 |
|
|
 |
|
| ABDULHAMİD HAN |
ABDÜLHAMİD HAN
Osmanlı padişahlarının 34'üncüsü olan Sultan II. Abdülhamid Han aklı, zekası ve ilmi fevkalade üstün olan bir zattı. Batılıların ve iç düşmanların asırlar boyunca devleti yok etmek için hazırladığı yıkıcı, sinsi planlarını sezip, önlerine aşılmaz bir set olarak dikildi. Hazırlayanları ve maşa olarak kullandıkları yerli işbirlikçilerini, sahte kahramanları işbaşından uzaklaştırdı.
İşte bu büyük zatın 10 şubat, 96. yıldönümü idi. Yıldönümü vesilesi ile Yıldız Üniversitesi ve İstanbul Medeniyet Üniversitesi işbirliği ile iki açık oturumdan oluşan etkinlik düzenlendi. İlk panel Abdülhamid'in sağlık politikasıyla ilgiliydi. Oturum başkanlığını yaptığım bu panelde konuşmacılar özet olarak şunları anlattılar:
Prof. Dr. Hüsrev Hatemi; Abdülhamid'in çok iyi niyetli, sağlam karakterli ve vefalı bir insan olduğunu söyledi. Kendisinden çok devleti düşünürdü. 33 sene zalimlik yapmadan devleti ustalıkla idare etmişti. Ona atılan iftiralardan biri de pinti olduğuna dairdi. Bu çok çirkin bir suçlama olduğunu ifade etti. Aristokrat havada, halktan uzak yaşamamıştı. Atatürk'ün Abdülhamid'i küçümseyici veya kötüleyici bir sözünün olmadığını da ekledi.
Prof. Dr. Nil Sarı ise Abdülhamid'in sağlık alanındaki eserlerinden söz etti ve bazılarının fotoğraflarını gösterdi. Abdülhamid 90 adet gureba hastanesi, 19 adet belediye hastanesi, 89 adet askeri hastane ayrıca eğitim hastaneleri, kadın hastaneleri, akıl hastaneleri açmıştı. Bu hastaneler ülkemizden Lübnan'a, Yemen'den İsrail'e, Makedonya'dan Suriye'ye, Yunanistan'dan Libya'ya, Suudi Arabistan'dan Irak'a pek çok yerleşim bölgesine yayılmıştı. Ayrıca eczaneler, hapishane, sağlık merkezleri, fakirler, acizler ve hacılar için misafirhane de pek çoktur. Müthiş bir sağlık hizmetidir bu. Maalesef tahttan düştükten sonra bu eserlerin isimleri değiştirilmiş, bazıları yıkılmış ve bir kısmı da başka alanlarda kullanılmaya başlanmıştır. Kısacası bu büyük insan unutturulmak istenmiştir. Kasımpaşa, Haydarpaşa, Gülhane ve Mektebi Tıbbiye-i Şahane adlı eğitim ve üniversite hastanelerini açan da Abdülhamid olmuştur.
Doç. Dr. Adem Ölmez ise Abdülhamid Han'ın özellikle eğitim, sağlık, ulaşım ve asayişe önem verdiğini anlattı. Zamanında yeni bulunan aşıları ülkeye getirmiş, aşı ve kuduz hastalığı üzerine merkezler kurmuş, Bimarhaneleri yani akıl hastanelerini ıslah etmiştir. Akıl hastalarına zincir kullanımını yasaklayarak bugün bile saldırgan hastalarda kullanılan gömleği yerine koymuştur.
Dr. Şerif Esendemir konuşmasına Necip Fazıl'ın, "Abdülhamid'i anlamak her şeyi anlamak olacaktır." sözleriyle başladı. Abdülhamid'in tren yolları, bakteriyolojihane, cami ve mektepler yaptırdığını, çağına uygun yaşlılık politikası izlediğini, habitat yani biyosferi merkezi alan ekolojik politikaya önem verdiğini anlattı.
Bunları dinlerken aklıma hep başbakanımız Recep Tayyip Erdoğan çağrışım yaptı. O da ülkeye duble yollar, hızlı trenler, Marmaray, üçüncü boğaz köprüsü, çok sayıda havaalanı gibi sayılamayacak eserler hediye etti. Sağlık alanında yeni hastaneleri hizmete açtı. Sağlık hizmetlerini halka yaydı. Eğitim alanını pek çok üniversite, sayısız derslik ve binlerce yeni öğretmenle destekledi güçlendirdi. Kısacası Abdülhamid'in çağdaş bir takipçisiyle karşı karşıyayız.
Abdülhamid Han'ı nasıl ki bir takım vicdansız, merhametsiz ve acımasız kişiler, iç ve dış düşmanların oyununa gelerek, maşası olarak bir saray darbesi ile düşürdülerse aynı komplo şu an başbakanımıza karşı düzenlenmektedirler. Bu ülkeye hizmet etmek bazılarının gözüne batmakta ve ellerinden geleni yapmaktadırlar.
Rabbim Başbakanımızı korusunu2026 |
|
|
|
|
 |
Hayali cihan değer: Musul’u geri almak!
Son günlerde PKK terörüne son vermek için Kuzey Irak’a yapılacak bir harekatın, Bundan tam 81 yıl önce bir dizi siyasi ve diplomatik hata yüzünden kaybettiğimiz Musul’un geri alınması ile biteceği hayalini kuranların sayısı epeyce arttı. Musul’un elden gitmesinin Misak-ı Milli (Ulusal And) sınırları içinde olduğu için mi, yoksa, Musul’un gitmesi aynı zamanda zengin petrol yataklarının gitmesi anlamına geldiği için mi hala hazmedilememiştir sorusuna bir cevabı 5 Aralık 2003’te Irak savaşı konusunda açıklama yapan dönemin Başbakanı Abdullah Gül vermişti. Gül "Eğer barış tesis edilirse, Kerkük ve Musul petrollerinden, yasal anlaşmalarımız çerçevesinde yararlanabileceğiz" derken, geçen yıl CHP Lideri Deniz Baykal “Musul'u unutmadık” diyerek, ‘sol’ cenahta da yayılmacı hayallerin taze olduğunu ifşa edivermişti. Hal böyle iken, Yalçın Küçük ve şürekasının “Türkiye Musul'u alamaz ise yakında Diyarbakır'ı vermek zorunda kalacak, ya büyüyeceğiz, ya küçülmek zorunda kalacağız!” diye yangına körükle gitmesine şaşmamak lazım. Peki aslında, bundan 81 yıl önce Musul’da ne oldu? Musul’u nasıl kaybettik?
MONDROS SONRASI . Öncelikle belirtelim ki, Musul’un 31 Ekim 1918 tarihli Mondros Mütarekesi sırasında Osmanlı Ordusu’nun hala elinde olması, Britanya’nın Kudüs ‘fatihi’ General Allenby’nin Musul’u almasını beklemeye tahammülü olmamasından dolayıydı. Yoksa, Musul’un düşmesi çok yakındı. Nitekim, Britanya hükümeti, ancak Mütarekenin 7. ve 16. maddelerinin daha sonraki bir askeri müdahaleye izin verdiğine kanaat getirdiğinde anlaşmayı imzalamıştı. 16. maddede ‘Hicaz, Asir, Yemen, Suriye ve Irak'taki kuvvetler en yakın İtilaf Devletleri'nin kumandanlarına teslim olunacaktır’ denirken, 7. madde, İtilaf Devletleri’ne güvenliklerini tehdit edecek durumda stratejik noktalarını işgal etme hakkı tanıyordu. Musul da Irak sınırları içinde olduğuna göre, herkes Musul’daki güçlerin de teslim olacağının farkındaydı. Dahası, Musul komutanı Ali İhsan (Sabis) Paşa, Musul’un güneyindeki bir köyü basarak yüz kadar kişiyi öldürünce, 7. maddenin uygulanması için bahane aramaya gerek bile kalmamıştı. İngilizler 9 Kasım 1918’de Musul’u teslim alırken, Ali İhsan (Sabis) Paşa’nın işgali 21 pare top atışıyla kutlamak gafletinde bulunduğunu da hatırlatalım.
MUSTAFA KEMAL’İN POLİTİKASI NEYDİ? Her ne kadar Misak-ı Milli Beyannamesi adlı efsanevi belge daha başından itibaren defalarca delinmiştir ama, yine de Misak-ı Milli sınırları içinde olduğu kabul edilen Musul’un geri alınmasının milli bir hedef olması beklenir. Ancak, Mustafa Kemal süreç boyunca tüm eylemleriyle Musul’u Misak-ı Milli sınırları içinde düşünmediğini ihsas ettirmişti. Örneğin, Erzurum ve Sivas Kongresi’nde yaptığı açış konuşmalarında ‘haksız işgal edilen’ yerleri sayarken Misak-ı Milli sınırları içindeki Musul’un adını anmamıştı. ABD’nin Anadolu’ya gönderdiği gözlemci General Harbord ile görüşürken de Musul’a değinmemişti. İtalya aracılığıyla İtilaf Devletlerine gönderilen ve 25 Ocak 1921’de Londra Konferansı’nda reddedilen Ankara hükümetinin istekleri arasında İzmir, Antep, Edirne’nin işgaline son verilmesi vardı ama Musul’dan söz edilmiyordu. Hatta, Konferansı’ndaki temsilcimiz Bekir Sami Bey, Lloyd George’a Musul’da gözleri olmadığı anlamına gelecek laflar bile etmişti. Son olarak Mustafa Kemal, Temmuz 1922’de kendisine Başkomutanlık yetkilerin verilmesini görüşen oturumda yaptığı konuşmada Musul’u kurtarmaktan bir kere bile söz etmemişti! Anlaşılan, Mustafa Kemal’in Misak-ı Milli yorumu farklıydı!...
Musul meselesi, mütarekeden ancak 4 yıl sonra, 21 Kasım 1922 tarihinde, İsviçre’nin Lozan şehrinde başlayan barış görüşmelerinde ele alındı. Konferansta Türkiye’yi, TBMM’de büyük tartışmalarla güç bela oluşturulan, İsmet (İnönü), Dr. Rıza Nur ve Hasan (Saka) başkanlığındaki 25 kişilik heyet temsil ediyordu. Musul sorununu ele alan alt komisyonlarda, Türk temsilcisi İsmet Bey ile Britanya temsilcisi Lord Curzon günler, aylar boyu birbirine taban tabana zıt görüşleri dile getirdiler.
Aslında her iki taraf da Musul’da en büyük grubun Kürtler olduğunu kabul ediyordu ama, Türk delegelerinin temel tezi "Musul Vilayeti'nde çoğunluk Türk (147 bin) ve Kürt’tür (264 bin). Türklerle Kürtler de etle tırnak gibi ayrılmaz unsurlardır” şeklinde iken İngilizlere göre 425 bin kişilik Kürt topluluğu Musul’da çoğunluğu oluşturmakla birlikte, aynı zamanda 185 bin Arap yaşıyordu ve Musul tarihi olarak bir Arap şehriydi.
MUSUL KİMİN? Konferansın 12 Aralık 1922 tarihinde gerçekleşen oturumunda İsmet İnönü "Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti, Türklerin olduğu kadar Kürtlerin de hükümetidir. Çünkü Kürtlerin gerçek ve meşru temsilcileri Millet Meclisi´ne girmiştir. Türklerin temsilcileriyle aynı ölçüde ülkenin hükümetine ve yönetimine katılmaktadırlar. Kürt halkı ve meşru temsilcileri, Musul Vilayeti’nde oturan kardeşlerinin anayurttan ayrılmasına razı değillerdir" dediğinde Lord Curzon ‘umarım öyledir’ diye cevap vermişti. Çünkü Curzon Kürtlerin Türkler çok farklı bir halk olduğunu, Musul’da yaşayan hiçbir etnik grubun Türklerle birlikte yaşamak istemediğini düşünüyordu. Bunun kanıtı olarak kendilerine yapılan bir dizi şikayeti ve TBMM’de Musul bölgesinden hiç milletvekili bulunmamasını gösteren Curzon "Ankara’nın Kürt milletvekillerine gelince, onların nasıl seçilmiş olduklarını kendi kendime sormaktayım. Halk oyu ile seçilmiş tek milletvekili var mıdır? Bütün bu insanların doğrudan doğruya atanmış oldukları ve bunlar arasında bir takımının dil bilmedikleri için Meclis’in çalışmalarına katılmadıkları herkesçe bilinmektedir" demişti. Bu arada, İsmet İnönü’nün her konuşmaya “Biz Türkler ve Kürtler” diye başlaması sadece İngilizleri değil, meclisin ırkçı-Türkçü kanadından gelen İkinci Delege Dr. Rıza Nur’un da tepesini attırmıştı. Rıza Nur, "Demek İsmet Kürttür. Hem de koyu Kürt! Biz bu heyetin başından Abaza diye Rauf'u [Orbay] attırdık. Türk diye bir halis Kürt getirmişiz, vah yazık!" diye hayıflanıyordu.
CURZON’UN BLÖFÜ . Nüfus konusu yeterli olmayınca, Türk tarafı Musul’un Misak-ı Milli sınırları içinde olmasına getirdi. Ancak, Lord Curzon ‘savaştan yenik çıkan tarafın kendisini yenenlere savaşta yitirdiği toprakları nasıl tasarruf edeceklerini dikte ettirmeye çalışmasının son derece yeni ve şaşırtıcı bir durum olduğunu’ belirterek başladığı alaycı konuşmasına, Misak-ı Milli belgesini didik didik analiz ederek devam etti. Ona göre, belgede büyük çelişkiler vardı ve Misak-ı Milli’nin hangi sınırlar içinde uygulanacağı anlaşılmıyordu. Öte yandan belgede Kürtlerden söz edilmeyip, sadece Arap çoğunluğun oturduğu yerlerde plebisit yapılacağı söylenirken, Türk tarafının Türk ve Kürtlerin nüfusun çoğunluğunu oluşturduğunu iddia ettiği Musul’da plebisit yapılmasını istemesi büyük çelişki idi! Curzon’a göre konu ancak ‘tarafsız devletlerin oluşturduğu’ bir kurum olan Milletler Cemiyeti’nde çözülebilirdi. Curzon’un bu konuşmasından sonra Türk tarafı bir daha Misak-ı Milli lafını ağzına almadı.
Anlaşmazlıklar böylesine keskinken, Lord Curzon son kozunu oynadı ve müttefiklerine, 2 Şubat 1923 tarihinde Lozan’dan ayrılacağını, o tarihe kadar anlaşma imzalanmazsa sorumluluk kabul etmeyeceğini söyledi. Bu blöfü duyan İsmet Bey öyle telaşlanmıştı ki, Ankara’ya ne yapması gerektiğini soran telgrafa kendi görüşünü ekledi. Ona göre, Musul meselesinin halli, daha sonraya bırakılarak, Lozan Barış Anlaşması hemen imzalanmalıydı! Delegasyonun diğer iki önemli adamı, Hasan Bey kararsız iken, Dr. Rıza Nur fikre şiddetle karşı çıkıyordu. Ankara’da, Başbakan Rauf Bey ve hükümet, İsmet Beyle aynı şeyi düşünürken mebusların büyük çoğunluğu Musul’un silah kullanılarak alınmasından yanaydılar. O sırada meşhur Ege gezisini yapmakta olan Mustafa Kemal ilk kez Musul’un Misak-ı Milli sınırları içinde olduğunu söyledi.
İKİNCİ GRUP MUHALEFETİ. Türkiye ile Fransa ve İtalya arasındaki mali ve hukuksal sorunlar henüz çözülmediğinden görüşmelere ara verildiği dönemde İngiltere’de Curzon’un politikalarına karşı tepkiler gelişmeye başlamıştı. Curzon’un ‘İngiltere bir inch gerilemektense savaşacaktır’ sözü İngiliz basınında şiddetle eleştirilerken, Britanya Maliye Bakanlığı ekonomik nedenlerle Irak’tan çekilmeyi tavsiye ediyordu. Uzun tartışmalardan sonra, İngiltere ile Irak arasındaki manda (mandate) anlaşmasının 20 yıldan 4 yıla indirilmesi kararlaştırıldı. Yani İngiltere Irak bataklığından usturuplu biçimde kurtulmaya hazırlanıyordu…
Türk tarafında ise farklı bir gerilim yaşanıyordu. TBMM’de, 27 Şubat’tan 6 Mart 1923’e kadar süren görüşmelerde, Mustafa Kemal’e muhalif mebusların oluşturduğu İkinci Grup hükümetin Musul politikasını ağır şekilde eleştiriyordu. Grubun lideri Erzurum Milletvekili Hüseyin Avni (Ulaş) Bey "Efendim, Cemiyeti Akvam İngiliz şurasından başka bir şey değildir….Eğer aczimiz varsa resmen veririz. Kendi kendimizi aldatmayız efendiler.…İngilizlerden Mısır’ı aldınız, Kıbrıs’ı aldınız mı efendiler? Musul’u bugün sana vermeyen yarın niçin versin?... Şimdi efendiler, eğer feda etmek icab ediyorsa millete yalancı bir sulh, yarım bir sulh getirmeyiniz….Bir sene sonra Cemiyeti Akvam vermezse harb edeceğim diye aldatmayınız!" diye bağırıyordu kürsüden. Meclisteki Kürt asıllı milletvekilleri, Musul’un Kürt vatanı olduğunu söyleyerek Musul’un kesinlikle bırakılmamasını istiyorlardı. Ortam öyle gergindi ki, o ana kadar duruma pek müdahale etmeyen Mustafa Kemal bile İsmet Bey’in diplomatik tecrübesinin yetersizliğinden yakınan Trabzon Milletvekili Ali Şükrü Bey’in üzerine yürümüştü.
LOZAN İMZALANIYOR . Konuya son noktayı da Mustafa Kemal koydu. Kürsüye çıkıp Misak-ı Milli’nin belli bir sınır çizmediğini, sorunu bir yıl ertelemenin Musul’dan vazgeçmek anlamına gelmediğini, eğer istenirse Musul’un askeri yollardan alınabileceğini, ancak savaşa girmenin son derece sakıncalı olduğunu söyleyen Mustafa Kemal’in isteğiyle, bağımsızlığı tehlikeye düşürecek bir anlaşmanın imzalanmaması, ısrar edilirse savaşılması koşuluyla hükümete güven oyu istendi. Oylamaya 190 milletvekili katılmış, 170’i güven oyu verirken 20 üye karşı oy kullanmış, 85 üye ise oylamaya katılmamıştı.
Her kararı muhalefetle çatışarak almaktan yorulmuş olan Mustafa Kemal, oylamadaki fireleri görünce kararını verdi. Meclis alelacele seçim kararı aldı. Tam o günlerde muhalif kanadın ateşli hatiplerinden Ali Şükrü Bey, Mustafa Kemal’in Muhafız Alayı Komutanı Topal Osman tarafından öldürüldü. Cinayetin arkasında Mustafa Kemal’in olduğu yolundaki dedikodular eşliğinde Mustafa Kemal’in bizzat seçtiği mebus adaylarının katıldığı seçimler yapılırken Lozan görüşmelerinin ikinci turu başladı. Ve daha yeni meclis açılmadan, 24 Temmuz 1923’te Lozan Barış Anlaşması ‘Musulsuz’ imzalandı.
DİPLOMATİK HATALAR . Anlaşmanın 3. maddesinin 2. fıkrası ile Türkiye ve Irak arasındaki sınırın dokuz aylık bir süre içinde Türkiye ile İngiltere arasında dostça çözümle saptanamaması halinde anlaşmazlığın Milletler Cemiyeti Meclisi’ne götürülmesi kabul ediliyordu. İngiltere ve müttefiklerinin kontrolünde olduğu gayet iyi bilenen Cemiyet’e konunun götürülmesini kabul etmek zaten diplomatik bir intihardı ama olayı daha da vahim kılan, anlaşmaya ‘kesin kaderi bu karara bağlı olan topraklar…” şeklinde bir ibare eklenmesiyle, konuyu Cemiyet’e ‘görüşülmek’ üzere götürmeyi öneren Lord Curzon’un bile hayalini aşan şekilde, Milletler Cemiyeti’nin nihai karar mercii haline yükseltilmesi oldu. Üstelik süre daha önce konuşulduğu gibi bir yıl yerine dokuz aya indirilmiş, ikili görüşmelerin başlayacağı tarih anlaşmanın yürürlüğe gireceği tarih değil de İstanbul ve Doğu Trakya’nın İtilaf Güçleri tarafından boşaltılacağı tarih yapılarak öne çekilmişti. Bütün bunlar, Türk tarafının elini şimdiden zayıflatmıştı. Ancak anlaşma, 11 Ağustos 1923’te faaliyete geçen ‘muhalefetsiz’ yeni Meclis’te, 14’e karşı 213 oyla onayladığında Mustafa Kemal ve arkadaşları derin bir nefes aldılar.
MUSUL’U KAÇA VERDİK? Lozan Barış Anlaşması’nın 3. Maddesi’ne göre eğer Türkiye ile İngiltere, dokuz ay içinde Musul konusunda bir anlaşmaya varmazlarsa sorun Milletler Cemiyeti´nde çözülecekti. Türk-İngiliz görüşmeleri, 19 Mayıs 1924´te, İstanbul´da, Kasımpaşa’daki eski Bahriye Nezareti (bugünkü Kuzey Deniz Saha Komutanlığı) binasında başladı. Tarihe ‘Haliç Konferansı’ olarak geçen görüşmelere TBMM Başkanı ve İstanbul Mebusu Ali Fethi (Okyar) Bey, İngiliz heyetine ise Irak Yüksek Komiseri Sir Percy Cox başkanlık ediyordu. O günlerde, İngiltere’de iktidarı devralan İşçi Partisi hükümetinin, daha önceki yönetimin Musul politikalarını haklı bulmaması, hele Musul’un Mondros Mütarekesi’nden sonra ‘fethedilerek’ alınmasını çok yakışıksız bulması, Türkiye’nin lehine bir atmosfer yaratmıştı. Ama İngiltere’nin İstanbul’daki büyükelçisi Lindsay’e göre Türkiye’de ‘Musul konusunda ne bilgili, ne de konuya ilgili insan’ vardı. Dolayısıyla Türk kamuoyunun baskısından çekinmeye gerek yoktu! İngiliz istihbaratı da, Türklerin Musul’dan olabildiğince fazla toprak almak uğruna Kürtlere Türkiye’nin denetiminde geniş özerklik vermekten, İngiltere’ye de petrol ayrıcalıkları tanımaktan yana olduğunu; İsmet Paşa’nın ise Hilafetin kaldırılmasının İngiltere’yi yumuşatacağını düşündüğünü rapor etmişti.
Bu atmosferde başlanan toplantının ilk oturumunda, Ali Fethi Bey, Musul halkının üçte ikisinin Türk ve Kürtlerden oluştuğunu, etnik nedenlerle bu bölgenin Türk sınırları içinde kalması gerektiğini, daha önceki hiçbir antlaşmanın Musul´u Irak’ın içinde saymadığını belirterek söze girdi. Dikkati çeken husus, konuşmada Misak-ı Milli’den tek satır bile söz edilmemesi idi. İsmet Paşa’nın Musul’da status quo’nun çiğnendiğine dair protesto notasına yer bile vermeyen basın, İngiltere’ye karşı son derece olumlu dil kullanırken, İtalyanların Sicilya ve Rodos’a yığınak yaptığını aktararak aba altından sopa gösteren İngilizlerin ekmeğine yağ sürüyordu. İngiliz istihbaratına göre bütün bunlar, Mustafa Kemal’in bilgisi dahilindeydi ve Türklerin İngiltere ile iyi geçinmek uğruna Musul’dan vazgeçmeye hazır olduğunun işaretiydi. Ancak, bu raporlardan cesaret alan İngiliz temsilcilerinin, ‘kimsesiz bölgeler’ diye niteledikleri Hakkâri vilâyetine bağlı Beytüşşebab, Çölemerik ve Revanduz kasabalarını da talep etmesi, Türk tarafının morali iyice bozdu ve konferans 5 Haziran’da tatil edildi. Konu bir süre sonra İngiltere tarafından Milletler Cemiyeti’ne havale edildi. 10 Eylül 1924’te Cenevre’ye giden Ali Fethi Bey, bir Belçika gazetesine verdiği demeçte ‘hakça bir karar verileceğine güveninin tam olduğunu’ belirtecek kadar aymazlık içindeydi.
OTELDE ÇİZİLEN HAT . O günlerde Milletler Cemiyeti Konseyi’nin dört sürekli üyesi, Birinci Dünya Savaşı’nın galipleri olan İngiltere, Fransa, İtalya ve Japonya’ydı. Geçici üyeler ise Brezilya, Çekoslovakya, İspanya, İsveç, Belçika ve Uruguay gibi görece zayıf ülkelerdi. Ali Fethi Bey 24 Eylül 1924 günkü genel toplantıda Musul’un kaderinin tayini için en kestirme yolun halkoyuna başvurmak olduğunu belirtip, İngiliz delegesi de buna itiraz edince, Irak üzerindeki İngiliz mandası kabul edildi. Sınır tartışmalarını önlemek için ‘Brüksel Hattı’ diye anılan geçici bir sınır konmuştu. Hat, iddialara göre, Brüksel’de bir otel odasında İngilizlerce oluşturulmuştu. Ancak, her iki tarafın da ‘geçici’ olan bu sınırı kabul etmesiyle, kontrol fiilen İngilizlerin eline geçti. Konuyu incelemek ve bir rapor yazmak için İsveçli eski diplomat Aff Wirsén’un başkanlığında kurulan üç kişilik komisyonun Türkiye’nin askeri temsilcisi Cevat Paşa’nın eşliğinde Musul’da yaptığı inceleme gezisi, mevsimin kış olması, Cevat (Çobanlı) Paşa’nın basiretsizlikleri (örneğin Türklerin ağırlıkta olduğu Altınköprü’de 10 tane Türk tanık bulmak becerilememişti) ve İngilizlerin entrikacılıkları gibi nedenlerle güvenli bilgi derlenmesine olanak sağlamamıştı ama Komisyon bölgenin nüfus yapısına bakılırsa bağımsız bir Kürt devletinin kurulmasının gerektiğini söylemekle birlikte, bunu ekonomik ve coğrafi nedenlerle tavsiye etmedi. 13 Şubat 1925’te patlak veren Şeyh Said Ayaklanması, Türklerin Kürtlerin temsilcisi oldukları yönündeki tezlerine ciddi bir darbe vurmuştu ama Komisyon Musul’un ikiye bölünmesinde siyasi sakınca görmüyordu, sadece bunun bölge halkı için iyi olmadığını düşünüyordu. Sonuçta Komisyona göre en iyi çözüm Musul’un Irak’a bağlanması idi. Bunun için sadece iki şartı vardı: Musul bölgesinin 25 yıl süreyle Milletler Cemiyeti mandası altında kalması ve bu süre içinde Kürtlere iyi davranılması, mahkeme ve okullarda yöneticilerin Kürtlerden ataması ve Kürtçe’nin resmi dil kabul edilmesi.
İMTİYAZ KARŞILIĞI VAZGEÇME . Şeyh Said Ayaklanması’nı bastırmak için bölgeye 30 bin asker sevkedilmesi ve Osmanlı Bankası’ndan yüklüce para çekerek bunu ordunun donanımında kullanması Türkiye’nin kararı tanımayarak Musul’u işgal edeceği endişesini yaratmıştı ancak şaşırtıcı biçimde Türkiye karara itiraz etmekle yetindi. İngiltere’nin konuyu Milletler Cemiyeti’ne götürme teklifini İsmet Paşa, Cemiyet’te Türkiye’ye bir sandalye verilmesi karşılığında onaylayabileceği imasında bulundu. Mart ve Nisan 1925’te Türkiye’yi çok zor durumda bırakan bir olay yaşandı. Türkiye’nin konu ile ilgili temsilcilerinden Zekai Bey İngiltere’ye Musul’dan çekilmesi ve Osmanlı borçlarına ilişkin tahvilleri elinde bulunduranları desteklememesi karşılığında Türkiye topraklarında petrol çıkarma, liman ve demiryolu yapma ve Türkiye’ye 15 milyon pound’luk borç verme imtiyazı (!) teklif etmişti. Bu durum, Türk tarafının bazı çıkarlar karşılığı Musul’dan vazgeçmeye hazır olduğu kanısını iyice güçlendirmişti. Türk tarafının tezlerini kabul ettirememesi üzerine Cenevre’deki temsilcilerini geri çekmesi karşı tarafın işini daha da kolaylaştırdı. Üstüne üstlük İsmet Paşa’nın kendisine Musul’da izlenen politika ile ülkenin modernleştirilmesi politikaları arasındaki çelişkiye dikkat çeken İngiltere’nin Büyükelçisi Lindsay’e İsmet İnönü’nün “bu durumda politikalardan birinde içten olunması, diğerinde olunmaması gerekir. Hangisinin hangisi olduğu konusunda takdiri size bırakıyorum” demesi İngilizleri şaşkınlığa düşürmüştü. Diplomatik teamüllere uymayan bu açıksözlülüğü, Linsday İsmet Bey’in zayıf Fransızcasına bağlamıştı. Ama mesaj alınmıştı. Komisyonlar, incelemeler, divan kararları ile geçen sekiz aydan sonra Milletler Cemiyeti Meclisi, 16 Aralık 1925’te Wirsén Komisyonu’nun önerilerini onaylayan bir karar aldı. Karardan birkaç gün önce, İngiliz İstihbarat servisleri, Meclis’te konu hakkında konuşan İsmet İnönü’nün yumuşak tavrına ve Mustafa Kemal’in Musul’dan ziyade, modernleştirme projelerine önem verdiğine dair raporlarını merkeze geçmişti bile. Nitekim, Milletler Cemiyeti’ne Türk hükümetinin ve basının tepkisi son derece yumuşak oldu. Gösterilen tek manidar tepki, ertesi gün Sovyetler Rusya ile bir dostluk anlaşması imzalamaktı.
UZUN VADELİ HEDEFLER . Sonuç İngiltere’nin öngördüğü şekilde olmuştu. Çünkü İngiltere Başbakanı Chamberlain’e göre ‘de facto bir otokrat olan Mustafa Kemal gerilimin tırmandırılmasına bir süre göz yumduktan, hatta sürece kişisel katkıda bulunduktan sonra, son aşamada tehlikeli bir oyunu istediği noktada durdurarak, seçimini barıştan yana kullanacaktı! İngiltere de bu oyunda kendine düşen rolü oynadı ve Ortadoğu’daki uzun vadeli çıkarlarını düşünerek Türkiye’nin kırılan onurunu onarmak için bir plan yaptılar. Çünkü, Britanya için Musul’un Irak’a bağlanması ne kadar önemliyse, Türkiye’nin Batı ittifakı içinde tutulması da o kadar önemliydi. Türkiye’ye, Musul tazminatı İrak petrollerinin royalty (lisans hakkı) gelirlerinden ömür boyu yüzde 10 pay vermeye karar verilecekti. Hükümet, Lindsay’e gerekirse bu hisseyi yüzde 15’e çıkarma yetkisi de vermişti. Hatta, eğer Türkiye bu geliri 25 yıl gibi sınırlı bir süre almakla yetinirse, payın yüzde 25’e çıkarılmasına bile razı olacaklardı. Ancak bu pay yatırımların tamamlandığı yıldan itibaren verilecekti. İngiliz tarafı, görüşmelere atanan Türk temsilcisinin Milletler Cemiyeti sürecinin başarısız figürü Tevfik Rüştü (Aras) olduğunu öğrenince çok rahatladı çünkü yıpratıcı bir diplomat olduğunu bildikleri Şükrü (Kaya) Bey’in atanmasından korkmuşlardı. Türk tarafı İngilizlerin fikrini memnuniyet verici buldu ama daha toplantının başlarında payını hemen nakde çevirmek istediğini bildirdi. İngiltere buna olumlu baktı ama Türkiye’nin para karşılığında Musul’dan vazgeçtiği izleniminin doğmaması için anlaşmanın Türkiye’nin royalty gelirlerine katılacağı şeklinde düzenlenmesine ve anlaşmanın sonuna ‘Türk tarafı isterse payını kapitalize eder’ hükmü konmasına karar verildi. Ödenecek payların karşılığı ise 500 bin pound olarak tespit edildi. Türkiye önce bu payı çok az buldu. Londra’ya durumu rapor eden Lindsay’e hükümet, payı 1 milyon pound’a kadar çıkarma yetkisi verdi. Ancak Lindsay, son kez şansını deneyerek, Türkiye’ye ‘500 bin nakdi ödeme’ ile ‘25 yıl süre ile royalty gelirlerinden yüzde 10 pay alma’ arasında bir seçim yapmasını söyledi. Ertesi gün, İngiliz tarafını şaşkınlığa düşüren bir şey oldu: Türk hükümeti anlaşmayı küçük bir şartla 25 yıl süre ile yüzde 10 pay almayı kabul etmeye hazırdı. Sadece söz konusu payını bir yıl içinde 500 bin pound’a çevirme hakkını saklı tutmak istiyordu!
Tahmin edileceği gibi İngiltere’nin ağzı kulaklarına varmıştı. Çünkü başlangıçta vermeyi düşündüklerinin çok altında bir fiyata işi bağlamışlardı! Düzeltilmiş anlaşma, 6 Haziran 1926 günü TBMM’de sadece iki red ve bir çekimser oya karşılık 143 oyla kabul edildi. Anlaşıldığı gibi, o gün 283 üyeli meclisin büyük bir kısmı meclise gelmemişti. Gelselerdi durum değişeceği şüpheliydi ama, gerek halkın, gerekse basının anlaşmaya hiç tepki vermemesi, İngiliz istihbaratçılarının daha önceki tespitleriyle uyum içindeydi. Hakikaten de o günlerde Musul kimsenin umurunda değildi. Zaten gündem de, çok değil bir hafta sonra, İzmir’de Mustafa Kemal’e bir suikast teşebbüsünün ortaya çıkarılmasıyla radikal biçimde değişecekti.
PETROL ALACAĞI KALDI MI? Irak’ta ilk petrol, 1927 yılında Baba Gurgur kuyusundan çıktı. Türkiye sanıldığı gibi payını nakde çevirmedi. Ankara Anlaşması’nın garanti ettiği royaltyödemeleri Irak’taki petrol boru hatlarının tamamlandığı 1934 yılında başladı ve 1951’e kadar (1945 dışında) düzenli yapıldı. 1954’te bir ek ödeme yapılarak 1945 yılı telafi edildi. Söz konusu yılların bütçe kayıtlarına göre toplam 25.712.000 lira (o günün parası ile yaklaşık 3,5 milyonpound) tahsil edilmişti. Daha sonra Irak’ın petrol gelirleri astronomik biçimde artmıştı ama 25 yıllık süre 1951’de bittiği için Türkiye bundan yararlanamadı. Ancak nedense, 1952, 1953 ve 1954 yılları bütçelerine ‘sözleşme gereğince Musul petrollerinden alınan’ biçiminde bir başlık konulmasına devam edildi. Bu başlıkların karşısında sırasıyla 6 milyon, 29 milyon ve 40 milyon yazılıydı. 1955 yılında ise ‘birikimli olarak 100 milyon’ ibaresi vardı. Ancak yine garip bir şekilde, 1955’te bütçeden bu ibare çıkarıldı. Anlaşılan Türkiye ve Irak arasında kurulan Bağdat Paktı, eski hayallere nokta koymayı gerekli kılmıştı. Ancak, 1958’de Irak’ta Kral Faysal’ı deviren askeri darbeden sonra, bu kalem bütçede yeniden boy gösterdi ancak 1986 yılında dönemin Başbakanı Turgut Özal, Irak Devlet Başkanı Saddam Hüseyin’in ricası üzerine Musul kalemini bütçeden tekrar çıkardı. Ama o günden bu yana ‘Musul petrollerinden alacaklarımız’ konusu gündemden düşmedi. Bazı araştırmacılara göre 1934-1951 yılları arasında Türkiye’ye ödenen para gerçek gelirlere oranla 2 milyon pound eksikti. Hesabın nasıl yapıldığı belli olmamakla ve bu iddiayı en yüksek kademeler de tekrarladığı halde konu dava konusu yapılmadı.
98 YILLIK BORCU NEDEN ÖTELEDİK? Ancak daha garip olan bir başka uygulama daha yapıldı. Bilindiği gibi Türkiye Cumhuriyeti, Lozan’da Osmanlı Devleti’nin borçlarını ödemeyi taahhüt etmişti. Bunlardan biri de, Konya'dan Bağdat ve Basra Körfezine kadar uzanması planlanan demiryolunun 200 km. uzunluğundaki ilk kısmının finansmanı için 5 Mart 1903 yılında ihraç edilen ‘Devlet-i Aliye-i Osmaniyye Yüzde Dört Faizli Bağdat Demiryolu Birinci Kısmı İstikraz-ı Osmanisi Tahvili’ karşılığı alınan 2.2 milyon pound’luk borçtu. 98 yıllık geri ödemenin vadesi 2001’de dolduğu halde, Türkiye, vadeyi önce 2006’ya, sonra da 2010’a uzattı. Miktar çok küçük olduğu halde borcun kapatılmayışının nedeni Musul petrollerinden alınması hayal edilen bakiye ile ilgili talepleri canlı tutmaktı. Şimdi bu borç ile Musul petrollerinin ilgisi nedir diyebilirsiniz. Çok basit: Osmanlı devleti bu borç karşılığında pek çok yerin yanı sıra, Musul kazası aşar gelirinden 6 bin liralık bir bölümü teminat olarak göstermişti. Yani, tedbirli yöneticilerimiz, 1926 Ankara Anlaşması ile ebediyen kaybettikleri bir yerin teminatı altındaki borcu ödemeyi sürdürerek, ileride kurulacak mahkemede ellerini güçlendirmeyi umuyorlardı. Son zamanlarda PKK terörüne son vermek bahanesi ile Kuzey Irak’a girmişken, Kerkük ve Musul’u geri almayı hayal edenlerin sayısı arttı. Ne diyelim, insan hayal ettiği müddetçe yaşarmış! Yeter ki Dimyat’a pirince giderken, evdeki bulgurdan olmayalım…
SONSÖZ YERİNE . Bütün bunlar ne anlama geliyor? Mustafa Kemal, başından beri Musul’un Misak-ı Milli sınırları içinde olmadığının farkındaydı. Ancak Kürtleri Milli Mücadele’ye katılmaya razı etmek için Musul’u kurtarma hedefini canlı tutmak gerektiğini biliyordu. Kürtlerle ilişkiler 1921’den itibaren bozulmaya başlayınca, İngilizlerden Kürtlere kültürel özerklik dışında bir hak vermeyecekleri garantisini alınca, büyük Kürt nüfusu ile ileride Türk ulus-devletine sorun çıkarması muhtemel Musul’u dışarıda bırakıvermişti! Üstelik bunu öyle ustaca yaptı ki, bu sancılı yıllar boyunca Meclis’teki muhalifler tasfiye edilirken, kamuoyu Musul için siyasi ve diplomatik her şeyin yapıldığına inandırıldı. (Bu açıdan İsmet İnönü’nün Lozan’daki oyunda tek başına hareket ettiğini söyleyenler haklı değillerdir.) Haziran ayında İzmir’de kendisine bir suikast yapılacağı yolunda yeterli istihbarata sahip olduğu halde ısrarla şehre gitmesi bile Musul meselesi ile ilgili olabilir. Mustafa Kemal’in tek yanlış hesabı, İngilizlerin Türkiye’yi Batı ittifakına kazanmak için daha fazla ödemeyi göze aldıklarını fark edememesiydi.
