutmak Halkevlerinin gayesi budur. İttihat ve Terakki siyasi kulüplerle bunu yapmak istedi, olmadı. Çünkü her zaman siyasi hadise bulamazsın. Toplantı vesilesi lazımdır. Türk Ocakları da başka şeylerdir. Halkevleri bize mahsus bir buluştur. (…) Halkevleri partiye fidanlık hizmeti görecek, maşeri vicdanı daima uyanık bulunduracaktır” (Barutçu, 2001:634). 208 üyesi Prof. Şevket Raşit Hatipoğlu, Prof. Ali Kemal Yiğitoğlu ve Prof. Selahattin Batu ve Doç. Lütfi Ülkümen’in milletvekili seçilmesi dikkat çekicidir. Anadolucu hareketin önderi konumunda olan Remzi Oğuz Arık “Halk Partisi içinde sayıları yirmibeşi geçen genç, aydın mebus”dan söz etmektedir (Arık, 1950:9). Bu milletvekilleri daha sonraları kamuoyunda “Anadolucu Grup”, “Hatipoğlu Grubu” veya “Sirer Grubu” olarak adlandırılacaklardır. Mehmet Kaplan’a göre “Remzi Oğuz Arık ile Şevket Raşit ve onlarla beraber hareket eden aydınlar takımı, Halk Partisine ve Millet Meclisine girerek Anadoluculuğu bir ideoloji kılığına sokmadan pratik bir politika haline getirdiler, bir çok kanun ve müessesenin kuruluşunda rol oynadılar. Demokrat Parti’den önce Halk Partisine karşı içten mukavemet, meclisteki ve meclis dışındaki Anadolucular arasında doğdu” (Kaplan, 1992:139). Anadolucuların kısıtlı örgütlenme özgürlüğünün bulunduğu koşullarda dergiler etrafında toplanmalarının yanısıra gizli örgütlenmelerde de bulunduğunu, kendisi de bu oluşumlarda yer alan Samet Ağaoğlu iddia etmektedir. Ağaoğlu, 1972 yılında “Atatürk’ün ölümünden az önce Ankara’da bâzı asker-sivil kimseler gayesi komünizmle mücadele ve milliyetçi ve demokratik bir yönetimi gerçekleştirmek olan “Millî Cephe” isimli gizli bir cemiyet kurdular. Teşekkülün kısaltılmış adı da “Meç” oldu. Cemiyete katılanların büyük kısmı hayatta. Bunun için daha fazla anlatmayı yersiz buluyorum” şeklinde bir açıklamada bulunur (Ağaoğlu, 1972:75). Samet Ağaoğlu’nun ölümünden sonra yayınlanan günlüklerinde Hıfzı Oğuz Bekata’dan söz eden yazar, bu kez isimler vererek bu örgütten bahseder. “Bu zat [Bekata] ile Ankara Lisesi’nde başlayan arkadaşlığımız, İktisat Bakanlığı’nda memurluğumuz sırasında çok sıkı bâğlarla örülmüş, siyâsî görüşlerde tam bir anlaşma hâline gelmiş, tek-parti devrine son vermek için, icâbında ihtilâle kadar gitmek üzere, Atatürk’ün hastalığının ağırlaştığı ve ölümünün ay meselesi sayıldığı sırada, merhum profesör Remzi Oğuz Arık, yine merhum Süreyya Anamur, doktor Arif Sözen, profesör Bedii Ziyâ bâzı arkadaşlarla cemiyet bile kurmuştuk. “Millî Cephe” ismini verdiğimiz bu teşekkül, hücre sistemi ile hızla yayılmış, Şevket Raşit Hatipoğlu ve arkadaşlarının “Dönüm” dergisi etrâfında meydana getirdikleri grupla, Albay Seyfi Kurtbek ve arkadaşlarının genç subaylar arasında yaptıkları gruba bâğ atmış, böylece esaslı bir teşkilât hâline gelmişti. Teşkilâtın yazı organı Bek Ata’nın “Çığır” 209 dergisi ile Remzi Oğuz’un “Millet” dergisi idi” (Ağaoğlu, 1993:411-412).35 Kendisi de milletvekili olmak isteyen Samet Ağaoğlu’nun sözünü ettiği Hıfzı Oğuz Bekata, Süreyya Anamur ve Şevket Raşit Hatipoğlu 1943 seçimlerinde milletvekili oldular. Bu tür gizli örgütlenmenin etkinliği ve sonuçları hakkında bilgilere sahip olmamakla birlikte Anadolucuların İstanbul ve Ankara’da bir araya gelerek rejimin gidişatı hakkında sık sık görüştüklerini biliyoruz. “Tek parti, tek şef sloganına dayanan Halk Partisi, çürümüş bir menfaatlar zümresi haline gelmişti. Aynı partiye mensup Anadolucular bu çürümeyi yakından görüyorlar, ona karşı bir hareketin yapılması zaruretine inanıyorlardı. Her hafta gittiğimiz Nurettin Topçu’ların Gedikpaşa’daki eski ahşap evlerinin denize bakan küçük odasında bir gece nasıl tesadüfle bilmiyorum, Birinci Millet Meclisinde üye bulunan Hüseyin Avni Ulaş, Yusuf Kemal Tengirşek de bulunuyordu. Remzi Oğuz Arık, Mümtaz Turhan da oradaydılar. O gece saatlerce Kurtuluş Savaşı, Birinci Millet Meclisi, Atatürk, Halk Partisi ve memleketin halihazır durumu üzerine konuşuldu” (Kaplan, 1992:139). İstanbul’da yapılan bu tür toplantılara katılan Remzi Oğuz Arık, Ankara’daki Anadolucuları bilgilendiriyordu (Banguoğlu, 1986a:5). İnönü’nün iç siyasette de yürüttüğü “denge oyunu”nun bir parçası olarak görülmesi gereken yeni açılımın bir sonucu Anadolucuların Meclis’e girişi olmuştur. II. Dünya Savaşı’nın başlamasıyla birlikte Almanya yanlısı tutumların bir yansıması olarak kamuoyunda daha görünür hale gelen Irkçı-Turancı düşünüşün önünün kesilmesi, bu gruplarla bağlantı içinde olan fakat pragmatist siyasetleri ve ılımlı tavırları ile onlardan farklılaşan Anadolucuların ödüllendirilmesiyle gerçekleştirilmeye çalışıldı. “İnönü, Anadolucu akımın gücünün legal siyasal yaşamda yer almasını gerektirecek düzeye eriştiği kanısına varmış olmalıydı. Denge politikasının gereği olarak bu tür sapmalar dışarıda kalacaklarına Parti içinde bulunmalılardı ki denetim altında tutulabilsinler! Bu noktada Anadolucuların iktidarla çatışmama ve bir ucundan iktidara bulaşma taktikleri ile güdülen parti politikası da çakışmış oluyordu” (Tonguç, 1997:14). 35 Albay Seyfi Kurtbek, 3 Mart 1950’de emekli olduktan sonra 14 Mayıs 1950 seçimlerinde DP’ten Ankara milletvekili seçildi. I. ve II. Menderes Hükümetlerinde sırasıyla ulaştırma ve milli savunma bakanlıklarına getirildi. Seyfi Kurtbek, 27 Mayıs 1960 müdahalesinde sorgulandı. 1965 seçimlerinde ise AP’nden Sivas milletvekili oldu 210 Anadolucuların CHP saflarında siyasete girişleri bazı kişilerce İnönü’nün tutumuna bağlanmaktadır. Pertev Naili Boratav da benzer düşünceye sahiptir: “Bir nazi hayranlığı başlamıştı, ama Halk Partisi’nin sağ kanadının güçlenmesi Atatürk’ün ölümünden sonradır. İsmet İnönü’nün Cumhurbaşkanı olmasından sonra, vaktiyle Atatürk’ün zılgıtını yiyip bir köşeye çekilmiş olan eski Anadolucular, Meclis’te çoğunlukta olmamakla beraber kuvvetli bir sağ kanadın nüvesini oluşturdu. Nazi hayranlığı da bilhassa II. Dünya Savaşı başladıktan sonra yaygınlaştı” (Çetik, 1998:195-205). Fay Kirby de Boratav’ın savına benzer biçimde Anadoluculuk hareketinin Atatürk’ün ölümünden sonra CHP’ye “sızdığını” öne sürmektedir. “2. Dünya Savaşı’nın zorluk ve baskılarına, Nazi ve Komünizm propagandalarına, ırkçılığın etkilerine karşı ile duran Kemalizm, kendi Partisinin kucağında başlayan başka bir gücün etkisi altında sallanmaya başlamıştır. Bu, ta Kurtuluş Savaşı zamanında, Atatürk’ün kişiliğine ve düşünlerine karşı gelmiş olan, Kemalizmin utkusu karşısında sinen ya da silinip yok olan “Anadoluculuk” diye adlandırılan bir hareketin, yeni ve genç elemanlarca canlandırılmış şekliyle CHP içine sızmaya başlamasıyla olmuştur. Irkçılık hareketinden değişik ve bundan kendisini ayıran birçok özellikleri nedeniyle, Anadoluculuğu herkes kolayca görüp tanıyamamıştır. (...) Irkçılardan değişik olarak, Anadolucular bir siyasal grup, bir hareket, bir parti olarak birleşmemişlerdir. Söz konusu olan dönemde, yine ırkçılardan değişik olarak, CHP’ye karşı cephede yer almamışlardır. Tersine, CHP’ye sızma, yayılma ve ona egemen olma yoluna gitmişlerdir” (Kirby, 2000:352-353). Fay Kirby’ın belirttiği Türkçü-Turancılar ile Anadolucular arasındaki siyasete yaklaşım farkılıklarına Erol Güngör de dikkat çekmektedir. “Türkçüler tek parti iktidarına karşı radikal bir muhalefet yaptıkları halde Anadoluculardan bir kısmı başka bir siyasî parti bulunmadığı için iktidar partisine girmişler ve orada milliyetçiliğin en önemli hedeflerinden biri olan demokrasiyi yerleştirmek istikametinde büyük gayretler göstermişlerdir. Denebilir ki tek parti idaresinin demokrasiye geçiş hareketine kolaylık göstermesinde en önemli iç âmillerden biri de parti içindeki Anadolucu milliyetçiler olmuştur” (Güngör, 1999:136). Anadolucular da CHP saflarında