Özet Kaynakça: İhsan Şerif Kaymaz, Musul Sorunu, Otopsi Yayınları, 2003; Mim Kemal Öke, Belgelerle Türk-İngiliz İlişkilerinde Musul ve Kürdistan Sorunu, 1918-1926, Ankara, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, 1992; Ömer Kürkçüoğlu, Türk-İngiliz İlişkileri (1918-1926), AÜ Siyasal Bil. Fak. Yayınları, Ankara 1978; TBMM Gizli Celse Zabıtları, TBMM Basımevi, Ankara 1980, 2. ve 3. ciltlerde ilgili bölümler.
.Kore Savaşı: Kahramanlık mı yoksa hezimet mi
TÜRKİYE’NİN FEDAKÂRLIĞI
Şair Enver Gökçe “Kore dağlarında tabakam kaldı/Mapus damlarında özgürlüğüm…” der Kore Dağları adlı duygulu şiirinde. 1950’de SSCB ile ABD arasında ikiye bölünmüş olan Kore’nin kuzey parçasına çullanan ABD’nin komünizmi dünya yüzünden silmek için başlattığı meşum savaş kendisini hiç ilgilendirmediği halde, Türkiye’nin savaşa asker gönderme fedakârlığında bulunması Batılı ülkelerin gözlerini yaşartmıştı. ABD Dışişleri Bakanı Foster Dulles Türk askerini, "çok masrafsız, günlük masrafı 23 Cent'i aşmıyor" diye övmüştü. Mr. Dulles’ın bu sözlerine tek itirazı, o sırada boynunda ‘vatan haini’ yaftası asılı olarak yurt dışında yaşayan Nazım Hikmet, ‘23 Cent’lik Asker’ şiiriyle yapmıştı….
ADSIZ ŞEHİT VE GAZİLER
17 Ekim 1950 günü Tuğgeneral Tahsin Yazıcı komutasında resmi rakamlara göre 5.090 kişilik bir tugayla dahil olduğumuz Kore Savaşı’nda üç yıl boyunca 24.882 askerimiz görev yaptı. Savaştan bize miras kalan, yine resmi rakamlara göre 721 şehit, 2.147 yaralı, 346 hasta, 234 esir, 175 ‘kayıp’, bedensel ve ruhsal açıdan sakatlanmış yığınla insan, akli dengesi bozuk insanlara takılan ‘Koreli’ lakabı ile Türkiye’nin NATO üyeliği oldu. Savaş sırasında Türk askerleri 13 muharebeye dahil oldular, bunlardan dördü ‘tarihe geçti’. 27-29 Kasım 1950’de yaşanan Kunuri Savaşları, askeri tarihimize ‘destan’ olarak kazındı. Savaşın kahramanlıklarından söz edildi ama, Türk ordusunun 1922’den sonra ‘dış düşmana’ karşı girdiği bu ilk sıcak savaşın kapsamlı, gerçekçi, anlaşılır ve ‘sivil’ bir analizi henüz yapılmadı.
SAVAŞIN ARKA YÜZÜ
Olayları, Kore efsanesine halel getirmemeye yeminli asker tanıkların ağzından dinlediğimiz için, sadece ‘aldırmaz’ veya ‘hain’ ABD’liler, ‘kurnaz’ Çinliler, dondurucu rüzgarlar ve derin vadiler yüzünden mi, yoksa kendi hatalarımız yüzünden de mi bu kadar çok kayıp verdiğimizi bilmiyoruz. Bu yüzden, gerçek kahramanlarla sahtelerini ayıramıyoruz. Bu yüzden şehitlerimize, gazilerimize yürekten ağlayamıyoruz. Halbuki, yeni bir savaşın eşiğinde olduğumuz bu günlerde, her zamankinden daha çok ihtiyacımız var Kore Savaşı’nın gerçek öyküsüne. Çünkü ancak bu öykü bize, savaşın ne mene bir şey olduğunu anlatabilir. Ancak bu öykü sayesinde, bizi Irak topraklarında nelerin beklediğini anlayabiliriz…
***
25 Haziran 1950’de, Birleşmiş Millet Konseyi, ABD’nin talebi üzerine Kore’ye müdahale kararı aldığında, Güney Kore’ye asker göndermeyi ilk teklif eden ülke Türkiye olmuştu. Demokrat Parti hükümetinin BM Genel Sekreterine yazdığı niyet mektubu meclis tarafından oybirliği ile onaylandıktan sonra Kore’ye gönüllü bir milis gücü toplamak üzere bir dernek kuruldu. İddialara göre derneğe ilk günde 3 bin kişi başvurmuştu. Bu gerçekten şaşırtıcıydı, çünkü ABD’de bile bu kadar gönüllü yoktu. 25 Temmuz akşamı Türkiye’nin Kore’ye 4500 kişilik bir birlik göndereceği kararı büyük bir gururla kamuoyuna açıklandığında, muhalefetteki CHP ve MP (Millet Partisi), kararı sadece ‘Meclisin onayı ile alınmadığı’ için eleştirdiler yoksa izlenen genel politikaya karşı değillerdi. DP ise kendini, ‘ilan edilen savaş değil ki, sadece BM kurallarını ihlal eden bir güce ceza verilecek’ diye savundu. O halde sorun yoktu. Nitekim CHP’ye yakınlığı ile tanınan Cumhuriyet gazetesi ‘Milli Birliği Bozmamaya Dikkat’ başlıklı yazı ile desteğini sunarken, dönemin en büyük öğrenci örgütü Türkiye Milli Talebe Federasyonu Başkanı Can Kıraç, karardan dolayı hükümete şükranlarını sunmuş ve Türk gençliğinin kendisine verilecek her türlü vazifeyi başarmaya hazır olduğunu eklemişti. Diyanet İşleri Başkanı Ahmet Hamdi Akseki ‘Komünistliğe karşı’ Kore harekatına katılmanın “cihad” olduğundan bahisle bu savaşta hayatını kaybedenlerin “şehit” olacakları fetvasını vermişti. Savaşa sadece Behice Boran ve Adnan Cemgil’in yöneticiliğini yaptığı Türk Barışsever Cemiyeti karşı çıktı. Ama Cemiyetin yayınladığı bildiri toplatıldığı gibicemiyet üyeleri “Milli çıkarlara zararlı ve milli direnişi sarsıcı” yayın yapmak suçuyla tutuklandılar ve 15 ila 10 arasında değişen cezalara çarptırıldılar. Savaş karşıtı bir avuç idealistin sesi kısıldıktan sonra sıra kararı uygulamaya gelmişti…
1. Türk Tugayı adı verilen kuvvetlerin başına tümgeneral Tahsin Yazıcı atandı. Çanakkale Savaş’nda görev almış yaşlı bir asker olan Tahsin Yazıcı’nın küçük bir kusuru vardı: İngilizce bilmiyordu. Bu eksiğin ileride nelere mal olacağını ne yazık ki kimse görememişti. Tugay’ın ‘gönüllülük esasına göre’ oluşturulduğunun doğru olmadığı da sonradan anlaşıldı. Askerlerin çoğu Doğu ve Güneydoğu Anadolu’nun yoksul köylü çocuklarıydı. Az sayıdaki gönüllünün büyük bir kısmını ise ‘ailelerine çok iyi bir maaş bağlanacağı’ vaadine kananlar ile beyinleri ‘komünizmin pençesindeki Kore’ye İslamiyet’in ve Türklüğün büyük gücünü gösterme’ propagandası ile yıkanmış olanlar oluşturuyordu.
Okyanusta 22 gün
Resmî rakamlara göre, 259 subay, 395 astsubay 18 askeri memur, 4 sivil memur ve 4.414 erden oluşan toplam 5090 kişilik 1. Türk Tugayı, Ankara Sarıkışla, Polatlı ve Etimesgut’taki kısa eğitim döneminden sonra trenlerle önce İskenderun’a, ardından Mac Ree, Haan ve Private Johnson adlı gemilerle Süveyş Kanalı, Kızıldeniz, Seylan Adası, Singapur, Filipinler ve Formoza Adası yoluyla Kore’ye gönderildiler. 17, 19 ve 20 Ekim 1950’de Pusan limanına ayak basan yorgun ama inançlı askerlerimiz, bir süredir bırakmalarına izin verilen sakalları, bellerindeki dev kasaturaları ve modern orduların çoktandır unuttuğu süngüleri ile Korelilerin pek hoşuna gitmişti ama Amerikan askerlerinin tepkisi aralarında fısıldayıp gülüşmek oldu.
Tugay, Pusan’dan derhal Taeguda açılan BM Karşılama Merkezi’ne götürüldü. Daha ilk günden beslenme, tuvalet ve banyo gibi günlük işlerde uyumsuzluk çıktı. Ama, askerlerimizin düşük eğitim seviyeleri, bu kadar büyük çaplı bir mekanize savaşa hazır olmamaları, dil bilen elemanların azlığından doğan yanlış anlamalar tatbikatlarda ciddi sorunlar yaratmaya başlayınca, 9. ABD Kolordusunun komutanı General ‘Johny’ Walker, üstlerini durumun vahameti konusunda uyarmıştı. Ama BM ordusunun kibirli komutanı Mac Arthur’un acelesi vardı. Askerlerine Noel’den önce ülkelerine dönme sözünü vermişti. Nitekim, 10 Kasım’da 8. Ordu ve Türk Tugayı Çin’le Kore arasındaki sınırı oluşturan Yalu Nehri’ne doğru hareket ettiler. Türkiye’den cemse gibi zırhlı araçlar getirmeyi akıl edemeyen Türk Tugayı, yaya olarak Amerikan ordusunun hızını düşürdüğü için ancak ihtiyat kuvveti olarak görevlendirilmişti.
Kunuri bataklıklarında kurban olanlar
Daha sonraları, savaşta yaşanan felaketleri açıklarken, son 40 yılın en soğuk kışı olduğu söylenmişti. Bu doğruydu ama, askerlerimizin giysileri, teçhizatları ve eğitimleri de ‘soğuk cehennem’ adı verilen o korkunç koşullara uygun değildi. Nitekim, ilk donma vakaları geceleri benzin tenekesinde yaktıkları ateşle ısınmaya çalışan askerler arasında yaşandı. Bunları yarı bellerine kadar buzlu sulardan yaya geçmek zorunda kalanların şahadeti izledi.
Ardından ‘düşman’ la buluşuldu. Peki ‘düşman’ kimdi? İçinde yaşadıkları coğrafyayı karış karış bilen, gündüzleri köylülerin arasına karışan, geceleri ateş böcekleri gibi çalıların ardından onları izleyen, azıcık pirinç lapası ile doyan, yere kıvrılıp uyuyabilen 300 bin Çin askeri ile 100 bin Kuzey Kore ‘gerilla’ sı… Batı emperyalizmine karşı kinle dolu bu ‘eski tip’ orduyla, işgalci konumunda olan ‘modern’ orduların savaşından doğal olarak birinciler galip çıktı. BM ordusunun darmadağın olarak geri çekilmeye başladığı bir ortamda her türlü destekten yoksun bırakılan Türk Tugayı bilmediği bir arazide körlemesine ilerlerken 27 Kasım’da ilk kez düşmanla burun buruna geldi. Komutan Tahsin Yazıcı’nın kendi inisiyatifi ile geri çekilmeye kalkması, bazılarınca ‘askerlerimizi imhadan kurtaran’ harekat olarak, bazılarınca ‘birliklerin tüm düzenini bozan bir fiyasko’ olarak adlandırıldı. 28 Kasım gecesi, askerlerimizin ‘Allah Allah!’ avazeleri ile yaptığı süngü saldırısının bilançosu ise ağır oldu. Çarpışma bittiğinde iki subay ve birkaç erden başka kurtulan yoktu. Yaralılar ve sağ kalanların hepsi düşmana esir düşmüşlerdi. Daha sonra yapılan soruşturmada, bazı erlerin ısınmak için yaktıkları ateşin düşmanın yerlerini keşfetmelerine neden olduğu ortaya çıktı.
29 Kasım gecesi Türk Tugayı ikinci kez gece baskınına uğradı. Son ana kadar direnen General Yazıcı en sonunda Çinliler tarafından tamamen kuşatıldığını anlayınca geri çekilme emri verdi ama bu geri çekilme de başarılı değildi. Buz gibi havada, etraflarını saran zifiri karanlıkta, Çinli askerlerin çıkardığı ürkütücü seslerin eşliğinde geri çekilen askerlerimiz o kadar paniklemişlerdi ki, yolda karşılaştıkları dost Güney Koreli askerleri düşman sanıp öteki dünyaya yollayıverdiler. Geri çekilen Tugayın arkasındaki 400 askerimiz Çinlilerle göğüs göğüse çarpışarak bir dağın eteğine sıkışmış ve sonunda teslim olmuştu. Daha sonra Türk tarafı ABD ordusu tarafından yalnız bırakıldığını söyledi, Amerikan tarafı ise Türk tarafının İngilizce yetersizliği yüzünden uyarıları anlamadığını söyledi.
Türk Tugayı daha sonra ‘Kunuri Savaşları’ olarak adlandırılan Wavon, Sinnimni, Kaechon, ve Sunchon Boğazı çarpışmalarında resmi rakamlara göre 218 şehit, 455 yaralı ve 94 kayıp verdi. Daha sonra, gerçek rakamın çok daha fazla olduğu söylendi ama sayının ne olduğu hiçbir zaman öğrenilemedi. Bu kadar büyük kayıp verildiği halde olayın ‘destan’ olarak anılması ise cabası oldu. Yine de şükretmek lazımdı, çünkü askerlere moral vermek için düşmanın pusuda yattığı bir ortamda yedi bin kişinin toplu namaza durması gibi olaylar ucuz atlatılmıştı.
Kumyangjang-ni ve sonrası: Eve dönüş
Türk tugayının ikinci büyük savaşı.25-27 Ocak 1951 tarihinde Kumyangjang-ni mevkiinde olmuştu. Dondurucu soğukta ‘Allah Allah” diye haykırarak ileri atılan Türk askerleri yine büyük kayıplar verdiler ama, ABD Kongresi bu sefer pek kadirşinas davranarak Türk birliğini Mümtaz Birlik Nişanı (Distinquisted Unit-Station) ile teselli etti. BM kuvvetleri 24 Mayıs 1951’de Çin kuvvetlerini yenilgiye uğratarak 38.Paraleli aşmalarının ardından Türk tugayı yedeğe alındı. 8 Temmuz 1951’de Panmunjom’da başlayan ateşkes görüşmelerinden sonra da savaş devam etti. Hatta, 28-29 Mayıs 1953’te tarihe Vegas savunması diye geçen çarpışmalarda, Türk Tugayı, Kunuri’den sonraki en büyük kayıplarını verdi. Yine taltifler, madalyalar, ‘aslansınız-kaplansınız’ konuşmaları, Sovyet lideri Stalin’in 4 Mart 1953’te ölümü ile 20 Nisan 1953’ten itibaren hasta ve yaralıların değişime başlanması, 27 Temmuz 1953’te ateşkesin imzalanması ve dönüş yolculuğunun başlaması…
Büyük bir coşkuyla gönderdiğimiz askerlerimizi dönüş limanında sadece aileleri bekliyordu. Bir asker, ‘bizi gemiden limana döküverdiler, bir muayene bile yapmadan evlerimize gönderdiler’ diye yakınmıştı. 1960 yılına kadar, her yıl değişmek suretiyle 6 Türk tugayı daha Kore'ye gitti. 10. tugaydan sonra Kore’ye bir bölük yollanmaya başlandı. 1962'den sonra bölük bir mangaya indirildi. bu sembolik kuvvet de 1971’de Kore’den çekildi. Gazilere ‘şeref aylıkları’ ancak 1976’da bağlanabildi. O da 1983’te kesilmek üzere...Kore’de ise, kan ve barut kokulu bu acı serüveninden Kumyangjangni'deki Türk Zafer Anıtı ile Pusan’da BM Ordusu Mezarlığı’ndaki Türk Şehitliği dışında bir şey yok. Peki barış anlaşması imzalandı mı? Hayır, Kuzey Kore ile Güney Kore hala ateşkes durumunu koruyorlar…
Savaşın acı meyvesi: NATO üyeliği
Türkiye Kore’ye asker göndermeye neden bu kadar hevesli idi? İkinci Dünya Savaşı sırasında Alman sempatizanlığı sosuna bulanmış bir ‘aktif tarafsızlık’ politikası izlediğini ileri süren Türkiye’nin Haziran 1941’de Almanya ile Saldırmazlık Paktı imzalaması, aynı yılın Ekim ayında bir de ‘krom alım-satım’ anlaşması yapması ABD’yi çok kızdırmıştı. 1945’te Alman ordularını hezimete uğratmış olan Sovyetler Birliği de Türkiye’ye kızıyordu. Üstelik İngiltere, Rusya ve ABD, Yalta Konferansı'nda sadece "1 Mart 1945'ten önce ortak düşmana savaş ilan etmiş olan" milletlerin, 25 Nisan 1945-26 Haziran 1945 tarihleri arasında San Francisco'da yapılacak konferansa katılmalarına karar vermişlerdi. Bilindiği gibi, bu konferans BM’nin kuruluş toplantısıydı. Yeni dünya düzeninde yer bulamayacağından korkan Türkiye 23 Şubat 1945'te Almanya ve Japonya'ya savaş ilan etti ancak Sovyetler Birliği bununla tatmin olmadı. Önce 1925 tarihli Tarafsızlık ve Dostluk Anlaşması’nı yenilemeyeceğini, ardından Kars ve Ardahan’ın Sovyetler Birliği’ne geri verilmesini, daha sonra da 1936 tarihli Montreaux Anlaşmasının tadilini istedi. Türkiye’nin Batı ile yakınlaşmaktan başka çaresi kalmamıştı. 26 Haziran 1945'te BM anlaşmasını imzaladıktan sonra ABD Başkanı Truman’ın ‘containment’ (çevreleme) politikasında önemli roller biçilen Türkiye ve Yunanistan’a ünlü ‘Marshall Yardımı’ verildi. Bu ilgiden cesaret alan Türkiye, Nisan 1949’da kurulan NATO’ya başvurdu ancak sonuç hayal kırıklığı oldu. Türkiye coğrafi açıdan NATO’ya ait görülmemişti.
“Aldılar da girmedik mi, iki gözüm?”
Bütün bunlar CHP iktidarı sırasında olmuştu. 14 Mayıs 1950 seçimlerini kazandıktan sonra Pembe Köşkte selefini ziyarete giden Celal Bayar, NATO’ya niye girilmediğini sorduğunda İsmet Paşa“Aldılar da girmedik mi, iki gözüm?” demişti. Kore Savaşı, ‘Batı ile ilişkileri geliştirme yarışında’ DP’nin eline geçen ilk fırsattı. Dışişleri Bakanı Fuad Köprülü’ye göre ‘Türklerin geleneğinde insani değerler ve insan hakları müstesna bir yer tutuyordu ve Yunus Emre’yi yetiştirmiş bir milletin Kızıl emperyalizm denilen komünizme karşı gövdesini siper eden ABD’nin yanında olmak konusunda başka milletlerden geri kalması düşünülemezdi!’ Nitekim, Türkiye geri kalmadı, ileri gitti. Hatta o kadar ileri gitti ki, Kore Savaşı’nda ordusunu BM ordusunun değil de ABD ordusunun emrine vermeyi kabul eden tek ülke oldu…
Bu cansiperane tavra rağmen, Türkiye’nin Yunanistan ile birlikte yaptığı üyelik başvurusu hemen kabul edilmedi. Yani evdeki hesap çarşıya uymamıştı. Ancak Kore’de durumun vahametini idrak eden NATO Başkomutanı Eisenhower, ittifakın güneydoğu kanadının güçlendirilmesi gerektiğini anlayarak, Türkiye’de hava üsleri kurulmasını önerdikten sonradır ki, ABD tarafından Türkiye ve Yunanistan’a NATO üyeliği resmen teklif edildi. Ancak, teklif NATO’daki önemlerini kaybetmekten korkan bazı küçük Kuzey Avrupa ülkeleri ile ittifakın güç odaklarından İngiltere tarafından pek hoş karşılanmadı. İtirazcılar ancak Ortadoğu’daki gelişmeler ve İran bunalımından sonra giderilebildi ve Türkiye ile Yunanistan, 20 Şubat 1952 de Lizbon’da yapılan imza töreni ile NATO’ya girdiler. Karara destek veren muhalefet lideri İsmet İnönü şöyle demişti: "Bundan sonra dünya sulhu bakımından vazifelerimiz de artmış bulunuyor. Eşit haklarla, milletimizin kendisine teveccüh edecek vazifeyi en iyi şekilde ifa edeceğine şüphe yoktur."
Özet Kaynakça: M. K. Öke, Unutulan Savaşın Kronolojisi, Kore 1950-53, Boğaziçi Yayınları, 1990; H. E. Erkilet-T. Bıyıklıoğlu-H. Arun, Kore Harbinde Türk Silahlı Kuvvetlerinin Muharebeleri, 1950-53, Ankara, 1975.
23 sentlik asker
Mister Dalles,
sizden saklamak olmaz,
hayat pahalı biraz bizim memlekette.
Mesela iki yüz gram et alabilirsiniz,
koyun eti,
Ankara'da 23 sente,
yahut iki kilo kuru soğan,
yahut bir kilodan biraz fazla mercimek,
elli santim kefen bezi yahut,
yahut da bir aylığına
yirmi yaşlarında bir tane insan.
erkek,
ağzı burnu, eli ayağı yerinde,
üniforması, otomatiği üzerinde,
yani öldürmeğe, öldürülmeğe hazır,
belki tavşan gibi korkak,
belki toprak gibi akıllı
belki gençlik gibi cesur,
belki su gibi kurnaz
(her kaba uymak meselesi) ,
belki ömründe ilk defa denizi görecek,
belki ava meraklı, belki sevdalıdır.
Yahut da aynı hesapla Mister Dalles
(tanesi 23 sentten yani)
satarlar size bu askerlerin otuz beşini birden
İstanbul'da bir tek odanın aylık kirasına,
seksen beş onda altısını yahut
bir çift iskarpin parasına.
Yalnız bir mesele var Mister Dalles,
herhalde bunu sizden gizlediler:
Size tanesini 23 sente sattıkları asker
mevcuttu üniformanızı giymeden önce de,
mevcuttu otomatiksiz filan,
mevcuttu sadece insan olarak
mevcuttu, tuhafınıza gidecek,
mevcuttu hem de çoktan mı çoktan,
daha sizin devletinizin adı bile konmadan.
Mevcuttu, işiyle gücüyle uğraşıyordu,
mesela, Mister Dalles,
yeller eserken yerinde sizin New-York'un,
kurşun kubbeler kurdu o
gökkubbe gibi yüksek,
haşmetli, derin.
Elinde Bursa bahçeleri gibi nakışlandı ipek.
Halı dokur gibi yonttu mermeri,
ve nehirlerin bir kıyısından öbür kıyısına
ebemkuşağı gibi attı kırk gözlü köprüleri.
Dahası var Mister Dalles,
sizin dilde anlamı pek de belli değilken henüz,
zulüm gibi,
hürriyet gibi,
kardeşlik gibi sözlerin,
dövüştü zulme karşı o,
ve istiklal ve hürriyet uğruna
ve milletleri kardeş sofrasına davet ederek,
ve yarin yanağından gayrı her yerde,
her şeyde,
hep beraber,
diyebilmek için,
yürüdü peşince Bedreddin'in
O, tornacı Hasan, köylü Mehmet, öğretmen Ali'dir.
kaya gibi yumruğunun son ustalığı:
922 yılı 9 eylülüdür.
Dedim ya Mister Dalles, ,
Herhalde bütün bunları sizden gizlediler.
ucuzdur vardır illeti.
Hani şaşmayın,
yarın çok pahalıya mal olursa size,
bu 23 sentlik asker,
yani benim fakir, cesur, çalışkan, milletim,
her millet gibi büyük Türk milleti.
Nâzım Hikmet (1953)
Kadınlar mebus olmak istiyor!
İlk imzasız kadın mektubunun 28 Haziran 1868 tarihli Terakki gazetesinde boy göstermesiyle başlatabileceğimiz ‘Osmanlı kadın hareketi’ sadece Türk kadınlarının mücadelesi değildi. Hareketin içinde Kürt ve Ermeni kadınlarının da önemli rolü vardı. Çoğu dönemin önemli erkeklerinin kızları, karıları, kardeşleri olan bu öncü kadınlar, ‘özel alan/kamusal alan’, ‘annelik-eşlik/vatandaşlık-siyaset’ seçenekleri arasında bir seçim yapmaya zorlandılar ama her ikisini birden yapmaya çalıştılar. ‘Kadınlık mefkuresi’ nin şekillenmeye başladığı bu dönemin tecrübeleri Cumhuriyet dönemi kadın hareketinin üzerinde yükseldiği zemin oldu.
Ancak, ne Mustafa Kemal, ne Birinci Meclis’in muhalif kanadını oluşturan İkinci Grup, ne Cumhuriyet Halk Fırkası (CHF, 1931’den sonra ‘parti’ adını aldı) ne 17 Kasım 1925’te kurulan Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası programlarında ‘kadın meselesi’ yer almadı. Adını andığımız aktörlerin tümü, kadına ve aileye, sağlık ve nüfus politikaları açısından yaklaşılıyordu. Yani Cumhuriyet rejimi, aynen selefi gibi kadınları toplum kurucusu yetkin bireyler, siyasi failler olarak değil, ‘vatana asker ve hayırlı evlat yetiştiren anneler’ olarak tanımlıyordu.
Dahası, resmi ideoloji 5 Aralık 1934’te kadınlara seçme ve seçilme hakkı verilmesinin ‘dünya kadınlarından çok önce verilmiş bir lütuf’ olduğu söylemini zihinlere iyice kazıdı. Evet, kadınlarına seçme ve seçilme hakkı, Japonya ve Fransa’da 1945’te, İsviçre’de 1971’de verilmişti ama Yeni Zelanda’da 1894’te, Avustralya’da 1902’de, Finlandiya’da 1906’da, Norveç’te 1913’te, Rusya’da 1917’de, ABD’de 1920’de, Britanya’da 1928’de verilmişti. Yani Türkiye bu konuda ne geç ne de erken bir örnekti. Kararın ‘lütuf’ olup olmadığı konusuna gelince, bunun cevabını aşağıda vermeye çalışacağız.
1 Nisan 1923’te Cumhuriyet’in kurucu meclisi seçime gitme kararı verdiğinde, Nezihe Muhiddin önderliğindeki 10 kadar hanım siyasi haklar için mücadeleye başladılar, Haziran ayında ise Mustafa Kemal’in kurduğu Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti’nin kadınlar kolunu oluşturmak üzere Mustafa Kemal’e başvurdular. Bu arada, cüretkar bir adım attılar: 15 Haziran 1923’te ‘Kadınlar Halk Fırkası’ ‘(KHF) adıyla bir partinin kuruluş beyannamesini İçişleri Bakanlığı’na sundular.Olay basında ‘kadınlar mebus olmak istiyor”, ‘tek gayeleri mebus olmak’ şeklinde yer aldı. Bazıları da fırkanın gizli bir maksadı olduğunu söylüyorlardı. İstanbul Valisi Ali Haydar Bey, partinin kuruluş beyannamesini ve programını henüz okumadığını ama bu gibi işlerin ‘eğitim meselesi olduğunu, kadını yükselmesinin erkeklerle birlikte olacağına inandığını’ söyledi ama arkasını getirmedi. İçişleri Bakanlığı tam sekiz ay süren sessizlik döneminden sonra, hükümetin ‘bazı düşünceler’ nedeni ile KHF’nin kuruluşuna izin vermediğini tebliğ etmişti. Bu ‘bazı düşünceler’in ne olduğu hiçbir zaman öğrenilemedi. Ancak kuruculardan Nezihe Muhiddin, nizamnamede siyasi hakları ima eden 2. kadınların belediye seçimlerinde aday olmasını öneren 3. madde ile ‘kadınların savaş halinde askerlik görevi yapmasını’ öneren 8. maddesinin çok ‘taşkın’ bulunduğunu duymuştu. KHF kurucuları partinin başına Ali Fethi Bey’i getirerek tekrar başvurdularsa da Ankara’nın cevabı yine ‘hayır’ oldu. Bu sefer de kuruluş faaliyetleri süren Cumhuriyet Halk Fırkası (CHF) yüzünden ‘halk fırkası’ adının bir kadın kuruluşu tarafından kullanılması ‘bölücü’ bulunmuştu!
Ama Nezihe Muhiddin ve arkadaşları yılmadılar, ‘taşkın’ maddeleri değiştirerek 7 Şubat 1924’te Kadın Birliği adlı örgütü kurdular. Mustafa Kemal’in o sırada boşandığı Latife Hanım da derneğe desteğini bildirmişti. Nizamnamenin 3. maddesinde “Birliğin siyasetle alakası yoktur’ denmesine bakılırsa, bir önceki tecrübeden fazlasıyla ders almışlardı. Nitekim dernek kimsesiz çocuklara, fakir kadınlara yardım etmekle, onlara aş ve iş sağlamakla, yerli malını özendirmekle uğraşıyordu. Yine de kadınların seçme ve seçilme hakkının olmadığı 1923 seçimlerinde Halide Edib’i ve Nezihe Muhiddin'i özellikle aday gösterdiler ama Halide Hanım böyle bir girişimden haberdar olmadığını söyleyerek derneği yalnız bıraktı. Derneğin camilerde kadın konferansları düzenlenmek için Diyanet'e yaptığı başvuru da reddedilmişti. Rejimin ‘kadın hakları bakanı’ rolünü üstlenen Cumhuriyet gazetesi başyazarı Yunus Nadi (Abalıoğlu), kendi deyimiyle bu ‘asabi’ tabiatlı ‘cinsi latifler’ in, ‘kırmızı boyalı dudaklarıyla tatlı ve şuh tebessümlerini seyretmenin hoş bir eğlence olduğunu ifade ediyor’ ama siyasi haklara geçit vermiyordu.
13 Şubat 1925’te Şeyh Said İsyanı kadınların siyasi taleplerine kulak tıkamak için yeni bir bahane oldu. Yarı resmi Cumhuriyet gazetesi ‘Türkiye’nin hayatında çok mühim meseleler mevcut olduğu bir zamanda hanımlarımızın mebusluk propagandası veya reklamı ile meşgul olmaları pek ciddiyetsiz’ diye yazıyordu. İsyan bahanesi ile tüm özgürlükleri rafa kaldıran Takrir-i Sükun Kanunu’ndan sonra feminist kadınlar ciddi bir ‘oto sansür” uyguladılar, adlarını Türk Kadınlar Birliği yaptılar ama yine rejimin gözüne giremediler.
1927’de seçimlere CHF listelerinden katılmak için kampanya başlatan TKB’nin teklifi erkekler kulübü CHF tarafından kabul edilmedi. Birlik bunun üzerine seçime erkek aday ile katılma kararı aldı. Ancak kendini ‘feminist erkek’ diye tanıtmaktan çekinmeyen ve seçimler için bıyıklarını bile kestiren Kenan Bey alaylara tahammül edemeyince adaysız kaldılar.
21 Haziran 1927 günü Askerlik Kanunu üzerine görüşmelerde Hakkı Tarık (Us) Bey kadınların seçimlere katılma hareketine değinince, söz alan Recep Peker ‘kadınlar Türk vatanıyla bu denli ilgili iseler önce askerlik yapsınlar’ dedi. Hatırlanacağı üzere daha önce kadınların parti kurmaları ‘askerlik yaparız’ dedikleri için engellenmişti! Yunus Nadi Bey ilk kez kadınlardan yana tavır alarak Recep Peker’i eleştirdi ancak Cumhuriyet gazetesi alaycı yayınına devam ediyordu. Gazetede çıkan bir yazıda ‘Hanımların mebusluğu hiç fena olmaz, Meclis’te sık sık moda etrafında münakaşalar cereyan eder. Hanımların balolarda smokin mi yoksa dekolte tuvalet mi giymeleri daha uygun olunacağına dair, mesela İstanbul mebusesi ile İzmir mebusesi arasındaki hararetli mücadeleyi bütün erkek mebusların merak ve tebessümle dinleyeceğine şüphe yoktur” deniliyordu.
1930’da kadınlara yerel seçimlerde seçme ve seçilme hakkı tanındı. Bunu 4 Aralık 1934’te genel seçimlere dair kanunun çıkarılması izledi. 8 Şubat 1935 seçimlerinde 17 kadın milletvekili meclise girdi. Ara seçimlerde buna 1 tane daha eklendi ve sayı 18 oldu. Böylece misyonunu tamamladığına inandırılan TKB, Mayıs 1935’te feshini istedi. Birliğin o zamanki başkanı Latife Bekir’in açıklaması şöyleydi: “Bundan böyle Türkiye’de bir kadınlık meselesi yoktur ve bu arada her erkek gibi kadında bir tek şefin idaresi altında memleketin iyiliği için çalışmaktadır. [1924] Teşkilat-ı Esasiye Kanunumuz artık bu yolda çalışacak Birliğin devamına lüzum bırakmamış ve kadınlarımızın ayrıca bir teşekkül halinde çalışmasına sebep kalmamıştır. Bunun için birliğin kapanmasını teklif ederim. İsteyen arkadaşlar diğer hayır cemiyetlerinde çalışabilirler.”
Afet İnan’ı daha 22 yaşında iken Türk Tarih Kurumu Başkanı yapan rejim Nezihe Muhiddin’i ve arkadaşlarını neden dışlamıştı? TKB Diyarbakır Şubesi kurucularından İffet Halim (Oruz) Hanım’a göre Nezihe Muhiddin’in izlediği kadın politikası ‘müfrit’ (aşırı), bazı talepleri ‘mevsimsiz’ idi. ‘Fena yönetilen’ TKB ‘bir Cumhuriyet çocuğu idi ama Türkiye Cumhuriyeti’nin çocuğu olamamıştı!’ Anlaşılan kadın kimliğinden vazgeçmeden siyasi haklar talep etmeye henüz rejim hazır değildi…
Cumhuriyet’in ilk yıllarındaki feminist mücadelenin sembol isimlerinden olmasına rağmen, sonra sistematik bir unutturma kampanyasının kurbanı olan Nezihe Muhiddin (d.1893), imparatorluktan ulus-devlete evrimin gerçekleştiği dönemin yetiştirdiği Fatma Aliye ve Halide Edip’in içinde yer aldığı ‘büyük kadınlar’ kuşağının üyesiydi.
Nezihe Muhiddin, 1909’da başladığı öğretmenlik mesleğinin yanı sıra Sabah, İkdam, Peyam-ı Sabah, Âtî gibi gazete ve dergilerde, psikoloji, toplumsal hayat ve edebiyat yazıları kaleme aldı. İki kez evlenen, ancak ikisinde de mutsuz olan Nezihe Muhidddin’in kadın hakları mücadelesi de çok sıkıntılı geçti
1925’ten itibaren söylemlerini ılımlı hale getirerek rejimle barışmaya çalışmasına rağmen kabul görmeyi başaramadı. 1927 yazında, Heybeliada’da açılacak bir yaz kampı dolayısıyla Milli Eğitim Bakanlığı ile tartışan Nezihe Muhiddin, önce başkanlıktan istifa ettirildi, ardından birliğin 500 lirasını kişisel işleri için sarf ettiği iddiası ile mahkemeye verildi. Yunus Nadi olayı "Oh diyoruz, aman kurtulduk! Artık her gün kusma eğilimi içinde bunalmaktan kurtulduk!” diye değerlendirmişti.
Nezihe Muhiddin 1931’de yazdığı Türk Kadını adlı kitapta Mustafa Kemal’i yücelten ifadelere bol bol yer vererek son bir barışma hamlesi yaptı ama TKB’nin 1935’te kendini feshinden sonra köşesine çekildi. Küskün yıllarında 20 roman, 300 öykü yazdıktan sonra 10 Şubat 1958'de İstanbul'da bir akıl hastanesinde, unutulmuş bir kadın olarak dünyaya veda etti. Halen Zincirlikuyu Mezarlığı’na gömülüdür.
Kürt Kadınları Teâli Cemiyeti
1912 yılında kurulan Kürt Talebe Hevi Cemiyeti’nin yayın organı Rûj’i Kürd dergisinin 4. sayısında “Kürdlerde Kadın Mes’elesi” adlı bir makalesinde Ergani Mağdenli Y.C. adlı yazar, Batı Avrupa ve Amerika’da giderek yükselen kadın hareketinin, Asya’ya ve Japonya’dan sonra Müslüman Osmanlı kadınlarını da gayrete getirdiğinden bahsettikten sonra konuyu Kürt kadınlarına getiriyor ve “Erkeklerimiz baştan başa koyu bir cehalet içinde mahsurdurlar, kadınlarımız ise erkeklerimizin cahilane gururuna kurban olmuş, hem cahil hem de zavallıdırlar” diyordu. Yazara göre Kürt kadınlarının durumunu “ıslah etmek” için, “kafaları akla sığmaz hurafelerin etkisi altındaki” şehirli Kürt kadınlarını bir kenara bırakıp, “cahil ve irfansız olmasına rağmen kuvvetli bir karaktere sahip olan” Doğu ve Güneydoğu Anadolu’daki Kürt köylü kadınlarını model almak gerekmekteydi!
21 Mart 1919’da, Kürt Teâli Cemiyeti’nin yayın organı Jîn’de çıkan Vanlı M.C.Selim Beki imzalı yazıda ise, Kürt kadınları folklor bağlamından çıkarılarak, milliyetçi bir bağlamda ele alınıyordu. Selim Beki’ye göre İslam dininde kadın haklarının yanlış uygulanmasından dolayı, Kürt, Türk, Arap, Çerkes ve Arnavut gibi çeşitli Müslüman toplulukların kadınları, değişik türde tesettür uygulamaları ile karşı karşıya olmakla kalmakla birlikte Kürt kadınları bu kıskaca daha az girmişlerdi.
1919’da kurulan Kürt Kadınları Teâli Cemiyeti ise mezhep farkı gözetmeksizin tüm kadınları üyeliğe kabul edeceğini ilan etmişti. Nizamnamesine bakılırsa cemiyet Kürt kadınlığının medeni bir bakış açısına kavuşturulmasını ve ilerlemesini sağlamak, Kürt aile hayatında kurumsal ve toplumsal düzenlemeler yapmak, Ermeni tehciri ve onu izleyen zorunlu göçler nedeniyle sefil hale gelen Kürt yetim ve dullarına iş bularak, maddi yardımlarda bulunarak onları sefaletten kurtarmak amaçlarını güdüyordu. Cemiyet bu amaçlarını gerçekleştirmek için, gazete, dergi, kitap ve risaleler yayınlayacak, Osmanlı İmparatorluğu’nun her yerinde kütüphaneler ve tartışma salonları açacak, konferanslar ve dersler düzenleyecekti.
Peki bu güzel amaçlı cemiyet neler yapabildi? Bildiğimiz kadarıyla ilk eylemleri, Sultanahmet Meydanı’nda bir Mevlid-i Şerif okutmak olmuştu. 21 Haziran 1919’da gerçekleşen bu olayın sonunda irticalen bir konuşma yapan cemiyet başkanı Encam Yalmuki Hanım (günümüz diliyle) şöyle demişti: “Hanımefendiler, biz Kürtler, çeşitli kavimleri kardeşleştiren İslamiyetin ortaya çıkışından, yani asırlardan beri Türk milletinin en sadık bir seveni, en güçlü dostu, en çoşkulu bir kardeşiyiz. Bugün bütün milletlerin alın yazıları başka şekiller aldığı ve herkese bir hak verildiği bir zamanda bizler de kendimizin hakkını istiyoruz, çünkü ortada milyonlarla Kürt var ve büyük bir Kürdistan var. Mukaddes amaçlar uğrunda en ziyade çalışmak isteyenlere ve milletlerine olan sevgilerini göstermiş oldukları fedakarlıklarla ispat edenlere cümlemiz tüm varlığımızla teşekkür borçluyuz. Cemiyetin açılış törenine koşarak gelen muhterem hanımlarımız ve kardeşlerimiz her şekilde destek olacaklarını, Kürtlüğün yükselmesi için ne yapılması lazımsa tereddütsüz yapacaklarına Kürt sözü verdiler. Öteden beri “Kürt sözünden dönmez” cümlesi bir atasözü olmuştu. Ben kanaatlerim ile iman ederek söylüyorum ki Kürt her şeye söz vermez ama verdiği zaman da sözünden dönmez…”
Daha sonra aynı yılın Kurban Bayramının ikinci gününde Şişli Etfal Hastanesi’nde altı koğuş dolusu çocuğu parasız sünnet ettiren cemiyet, benzer faaliyetlerini ancak üç ay daha devam ettirebildi. Cemiyetin neden kapandığını bilmiyoruz ama, 1928 yılında Tiflis’te yayınlanan Zarya Vastoka gazetesinin 297. sayısında yayınlanan ve muhtemelen eşi Dilara Hanım, cemiyetin İstanbul’daki faaliyetlerine katılmış olan Kamil Bedirhan tarafından kaleme alınmış olan makalede “Konstantinopolis milliyetçilerinin hilekarlıkları ve soruşturmaları yüzünden” kapatıldı deniyor.
Osmanlı kadın hareketinin içindeki Ermeni kadınlar hep görmezden gelindi. Örneğin 1862-63’te Osmanlı ülkesindeki ilk Ermenice kadın gazetesi olan Gitar’ı yayımlayan Elbis Gesaratsyan’ı, “bir kadın olarak yüklendiğim sorumlulukların altında ezilirken, bunun karşılığında bana verilen haklar yok denecek kadar azdı. Feminizmin ‘bir adalet feryadı’ olduğuna iyiden iyiye inanmıştım” diyen ve 1919’da yayınlamaya başladığı Hay Gin (Ermeni Kadını) dergisini tam 14 yıl ayakta tutan Hayganuş Mark’ı, Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra İstanbul ve taşradaki Ermeni okullarında pek çok aydın Ermeni kadınını yetiştiren Sibil’i (Zabel Asadur, hem Ermeni toplumunun Osmanlı toplumunda yaşadığı acılara hem de savaşlara ve militarizme ‘Yeter!’ diyen edebiyatçı Zabel Yesayan’ı veya kadın cinselliğini ima eden romantik aşk romanları ile muhafazakar Ermeni toplumunu derinden sarsmış olan Sirpuhi Düsap’ı bilenimiz çok azdır.
Bu kahraman kadınlarının hem kendi cemaatlerinden hem de Osmanlı toplumundan talepleri vardı. Onlar da kendilerine biçilen ‘iyi anne/sadık eş’ rolüyle yetinmek istemiyorlar, aynı zamanda yazmak, felsefe yapmak, bilimle uğraşmak, siyasette ve yönetimde görev almak istiyorlardı. Ancak bunu yaparken, cinsiyetlerini etnik/ulusal kimliğin arkasına gizlemek zorunda kaldılar. Edebiyata yöneldiler ve mücadelelerini ‘yurtsever’ Ermeni örgütleri bünyesinde sürdürdüler. Kimi hayır örgütlerinin başına geçti, kimi Ermeni çocukları için okul açtı, kimi öğretmenlik yaptı.
Bu özel kadınlar içinde Zabel Yesayan’ın (d.1878) yeri ayrıydı. Paris’te Sorbonne’da edebiyat ve felsefe derslerine kaydolarak ‘üniversiteye giden ilk Ermeni kadını’ olan Zabel Yesayan arkadaşları ve dostları Taşnaksutyun veya Hınçak partilerine yakın olduğu halde kendisi hiçbir zaman parti üyesi olmamış, Ermeni ve Türk milliyetçiliğinin kapıştığı yıllarda, Müslüman olsun gayri Müslim olsun, tüm Osmanlı vatandaşlarının bir arada tutacak bir üst kimlik arayışından vazgeçmemişti. Yine de, Nisan 1915’de İttihat ve Terakki’nin İstanbul’dan sürülecek Ermeni entelektüelleri ve önderleri listesindeki tek kadın Zabel Yesayan oldu. Kendini önce Türk sonra Rum dantelci olarak tanıtarak Bulgaristan’a kaçmayı başardı ve 1917’de Baku’ye, oradan Paris’e gitti. Ama yaşadıklarından sonra eski ‘Osmanlıcı’ düşüncelerini terk etmiş, Türkleri düşman olarak tanımlamaya başlamıştı. 1933’te Ermenistan’a geldikten sonra yeni bir kırılma yaşadı ve bu sefer Ermenileri ‘milliyetçilik illetine yakalanmış’ olmakla itham etti. Sosyalist düşünceye yaklaştığı halde, 1937’de Stalin’in gadrine uğrayarak Sibirya’ya sürgüne gönderilen Zabel Esayan’dan bir daha haber alınamadı. Ermeni toplumunun bu ayrıksı kızı muhtemelen 1942 veya 1943’te sürgünde öldü.
Kaynakça:Yaprak Zihnioğlu, Kadınsız İnkılap, Metis Yayınları, İstanbul 2003, Zafer Toprak,“Halk Fırkası'ndan Önce Kurulan Parti: Kadınlar Halk Fırkası”, Tarih ve Toplum, S. 51, Mart 1988, s. 30-31; Yavuz Selim Karakışla, “Kürt Kadınları Teâli Cemiyeti (1919),” Toplumsal Tarih Dergisi, Mart 2003, S.111, s. 14-23; Rohat Alakom, “Araştırmalarda Fazla Adı Geçmeyen Bir Kuruluş:Kürt Kadınları Teali Cemiyeti,” Tarih ve Toplum, Mart 1998, S.171, s. 36-40; Bir Adalet Fermanı, Osmanlı’dan Türkiye’ye Beş Ermeni Feminist Yazar, Derleyen Lerna Ekmekçioğlu-Melissa Bilal, Aras Yayıncılık, 2006.
hurayse@hotmail.com09 Aralık 2007 Pazar
Mustafa Kemal Bektaşi oldu mu?
İslam’ın iki büyük mezhebi Sünnilik ve Şiiliktir. Aleviliğin İslamiyet dışı bir inanç sistemi mi yoksa, Şiiliğin Anadolu’da aldığı şekil mi olduğu konusunda henüz anlaşma yoktur. Cumhuriyet tarihi boyunca Alevilikle birlikte ele alınan Bektaşilik ise İslâm dini ile eski Türk inanış ve geleneklerinin karışımı olan, Hıristiyanlık, Yeni Platonculuk ve Hurufilikten etkilenmiş ‘batınî’ bir sufi tarikatıdır. Alevilik mi Bektaşiliğin koludur, yoksa tersi midir sorusuna da henüz doyurucu bir cevap verilememiştir. ‘Alevi/Bektaşi kesim ile Sünni kesim arasında ilişkiler 1826’da Bektaşiliğin manevi koruması altında olan Yeniçeri Ocağı’nın kaldırılması ve 1924’te Sünniliğin manevi kalesi olan Halifeliğin kaldırılması ile bozulmuştur.
Halbuki Alevilere göre devlet Sünniliği modernleşmenin önündeki temel engel görünce radikal önlemler almış, bunlar Aleviliği de kapsamıştır. Bu açıdan 13 Aralık 1925’te tekke ve zaviyelerin kapatılması çok önemli bir dönüm noktasıdır. İkinci büyük kırılma, 15 bin yeni caminin yapıldığı, imam hatip okullarının ve ilahiyat fakültelerinin açıldığı, ezanın Arapça okunmaya başladığı 1950’lerde yaşanmıştır. Üçüncü kırılma ise 1978-1980 arasında Malatya, Kahramanmaraş ve Çorum’da yaşanan kanlı olaylardan sonra yaşandı. Bu tarihten itibaren Alevi toplumu iyice içine kapandı, sosyal, hukuki, ekonomik ve dinsel sorunlarını cemaat içinde çözmeye çalıştı.
Ancak, 1990’larda politik İslam’ın yükselişi, Sosyalist Bloğun yıkılışı ve Kürt milliyetçiliği gibi faktörlerin etkisiyle Aleviler itinayla izledikleri ‘takiyye’ politikalarını terk etmeye başladılar. Taleplerini ve eleştirilerini daha yüksek sesle ve cesaretle dile getirdiler. Devletin bu yeni eğilimlere cevabı da giderek olumlu bir içerik kazanıyor. AKP Hükümeti’nin ‘Alevilerin sorunları çözmek üzere’ başlattığı atak umutla ve merakla bekleniyor. Böyle bir ortamda eski defterleri açmak çok yakışık almasa da, bu hafta Sünni-Alevi/Bektaşi çatışmasının yakın tarihçesine bakacağız. Elbette, bu ayrıntılı ve karmaşık tarihçenin bir sayfada tatmin edici biçimde işlenemeyeceği gerçeğini akılda tutmak kaydıyla…
Milli Mücadele’de tarikatları rolü
Milli Mücadele boyunca sadece İstanbul’un din adamlarını, dini söylemi veya tarikatları Milli Mücadele karşıtı eylemlerde kullanmasını biliriz ama, Ankara hükümetinin tarikatlarla ilişkisini pek bilmeyiz. Halbuki, Mustafa Kemal ve arkadaşları Milli Mücadele boyunca, gerek halkı mobilize etmek için, gerekse insan ve para kaynağı sağlamak için, Sünni olsun, Alevi kökenli olsun pek çok tarikatı, din adamını kullanmaya çalışmıştır. Örneğin Mustafa Kemal Mayıs 1919’da Samsun’a, daha doğrusu Havza’ya gittiğinde, Ali Baba adlı nüfuzlu bir Bektaşi şeyhinin Mesudiye adlı otelinde (kiracı) olarak kalmış, kendisini halka Ali Baba takdim etmişti. Milli Mücadele’nin en önemli belgelerinden olan Amasya Tamimi’ni imzalayanlar arasında Bektaşi Şeyhi Cemaleddin Çelebi de vardı. Mustafa Kemal, 5 Mayıs 1920’de ülkedeki tüm sufi şeyhlerine bir çağrı yapmıştı. Ardından bazı şeyhlere özel mektuplar yazdı. Bunlarda ‘zat-ı alinize kalben pek büyük hürmetim var’, ‘muhabbet ve hürmetlerimin kabulünü rica ederim’ gibi son derece nazik ve saygılı bir dil kullanmıştı.
Bu arada Kuzey Afrika’da yaygın olan Senusiyye tarikatının şeyhi Ahmed Şerif Senûsi de ülkedeydi ve Milli Mücadele’yi destekleyenler arasındaydı. Esas derdinin Halifelik beklentisi olduğu anlaşılan şeyhten Ankara’nın da bir beklentisi olduğu, kendisine ödenen 800.000 kuruş toplu para, kendisine bağlanan 1.000 lira aylık ile maiyetine bağlanan 300 lira aylıktan anlaşılıyor. Aynı şekilde Hacıbektaş’taki ana tekkenin Nakşi şeyhi Hacı Hasan Efendi’ye de aylık 500 kuruş ‘mükafat’ maaşı bağlanmıştı. Böylece bir çok Sünni ve Alevi/Bektaşi Milli Mücadele’de görev almaya başladı.
İstanbul’daki Gülşeniyye tarikatının Şeyh Visali Dergâhı, Milli Mücadele kadrolarının toplantı yeriydi. Sıklıkta Bektaşi dergahı olarak sunulan ancak Nakşibendiyye’ye bağlı olan Özbekler Tekkesi, Anadolu’ya silah ve adam geçirmeye yardım ediyordu. Tekkenin şeyhi Atâ Efendi Kazım Karabekir tarafından gönderildiği Türkistan’da üç yıl boyunca hem Anadolu’ya para yardımı topladı, hem Enver Paşa’yı oyalama görevini yaptı. Yine Nakşibendi şeyhleri olan Hacı Hasan Efendi ile Servet (Akdağ) vaazlarıyla katkıda bulundular. Melami şeyhlerinden Müslüm Penahi Anadolu’ya silah kaçırırken Fransızlara yakalanmış ve ağır işkence sonucu felç olmuştu. Ankara’daki Celveti Taceddin Dergahı milli mücadele kadrolarının uğrak yeriydi. Konya’daki Mevlevi Söylemez Tekkesi matbaa olarak kullanıldı. Bektaşi tarikatının Merdivenköy (Nerdübenköy), Karyağdı Baba ve Erikli/Eryek Baba tekkeleri silah saklayan tekkelerdi. Bektaşi Selman Baba adlı Bektaşi babası Denizli’de cephede savaşmıştı.
Tarikatların Mustafa Kemal’e verdiği desteğin en gösterişli örneği, Mustafa Kemal’in Ankara’ya girdiği gün olan 27 Aralık 1919’da yapılan Seymen Alayı’dır. Oğuz boylarının Orta Asya’dan getirdiği geleneklerden biri olan Seymen Alayı’na, özel giysileri ile Nakşibendiler, Sadiler, Rifailer, Kadiriler, Mevleviler, Bayramiler, Bektaşiler gibi pek çok tarikatın temsilcileri ve esnaf örgütleri katılmıştı. Alayı, o sıralarda halk tarafından pek tanınmayan Mustafa Kemal’e prestij kazandırmak için Halvetiyye tarikatının Sinaniyye koluna bağlı bir şeyh olan Yahya Galip (Kargı) düzenlemişti.
Milli Mücadele boyunca hem İstanbul hem de Ankara hükümetleri dini, Kur’anı, hadisleri, duaları, mevlitleri, fetvaları bolca kullanmıştı. Örneğin 23 Nisan 1920’de Hacı Bayram Camii’nde yapılan Meclis’in açılış töreninde Kuran’dan ayetler okunduktan sonra hatim indirilmiş, Hacı Bayram Veli’nin türbesi ziyaret edilmişti. Törenin aşırı dindar tonlaması Milli Mücadele’nin muhafazakar liderlerinden Kazım Karabekir’i bile rahatsız etmişti. Karabekir töreni ‘gereğinden fazla aşırı’, ‘koyu dindar’ ve ‘dervişâne’ bularak ‘tarihimizde hiçbir meclis böyle açılmadı’ diye yakınmıştı. Ama tam 9 şeyhin, 85 din adamının mebus olduğu Meclis için bu doğal ve kaçınılmazdı. Şeyhlerden ikisi Nakşibendi, biri Bayrami, ikisi Halveti, ikisi Mevlevi, üçü ise Bektaşi şeyhi idi. Hem işlevsel hem de sembolik açıdan büyük önemi olan meclis başkan vekillerinden biri Mevlana Celaleddin Rumi’nin 19. göbekten akrabası olan Abdülhalim Çelebi, diğeri ise Hacı Bektaş Veli soyundan gelen Cemaleddin Çelebi idi. Dahası, Abdülhalim Çelebi meclis çalışmalarına uzun Mevlevi külahı ve özel Mevlevi kostümü ile katılırdı.
Alevilik/Bektaşilik Ayrımı
Bu konuyu birkaç paragrafta anlatmak zor olduğu için birkaç temel noktaya değinmekle yetineceğiz. Alevilikte soy esası önemli olduğu halde, Bektaşilik daha sonra girmenin mümkün olduğu bir tarikattır. Alevilikte dini ayin ve benzeri toplantılar ‘cem evi’ nde yapılırken, Bektaşiler bu işler için ‘dergah’ ı kullanır. Alevilerin aksine Bektaşiler kendilerini gizlerler ve bunu Bektaşi sırrı diye adlandırırlar. Ortak noktaları çoktur. Her ikisinde de Hazreti Ali sevgisi, On İki İmam inancı, ayin usullerinde benzerlikler vardır.
Bektaşiliğin Babagân, ve Çelebiyan olmak üzere iki kolu vardır. Hacı Bektaş Veli’nin evli olmadığına inanan Babagân kolu daha çok şehirlerde yaygındır. Hacı Bektaş Veli’nin Kadıncık Ana ile evli olduğuna ve ondan Seyyid Ali Sultan adlı bir oğlu olduğuna inanan Çelebiyân kolu ise kırsal bölgelerde yaygındır. Çelebiyân kolu Tahtacılar, Çepniler, Kızılbaşlar şeklinde alt kollara ayrılır. (Bunlardan Sofyan ya da Kızılbaş diye anılan dedeye bağlı Aleviler eskiden Hacı Bektaş Veli ve Erdebil (Safeviyye) Dergahı’na bağlı oldukları halde bilinmeyen bir sebeple bağımsız hale gelmiştir. Safeviyye ise Sünni tarikat olarak ortaya çıkmış Şii-sufi bir tarikattır.) Bazı araştırmacılar bunlara bir de Sofiyan. kolunu eklerler. Bu üç kol sırasıyla ‘dedebabalar’, ‘çelebiler’ ve ‘dedeler’ tarafından temsil edilirler.
Bektaşilik, Farmasonluk (mason localarından esinlenerek oluşturulan yarı gizli organizasyon) ve Jön Türkler arasında ilişki olup olmadığına gelince: Bu söylentilerin nedeni İttihat ve Terakki içinde pek çok Bektaşi ve Farmason’un olmasıdır. Ancak, Enver Paşa’nın Farmason olduğu kesindir ama Bektaşi olduğuna dair sağlam kanıt yoktur. Talat Paşa hem Bektaşi hem Farmasondur. Mustafa Kemal ise Farmason değildir ama Bektaşi kökenli bir aileden geldiği söylenir. Buna karşılık İttihat ve Terakki’yi çok sert eleştiren Bektaşi liderler olmuştur. Özellikle Arnavutluk’ta Bektaşilerle İttihat ve Terakki’nin ilişkisi hiç iyi olmamıştır. Son olarak İttihat ve Terakki en güçlü olduğu dönemlerde bile Bektaşiliği resmen tanımaya yanaşmamış tersine bir Sünni tarikatı olan Mevlevilere iltifat etmişlerdir.
Bektaşilik ve Yeniçeri Ocağı arasındaki ilişkiler çok tartışılmıştır. 19. yüzyıldan öncesine ait kaynaklar çok az olduğu için bu konudaki bilgiler daha çok sözlü tarihe dayanır. Rivayete göre Bektaşiliğin ‘piri’ sayılan Hacı Bektaş Veli (13. yüzyıl), Yeniçerilerce ‘aziz’ kabul ediliyordu. Yeniçerilere ‘Tâife-i Bektaşiyan’, ‘Guruh-u Bektaşiyan’, ‘Hacı Bektaş köçekleri’, Yeniçeri Ağası’na ‘Dûdmân-ı Bektaşiyân’ denir, Yeniçeriler aynen Bektaşilerin bıyığı gibi ‘balta kesmez’ türden bıyık bırakırlardı. Ocakta her daim bir Bektaşi babası bulunurdu. İddialara göre Sultan II. Bayezid, Sultan I. Selim ve Sultan Abdülaziz Bektaşi idi. 1826’da yozlaşmış olan Yeniçeri Ocağı’nın lağvedilmesi tarihe Vakayı Hayriye (Hayırlı Olay) diye geçmiştir ama, bu durumun Bektaşiler için pek de hayırlı olmadığı bilinir. Çünkü II. Mahmud Bektaşiliğin bundan böyle ancak kontrol altında varolabileceğine dair fermanını yayınladıktan sonra Bektaşilerin mezar taşları, sazları bile idam edilmişti. Hatta, mezarların açıldığı ve ölülerin bile bu garip saldırıdan nasibini aldığı ileri sürülür. Üsküdar ve İstanbul yakasındaki Bektaşiler ‘fitne ve fesadın kaynağı’ olarak cezalandırıldılar ve Anadolu’nun çeşitli yerlerine sürüldüler. Fermana göre, ‘muhdes’ (yani 60 yıldan yeni olan) tekkeleri yıkıldıktan sonra geriye kalanlar cami, medrese veya okula çevrilmişti. Ardından sıra Rumeli ve Anadolu’ya geldi. ‘Müfrit’ (aşırı) olduğuna inanılan bazı babalar ya sürgün edildi ya öldürüldü. Tekkelerin mal varlıkları ise Sünni tarikatlarından Nakşibendilere (veya Halvetilere) nakledildi ya da hazine yararına müzayede usulü ile satıldı.
Ancak Hacıbektaş’taki ana tekkeye farklı bir uygulama yapıldı. Tekkenin çelebisi ve şeyhi Mehmed Hamidullah Amasya’ya sürüldüğünde yerine kardeşi Veliyyeddin Çelebi’yi mütevelli olarak bırakmıştı. Tekkenin ‘dedebabası’ Sivaslı Mehmed Nebi ise sürgün edilmedi ama zamanın tanınmış Nakşi şeyhi Kayserili Mehmed Said Efendi’nin denetimi altına sokuldu. Tekkenin müştemilatına da daha sonra Nakşi Camii diye adlandırılan cami yapıldı. Bu tarihten sonra kendilerini korumak için ‘takiyye’ yapmaya başlayan Bektaşiler kapatma olayının Nakşibendilerin başının altından çıktığına inandıkları için de Nakşibendileri hiç affetmediler. Sünni kesimden bazı araştırmacılar da, Bektaşilerin Milli Mücadeleye katılmasını bu tarihçe ile ilişkilendirirler. Onlara göre, Mustafa Kemal Bektaşilere destekleri karşılığında, cumhuriyeti kuracağı, Halifeliği kaldıracağı sözünü vermiştir.
Ancak Abdülmecid’in (1839-1861) annesi Bezm-i Alem Valide Sultan’ın bir Bektaşi tekkesine gidip ‘oğlum padişah olsun!’ diye dua etmesi, bu kötü durumun çok kısa sürdüğünü gösteriyor. Gerçekten de, Nakşi şeyhleri göstermelik olmaktan ileri gidememiş, eski Bektaşi tekkelerinde yine Bektaşi önderlerinin sözü geçmişti. Amasya’ya sürülen Hamidullah Çelebi de 1834’te affedilerek Hacıbektaş’a dönmüştü. Abdülaziz zamanında İmparatorluğun değişik yerlerinde ve özellikle Mısır’da Bektaşi tarikatı toparlanmaya başladı. II. Abdülhamid döneminde, Genç Osmanlılar ve Jön Türkler hareketlerinin arkasında, Teşkilat-ı Mahsusa’nın kuruluşunda Masonlukla birlikte Bektaşiliğin Babagân kolunun önemli rolü oldu. Ancak, Bektaşileri Arnavutluk’ta bir devlet kurmak istedikleri için sıkı takibe alan Abdülhamid bile Topkapı’da eski Bektaşi dergahı olan Takyeci/Takkeci Baba Dergahı’nın yerine yeni bir dergah inşa etmelerine izin vermişti. Ancak bunlara rağmen Bektaşiler kendilerini diğer tarikatların içinde gizlemeye devam ettiler.
Bektaşiler ve Milli Mücadele
İkinci bir efsane de Alevi/Bektaşilerin Milli Mücadele’ye kayıtsız şartsız katıldığı yönündedir. Özellikle Sünni koldan gelen Şeyh Said’in isyanından sonra bu konu övünme vesilesi olmuştur. Halbuki, ne Sünniler toptan Milli Mücadele’ye karşı çıkmışlardır, ne de Bektaşiler tek vücut desteklemişlerdir. Bektaşilerin Babagân kolu ağırlıklı olarak Milli Mücadele’yi desteklerken, Çelebiyan kolu çelişkili tutumlar izledi. Ayrıca her iki koldan Milli Mücadele’ye şiddetle karşı çıkanlar oldu. Örneğin Bektaşilerin Babagân kolunun ‘dedebabası’ Salih Niyazi Baba başta olmak üzere Mazlum Baba, Tevfik Baba, Hüseyin Kazım Baba, Asım Baba, Samih Rıfat gibi Bektaşi ‘babaları’ halkı Milli Mücadele’ye katılmaya ikna etmek konusunda önemli roller oynadılar.
Buna karşılık Dersim’in ‘Kızılbaş’ Alevileri Koçgiri isyanını çıkarmış, Bektaşilerin Babagân kolundan Rıza Tevfik (Bölükbaşı) Sevr Anlaşması’na imza koyan heyete katılmış, Kiraz Hamdi Paşa Milli Mücadele karşıtı Tarikat-ı Salâhiyye adlı teşkilatı kurmuş, aynı tarikatın üyesi Sakallı Rıfkı, Cemali Baba, Didar Hanım gibi Bektaşi ileri gelenleri ise İngiliz ‘muhibleri’ olarak padişahın yanında yer almışlardı. (Cemali Baba hakkındaki bazı belgelerin, kendisinin bir hayranı olan Dr. Rıza Nur tarafından yok edildiği sanılır.) Bu örgüt dönemin bazı yayın organlarında ABD’nin Klu Klux Klan teşkilatına bile benzetilmişti. Cemiyet 1925’te Ankara İstiklal Mahkemesi yargılamaları ve 11 üyesinin 16 Ağustosta idam edilmelerinden sonra kapandı. (Ahmet Refik Altınay da bu davada yargılanmıştır ancak kendisinin olaya tesadüfen karıştığı sanılır. Örgütün üyesi olduğu ileri sürülenlerden İstanbul Barosu Başkanı Dersimli Lütfi Fikri (Düşünsel) ve Nazmi Paşa hakkında delil bulunamamıştı daha doğrusu Mustafa Kemal’in aracılığı ile suçsuz ilan edilmişlerdi.) Tarikatın içinde bir Mevlevi ile bir de Rıfai şeyhi vardı.
Mustafa Kemal Bektaşiliğe Girdi mi?
Bektaşiler, Mustafa Kemal’in 22-23 Aralık 1919’da Hacıbektaş’a yaptığı kısa ziyareti Mustafa Kemal’in Bektaşiliğe girişi olarak ele alma eğilimindedirler. Bu ziyaretten dolayı, Mustafa Kemal’i ‘don değiştirmiş Hazreti Ali/HacıBektaş Veli’ sayanlar, hatta ‘mehdi’ gibi görenler bile vardır. Onlara göre bu ziyaret sırasında Mustafa Kemal, kendisine cumhuriyet hakkında ne düşündüğünü soran Cemaleddin Çelebi’nin kulağına, Milli Mücadele’nin başarıya ulaşmasından sonra Saltanat ve Hilafetin kaldırılacağını fısıldamıştır. Bektaşiler de Mustafa Kemal’e destek sözü ile birlikte 1.800 altın vermişlerdir. Bektaşilerin öğünerek aktardığı bu hikayenin Sünni kesimden bazı kişileri ne kadar kızdırdığını söylemeye herhalde gerek yok. Peki bu iddialar doğru mudur?
Aslında, Eylül 1919’da hem Milli Mücadeleci kadroları, hem de muhalifleri (örneğin Ankara Valisi Muhittin Paşa) Hacıbektaş’ı ziyaret etmişlerdi. Çünkü Bektaşi çelebilerinin Alevi Kürtler üzerindeki etkisinden faydalanmak istiyorlardı. Bilindiği gibi Mustafa Kemal, Milli Mücadele’ye halkın katılımı sağlamak için tarikatlardan, din büyüklerinden büyük ölçüde yararlanmıştı. Bu amaçla, pek çok tarikat şeyhine telgraflar çekmiş, mektuplar yazmış, kendilerine bazı görevler vermişti. Bektaşilerin Milli Mücadele’ye katılmasını istemesi kadar doğal bir şey olamazdı.
Ziyarete katılanlardan Mazhar Müfit’in (Kansu) anlattığına göre heyeti yolda karşılayan Babagân kolunun ‘dedebabası’ Salih Niyazi Baba, Mazhar Müfit ve Rauf beylerin bulunduğu arabaya binmiş, heyet yol boyunca masonluktan söz etmişlerdi. Hacıbektaş’a varıldığında Salih Niyazi Baba dergahına çekilmiş, misafirlerse Çelebiyan kolundan Cemaleddin Çelebi’nin basitçe döşenmiş odasına alınmıştı. Gruptakilerden Enver Behnan’a (Şapolyo) bakılırsa, Mustafa Kemal burada Bektaşilerin havasına uyup’ ‘kendisini çelebiye adamış güzel kızların’ sunduğu içkileri içmişti. Cemaleddin Çelebi ise bir anlatıya göre hasta olduğu için içki içmemiş, bir anlatıya göre ise Mustafa Kemal’e eşlik etmek için bir kader içmişti. Konuşma sırasında Cemaleddin Çelebi Milli Mücadele’yi destekleyeceğini ama cumhuriyetten yana olduğunu söylemi, Mustafa Kemal ise henüz zamanı olmadığı gerekçesi ile cumhuriyet meselesini konuşmak istememişti. Ertesi gün Salih Niyazi Baba ile Cemaleddin Çelebi arasındaki anlaşmazlık çıkmış, Mustafa Kemal ve arkadaşları oradan ayrılmak zorunda kalmışlardı. Her iki yazar da Bektaşilerin 1.800 altın verdiğinden bahsetmediği gibi, Mazhar Müfit’e göre, asıl Mustafa Kemal ileri gelen Bektaşi babalarına 50’şer lira vermişti.
Görüldüğü gibi gerçek herkese göre farklıdır. Mustafa Kemal’in daha başından beri aklında cumhuriyet kurma fikri olduğu biliniyor. Ancak, Milli Mücadele’nin daha başında bu kadar rahatça cumhuriyet lafını ağzına alması hele de bir tarikat liderine bu konuda söz vermesi mantıklı görünmüyor. Hacı Bektaş’a yapılan bu ziyaretin o dönemde harekete yandaş toplamak için pek çok çevreye yapılan nezaket ziyaretleri veya çağrıları içinde olduğu açık. Para meselesine gelince, 1.800 altın gibi büyük bir miktardan olayın şahitlerinin söz etmemesi bir şeyi ispat etmez ama, böyle bir paranın devletin kayıtlarında olmaması, dahası Milli Mücadele’den sonra bütün tarikatlar verdikleri paraları geri istedikleri halde, Bektaşilerin böyle bir talebi olmaması bu ‘yardım’ meselesinin bir Bektaşi efsanesi olduğunu düşündürüyor. Bunu, tarikatın alicenaplığı diye açıklamak mümkün ancak, tarikat 1923’te Ankara’ya başvurarak, Osmanlı Devleti’nden alamadıkları birikmiş alacakları karşılığında bir misafirhane inşa edilmesini istemiş, bu istek Ankara tarafından yerine getirilmişti. Yani o dönemde kimse devlette ‘hakkını bırakmıyordu’.
Sünni kesim, Alevi/Bektaşilerin Kemalist rejim tarafından koruma altına alındığı, buna karşılık kendilerine karşı sert davranıldığını ileri sürer. Ancak bu iddia da doğru değildir. Kemalist rejim, 1923’te Cumhuriyet’in ilanından sonra tarikatlarla ilişkisini yeniden tarif etmeye koyulmuştur. 1924’te Halifeliğin kaldırılmasını, Şubat-Nisan 1925’te yaşanan Şeyh Said İsyanı’nı takiben tarikatların kapatılması izledi. 13 Aralık 1925 tarihli kanunla bütün tekke ve tarikatlar kapatıldıktan sonra mal varlıkları Evkaf Müdürlüğü’ne devredildi, kitapları kütüphanelere taşındı. Ancak tekkelerin son şeyhlerine vefatlarına kadar tekkede oturma ve maaş alma hakkı verildi. (1927 yılında ‘mülga’ (kaldırılmış) tekke ve zaviye şeyhlerine ödenen maaş miktarı 18 bin lira idi.) Bazı şeyhler ise diyanet işlerine ve vakıfların mütevelli heyetlerine alındılar.
Sünni kesimin Kemalist rejim tarafından kollandığını ileri sürdüğü Bektaşilik de bundan muaf tutulmadı. Mecliste bu konu görüşülürken Bektaşi dergâhlarından ‘mezellegah’, Bektaşi babalarından ve çelebilerinden ‘haneberduş’, ‘tufeyli babalar’, ‘Arnavutluktan gelme bir takım katil cani adamlar’, ‘etraftan oluk gibi akan milletin paralarıyla tarlalar almış, değirmenler almış adamlar’ diye söz edilirken (TBMM Zabıt Ceridesi, II. Dönem, C.XIX, 1976, s. 284, 288) buna meclisin hiçbir üyesi tepki vermemişti. Hacıbektaş’taki dergah güzel bir bitki örtüsüne sahip olan bahçesinden dolayı Numune Ziraat Mektebi yapıldı, sonra araba parkı olarak kullanıldı. (Müze olması 1960’tan sonradır.) Kitapları Ankara’daki Milli Kütüphane’ye gönderildi. Dergahta ‘Kilerevi Babası’ olarak bulunan Salih Niyazi Baba kararı duyunca ‘bu demektir ki biz bu göreve layık değiliz’ diyerek dergahı terk etti. Bir süre Ankara Ulus’ta Anadolu Oteli’ni işletmiş, burayı gizli dergah olarak kullanmasına izin verilmeyince, 1930’da bazı ‘mücerred’ (bekar) babalarla Arnavutluğun başkenti Tiran’a gitti. İstanbul’daki Takiyeciler/Takkeciler Tekkesi şeyhi Bektaş Baba da onu izledi. Ancak Salih Niyazi Baba’nın Bektaşiliğin merkezini Arnavutluğa taşıma fikri Arnavutluk kralı Zogo tarafından kabul görmedi. Salih Niyazi Baba İtalyanlarca öldürüldüğü 1941’e kadar Arnavutlukta Bektaşi cemaatinin ‘dedebabası’ olarak yaşadı. (Bazı kaynaklara göre Salih Baba İtalyanlarla işbirliği yaptığı için komünistlerce öldürülmüştü. Bir kaynağa göre ise dergahın parasını çalmaya çalışan bir hırsız tarafından öldürülmüştü.) Sonuç olarak, Alevi/Bektaşilerin Cumhuriyet döneminde kayrıldıkları meselesi de tartışılmaya muhtaç bir tez olarak ortada duruyor.
‘Türk Schindleri’ efsaneleri
Geçtiğimiz hafta Muhtar Kent, Coca Cola Şirketi’nin dünya yöneticiliğine getirildi. Ulusça gurur duyduk. Hatta, Orhan Pamuk’un Nobel Edebiyat ödülünü almasından bile daha çok gurur duyduk. Bu gururumuzu perçinleyen bir diğer husus, Muhtar Kent’in rahmetli babası Necdet Kent’in, İkinci Dünya Savaşı sırasında Marsilya ve Grenoble’da konsolos yardımcısı iken, canını tehlikeye atarak 80 Yahudi’yi Gestapo’nun elinden kurtaran bir kahraman olmasıydı. Üstelik Necdet Kent’in bu kahramanlığı Desparete House adlı bir filme de konu olmuştu.