siyasete atılmalarını başka türlü bir siyaset yapma şanslarının bulunmadığı görüşüyle savunmaktadırlar: “Halk Partisinin prensipleri dışında başka bir parti kurulması mümkün olmayınca, Halk Partisi esaslarından ayrı zihniyet ve başka düşünce taşıyanların bir araya gelip ayrı bir parti teşkil etmelerine imkân verilmeyince 211 bunların hepsi asıl düşüncelerini saklamak, taşıdıkları zihniyeti ve maksadı belli etmemek zorunda idiler. Fakat bunların içinde, taşıdıkları zihniyet ve maksatlara çok bağlı olanlar, kendi kanaatlarını saklamakla kalmıyacaklar, Halk Partisi içine girip düşüncelerini bu yoldan realize etmek isteyeceklerdir. Zira, siyasî düşünceleri tahakkuk ettirme yolu Millet meclisiiktidar-hükûmet yoludur. Meclise girmek için ise son yıllara kadar Halk Partisinden başka kanal yoktu. Böylelikle Halk Partisinin içine zamanla, zâhirde Halk Partili, aslında başka zihniyet ve maksatta insanlar girecekti” (Bizim Türkiye, 1948a:3). Kendisi DTCF’nde öğretim üyesi olan ve Fransa’da eğitim gören Hamdi Atademir de asıl amacı olan siyasete girme yolunun CHP’den geçtiğini söylemektedir: “İnönü’yü devirmek isteriz. Ama onu Halk Partisi’nin içine sokularak devirmek en kestirme ve mümkün olan yoldur.” Berkes’e göre böyle düşünce besleyenler sadece Atademir’le sınırlı değildir: “ ‘Memleket çocukları’ Avrupa’da okuyup bir iki sertifika aldıktan sonra “eşraf” aileleri adına kendilerini ülkenin sahipleri sanıyorlardı” (Berkes, 1997:149,248). Reşat Şemsettin Sirer 14 Eylül 1945’te CHP’ni bir “millî cephe”ye benzetir: “Bizim Anayasamız, diğer partiler kurulmasını yasak etmemiş. Fakat memleketin fikir sahibi ve etraflarına insan toplayabilecek bütün unsurlarını ayrı parti kurmaktansa bir millî cephe, bir millî birlik hüviyeti taşıyan CHP safları arasına katılmayı bu partinin teşkilâtı içinde fikir söylemeyi, tartışmayı ve bu parti yolu ile memleketin idaresine katılmayı tercih etmiştir” (Berkes, 1997:250). Anadolucuların CHP içinde etkinliklerinin artması 1940’lı yıllarda olmuştur. Fakat Anadolucular bu dönemden önce zamanla bakanlık bürokrasilerinde ve üniversitelerde önemli konumlara gelmişlerdi. Anadolucuların çoğu müsteşar, genel müdür, daire başkanlığı, müze müdürlüğü, kürsü başkanlığı görevlerini sürdürüyordu. Çoğunluğu taşra kökenli olan bu insanlar Halkevleri ve Parti teşkilatı aracılığıyla zaten potansiyel aday olmuşlardı. Behice Boran, Anadolucuların da aralarında bulunduğu genç kadroların CHP’den milletvekili olmalarının, Parti’de bu yapılanların bir “yenileme ve gençleştirme” olduğu yanılsamasına yol açtığını öne sürer. Boran, bu dönemde Anadolucu düşünüşün mevcut CHP yönetiminin siyasetine eklemlenme sürecini ve düzeneğini bütün çıplaklığıyla ortaya koyar: “1940-45 arasında Alman eğitiminde yetişmiş veya etkisinde kalmış bir kısım aydınlar C.H.P. ye girdiler, devlet mekanizmasının çeşitli kademelerinde yer aldılar. Yüksek görevlere kadar tırmandılar. C.H.P. bu yeni kuşak aydınlarla kendisini yenilediği, gençleştirdiği zehabındaydı. 212 Bu yeni kuşağın savunduğu fikirler şöyle özetlenebilirdi: Türkiye bir tarım ülkesiydi ve öyle kalmalıydı. Bununla beraber, tarım ve köylü kitleleri olduğu gibi kendi haline bırakılamazdı. Savaş yıllarında büsbütün perişan duruma düşen köylüyü kalkındırmak gerekti. Köylü topraklandırılmalıydı, toprak mülkiyetinin belirli ellerde toplanması önlenmeli, ama Türkiye her halde büyük sanayi ülkesi olmamalıydı. Köylü aile işletmeleri temel olmalıydı. Köylüye daha modern âletler sağlanmalı, daha yeni usuller öğretilmeliydi, ama bu, makineli büyük çapta üretim olmıyacaktı. Aynı zamanda köylüye çıkrık, tezgâh dağıtılmalı, küçük sanatlar öğretilmeliydi. (Çıkrık ve tezgâh dağıtımı fiilen uygulandı). Köylü aileleri boş zamanlarını bu işlerle değerlendirerek kendi ihtiyaçlarını kendileri karşılayabilmeliydiler. Bu amaçla köylerde okullar açılmalıydı. (Ama bu aydınlar Köy Enstitülerine kesinlikle karşıydılar). Tarım ürünlerini değerlendirecek küçük birimler halinde konserve, şeker, v.b. sanayi kolları kurulmalı, ağır sanayie, büyük sanayi işletmelerine iltifat edilmemeliydi. Böylece Türkiye ekonomisi tarıma, tarımı da aile işletmelerine dayanan, ancak tarımla ilgili küçük hafif sanayie sahip otarşik –kendine yeter- bir toplum olacaktı. Kasabaların küçük burjuvazisiyle kentli ticaret burjuvazisi ve onların yüksek eğitim görmüş aydın oğulları için ideal bir düzendi bu! İşçi sınıfının ve onunla birlikte sol hareketlerin gelişmesi önlenmiş olacaktı. Böyle bir Türkiye, hiç şüphesiz gelişmiş sanayi ülkesi Almanya için de bulunmaz bir mamul maddeler pazarı ve ham maddeler kaynağı olacaktı” (Boran, 1992:50). Anadolucular 1946 seçimlerinde de yeni isimlerle güçlenerek Meclis’e girdiler. 1946 yılında artık sağ kanat CHP’de egemenliğini ilan etmişti (Mumcu, 1998:114). Buna karşılık kamuoyunda sol kimliği ile tanınan kimi aydınların CHP’den aday olmaları değişik yollarla engellenmiştir. İsmail Hakkı Tonguç, yakından tanıdığı CHP Genel Sekreteri Nafi Atuf Kansu’ya aralarında Köy Enstitüsü müdürlerinin, öğretmenlerin, eğitmenlerin ve muhtarların da bulunduğu 26 kişilik bir liste vererek, bunların 1946 seçimlerinde CHP adayı olmasını istemiştir. Tonguç’un verdiği isimlerden bazıları önce CHP aday listesine konmuş, fakat daha sonra bu isimler kesin aday listesinden çıkarılmıştır (Tonguç, 1970:213-214). 2.3.1. Anadolucuların Etkinlikleri 1940’larda kaynatılmaya başlanan cadı kazanında Anadolucuların katkısı büyüktür. CHP’nde etkinlikleri artan Anadolucular, pek çok olayın perde arkasında yer almışlardır. “Sabahattin Ali-Nihal Atsız Davası” ile başlayıp “Irkçılık-Turancılık Davası” ile süren 213 “Hasan Âli Yücel-Kenan Öner Davası” ile noktalanan davalar o dönemin atmosferini bütün çıplaklığıyla ortaya koyan siyasal davalardır. Bu süreçte Tan gazetesi baskınından DTCF’ndeki öğrenci olaylarına kadar her eylemin arkasında CHP’den mutlaka birileri bulunmaktaydı.36 Anadolucu milletvekillerinin oluşturduğu çekirdek bir kadro özellikle 1945’lerden sonra sağ kanadın güçlenmesinde önemli bir rol oynayacakdı. Esendal’ın kurduğu ve başına Tahsin Banguoğlu’nu getirdiği Halkevleri Yüksek Danışma Kurulu’nun çalışmalarının ulaştığı sonuçlardan biri olan “komünizmle mücadele” yeni dönemin başlıca siyasetlerinden biri olacaktır: “Esendal, beni çağırdı, elime bir liste verdi. Başında ‘Halkevleri Yüksek Danışma Kurulu’ altında genç mebusların yirmisinin adları vardı. Bu danışma kurulu çalışmaları boyunca, bende ve bazı arkadaşlarımda üç ana fikir kuvvetlenmişti. 1-Batı taklitçiliğine dökülmüşüz, millî kültürümüz tahrip edilmiş. Onu onaracağız, kendimize geleceğiz. 2-Kötü bir “tek parti” idaresine sürüklenmişiz. Memlekette hür ve murakebeli rejimi gerçekleştirebileceğiz. 36 “Nihal Atsız savunmasında, Sabahattin Ali’nin açtığı dava nedeniyle yapılan gösterilerin kendisi tarafından değil, Rasih Kaplan, Reşat Şemsettin, Behçet Kemal, Rabii Barkın, Suud Kemal ve Tahsin Banguoğlu adlarındaki milletvekillerinin “şifahi telkinleri” ile oluştuğunu söylüyordu” (Mumcu, 1998:64) “Sertellerin yazılarından huzuru kaçan o dönemin ileri gelenleri İstanbul CHP Parti Müfettişi Aleddin Tiridoğlu’nu görevlendirdiler. Tiridoğlu, İstanbul’a giderek CHP yurtlarında kalmakta olan gençlerle ilişki kurdu. Onlarla yaptığı toplantılarda Tan’a yöneltilecek saldırının esasları saptandı” (Karakuş, 1977:99) “Milli Eğitim Bakanı Reşat Şemsettin Sirer kendilerine güvendiği öğrencilerden bazılarını Ankara Palas’ta kabul etmiş, DTCF’ndeki solcu öğretim üyelerine karşı girişilecek faaliyet hakkında gerekli talimatlar vermişti” (Karakuş, 1977:128; Mumcu, 1998:80) “Sanık gençler [Tan gazetesini basanlar], başta Ali İhsan Göğüş olduğu halde,ayakta sıralanmışlardı. Onların karşısında pek mültefit görünüşlü biri de, tabakasını uzatmış, sanık gençlere sigara ikram ediyor, hatırlarını soruyordu. Onun bu hali pek garibime gitmişti. Emniyet Müdürü’ne sordum: -Beyefendi kimdir bu zat? -Kâzım Bey, bu zat Halk Partisi Müfettişi Alaaddin Tiritoğlu, diye cevap verdi” (Kabacalı, 1992:106) “İdeal demagog tipi dediğim şair Behçet Kemal Çağlar’ın aldığı ödev Demirtepe Halk Partisi Ocağı’na toplatılan gençleri büyük saldırıya [DTCF Saldırısı] hazırlamaktı. (...) Bu toplantılarda, onun yanında, partinin zorbalık sembolü olan Kemal Satır da bulunurdu. Görünüşte hiçbir şeyin ardında gözükmediği halde, bu zatın birçok işlerin ardından çok kez adı çıkar” (Berkes, 1997:424-425). “O günlerde CHP iktidarı öğrencilere kaba kuvvet gösterileri yaptırarak, hoşlanmadığı görüşleri susturma yolunu denerdi. İzmir’de Zincirli Hürriyet’i basan matbaaya da saldırı düzenlendi” (Güzel, 1997:116). 