Geçtiğimiz yaz yayınlanan ve basında ‘bir insanlık hikayesi’ olarak göklere çıkarılanBüyükelçi (GOA, İstanbul,2007) kitabının kapağında ‘Yirmi bin insanı Nazi soykırımından kurtaran, Kurtuluş Savaşı kahramanı bir Türk’ün ve şerefli ulusunun tarihi değiştiren öyküsü!’ yazıyordu. Kitabın yazarı Emin Kıvırcık’a bakılırsa, rahmetli dedesi Behiç Erkin, Necdet Kent ile aynı dönemde, Paris Büyükelçisi sıfatıyla yaklaşık 20 bin Türk vatandaşı Yahudi’yi Nazilerin elinden kurtararak ‘Türk Schiendler’i’ unvanını hak etmişti!
Behiç Erkin’e bugüne dek sadece bir Türk diplomatına, Selahattin Ülkümen’e, 1944’te Rodos’ta 42 Yahudi’yi Auschwitz’e gitmekten sahte vatandaşlık belgeleri ile kurtardığı için verilen ‘Adil-Dürüst İnsan’ madalyasının verilmesi için resmi girişimlere başlanmıştı. Bunları okuyunca, 42 kişiyi kurtaran Ülkümen’e madalya verildiği halde, 80 kişiyi kurtaran Necdet Kent ile dile kolay tam 20 bin kişiyi kurtaran Behiç Erkin’e neden hala madalya verilmediğini merak ettik ve bu haftayı bu işin perde arkasını araştırmaya ayırdık.
ALMAN ENFORMASYON OFİSİ . En popüler ‘milli’ efsanelerimizden biri, Türk diplomatlarının İkinci Dünya Savaşı sırasında binlerce Yahudi’yi ölümden kurtardığıdır. Yahudilerin acıları üzerinden dünyaya verilen bir ‘insanlık dersi’ olarak bu hikayeler pek çoğumuzun koltuklarını kabartır. Peki durum gerçekten söylendiği gibi midir?
Nazilerin iktidara geldiği 1933’ten itibaren Türkiye’de Nazi sempatizanı bir hava vardı ama Alman propagandası esas olarak 1937'de İstanbul Cağaloğlu'nda açılan Alman Enformasyon Ofisi ile etkisini göstermeye başlamış, gazete ve dergilerde genel olarak azınlıkları, özel olarak da Yahudileri hedef alan yazı ve karikatürlerde patlama olmuştu. Ardından hükümet dış temsilciliklerine zorunlu olmadıkça Yahudilere vize verilmemesi için talimat verdi. Ağustos 1938’de bu politika resmileşti ve “Tebaası oldukları devlet arazisinde yaşama ve seyahat bakımından baskılara tabi tutulan Musevilerin bugünkü dinleri ne olursa olsun Türkiye’ye girmeleri ve ikametleri yasaktır” diyen 2/9498 numaralı kararname çıkarıldı.
PARİTA OLAYI . Katı politikanın ilk provası 8 Ağustos 1939’da İzmir’de yapıldı. Avrupa’nın çeşitli yerlerinden topladığı 860 Yahudi mülteciyi Filistin’e taşırken, yolda karşılaştığı bazı sorunlar yüzünden İzmir’e sığınmak zorunda kalan Parita gemisi, yolcuların ‘Bizi öldürün ama geri göndermeyin’ haykırışlarına rağmen 14 Ağustos’ta iki polis motorunun refakatinde limandan çıkarıldığında Ulus gazetesi ‘Serseri Yahudiler İzmir’den gitti’ diye başlık atmıştı. Yine de, savaş patladığında, tarafsız kalan İspanya ve İsviçre ile birlikte Türkiye, Nazilerden kaçan Avrupalı Yahudiler için kurtuluşa giden nadir kapıdan biriydi.
Ama bu kapının çok da güvenli olmadığı kısa sürede anlaşıldı. Romanya’nın Köstence limanından aldığı 342 Yahudi mülteci ile 12 Aralık 1940’ta İstanbul’a varan ‘yüzen tabut’ namlı Salvador’un (aslında 40 kişi kapasiteli bir tekneydi) bir mil bile gidecek hali olmadığı açık olduğu halde Türk makamları, gemiyi yoluna devam etmesi için zorladı. Sonuç hazindi: 13 Aralık günü Silivri açıklarına şiddetli fırtınaya yakalanan Salvador’un parçalarından tam 219 ölü toplandı. Olayın tanıklarından Hasan Sezen Silivri ve civar köylerde oturanların, kurtulan Yahudilere ellerinden geldiğince yardımcı olmaya çalıştığını ancak ölülerin soyulmasının önlenemediğini anlatmıştı. Ölenler Silivri'deki Yahudi Mezarlığı’na (bugün Matematik Bilimleri Araştırma Merkezi) defnedildi. Buz gibi denizden sağ kurtulmayı başaran 123 kişiden 63’ü Bulgaristan’a geri gönderildi, gerisi ise Darien II adlı bir gemiyle 19 Mart’ta Filistin’e ayak bastı. Silivri Mezarlığı’na gömülenlerin kemikleri 1960’larda İsrail’e nakledildi. 1974’te Kudüs’te sembolik bir mezara gömüldüler.
20 KURA İHTİYATLARI . Facianın da etkisiyle Türkiye 12 Şubat 1941’de Transit Kararnamesi ile kontrollü mülteci geçişine izin verdi. Ancak Macaristan, Romanya ve Bulgaristan’dan gelecek mülteci sayısı haftada 60 kişi, toplamda 4.500 kişiyle sınırlanmıştı. Bu da sevindiriciydi elbette, mültecilere sunulan tek ayrıcalık, savaş başlamadan önce Filistin’e giriş vizesi elde etmiş ve Suriye’den transit vizesi almış ve yeterli paraya sahip olan ve de bileti olanların, Türkiye’den daha kolay vize alması idi, ama bu sadece bir yıl sürdü. Üstelik Mayıs 1941’de ülkedeki tüm gayri Müslimlerle birlikte Yahudiler de “20 Kur’a İhtiyatları’ olarak askere alındılar. Bu aynen ABD’nin savaş sırasında ‘beşinci kol’ diye nitelediği Japonları enterne etmesine benziyordu. (Beş ay sonra terhis edilenleri daha sonra Varlık Vergisi ve Aşkale sürgünü bekliyordu! Geçtiğimiz hafta kaybettiğimiz Vitali Hakko da bütün bu değirmenlerde öğütülmüştü.)
18 Haziran 1941’de Türk-Alman Dostluk Anlaşması’nın imzalanması üzerine Türkiye’de adeta bayram havası esti. Cumhuriyet gazetesi 4 gün sonra Hitler Ordularının Sovyetler Birliği’ne saldırmasını ‘Yeni Bir Haçlı Seferi’ başlığı ile kutladı. O günlerdeki havayı Trabzon Milletvekili Faik Ahmet Barutçu’dan öğrenelim:“Alman-Sovyet harbi memlekette bir bayram havası vücuda getirmiştir. Herkes birbirini tebrik ediyor. Beş yüz senelik tarihi bir intikamın şevki ve sevinci ile kalpler derhal Alman zaferi içim çarpmaya başladı. Öğleden sonra Meclis koridorunda Dışişleri Bakanı Saraçoğluna: -Siyasi gazanız bir kere daha mübarek olsun, dedim. Saraçoğlu: -Hepimizin! cevabını verdi. Mebuslar birbirlerine: -Bayramınız mübarek olsun diyorlardı.” (Siyasi Hatıralar, c. 1, Ankara, 2001, s. 494.)
STRUMA FACİASI . Altı ay sonra yaşanacak olay her şeyin üstüne tüy dikti. Olayın baş kahramanı, adını Bulgaristan’daki bir nehirden alan Panama bandıralı Bulgar gemisi Struma idi. 1867’de Newcastle tersanelerinde inşa edilmiş, 46 metrelik, 100 yolcu kapasiteli bu ahşap gemi, o yıllarda Pandelis adlı bir Yunanlı’nın Campania Mediteranea de Vapores Limitadaacentasına bağlıydı. İşletmecisi ise Yahudi asıllı Dr. Baruh Konfino idi. 1941’de Romanya’da Yaş şehrinde 4 bin Yahudi’nin Nazilerce katledilmesinden sonra, Romanya Yahudileri için Filistin’e gitmekten başka yol kalmamıştı. Geminin basında çıkan ilanlarında Struma Quen Mary Transatlantiğinden alınma fotoğraflar kullanıldığı için 780 kişi 1.000 dolarlık ücreti ödemekte tereddüt etmemişlerdi. Yunan acente, aldatıldıklarını anlayan Yahudileri sakinleştirmek için, kendilerini götürecek geminin karasuları dışında beklediğini söylemişti. İnanmaktan başka çare yoktu. Yolculuk son derece zor koşullarda başladı. Gemide bir adet tuvalet ve dört lavabo vardı. Su, kovalarla denizden çekilip güvertede yüzler yıkanıyordu. Çay üç günde bir dağıtılıyordu ya da portakal sandıkları parçalanıp yakıt olarak kullanılıyordu. Gıda olarak herkese bir portakal, biraz fıstık ve şeker dağıtılmıştı.
Korkulan olmuş, Struma’nın motoru Köstence’den ayrılır ayrılmaz sorun çıkarmaya başlamıştı. Boğazların önüne gelindiğinde dizel motor çatladı. SOS çağrısını alan Türk kurtarma gemisi eşliğinde Struma 15 Aralık 1941’de Sarayburnu açıklarına çekildi. Gemide 769 yolcu vardı. Bunlardan 300 kadarı çocuk, 200 kadarı kadındı. Gemide yeterli miktarda can kurtarma sandalı ve yeleği yoktu. Yangın söndürme cihazı ve telsiz çalışmıyordu. Aydınlatma motoru ve ana motoru ciddi biçimde arızalıydı. Benzin ve yağ yoktu.
Ancak gemiye Türk resmi görevlileri dışında kimsenin çıkmasına izin verilmiyordu. Gemiden ayrılmaya da izin yoktu. Gemiden atlayarak kaçan bir genç yakalanıp geri getirilmişti. Çünkü Türk makamları yolcuların gerçek niyetinin Filistin’e gitmek değil İstanbul’a ayak basmak olduğuna inanıyorlardı. En sonunda, katı kalpler yumuşadı ve İstanbul’daki Yahudi cemaatinin ısrarları üzerine, yaklaşık 10 gün sonra Yahudi cemaati liderlerinden Simon Brod ve Rıfat Karako’un gemiye çıkmasına izin verildi. Amerikan Yahudi Komitesi’nin İstanbul Hahambaşılığı’na gönderdiği 10.000 dolar ile yolculara ilk kez sıcak yemek dağıtılmıştı. O gündensonra geminin günlük iaşesi bedeli Yahudi cemaatinden alınarak Kızılay Cemiyeti’nin İstanbul şubesi tarafından temin edilmeye başladı.
Yeri gelmişken Simon Brod’un kim olduğunu da anlatalım. 1890’lı yıllarda Rusya’dan Osmanlı Devleti’ne göçen bir ailenin manifaturacı oğlu olan Simon Brod, cesareti, resmi makamlarla olan iyi ilişkileri ve işbitiriciliği ile 1933’ten itibaren binlerce Yahudi mülteciyi kurtarmış gerçek bir kahramandı. Brod, tüm zamanını, enerjisini ve servetini bu uğurda harcamıştı. Günde beş paket sigara içen Brod’un mülteciler için yaptığı harcamaları sigara paketlerine yazdığı, sonra da bu paketleri buruşturup çöpe attığı için olsa gerek, Brod Ailesi 1944’te tümüyle iflas etmişti.
KALPLER YUMUŞAMIYOR . Tekrar hikayemize dönersek; Geminin kaptanı yolcuları indirip Bulgaristan’a dönmek istiyor, Türk makamları yolcuları ne olursa olsun başlarından atmak istiyor, Britanya ise Filistin’e koyduğu kotaları aşmamak için Yahudi göçünün yaratacağı sorunları bahane ederek Türkiye’nin gemiyi geri yollaması için baskı yapıyordu. Yazışmalarla geçen 62 korkunç günden sonra katı kalpler biraz yumuşadı ve Britanya makamları yaşı 11 ile 16 arasında olan 28 çocuğa seyahat belgesi verebileceklerini açıkladılar. Ama Türkiye çocukların gemiden indirilmesini reddetti. Belki de böyle yaparak Britanya’yı zorlamayı düşünüyorlardı ama daha büyük ihtimal olaya iyi niyetle yaklaşan Emniyet Müdürü Ahmet Demir’in o günlerde eşinin vefatı yüzünden izinli olması ve yerine bakan vekilin işi yokuşa sürmesi idi. Bir hafta sonra da gemiye Karadeniz’e çıkma emri verildi. Kararı duyan çaresiz yolcular geminin iki yanına üzerinde büyük harflerle ‘Immigrants Juifs’ (Yahudi mülteciler) yazılı bezler asmışlar, tepeye de ‘Sauvez-nous’ (bizleri kurtarınız) yazılı beyaz bayrak çekmişlerdi. Bunun üzerine 200 kadar polis gemiye çıkıp yolcuları tekme tokat güverte altına soktular. Daha sonra geminin çıpası kesildi, dev bir kılavuz gemisine bağlanarak Karadeniz’e çekildi. Gemi uzaklaşırken, beyaz çarşafın üzerinde şu satırlar okunuyordu: “Yaşasın Türkiye Cumhuriyeti!.. Kurtarın bizi!..."
STRUMA BATIRILIYOR . Struma, 23 mil açıkta, motorsuz, yakıtsız, yiyeceksiz, susuz, ilaçsız kaderine terk edildi. 24 Şubat 1942 günü, saat 02.00’de gemi daha sonra ortaya çıktığı gibi bir Sovyet denizatlısı tarafından batırıldı. Kurtarma sandalları bölgeye ulaştığında Struma’dan ve 769 yolcusundan geriye kalan üçü ölü dört bedendi. Sağ kurtulan şanslı kişi 19 yaşındaki David Stoilar idi. Stoiler emniyetteki ifadesinde “Patlamadan birkaç saniye sonra suya çarptım ve yine birkaç saniye sonra su yüzüne çıktım. Havadan tahta parçaları yağıyordu. Gemiyi göremedim, tümüyle yok olmuştu. Su, buz gibi soğuktu ve kadın erkek insanlarla doluydu. Bunlar geminin parçalanan ahşap bölümlerinden dışarıya fırlamışlardı. Anında boğulmuşlardı ötekilerin pek çoğu da öldüler.” Demişti. Gerisini yine kendisinden dinleyelim: “…Beni fenere götürdüler, yemek yedirdiler ve ertesi sabaha kadar istirahat etmem için yatak verdiler. Fenere bir polis geldi vebeni alıp bir otobüs istasyonuna götürdü. Beni Üsküdar’a götürecek otobüse bindirdi. Üsküdar’da bir ambulans bekliyor ve beni bir askeri hastaneye götürdü. Tek yataklı bir odaya konuldum. Kapıda her saatte bir polis nöbet bekliyordu ve hekim ile hastabakıcı dışında hiç kimsenin odaya girmesine izin verilmiyordu. …El ve ayaklarım donmuş halde hastanede geçirdiğim birkaç günden sonra…Emniyet Müdürlüğü’ne gittik…. Polis beni orada iki üç hafta tuttu. Zincire vurulmamıştım, ancak her akşam bir hücreye konuyor ve sabah çıkarılıp ortak alanda durmama izin veriliyordu. Bir çok kere altta bulunan sorgulama odasına alınmış ve tekrar tekrar nereden geldiğimi ve gemiye ne olduğunu sordular. Neden hapiste tutulduğu sorduğumda bir Türk vizesine sahip olmayıp, Türkiye’de yasadışı bulunduğumdan ötürü olduğunu söylediler. Her gün yakında bulunan bir lokantadan bana yemek gönderiliyordu. Bunun İstanbul Yahudi cemaati tarafından organize edildiğini varsayıyorum. Birkaç gün sonra Yahudi cemaatinin gönderdiği bazı elbiseleri de aldım. Nihayet bir öğleden sonra Bay Simon Brod’un beklediği zemin kata indim. Bay Brod bana Struma’nın enkazından sağ kurtulmamın bir mucize olduğunu, ancak bu trajedinin tek tanığı olarak Türk resmi makamlarından sağ kurtulmuş olmamın daha büyük mucize olduğunu söyledi…”
BAŞKA KURTULAN VAR MI? Gemiden tek kurtulan da David Stoiler değildi. Standart Oil Company of New York (Kısaca Socony, şimdiki adıyla Mobil) petrol şirketinin Romanya Müdürü Martin Segall, eşi ve iki çocuğu, şirketin Türkiye temsilcisi Vehbi Koç’un İçişleri Bakanı Faik Öztrak’a yaptığı özel rica sayesinde, gemi Karadeniz’e kovalanmadan çıkarılmıştı. Ayrıca Medea Salamovici adlı hamile kadın, kanama geçirdiği için gemiden çıkarılarak Balat’taki Or Hayim Hastanesi’ne kaldırılmıştı.
Hükümet Struma’nın batmasıyla ilgili ilk ve son açıklamasını 12 Mart 1942’de yaptı: Türkiye’nin faciada hiçbir sorumluluğu yoktu! Onun tek yaptığı gayri meşru yollardan Türkiye’ye girmeye çalışanları önlemekti! Emniyet mensupları Yahudi cemaatine ‘hükümetin bu meselenin kapatılmasını ve bir daha bahsedilmemesini istediği’ söylemişti, onlar da seslerini çıkarmadılar. Olay böylece kapandı. Ama katı mülteci politikası aynen sürdü. Örneğin Mayıs 1943’te, Bulgaristan’da yaşayan 20 bin Yahudi Filistin’e gitmek üzere Türkiye’ye girme talebinde bulundu ama, hükümet ‘doğacak sorunları göğüsleyemeyeceği’ gerekçesiyle reddetti. Benzer bir talep Yunanistan Yahudilerinden de gelince Britanya Türkiye’de bir toplama merkezi kurmayı önerdi, ancak o da reddedildi. 1944’te, Fransa’da Türk makamları tarafından vatandaş olarak tanınmadığı için toplama kamplarına gönderilen pek çok kişi vardı.
STRUMA BATIĞI BULUNUYOR . 1990 yılında Umut Sanat adlı bir kuruluş facianın belgeselini yapacağını açıkladı ama bu sonuç vermedi. Struma’da büyük anne ve babasını kaybeden Greg Buxton adlı bir İngilizin batığın yerini aramaya başladığı 2000 yılında konu tekrar hatırlandı. Ama Mümtaz Soysal bu hatırlayıştan pek hoşlanmamıştı. ‘Abalı’ başlıklı yazısında .”[Struma’nın] Batılılışı Türklere karşı dünyanın her yerinde neredeyse bir ‘gavurluk’ tutkusuymuşçasına sürdürülen ‘Vur abalıya!’ kampanyasının bir parçası olarak da kullanılmıştır. İslam’ın Museviler konusundaki hoşgörüsüne ve Engizisyon’dan kaçanlara İkinci Beyazıt’ın kucak açışını unutturmayı, Osmanlı ve Cumhuriyet dönemlerinde Türklerle Museviler arasındaki ilişkilerin genellikle iyi olan niteliğini gölgelemeyi, yaygın düşmanlığa bir de bunu eklemeyi amaçlayarak….” Demişti. (Hürriyet, 30 Ağustos 2000)
Bugünün ateşli milliyetçileri, Doç. Dr. Hasan Ünal, Çetin Yetkin ve Aytunç Altındal ise, Türkiye’nin bu faciada hiçbir sorumluluğu olmadığını ilan etmişlerdi. Onlara göre tek suçlu Batı dünyası idi ve David Stoiler yalan söylüyordu. Bu dörtlüyü harekete geçiren endişe uluslar arası camiada Türkiye’ye yönelebilecek muhtemel bir eleştiriye karşı gösterilen milliyetçi refleksti. Nitekim iki yabancı gazetecinin Dışişleri Bakanlığı arşivlerinde inceleme yapma isteği reddedildi. Bu gerilimden rahatsız olan İsrail açıklama yaparak ‘Türk Hükümeti’nin Nazi Soykırımı’ndan kaçan 100 bin’in üzerinde Yahudi mülteciye geçiş izni verdiğini’ söyledi. Halbuki sayının en fazla 17 bin olduğu biliniyordu. Türkiye’deki Yahudi cemaati de film çekimi işine oldukça mesafeli davrandı. Gazetecilerin olayı hatırlayanların yaşadığı umuduyla Hasköy Yaşlılar Yurdu’na yapılmak istediği ziyarete izin vermedi. Olaydan 56 yıl sonra Struma olayına ilişkin şahitliğini bir mektupla İstanbul’da yayınlanan cemaat gazetesi Şalom’a anlatan Heinz Tsiffer’in mektubu nedense gazetede yayınlanmadı. Anlaşılan kimse eski defterlerin açılmasını istemiyordu..
Behiç Erkin ve Necdet Kent: Gerçekten Kahraman mıydılar?
İkinci Dünya Savaşı sırasında Türkiye’nin Yahudi politikası böyle iken, Türk diplomatlarının büyük kahramanlıklar yapmasına pek olanak yoktu. Yine de Selahattin Ülkümen başta olmak üzere pek çok diplomatımızın irili ufaklı kahramanlık öykülerine imza attığı gerçek ama Behiç Erkin ve Necdet Kent örneklerinde büyük şüpheler var.
Toplumsal Tarih dergisinin Aralık 2007 sayısında, Corrina Guttstadt’ın “Hakikaten ‘İnanılmaz Bir Öykü’” başlıklı makalesi bu konuda çok ilginç bilgiler sunuyor. Yazar, Türk Dışişleri arşivleri araştırmacılara açık olmadığı için ağırlıklı olarak Alman belgelerini incelemiş. Bilindiği gibi Naziler Yahudi soykırımının kayıtlarını büyük titizlik içinde tuttukları için bu belgeler eşsiz bir hazinedir. Naziler, en aşağı kademede saydıkları vatansız Yahudileri ve Polonya Yahudileri kamplara öncelikle gönderirken, İspanya ve Türkiye gibi tarafsız ülkelerin ya da İtalya, Romanya, Macaristan ve Bulgaristan gibi Almanya’nın müttefiklerinin Yahudi vatandaşları, genel olarak tutuklama ve sürgünden hariç tutmuşlardı. Dolayısıyla en azından 1943’e kadar Türk vatandaşlığı belgesi adeta ‘can simidi’ işlevi görüyordu.
VATANDAŞLIK İLMÜHABERLERİ . Ancak, 30 Ağustos 1939 ile 13 Temmuz 1943 arasında, önce Paris’te, Fransa’nın Alman işgaline uğramasından sonra ise Vichy’de görev yapan Behiç Erkin’in 20 bin Yahudi’yi ‘vatandaşlık ilmühaberi’ vererek kurtardığı hikayesi tümüyle uydurmadır. Çünkü ‘vatandaşlık ilmühaberi’ 1930’lu yıllarda Türk konsoloslukları tarafından yurtdışında yaşayan Türkiye vatandaşlarını denetlemek amacıyla, pasaportlarını konsoloslara vermeleri karşılığında dağıtılan belgenin adıydı. Üstelik Türkiye savaş yıllarında vermekte büyük zorluk çıkardığı için Yahudiler bu belgeleri karaborsadan satın almak zorunda kalmışlardı. Dahası, 1941-1944 arasında değil vatandaş yapmak, 3.500 Türkiye vatandaşını ‘Kurtuluş Savaşı’na katılmamak’ ya da ‘Beş yıldan fazladır konsolosluğa uğramamak’ gibi gerekçelerle vatandaşlıktan çıkarmıştı. Bu kişilerin ezici çoğunluğu da Yahudi idi. Örneğin 17 Haziran 1942’de (yani Behiç Erkin döneminde), Fransız Yahudi Karşıtı Polis Teşkilatı, Nazi kasabı Adolf Eichmann’ın Paris’teki makamına, Paris yakınlarındaki Drancy’de tutuklanmış bulunan ve ‘hala ilgili konsolosluk tarafından Türk vatandaşlıklarının tanınmasını bekleyen’ 150 Türkiyeli Yahudi’ye nasıl muamele edilmesi gerektiğini sormuş ve konsolosluğumuz ‘bu kişiler Türkiye vatandaşı değil’ deyince de toplama kampına göndermişti!
Dahası, Şubat 1943’te isimleri Almanlar tarafından verilen Türkiyeli 3.036 Yahudi’den sadece 631’ni Türk vatandaşı olarak tanınmış, bunların da sadece 114’üne Türkiye’ye geçiş vizesi vermişti. Bu durum Berlin’deki Alman makamlarının bile hayretine neden olmuştu. Sonuç olarak, Behiç Erkin, Türkiye’ye ’20 bin’ değil, sadece 114 Yahudi’nin -o da Almanya ile işbirliği içinde- gönderilmesinde rol oynamıştı. Zaten Türkiye üzerinden geçen toplam Yahudi mülteci sayısı 17 bin civarında idi.
NECDET KENT VAKASI . İkinci ‘Türk Schindleri’ Necdet Kent’in hikayesine gelince; Marsilya’nın Saint Charles garında trene yüklenirken gördüğü 80 Türkiyeli Yahudi’yi Gestapo’nun karşı koymasına rağmen, maceralı bir tren yolculuğundan sonra kurtarmayı başaran Necdet Kent’in, olayı bu kahramanlığını kamuoyuna takdim eden Amerikalı yazarı Stanford Shaw’a bile herhangi bir tarih ve isim vermemesi, olayı son derece muğlak ifadelerle anlatması başından beri soru işareti idi. Ama esas soru işareti, Fransa’daki sevkıyatlar konusunda uzman olan Serge Karlsfeld adlı araştırmacının, merkez garı Saint Charles’tan hiçbir zaman Yahudi sevkıyatı yapılmadığını tespit etmesiyle doğdu. Sevkıyatlar liman bölgesindeki d’Arence garından ve Marsilya’dan 1,5 saat uzaklıktaki Fréjus garından yapılmıştı.Necdet Kent’in dört yıl görev yaptığı şehirdeki garları karıştırması akıl alır gibi değildi. Olayı Necdet Kent’le yaşadığı söylenen Sidi İşçan adlı konsolosluk görevlisi çoktan öldüğü için Kent’i ancak kurtardığı kişiler doğrulayabilirdi. Ancak Necdet Kent, hayatını kurtardığı bazı kişilerin zaman zaman mektup yazdığını söylediği halde isimlerini hatırlamadığı için onlardan da olayı doğrulamak mümkün olmamıştı.
Corrina Guttstadt son olarak İsrail’deki Yad Vashem Soykırım Müzesi’ne bir mektup yazmıştı. Merkezden gelen cevapta Necdet Kent’e ‘Adil-Dürüst İnsan’ madalyasının verilmesi için Türk Dışişlerinin yürüttüğü ısrarlı çabaların Necdet Kent’in anlattığı olaydan sağ kurtulan biri ile karşılaşılmadığı ve/veya olayı ispat eden herhangi bir belge bulunmadığı için gerçekleşmediği yazılıydı! Bütün bunların ne anlama geldiğini okurun takdirine bırakıyoruz.
Ama şunu rahatlıkla söyleyebiliriz: Türkiye’nin İkinci Dünya Savaşı sırasında izlediği ‘aktif tarafsızlık’ politikası, ciddi bir Nazi sempatizanlığı ile gölgelenmiştir. Türkiye iddia edildiği gibi değil binlerce Yahudi’yi kurtarmak, katı mülteci politikaları ile binlercesinin ölümüne katkıda bulunmuştur. Ama Avrupa’daki pek çok ülkenin benzer şekilde davrandığını düşününce Türkiye’nin onlardan daha fazla utanmasına gerek yoktur. Yeter ki, tarihten ders çıkarılsın, yeter ki kurbanların acılarından sahte hikayeler, sahte kahramanlar üretilmesin…
Daha fazla bilgi için: Corrina Guttstadt, “Hakikaten ‘İnanılmaz Bir Öykü’”, Toplumsal Tarih, S. 168, Aralık 2007, s. 56-65; Selim Deringil, Denge Oyunu:İkinci Dünya Savaşı’nda Türkiye’nin Dış Politikası, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2000; Rıfat N. Bali, Devlet’in Yahudileri ve “Öteki” Yahudi, İletişim Yayınları, 2004; Musa’nın Evlatları, Cumhuriyet’in Yurttaşları, İletişim, 2003
Bu kaçıncı isyan, bu kaçıncı harekât?
Resmî tarihe göre, Kürtler 1803'ten 1914'e kadar 12 defa ayaklandılar. İslamcı padişah II. Abdülhamit döneminde Sünni Kürtlerle uzlaşma sağlandıysa da Alevi (Kızılbaş) Dersimlilere söz geçirmek mümkün olmamıştı. 1919 ile 1921 sonu arasında, Ankara Hükümeti'ne karşı 23 isyan çıktı. Bu isyanlardan sadece dördü Kürtlerin oturduğu bölgelerde gerçekleşti ve sadece üçüne Kürt aşiretleri katıldı. Diğerleri Türkler ve Çerkezler tarafından çıkarılmıştı. Ankara’yı en fazla uğraştıran ise Şubat-Mart 1921’de meydana gelen Koçgiri Ayaklanması oldu. Dersim’deki Alevi Kürt aşiretleri bölgenin ulaşılmazlığı ile Osmanlı Devleti’ne vergi ve asker vermeyen özerk beyliklerdi. Hafik (Koçhisar), Zara, İmranlı, Refahiye, Kemah, Divriği, Kangal, Kurucay ve Ovacık coğrafyasındaki 135 köy, Koçgiri konfederasyonunun kontrolündeydi. Koçgirilere İbolar, Geriyalar, Sefolar, Sarolar, Balolar, Laçinler bağlıydı. Bunların Alevi Kürt kökenli mi yoksa Alevi Türk kökenli mi olduğu yönünde hala tartışmalar varsa da, genel olarak ilk tez kabul edilir. Bu aşiretler 1916’da Ruslar yaklaştığında Sivas merkezli bir Kürdistan için görüşmelere başlamışlardı, fakat Ruslar bölgede bağımsız bir Ermenistan kurulmasını tercih ettiği için anlaşma sağlanamamıştı. Bu aşiretler daha sonra Kürt Teali Cemiyeti ile işbirliği yaptılar ve Ankara’daki yeni meclise temsilci göndermediler.
KOÇGİRİ İSYANI . 1920’ye gelindiğinde, Koçgiri konfederasyonunun başında II. Abdülhamid tarafından paşalık rütbesi verilen İboların reisi Mustafa Paşa’nın oğulları Alişan ve Haydar beyler vardı. Haydar Bey, 1919-20 Paris Konferansı sırasında bağımsız Kürdistan kurulması fikrini savunmak üzere kurulan Kürt Teali ve Teavün Cemiyeti’ne üye olurken, Mustafa Kemal Alişan Bey’e Sivas Valiliğini önermiş ama hedefi bağımsız bir Kürdistan kurmak olan Alişan Bey bu teklifi kabul etmemişti.
Alişan ve Haydar beylerin maslahatgüzarı olan Alişer’in (Alişir) 150 adamı ile Kemah çevresinde başlattığı olaylar Meclis’te önce ciddiye alınmamış hatta ‘Dersim’de Kürtlük ve Türklük diye bir hadisenin bulunmadığı’ iddia edilmişti. Ama,Mart 1920’ye gelindiğinde Ovacık ve Hozat’ta 45 bin kişilik bir güç toplanmıştı bile. Temmuz ayında bir jandarma karakoluna yapılan baskınla isyanın ilk işareti verilince, Ankara Alişan Bey’i Refahiye’ye, Haydar Bey’i ise İmranlı’ya yönetici atayarak isyanı önlemeyi düşündü. Alişan Bey ile Kürt milliyetçisi baytar Nuri Dersimi, Kasım 1920’de Hozat’ta bir araya gelerek bir deklarasyon hazırladılar ve Ankara’ya Sevr Anlaşması’ndaki Kürdistan otonomisini tanıyıp tanımadığını sordular. Deklarasyon Ankara’ya ulaşınca Ankara Beyazıt (Ağrı) Kürtleri’nin ileri gelenlerinden Şefik Ağa’nın başkanlığında bir ‘Nasihat Heyeti’ oluşturdu. Ama Batı Dersim aşiretleri 25 Aralık 1920’te Meclis’e bir telgraf çekerek Diyarbakır, Elazığ, Van ve Bitlis’i kapsayan bağımsız bir Kürdistan kurulması taleplerini yinelediler. Ankara’nın cevabı, Diyap ve Meço Ağa, Ahmet Ramiz, Hasan Hayri gibi Koçgiri liderlerini meclise katılmaya ikna etmek oldu. Ankara’nın ikna çabaları sonucu 72 Kürt lideri da Ankara’ya bağlılıklarını bildirdiler.
SAKALLI NURETTİN . Bölgeye sığınmış asker kaçaklarını ve eşkıyaları yakalamak üzere 14 Şubat 1921’de İmranlı’ya gelen 6. Süvari Alayı’nın Alişir’in adamlarının saldırısı sonucu Zara’ya sığınmak zorunda kalması, ardından da silahlarını teslim ederek asilere teslim olması üzerine isyancılar bir adım daha attılar. 11 Mart’ta 1921’de Ankara’ya, Koçgiri, Divriği, Refahiye, Kuruçay ve Kemah bölgelerinin Kürt olduğu ve buralara yerel Kürt beylerinin atanması gerektiğini söyleyen bir telgraf daha gönderildi. Eğer bu talep yerine getirilmezse, isyanın Erzincan, Van, Diyarbakır ve Erzurum’a yayılacağı tehdidinde bulunuyorlardı. Bu telgraf üzerine Ankara uzlaşma yolunu terk etti ve önce Sivas, Erzincan ve Elazığ’da sıkıyönetim ilan etti, ardından 14 Mart 1921’de “Türkiye'de Zo [Ermeniler] diyenleri temizledik. Lo [Kürtler] diyenlerin köklerini de ben temizleyeceğim" diyen Sakallı Nurettin Paşa komutasındaki Merkez Ordusu ve Mustafa Kemal’in Muhafız Alayı Komutanı Giresunlu Topal Osman'ın 47. Müfrezesi bölgeye gönderildi. 17 Haziran 1921’de Alişan ve Haydar Beyler sarıldı. 300 civarında isyancı ölüm dahil çeşitli cezalara çarptırıldı. Ancak Nuri Dersimi ve Alişer dışında kalanlar affedildi. Böylece Alevi Kürtlerin isyanı tamamen bastırılmış oldu. Ancak isyan o kadar sert yöntemlerle bastırılmıştı ki, Meclis’te Sakallı Nurettin Paşa’nın aleyhine büyük bir tartışma başladı. Nurettin Paşa’yı cezalandırılmaktan kurtaran Mustafa Kemal olacaktı.
1924-1938 arasındaki 18 ayaklanmadan sadece biri, Menemen Olayı Batı bölgesinde idi. Diğer 17 ayaklanmadan sadece biri, Nasturi Ayaklanması’ doğrudan Kürtlerle ilgili değildi. Buna karşılık diğer 16’sı ‘Kürt’, ‘Zaza’ veya ‘Dersimlilerin katıldığı olaylardı. Genel Kurmay belgelerinde bu olayların yarıya yakını ‘harekat’, ‘tedip’ (terbiye etme) ve ‘tenkil’ (örnek olarak ceza verme) olarak adlandırıldı ama ‘Kürt Sorunu’ diye bir sorun olduğu kabul edilmedi. Hatta bu ülkede Kürtlerin yaşadığı bile kabul edilmedi.
ŞEYH SAİD İSYANI . 13 Şubat 1925’de varlıklı ve eğitimli Nakşibendi Şeyhi Said’in, Bingöl'ün (o zamanki adıyla Çapakçur'un) Ergani ilçesinin Eğil bucağına bağlı Piran köyündeki evine sığınan bir grup asker kaçağını almak üzere gelen jandarma birliğine ateş açılmasıyla başlayan isyan, Cumhuriyet tarihine damgasını vurmuştur. Nakşibendi Zazaların etkili liderlerinden biri olan Şeyh Said, bir süredir Hilafetin kaldırılmasına tepki gösteriyor, Sultan Abdülhamid'in en büyük oğlu olan ve o sıralar Beyrut'ta yaşayan Mehmed Selim Efendi'yi başa geçirerek Saltanat ve Hilafet'i yeniden kurmak istiyordu. O günlerde aşiret reislerinin en önemli geliri olan Aşar’ın kaldırılmak üzere olması da etkenler arasında olmalıdır. Ancak isyanın arkasında Cibranlı Miralay Halit Bey, Bitlisli İhsan Nuri, Süleymaniyeli İsmail, Mülazım Hakkı Saveş gibi milliyetçi Kürt aydınlarının kurduğu Hizbe Azadiya Kürdistan (Kürdistan’a Özgürlük Partisi, kısaca Azadi) adlı seküler bir örgüt vardı. Jandarma ile çatışınca paniğe kapılan Şeyhin “Artık bu işi durdurmak elimde değildir. Ne netice verirse versin harekata devam edeceğiz. Kürtlerin bulundukları yerleri Türklerin elinden alacağız. Topraklarımız verimlidir. Madenlerimiz çoktur, bunlardan yararlanacağız” dediği rivayet edilir. Şeyh Said’in adamı Palulu ‘Kör’ Said’in, isyan öncesinde İstanbul’da kendisine İngiliz ajanı ‘Mr. Templeton’ süsü veren Nizamettin Bey adlı bir istihbaratçı ile temasa geçmesi, ‘İngiliz parmağı’ iddialarına yol açmışsa da, bugüne dek bu konuda ciddi bir kanıt bulunamamıştır.
TAKRİR-İ SÜKUN . İsyancılar kısa sürede Genç, Hani ve Lice’yi ele geçirmişler ama Elazığ ve Diyarbakır gibi şehir merkezlerinde başarılı olamamışlardı. Ancak, olaya müdahale eden Üçüncü Ordu da başarılı olamamıştı. Bunun üzerine hükümet 13 ilde sıkıyönetim ilan etti. 1920 tarihli Hiyanet-i Vataniye Kanunu’nda değişiklik yapılarak dini esaslı cemiyet kurmak ve dini siyasete alet etmek vatana ihanet kapsamına alındı. Mustafa Kemal’in radikal önlemlerden yana tavrını koyması üzerine, ‘pasif’ bulunan Ali Fethi (Okyar) Bey hükümeti düşürüldü ve yerine ‘şahin’ İsmet Paşa hükümeti kuruldu. 4 Mart 1925’te, ülkedeki tüm özgürlükleri rafa kaldırmaya olanak veren Takrir-i Sükun Kanunu çıkarıldı. Ardından isyancıları yargılayacak Şark İstiklal Mahkemeleri kuruldu. İstanbul ve Anadolu’daki İslamcı, muhafazakar ve solcu gazeteler de kapatıldıktan sonra ‘tenkil’ harekatına başlandı.
Bölgeye gönderilen 20 bin kişilik ordu, Fransa’nın izniyle Suriye sınırından geçen demiryollarını kullanarak isyancıların arkasını sardı. Şeyh Said ve yanındakiler, 14 Nisan’da, Ankara’nın Azadi örgütündeki casusu olan Cibranlı Binbaşı Kasım Bey tarafından yakalanarak hükümete teslim edilince isyanın sonu geldi. Azadi liderleri Halit Bey, Yusuf Ziya Bey ve üç kişi o gün Bitlis’te kurşuna dizildiler. 81 kişi Diyarbakır’a götürüldü. Yargılama sonucu 12 kişi beraat etti, Şeyh Said’le birlikte 49 kişiye idam cezası verildi. Diğer sanıklar bir ila 10 yıl arasında hapis cezalarına çarptırıldılar. İdamlardan ikisi 10 yıl hapse çevrildi, geriye kalan 47 kişi 28 Haziran 1925’te, Diyarbakır’da halkın da katılımı ile idam edildiler.
Milletler Cemiyeti’nin bir raporuna göre 15-20 bin isyancı öldürülmüş, 206 köy, 9 bine yakın ev yıkılmıştı. Resmi rakamlara göre isyan bölgesindeki İstiklal Mahkemelerinin görev yaptığı Mart 1927’ye kadar 5.110 kişi yargılanmış, 420 idam, 1911 hapis cezası verilmişti. Gayri resmi kaynaklara göre 7.800 aile bölgeden sürülmüş, 60 milyon lira harcanmıştı. Bu para Milli Mücadele sırasında harcanandan fazlaydı. İsyan bahanesiyle Mustafa Kemal’in tepesini attıran Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası kapatılmış, muhalif gazeteciler İstiklal Mahkemelerinde yargılanmış ve sürgüne gönderilmişti. Peki mesele hallolmuş muydu?
AĞRI İSYANLARI . Hallolmadığı çok değil, bir yıl sonra görülecekti. Mustafa Kemal, 22 Haziran 1926’da İsviçreli sanatçı ve gazeteci Emile Hüderbrand’a alışılmadık bir açıklıkta “geçmişte, birçok durumlarda Kürdistan'da ve Anadolu'nun diğer iç bölgelerinde, Cumhuriyet 'in iradesine karşı çıkmak eğilimi gösterdikleri zaman, onları demirden bir elle ezdim. Örneğin bir keresinde önderlerinin altmışını şafakla astırdım. O unsur dersini almıştır ve bir daha benimle kılıç ölçüştürmeye kalkışmayacaktır” diyeli daha birkaç ay olmuştu ki, ‘o unsur’ un pes etmediğini gösteren bir olay yaşandı. Yezidi, Sünni ve Alevi Kürt aşiretlerinden oluşan Celali konfederasyonu ayaklanarak Ağrı Dağı’na sığındı.
1927’de bir grup Kürt aydını tarafından Lübnan’da kurulan ve bazı kaynaklara göre Ermeni aydınlarının da katıldığı Xoybun (Bağımsızlık) örgütünün kontrolü almasıyla işin niteliği değişti. Bir ordu kurularak başına uzun yıllar Osmanlı Ordusu’nda görev yapmış olan kurmay yüzbaşı İhsan Nuri Bey ‘Paşa’ rütbesiyle atandı. Çeşitli dönemlerde İran, Irak ve Suriye’ye kaçmış olan Kürt aydınları, aristokratları, aşiret beyleri Ağrı’ya doğru akmaya başladılar. İran’daki Şakan aşiretinin de katılımıyla olay iyice büyüdü. Bir ara öyle bir hal aldı ki, ‘Ağrı Cumhuriyeti’ diye bir yönetim kurup, Milletler Cemiyeti’ne bile başvurdular. Cumhuriyetin yeşil, sarı kırmızı bantların üstünde Ağrı Dağı motifli bir bayrağı, Agıri adlı bir yayın organı vardı.
ÇEKİRGE TEPELEME . Ağrı Dağı’nın o yıllarda İran’la Türkiye arasında bölünmüş olması hükümetin elini bağlıyordu. Türkiye önce İhsan Nuri Paşa’yı çeşitli vaatlerle komutanlıktan vazgeçirmeye çalıştı, ardından isyancılara af ilan etti ancak başarılı olamadı. Öyle ki, Haziran 1929’da özerk Kürt yönetimi Van’a ve Bitlis’in kuzeyine kadar egemen olmuştu. En sonunda Sovyetler Birliği’nin desteği sağlanarak İran topraklarına girildi ve Ağrı Dağı arkadan kuşatıldı. Bu açık sınır ihlali İran’la ciddi sorunlara neden olmuştu ama isyancıları da gafil avlamıştı.
Salih [Omurtak] Paşa komutasındaki birliklerin harekatı önce kamuoyundan gizlenmeye çalışıldı. Ancak olayın dış basında yer alması üzerine hükümet olayı kabul etmek zorunda kaldı. Ardından gazetelerde ‘imha planı’, ‘çekirge mücadele usulüyle tepeleme’ gibi ifadeler boy gösterdi. Sonunda Başbakan İsmet İnönü yaşananları ‘kıyam hadisesi’ olarak adlandırmak zorunda kaldı.
ZİLAN DERESİ CESETLERLE DOLDU . Ama Ağrı’da nelerin yaşandığını en açık şekilde, 16 Temmuz 1930 tarihli Cumhuriyet gazetesi yazmıştı: "Ağrı Dağı tepelerinde kovuklara iltica eden 1500 kadar şaki kalmıştır. Tayyarelerimiz şakiler üzerine çok şiddetli bombardıman ediyorlar. Ağrı Dağı daimi olarak infilak ve ateş içinde inlemektedir. Türkün demir kartalları asilerin hesabını temizlemektedir. Eşkıyaya iltica eden köyler tamamen yakılmaktadır. Zilan harekatında imha edilenlerin sayısı 15.000 kadardır. Zilan Deresi ağzına kadar ceset dolmuştur (.) Bu hafta içinde Ağrı Dağı tenkil harekatına başlanacaktır. Kumandan Salih Paşa bizzat Ağrı'da tarama harekatına başlayacaktır. Bundan kurtulma imkanı tasavvur edilemez."
Zilan Deresi cesetlerle dolup da harekat başarı (!) ile tamamlanınca İsmet Paşa noktayı koyacaktı: “Bu ülkede sadece Türk ulusu etnik ve ırksal haklar talep etme hakkına sahiptir. Başka hiç kimsenin böyle bir hakkı yoktur” (Milliyet, 31 Ağustos 1930) Ödemiş'te bir konuşma yapan Adalet Bakanı Mahmut Esat (Bozkurt) ise daha açık konuştu: “Biz Türkiye denen dünyanın en hür ülkesinde yaşıyoruz. Mebusunuz inançlarından samimiyetle bahsetmek için buradan daha müsait bir ortam bulamazdı. Onun için hislerimi saklamayacağım. Türk bu ülkenin yegâne efendisi, yegâne sahibidir. Saf Türk soyundan olmayanların bu memlekette tek hakları vardır; hizmetçi olma hakkı, köle olma hakkı. Dost ve düşman, hatta dağlar bu hakikati böyle bilsinler!” (Milliyet, 19 Eylül 1930)
Yine de isyan ancak 1931’de tümüyle bastırılabildi. Asilerden 34 kişi idam cezasına çarptırıldı. Celali Aşireti’nin bir bölümü İran’ın Tebriz ve Tahran bölgelerine; bir bölümü Türkiye’nin Ege ve Trakya bölgelerine sürgün edildi. İsyanı bastırmak için yapılan harcamalar, 1929 Dünya Büyük Buhranı’nın etkileri ile birleşerek bir ekonomik krize neden oldu. 1932’de İran, sınır güvenliği için Küçük Ağrı Dağı’nı Türkiye’ye vermeye razı edildi, ardından bir dizi anlaşma ile bölgedeki Kürt aşiretleri denetim altına alındı. Ama çok değil, dört yıl sonra hükümeti yeni bir isyan bekliyordu.
DERSİM AYAKLANMASI . “O bölgeye ayıracak zaten fazla para yoktu. Yani ülkenin olanakları bu kadardı ancak, özellikle de fazla yatırımdan kaçınılırdı. ‘Bunları uyandırmamalıyız, yol yaparak, okul yaparak milliyet hissi uyandırılmamalı’ yaklaşımı egemendi. Fevzi Çakmak, 'ne okulu bunların cahiliyle baş edemiyoruz, okumuşu ile nasıl baş edeceğiz' demişti”.
Bu sözler 1932-1948 arasında emniyet teşkilatında görevler alan, 1965-1978 arasında ise aralıklarla Dışişleri Bakanlığı yapan İhsan Sabri Çağlayangil’e ait. Genelkurmay Başkanı Fevzi Çakmak’ın ‘o bölge’ dediği yer ise şimdiki adı Tunceli olan Dersim havalisiydi. Zazaca ve Kurmancı konuşan, Kızılbaş (Alevi) bölge ahalisi kendilerine Kürt veya Zaza değil, ‘Dersimli’ diyordu.
Mülkiye Müfettişi Hamdi Bey, Şubat 1926’da hükümete sunduğu raporda, “Dersim, Cumhuriyet hükümeti için bir çıban başıdır. Bu çıban üzerinde kesin bir ameliye yapmak ve elim ihtimalleri önlemek, memleket selameti için mutlaka lazımdır” demişti. Dersim’i hükümetin gözünde ‘çıban başı’ yapan, bölgenin Osmanlı’dan beri alışık olduğu gibi ‘özerk’ yaşamak istemesi, devlete vergi ve asker vermeye yanaşmaması idi. Devlet ülkeyi bölgeyi ne pahasına olursa olsun merkezi denetim altına almaya kararlıydı. Aralık 1935’te Dersim adını Tunceli’ye çeviren ve bir dizi baskıcı önlemi içeren 2884 Sayılı Tunceli Kanunu çıkarıldı. Kanunların ‘genelliği’ ve ‘eşitliği’ ilkeleri açıkça ihlal edilerek çıkarılan bu özel kanunla Elazığ, Tunceli, Erzincan, Bingöl, Sivas, Malatya, Erzurum ve Gümüşhane illerini kapsayan Elazığ merkezli Dördüncü Genel Valilik kurulmuş, başına da Dersim Valisi ve Kumandanı sıfatıyla, 1921’de Koçgiri Ayaklanması’nı şiddetle bastıran Sakallı Nurettin Paşa’nın damadı Abdullah Alpdoğan Paşa atanmıştı.
BÖLGE BOMBALANIYOR . Tunceli yasak bölge ilan edilip, giriş çıkışlar izne tabi tutulunca gerginlikler arttı. Dersimliler Ankara’dan, jandarma ve ordu mensuplarının bölgeden çekilmesini, askeri amaçlı olduğunu düşündükleri köprü, demiryolu vb. yapımlarının durdurulmasını, silahlarını koruma hakkı verilmesini ve vergilerin hafifletilmesini istediler. Bu isteklerine cevap alamayınca Abbasan Aşireti reisi Seyit Rıza’nın öncülüğünde ayaklandılar. Haydaran, Demanan, Yusufan aşiretlerinin desteklediği ayaklanmayı 1921 Koçgiri İsyanı’nın önderlerinden Alişer ile baytar Nuri Dersimi örgütlüyordu.
Olaylar patlak verdikten sonra, 1935’te bir ‘Doğu Raporu’ hazırlamış olan İsmet Paşa Mustafa Kemal’le düştüğü anlaşmazlık yüzünden görevden alınarak yerine Celal Bayar getirildi, bütçelerine büyük bir tahsisat konuldu. Ardından Diyarbakır’dan kalkan üç uçak filosu bölgeye bombalar yağdırdı. Bu uçaklardan birini Mustafa Kemal’in manevi kızı ve Türkiye’nin ‘ilk kadın pilotu’ Sabiha (Gökçen) Hanım kullanmıştı. Önce Alişer ve karısı öldürüldü. Seyit Rıza ve iki adamı, bazı kaynaklara göre 5 Eylül’de bazılarına göre 10 Eylül’de, kendisine güvence veren Erzincan Valisi’ne teslim olmaya giderken Erzincan Köprüsü’nü geçerken yakalandı (ya da teslim oldu). İsyanın önderlerinden Baytar Nuri Dersimi ise yurt dışına kaçmayı başardı.
Mahkemenin verdiği 11 idam cezasının dördü yaşlılık gerekçesiyle 30 yıla çevrildi, Seyit Rıza ve altı yandaşının idam hükmü, 15 Kasım 1937'de Elazığ’da (bir iddiaya göre Buğday Meydanı’nda) infaz edildi. Seyit Rıza’nın ölü bedeninin, ibret olsun diye Elazığ'da dolaştırıldıktan sonra ‘mezarları türbe olmasın diye’ bilinmeyen bir yere gömüldü ya da yakıldı.
EVLAD-I KERBELAYIH! . İhsan Sabri Çağlayangil anılarında, Elazığ’da bekleyen ‘beyaz donlu 6 bin Doğulu’, 16 Kasım’da Pertek-Hozat (Çağlayangil yanlış olarak ‘Diyarbakır’daki’ der) arasındaki Singeç Köprüsü’nü (törenden önce adı Soyungeç’tir) açmaya gelen Mustafa Kemal’den, Seyit Rıza'nın hayatını bağışlanmasını istemesin diye, her türlü hukuk ilkesini çiğneyerek, bir Pazar gecesi, araba farlarının ışığı altında davayı alelacele nasıl sonuçlandırdığını güzelce anlatır. Usule itiraz eden savcı izinli sayılarak göreve yardımcı getirilmiş, okuma yazma ve Türkçe bilmeyen sanıklara ne iddianame, ne avukat verilmişti. 75 yaşlarında olan Seyit Rıza, yaş haddinden idamdan kurtulmasın diye Seyit Rıza’nın oğlundan bile küçük birinin şahitliği ile yaş tespiti yapılmış, bölge komutanı Alpdoğan Paşa, kararın yazılacağı boş kağıdı önceden imzalamıştı.
Çağlayangil idam anını şöyle anlatır: “Seyit Rıza sehpaları görünce durumu anladı. 'Asacaksınız' dedi ve bana döndü 'Sen Ankara'dan beni asmak için mi geldin?' dedi. Bakıştık. İlk kez idam edilecek bir insanla yüz yüze geliyordum. Bana güldü. Savcı namaz kılıp kılmayacağını sordu. İstemedi. Son sözünü sorduk, 'kırk liram ve saatim var, oğluma verirsiniz' dedi. Oğlunun asılacağını bilmiyordu (.) Hava soğuktu ve etrafta kimseler yoktu. Ama Seyit Rıza meydan insan doluymuş gibi sessizliğe ve boşluğa hitap etti: “Evladı Kerbelayıh. Bihatayıh. Ayıptır. Zulümdür. Cinayettir” dedi. Benim tüylerim diken diken oldu. Bu yaşlı adam rap rap yürüdü, çingeneyi itti. İpi boynuna geçirdi. Sandalyeye ayağı ile tekme vurdu infazını gerçekleştirdi”.
Ancak olaylar, idamlardan sonra da devam etti. Ağustos 1938’de 14. Süvari Tümeni, savaştığı yörede 381 kişilik bir grubu, Batı’ya göndermek için, Elazığ’a götürdü. İçişleri Bakanı Şükrü Kaya tarafından seçilen 3.470 kişiden oluşan 347 aile Tekirdağ, Edirne, Kırklareli, Balıkesir, Manisa ve İzmir gibi Batı illerine serpiştirilerek yerleştirildiler. Mustafa Kemal, hastalığı dolayısıyla Celal Bayar tarafından okunan 1 Kasım1938’deki Meclis’i açış konuşmasında Dersim’de ‘haydutluk ve eşkıyalık olaylarının bitirilerek ulusal egemenliğin sağlanmasından duyduğu kıvancı dile getirmiş, İsmet İnönü “Dersim müşkilesinden kurtulduk” demişti. Halbuki, dağlara sığınanların mücadelesi 1946 affına dek sürecek, bölgenin yasak bölge olmasına ise ancak 1948’de son verilecekti.
29. KÜRT İSYANI MI? . Genel Kurmay belgelerinde bu olaylar ‘harekat’, ‘tedip’ (terbiye etme) ve ‘tenkil’ (örnek olarak ceza verme) olarak adlandırıldı ama hiçbir zaman ‘Kürt Sorunu’ diye bir sorun olduğu kabul edilmedi. Hatta yakın zamana kadar bu ülkede Kürtlerin yaşadığı bile kabul edilmedi. Halbuki, PKK'nın 1984’teki Eruh baskını ile başlayan dönem 9. Cumhurbaşkanı Süleyman Demirel’e göre ‘29. Kürt İsyanı’ idi. ‘İsyanı’ bastırmak için Türkiye, 1987-2002 arasında 300 bin askerini, en modern silahlarını ve 67 bin korucuyu seferber etti. Bu süre içinde, 14 ilde ‘Olağanüstü Hal’ ve sıkıyönetimler ilan edildi, bunlar 57 kez uzatıldı. Tam 24 kez sınır ötesi operasyon yapıldı. Sivil ve asker 10.857 şehit verildi, bir o kadar kişi yaralandı. 23.938 PKK üyesi ya da sempatizanı öldürüldü, 11.746'sı sağ ele geçirildi. Resmi kaynaklara göre 96 milyar, gayri resmi kaynaklara göre 400 milyar dolar harcandı. Ancak, Abdullah Öcalan’ın Türkiye’ye getirildiği 1999’dan beri sorunun çözümü için ciddi bir adım atılmadığı gibi yine bombalardan, sınır ötesi harekatlardan medet umuluyor. Tarihten ders almasını bilenlerin bir an önce duruma el koymasını dileyerek lafı bitirelim…
Ek Bilgi İçin: Ahmet Süreyya Örgeevren, Şeyh Sait isyanı ve Şark İstiklal Mahkemesi: Vesikalar, olaylar, hatıralar, Temel Yayınları, 2002; İsmail Beşikçi, Tunceli Kanunu (1935) ve Dersim Jenosidi, Belge Yayınları, 1990; Emin Karaca, Ağrı Eteklerinde İsyan, Karakutu Yayınları, 2003; Naci Kutlay, 21. Yüzyıla Girerken Kürtler, Peri Yayınları, 2002; İhsan Sabri Çağlayangil, Anılarım, Güneş Yayınları, 1990.
“Kâfir işi fakat ne çare…”
İbn-i Sina şöyle der:“Şarap gerçekten ruhun gıdasıdır. Onun rengi ve kokusu gülün rengini ve rayihasını bastırır. Tad bakımından bab öğüdü gibidir; acı fakat yararlıdır. Şarap içmek cahile göre batıl, bilgin yanında haktır. Aklın fetvası ile âlime helal olmuştur. Şeriat hükümlerinde ahmak olanlar için haram sayılmıştır.”
Alkol kelimesi Arapçada bir şeyin özü, aslı anlamına gelen “el kuhl" sözünden Batı dillerine girmiştir. Alkollü içkilerin tarihi insanlığın tarihi ile yaşıttır. Nuh’un gemisindeki insanların şarap içerek hayatta kaldıkları, şarabı da onların dünyaya yaydığı rivayet olunur. Mitolojiye göre şarabın anavatanı Ege havzasıdır. En eski dinlerden biri olan Musevilikte sarhoş olmamak koşuluyla içki içilmesine izin vardır. Şarabı "İsa'nın kanı" olarak kutsal sayan Hıristiyanlık içkiyi törenlere katmıştır. İçkiye karşı en katı tutumu takınan İslamiyet’in bile içkiyi yasaklama kararını vermesi kolay olmamıştır.
TÜRKLER VE KIMIZ . Eski Türkler kısrak sütünden mayalanma yoluyla yapılan kımızı çok severlerdi. İslamiyet’i 9. yüzyıl gibi oldukça geç bir tarihten itibaren ve uzun bir sürede kabul ettiklerinden ve Şamanizm, Manicilik, Zerdüştlük, Budacılık, Nasturilik gibi dinlerin etkisinde kaldıklarından Türklerin İslam yorumları açık, dışsal anlamlardan ziyade içsel, gizli (Batıni) anlamlar üzerine yoğunlaştı. Dolayısıyla İslam’ın içkiye yasak koyan hadislerini farklı biçimde anlamaya eğilimli oldular. Hatta Aleviler ve Bektaşiler içkiyi dinsel ritüellerine ve yaşam kültürlerine kattılar. Bu eğilim Osmanlı ve Cumhuriyet döneminde de devam etti.
YILBAŞI, İÇKİ VE PİYANGO . Geçen yıl Ramazan ile Yılbaşı üst üste düştüğünde, dinin yasakları ile dünyevi bir kutlamanın adetleri arasındaki çatışmanın nasıl çözüleceği epey sorun olmuştu. Bu yıl henüz Vakit Gazetesi dışında ‘yılbaşı haramdır’ diyen olmadı ama içkiye konulan yüksek vergiler, bazı AKP’li belediyelerin işlettiği yerlerde içki servisi yapılmaması, bazı yöneticilerin içkinin zararları üzerine nutukları ve Çankaya’daki seremonilerde kaldırılması adet olan kadehlere su veya meyve suyu konulması gibi uygulamalar giderek muhafazakâr bir çizgiye kayıldığını düşündürüyor. Diyanet İşleri Başkanlığı’nın ‘piyango haramdır’ fetvası da tabloyu tamamlıyor. Haydi hayırlısı!
KUR’ANDA İÇKİ . İslamiyet’in içki konusunda karar vermesi kolay olmamıştır dedik, çünkü bu konuda dört ayet inmiştir. İlki Nahl suresinin 67. ayeti olup "Hurmanın ve üzümün meyvelerinden sarhoşluk ve güzel rızk elde ediyorsunuz" şeklindedir. Hemen ardından inen Bakara suresinin 219. ayetinde "Sana içki ve kumar soruyorlar. De ki; o ikisinde büyük günah ve insanlara fayda vardır. Fakat onların günahı yararından büyüktür..." denilerek usturuplu bir uyarı daha yapılır. Usturuplu diyoruz çünkü aynı surenin 173. ayetinde 173. ayetinde ‘haram’ olan yiyecekler ‘ölü hayvan ve kan, ve domuz eti, ve bir de Allah'tan başkası adına kesilen hayvanlar’ olarak tanımlanmış yani ‘içki’ hariç tutulmuştur. Ancak uyarıya kulak asan az olmalıdır ki, mesaj giderek sertleşir: Nisa suresinin 42. ayeti "Ey inananlar! Sarhoş iken namaza yaklaşmayın ki, ne dediğinizi bilesiniz" şeklindedir. Anlaşılan bu da yemez ve Maide suresinin 90. ayetiyle "Ey inananlar! İçki, kumar, putlar ve fal okları şeytan işi pisliktir. Bundan kaçının ki saadete eresiniz" tavsiyesinde bulunmak, 91. ayetiyle de “Şeytan, şarap ve kumar ile aranıza düşmanlık ve kin sokmak, sizi Allah'ı anmaktan ve namazdan alıkoymak istiyor. Artık (bunlardan) vazgeçecek misiniz?” demek gerekmiştir. Bu arada Muhammed suresinin 15. ayetinde cennet tarif edilirken “Orda su ırmakları var bozulup kokmaz, ve süt ırmakları var lezzetleri bozulmaz, ve şarap ırmakları var içenlere safi lezzet ve bal ırmakları var…” denilmesine bakılırsa, şarap sadece bu dünyada günahtır.
Yasağı dilbilgisi yoluyla delmek isteyenler yüzyıllardır tartışırlar: Kelime anlamı ‘örtmek’ olan ‘Hamr’ denirken ne kastedilmiştir? Malikî, Şafî ve Hanbelî tefsircilere göre ‘hamr’ üzüm, hurma, arpa ve buğdaydan elde edilen sarhoş edici içkilere ‘denir. Ebu Hanefi’nin başını çektiği tefsircilere göre ise ‘hamr’ yalnız, üzüm suyundan yapılan alkollü içkidir. Hurma, arpa, darı buğday gibi diğer maddelerden yapılan alkollü içkiye ise ‘nebiz’ denir. Dolayısıyla az veya çok şarap içen sarhoş olsun veya olmasın ceza uygulanırken, nebiz içene sarhoş olmadıkça ceza uygulanmaz!
Ayetlerin sırf örnek olaylar için mi indiği, geneli mi kapsadığı, sarhoşluğun mu içkinin mi yasaklandığı gibi konulardaki tefsirlere hiç girmiyoruz. Çünkü buraya kadar bile iş yeterince karışıktır. Arapların kafası tefsirle karışmış iken, Osmanlı’da durum nasıldır?
“AYŞ Ü İŞRET VE SAZ Ü SÖZ” . Osman ve Orhan beylerin içki içmediği ancak Bizans tekfurlarıyla birlikte iken, onlara eşlik ettikleri rivayet olunur. Yıldırım Beyazıt’ın Bektaşi geleneği içinde ‘adabınca’ içtiği bilinir. Fatih Sultan Mehmed’in Hıristiyan kültürüne yakınlık duyduğu açıktır ama içki içtiğine dair bir bilgi yoktur. Ama onun döneminde itibaren gayri Müslimler belli kurallara uymak kaydıyla içki üretebilmiş ve içebilmişlerdir. Hatta o yıllarda İstanbul’un Bizans’tan kalma meyhaneleri dünyaca pek ünlüdür. Fatih'in oğlu II. Beyazıt’ın sevk ve sefa düşkünü olduğu, sarayda düzenlediği eğlence geceleri ile önce sarayın, sonra da şehrin terbiyesini epey bozduğu rivayet olunur.
Peçevi Tarihi’ne göre Yavuz Sultan Selim gönül erlerinden güzel sesli olanları ve güzel saz çalanları bir odaya toplar sabahlara kadar işret ederdi. Ama oğlu Kanuni Sultan Süleyman, 1553'te Müslümanlara içkiyi yasaklamış, İstanbul'a şarap yüküyle gelen gemileri yaktırdı. Ancak bu dönemde bile bir savaş kazanıldığında Müslümanlara üç gün içki yasağı kaldırılırdı.
Onun oğlu II. Selim’in “babanız merhum şarabı yasak etmişlerdi, inşallah sizin zamanınızda da bu yasak sürer” temennisinde bulunan Rumeli ve Anadolu kazaskerlerini, kendisinin içki düşkünlüğünü ima ediyor diye görevden aldığı, ancak Müslümanların bulunduğu yerlerde şarap taşınmasını ve meyhane açılmasını yasakladığı, yasağın vergi kaybına neden olduğu anlaşılınca da gayri Müslimlere içki izni verdiği bilinir. Ölümünün hamamda içki alemi sırasında mermerde kayarak yaralanması yüzünden olduğunu söyleyenler de vardır, ölümünden kısa süre önce aşırı içki yüzünden sağlığı bozulduğu için “ayş ü işret ve saz ü sözden bil külliye el çektiğini” yazanlar da…
SANDALLARDA ALEM . Torunu III. Mehmed, Müslümanlara içki yasağı getirmeye yeltendiğinde, halktan öyle bir tepki gelmiştir ki, sonunda geri adım atmak zorunda kalmıştır. 1618’de Genç Osman’la başlayan içki yasağı, kendi iyi bir içkici olan IV. Murad’la zirveye çıkmıştır, ama kelleyi kaybetme korkusu bile içkicileri caydıramamış, içkiciler âlemlerini sandallarda yapmışlardı. Ayyaşların piri Bekri Mustafa’nın da onun döneminde yaşadığını hatırlatalım!
Vakanüvis Silâhdar Fındıklık Mehmed Ağa 1681 yılı olaylarını anlatırken şöyle der: "On bir seneden beri Hamr Emaneti kaldırılmış, meyhaneler yıktırılmıştı. Sadrazam Merzifonlu Kara Mustafa Paşa, meyhanecilerden dört yüz kese akçe rüşvet almış, meyhane açmalarına göz yummuştu.” Aynı kişi 1687’de şöyle dedi: “Hazine çok sıkıntı içinde idi, içki yasağı kaldırıldı, Hamr Emaneti yeniden kuruldu, meyhanelerde tütün içmeye izin verildi ve ayrıca tütüne vergi konuldu.” Nitekim bu tarihten sonra devletin ekonomisi düzelince içki konusunda sert tedbirler alındı, bozulunca içki yasağı gevşetildi. Çünkü içki, tütün ve kahveden alınan Zecriye vergisi önemli bir gelir kalemi idi.
II. Mahmut’un Kavalalı Mehmet Ali Paşa’ya karşı savaş hazırlıkları sırasında hastalanması üzerine Hekimi Abdülhak Molla’nın tavsiyesi ile içkiyi bırakıp süt içmeyi denediği, bunu başaramayınca şarap ve absent içerek hastalandığı, sonra da öldüğü; ‘Halife’ unvanlı II. Abdülhamid’in ‘şeker suyu’ dediği ‘rom’ içtiği iddiaları şüphelidir. Ancak Tekirdağ rakısı, Erdek rakısı, Bozcaada'nın Deniz Kızı rakısı gibi ünlü içkilerin Abdülhamid döneminde üretildiği kesindir.
Bu faslı, Ahmet Rıza Bey’in V. Mehmed Reşat’la ilgili bir anısı ile kapatalım: "Sırp Kralı geldiğinde, Yıldız'da verdiği ziyafette Ayan Başkanı yoktu. Ben, Padişah'ın sağına oturdum. Kadehlere şarap dolduruluyordu. Saygı olarak ben içmiyordum. Padişah yavaşça, 'yuvarlayıver' dedi; ben de sağlığına içtim."
MEYHANE KÜLTÜRÜ . Padişahlar içer de halk içmez mi? İçer elbette. "İstanbul'un dört çevresinde meyhaneler çoktur ama çokluk üzre Samatya kapısında, Kumkapı'da, Yeni Balıkpazarı'nda, Unkapanı'nda, Cibali kapısında, Fener kapısında, Balat kapısında ve Hasköy'de bulunur. Karadeniz Boğazı'na varınca her iskelede meyhane bulunur ama Ortaköy, Kuruçeşme, Arnavutköy, Yeniköy, Tarabya, Büyükdere ve Anadolu tarafında Kuzguncuk, Çengelköy, Üsküdar ve Kadıköy'de tabaka tabaka meyhaneler vardır" diyen 17. yüzyıl yazarı Evliya Çelebi’ye göre o yıllarda meyhane sayısı bin, ekmeğini bu işten çıkaranların sayısı ise altı bindi.
Meyhanecilik esas olarak Rumların ve Ermenilerin işiydi ama meyhanelerin müşterileri her milletten ve her dindendi. Müslümanlar sadece Ramazan’da yasağa sıkı sıkı uyarlardı. Meyhaneciler de bu kutsal ayda, gedikli müşterilerine ‘unutma beni dolması’ göndererek işi sağlama bağlarlardı.
MEYHANE TİPLERİ . Meyhaneler çeşit çeşitti. ‘Gedikli meyhaneler’ ruhsatlı olup seçkinlerin gittiği yerlerdi. Avamın ve kâtip takımının gittiği ‘koltuk meyhaneleri’ gizlice içki satılan bakkallar ve manavlardı. ‘Küplü meyhaneler’ içkinin küplere konulduğu meyhanelere denirdi. ‘Ayaklı meyhaneler’ ise bellerine sardıkları koyun bağırsağından yapılma içki tulumlarıyla seyyar dolaşan işbilir esnaftı.
Bir tarafa yığılmış şarap fıçıları, yanında şarap kovaları, sağa sola yüksek sesle emirler veren ‘barba’ (İtalyanca ‘sakallı adam’) denen meyhane ustaları, aşçılar, mezeciler, maşrapalarla şarap dağıtan ‘miçolar’, ‘bülbül çanağı’ denen kadehler, ‘dört kaşlı’ denen akşamcı ağalar, tezgâh âlemleri, sarhoşlara gitme vaktini haber veren çıngıraklar bu renkli dünyanın parçalarıydı. “Ateş oğlanları’ yalnız çubuk ve nargilelere ateş koymayıp, cilvelerle, işvelerle, rakslarla müşterileri meyhanelere bağlamakta da önemli görevler üstlenirlerdi. Bunlar süslü püslü kıyafetler, kadife tasmalı takunyalar giyerler, saçları omuzlarını döver, lüleleri yanaklarını okşardı.
İçki servisini yapan ‘sakiler’ ise genellikle Rum, Ermeni ve Kıptî asıllı olurlardı ama en iyileri Sakızlı Rumlardan çıkardı. Makbul bir sakinin, yüzünde ‘Halep çıbanı’ dışında hiçbir yara, bere ve et beni bulunmaması, dişlerinin temiz ve sağlam, dudaklarının kırmızı, ağzının ancak çorba kaşığı girebilecek kadar küçük, kirpiklerinin uzun ve kıvrık, parmaklarının uzun ve ince olması, terbiyeli, güzel huylu, sır tutar, duyduklarını işitmez, gördüklerini bilmez, sezdiklerinin farkına varmaz olması lazımdı.
MEN-İ MÜSKİRAT KANUNU . Osmanlı’da işler böyle iken, içki satışından elde edilen gelirlere en çok ihtiyaç duyulan bir dönemde, Milli Mücadele’nin en civcivli günlerinde içkiye yasak konuldu. ‘Men-i Müskirat Kanunu’ teklifini daha sonra Mustafa Kemal Paşa’nın muhafızı Topal Osman tarafından öldürülecek olan Trabzon milletvekili Ali Şükrü Bey vermişti. “Dinimizce tahrim edilmiş [haram kılınmış] olan sarhoş edici içkilerin halkımız arasında kullanılıp gidişinden dolayı doğan fenalıkların haddi hesabı yoktur. Halbuki, kendi dinleri men etmediği halde, Amerika Birleşik Devletleri Hükümeti, hususî bir kanun ile, milletini bu beladan kurtarmıştır….Biz de Amerika’dan ibret alıp, onu örnek edinmeliyiz. Bunun için de, Osmanlı memleketlerinde her türlü içkilerin yapılmasını, ithalini, satılmasını ve kullanılmasını kat’î surette men etmeliyiz...” diyen Ali Şükrü Bey, ‘gelir kaybı’ gerekçesiyle karşı çıkanları ‘1 milyon[lira] kaybetmek mi yoksa Rum ve Ermenilerin cebine içki satışından 120 milyon [lira] girmesi mi tercih edilir?’ diyerek ikna etmişti. Hızını alamayıp afyonu da yasaklamaya kalkan Ali Şükrü Bey’i, Burdur milletvekili İsmail Suphi Bey, Anadolu’da binlerce insanın ekmeğini haşhaştan çıkardığını hatırlatarak engelleyebilmişti. Altı gün, yedi celse süren ateşli tartışmalardan sonra 14 Eylül 1920’de yapılan oylamada 71 oy lehte, 71 oy aleyhte çıkınca, celseyi yöneten Vehbi Bey’in oyu iki oy sayılarak sorun çözülmüştü.
ATATÜRK KIZIYOR. Kanunla her türlü içkinin üretimi, satışı ve kullanılması yasaklanıyor, kanuna aykırı hareket edenlerden ‘müskiratın beher okkası için’ 50 lira para cezası alınması öngörülüyordu. Açıkça içki içenler veya gizlice içki içip sarhoşluğu görülenlere de şeriatın öngördüğü ‘had ceza’ olan 80 değnek veya 50 liradan 250 liraya kadar para cezası veya üç aydan bir yıla kadar hapis cezası verilecekti. Mevcut içkilerin imhası için iki ay süre tanınmıştı.
İçki ile arasının iyi olduğunu bildiğimiz Mustafa Kemal, oylama sırasında Meclis’te hazır bulunmamıştı. Hatta Ali Fuat (Cebesoy) Paşa’nın anılarına bakılırsa ülkenin içinde bulunduğu kritik ortamda içki yasağı gibi meselelerle uğraştığı için Ali Şükrü Bey’e çok kızmış, “memleketin zararına işlerle uğraşıyorsunuz” diye bağırmıştı.
Kanundan sonra olanları, Mustafa Kemal’le ters düştüğü için 1926’da yurt dışına kaçmak zorunda kalacak olan Dr. Rıza Nur’dan dinleyelim: " ...Rakıyı yasak etmeleri, hele o esnada maddi ve manevi çok iyi bir iş olmuştur; fakat Hükümet'in tatbikatına rağmen kati surette önü alınamamıştır. İmbikler toplandı, amma bazı nüfuzlu memurlar Hükümet'in muhafazası altında bulunan bu imbiklerden bir kısmını alıp evlerine yerleştirdiler. Bunların biri Ankara Polis MüdürüDilaver, diğeri Bursa Valisi olan Fatin'dir. Mükemmel rakı çıkarıp iyi ticaret yaptılar. DilaverRumelilidir. Galiba Arnavut, Fatin Giritli. Bunların ikisi de Mustafa Kemal'in gözdeleridir. Zaten böyle olmasalar meyhanecilik yapamazlar. Mustafa Kemal'in rakılarını da bunlar yaptılar.Mustafa Kemal bir gün rakısız kalmadı…” Müskirat sever biri olarak durum Mustafa Kemal’in de içine sinmemiş olmalı ki, yasak 1924’te kaldırıldı.