214 3-Türkiye’de komünizm şaşkın bir aydınlar solculuğu şeklinde yerleşmeye başlamıştır. Onunla mücadele edeceğiz” (Banguoğlu, 1986b:5). Tahsin Banguoğlu’nun içinde olduğu Anadolucu milletvekillerininin anti-komünist mücadeleyi öne çıkarmaları o dönemin temel devlet politikalarından biri olacaktır. II. Dünya Savaşı’nın bitimiyle birlikte Sovyetler Birliği’nin verdiği notalar anti-komünist histeriyi doruk noktasına ulaştıracaktır. Çınaraltı’yı çıkaran ve Yusuf Ziya Ortaç’la birlikte 1946 seçimlerinde CHP’nden milletvekili seçilen Orhan Seyfi Orhon, Mili Eğitim Bakanı Reşat Şemsettin Sirer’e yönelttiği bir soru önergesi görüşmesinde provakatif bir söylemle potansiyel komünistleri ifşa eder: “Komünizm ayağında çizmesi, başında kalpağı ve elinde kırbacı ile kendi kıyafetinde gelirse; yoksa millî birliği yıkmak için her kılığa girebilen bir fikir, bir hikâyeci, bir şair, bir mecmuacı, bir ressam, bir köy enstitüsü öğretmeni, bir iktisatçı ve bir profesör olarak pekâlâ hayatımıza girebiliyor ve bir (ileri fikirlilik) maskesi altında tahribatını çok geniş sahada yapıyor. Senelerdir kullandığı kurnazca taktîkler, milliyetçiliği töhmet altında koymuştur. O derecede ki, millî mefkurenin milliyetçilik fikrinin haysiyetini şeref ve itibarını iade etmeye mecburuz” (TBMMTD, Dönem:8(2),cilt:12:252). “Türk Mc Charty”si Rize milletvekili Dr. Fahri Kurtuluş, Özleyiş’e Kasım 1947’de verdiği beyanatta anti-komünist mücadelenin hangi boyutlara ulaşacağını haber veriyordu: “C.H.P. Kurultayında komünizmle ve komünistlerle mücadele ve komünist olanları tasfiye için –Amerika’da olduğu gibi- sayın Hüseyin Cahit Yalçın’ın başkanlığında bir heyet kurulmasını teklif edeceğim. Bu heyet teklifim üzere İstiklâl mahkemesi salâhiyetiyle çalışacaktır. Memlekette 1919 dan beri bu yolda çalışmış kim varsa bunları eserleri, yazıları üzerinde tesbit edecek ve bu gibilerin halk hizmetinde çalışmalarına kanunî bir hükümle mâni olacaktır. (…) Milletin atıldığı kurtuluş mücadelesine tamamen bigâne ve duygusuz kalıp, komünizm lehinde bir satır değil, sahifeler dolusu yazı yazanlar, bugün âmme hizmetinde, üniversite hizmetinde bulunamazlar. Bunlar üzerinde konuşacağım günler gittikçe yaklaşıyor” (Özleyiş, 1947:6). Nitekim Fahri Kurtuluş, 17 Kasım-4 Aralık 1947 tarihleri arasında toplanan CHP 7. Büyük Kurultayı’na bu önerileri içeren fakat kabul edilmeyen önergeler vermiştir. Kurtuluş, “komünizmle mücadelenin millî vazife” sayılmasını istediği önergelerinde şu ifadeleri kullanmıştır: “Komünizmle faaliyette bulunmak en büyük vatan hainliğidir. Bu mukaddes toprakları muzur ideolojilerin emrine vererek düşman istilâsı altında çiğnetmeye hiçbir Türkün vicdanı aslâ razı olamaz. Böyle bir vatan hainliğine göz yummanın da ona iştirak etmek demek olacağını zannederim ki yüksek heyetiniz kabul buyurur. Türk 215 milletinin hayat ve varlığını ve tarihini yıkmak, istiklâl ve şerefine tecavüz etmek ve bu güzel topraklarda Türklüğü yoketmek üzere faaliyette bulunan komünizmle Partimizin ciddî bir şekilde mücadele etmesi artık ihmal edilmiyecek bir zaruret olmuştur” (CHP, 1948b:511). Sirer de milletvekilliği ve bakanlıkları döneminde bütün yoğunluğunu bu mücadeleye adayacaktır. Anadolucuların katkısıyla “solculuk”, TBMM ve devlet yönetiminde milliyetperverlik ve vatanperverlik karşıtlığı olarak kabul görmüştür.37 Anadolucular Parti yönetimi dışında da etkinliklerini sürdürüyorlardı. Dönemin CHP yayın organları olan Ulus ve Ülkü’nün başlıca yazarları Reşat Şemsettin Sirer, Behçet Kemal Çağlar, Suut Kemal Yetkin, Hamdi Akverdi, Halil Fikret Kanad, Esat Tekeli, Ahmet Kutsi Tecer, Tahsin Banguoğlu, Nihat Erim, Sadi Irmak ve Selahattin Batu gibi isimlerdi. Boran’a göre 1940-1950 arasında Anadolucular CHP’nde ve kurulan hükümetlerde önemli rol oynadılar. “1945 Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu bu guruptan Şevket Raşit Hatipoğlu’nun Tarım Bakanlığı sırasında Meclisten geçirildi. 1946’da gerçekten hür bir sendikacılık hareketi olarak meydana gelen yüzlerce sendika, aynı guruptan Sadi Irmak’ın Çalışma Bakanlığı sırasında kapatıldı. Yine aynı guruptan Reşat Şemsettin Sirer önce Hasan Ali Yücel’in yerine Eğitim Bakanı, sonra da Çalışma Bakanı oldu. Ankara Üniversitesi DilTarih Coğrafya Fakültesi olayları ve Köy Enstitülerinin eğitim sisteminin kökünden değiştirilişi onun Bakanlığında yer aldı” (Boran, 1992:51). 38 - 39 37 Emin Soysal’ın “Ankara Yüksek Ziraat Enstitüsü Veterinerlik Fakültesi’nde komünist propagandası” yaptıkları savıyla tutuklanan sekiz öğrenciyle ilgili olarak TBMM’nde gündeme getirdiği tartışma dönemin atmosferini yansıtması bakımından önem taşımaktadır: “Tarım Bakanı Tahsin Coşkan: Şu halde bir sağcı ve bir solcu (Gürültüler, bağrışmalar, sağcı demeyiniz, ad takmayınız, milliyetperver deyiniz) Evet birisi solcu diğeri vatanperver, milliyetçi ve şiddetli vatanperver. Fahri Kurtuluş: Milliyetçi olmak bu memlekette suç değildir. Gayet fena bir misal oluyorsunuz. Vatan meselesi, üniversite muhtariyetinin üstündedir Vekil Bey! Başkan: Bu konuda Kamutay’ın hassasiyeti Bakanca görülmüştür. Tedbir ve takibatını daha tesri edip, bu işteki milliyetçi arkadaşların mağduriyetini telâfi edeceği derkârdır (Bravo sesleri)” (TBMMTD, Dönem:8(2),cilt:12:9- 10). 38 1945 yılında yasalaşan Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu (ÇTK), önce Çiftçiye Toprak Dağıtılması ve Çiftçi Ocakları Kurulması Hakkında Kanun Tasarısı olarak gündeme gelmiş, fakat Geçici Komisyon’da “Çiftçi Ocakları” tasarıdan çıkarılmıştır. Çiftçi Ocakları tartışmalara yol açmıştır. Adnan Menderes 16 Mayıs 1945 günü TBMM’nde bu kanun tasarısı hakkında görüşlerini açıklarken “Çiftçi Ocakları”nın gerici bir zihniyetin ürünü olduğunu ve bu kurumun Nazilerden esinlenilerek gündeme geldiğini öne sürmüştür (TBMMTD, Dönem:7(1),cilt:17:116). Niyazi Berkes de Prof. Ömer Celâl Sarç’a gönderimde bulunarak bu kanunun aslında bir Nazi kanunundan alındığını söylemektedir: “Prof. Ömer Celâl Sarç, Hatipoğlu’nun hazırladığı kanun tasarısının, Erbhoff kanunundan alınma olduğunu gösterir. Türkçe tasarıda buna “köylü aile ocağı” deniyor. (...) Bizdeki toprak reformu iddialarının aslını faslını çok iyi bilen Prof. Ömer Celâl Sarç şunları yazıyordu: “Nasyonal sosyalist toprak inkılâbının siyasî-içtimaî bir gayesi vardır: kökleşmiş bir çiftçi sınıfı meydana getirmek, köylünün toprağa 216 2.3.1.1. DTCF Tasfiyesi DTCF’nde “sol temayüllü hocalar” için kaynatılan cadı kazanı, 1940’ların sonuna kadar sürmüştür. DTCF öğretim üyeleri Pertev Naili Boratav, Behice Boran, Niyazi Berkes ve Muzaffer Şerif Başoğlu üzerinde yoğunlaşan baskı ve yıldırmalar, Nihal Atsız’ın Orkun’un Nisan 1944 tarihli 16. sayısında yayımladığı “Başvekil Saracoğlu Şükrü’ye İkinci Mektup” başlıklı açık mektubunda