YILBAŞI: “KATILMAK LÜZUM ETTİ…”
Hicrî ve Rumî takvimi kullanan Osmanlı Devleti’nde ‘Miladî’ yılbaşı kutlaması elbette yapılmazdı. Ama bu demek değil ki, bu olaydan habersizdiler. Örneğin, 1829 yılında, İstanbul’daki İngiliz elçisinin, Haliç’te bulunan bir gemide verdiği baloyla davetli Osmanlı devlet adamları, yatsı namazını Tersane Divanhanesi’nde kıldıktan sonra, sandallarla gemiye giderek sabaha kadar eğlenmişler, ertesi gün Kazasker Yahya Bey, Serasker Hüsrev Paşa'ya, baloyu şöyle anlatmıştı: "Az vakitte çok hazırlık yapmışlar. Biz baloda yapılanları bir ayda düzenleyemeyiz. Gerçi kâfir işi, fakat ne çare? Devletçe bir şey oldu, katılmak lüzum etti. Kaşık çatal gibi mekruh şeyler bile vardı..." ‘Batıcı’ padişahlardan Abdülmecid’in 1856’da Fransız Elçiliği’nde katıldığı bir yılbaşı balosundan ziyadesiyle memnun ayrıldığı bilinir ama arkası gelmedi.
MEDENİ MİLLET OLMAK . Halkın bu adetle tanışması 1917 Rus Devrimi’nden sonra İstanbul’a akın eden Beyaz Ruslar sayesinde olduysa da en önemli gelişme Cumhuriyet döneminde yaşanmıştı. Ancak, Miladi takvimin kabul edildiği 1925 yılını 1926’ya bağlayan gün tatil günü olmadığı için, işin eğlence kısmı eksik kalmıştı. Bu eksiklik bir yıl sonra giderildi ve 1926 yılını 1927’ye bağlayan cuma günü ilk kez yılbaşı kutlaması yapıldı. Elektrik İdaresi’nin saat tam 12’de kentin bütün ışıklarını bir dakika söndürmesi geleneği de o yıl başladı. Halk yılbaşı kutlamasını pek sevmiş olmalıydı, çünkü ertesi yıl, eğlence yerleri tıklım tıklım dolmuştu. Ama yılın en popüler eğlencesi kumarhane olarak işletilmeye başlanan Yıldız Sarayı’na gitmekti. Bu tarihten sonra yıllardır hasetle seyredilen Beyoğlu eğlenceleri hızla yurda yayıldı. Dergiler, özel yılbaşı sayıları çıkarmaya, gazinolar balolar düzenlemeye, ‘Tayyare Piyangosu’ özel çekilişler yapmaya başladı.
1935 yılında “Bütün medeni milletlerce tatil günü olarak kabul edilen 31 Aralık öğleden sonrasıyla 1 Ocak günlerinin uygulanmakta olan tatil günlerine eklenmesi” teklifi kabul edildiğinde ‘medenileşme’ projesinde bir merhale daha tamamlanmış olmuştu. Bu ilk resmi tatil gününün ertesinde Son Posta gazetesi muhabiri, gözlemlerini şöyle aktarıyordu: “Bu yıl yılbaşı gecesi, ay sonuna ve bayram ertesine gelişine rağmen, gayet neşeli geçti. Beyoğlu gazinoları bir gecede, bir sene içinde görmedikleri kadar bol müşteri buldular ve bütün bir yılın ziyanını örtecek kadar satış yaptılar. Dün sabah, saat ondan akşama kadar, sokaklarda sayım gününü hatırlatan bir tenhalık seziliyordu. Tatili fırsat sayarak sabahın onuna kadar güle oynaya içenler, ayılıp da sokağa çıkamamışlardı.”
NOEL, YILBAŞI VE GAĞANT ZAMANI . “...Osmanlı İmparatorluğu'nda yaşayan Hıristiyanlar için yılbaşı, "Noel" dönemi anlamına gelirdi. Aralığın 15'inden sonra hareketlenen bu cemaat, 24 Aralık gecesini 25'e bağlayan gece İsa'nın doğuşunu kutlardı (Doğuş Yortusu). Ortodoks Rumlar ise aynı geceye “Hristugenna” adını verirlerdi. 24 Aralık gecesi çocuklar evden eve dolaşır ve "Kalanda" adlı Noel şarkıları söyleyerek İsa'nın doğuşunu kutlarlardı. Noel sabahı kilisedeki ayine gidilir, öğle saatlerinde de akrabalar, dostlar bir araya gelerek yemek yenirdi. Özellikle çocuklar için çam ağaçları süslenirdi. Yılbaşına doğru çiçek satıcılarının tezgahlarını dolduran "kokina" (Rumca kırmızı) adlı, kırmızı taneli yeşil dallar evleri süslemede yaygın olarak kullanılırdı. Aslında dinsel açıdan pek anlam taşımayan 31 Aralık tarihi de kimi kesimlerde İsa'nın sünnet günü olarak anılırdı. Bu gece de Noel gününe benzer kutlamalar yapılırdı. Rumlar arasında geleneksel olarak yılbaşı gecesi hindi yenir, dans edilir ve eğlenilirdi. Ayrıca Sakız Adası'ndan getirilen sakızla (mastika) yapılan ve üzerinde yeni yıl yazan yuvarlak Yılbaşı Pidesi pişirmek de geleneksel bir olaydı. Osmanlı İmparatorluğu'ndaki Ermeniler ise 1 Ocak'ta kutladıkları yılbaşına “Gağant” adını verirlerdi. Bu sözcük, zengin bir ziyafet sofrasıyla eşanlamlıydı. Bütün aile 31 Aralık gecesi bir araya gelir ve gece yarısına kadar sofrada birlikte olunurdu. İstanbullu Ermeniler yılbaşı için günler öncesinden alışverişe başlarlardı. Zeytinyağlı yaprak ve midye dolması, hindi ve “anuşabur” (aşure) yılbaşı sofrasının vazgeçilmez yiyecekleriydi…” Bu satırları Gökhan Akçura’nın Toplumsal Tarih (2004 Aralık, S.132) dergisinde yayınlanan “Yılbaşıdır Bunun Adı” yazısından ödünç aldım.
Yılbaşılar çoktandır sadece zengin sofralar değil aynı zamanda büyük ikramiyeli Milli Piyango çekilişleri haline geldi. Kumara ve şans oyunlarına iyi gözle bakmayan İslam dininin egemen olduğu Osmanlı ülkesinde piyango düzenlemeye ilk niyet eden kişi, Osmanlı Devleti’nin Viyana Sefiri Ebubekir Ratıp Efendi idi. 1792 yılında padişah III: Selim’e sunduğu bir raporda Avrupa’daki piyangoları ballandıra ballandıra anlatan ve 300 bin fiorint ödüllü bir piyango kurmak için izin isteyen Ratıp Efendi teklifine karşılık bulamamıştı.
1834 yılına ait Journal de Smyrne gazetesinde yayınlanan bazı ilanlara bakılırsa, ilk piyangoları İzmir’deki Levantenler düzenlemiş. İstanbul’daki ilk piyango ise 1853’de müşteri azlığı yüzünden ekonomik krize giren Naum Tiyatrosu tarafından düzenlenen eşya ve sezonluk bilet piyangosu. Naum Efendi, seyirciler oyunu sonuna kadar izlesinler diye, çekilişi en sonda yaparmış. Benzer bir piyango Gedikpaşa’daki Osmanlı Tiyatrosu tarafından da düzenlenmiş.1856’da Ermeni Katolik Kilisesi’nin kefaleti ile düzenlenen Ayastefanos Piyangosu’nun ödülü ise Yeşilköy’de evler ve arsalar ile bir miktar para imiş.
ŞARK ŞİMENDİFERLERİ PİYANGOSU. “Bizim nesil çok iyi bilir. Galata’da, şimdiki postanenin önünden Tünele sapılacak köşeye kadar olan mesafe dahilinde, karşı tarafta Havyar hanının altındaki sıralı sarraf dükkanlarının önünde bir sürü Rum, Yahudi çığırtkanlar ‘Haydi çekiliyor! Vakit kalmadı, çekiliyor. Kazanan 600 bin Frank kazanıyor!’ diye avaz avaz bağırırlar, gelene geçene piyango bileti satmaya savaşırlardı. Bu biletler Şark Şimendiferleri Piyangosunun biletleriydi. Ve halk bunları kapışa kapışa alırdı.”
Bu satırların sahibi ünlü gazeteci Münir Süleyman Çapanoğlu’nun (ö.1973) sözünü ettiği demiryolları tahvillerine bağlı bu para piyangosu, 1870’ten 1910’a kadar pek popülerdi. Piyangonun biletleri 1883’ten sonra halk arasında ‘promes’ olarak anılmıştı.
İANE PİYANGOSU. 1897’de Osmanlı-Yunan savaşı biter bitmez şehit ailelerine yardım için açılan yardım kampanyasında toplanan değerli eşyaların ve paraların ödül olarak konduğu İane Piyangosu için Yıldız Sarayı’nda bir sergi açılmış, sergiden önce padişah sonra da başkaları alışveriş yapmış, geriye kalanlar ise 150 bine yakın biletle 1898’den itibaren hiç boş çıkmamacasına halka dağıtılmıştı. Balkanlardan ve Kafkaslardan gelen göçmenlerin ihtiyaçlarını karşılamak için Avlonyalı Ferit Paşa hükümetince 1906 yılında düzenlenen Ziraat Bankası Piyangosu ise sık sık fikir değiştiren II. Abdülhamid yüzünden bir kaldırılmış, bir başlamıştı.
1908’de II. Meşrutiyet’in ilanından sonra düzenlenen piyangolar arasında Etfal Hastanesi yararına, Mısır Ermeni Fukaraperver Cemiyeti yararına, Midilli Adası’ndaki Müslüman yoksullar yararına, Beşiktaş Rum Kız Okulları yararına, Donanma-yı Osmani Muavenet-i Milliye Cemiyeti yararına düzenlenen piyangoları sayabiliriz.
TAYYARE PİYANGOSU. Cumhuriyet döneminin ilk piyangosu ise ileride Türk Hava Kurumu’na dönüşecek olan Türk Tayyare Cemiyeti’nin piyangosudur. 1926-1939 arasında halkın en büyük eğlencesi olan Tayyare Piyangosu, hava kuvvetlerine pilot yetiştirmek ve uçak almak için kurulan cemiyetin gelir kaynaklarından sadece biriydi. Cemiyetin gelir kaynakları arasında halktan biraz zorlama ile toplanan bağışlar, iki cıva maden ocağının gelirleri, Uşak Şeker Fabrikası’nın ilk hasılatı, makara ve iplik fabrikası kurma imtiyazı, tekel gelirlerinin yirmide biri, eski ve yeni pulların satış geliri, fitre-zekat ve kurban derilerinin bir bölümü, Atatürk’ün Büyük Nutku’nu, askerlikten terhis belgelerini, el ve duvar ilanlarını basma ve satma tekelleri ile para piyangosu düzenleme yetkisi bunlar arasındaydı. İkinci Dünya Savaşı sırasında bu gelirlerin çoğu geri alındığı için Türk Hava Kurumu’nun uçak fabrikalarının kapanmak zorunda kalması ise tam bir ‘Türk işidir’!
1931 yılında yılbaşında büyük ikramiye dağıtmak geleneği başlatan Tayyare Piyangosu yerini 11 Kasım 1939’dan itibaren Milli Piyango İdaresi’nin çekilişlerine bırakmıştı. Bu ilk çekilişte bilet fiyatı 1 lira, büyük ikramiye ise 80.000 liraydı. O günden beri de Milli Piyango hayatımızın bir parçası. Bu tarihçenin en renkli unsurları ise Kulaksızoğlu Efendi, Mösyö Mersenye, Mösyö Biyanki, Timoleon İsilyadis Efendi, Kadızade Ömer Rıfkı Efendi, Mehmet Reşit ve Şürekası, İbrahim Naci, İsak Levi ve Mahdumları, Tek Kollu Cemal, Uzun Ömer, Cüce Simon ve Nimet Abla gibi piyango bayileri olmalı.
En iyisi sözü Refik Halid Karay’a bırakmak: “Hiçbir seneden ne fazla iyilik, ne fazla fenalık beklememeliyiz. Dünya sefil ise, bize yüz çeviriyorsa ondan alınacak intikam yolumuz şudur: O dünya ile iktifa ederek -yani yetinerek- mümkün olan zevkinden hissemizi koparmak! Yani sözün filozofcası oportünist olmak. Oportünist ve neşeli olalım, böyle olmak için antrenman yapalım!”
KAYNAKÇA: Fatih Öncü, Kültekin Ögel, Duran Çakmak, Alkol Kültürü-1: Tarihsel Süreç Ve Meyhane, Bağımlılık Dergisi, 2001; 2(3):133-138; Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Kültür Bakanlığı ve Türk Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, 1994-1995, ilgili maddeler; Ahmet Refik: Eski İstanbul, İletişim Yayınları, 1998, 40-46; Gökhan Akçura “Yılbaşıdır Bunun Adı”,Toplumsal Tarih, 2004 Aralık (S.132): 32-37; Piyangonun Dünü, Bugünü ve Milli Piyango İdaresi, Hazırlayan Mete Tunçay, 1994.
18 Nisan 2007’de Malatya’da Hıristiyanlıkla ilgili yayın yapan Zirve Yayınevi'ni basarak üç büro çalışanını öldürdükleri gerekçesiyle yedi kişinin yargılanmasına 14 Ocak’ta devam edilecek. Gazetelere bakılırsa, müdahil avukatlara ulaştırılan 32 klasörden sadece 7-8’i cinayetle ilgili olup, geri kalanlar misyonerlik faaliyetlerine odaklanmış. Sanki kabahat öldürende değil, ölende imiş gibi! Nitekim bu tür algılardan etkilenen bir genç İzmir’de bir rahibi yaraladı, Antalya’da benzer bir olayın olması ise son anda önlendi. Yenisi ne zaman olacak Allah bilir!
MGK RAPORLARI . İçişleri Bakanlığı verilerine göre 1992-2006 yılları arasında Müslümanlıktan Hıristiyanlığa geçenlerin sayısı sadece 344 olduğu halde, seküler olduğu varsayılan MİT ve Milli Güvenlik Kurulu belgelerinde bile misyonerliğin tehdit olarak tanımlanması düşündürücü. Halbuki, TCK'nin 115. maddesinde, “Bir kimsenin dini, siyasi, sosyal, felsefi düşünce ve kanaatlerini açıklamaya veya değiştirmeye zorlamak ya da bunları açıklamaktan, yaymaktan men etmek; toplu dini ibadet ve ayinleri engellemek 3 yıla kadar hapis cezasıyla cezalandırılır" yazıyor.
Osmanlı İmparatorluğu varlığını, bazen gönüllü, ama çoğu zaman zorunlu ‘İslamlaştırma’ faaliyetlerine borçluydu. ‘Laik’ Türkiye Cumhuriyeti ise İttihatçı kadrolar tarafından dinsel ve etnik açıdan oldukça ‘temizlenmiş’ bir toplum üzerine kuruldu. Geride kalan farklı gruplar ‘Türklük’ adı altında tek bir potaya akıtılırken, Müslümanlık bir çeşit pasaport işlevi gördü. Yani bugün ‘milli hassasiyetler’ derken lafın birden ‘dini hassasiyetler’ e gelmesi bir rastlantı değil. Bu hafta Osmanlı döneminin son dönemlerinden itibaren misyonerlik hareketlerine bir göz atacağız.
‘İNCİL ÜLKESİ’. Osmanlı İmparatorluğu’nda faaliyet gösteren ilk misyonerler 16. yüzyıldan itibaren gelen Katolik Dominiken ve Kapusen rahipleriydi. Onları Cizvitler, Lazaristler ve Rus Ortodoksları izledi. Ancak, Avrupa’da 18. yüzyıldan itibaren egemenliğini ilan eden pozitivist ve laik ‘Aydınlanma’ düşüncesinin dine vurduğu darbeyi hazmedemeyen Protestanlar şevk ve girişimcilikte hepsinden ileri gittiler.
Osmanlı ülkesinde faaliyet gösteren Protestan kuruluşlarının en önemlisi The American Board of Commissioners for Foreign Missions (ABCFM) idi. 1810’da Boston’da kurulan ve kısaca ‘Amerikan Board’ diye anılan kuruluş, 1818’de Pliny Fisk ve Levi Parsons adlı iki misyonerini ‘İncil Ülkesi’ olarak tanımladığı Osmanlı İmparatorluğu’na gönderdiğinde hedefiMüslümanları değil, dinsizleri ve Yahudileri Hıristiyanlaştırmaktı. 1821’e gelindiğinde, Kudüs’te bulunan ikiliden Parsons ölmüş, Fisk ise ortada dinsizlerin olmadığını, Yahudileri Hıristiyanlaştırmanın da imkansız olduğunu görerek Araplar, Kürtler, Dürziler, Maruniler, Nasturiler ile Gregoryen ve Katolik Ermenilere yönelmişti. ABD ile Osmanlı Devleti arasında 1830’da imzalanan Ticaret ve Seyr-ü Sefayin Anlaşması’na kadar diplomatik ilişki olmadığı için misyonerlik faaliyetleri İstanbul’daki ve diğer büyük şehirlerdeki Britanya Konsoloslukları’nın bünyesinde yürütülüyor, misyonerler Osmanlı Devleti’nin verdiği ‘seyahat tezkeresi’ ile ülke içinde rahatça seyahat edebiliyorlardı.
PROTESTAN ‘MİLLETİ’. 1839’da, 800 Ermeni Protestanlığa geçince İstanbul’daki Ermeni Patrikhanesi’nde alarm zilleri çalmaya başladı. Önce devlet kademelerindeki Ermeni ağırlığının da etkisiyle ülkedeki Protestan varlığı ‘gayri meşru’ ilan edildi, 1844 Haziran’ında Erzurum, Trabzon ve Bursa’daki Ermenilerin Saray’a Amerikan misyonerlerinin bölgelerinden çıkartılmaları için yaptığı başvuru üzerine söz konusu şehirlerde misyonerlik faaliyeti yasaklandı. 1845’te Beyrut’ta yaşayan bir Ermeni kadını, üç çocuğunun Amerikalı misyonerler tarafından kaçırılarak zorla Hıristiyan yapıldığından şikayet edince ABD ile Saray arasında bir kriz daha yaşandı. Ancak, Osmanlı Devleti, Rusya’nın Eflak’la ilgili talepleri yüzünden dostluğuna muhtaç olduğu Britanya’nın baskısı ile Kasım 1850’de Protestanları ayrı bir ‘millet’ olarak kabul etmek zorunda kalacaktı. (Dikkat bundan sonraki cümleyi attım)
1862`de ABD ile imzalanan yeni anlaşmadan sonra önce Amerikan İç Savaşı`ndan kalan silahlar satın alındı, ardından misyoner okullarının açılmasına izin verildi. Aslına bakılırsa, Osmanlı Devleti’nde eğitim sistemi dini esaslara dayalı olduğu için Hıristiyan tebaanın kendi okullarını açması zorunluluktu. 1866’da Beyrut’ta açılan Suriye Protestan Koleji İstanbul’dan herhangi bir tepki görmemişti ama Amerikalı iş adamı Christopher R. Robert’ten hatırı sayılır bir mali destek alan Cyrus Hamlin’in İstanbul’da Bebek’te Robert Koleji kurmasına önce izin verilmedi. Çünkü devlet bunu Fransız ve Rusların faaliyetlerinin izleyeceğini düşünmüştü. Ancak ABD’nin Osmanlı Devleti’nin Washington’daki elçisi Edme Blacque (Balak/Bulak/Blak) Bey’e bir nota vermesi, ardından da Amiral Farragut komutasındaki bir gemiyi ‘özel ziyaret’ kisvesi altında İstanbul’a göndermesiyle pes etmek kaldı. Daha sonra bir devlet görevlisi ‘o sırada Girit’te ayaklanma olmuştu. Eğer inşaat iznini verilmezse Amiral’in isyankarlara yardım etmesinden korkmuştuk” diyecekti.
1869’da çıkarılan Maarif-i Umumi Nizamnamesi ile, yeni okulların açılmasını izne tabi tutulurken, misyoner okullarında görev yapacak öğretmenlerin diplomalarının, okutulacak kitapların ve derslerini denetlemeye çalışıldı ama başarılı olunamadı. Aslında, Amerikan misyoner okulları, dini sadece vitrin olarak kullanıyor, esas olarak liberal ve pozitivist bir eğitim veriyorlardı. Müfredatları çağın gereklerine uygun olarak düzenlenmişti. Öğretim kadrosunun büyük bir kısmı yüksek öğrenimlerini zamanın en iyi üniversitelerinde almış kişilerdi. Dolayısıyla bu okullar aynı zamanda Osmanlı Devleti’nin ihtiyacı olan kaliteli elemanları da yetiştiriyorlardı.
YEDEK GÜÇ . Misyonerler, sadece devletin eğitim alanındaki eksiklerini değil, sağlık alanındaki boşluğunu da doldurdular. Zamanın şartlarına göre ucuz ama çok kaliteli sağlık hizmeti veren ilk misyoner hastaneleri Antep, Talas (Kayseri), Mardin ve Van'da kuruldu. Bunları İstanbul, Merzifon, Sivas, Harput ve Diyarbakır merkezleri izledi. 1900’ün başlarına gelindiğinde bu merkezlerde sağlık hizmeti alan kişi sayısı 18 bine ulaşmıştı.
Başlangıçta misyonerler sayesinde devletin ulaşamadığı yerlere ulaşmayı avantaj gören II. Abdülhamid, bu okulların taşıdığı liberal fikirlerden etkilenen milliyetçi grupların, Osmanlılık idealinden uzaklaşmaya başladığını görünce misyonerlere cephe aldı. Özellikle Ermeni milliyetçiliğinin ardında Protestan misyonerlerinin olduğunu düşünüyordu. Devletle her zaman mesafeli olan Dersim’in Kızılbaş Kürtlerinin Protestanlığa ilgi duyması imparatorluğun kurtuluşunu ‘İslam ümmetine dönmekte’ gören padişahın rahatsızlığını iyice arttırmıştı. Ancak bütün bunlara rağmen, Osmanlı ülkesindeki 417 misyoner okulundan 108’i ‘İslamcı’ II. Abdülhamid Döneminde açılmıştı. Bunun nedeni ABD’ye karşı sınırsız hoşgörü ve aldırmazlıktı. Halbuki aynı dönemde devletin Müslüman tebaası için açabildiği ‘idadi’ (ortaokul) ve ‘sultani’ (lise) sayısı 69 olup bu okullarda ancak 7 bine yakın öğrenci okuyordu.
1908’de Meşrutiyet’in ikinci kez ilanını takiben II. Abdülhamid’in tahttan indirilmesiyle misyonerlik faaliyetlerine tekrar serbestlik tanındıysa da bu liberal rüzgarın ömrü kısa olacak, Birinci Dünya Savaşı’nın başlamasıyla yabancılara karşı tavır yine değişecekti. Savaş bittiğinde, ülkedeki atmosfer Hıristiyanlar için artık hiç de elverişli değildi.
BURSA’DA BİR TENASSUR OLAYI
Osmanlı'nın kozmopolit yapısında bile tahammül edilemeyen misyonerlere tek uluslu Cumhuriyetin tepkisi de sertti. Gerçi 24 Temmuz 1923 tarihli Lozan Anlaşması ile ülkedeki azınlıklara eğitim hakları tanınmıştı ama, 3 Mart 1924 tarihinde kabul edilen Tevhid-i Tedrisat Kanunu ile ülkedeki bütün okulların Milli Eğitim Bakanlığı’na (MEB) bağlanarak, Lozan’da verilen haklar geri alınmaya başladı. Nisan 1924’te 40 kadar Fransız ve İtalyan okulu kapatıldıktan sonra sıra azınlık okullarının binalarının onarımında, genişletilmelerinde, yeni binalar yapmalarında kısıtlamalara geldi. Okul programları ve sınavlar MEB tarafından denetlenmeye başladı. Türk öğretmenler ve müdür yanında bulunması şart tutulan Türk müdür yardımcısı MEB tarafından atanmış, Türkçe, tarih ve coğrafya ile yurt bilgisi derslerinin Türkçe olarak Türk öğretmenler tarafından okutulması mecburiyeti getirilmişti.
Ancak, 6 Ağustos 1923 tarihli Türkiye-ABD Dostluk Anlaşması’ndan aldığı cesaretle faaliyetlerine devam eden ABCFM’nin Bursa’daki okulunda yaşanan bir olay az daha ülkedeki tüm yabancı okulların kapanmasına neden olacaktı.
Olay, 22 Ocak 1928 tarihli Cumhuriyet Gazetesi’nde "Şayan-ı hayret bir hadise: Bursa Amerikan Mektebi'nde kızlarımız tenassur mu ettiriliyor?" şeklinde bir haberin çıkmasıyla başlamıştı. Habere göre okulun öğrencilerinden Balıkesir Askeri Kalem Reisi Miralay Talat Bey’in kızı Seniha, emekli Yüzbaşı Rıza Bey’in kızları Kâmran ve Nemika ile Kardeş Gazetesi sahibi Vasıf Necdet Bey’in kızı M(u)adelet ‘tenassur ettirilmiş’ yani Hıristiyanlığa geçirilmişlerdi. İddialara göre kızlar, sabahın erken saatlerinde Amerikalı öğretmenlerin refakatinde dağlara tırmanıp gözden kayboluyor, akşam yemeğe oturmadan önce hızlı hızlı bazı dualar okuyorlardı.
CUMHURİYET’E İHANET! Müfettişlerin incelemesi sırasında hikâye başka ayrıntılarla zenginleşti. ‘Rol modeli arayan’ bu dört kız, jimnastik öğretmeni Miss Edith Sanderson’un son derece mutlu ve huzurlu halinden etkilenerek din değiştirmeye kalkmışlar, olay kızların ‘hal ve tavırlarından şüphelenen’ Şahide adlı kızın, gizlice Madelet’in hatıra defterini alarak Maarif Müdürü Sıtkı Bey’e teslim etmesiyle ortaya çıkmıştı. İddialara göre defterde ‘İsa’ya muhabbete ve Protestanlığın ulviyetine dair’ cümleler vardı. Hatta bir yerde “Vaftiz olmak istiyorum!” bile yazılıydı! Bu arada Nemika’nın annesinin Ermeni dönmesi olduğu, ‘hatta anneannesinin hala Ermeni olduğu’, ayrıca Bursalı bir doktorun kızı olan Sabiha Hanım’la, Ziraat Bankası müfettişlerinden İzzet Bey’in kızı Pakize (Tarzi) Hanım’ın da Protestan olduğu, okulun müdiresinin aslında Amerikan konsolosu olduğu yolundaki dedikodular da vardı. Vakitgazetesi durumu okurlarına ‘Cumhuriyet’e karşı bir ihanet’ başlığı ile duyurmuştu.
Olaylar hızlı gelişti. 31 Ocak’ta, Maarif Vekaleti okulun kapatılmasına, okul müdürü Miss Jillson, jimnastik öğretmeni Miss Sanderson ve biyoloji öğretmeni Miss Day’in mahkemeye verilmesine karar verdi. Öğretmenler Türk öğrencileri Hıristiyanlığa teşvik etmek için Pazar, yortu ve yılbaşı günlerinde yeni elbiseler giydirerek dini törenlere götürmekle, çocukları kandırmak için hediyeler ve İncil vermekle, Protestan olan veya olacak öğrencilerin okul ücretlerini indirmekle, diğerlerine ise düşük notlar verilerek mezuniyetlerinde zorluk çıkarmakla suçlanıyorlardı.
FIRSATTAN İSTİFADE . Karar Bursa’da büyük sevinç doğururken, yurdun dört bir yanından bu ‘tenassur olayı’ ateşli biçimde lanetlenmeye başladı. Fırsattan istifade, ABD Büyükelçiliği’nin İstanbul’daki golf sahasının bir bölümüne el konarak Süvari Alayı’nın talim sahası yapılmıştı ki, Mustafa Kemal’in yakın adamı milletvekili ve gazeteci Falih Rıfkı (Atay) ‘Türkiye’de eğitim sistemi iyileştirilinceye kadar yabancı okullara ihtiyaç olduğunu ve şu anki bütçeyle bunun başarılmasının mümkün olmadığını’ belirten bir makale yazdı. Bunu Ankara’nın yumuşadığına işaret sayan ABD Büyükelçisi Joseph C. Grew, Dışişleri Bakanı Tevfik Rüştü (Aras) Bey, büyükelçinin kulağına ‘Bursa’nın fanatik bir yer olduğunu, hükümetin izlediği laiklik politikaları yüzünden Ankara’ya kızgın olduğunu, hatta son seçimlerde CHF’nin adayı yerine bağımsız Sakallı Nurettin Paşa’yı Ankara’ya yolladığını, dolayısıyla hükümetin Bursalıların taşkınlığını yatıştırmak için mahsustan sert davrandığını’ fısıldayınca yanılmadığını düşünmüştü.
TAŞKIN DUYGULAR . Ancak, 14 Şubat’ta öğretmenler yargılanmaya başladığında hükümetin yumuşamadığını görecekti. Çünkü İstanbul’daki Gedik Paşa Okulu ile Merzifon Koleji ağır bir teftişten geçirilmişti. Müfettişler Gedik Paşa’da kurallara aykırı bir şey bulamamışlardı ama Merzifon’daki okulda yıllardır Türk bayrağının yanında dalgalanan ABD bayrağının indirilmesi ve Müslümanlar için iş günü olan Pazar günleri ders yapılması istenmişti. Okul müdürünün odasında Türkçe bir İncil bulunması ise hükümete aradığı fırsatı vermiş, Tevfik Rüştü Bey, önceki beyanının aksine, okulların hiç bir suretle açılmayacağını bildirmişti. 25 Mart’ta Milliyet gazetesi Robert Kolej’de okuyan 10 yaşındaki iki Rum öğrencinin çalışma odasının duvarına asılı Türkiye haritası üzerinde delikler açtığını yazınca durum yeniden gerginleşti. Çocukların okuldan atılmasının ardından Grew günlüğüne şöyle yazmıştı: “Şimdilerde milliyetçilik duygusu ülkede çok taşkın.”
İronik bir şekilde, 10 Nisan’da Anayasa’dan ‘devletin dini İslamdır’ ibaresinin çıkarılmasından 20 gün sonra sonuçlanan Bursa davasında üç öğretmene, üçer gün hapis cezası ile üçer lira para cezası verilirken, cezaların ertelenmesi reddedilmişti. Sadece üçer günlük hapis cezasını ikâmetgâhlarında değil, okulda kalarak çekebileceklerdi. Karar temyiz edilirken, Miss Sanderson avukatlarının tavsiyesiyle Türkiye’den ayrıldı. Ama ortalık yatışmadı. 8 Mayıs 1929’da Matbuat Cemiyeti’nde toplanan ‘Türk gazetecileri’ Misyonerleri Kovma Cemiyeti’ni kurdular. Cemiyetin gayesi ‘memlekette Hıristiyanlık propagandası yapan ve emperyalist devletlerin aleti olarak kullanılan misyonerlerin Türk toprağında fikir ve gayelerine hayat hakkı vermemekti’!
VATANSEVER AMA KÜLTÜRSÜZ . Bütün bunlar olurken, ABD Dışişleri Bakanlığı, laikleşme konusunda önemli mesafe kaydettiği düşünülen Türkiye’nin dört genç kızın Hıristiyanlığa ilgi duyması gibi küçük bir olay karşısında neden bu kadar telaşlandığını anlamaya çalışıyordu. Merkeze yazdığı raporunda “Din ve devlet işlerini ayırıp Cumhuriyet olan Fransa gibi gerçekten Batılı olan ülkelerden farklı olarak uygarlığının temeli İslam olan… Türkiye’nin gelecekteki büyüme ve kültürüne temel teşkil edecek kendine has bir medeniyeti yok. Türkiye’nin şu anda yapabileceği tek şey Batıyı taklit etmek… Dindar bir gruptan olan Fevzi [ Çakmak] Paşa gibi bir kaç istisna hariç, Ankara’nın şu anki liderlerinden bazıları kültürsüz, bazıları medeniyetsiz ve dürüstlükten yoksun fakat hepsi de ülkelerinin birliği ve ilerlemesi için vatanseverlik coşkusu aşılanmış; uluslarının manevi olarak gelişmesini sürdürmeyi isteyen kişiler…” diyen Grew’a göre Bursa’daki olayda din ikinci plandaydı. Asıl mesele rejimin liderlerinin, sıradan bir Hıristiyanlık tartışmasını bile ‘çabuk etkilenen Türk gençliğini’ temelleri çok zayıf olan Türk devletine bağlılıktan vazgeçirecek bir tehdit olarak algılamasıydı!
İKİ TANIK. Olayda adı geçenlerden biri, daha sonra doktor olarak Pakize Tarzi kliniklerini açacak olan Pakize İzzet Hanım’dı. Pakize Tarzi, 2001 yılı Haziran ayındaBursa Defteri’ne verdiği röportajda olayı şöyle anlatmıştı:
“[Miss Jillson] Gayet sert bir kadındı. Sonra Miss Sanderson…iyi bir kadındı. Biraz talebeyle meşgul olurdu. Miss Day vardı, onu çok severdik. Çünkü mikroskobu vardı, bayılırdık o mikroskoptan bakmaya. O biyoloji hocasıydı… Ama Hıristiyan olun diye ille sizi alıp da kiliseye götüren yoktu. Pazar günü isteyen kiliseye giderdi. ‘Gideyim bakayım ne var!’ diye gidenler de vardı içimizde. Ermenilere belki, ama Türklere tazyik yoktu.”
Pakize Hanım şöyle devam ediyor: “Severdim okulumu, ama uzun zaman kalmayı düşünmezdim. Çünkü evim vardı benim. Ermenilerin evleri yoktu….Onlar galiba Amerikalılar tarafından giydiriliyordu. Çünkü aileleri gayet fakir ailelerdi. Onlar kiliseye birlikte giderlerdi. Biz kiliseye gitmedik mi? Gittik. Ama ne zaman? Bir adam geliyordu, konferans veriyordu. O zaman gidiyorduk, o kadar. [Konuşmalar] Şundan bundan ama din üzerine değildi… Ermenilere karşı daha bir dini teveccüh vardı. Ama onlar zaten Hıristiyandı. Belki Müslümanlardan bu teveccühü kıskanıp aksi düşünenler olmuş olabilir.”
Peki ‘tenassur’ iddialarına ne diyor Pakize Hanım? “Sabiha yüzde yüz, dört başı mamur bir hanımdı diyemem. Noksanı vardı. Birazcık nörotik bir kızcağızdı….Benim için çıkarılan söylentilerin nedeni ise her şey olabilir. Hocalarla aram çok iyiydi…Evde hususi hocam vardı, Fransız matmazel vardı, hususi Kuran hocamız vardı. Müslümanlığı da bilirdik, Hıristiyanlığı da bilirdik. Lisan öğrendim, kilisenin ne olduğunu öğrendim, caminin ne olduğunu öğrendim. Öğrenmek isterseniz, her şeyi öğrenirsiniz. Ama öğrenmek istemezseniz: ‘Beni kiliseye götürdü, bana diz çöktürdü!’ diye kıyameti koparırsınız…”
O sırada okulda öğrenci olan İffet Alaton son merakımızı gideriyor: “Tenassur edenlerden Madelet’le Nemika İstanbul Üsküdar Amerikan’a gittiler. Seniha’nın babası kızını aldı, okula göndermedi. Bir süre bir banka çalıştı ve zannediyorum bir denizci subayla evlendi, bir kızı, bir oğlu oldu. Duyduğuma göre Madelet, sonradan Mülkiye’ye ilk kız öğrenci olarak girmiş, daha sonra Paris’e mi, bir yere gönderilmiş. Şahide, Ziraat Yüksek Mektebi’ne, o da ilk kız olarak girmiş. Nemika ise evlenmiş, kendisinden bir daha haber alamadım…”
Kaynakça: Hans-Lukas Kieser, Iskalanmış Barış: Doğu Vilayetlerinde Misyonerlik, Etnik Kimlik ve Devlet, 1839-1938. İstanbul: İletişim Yayınları, 2005; Çağrı Erhan,Türk Amerikan İlişkilerinin Tarihsel Kökenleri, İmge Yayınları, 2001; Joseph C. Grew.Atatürk ve Yeni Türkiye, Gündoğan Yayınları, 2002, s. 71-116; Mehmet Altun, “Bursa Amerikan Kız Koleji”, Toplumsal Tarih, S.113, Mayıs 2003, s.26-32.
Siz hiç esir düştünüz mü komutanım?
Türk kültüründe askerlik çok yüceltildiği için, düşmana teslim olmak, dahası esir kamplarında yıllarca yaşamak çok ayıp sayılır. Bu yüzden de bu toplum sanki tarihte hiçbir Türk askeri esir düşmemiş gibi davranır. Hâlbuki Birinci Dünya Savaşı sırasında, İtilaf Devletleri, Almanya, Avusturya-Macaristan İmparatorluğu, Bulgaristan ve Osmanlı İmparatorluğu’nun ordularından 3,3 milyon askeri esir aldılar. Bunların 200 bini Osmanlı ordusundandı. Osmanlı Devleti ayrıca 250 bin askerini cephede, 470 binini cephe gerisinde kaybederken, 300 bin askeri de firar etmişti.
1950-1953 arasında Kore Savaşı’nda 234 Türk askeri esir düştü. Bu durum ‘Türkler esir düşmez’ diye saçmalayanlar için çok utanç verici oldu ama Çinlilerin yönettiği kamplarda esirlere uygulanan ağır işkence ve beyin yıkama faaliyetleri sonucu ABD’li askerlerin neredeyse yarısı ölürken, Türk askerlerinin bunlardan etkilenmediği efsanesi ile zevahir kurtarıldı. Halbuki, bu askerler üzerine yapılan en yüzeysel çalışmalar dahi, savaştan 40 yıl sonra bile hafıza zayıflığı, yalnız kalamama, uykusuzluk gibi ‘travma sonrası stres bozukluklarının’ yaşandığını gösteriyordu.
DAĞLICA OLAYI . 1984-1999 arasında, kısacık bir eğitimle PKK’ya karşı savaşa gönderdiğimiz halk çocuklarından tam 5.854’ü şehit oldu ama ‘ilan edilmemiş’ bu savaşta ‘esir’ verip vermediğimizi hala bilmiyoruz. Daha geçen hafta, 60 bin şehit ve 7.200 esir verilen Sarıkamış Faciası’nı ve mimarlarını himayesine alan Genelkurmayımız, nedense Dağlıca’da PKK’nın eline düşen sekiz askeri affetmedi. Hiçbir komutanın suçlanmadığı iddianameye bakılırsa bu erler ölmeyerek adeta suç işlemişlerdi. Halbuki, insanoğlu hayatta kalma içgüdüsüyle doğar, bu içgüdü ile yaşar ve ölüme de sonuna kadar direnir. Askerliğin gönüllü değil zorunlu olduğu bir ülkede, son derece zor koşullarda savaşmak zorunda kalan bir askerden de başka bir tepki beklemeye hakkımız var mı? Velev ki iddianamede söylenenlerin bir kısmı doğru, dış dünyadan tamamen soyutlanan kurbanların hayatta kalma içgüdüsüyle kendisine baskı yapan kişiye bağımlı olduğunu hissetmesi, giderek ona hak vermesi şeklinde özetlenebilecek Stockholm Sendromu denen durumu da iddianameyi hazırlayanlar hiç duymamışlar anlaşılan. Belki faydası olur diye, bu haftayı bir zamanlar şehit olmayı başaramayıp esir olmak gafletinde bulunan vatan evlatlarını anlamaya ve anmaya ayırdık. Ancak, yerimiz sınırlı olduğu için, esas olarak Rusya’daki ve Mısır’daki esirlerimizin kaderleri ile ilgilenmekle yetineceğiz.
RUSYA’DAKİ ESİRLER . Osmanlı Devleti’nin Birinci Dünya Savaşı’na giriş kararını İttihat ve Terakki’nin üç paşası Padişaha bile haber vermeden almışlardı. İki Alman gemisine Osmanlı bandırası çekip, Rus limanlarını bombalatmışlardı ve koca bir imparatorluğu ateşe atmışlardı. Almanların muradı Osmanlı Ordusu’nun Rusları Kafkasya’da meşgul ederek Almanların üstüne asker salmasını engellemekti. İttihatçıların muradı ise Alman emperyalizminin kuyruğuna takılıp, dünyanın paylaşımından pay almak. Bu yanlış hesabın faturasını çok ağır oldu. 600 yıllık bir imparatorluk tarihe gömülürken, dört bir cephede büyük kayıplar verdik.
Birinci Dünya Savaşı sırasında Doğu Cephesi’nde İtilaf Devletleri tarafından Rusya ve Mısır’daki kamplarda tutulan Osmanlı esirlerine dair bilgilerimiz oldukça sınırlı. İddialara göre Kızılay’ın ve Genelkurmay’ın arşivlerinde tüm esirlerin kayıtları bulunuyor, ancak bunlar kamuya açık değil. Bunun esas nedeni, Osmanlı/Türk Devlet geleneği içinde esirlere pek sempati duyulmaması, olayı unutmaya kadar giden bir çeşit utanma hali olmalı. İkincisi Osmanlı esirlerinin ezici bir bölümünün okuma yazması olmaması, dolayısıyla kamplardaki hayatlarına dair çok az yazılı belge sunmaları. Yazanların ise İttihatçılarla ideolojik yoldaşlıkları yüzünden eleştirel olmaması. Son bir neden ise Osmanlı Devleti’nin esirlerle ilgilenecek örgütlenmeye, ilişkilere ve ekonomik güce sahip olmaması.
NARGİN ADASI . Doğu cephesinde verdiğimiz 50-70 bin esir ağırlıklı olarak Sibirya’daki Krasnoyarsk, Priamur, Novanikolaievsk, Novosibirsk, Omsk kamplarına, Hazar Denizi’nde Bakü’ye yakın bir yerdeki Nargin (Nergis) Adası’na, merkezi Rusya’daki Varnavino kamplarına götürüldüler. Buralarda dört yıla kadar değişen sürelerde çile doldurdular. Esirler kamp yerlerine tepluşki denen vagonlarla taşınıyorlardı. Bu vagonlar öylesine ilkel, öylesine havasız ve küçüktü ki, kampa varıldığında içindekilerin çoğu zaten ölmüş oluyordu. Örneğin Priamur kampına götürülen 800 Omanlı esirinden sadece 200’ü kamp yerine varabilmişti. Kamp yerleri genellikle terkedilmiş ordu barakaları, okullar ya da fabrika binalarıydı. Tuvalet ya yok, ya da yetersizdi. Esirler küçücük bölmelerde, tahta kerevetlerde yatıyorlardı. Susuzluk ve hijyen eksikliği yüzünden kolera, tifüs, tifo ve bit en yaygın ölüm nedenleriydi. Bitki örtüsü ve su kaynakları olmayan Nargin Adası’ndaki 10 bine yakın Osmanlı esiri susuzluk, zehirli yılanlar ve ağır yaşam koşulları yüzünden daha ilk yıllarda ölmüştü. (Ancak, 1916’da Ruslara esir düşen bölük komutanı Faik Tonguç Bey anılarında “Biri yaşlı öteki yaşlı iki doktor…sinirlenmeden, güler yüz ve tatlı dille, daima tekrarlanan ‘rica ederim’, ‘lütfen’ gibi sevecen sözlerle birer birer dikkatle muayene ediyorlardı” diyerek Rus aydınlarına iltifat ettiğine göre, kasıttan ziyade kötü koşullar söz konusuydu. Nitekim Rusya’nın genelinde olduğu gibi kamplarda yiyecek kıttı ancak Rusya ve Osmanlı Devleti arasındaki anlaşmaya göre her iki taraf da, küçük rütbeli subaylara 50 ruble, yüksek rütbelilere 75 ruble, generallere ise 100 ruble aylık ödediği içen, subaylar bu eksiği birazcık da olsa telafi ediyorlardı. Ama maaş ödenmeyen erlerin karınlarını doyurmak için kendilerinden istenen işleri yapmaktan başka çareleri yoktu.
Osmanlı esirleri değişik etnik gruplardan ve dinlerden geldiği için, aralarındaki ilişkiler hiç bir zaman iyi olmadı. Türkler ve Ermeniler, Türkler ve Araplar arasındaki ilişkiler çoğu zaman gerilimliydi. Faik Tonguç’a göre “Arapların bu kin ve düşmanlıklarının sebebini anlamak gerçekten zordu. Ermenilerin öç alma hissi, büyük bir satır yedikleri için bir dereceye kadar anlaşılıyor. Fakat bunlara [Araplara] ne oluyordu?” Osmanlı Ordusu’ndaki ‘alaylı’ ‘mektepli’ ayrımı da sorunlara yol açıyordu. Gerçi, Krasnoyarsk kampında, Almanlar Çanakkale Zaferi’ni kutlamak için, Avusturyalılar ise İmparatorları Karl’ın doğum günü için Osmanlı esirlerini çaya davet etmişlerdi ama diğer gruplarla ilişkilerin düzeyi de çok düşüktü.
Rusya coğrafyasında yaşayan Tatarlar, Azeriler, Türkistanlılar gibi Türki unsurlar kamplardan kaçmaya cesaret edenlere, para, giysi, sığınacak yer temin etmekte çok yardımcı oldular. Ayrıca Müslüman ölülerinin İslami usullere uygun gömülmesi işini de onlar sağlıyordu.
ESİR DEĞİL İNSAN . Ancak kamplardaki hayatın çok kasvetli olduğu sanılmasın. Çünkü insanoğlu, içinde yaşadığı koşullara uyum sağlamakta çok mahir. Hatta, bugün bazıları görse bu adamlar için de ağır bir ‘iddianame’ hazırlardı! Bir kere bir çok kampta esirler İsveç Kızıl Haçı ve Protestan misyonerler örgütü YMCA’nın açtığı kütüphanelerden yararlanabiliyorlardı. Sibirya’daki Novanikolaievsk kampında 14 yabancı dil öğreten bir okul vardı. Osmanlı subaylarının en popüler etkinliği de yabancı dil öğrenmekti. Nitekim kültürel faaliyetler açısından gayet aktif olan 35 bin kişilik Krasnoyarsk kampında Osmanlı esirlerinden yüzde 70’i savaş bittiğinde en az bir yabancı dil öğrenmişlerdi. Kampta gazete okumak, müzik grupları da kurmak mümkündü. Kampta en çok okunan gazete Türki halklar hakkında bilgi veren ve Tatarca yayınlanan Kurtuluş, Tercüman ve Işık gazeteleri idi. Esirler ayrıca futbol ve atletizm müsabakaları yapıyorlardı. Osmanlı esirlerinin kendi futbol takımları yoktu ama Macarların takımında oynuyorlardı. Başka kamplarda farklı faaliyetler de yapılıyordu. Örneğin Orta Rusya’daki Varnavino kampında kalan Mehmet Arif adlı Osmanlı esiri, esirler arası resim yarışmasında birinci olmuştu. Dindar olanların oruç tutmasına da izin vardı. Hatta Rusya’da 2,5 yıl esir kalan Nur tarikatının lideri Saidi Nursi, Barla’daki sürgün günlerinde Ruslar bile karışmadı, Türkler ibadetime izin vermiyor’ diye yakınmıştı!
BOLŞEVİK ETKİSİ . 1917’deki Bolşevik Devrimi’nden sonra kamplarda koşullar iyileşti. Hatta bazı esirler Bolşeviklerin propaganda faaliyetlerine ya da teşviklerine (200 ruble maaş veriliyordu) kanarak, Bolşevik orduları içinde yer aldılar ve Türki Cumhuriyetlerdeki devrimlere katıldılar. Ancak Türklerin büyük bir kısmı komünizme ilgi göstermedi, çünkü Osmanlı askerleri arasındaki sınıfsal ayrımlar diğer ordulardaki gibi keskin değildi. 3 Mart 1918’deki Brest Litovsk Anlaşması’ndan sonra durum daha da iyileşti ve ilk kez Osmanlı Hilal-i Ahmer’nin (Kızılay) temsilcisi Yusuf Akçura, kampları ziyaretle görevlendirildi, ancak Sibirya yolu kamplardan salıverilmiş Çekoslavak askerlerinin oluşturduğu Çekoslavak Lejyonu tarafından tutulduğu için sadece Avrupa Rusya’sındaki kamplara gidebildi. Türkçü ideologlardan olan Yusuf Akçura durumu şöyle anlatır: “Kazan’da bulunan Osmanlı esirlerinin hemen hepsi Kazan’ın Müslüman mahallerinde, serbest yaşamakta idiler… Bazı nefer veya çavuşlar zabit olduklarını iddia etmişler, bazı siviller kendilerini asker diye göstermişler, bazı askerler de bilakis sivil, demeyi daha muvafık bulmuşlardır; bu karışık ve mihenk bir kısmı otellerde, bir kısmı evlerde, bir kısmı ise medreselerde yatıp kalkıyorlardı. İçlerinde alış veriş edenler, hizmete girenler olduğu gibi başı-boş gezenler ve böyle boş boşuna dolaşarak Osmanlı ordusunun şerefini hakkıyla muhafaza edemeyenler de yok değildi. Birkaç çavuş ve nefer mahalle bekçisi yazılmışlar, birkaç zabit ve nefer de Kızıl Hassa’ya bazı Bolşevik ordusuna kaydolunmuşlardır. Bir miktarı Tatar köylerine dağılarak orada rençberliğe girmişler ve hatta rivayete göre bazıları köylerde evlenerek adeta yerleşmişler ve mahallî Müslümanlar arasında eriyip gitmişlerdir.”
AKÇURA’NIN BAŞARISIZ GEZİSİ . Gezisi sırasında Rus ve İngilizler tarafından sürekli engellenen, Osmanlı Devleti’nden maddi ve manevi yardım görmeyen Yusuf Akçura, Almanlara emanet edilmiş bir Hilâl-i Ahmer sandığından çıkan birkaç parça eşyayı satarak, acil ödenmesi gereken borçlarını kapattıktan sonra kalanı kendine yolluk yaparak Almanya’ya geçti. Almanya’daki Osmanlı sefaret yetkililerinden de ilgi görmeyince, aklı Sibirya’daki esirlerde, derin üzüntü içinde yanında bazı esir ve sakat askerlerle birlikte Gülcemal vapuruyla İstanbul’a döndü.
1920’de, Ankara hükümeti adına Burdur Milletvekili İsmail Hakkı Bey de Taşkent’teki esir kampını ziyaret etti. Ancak hepsi bununla kaldı. Bu yüzden Rusya’daki esirler savaş bittikten iki yıl sonra bile kamplarda kalmaya devam ettiler. Bir şekilde yola çıkmaya cesaret edenler ise, binlerce kilometrelik yolu katedip de ülkelerine gelinceye kadar yollarda sefil oldular. Örneğin bir Japon gemisiyle Rusya’dan Türkiye’ye gelen bir grup esir, İzmir açıklarında Yunanlıların engellemesi yüzünden Kızılhaç’ın çabasıyla İtalya’daki ıssız bir adaya götürülmüş ve 1922’ye kadar orada kalmıştı. Yıllar sonra ülkeye gelmeyi başarabilenler ise yepyeni bir düzenle karşılaştılar. İmparatorluk yıkılmış, yerine küçük bir devlet kurulmuştu. Çoğunun ailesinin yaşadığı topraklar artık başka ulus-devletlerin toprağıydı. Aileleri Türkiye’ye göç etmiş ama, nerede olduklarını bulmak imkansız hale gelmişti.Kahramanlıklarından dolayı övülen, adlarına türküler yakılan bu insanlar vatanlarına döndükten sonra ne mi yaptılar? Askeri makamların yaptığı kısa bir sorgulamadan sonra eli silah tutanlar Milli Mücadele'ye katılıp ya şehit oldular ya gazi ya da yeniden esir düştüler. Peki eli silah tutmayanlar? İşte bir mektup “Dört cephede 11 yıl savaştım. Zoru zoruna 65 yaşında aldım bu aylığı... Ne günler gördüm, ne günler ben. Fakat şimdi hiç kıymetimiz yok. Gözlerim görmüyor bir buçuk yıldır. Ulen, o kadar bekledik be! Gelin bir hatırımı sorun be! Hiç kimse gelmiyor. Hiç insanlarda insanlık yok. Çok nafile insanlık be!“
Mısır’daki pellegra kurbanları
Irak cephesinde İngilizlerin eline düşen yaklaşık 161 bin Osmanlı esirinin 60 bini Hindistan’a, Birmanya’ya ve Kıbrıs’a götürüldüler gerisi ağırlıklı olarak Nil yakınlarındaki bir düzine kampta tutuldular. Bu kamplar savaşın bitişinden ancak üç yıl sonra dağıtıldılar. Bu esirler arasında daha sonra cumhurbaşkanı olacak Cemal Gürsel ile Cevdet Sunay da vardı.
Malta’dan dönen Edirne Mebusu Şeref ve Faik Beyler, 25 Mayıs 1921’de TBMM'de yaptıkları konuşmada, 1918'de Filistin cephesinden esir düşen 16. Tümen'in 48. Alayı'na bağlı 15 bin Osmanlı askerlerinin Seydibeşir Kuveysna Osmanlı Useray-ı Harbiye kampında, mikrop kırma ameliyesi sırasında, içine normalin çok üzerinde dezenfektan ‘krizol’ (cresol) maddesi katılmış sudan geçirilerek kör edildiklerine dair bir soru önergesi vermişlerdi. Bu konuşmalar üzerine 28 Haziran 1921’de Mustafa Kemal’in TBMM Reisi sıfatı ile imzaladığı Bakanlar Kurulu Kararı ile konunun araştırılması emredildi. Ancak bu güne dek, bu araştırmanın yapılıp yapılmadığı, yapıldıysa sonucun ne olduğu öğrenilemedi. İngiliz arşivlerinde bu kampa ait belgelerde böyle bir olaydan söz edilmiyor ancak çeşitli nedenlerde göz sorunu yaşayan 25 Osmanlı askerine dair kayıtlar var. Başka kaynaklardan da doğrulanamadığı için bu iddiayı, Birinci Dünya Savaşı’nın korkunç efsanelerinden biri olarak kabul etmek zorundayız.
Ancak, Nil civarındaki kamplarda, 1918-1920 yılları arasında sadece Osmanlı esirleri arasında, yayılan pellegra hastalığı sonucu 9.900 kişi ciddi rahatsızlıklar yaşandığı, bunun 3 binin de öldüğü Osmanlı ve İngiliz belgelerinden biliyoruz. Hastalık deri sertliği ve kararması ile başlıyor, ardından sürekli ve şiddetli bir ishal geliyor, bunu akli melekelerin bozulması ve ‘erken bunama’ tablosu izliyordu. Bir iki ayda kilosu yarıya inen hasta acı içinde ölüyordu
Eylül 1915’ten beri Mısır’ın Port Said şehrindeki Ermeni mülteciler arasında sıkça görülenpellegra 1917’de kampları kasıp kavurmaya başlayınca İngilizlerin ilk tepkisi Osmanlı esirlerinin hangi vilayetlerde doğduğundan başlayıp, savaştan önce hangi meslekte çalıştıklarına dair uzanan soruşturmalar yapmak oldu. Çünkü hastalığın, kampa orduda iken kötü beslenen Osmanlı askerleri tarafından getirildiğini düşünüyorlardı. Ancak 1920’de Hindistan ve Burma’daki kamplardan Mısır’a sağlam olarak gelen binlerce Osmanlı esirinde de kısa sürede pellegra boy gösterince bu teorileri çöktü. İngilizler ilk olarak Osmanlı esirlerine verilen diyetin kalori ve protein miktarını arttırdılar. Ama sorun şiddetlenerek devam etti. Öyle ki, 1 Nisan 1920’de, yani savaşın bitiminden 1,5 yıl sonra Mısır’dan Türkiye’ye gönderilmek için İstanbul’dan gemi gelmesini bekleyen 17.488 Osmanlı esirinin çoğu pellegra’lı idi. Ülkeye gelebilenler esirlere gösterilen ilgisizlikten tutun da ülkede hastalığı tanıyan doktor olmamasına kadar uzanan bir dizi nedenden tedavi olamadılar, kimi öldü, kimi ömür boyu çeşitli arazlar taşıdı.
TIBBİ ORYANTALİZM Mİ? 1735’ten beri tanınan hastalığın nedeni ancak 1937’de öğrenildi: Sorun ‘niacin’ diye bilinen B-3 vitamini eksikliğindeydi. Peki aynı kamplarda kalan diğer esirler değil de neden sadece Osmanlı erleri bu hastalığa yakalanıyordu? Cevap hem karmaşık, hem basitti. Karmaşıktı çünkü İngilizler esirlere kalori miktarı kılı kırk yarılarak hesaplanmış iki tip tayın veriyorlardı. Alman, Avusturyalı, Macar ve Bulgar esirlere uygulanan 2. 613 kalorili ‘Avrupa Tayını’nda 255 gram ekmek, 113 gram kırık bisküvi, 85 gram et, 49,5 gram jambon, 283 gram tuzlu balık, 566 gram patates, 113 gram taze sebze, 56,6 gram bakliyat, 37 gram pirinç, 28,3 gram yulaf ezmesi, 16 gram peynir ve 12,1 gram margarin varken, Osmanlı esirlerine uyguladıkları 3.680 kalorili ‘Türk Tayı’nda çay, şeker, et, taze sebze aynı miktarda idi ama 905 gram ekmek, 85 gram pirinç, 7 gram margarin, bakliyat 0,28 gramdı. Bu diyette, ayrıca Avrupa diyetindeki balık, patates, bisküvi ve jambon yerine verilen soğan, hurma veya zeytin vardı.
Hastalığın nedeni bu aşırı titiz ayrımdı. Avrupa Diyeti yiyenler, vücutlarının gereksinim duyduğu oranda niacin’i, ‘Türk Diyeti’ne konulmayan balık, patates ve jambondan alıyorlardı. Türklere daha çok verilen ekmekte de niacin vardı ama esirlere verilen ekmek, niacinaçısından zayıf yerel darıdan yapıldığı için eksiklik tamamlanamıyordu. Osmanlı subayları maaş aldıkları için, satın aldıkları yiyecekler aracılığıyla ihtiyaçları olan niacin’i alırken, parasız olan erler alamıyordu. Türk tayınında jambon olmaması makuldü, ancak neden balık ya da patates yoktu? Çünkü İngilizler oryantalist bir bakış açısı ile ‘Türkler ne yer?’ diye sormuşlar, sonuçta böyle bir tayın hazırlamışlardı. Bu cevabın doğruluğundan o kadar emindiler ki, hastalık ilerlediği halde, bir an bile akıllarına, Türklere de ‘Avrupa Tayını’ vermek gelmemişti!
23 Ağustos 1973 günü, kara gözlüklü ve siyah peruklu bir adamın İsveç’in başkenti Stockholm’de Kreditbanken adlı bankaya girip sağa sola ateş ederek “Parti başladı!” diye bağırmıştı. Bu kişiye daha sonra bir arkadaşı katıldı. Soyguncular, bankanın etrafı polis tarafından kuşatılınca, bankada bulunan dört görevliyi rehin aldılar ve polise direnmeye başladılar. 131 saatin sonunda yapılan polis operasyonu sırasında herkesi şaşırtan bir olay yaşandı. Rehineler de soyguncularla birlikte polise karşı koyuyorlardı. Dahası, dava sürecinde soyguncular adına tanıklık yapmayı reddettiler, hatta aralarında para toplayıp savunmalarına yardımcı oldular. Olanları yargılamak yerine anlamaya çalışanların çabası sonucu bu durum, literatüre ‘Stockholm Sendromu’ diye geçti.
En çok rehineler, savaş esirleri, tarikat üyeleri, cinsel tacize maruz kalan çocuklar, pazarlanan hayat kadınları ve aile içi şiddet mağdurlarında görülen Stockholm Sendromu’nun nedeni insanoğlunun hayatta kalma içgüdüsüydü. Sendrom şöyle gelişiyordu: Dış dünyadan tamamen soyutlanmış durumdaki kurban, kendisine baskı yapan kişinin şiddet eğilimlerini fark ediyor, onun kendisini öldürebileceğini hissediyor, ölüm korkusu arttıkça, hayatta kalma isteği de artıyordu. Baskıcının karşısında giderek acizleşen kurban, onun en küçük iyiliğini bile gözünde büyütüyor ve minnet duygusuyla doluyordu. Bir süre sonra kendini baskıcının yerine koyup, olayları onun gözünden görmeye, yaptıklarına hak vermeye başlıyordu. Kurban, bir süre sonra sahip olduğu tek olumlu ilişkisinin baskıcı ile arasında ilişki olduğunu düşünerek bu ilişkiyi kaybetmemek için elinden geleni yapıyordu.
Kaynakça: Cemalettin Taşkıran, Ana Ben Ölmedim, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2006; Faik Tonguç, Birinci Dünya Savaşında Bir Yedek Subayın Anıları, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 1999; Yücel Yanıkdağ, “Otoman Prisoners of War in Russia, 1914-1918”, Journal of Contemporary History, c.34, No.1 (January, 1999), s.69-85; a.g.y, “I. Dünya Savaşı’nda Tıbbi Oryantalizm ve İngiliz Doktorlar”, Toplumsal Tarih, S.153, Eylül 2006, s.26-33.
Bir başka ‘derin’ cinayetin anatomisi: Sabahattin Ali Olayı
İlk kez, 1931 yılında, bir ihbar sonucu Türkiye Komünist Partisi ile ilişkisi olduğu gerekçesiyle tutuklanmıştı. Neyse ki üç ay sonra beraat etti. Ertesi yıl Konya’ya tayin oldu. Ünlü romanı Kuyucaklı Yusuf’u ilk kez burada, Yeni Anadolu gazetesinde tefrika etmeye başladı. 1932’de, biri (Cemal Kutay olduğu söylendi) ‘Gazi’ye hakaret eden bir şiiri dost meclisinde birden çok kez okuduğunu’ ihbar etmişti. Yeniden tutuklandı. Halbuki iki yıl önce yazdığı ‘Memleketten Haber’, bir zamanlar Sivas’ta yaşanmış bir Bektaşi olayını anlatan şiirin sözcüklerinin değiştirilmesiyle oluşturulmuş bir şiirdi ve içinde Mustafa Kemal adı geçmiyordu. Ama savunması inandırıcı bulunmadı, çünkü ‘sicili’ ortadaydı!
Mahkemede gösterdiği şahitlerin dinlenmesine gerek olmadığına karar verildi. Bir süre sonra dava gizli celsede görülmeye başladı. Cezası 12 ay hapis olarak açıklanmış, temyizden sonra 14 aya çıkarılarak gözdağı verilmişti. Dört ay Konya’da, altı ay Sinop’ta hapis yattı. 29 Ekim 1933’de Cumhuriyet’in 10. yılı şerefine cezasının bitmesine bir ay kala özgürlüğüne kavuştu. Sinop cezaevinin en popüler mirası “Başın öne eğilmesin/Aldırma gönül aldırma’ diye başlayan şiiriydi. En ufak bir eleştiriye tahammül edemeyen Tek Parti rejiminin bu ‘damgalı’ adamı, şiir, hikaye ve romanlarıyla, Türk edebiyatının köşe taşlarından biri olan Sabahattin Ali’ydi.
Hayatı 1948 yılının ilkbaharında ‘derin devlet’ in ellerinde sona erdiğinde geride cevaplanmayı bekleyen onlarca soru kalmıştı. Konunun tartışılmasına ancak 1968’de cesaret edilebildi. Ancak o günden beri tek bir ilerleme olmadı. CHP Denizli milletvekili Mustafa Gazalcı’nın verdiği soru önergesine, 2003’ün Nisan ayında AKP Hükümeti’nin İçişleri Bakanı Abdülkadir Aksu’nun cevabı gayet tanıdıktı: “Belgeler var ama, zaman aşımına uğradığı için yok edilmiş...” Sabahattin Ali cinayeti vesilesi ile, Hrant Dink başta olmak üzere ölümleri üzerinde sır perdesi hala kalkmamış onlarca aydını, gazeteciyi, fikir adamını saygıyla anıyor, yetkilileri bu cinayetleri aydınlatmaya çağırıyoruz.
ALDIRMA GÖNÜL ALDIRMA . Sinop Cezaevi’nden tahliye olduğunda tekrar öğretmenliğe dönmek istemişti Sabahattin Ali. ‘Hay hay’ demişti yetkililer, ama küçücük bir şartları vardı: Eski görüşlerini değiştirdiğini kanıtlamalıydı! 15 Ocak 1934 günlü Varlık dergisinde yayınlanan ‘Benim Aşkım’ başlıklı Mustafa Kemal güzellemesini, rejimin istediği diyeti ödemek için yazdı. Nadim olduğuna kanaat getirilmiş olmalıydı ki, önce Neşriyat Müdürlüğü Büro Şefliği'ne, ardından Talim ve Terbiye Dairesi ikinci sınıf mümeyyizliğine atandı. Ama bu atama onun sosyalist fikirlere ilgi duymasını engellememişti, sadece maişet motorunu rahatça çevirebilmesini sağlamış, dolayısıyla üretkenliğini arttırmıştı. Ama daha sonra yaşadıkları rejimin onu affetmediğini gösterecekti. 1944’te ırkçı-Türkçü hareketin lideri Nihal Atsız’a karşı açtığı hakaret davasını kazanmasına rağmen, Milli Eğitim Bakanlığı emrine alınınca öğretmenlikten istifa etti, profesyonel yazarlığa soyundu. Ama bu ülkede rejime muhalefet edenlere ekmek yoktu! Ne yazsa soruşturma konusu oluyor, mahkemenin birinden çıkıyor diğerine giriyordu. Aziz Nesin’le birlikte yayınladıkları Marko Paşa adlı mizah dergisi, kısa sürede 100 bin tiraja ulaşınca iktidarın paçaları tutuştu. Sıkıyönetim makamları tarafından defalarca toplatılan, en sonunda kapatılan derginin yerine çıkardığı Malum Paşa, Merhum Paşa, Hür Marko Paşa, Mazlum Paşa, Yedi Sekiz (Hasan) Paşa, Öküz Mehmet Paşa, Ali Baba gibi dergilerle muhalefete devam eden Sabahattin Ali, 1947’de kesinleşmiş bir cezasını çekmek için hapse girdi ve üç ay yattı. Aynı yıl Sırça Köşk adlı hikaye kitabı. Bakanlar Kurulu’nca toplatıldı. Arkasında gizli polisin ayak sesleri, sağcı basının saldırıları, derken, 1948'de Mehmet Ali Aybar'ın çıkardığı Zincirli Hürriyet’teki bir yazısından dolayı başlatılan kovuşturma sonrasında pes etti ve matbaa makinelerini satarak kamyon nakliyeciliğine başladı. Ne arkadaşları ne kendi bu işi kendine yakıştıramıyordu ama ne çare… Arkadaşlarına Türkiye’den gitmek istediğini söylemeye başlaması ilk bu zamanlar oldu. Ancak yazmasına izin vermeyen devlet, Türkiye’den gitmesine de izin vermiyordu. Pasaport başvurusunun reddedilmesinden sonraki bir gün, 29 Mart 1948’de kamyonuna atladı ve Kırklareli’ne doğru yola çıktı. Anlaşılan kısıldığı kapandan kurtulmak için bir plan yapmıştı. Çıkış o çıkış…
GİZEMLİ KAYBOLUŞ . Sabahattin Ali’nin o günden sonra yaşadıklarını hala bilmiyoruz. Kendisinden ancak 9,5 ay sonra haber alındı ama bu haber çok acıydı: 12 Ocak 1949 günlü gazetelerde üç sütuna ‘Sabahattin Ali öldürüldü’ yazıyor ve devam ediyordu: ‘Huduttan Bulgaristan’a kaçarken öldürüldü. Bulgaristan’a para karşılığı adam kaçıran bir komünist şebekeye mensup Ali Ertekin adındaki katil yakalandı ve evinde yapılan araştırmada Sabahattin Ali’ye ait eşyalar bulundu. Ali Ertekin kimdi? Sabahattin Ali’yle ilişkisi neydi? Yazarı neden öldürmüştü? Neden yazarın eşyalarını hala saklıyordu? Polisin veya istihbaratın olaydan haberi var mıydı?
Resmi makamların ‘komünist komplo’ dediği cinayetin Nisan ayında başlayan duruşmalarında, bu sorulara cevap almak bir yana kafalar iyice karıştı. Mahkemeye sunulan bir belgeden, Sabahattin Ali’nin ölü bedeninin aslında, 16 Haziran 1948’de, sınırdan 35 kilometre içerde, Hedye köyü civarında çobanlar tarafından bulunduğu, 4-5 ay önce öldürülüp üstünkörü gömüldüğü anlaşılan cesedin çakallar tarafından ortaya çıkarıldığının sanıldığı, kimliğinin tespit edilememesi yüzünden, tekrar bulunduğu yere gömüldüğü öğrenilmişti. Ceset daha sonra babasını kaybeden bir kişi tarafından teşhis edilmek üzere yerinden çıkarılmış, ancak söz konusu kişinin ölü bedenin babasına ait olmadığını söylemesi üzerine yeniden gömülmüştü. Yani olaydan polisin bir şekilde haberi vardı.
TANIDIK TİPLER . Pek tanıdık karanlık tiplerden biriydi Yugoslavya göçmeni Ali Ertekin. Türk uyruğuna geçtikten sonra Gönüllü Erbaş Okulu’nu bitirmiş, 1945’te Süvari Gönüllü Çavuşu iken silah çaldığı gerekçesiyle askeri mahkemede dört ay 20 gün hapis cezasına çarptırılmış ve askerlikle ilişiği kesilmişti. İddialara göre ertesi yıl Bulgaristan’a kaçmış, kısa süre sonra dönerken sınırda yakalanmış, komünizm propagandası yapmaktan hapis yatmıştı. Sabahattin Ali’yi, hapishane arkadaşı berber Hasan Tural vasıtasıyla tanımıştı. Sabahattin Ali’nin bir başka hapishaneden tanıdığı Hasan da göçmendi. Bulgaristan’dan gelmiş, komünizm propagandası suçundan o da hapis yatmıştı. Bazıları polis ajanı olduğunu söylüyordu, ama dava boyunca kimse bu iddiayı araştırmaya kalkmadı, kalkmadığı gibi Hasan Tural mahkemeye bile gelmedi.
Tüm dava boyunca usta bir tiyatro oyuncusu gibi ezberlediği replikleri tekrarlayan Ali Ertekin mahkemede epey şov yapmıştı. Önce konuşmak istememiş, sonra konuştukça konuşmuştu. Bazen ağlamış, bazen buz gibi bakışlarla izlemişti etrafını. Anlattığına göre, berber Hasan’ın ricası üzerine Bulgaristan’a geçirmeye yardımcı olmayı kabul ettiği Sabahattin Ali, Kırklareli’nin Üsküp nahiyesinin Sazara köyü yakınlarına geldiklerinde, Ali Ertekin’e güya “Ben buradan gideceğim. Ruslarla beraber döndüğüm zaman bu memlekette hürriyetin ne demek olduğunu öğreneceksiniz (..) Moskova’da bir Çek pasaportu çıkarttıktan sonra önce Romanya’ya oradan da Fransa’ya gideceğim. Fransa’daki Türkleri teşkilatlandıracağım. Yapılacak yardımlarla onları bir taraftan mülteci sıfatıyla, öte yandan muntazam pasaportla Türkiye’ye sokacağım. Onlar dışarıdan geldikleri için kolay tanınmazlar. Böylelikle memleket içindeki teşkilatı kuvvetlendirip işin başına geçeceğiz. Bu rejimi yıkacağız’ demişti. Ali Ertekin de ‘bir gün Türkiye’ye Bulgarlarla Rusların geleceğini düşünerek deli olmuş’, aklına vaktiyle 93 Harbi’nde dedesine yapılan fenalıklar gelince de kendini kaybetmişti. Elindeki sopa ile kitap okumakta olan Sabahattin Ali’nin kafasının sol tarafına şiddetli bir darbe patlatmıştı. Sabahattin Ali’nin suratı, gözlükleri, kulağı kan içinde kalmıştı. Arkasından bir kez daha vurmuştu. Sabahattin Ali sağ tarafına doğru yıkılmıştı. Ağzından burnundan kanın boşaldığı halde ölmediğini görünce, ensesine üçüncü darbeyi vurmuştu. En sonunda Sabahattin Ali’nin nefesi kesilmişti. Ölmüştü….
HAFİFLETİCİ NEDEN . Ertekin’e göre güya başka bir olay yüzünden yakalandığında, polisler Sabahattin Ali’nin eşyalarını buldukları için, cinayetle ilişkisi ortaya çıkmıştı. Eşyaları niye atmadığına dair garip gerekçeleri bir yana, Sabahattin Ali’nin böyle saçma sapan bir konuşma yapacak biri olmadığı açıktı ama kimse bunun üzerinde durmadı. Ceset sınırdan 35 kilometre içerde bulunmuştu, kimse bu çelişkiye değinmedi. Ali Ertekin’i askerlikten tanıyan bazı tanıklar, sanığın milli hislerle cinayet işlemesinin inandırıcı olmadığını söylediler, bir Milli İstihbarat (MİT) memuru, Ali Ertekin’in sık sık MİT’e geldiğini söyledi, Emniyet Müdürlüğü’nden gelen bir yazıdan Ali Ertekin’e iki kez 50’şer lira ikramiye verildiği öğrenildi ama cevap gizli celse oldu. Dolayısıyla, işin aslı hiç bir zaman öğrenilemedi. 14 Ekim 1950’de karar açıklandı: Mahkeme,’bazı hafifletici sebepleri’ dikkate alarak dört yıl hapis cezası vermekle yetinmişti! Bu hafifletici nedenlerin ne olduğu hiçbir zaman öğrenilemedi. Kararı ‘sağolun’ diyerek karşılayan Ali Ertekin, Demokrat Parti’nin Af Kanunu’dan yararlanarak iki yıl sonra serbest kaldı ama bir süre sonra şüpheli biçimde ortadan kayboldu, mezarı bile bulunamadı. Sabahattin Ali ailesinin iddiasına göre Kırklareli Emniyet Müdürlüğü’nde işkencede ölmüştü, ama bu iddia ispatlanamadı.
SINIRDA DEĞİL EMNİYETTE ÖLDÜ . Sabahattin Ali’nin 29 Mart’ta yurtdışına kaçacağını bilen tek dostu Rasih Nuri İleri’ye göre Sabahattin Ali, zekasına fazla güvenmiş ve hiç kimseden yardım almadan böyle cüretkar bir işe kalkışmıştı. Ama iddia edildiği gibi Bulgaristan sınırında değil, Kırklareli Emniyet Müdürlüğü’nde işkence ile öldürülmüştü. Rasih Nuri’yi böyle düşünmeye iten şuydu: Anlaşmalarına göre, Sabahattin Ali sınırı sağ salim geçtiği zaman Rasih Nuri’ye, berber Hasan aracılığıyla meşhur yeşil kalemi ile özel olarak işaretlenmiş bir kartvizit gönderecekti. Kart Rasih Nuri’nin eline geçtiğinde, Sabahattin Ali’nin sağ salim sınırı geçtiği anlaşılacak, Ali Ertekin’e parası ödenecek, ayrıca Sabahattin Ali’nin Ankara’da yaşayan karısına ve İstanbul’da evinde kaldığı Mehmet Ali Cimcoz’a yazdığı iki mektup yerlerine ulaştırılacaktı. Kartı en geç 1 Nisan’da alacağını hesaplayan Rasih Nuri bir türlü haber çıkmayınca endişeler içinde üç hafta beklemiş, sonra polise yakalanmayı göze alarak berber Hasan’ın dükkanına gitmişti. Biraz maceralı biçimde ondan üzeri yeşil kalemle özel biçimde imzalanmış kartviziti almış, sevinçle eve dönüp mektupları da yerine ulaştırmıştı. Kart Sabahattin Ali’ye zorla imzalatılsaydı, şifrenin konmayacağını düşünen Rasih Nuri, Sabahattin Ali’nin ya sınırı geçtikten sonra, ya da sınırı geçtiğine inandırıldıktan sonra, Milli Emniyetçe gözaltına alındığını tahmin ediyordu. Polisin yine Ali Ertekin tarafından kaçırılacak olan iki kişiyi ele geçirmek için Sabahattin Ali’yi sorguya aldığını tahmin eden Rasih Nuri, Sabahattin Ali’nin sorguda ölmesi üzerine, olayın küçük bir ceza karşılığı polis ajanı Ali Ertekin’e yıkıldığını düşünüyordu. Rasih Nuri’nin polise yakalanmadan berberden kartı alabilmesi ise, Sabahattin Ali’nin sorguda çözülmediğini düşündürüyordu.