Boratav’ı suçlamasıyla başlamıştır. Ankara’da DTCF odaklı aydın dayanışması sonucunda yayımlanan Yurt ve Dünya ve Adımlar, uzun süreden beri Türkçü ve Anadolucu çevreleri rahatsız etmekteydi. DTCF, “millî hayat, kültür ve ülküyü inkişaf ettirecek bir faaliyet göstermeme” suçlamasıyla ve yabancı uyruklu öğretim üyelerinin varlığı nedeniyle Anadolucuların hedefi olmuştur. Rize milletvekili Dr. Fahri Kurtuluş TBMM’nde “Ankara Üniversitemizin bağlılık, vatan sevgisi, milliyetçilik, muhafazakârlık gibi vasıflarını muhafaza etmek ve kuvvetlendirmek. Nasyonal sosyalist doktrinine göre böyle bir sınıf ideolojisi itibariyle devletin en sağlam temelini ve cemiyetin istikrar unsurunu teşkil etmektedir. Üstelik memlekete asker verdiği gibi nüfus artışını da beslemektedir. Nasyonal sosyalist eserlerde köylünün alman milletinin kan kaynağı olarak vasıflandırılması bununla ilgilidir. İşte, Erbhoff müessesesi bu sınıfın genişlemesi ve bekası şartlarını yaratacaktır” “(Berkes, 1997:247). Oysa Ömer Celal Sarç yukarıdaki satırları ÇTK’nundan önce 1943 yılında yazmıştır. Ayrıca Sarç, aynı yapıtında “Nasyonal-Sosyalizmin gayelerini gerçekleştirmek için başvurduğu tedbirlere gelince, bu tedbirlerin başlıcası olan Erbhof rejimi dahi ihtiyaçlarımıza uygun ve memleketimizde tatbika elverişli gözükmemektedir” şeklinde yazmıştır (Sarç, 1943:593, 601). Ömer Lûtfî Barkan ise ”bu müessesenin Nasyonal Sosyalist Alman ideolojilerinin bir mahsulü olduğunu zannetmek ve onu bu itibarla reddetmenin” yanlış olduğunu belirterek, benzer yapılanmaların farklı ülke ve dönemlerdeki varlığına dikkat çekmiş ve “ Osmanlı İmparatorluğunda da halis şekillerindeki reaya çiftlikleri’nin parçalanıp satılması veya miras yolu ile bölüşülmesi memnudu” şeklinde görüş bildirmiştir (Barkan, 1946:75-76). Anadolucular için toprak reformu, büyük toprak sahipliği yerine, mülkiyetin geniş bir tabana yayıldığı orta ve küçük boy işletmelerin egemen olduğu bir tarımsal yapının oluşturulmasına yönelik bir araç anlamına geliyordu. Muhafazakâr köy yaşamının temeli olan “aile” odaklı tarımsal örgütlenmenin, ekonomik gerekçeleri kadar kültürel esaslı gerekçeleri de vardı. Köylü ailelerinin, köy ortamında kalarak hafif tarımsal araç ve gereçlerle üretimi sürdürmelerinin, kontrol edilemez sonuçlar yaratan teknolojik gelişmelerin ve sanayileşmenin etkinlik alanını daraltması bekleniyordu. Daha önce gördüğümüz gibi CHP Genel Sekreteri Esendal’ın “toprak medeniyeti” kavramıyla ifade ettiği düşünceler benzer bir içeriğe sahipti. 39 5 Haziran 1946 tarihli ve 4919 sayılı Kanun’la yapılan değişiklikler sonucu 1938 tarihli Cemiyetler Kanunu’nun “aile, cemaat, ırk, cins ve sınıf esasına dayanan” cemiyetler kurulmasını yasaklayan hükümleri ortadan kaldırıldı. Bu düzenlemenin sonucunda kısa bir sürede iki sosyalist parti ve yüzlerce sendika kuruldu. Dönemin Çalışma Bakanı Sadi Irmak 1943 yılında Ulus’da “imtiyazlı sınıf ve zümre tanımamak” gerektiğini öne sürmüştü: “Bizde milliyetçilik telakkisi daima sosyal dayanışma fikriyle tev’em yürümüştür. İmtiyaz zihniyetinden uzak yaşamış cemiyetimiz, hürriyet ve istiklâl umdelerine ne kadar kıymet vermişse sosyal dayanışmaya da o derece önem vermiştir. (...) Biz şuna kaniiz ki ne kadar çok milliyetçi ve istiklâlci olursak sosyal dayanışmamız o kadar kuvvetli olacak” (Irmak, 1943:5). İşçi örgütlenmesinin hızı karşısında önlem alınması gecikmeyecekti. 27 Aralık 1946’da İstanbul Sıkıyönetim Komutanlığınca Türkiye Sosyalist Emekçi ve Köylü Partisi, Türkiye Sosyalist Partisi, İstanbul İşçi Kulübü ile birlikte pek çok sendika ve bu örgütlerin yayımladığı dergi ve gazeteler kapatıldı. 217 kapısından içeri girince, insanı evvelâ Yunanlı talebe (Efebus) un heykeli karşılar. Acaba bunun yerine, Türk tarihinin bir mitolojisini yaşatan bir taplo veya eski bir Türk kahramanlarından birinin heykeli konulamazmı idi?” sorusunu gündeme getirmiştir (TBMMTD, Dönem:8(2),cilt:4:753). Dönemin Anadolucu dergilerinde kendisine övgü dolu açık mektuplar yayımlanan “Anti-komünist, vatansever, koyu milliyetçi, memleketin asil evladı” (Tevetoğlu, 1967:589) Reşat Şemsettin Sirer, DTCF tasfiyesinin baş aktörlerinden biridir40. Sirer, Almanya’da öğrenci müfettişi iken, dört Türk öğrencinin bir ihbarı sonucu soruşturma açmadan orada bulunan Boratav’ı Türkiye’ye göndermiştir. Sirer, Yurt ve Dünya’da eleştirilere konu olmuş ve “Faşist nizam taraftarlığı” yapmakla suçlanmıştı (Cemgil, 1944:117-118). Fakat DTCF hocaları üzerindeki siyasi baskılar Hasan Âli Yücel’in bakanlığı döneminde başlamıştır. 1944 yılı Ocak ayında DTCF’nde siyasi ayrılıkları incelemek üzere bir soruşturma başlatılır, Mart ayı içinde Ankara 2 No’lu Askeri Mahkemesinin komünist tahkikatı sonucu bazı DTCF öğrencileri ile 1945 yılında ABD’ye giden ve bir daha geri dönmeyen Muzaffer Şerif Başoğlu tutuklanır . Milli Eğitim Bakanı Yücel, 4 Nisan 1944’de yayımladığı bir genelge bakanlık mensuplarının siyasetle uğraşmalarının yasak olduğunu belirtir. Yücel kendisinin de katıldığı Fakülte Genel Kurulu’nda Boratav, Berkes, Boran ve Başoğlu’nu Yurt ve Dünya ve Adımlar’ı kapatmaları konusunda uyarır. Ardından da 15 Mayıs 1944’de bu dergilerin kapatılmasını Başbakanlığa önerir. Bakanlar Kurulu’nun 16 Mayıs 1944 ve 3/824 sayılı kararnamesi ile “Matbuat kanununun 50nci maddesi mucibince” dergiler resmen kapatılır (Çetik, 1998:12-14). Milli Eğitim Bakanlığı’na bağlı olarak çalışan sol görüşlü öğretim üye ve öğretmenleri bakanlık emrine alınmaya başlanır. Boratav, Berkes ve Boran da 15 Aralık 1945’de bakanlık emrine alınır. Danıştay’a yaptıkları başvuru sonucunda Nisan 1946’da haklarındaki işlem iptal edilir. 40 Reşat Şemsettin Sirer, 1903 yılında Sivas’ta doğdu. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Felsefe bölümünü bitirdi. Adana, Galatasara Liseleri ile Adana Erkek, İstanbul Kız Öğretmen Okulunda öğretmenlik yaptı. 1926’da Bakanlık Müfettişi oldu. Bu arada Anadolu Mecmuası’nda yazıları çıktı. 1930’da Orta ve Batı Avrupa eğitimini incelemek üzere Almanya’ya gönderildi. 1933’te İlköğretim Genel Müdürlüğüne, bir yıl sonra da Almanya öğrenci müfettişliğine atandı. Yurda dönüşünde Talim ve Terbiye Kurulunda üye olarak görev aldı. 1941’de Yüksek Öğrenim Genel Müdürlüğüne getirildi. 1943 seçimlerinde Sivas’tan milletvekili seçildi. 07.08.1946- 10.06.1948 tarihleri arasında Milli Eğitim Bakanlığı; Şemsettin Günaltay Hükümetinde (16.01.1949-22.05.1950) Çalışma Bakanlığı yaptı.02.10.1953 günü trafik kazası sonucu öldü. 218 29 Ocak 1947 günü İçişleri Bakanı Şükrü Sökmensüer’in İstanbul Sıkıyönetim Komutanlığı’nca yürütülen “komünist tahrikleri” soruşturması hakkındaki bir sözlü soruya verdiği yanıtta Yurt ve Dünya, Adımlar ve Tan’ı Türkiye Komünist Partisi’nin güdümündeki yayın organları olarak açıklaması (TBMMTD, Dönem:8(1),cilt:20:70) daha sonraları Boratav, Boran ve Berkes’i suçlayanlar için bir dayanak oluşturacaktır. 1 Mart 1947’de Kemal Zeki Gençosman’ın yönetiminde çıkan Bayrak gazetesinde 67 öğrencinin imzaladığı bir dilekçe yayınlanır. Aynı gün öğrenciler tarafından Başbakanlığa, Milli Eğitim Bakanı Sirer ve İçişleri Bakanı Sökmensüer’e sunulan dilekçede Yurt ve Dünya ve Adımlar’ı çıkaran hocaların görevden alınmaları istenir. Buna karşılık Mediha Berkes’in çıkardığı 24 Saat gazetesinde 108 DTCF öğrencisin hocaları savunan dilekçeleri 5 Mart 1947’de yayımlanır. Ortamın giderek gerginleşmesi üzerine 5 Mart 1947’de DTCF’nde bir konferans verecek olan Boratav’ın toplantısı Rektör’ün isteğiyle yapılamaz. Ertesi gün bine yakın öğrenci gösteri yaparak üniversiteden sol temayüllü hocaların çıkarılmasını talep ederek, taşkınlık yaparlar. Olaylar üzerine toplanan Ankara Üniversitesi Senatosu 11 Mart 1947 tarihli kararıyla “Üniversite kürsülerinde yabancı ideoloji yayarak Türk gençliğine zehir saçmak isnadıyla” Boratav, Boran ve Berkes hakkında soruşturma açar (Çetik, 1998:22). 27 Aralık 1947’te Demirtepe CHP Ocağı’nda Behçet Kemal Çağlar’ın kışkırtması sonucu gösteri yürüyüşü yapan gençler DTCF’ni basarak Rektör Şevket Aziz Kansu’yu tartaklayarak linç girişiminde bulunurlar ve onu istifaya zorlarlar. 9 Ocak 1947’de toplanan AÜ Senatosu görüşmeler sonucunda Üniversiteler Kanunu’nun 46/D maddesine göre Boratav, Boran ve Berkes’i öğretim üyeliğinden çıkarır. Öğretim üyelerinin itirazı üzerine Üniversitelerarası Kurul, AÜ Senatosu’nun çıkarma kararını bozar. Sonuçta yasal bir düzenlemeyle Boratav, Boran ve Berkes’in kadroları Bütçe Kanunu’nun (L) cetveline alınarak işlevsiz kılınır. DTCF’nde yaşanan tasfiye sürecinde “sol temayüllü hocalar” Pertev Naili Boratav, Niyazi Berkes ve Behice Boran’ın üniversiteden atılmaları için idari, adli ve yasal bütün uğraşlar başta Reşat Şemsettin Sirer olmak üzere Anadolucular tarafından verilmiştir. Sirer, 219 AÜ Rektörlüğü’ne 27 Haziran 1947 tarihli “mahrem ve gayet acele” ibareli bir yazı göndererek hocalara disiplin cezası verilip verilemeyeceğini sorar. Sirer, hocalar hakkında men-i muhakeme kararı veren Danıştay 2. Dairesinin kararına karşın Danıştay Genel Kurulu’nu lüzum-u muhakeme kararı vermeye sevk edecek bir itiraz layihası sunar (Çetik, 1998:22,28). Öğretim üyelerini suçlayan bu layiha, Boratav’a göre Sirer tarafından DTCF Tarih doçenti Osman Turan’a verilmiş, Turan da “Gafletten Uyanalım” adıyla yayınladığı broşürde lahiyadan esinlenmiş, hatta kimi bölümlerini aynen aktarmıştır. Sirer, Üniversitelerarası Kurulu’nun kararını etkilemek amacıyla kurul üyelerine, öğretim üyelerinin üniversiteden atılmalarını telkin etmiş, kurul üyelerini Başbakan Hasan Saka’yla görüştürerek baskısını sürdürmüştür. Sirer ayrıca Danıştay’a sunduğu itiraz layihasının kabulü amacıyla Danıştay üyelerini ziyaret ederek öğretim üyelerinin “komünist olduklarına hiç şüphesi olmadığını, ne yapıp yapıp çıkarmak ve mahkemeye vermek gerektiğini hükûmetin istediğini” anlatmıştır (Berkes, 1997:456). 2.3.1.2. Köy Enstitüleri Anadolucuların CHP ve hükümetler içindeki güçlerini ortaya koyarak etkinlik gösterdikleri ikinci eğitim alanı Köy Enstitüleri olmuştur. Anadolucuların kültürün geleneksel kaynağı olarak köye verdikleri önem, doğal olarak eğitim politikalarının yönünün ve niteliğinin belirlenmesinde bir etken olmuştur. Köy Enstitüleri, başından itibaren Anadolucuların ilgi alanındaydı. Eğitim camiasının üç tanınmış siması Köy Enstitüsü olaylarının başlangıcından sonuna kadar sürecin içinde olacaklardı. Bu kişiler Reşat Şemsettin Sirer, Emin Soysal ve Halil Fikret Kanat’tır. 17 Nisan 1940’da kabul edilen 3803 sayılı Köy Enstitüleri Kanunu ile kurulmaya başlanan Enstitüler, ilk olarak 14 adet olarak planlanmışken, bu sayı daha sonra 21’e çıkarılmış, 1942 yılında da Hasanoğlan Yüksek Köy Enstitüsü açılmıştır. Bu yıllarda bu projeyi hayata geçiren kişiler olan Milli Eğitim Bakanı Hasan Âli Yücel ve İlköğretim Genel Müdürü İsmail Hakkı Tonguç, eğitim politikalarında farklı düşünceleri nedeniyle Anadolucuları rahatsız etmekteydiler. 220 Köyün eğitimine yönelik politika oluşturma çabalarının başlangıcından itibaren Anadolucularca verilen karşı mücadele Sirer’in Köy Enstitülerini köy öğretmen okullarına dönüştürmesiyle noktalanacaktı. Köy eğitmenliği denemesinden enstitülere geçiş sürecinde Kızılçullu ve Çifteler projelerinden Tonguç’un savunduğu Çifteler okulunun model seçilmesi, diğer projeyi savunan Halil Fikret Kanat ve Emin Soysal’ın tepkisini çekecektir. Tonguç’un “iş eğitimi” ilkesini temel alan yaklaşımını, klasik pedagojiyi savunan Kanat benimsemiyordu. Tonguç ve Kanat arasındaki uyuşmazlık Gazi Eğitim yıllarına kadar uzanıyordu. Tonguç, iş esaslı eğitim görüşlerini yazdığı kitaplarla ortaya koyuyordu. Tonguç, ”finansman tıkanıklıkları olan, modern üretim birimlerinin bulunmadığı bir ortamda, modern toplumun işbölümünün gereklerine uygun bir eğitimin nasıl yapılabileceğine ilişkin görüşler getiriyordu. Tonguç Gazi Eğitim’de elişleri öğretmeni olmasına rağmen, bu okulda Talim Terbiye Kurulu üyesi ve Gazi Eğitim Enstitüsü pedagoji öğretmeni Halil Fikret Kanat’ın görüşleri hakim olacaktır. Kanat, Kerschensteiner’in Alman eğitim sistemi için önerdiği demokratik fikirlerin anlamsız olduğu kanısında”ydı (Tekeli, 1983:665). Kanat “Enstitülerde pedagojik davranılmadığını, Köy Enstitüleri programında milliyetçiliğe yer verilmediğini ileri sürüyor, Enstitülerdeki iş eğitimini amelelik sayıyordu” (Türkoğlu, 2000:536). Emin Soysal’ın Köy Enstitüleri düşüncesinin gerçek fikir babası olduğunu öne sürdüğü Kanat, Gazi Eğitim Enstitüsü Pedagoji Bölüm başkanı ve Talim Terbiye Kurulu üyesi idi. Anadolucu düşüncenin Meclis dışındaki sözcülerinden olan Kanat’ın 1942 yılında yayınladığı “Milliyet İdeali ve Topyekûn Millî Terbiye” adlı kitabı açıkça Nazi yanlısı görüşler içermekteydi. Kanat’a göre “yapılan inkılâbın temelleşmesini isteyen bir devlet, memleket içinde birbirine zıt ideallerin yaşamasına müsaade etmemelidir” (Kanat, 1942:64). Kanat’ın düşüncesine göre öğretmenler de “pürüzsüz milliyetçi ve halkçı olmalıdır.” “Fikir hürriyeti ve kanaat serbestliği safsatasına kapılarak öğretmenlerin çeşit çeşit dünya ve hayat telâkkilerile talebe karşısına çıkmaları bir felâkettir. Fikir hürriyeti, kanaat hürriyeti her yerde akla gelebilir, fakat millî birlik ve millî ruh yaratmayı gaye edinen terbiye müesseselerinde asla bahis mevzuu olamaz. (…) Türkiyede herşeye kayıtsız kalınabilir, herşey cezasız bırakılabilir; fakat genç Türk neslini yetiştiren öğretmenlerin zübbe fikirlerine, millî ruhu sarsacak hatalı ülkülerine asla göz yumulamaz. Eğer tek tük varsa bunları hiçbir merhamet hissine kapılmadan meslekten uzaklaştırmakta tereddüt etmemelidir” (Kanat, 1942:200). Nitekim farklı düşünüşe sahip eğitimciler fırsat bulundukça görevlerinden uzaklaştırılacaklardır. 221 Köy Enstitüleri tasfiyesinin en kritik ve dramatik anı 7 Ağustos 1946’da kurulan Recep Peker Hükümeti’nde Milli Eğitim Bakanı Hasan Âli Yücel’in yerine Reşat Şemsettin Sirer’in bakan olmasıdır. Eğitim bürokrasisinde Anadolucu kimliği ile tanınan ve 1943 seçimlerinde Sivas’tan milletvekili seçtirilen, Cumhurbaşkanı İnönü’nün 1943 yılındaki Köy Enstitüleri gezisine katılan Sirer’in bakanlığa getirilişi yeni bir dönemin başladığına işaret etmekteydi. Başbakan Recep Peker’in “Hükümet Beyannamesi”ni okurken kullandığı ifadeler yeni dönemde uygulanacak politikaların yönünü de belirliyordu: “Köy Enstitülerinden çıkan gençlerin kendilerinden beklenen hizmeti başaracak surette bilgi ve tam bir millî duygu içinde yetişmelerine dikkat edilecektir” (Peker, 1946:3). Sirer de bakanlığının bütçesinin görüşüldüğü 24.12.1946 günkü TBMM oturumunda bu sözlere atfen “bu buraya, bu beyannameyi tezyin etsin, süslesin diye konmamıştır” ifadesini kullanmıştır. Nitekim gelişen olaylar Sirer’in planlı ve programlı davrandığını ortaya koyacaktır. Reşat Şemsettin Sirer ve ondan sonra Milli Eğitim Bakanlığı’na getirilen Tahsin Banguoğlu’na dergilerde yazılan açık mektuplarda Anadolucu bu Bakanların “samimi milliyetçilik”lerine vurgu yapılarak “Hasan Âli Yücel’in, maarif ve neşriyat kadrosuna yerleştirdiği gizli aşırı solcu kimselerin tasfiyesi” isteniyordu (Bizim Türkiye, 1948b:7). Maraş bağımsız milletvekili Emin Soysal da Meclis kürsüsünden tasfiyeyi savunuyordu: “Arkadaşlar Eğitim Bakanlığı merkez teşkilatında esaslı değişikliğe ihtiyaç vardır, hem teşkilâtın bünyesi bakımından, hem de elemanlar bakımından. İlk tedrisat dairesi, burası on, on iki yıldan beri o kadar karma karışık bir hale gelmiştir ki…” (TBMMTD, Dönem:8(1),cilt:3:450). Bu tasfiyeler kapsamında İsmail Hakkı Tonguç’un 24 Eylül 1946 tarihinde İlköğretim Genel Müdürlüğü görevinden alınıp, Talim Terbiye Kurulu Üyeliğine atanması bile Anadolucu çevreleri memnun edememiş ve Sirer’e kırgınlık gösterilmiştir: “ «Tonguç baba»yı niçin talim terbiyeye verdiniz? Öğrenmek istiyoruz. Siz ilk defa orasının şahsiyetine hürmet etmiş, orada çalışanların idarî masuniyetini sağlamıştınız. Gayeniz: Yarının kültür erkânı harbiyesini kurmaktı. O kadar önem verilen yere, Tonguç baba gibi, iki cümleyi doğru yazmaktan âciz, kültürsüz bir adam nasıl tayin edilir?” (Bizim Türkiye, 1948c:5). Anadolucuların bu istemleri dikkate alınacak ve Tonguç 26 Mart 1949 tarihinde Ankara Atatürk Lisesi Resim-İş öğretmenliğine atanacaktır. Fakat Anadolucu dergiler Hasanoğlan Yüksek Köy Enstitüsü’nün kapatılmasında emeği geçen Sirer’e minnettarlıklarını sunmaktan da geri kalmıyorlardı: “«Hasanoğlan»daki şu meşhur «yüksek bölüm»ü iyi tanırız. Hani bir nevi, Moskovadaki halk üniversitesinin 222 yerini tutması istenen ve o uğurda talim, terbiyemizin, Dil, Tarih ve Coğrafya Fakültenizin nazlı «ileri demokrasi» ile mümtaz bütün erkânını bağrında bir cünbüş, bir bayram yerine toplar gibi toplayan; (…) köy çocuklarına «Sofakles»i oynatan; onları Meksika şapkası ve kitarasile sokak oyuncuları haline düşüren, hele müzik terbiyesi veriyorum diye, medenî insanlıkta raslanmayan mandolin tellerine baş köşede yer ayıran o meşhur «yüksek bölüm!», işden anlayanlarca hem maksadı, hem derecesi anlaşılmış bir şeydi. Ondan enstitüyü ve köyü halâs etmeniz elbette size minnet uyandırmıştır” (Bizim Türkiye, 1948c:5). 1946 yılında CHP’nde ve kamuoyunda enstitüler aleyhindeki hava, Anadolucuların “gayrî millilik” suçlamalarıyla daha da yoğunlaştı. 1947 Milli Eğitim Bakanlığı bütçesinin görüşüldüğü Meclis oturumları önceki atılımların ve ilgililerin kıyasıya eleştirildiği müzakerelere sahne oldu. İlk olarak söz alan “millî menfaati Parti mefaatlerinin üzerinde tutan Türkçü milletvekili” Dr. Fahri Kurtuluş (Sofuoğlu, 1947:15), Enstitüler konusundaki endişelerinin Sirer’le yaptığı görüşmeden sonra kaybolduğunu belirtiyordu: “Arkadaşlar, köy enstitüleri benim içimde daima bir mesele olarak kalmıştır. Fakat Millî Eğitim Bakanı ile yaptığım temastan sonra bir inşirah buldum. Alınmış olan tedbirlerin kısa bir zaman sonra hepimizi tatmin edeceğine ve bu enstitülerin bizim hissiyatımıza göre bir mevki alacağına hiç şüphemiz kalmayacaktır” (TBMMTD, Dönem:8(1),cilt:3:389). Emin Soysal da fırsattan yararlanarak yıllardır karşı çıktığı kişi ve yöntemleri muhafazakâr Anadolucu bir söylemle kıyasıya eleştirdi. “Birincisi maddi mânevi her türlü varlığı kıymetsiz göstermek, yani büyükleri, geleneği tenkit etmek, efendim, kıymetli adamları tenkit etmek, tarihi tenkit, âbideleri tenkit etmek, her şeyimizi kötülemek, ondan sonra mânevi bir enflâsyon yaratmak, demin Sayın Başbakan ve bazı arkadaşların söylediği gibi, İran, Yunanistan ve Polonya gibi yerlere çevirmek. İkinci hedefleri ve yapmak istedikleri şey, Kanunu Medenimizde tâyin ve tahdit edilen aile nizamımızı yıkmak. (…) Üçüncü mesele arkadaşlar; mülkiyeti yıkmak istiyorlar. (…) Arkadaşlar, bunların yapmak istedikleri diğer bir mesele de proletarya sınıfı teşkil ederek şehirliyi ve köylüyü, şehirli ameleyi ihtilâle sevkedecek gayeler taşımaktadırlar. Bunu da yapamayacaklardır. Türk köylüsü en açından en tokuna kadar Devletini sever, Türk asîldir. Bunu bilmiyorlar. Türk köylüsünü bilmiyorlar” (TBMMTD, Dönem:8(1),cilt:3:457-458). Sirer’in bakan olmasıyla beraber, “yaşamımdaki en büyük iki eserimden biri” dediği Köy Enstitülerinin giderek işlevsizliğe sürüklenmesine seyirci kalan İnönü yıllar sonra 223 kendisiyle yapılan bir söyleşide bu konuda kendi seçtirdiği CHP Meclis Grubunu suçlamıştır: “Köy Enstitülerinin kapanmasından duyduğum acıyı tarif edemem. (…) Herkes zanneder ki, Hasan Âli Yücel’i, Tonguç’u isteyerek değiştirdim; Köy Enstitülerinin kapanmasına neden oldum diye benim hakkımda kamuoyunda yanlış bir hüküm vardır; aslında, o zaman bir sürü olaylar oldu. Kurultaylarda enstitüler aleyhine bir cereyan başladı. Ben bunların doğru olmadığını yerine giderek saptadım, ama bu o kadar yoğunlaştı ki, Grubu etkiledi. Grubun büyük çoğunluğu köy enstitülerinin aleyhine döndü. Parti örgütü aleyhe dönüştü. Bakanlar içinde köy enstitülerine vaziyet alanlar çoğaldı. En çok da bu konuda… Yücel ile Tonguç hedef alınıyordu. O sırada Ordudan, Mareşal Fevzi Çakmak’tan yoğun şikayetler gelmeye başladı. Mareşal, “Bu komünist yuvalarını ne zaman kapatacaksın?” diye soruyordu. Mareşal, bunu adeta bir mesele haline getirmişti. (…) Benim gücüm o zaman nereden geliyordu? Parti’den, Parti Meclis Grubu’ndan. Gücümü ben buradan alıyordum. Bu konuda, tüm bu organlarda gücümü yitirmiştim. Ordunun üst kademesinde de huzursuzluk başlamış… onun için bir süre, bu konuda en çok saldırıya uğrayan, Yücel’le Tonguç’u onların da gönlünü alarak bir süre için bu şimşekleri bu olay üzerinden uzaklaştırmak istedim” (Ekmekçi, 1990:13; Tonguç, 1997:256-257). Reşat Şemsettin Sirer de, kendi düşünceleri doğrultusunda Köy Enstitülerinin dönüşümünü sağladıktan sonra DP iktidarı döneminde yaptıklarını övünerek savunuyordu: “Köy Enstitülerinin öğretmen okulu haline getiriliceği haberinde bir yanlışlık var. Çünkü bu enstitüler dört yıldanberi birer öğretmen okulundan başka bir şey değiller. Kuruluşlarının ilk yıllarında enstitülerin öğretmenden başka köye lüzumlu diğer elemanları da onun şahsında veya ondan ayrı olarak yetiştirmeleri düşünülmüştü. Fakat daha ilk tecrübelerle bunun mahzurları anlaşılmış ve bu sistem 1946-1947 ders yılı başından itibaren terkolunmuştur. (…) Yıllar var ki köy enstitülerimiz Türkiye’nin her nevi ve dereceden bütün okullarına örnek teşkil edecek surette derin bir millî şuurun, ateşli bir yurt sevgisinden ve vazife ahlâkının mihrakları haline gelmişlerdir” (Sirer, 1951:2). Esendal’ın genel sekreterliği döneminde Tahsin Banguoğlu’nun başkanlığında kurulan Halkevleri Yüksek Danışma Kurulu’nun belirlediği “Batı taklitçiliği sonucu milli kültür tahribatı” ve anti-komünist mücadele” saptamalarının ışığı altında 1945 yılından itibaren çok partili hayata geçişle birlikte diğer partilerle milliyetçilik ve anti-komünizm yarışına giren CHP, 14 Mayıs 1950’deki seçim yenilgisini büyük ölçüde bu konulardaki çabalarının yetersizliğine bağladı. 224 CHP’nin muhalefette ilk kurultayı olan ve 28 Haziran 1950 tarihinde toplanan VIII. Büyük Kurultay için “C.H.P. de Islahat Yapılması İçin Teklif” başlığı altında bir çalışma hazırlayan ve aralarında birçok Anadolucu milletvekili ve delegenin bulunduğu Partililer de yeni dönemde daha tutucu ve milliyetçi politikaların uygulanmasını istiyorlardı. Reşat Şemsettin Sirer, Şevket Raşit Hatipoğlu, Sadi Irmak, Hıfzı Oğuz Bekata, Fahri Kurtuluş, Emin Soysal, M. Süreyya Anamur, Dr. Rebii Barkın, Sedat Çumralı, Ali Kemal Yiğitoğlu, Yusuf Ziya Ortaç ve Kemal Zeki Gençosman gibi Partililere göre CHP, “son zamanlarda, milliyetçiliğe karşı zihniyetleri ve hareketleri normal bir müsamahanın ötesine geçerek âdeta lâkaydi ile karşılıyacak derecede gevşeklik göstermiştir. Bu suretle de bir kısım samimî milliyetçi vatan evlâtlarının sevgisini kaybetmiştir. İnkılâbımızın bize getirdiği “müsbet dünya görüşü”nün bayağı bir materyalizm şeklindeki izahlarına ve telâkki olunmasına seyirci kalmıştır. Gene inkılâplarımızın ruhunda mündemiç bulunan “insanlık düşüncesi”ni; yanlış anlaşılmış bir hümanizma ceryanı ile karıştırarak Türk cemiyetini âdeta kozmopolitleştirmek istiyenlerle hiçbir mücadele yapılmamıştır. Nihayet içtimaî barışıklık ve uzlaşıklık düşüncemizi ve içtimaî adalet kaygılarımızı bir nevi sınıf mücadelesinin işareti şeklindeki telâkkiler karşısında da parti hareketsiz kalmıştır. Bunlardan başka kendi realitelerimizin yarattığı milliyetçiliğimizi bizim dışımızda esen havalara göre zaafa uğratmak gayretlerini güdenler ve ırkçılık ve faşistlik gibi isnadlarla yıldırmak isteyenler de mukabelesiz bırakılmışlardır” (CHP, 1950:11-12). Anadolucuların önerilerine göre “Cunhuriyet Halk Partisinin yeniden bir idealizm ve millî heyecanlar yaratan ve yaşatan bir parti halinde derlenip toplanabilmesi için milliyetçilik prensipinin daha dikkatli ve heyecanlı bir surette temsil olunması ve inhirafsız bir tarzda tatbiki yoluna gidilmesi şarttır” (CHP, 1950:12). Anadolucular benzer kaygı ve çözüm önerilerini “devletçilik” ve “lâiklik” konularında da gündeme getirmişlerdir. Onlara göre CHP, “devletçilik prensipinin ruhuna uygun bir izahını yapamadığı gibi onun ruhunu bozan izahlar karşısında da hareketsiz kalmıştır. Bizim devletçiliğimizi sosyalist devletçiliği telâkki edenlere, hattâ onu materyalist ve Marksist devletçiliğe gider yol olarak göstermek istiyenlere hiçbir aksülamel göstermemiştir” (CHP, 1950:13). “Bizim tarihî ve sosyal zaruretlerimizin” bir sonucunda oluşan lâikliği savunan Anadolucular CHP’ni “kendi dışında bazı kuvvetlerin lâyikliği bir nevi din düşmanlığı 225 hudutlarına götürme gayretlerine seyirci kalmakla” suçlarlar ve bu durumun “milletin vicdanında kırgınlıklar yarattığını” öne sürerler. Onlara göre devlet lâiklik konusunda haklı olarak yasakladığı bazı hususların yanı sıra artık yapması gerekenleri de yapmalıdır: “Meselâ cemaatin din adamları yetiştirme imkânları ve ibadet müesseselerini kurma ve devam ettirme kudreti ve ananesi olmadığına göre devletin daha başlangıçtan itibaren yapıcı olarak bunlara müdahelesi gerekirdi. Nitekim son yıllarda devlet bu yolu tuttu, ancak dâvayı gene de bütün icapları ile ele alamadı. Bu gün de bu konuda prensipe aykırı düşen temayüllere karşısında Parti hareketsiz kalmaktadır.(…) Bizim anlayışımıza göre, Cumhuriyet Halk Partisi önümüzdeki zamanlarda bu memlekette bütün halisliği ile lâyikliği gerçekleştirmeye çalışırken din düşmanlığına da meydan verilmemesini, dinin cemiyetin yapısında bir harç ve ıstıfasında mânevi bir kaynak olduğunu göz önünde tutarak, teşkilâtı kuvvetli bir şekilde kuruluncaya kadar, İslâm cemaatinden yardım ve ihtimamını esirgememesini devletten istemelidir” (CHP, 1950:18-19). CHP’ndeki Anadolucular bu görüşlerini 1950’den sonra da savunarak Parti’nin sağ kanadında uzun yıllar politik etkinliklerde bulundular. 226 Sonuç Anadolucu çevrenin benimsediği düşünüşün temel izlekleri olan akıla karşı duygu ve sezgiye verilen öncelik; soyut olana karşı somut/mücessem kavrayış; olayların, hayatın akışı içinde kendiliğinden oluştuğuna/tekevvün ettiğine dair inanış; dine toplumsal bir yapıcı ve bağ olarak verilen önem; inşacı süreçlerden ziyade gelenek içinde yaratıcılığı savunma gibi tavırlar, muhafazakâr-gelenekçi düşüncenin genel tematiği dahilindedir. Bu kapsamda, “hayat hamlesi”, “yaratıcı tekamül” gibi Bergsoncu kavramlarla desteklenen toplumsal hayatın, mekanik olmayan, iç dinamiklerle, dolaysız, yaratıcı ve devamlı bir süreçle gelişmesi arzu edilen bir durumdur. Bu süreç, gelenek dolayımıyla gerçekleştirilecek icat ve yeniliklere de açıktır. Bununla birlikte Anadoluculara göre, “millet hayatını kurmuş olan kaynakların feyzinin muhafazası” yaşamsal bir öneme sahiptir. “Kalp gözüyle” görülen, “kalp kuvvetiyle” sezilen Anadolu’nun gizemli güzellikleri ve saklı hazineleri, “yaratıcı tekâmül” için gerekli donanımı sağlayan yerli kaynaklardır. Bu milli kaynak, mazi ambarına depo edilmiş bir kültür hazinesidir. Bu kültür hazinesini ve onu oluşturan geleneği bulmak, hatta gerekiyorsa aynı kaynaktan yeni değerler oluşturmak için yerele, öze dönmek ve “kendi kendimizin fethine” çıkmak bir zorunluluktur. “Kök” arama uğraşında tarih ve coğrafya düzlemlerini Anadolu temelinde/hudutlarında inşa eden; geleneğin yaratıcısı ve özü olmasına dayanarak köye büyük önem veren Anadolucu düşünüş, Türk milliyetçi-muhafazakâr ana akımını besleyen yan kollardan biri olmuştur. Cumhuriyet’in başlangıcındaki radikal eleştirilerini yumuşatarak, daha çok kültürel alanda farklılıkları vurgulayan Anadolucular, ekonominin, toplumsal yapılanmadaki gücünü kavrayarak köye, tarıma ve hafif sanayiye dayalı ekonomik çözümler gündeme getirerek alternatif modernleşme süreçlerine dikkat çekmişlerdir. İktidarların yönetim siyasetlerine göre eleştiri, çekince ve önerilerini zaman zaman açıkça bazen örtük bir biçimde dile getirmişlerdir. Bununla birlikte Anadolucular genelde iktidarla barışık olmayı, iktidar olanaklarından yararlanmayı gözeten; herhangi bir çatışma ortamında geri çekilmeyi kabullenen bir strateji izlemişlerdir. Nitekim Takrir-i Sükun Kanunu’ndan sonra Anadolu Mecmuası, Irkçı-Turancı yargılamalarından sonra Millet yayın hayatını sonlandırmıştır. 1940’lı yıllarda siyasete girme fırsatlarını değerlendiren Anadolucular, düşüncelerini uygulama yollarını aramışlardır. 227 Anadolucuların 1920-1950 dönemindeki düşünsel seyrini ve siyasi tavırlarını izlemek, bu hareketin Türk siyasal yaşamındaki konumunu ve açılımlarını belirlemek açısından önem taşımaktadır. Anadolucu hareket, muhafazakâr-gelenekçi milliyetçi düşünceden beslendiği ölçüde bu düşünceye katkı sağlayan bir yapıya sahiptir. Turancılık ve İslâmcılık gibi “vatan toprağı”nı temel almayan ve “hudut tanımayan” ideolojilere bir tepki olarak ortaya çıkan Anadoluculuk, bu konularda mutabık kaldığı Cumhuriyet yönetiminin ulus-devlet oluşumuna ve bu oluşumun ideolojisi olan milliyetçiliğe destek vermiştir. Anadolucular ilk dönemde Cumhuriyet’in sınırlarını, milletin bileşenlerini ve yönetici kadroları sorunsallaştırıp siyasi merkezin dışında kaldıktan sonra, siyaseten yedekte kalmayı kabullenip; kimlik, şahsiyet ve ahlak bunalımlarına neden oldukları gerekçesiyle Cumhuriyet modernizminin kültürel kaynaklarını sorgulayan bir söylem geliştirmişlerdir. “Tedricî bir tekâmüle taraftar” olan Anadolucular, Atatürk Devrimi’nin radikalizmi ve hızı hakkında çekincelerini, Aydınlanma karşıtı, ruhçu ve mistik bir felsefi dille ortaya koymuşlardır. CHP’nin 1948 yılında yayımladığı bir çalışmada “Atatürk ve arkadaşları İstiklal savaşı sıralarında, türlü vesilelerle savaş sona edikten sonra memleket kalkınmasını sağlamak için köklü bir ıslahat lüzumundan bahsetmişlerdi. Bu köklü ıslahat lüzumu bir kısım mebusları ve münevverleri endişeye düşürmüştü. Onlara göre; köklü bir ıslahat Türk milletinin bünyesine uygun gelmiyecekti. Bu itibarla Türk cemiyetinin gelişmesi tabiî seyrine bırakılmalı idi” saptamasında bulunulmuştur (CHP, 1948a:8). Aydınlanmanın getirdiği evrenselci ve ilerlemeci modernizme karşı çıkan ve muhafazakâr olarak nitelendirilebilecek ve aralarında “mebuslar ve münevverlerin” de bulunduğu Cumhuriyetçi bir kuşağın içinde Anadolucular da vardır. Anadolucular, Cumhuriyet’in toplumsal dönüşümü sağlayacak rasyonel atılımlarını ve radikal uygulamalarını, mevcut milli/yerli değerleri dikkate almadığı gerekçesiyle eleştirmişlerdir. Onlara göre bu geçiş dönemi “eski adetlerin, eski ahlakın gittiği, yenisinin de henüz daha gelmediği karışık bir zamandır.” Yeryüzünde kıymetlerin yıkıldığı, bütün “zanlar, nazariyeler, kaideler, iddialar”ın iflas halinde olduğu bu “içtimaî zelzeleler devri”nde ayakta duran en büyük kıymet “halktır; halk an’anesi, halk san’atı, halk imanı”dır. Bu nedenle bu yerli kaynakları görmezlikten gelerek veya bu değerlerden tedricen yararlanmadan ortaya konulacak her çaba ve uygulama, kurgusal, yapay ve köksüz olmaya mahkumdur. Bu 228 bağlamda “millet inşası” da gereksiz, boş bir çaba olmaktadır. Çünkü “millet denilen varlık zaten mevcuttu, mazinin derunî tekamülü ile yaşamış batınî, orijinal bir hayat arzediyordu” Bununla birlikte, Ulus-devlet oluşumunun temeli olan kapitalizme kuşkuyla bakan Anadolucular, kapitalist gelişmenin toplumsal ve siyasal çıktıları üzerinde çelişkili ve otoriter politikalar geliştirmeye çabalayan İktidarın uygulamalarını kolayca benimsemişlerdir. Bu bağlamda Anadolucuların halkçı-milliyetçi söylemlerinin ve devlet=millet özdeşliklerinin, CHP’nin “tezatsız millet”, “imtiyazsız, sınıfsız, kaynaşmış bir kitle” ibarelerinde somutlaşan halkçılık anlayışından beslendiği açıktır. Ayrıca Anadolucular, Cumhuriyet’in siyasi egemenlik kapsamında meşruiyet zeminlerini dinin tahakkümünden kurtarıp, lâikleştiren siyasetini en azından 1940’lı yılların ortalarına kadar savunmuşlardır. Hatta 1930’larda “yarı internasyonal İslâm mefkuresi”nin ve “Arap piresteşkârlığı”nın milli benliğinin oluşumunu engellediğini öne sürmüşlerdir. Dahası İslâm’ın millileştirilmesi/yerlileştirilmesi doğrultusunda bir “Anadolu Müslümanlığı” oluşturmanın imkanlarını araştırmışlardır. Fakat 1940’ların ikinci yarısından sonra, özellikle “milliyetçiliğin İslâm davasından ayrılamayacağını” savunan Nurettin Topçu, Hareket ve Bizim Türkiye’nin etkisiyle Anadolucu düşüncede din vurgusu öne çıkmıştır. Anadolucular, modernizmin neden olduğunu öne sürdükleri ahlâk ve şahsiyet sorunlarını aşmak için kültürün yerel kaynaklarına yöneldikçe giderek milliliğin unsurlarından dinle milliyetçiliğin bütünleşmesini, milliyetçilikdin bireşimini bir çözüm olarak görmüşlerdir. Anadolucular, bunalım dönemlerinde yönetim yetersizliklerini ve halkın çektiği sıkıntıları popülist bir siyasi dille ifade etmişler, evrenselci modernleşme projesinin getirilerinin dar bir merkez sınırlandırılıp yaygınlaştırılmadığını öne sürerek yerelin sözcülüğüne soyunmuşlardır. Anadolucuların Devlet/halk, aydın/halk arasında üstlendikleri “aracılık” rolü, devlet nezdinde onlara bir meşruiyet sağlarken, diğer taraftan da onların yerel bağlantılarını güçlendirmiştir. Bu konum, çevrenin temsili savıyla merkeze yerleşenlere kolayca yönetici/bürokrat kadrolara ve siyasete geçiş imkanı sağlamıştır. Eric Hobsbawn, “Kısa 20. Yüzyıl (1914-1991)” adlı çalışmasında 1945-1990 dönemini incelerken “Avrupa ve Ortadoğu yöresinde sadece bir köylü kalesi” olarak Türkiye’nin kaldığını yazar (Hobsbawn, 1996:338). Anadolucular, gerek muhafazakâr yönelimleri gerek etnik yapısının bozulmadığı savıyla köye ve köyün ürettiğini öne sürdükleri değerlere büyük önem vermişlerdir. Anadolucular, zihniyet ve kültürel yapı temsilcisi 229 oldukları kadar, siyaseten de köylü çevrenin, “taşra”nın temsiline soyunmuşlardır. Modernleşmenin sonuçlarından biri olan merkezi yapılanmanın gereksinim duyduğu kadrolar, eğitim kanalıyla bürokrasiye geçiş olanağına kavuşan taşra kökenlilerce doldurulmuştur. Modernleşmeye kuşku ve endişeyle bakan kadrolar, modernleşmenin olanaklarından yararlanmayı bilmişlerdir. Bürokrasi ve üniversite ise siyasete giriş kapısı olmuştur. Kültürel ve hemşerilik bağları ile yerel topluluklarla iç içe olan bu kadrolar, uzun yıllar boyunca kurdukları milliyetçi-muhafazakâr dernek ve örgütlenmelerle devlet kademelerine bürokrat ve siyasetçi yetiştirmenin düzeneğini oluşturmuşlardır. Bu sürecin öncülerinden olan Anadolucular, 1950’den sonra ekonomik büyüme ve kalkınmacı hedeflerin ön plana çıkması ve bunun içinde teknolojinin önem kazanması aşamasında ideolojik mevzi kaybına uğramışlardır. Anadolucuların CHP saflarında siyasete girdikleri 1940’lı yıllar Türkiye’nin II. Dünya Savaşı esnasında ve sonrasında ekonomik ve siyasal açılardan önemli dönüşümler geçirdiği bir uğraktır. Savaş döneminin iktisadi koşullarından kaynaklanan yeni uygulamalar ve ekonomik yapı bir yandan siyasetçi ve yüksek bürokratlara geniş yetkilerle birlikte yeni olanaklar sağlarken diğer taraftan hızla zenginleşen bir burjuva sınıfı yaratmıştır. Bu dönemde haksız kazançları önlemek, kültürel alanda bazı kazanımları kökleştirmek amacıyla bazı düzenlemeler de yapılmıştır: “Refik Saydam hükümetinin savaşta uygulamaya çalıştığı iktisadî önlemler, bazı yönleriyle Milli Korunma Kanunu, Varlık Vergisi ve Toprak Mahsulleri Vergisi, Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu, Köy Enstitüleri ve Millî Eğitim Bakanlığı’nın «liberal», hümanist ve aydınlanmacı kültür politikası, belli bir küçük burjuva reformizminin etkili olduğu atılımlar olarak yorumlanabilir” (Boratav, 1998:64). Fakat bu atılımlar, içlerinde Anadolucuların da bulunduğu Parti’nin sağ kanadının tepkisini çekmiş, bu uygulamaların çoğu ortadan kaldırılmış veya içerikleri boşaltılarak gerçek amaçlarından saptırılmıştır. Çok partili hayata geçildikten sonra, Anadolucuların bir kısmı CHP içindeki sağ kanadın güçlenmesine ve Parti içindeki etkilerinin artmasına koşut CHP içinde siyasete devam ederken, iktidar partisinde siyasete girme şansı bulamayanlar ise DP’ye girmişlerdir. CHP’nden milletvekili olmak isteyip de olamayan Samet Ağaoğlu, Hüseyin Avni Göktürk DP’ten milletvekili hatta bakan olmuşlardır. Anadoluculuk hareketinin önderi Remzi Oğuz Arık 14 Mayıs 1950’de DP’ten Seyhan milletvekili seçilmiş, 1952 yılında DP’ten istifa ederek 230 Türkiye Köylü Partisi’ni kurmuş ve Parti’nin genel başkanı olmuştur. Nurettin Topçu da Adalet Partisi’nin kuruluş etkinliklerine katılmış ve bu Partiden aday olmuştur. Başlangıçta mekansal küçülmenin, toprak kayıplarının beraberinde getirdiği ruhsal ve ideolojik bunalımları aşmak ve yitiklik duygusunun hüznünü telafi etmek kaygısıyla estetik ve romantik bir içeriğe sahip olan Anadolucu söylem, zaman içinde değişim geçirmiştir. Tek parti koşullarının ifade özgürlüğü ortamında genel olarak felsefi düzlemde yoğunlaşan tartışma ve eleştiriler, 1950’lere doğru siyasi düzleme kayarak yeni istemleri karşılayacak şekilde daha somut ve avam bir üsluba yönelmiştir. Bu yönelim sonucu provakatif ve ajitatif bir içeriğe kavuşan yeni anlatım dili, Anadolucu düşünüşe içkin olan halkçı, köycü söylemin daha popülist ifadelerle ortaya çıkmasına neden olmuştur. Türk-İslâm değerlerini öne çıkarıp, bunların tümünü yerelin/yerliliğin temsili olarak ifade etmek ayırımcılığa zemin hazırlamıştır. Maurizio Viroli’nin de belirttiği gibi kapsayıcı olması gereken “vatan aşkı” dışlayıcı da olabilmektedir: “Atayurt (fatherland) ortak anılarla, dostluk bağlarıyla ve özgürlük idealleriyle dolu vatan toprağı anlamına gelebilir ama aynı zamanda dil ve kanla bağlı bir cemaat anlamına da gelebilir; vatan aşkı cömert, müşfik ve makul olabilir ama dışlayıcı, sağır ve kör de olabilir” (Viroli, 1997:17). Dolayısıyla “toprak kardeşliği”ni önemsemeyen, yereli dikkate almakla birlikte, yerelin çoğulluğunu ve renkliliğini dışlayan tekçi bir kültürel yaklaşım, dışlayıcı, otoriter ve güce dayalı bir siyaset anlayışına imkan tanımıştır. Sonuçta, farklı açılımlarıyla Türk milliyetçiliğinde özgün bir yer edinen Anadoluculuk, 1950’li yılların başında Türk milliyetçi-muhafazakârlığında birleştirici bir görev üstlenmiş, hareketin kanaat önderleri milliyetçi örgütlenmelerde başı çekmişlerdir. Bu dönemde İslâmcı eğilimlerin öne çıkması, anti-komünist histeri, sanayileşme ve teknolojiye verilen önemin artması gibi etkenler, Anadoluculuğun milliyetçi-muhafazakâr sağ içinde egemen düşünüş haline gelen “Türk-İslâm Sentezi” içinde sönümlenmesine yol açmıştır. 231 Kaynakça A. Kitaplar Ağaoğlu, Samet (1965), Âşina Yüzler, Ağaoğlu Yayınevi, İstanbul. Ağaoğlu, Samet (1972), Demokrat Parti’nin Doğuş ve Yükseliş Sebepleri, Bir Soru, Baha Matbaası, İstanbul. Ağaoğlu, Samet (1993










Anadoluculuk Akımının Doğuşu