Kendisi de 24 Ocak 1993’te karanlık bir cinayete kurban giden Uğur Mumcu, 1973 yılında bir dost meclisinde, Rasih Nuri’nin anlattığına benzer bir hikayeyi Mareşal Fevzi Çakmak’ın yeğeni olan Adnan Çakmak’tan dinlediğini söylemişti. Emniyet Genel Müdürlüğü Teftiş Heyeti Başkanlığı yapmış bir kişi olan Adnan Çakmak’a olayı anlatan 12 Mart’ın ünlü işkencehanesi Ziverbey Köşkü’nden kader arkadaşı olan Kurmay Albay Talat Turhan’dı. Bir üst düzey emniyet görevlisi Talat Turhan’a “Sabahattin Ali sınırdan Kırklareli’ne getirildiğinde sorguya çekildi. Fakat konuşmadığı için sıkıştırıldı ve bu sıkıştırma sırasında öldü. Hem de inleyerek kollarımda can verdi...” demişti. Ancak Adnan Çakmak, Uğur Mumcu olayı yazmak istediğini söyleyince bu sözlerinin arkasında durmamıştı.
HÜKÜMET YAPTI . Olayın olduğu tarihte İstanbul Emniyeti Birinci Şube Müdürü olan ‘Parmaksız’ Hamdi Bey, ise, "cinayeti işleyen polis değil, MİT’tir. İnfaz emrini veren de gazeteci, yazar, CHP’de üst düzeylerde bir kişidir. Zaten bu emri veren politikacı da daha sonra feci şekilde öldürüldü, adını veremem” diyerek hem Rasih Nuri’yi ve Uğur Mumcu’yu doğrulamış, hem de kafaları karıştırmıştı. İma ettiği kişi Nihat Erim’di ancak bu iddianın temelsiz olduğu anlaşıldı.
Demokrat Parti’nin milletvekili ve bakanların Samed Ağaoğlu, olaydan 30 yıl sonra Sabahattin Ali olayını aydınlatmak üzere bir kitap hazırlayan Kemal Bayram Çukurkavaklı’ya olayın kendi üzerinde yarattığı büyük etkiyi anlatmış, ancak ’gerçekten kaçıyor muydu, yoksa kaçıyor gösterilerek hudutta öldürüldü mü belli değil’ demişti. Ancak, ölümünden on yıl sonra yani 1992’de yayınlanan günlüğünün 14 Ocak 1949 tarihli sayfasında şunların yazdığı görüldü: “Dün Menderes Sabahattin Ali’nin hükümet tarafından öldürüldüğünü, hadisenin on gün [doğrusu ’10 ay evvel’ olmalı] kadar evvel olduğunu hükümetin bu işi nasıl meydana çıkaracağını çok düşündüğünü, eğer geçmişte 33 kişinin öldürülmesi [muhtemelen 1943’te Van’ın Özalp ilçesinde 33 Kürt köylüsünün Orgeneral Mustafa Muğlalı tarafından kurşuna dizilmesini kastediyor] hadisesi olmasaydı, meydana çıkartmamak yolunu tutacaklarını, fakat buna imkan bulamadıklarını, bunun için de hadiseye gazeteye yazılan şekli verdiklerini anlattı. Açılan yolun fena olduğunu söyledim. ’Doğru, inşallah bununla ebediyen kapanır’ cevabını verdi.’
Anlaşılan partisi iktidarda iken, arı kovanına çomak sokmaya cesaret edemeyen Samed Ağaoğlu, en azından ölümünden sonra gerçeğin bilinmesini istemişti. Olay CHP zamanında olduğu için Menderes de rahatça itiraf etmişti ama, ‘derin’ mekanizmalara el atacak yüreği olmadığı için daha ileri gitmemişti.
MUHBİR ENTELEKTÜEL KİM? İşin bir başka yönüne de yıllar sonra değinildi. Hasan İzzettin Dinamo, araştırmacı Kemal Bayram Çukurkavaklı’ya, Sabahattin Ali’yi ihbar eden kişinin adını bildiğini ancak kim olduğunu söylemenin yararı olmadığını belirtmişti. Marko Paşa’da birlikte çalıştığı yazar Rıfat Ilgaz ise birlikte çalıştığı ve sonra yıllarca küs kaldığı bu isim için, “Polistir ama belgelemek çok zor” demişti. Rasih Nuri, Zekeriya Sertel, Mehmet Ali Aybar gibi pek çok dostu, bu şahsın, MİT’e çalıştığını bildiklerini fakat ellerinde somut bir kanıt olmadığı için adını veremeyeceklerini söylemişlerdi. Peki, Marko Paşa’dan arkadaşı Aziz Nesin bu konuda konuşur muydu? Elbette ki hayır! Böylece bu muhbir entelektüelin adı bir sır olarak kaldı.
Kaynakça: Hıfzı Topuz, Başın Öne Eğilmesin, Remzi Kitabevi, 2007; Alpay Kabacalı,Türkiye’de Siyasal Cinayetler, Gürer Yayınları, 2007, s.354-367; Kemal Bayram Çukurkavaklı, Sabahattin Ali Olayı, Ankara 1978.
27-1-2008
Kuvvetler ayrılığı mı, kuvvetler birliği mi?
Yargı organlarının sert açıklamalarına rağmen AK Parti ile MHP üniversitelerde başörtüsünün serbest olmasını sağlayacak yasa değişiklikleri yapmak üzere anlaştılar. Anayasa’nın 10, 13 ve 42. maddelerinin değiştirilmesiyle sorunun halledileceği umut ediliyor. Değişiklikler gerçekleştikten sonra devletin diğer kurumlarından ne gibi tepkiler geleceğini hep birlikte göreceğiz. Ancak buna dair ilk ipuçları geçtiğimiz hafta AK Parti’yi kapatma tehdidinde bulunan Yargıtay Cumhuriyet Başsavcısı ve Danıştay’la AK Parti arasındaki söz düellosunda görüldü.
Başbakana göre "Bu ülkede eğer kuvvetler ayrılığı varsa, bu ülkede yasama, yürütme, ve yargı erki birbirine müdahale etmeyecekse, herkes yerini, konumunu gayet iyi bilmeli" idi. Bu ifadeler Başbakan’ın ‘kuvvetler ayrılığı’ ilkesinin ‘sert’ uygulandığı ABD tipi ‘başkanlık’ sistemiyle Türkiye’de uygulanan parlamenter sistem arasındaki farkları bilmediğini düşündürüyor. Aynı hatayı yargı organlarının da yaptığı görülüyor. Halbuki parlamenter rejimlerde erkler arasındaki ilişkiler son derece karmaşık olup karşılıklı sorumluluk, işbirliği ve karşılıklı fesih yetkisi gibi unsurları içerir.
EZBERLER . Tam ‘biraz tarih bilen biri, Başbakan Erdoğan’ın arzu ettiği rejimin aslında ABD tipi değil Mustafa Kemal’in uyguladığı rejim olduğunu görebilir’ diye düşünürken, Radikal’in 22 Ocak 2008 tarihli sayısında “Türkiye kuvvetler ayrılığını (.) kuruluşunda benimsedi, ama ‘güç kimde’ kavgası sürüyor..” yazdığını şaşkınlıkla okudum. Şaşırdım, çünkü ‘kuruluş’ döneminde, tam tersine ‘kuvvetler birliği’ ilkesinin en sert biçimi uygulanmıştı ve buna değinen bir yazım dört ay önce Radikal’in ‘Yorum’ bölümünde yayınlanmıştı. Anlaşılan ‘resmi tarih’ ezberlerini bozabilmek için defalarca anlatmak gerekiyor.
TARİHTE YENİ BİR SAYFA . İstanbul’un İtilaf Güçleri tarafından işgalinin ardından son Osmanlı Meclis-i Mebusanı Damat Ferit Paşa Hükümeti tarafından 11 Nisan 1920’de feshedilmiş, Anadolu ve Trakya’daki iktidar boşluğunu doldurma işi, önce ‘milli iradeyi temsil etme’ iddiasındaki kongrelere sonra da Ankara’da kurulan Büyük Millet Meclisi’ne (BMM veya Birinci Meclis) kalmıştı.
23 Nisan 1920’de açılan Birinci Meclis’in ilk işi ‘İcra Vekilleri Heyeti’ni (Bakanlar Kurulu/Hükümet) oluşturmak ve başkanlığına Mustafa Kemal’i getirmek oldu. 18 Eylül 1920 günü Mustafa Kemal’in Meclise sunduğu ‘Halkçılık Programı’ üzerine yürütülen uzun ve ateşli tartışmalardan sonra ortaya çıkan 23 asıl madde ve ‘gayeye ulaşıncaya kadar meclisin sürekli toplantı halinde’ olmasına dair bir geçici maddeden oluşan Teşkilat-ı Esâsiye Kanunu (Anayasa) ise 20 Ocak 1921’de (teamüllere aykırı biçimde, üçte iki çoğunluk ve açık oyla değil, salt çoğunluk ve işaret oyuyla) kabul edildi. 1921 Anayasası’nı 1876 Anayasası’ndan ayrılan en önemli husus, 1. maddede tanımlanan “Hakimiyet kayıtsız şartsız milletindir. İdare usulü halkın mukadderatını bizzat ve bilfiil idare etmesi esasına dayanır” ilkesiydi. Ancak halkın kaderini “bizzat ve bilfiil” idare etmesi referandum hakkı ile halkın kanun teklifi vermesi gibi uygulamaların kabul edilmemesi ve ‘iki dereceli’ seçimler yüzünden, kağıt üzerinde kalmaya mahkum görünüyordu.
MECLİS HÜKÜMETİ . 3. maddede “Türkiye Devleti, Büyük Millet Meclisi tarafından idare olunur ve hükümeti Büyük Millet Meclisi Hükümeti unvanını taşır” denilerek ‘kuvvetler birliği’ ilkesinin en katı uygulamalarından biri olan Meclis Hükümeti sistemi ilan edilmişti. Öyle ki, Milli Mücadele boyunca cephede çarpışan ordular ‘Büyük Millet Meclisi Hükümeti Orduları’ adıyla anılırken, Birinci Meclis tarafından kabul edilen kanunların hepsinde ‘işbu kanunun icrasında BMM memurdur’ ibaresi yer alarak, Meclis aynı zamanda yasaların yürütülmesi yetkisini de elinde tuttuğunu gösterecekti.9. madde ise adeta Mustafa Kemal’i ‘tek adam’ yapmak için eklenmişti. Çünkü BMM Başkanı (ki aynı zamanda Vekiller Heyeti'nin de doğal başkanıydı) Meclis adına imza koymaya ve Vekiller Heyeti'nin kararını onaylamaya yetkili kılınmıştı.
29 Nisan 1920 tarihli Hıyanet-i Vataniye Kanunu’na göre kararlar alan İstiklal Mahkemeleri’nin faaliyetlerine tüm hızıyla devam etmesi ve 5 Ağustos 1921 tarihli Başkomutanlık Kanunu ile ordunun başı olan Mustafa Kemal’in Meclis’in tüm yetkilerini üstünde toplaması da eklenince, daha sonra Kars mebusu ve Matbuat Müdürü Ahmet (Ağaoğlu) Bey’in dediği gibi, 1921 Anayasası Meclis’e, dolayısıyla da Mustafa Kemal’e diktatörlük hukukunu vermişti!
KIZ GİBİ MECLİS . İsmet İnönü hatıralarında, Mustafa Kemal’in durumdan hala memnun olmadığını, muhalefetten kurtulmak için, biri Aralık 1921’de diğeri Mart 1922’de olmak üzere Meclis’i feshetmeyi düşündüğünü söyler. Nitekim 6 Aralık 1922’de Halk Fırkası adı altında bir parti kuracağını açıkladıktan sonra ‘gayenin husule geldiğini’ ilan ederek başında bulunduğu Birinci Grubun oylarıyla 1 Nisan 1923’te seçimlerin yenilenmesi kararını almıştı. Amacı ‘kız gibi bir meclis’ yapmaktı. (Mustafa Kemal bu tabiri gazeteci İsmail Habib Sevük’le konuşurken ağzından kaçırmıştı.)
Kazım Karabekir, Mustafa Kemal’in ‘millet bana güvenoyu versin ve mebusların seçimini bana bırakın’ şeklinde bir görüş ortaya attığını, ancak karşı görüşlerin ağır basması üzerine bundan vazgeçtiğini söyler ve devam eder: ‘Her taraftan kendisine en çok emniyet verenler listeye girdiler ve hatta hükümet yardımı ile seçime arz olundular. İkinci Grup’tan kimse namzet gösterilmedi. Halbuki bunların çoğu İstiklal Harbi’ne ilk gününden beri canla başla hizmet etmiş insanlardı. Bu konuda aramızda biraz da münakaşa oldu. Gazi ‘ben muhalif istemiyorum’ diyerek, kendisine sözle veya yazıyla en çok sadakat gösterenleri ve Birinci Meclis’te fiiliyatıyla bu emniyeti kazananları ve hemen bütün karargahının mensuplarını namzet gösteriyordu.” (İstiklal Harbimiz, s.112) Güya ‘milli irade’nin oluştuğu bu tek partili ‘seçim’in ‘açık oy-gizli tasnif’ gibi gayet anti-demokratik bir usulle yapıldığını da ekleyelim.
1924 ANAYASASI . 11 Ağustos 1923’te açılan ‘kız gibi’ İkinci Meclis’in ilk işi, Ankara’yı başkent yapmak ve Cumhuriyeti ilan etmek olmuştu. 1921 Anayasası da tadil edilmişti ama hedef yeni bir anayasa hazırlamaktı. Mustafa Kemal’in CHF grubu ile hazırladığı taslak üzerinden yürüyen anayasa görüşmeleri, Mustafa Kemal ile onun ‘diktatörlük eğilimleri’ taşıdığını düşünen milletvekilleri arasında hesaplaşmaya dönüştü.
Cumhurbaşkanının tatilde olan meclisi toplantıya çağırması, genel seçimlere gitmek üzere meclisi feshetmesi, Meclisçe kabul edilen yasaları veto etmesi ve kanunları bir kez daha görüşülmek üzere Meclise geri göndermesi usulleri konusunda çok sıkı bir muhalefet yapıldı ve Cumhurbaşkanının bu konulardaki yetkileri sınırlandı. Örneğin veto konusu tam üç kez oylanmış, ama lehte oy sayısı 71’i aşamamıştı. Cumhurbaşkanının 7 yıllık süre için seçilmesi de kabul edilmedi ve süre bir seçim dönemi (4 yıl) ile sınırlı tutuldu. Bu tartışmalardan sonra Anayasa, 22 Nisan 1924 tarihinde yapılan oturumda, toplantı yeter sayısı olan ‘üye tam sayısının salt çoğunluğun üçte ikisinin oyu ile’ kabul edildi. (287 üyeli Mecliste toplantı yeter sayısı 145, karar yeter sayısı 96 idi.51 ret, 103 kabul oyu verilmişti.)
İKİLİ YAPI . Meclis, sahip olduğu yürütme kuvvetini bizzat değil, Cumhurbaşkanı ve bakanlar kurulu marifetiyle kullanabildiği için bir önceki anayasanın ruhunu oluşturan ‘kuvvetler birliği’ korunurken ‘görevler ayrılığı’ ile parlamenter rejime doğru bir yöneliş vardı. Bu melez yapı, rejimi başkanlık sistemine çekmek isteyen Mustafa Kemal ile, kendi gücünü arttırmak isteyen Meclis arasındaki mücadeleden doğmuştu.
Eski anayasadan farklı diğer yan, 103. Madde’de yer alan ‘anayasanın üstünlüğü’ ilkesi idi. Ancak, kanunların Anayasa’ya uygunluğunu denetleyecek bir Anayasa Mahkemesi kurulmadığı için bu ilke kağıt üstünde kalmaya mahkumdu. Altı fasıldan oluşan anayasanın Dördüncü Faslı, yargı kuvvetine ayrılmış olduğu için yargının konumu yükselmiş gibi görünse de, yeni anayasanın yargıya sağladığı güvenceler 1876 Anayasası’ndan çok daha geriydi.
Ufak tefek tadilatlarla 1961 yılına kadar geçerli olan 1924 Anayasası’nın kağıt üzerinde kaldığını ve ülkeyi Mustafa Kemal ve onun kontrolündeki Cumhuriyet Halk Fırkası/Partisi’nin yönettiğini hatırlatmaya bilmem gerek var mı? Ama bilmeyenler için söyleyelim: 9-16 Mayıs 1935’te toplanan CHF Dördüncü Büyük Kurultayı’nda yapılan tüzük değişikliği ile fırkanın adı parti olarak değiştirildikten başka, Dahiliye Vekili (İç İşleri Bakanı) CHP Genel Sekreteri olurken, valiler bulundukları vilayetlerde CHP Başkanlığına atanmışlardı. Umumi Müfettişler hem parti teşkilatının hem de devlet işlerinin denetleyicisi olmuşlardı. Böylece rejimin totaliter niteliği iyice belirginleşmişti.
Mustafa Kemal’in garip iddiası
Mustafa Kemal, 1 Aralık 1921 tarihli meclis oturumunda Bakanlar Kurulu’nun görev ve yetkilerine dair kanun teklifini görüşülürken ‘kuvvetler ayrılığı’ (tefrik-i kuvva) ilkesini savunan İkinci Grup üyelerine şöyle demişti: "Hakikatte efendiler, tabiatta efendiler, alemde efendiler, taksim-i kuvva (kuvvetler ayrılığı) yoktur! (.) Taksim-i Kuvva ideal bir çözüm değil, hükümdarları müstebit (baskıcı) iktidarların etkisini hafifletmek için bulunmuş bir çare, bir ehven-i şerdir...”
Ziya Gökalp'in 'tabiatta dahi tevhid-i kuvva vardır' (doğada bile kuvvetler birliği vardır) sözünden ilham aldığı belli olan Mustafa Kemal (günümüz Türkçesi ile) şöyle devam etmişti: “Bu Meşrutiyet teorilerini bulan en büyük filozofların, bu teorilerini kurmak için çalıştıkları esasları inceledim, bunların içeriğini anlamaya çalıştım. Benim gördüğüm şudur: Düşünmüşler ve nasıl yapalım da bu zorba kuvvet, o toplumsal ve ulusal iradenin aşağısında kalabilsin ya da sıfıra ulaşabilsin diyorlar. Ve bunu başaramamak yüzünden büyük ve derin bir ıstırap duyuyorlar. Jean Jacques Rousseau’yu baştan sona kadar okuyunuz! Ben bunu okuduğum vakit, gerçek olduğuna inandığım bu kitap sahibinde iki esas gördüm. Birisi bu ıstırap, diğeri bir cinnettir. Merak ettim, özel durumunu inceledim. Anladım ki, bu adam mecnun idi ve cinnet durumunda bu eserini yazmıştır. Dolayısıyla çok ve pek çok dayandığımız bu teori, böyle bir zihnin ürünüdür.” (TBMM Zabıt Ceridesi, c.14, s. 440.)
BİR YANLIŞ BİR DOĞRU . Konuşmayı ilginç kılan şudur: ‘Kuvvetler ayrılığı’ ilkesi Rousseau’ya değil Montesquieu’ye aittir. O halde acaba Mustafa Kemal, ilkenin kimin eseri olduğunu bilmemekte midir? Öyle olmadığı açıktır çünkü Rousseau’nun ‘Mukavele-i İçtimaiyye’ (Toplum Sözleşmesi) adlı eserini 1913 tarihli çevirisinden okuduğunu Çankaya Köşkü’ndeki Atatürk Kitaplığında bulunan kitabın üstündeki bazı notlardan biliyoruz. Kitabın 156. sayfasında Mustafa Kemal’in ‘mühimdir’ notu düştüğü satırlarda şunlar yazar: “Egemenlik gücü basit ve tektir. Bu gücü bölmek, yok etmek demektir.” Aynı şekilde Mustafa Kemal’in Montesquieu’nün kitaplarını hatmettiğini de biliyoruz. Peki Montesquieu diyeceğine yanlışlıkla Rousseau mu demiştir acaba? Bu da imkansızdır çünkü konuşmasında Rousseau’nun iyi bilinen ‘mecnunluk’ ve ‘cinnet hallerinden’ söz etmiştir.
NEDEN SAPTIRDI? Akla gelen tek ihtimal şudur: Mustafa Kemal, gücünü sınırlayacağını bildiği ‘kuvvetler ayrılığı’ ilkesini çürütmek için ilkenin özünü eleştirmek yerine, bugün de sıkça yapıldığı üzere, ilke ile ilişkisi olmayan bir eleştiriye, kişilik eleştirisine başvurmuştur. Ancak, ilkenin asıl müellifi Montesquieu’nün saygın kişiliğine laf edemeyeceği için, ilkeyi bazı kişisel zaafları olan Rousseau’ya atfetme yoluna gitmiştir. Böylece yaparak kendi fikrini çürütmüştür, ama ne gam? Çünkü hedefe ulaşmak için her yol mubahtır! Ancak, aynı konuşmanın sonunda ettiği şu cümle, Mustafa Kemal’in tezlerini savunmak için Rousseau’ya veya Montesquieu’ye hiç ihtiyacı olmadığını gayet açık biçimde gösterir: “Fakat ne yapalım ki [önerdiğimiz rejim] demokrasiye benzemiyormuş, sosyalizme benzemiyormuş. Efendiler, biz benzememekle ve benzetmemekle iftihar etmeliyiz. Çünkü, biz bize benziyoruz, efendiler!”
Not: 25 Eylül 2006’da Kara Harp Okulu’nda yaptığı konuşmayı, 1986’da Atatürk hakkında yazdığı kitapta bu yanlışı fark etmeden ezbere yorumlar yapan Şerafettin Turan’ın cümleleri üzerine kuran dönemin Kara Kuvvetleri Komutanı İlker Başbuğ’un düştüğü duruma dair ilginç bir değerlendirme için bkz. Yıldıray Oğur, “İlker Başbuğ’un Konuşmasının Hatırlattıkları”, Birikim Güncel, http://www.birikimdergisi.com/birikim/makale.aspx?mid=221
Tayyip Erdoğan’a Taktikler
Mustafa Kemal’in en yakınlarından olan Afet İnan şöyle der:“General Fevzi Çakmak’tan edindiğim fikir şudur: Büyük Millet Meclisi’ni o günlerdeki ruh haletine göre idare eden Gazi M. Kemal’dir. Meclis’teki şahısların ve grupların fikirlerini ya kendisi yahut başkaları vasıtası ile öğrenip ona göre konuşmalarını idare ederdi. İrticalen söylediklerinde dahi yine önceden kamuoyunun düşünüş biçimi üzerinde durmakla beraber, kabul ettirmek istediği kendi fikirlerini, en tatmin edici ve mantıki delillerle söylemiş olurdu. Bir fikri kabul ettirmek istediği vakit, herkesin mizacına göre ayrı, ayrı veya toplu olarak konuştuktan sonra, o işi formüle ettiği zaman, herkeste ‘Tam istediğim budur’ kanaatini yaratmış olması çok büyük bir haslettir.” (Atatürk Hakkında Hatıralar ve Belgeler, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2007, s.169)
Mustafa Kemal’in istediği sonuca ulaşmakta kullandığı yöntemlere bir örnek de Eylül 1920’de yaşanmıştır. Mustafa Kemal’in desteklemediği Tokat Mebusu Nazım Bey’in meclis tarafından Dahiliye Vekili (Dışişleri Bakanı) seçilmesine kızan Mustafa Kemal, Nazım Bey’e oy veren Halk İştirakiyyun Fırkası mensuplarını ‘gayri milli faaliyette bulunmak’, ‘casusluk ve paralı uşaklık yapmak’ gibi ağır ifadelerle suçlayarak Nazım Bey’in vekillikten istifa etmesini sağlamıştı.
Aralık 1921’de muhalefetin ‘diktatörlük’ suçlaması yüzünden İcra Vekilleri Heyeti Reisliğinden ayrılırken yerine kendisine sadakatinden ve isminin Osmanlı alfabesindeki yazımından dolayı ‘Kuzu Paşa’ diye anılan Fevzi Çakmak’ı bırakması ve perde arkasından idareye devam etmesi de ilginçtir ama Mustafa Kemal’in Saltanat makamı ile Hilafet makamının birbirinden ayrılması sırasında Meclis’teki bitmez tükenmez tartışmalara kızarak bir sıra üstüne çıkması ve “bu bir emrivakidir. Mevzubahis olan, millete saltanatını, hakimiyetini bırakacak mıyız, bırakmayacak mıyız meselesi değildir. Mesele zaten emrivaki olmuş bir hakikati ifadeden ibarettir. Bu behemehal olacaktır. Burada içtima edenler meclis ve herkes meseleyi tabii görürse, fikrimce muvafık olur. Aksi takdirde, yine hakikat usulü dairesinde ifade olunacaktır. Fakat ihtimal bazı kafalar kesilecektir!” (Nutuk, c.II, s.680-681) demesi daha esinlendirici olabilir…
.3-2-2008
Gelenek, inanç, siyaset ve tesettür
Adı biçimi, rengi, deseni farklı olsa da örtünme insanlık tarihi ile yaşıt sayılır. Bazen vücudu doğadan korumak için, bazen adet, ergenlik, evlilik, savaş, zafer, çile, ölüm ve yeniden diriliş gibi olayları simgeleştirmek için kadının örtünmesi istenmiştir. Mitoloji, büyü ve çok tanrılı dinler de kadınların örtünmesine bolca gerekçeler sunmuş, normlar koymuşlardır. Örneğin Asur kanunlarının 40 ve 41. maddelerinde ‘tanrılara adanmış fahişe olmayan’ kadınların örtünmesi emredilmiştir. İyonlarda, Hititlerde, Yunanlılarda, Frigyalılarda ve Romalılarda başlar sadece gözler ortada kalacak şekilde örtülmüştür.
Yahudilerin kutsal kitabı Talmud’a göre, başına örtü örtmeden sokaklarda dolaşan bir kadını kocası mehir denen bir tür nafaka ödemeksizin boşanma hakkına sahipti. Eski Ahit’te (Tevrat) kadının başını örtmesi ile ilgili üç bölüm vardır. İşaya 3/20’de başa giyilen kıyafet anlamında fara, İşaya 3/23 başörtüsü anlamında tsnyafaah, Tekvin 24/65-38/14,19’da yüzü örten örtü anlamında tsaayafa kullanılmış, erkeklerin Tanrı’ya hürmet için başlarını örttükleri gibi, kadınların da erkeklere hürmetinin işareti olarak başlarını örtmeleri gerektiği söylenmiştir.
‘KADIN ERKEĞİN YANSIMASIDIR’. Hıristiyanlıkta örtünme ilgili emirler Aziz Pavlos’un Korinthoslulara Mektupları’nda (11/4-16) boy gösterir: “Şunu bilmenizi istiyorum: Her erkeğin başı, İsa’yı, ama bir kadının başı kocasını (temsil eder) ve İsa’nın başı ise tanrıyı temsil eder. Buna karşılık kadının başında örtü olmaksızın ibadet etmesi onun başını kirletir. Çünkü böyle bir kadın, saçları kökünden kazınmış bir kadının kendisidir. Bir kadın başını örtmüyorsa, saçını kestirsin. Ama saçlarını kısa kestirmek veya kazıtmak, bir kadın için aynı şekilde utanç verici bir şeydir. Kadın saçı uzun olmakla kalmamalı başını örtmelidir. Erkek tanrının kopyası ve onun yansımış ışığı olduğu için, başını örtmez. Ama kadın örtünmeli çünkü o erkeğin yansımış ışığıdır. Çünkü uzun saç, kadına örtünmesi için verilmiştir.” Sonraki yıllarda Hıristiyanlarda başını örtmek yaygınlaşmış, namuslu her kadının başını örtmesi zorunlu olmuştur.
HİCAZ ÖRFÜ . İslamiyet öncesinde tüm Arap dünyasında egemen olan ‘Hicaz örfü’ yüzünden kadın olsun erkek olsun, hür sınıftan tüm insanlar başlarını örterlerdi. Örtünmenin (Arapça ‘tesettür’) sosyal bir statü simgesi olması sayesinde Arap kadınlarının İslamiyet’e kolay uyum sağladığı iddia edilse de, Kuran’da örtünmeye 10 ayette değinmek gerekmesi işin pek öyle olmadığını düşündürüyor. O günden beri bu ayetlerde geçen ‘ziynetler’, ‘avret yerleri’ gibi terimlerle neyin kastedildiği, örtünmenin ‘iman’ meselesi mi, yoksa ‘amel’ meselesi mi olduğu tartışmaları sürüyor. Nitekim, bugün İslam coğrafyasında tek tip örtünme şekli yok.
Sonuç olarak örtünme ile gelenek, inanç ve siyaset arasındaki ilişkileri analiz etmek kolay değil. Ancak toz duman arasında görülen o ki, insanlık tarihi boyunca gelenek de, inanç da, siyaset de tüm enerjisini kadını ‘görünmez’ kılmaya, en azından toplumsal hayattan dışlayarak eve hapsetmeye hasretmiş. Muhafazakarlar bu işi kadını örterek yapmış, modernleşmeciler açarak yapmış. Belki de meselenin çözümü sadece kadın ve erkek cinsleri arasındaki ilişkilerde yatıyor. Bu yazıda Osmanlı ve Türk kadınının 700 yıllık ‘görünür olma’ mücadelesine bir göz atacağız. Kadının kendi bedeni ve kendi hayatı konusunda bizzat kendisinin söz sahibi olacağı bir dünya özlemiyle, herkese iyi okumalar….
TÜRK GELENEKLERİ . Türkler Müslümanlarla 7. yüzyıldan itibaren temas etmişler ancak İslam dinini topluca seçmeleri ancak 10. yüzyılda gerçekleşmişti. 922’de Abbasi Halifesi’nin elçisi olarak Aral Gölü ve Hazar Denizi arasında kalan bölgede yaşayan Oğuz Türklerini ziyaret eden İbn Faldan Oğuz kadınlarının başlarını örtmediğini söyler. 11. yüzyılda Anadolu’ya gelen ve burada ilk Türk devleti olan Selçuklularda da kadının örtünmesi kısmen sürmüştür. Örneğin Doğu ve Batı Türkistan’da hüküm sürmüş olan Karahanlılar (M.S.960-1212) zamanında yazan Yusuf Has Hacip, 1067-1068 yıllarında yazdığı siyasi ahlak kitabıKutadgu Bilig’de “...kadınlardan hayâ gitti, yüzlerini örtmezler” diye yakınır. 1325-1340 yılları arasında bir takım Türk ülkelerini dolasan Faslı gezgin İbn Batuta’nın anlattığına göre o tarihlerde Türk kadınları örtülü değildir. 1333 yılında İznik’i ziyaret eden gezgin, o zamanlar Osmanlı Hükümdarı olan Orhan Bey’in karısı Nilüfer Hatun’un huzuruna kabul edildiğini ve beraber yemek yediğini anlatır. Ahalisinin Türkmen olduğunu söylediği Alanya ile ilgili olarak da “Bu ülkede bir eve indiğimizde kadın, erkek durumumuzu soruştururlardı. Burada kadınlar erkeklerden kaçmazlar, ayrılacağımız zaman sanki akrabaymış gibi bizimle vedalaşırlar ve gözyaşı dökerlerdi” der.
FATİH DÖNEMİ . Osmanlı ülkesine örtünmenin girişini tarihçi Şikarî şöyle anlatır: “Yüz örtmek sonradan adet oldu. Karamanoğlu Alaüddin’in Hamidoğlu İlyas diyarını katliam ettiğinde üç kabile Diyar-ı Osman’a firar etmişlerdi. O vakit bunları Murad Han (I. Murad, 1360-1389) görüp pek temiz ve uslu adem olduklarından kendi şehrinde (Bursa’da) yerleştirilmiş. İşte bu kabile kadınları pek güzel olduklarından herkes bunları temaşa etmeye (seyretmeye) başlayınca ulema tarafından bu kabilenin hatunlarının yüzleri siper edilmesi (yüzlerinin saklanması) emredilmiş. İşte ne vakit taşra (dışarı) çıksalar, o kabile hatunları yüzlerini siper ederlerdi. Fakat bu hal sonradan diğer kadın ve kızların da pek hoşuna geldiğinden herkes daima güzelce her tarafını örtmeye başladı.”(Karaman Tarihi’nden aktaran Pars Tuğlacı, Osmanlı Döneminde İstanbul Kadınları, Cem Yayınevi, 1984, s. 68)
Bundan anlaşıldığına göre İslamiyet’in kabulünden 400 yıl sonra bile Bursalı kadınlar açıktır ama 1453’te İstanbul’un fethinden sonra Bizanslı kadınların da yüzlerini peçe ile örtmelerinin etkisi ile durumun değiştiği sanılır. Her ne kadar bir 16. yüzyıl minyatüründe Fatih Sultan Mehmet’in eşi Siti Hatun yüzü açık, bol ve rahat bir başörtüsü ve kapalı olmayan bir giyimle resmedilmişse de, bu tarihten itibaren gerek İran kültürünün, gerekse Halifelik kurumunun etkisiyle kadınlar konusunda muhafazakar yorumlar egemenliğini ilan eder. Bu tarihten itibaren ferace, yaşmak ve pabuçların şekil ve renklerini, feracelerin yaka boyları, üzerindeki nakışları, yaşmakların biçimlerini, kumaşların kalınlığı-inceliğini düzenleyen fetvalar ortaya çıkar.
LALE DEVRİ’NİN YARAMAZ KADINLARI . Müslüman Türk kadınlarının sokaklarda, zamanın ölçülerine göre açık sayılacak şekilde dolaşmalarını önleme konusunda ilk yasak meşhur Lale devri Padişahı III. Ahmet tarafından 1725’de çıkarılmıştır. Fermanda “İstanbul, memleketimizin yüzü suyu, bilginler, dürüstler ve edipler beldesidir. Halkının da günlük kıyafetlerinin şeriata uygun olması devlet namusu gereğindedir. Fakat savaşlar yüzünden çok önemli işlerle uğraşılırken bu husus ihmal edilmiştir. Bazı yaramaz kadınlar bunu fırsat bilip, sokaklarda halkı baştan çıkarmak gayesiyle aşırı süslenmeye başlamışlardır. Yeni biçimlerde çeşitli esvaplar yaptırmışlar. Hıristiyan kadınlarını taklit ederek başlarına acayip serpuşlar geçirmişlerdir. Bundan böyle kadınlar bir karıştan ziyade büyük yakalı ferace ve üç değirmiden fazla baş yemenisi ile sokağa çıkamayacaklardır. Feracelerde süs olarak bir parmaktan enli şerit kullanılmayacaktır. Bu yasakları dinlemeyecek olan kadınların sokakta yakaları kesileceği ve esvaplarının yırtılacağı ilan olunsun. Dinlememekte ısrar edenler yakalanıp başka şehirlere sürüleceklerdir” denir.
Bu tarihten Tanzimat’a kadar çıkarılan fermanlardan bazıları kısaca şöyledir:1726’de I. Mahmut’un Fermanı: ‘Müslüman kadınlar başlarını Hıristiyan kadınlarını taklit eder şekilde yapıyorlar. Bu hal ve eninin en fazla üç misli boyunda yemeniden büyük başörtüsü kullanılması ve büyük yakalı ferace giyilmesi yasaktır.’ 1751’de yine I. Mahmut’un Fermanı: ‘Kadınlar piknik yerlerinde açık saçık dolaşıyorlar. Bu durumun önüne geçilmelidir.’1792’de III. Selim’in Fermanı: ‘Kadınların feraceleri öylesine incedir ki, feracenin altına giyilen elbise görülüyor. Bundan böyle giymemelidirler.’1819’da II. Mahmut’un Fermanı:‘Müslüman Kadınları, sarı, pembe ve buna benzer açık renk, Hıristiyan kadınları siyah ve buna benzer renklerden ayrı feraceler giymeyeceklerdir.’ Görüldüğü gibi, kadınlar ısrarla açılmaya çalışmakta, buna karşılık muhafazakar yöneticiler onları kapatmaya uğraşmaktadır.
ÇARŞAF MODASI . 1850’lerde Suriye Valiliği’nde dönen Suphi Paşa’nın karısı tarafından İstanbul’a getirilen çarşaf ancak 1880’lerde yaygınlaşmış, çarşaf yasakları da bu dönemde başlamıştır. II. Abdülhamit 1882 yılında bir Cuma namazından dönerken yolda siyah çarşaflı ve çok ince peçeli bazı kadınlar görmüş; tam olarak örtünmemiş olan bu kadınları matem elbiseli Hıristiyan kadınlarına benzettiğinden Müslüman olup olmadıkları hususunda şüphe duymuştur. O sırada bazı münasebetsiz erkeklerin çarşaf giyerek hırsızlık ya da diğer maksatlarla öteberiye girdikleri de işitilmiş olduğundan, gerek dindarlık, gerekse bu tür hırsızlıkların önlenmesi amacıyla modaya uygun türde çarşafların giyilmesini yasaklamıştır. Ancak bu durum sadece İstanbul için geçerlidir. Örneğin 27 Temmuz 1882’de Levant Heraldgazetesinde şöyle bir haber çıkar: “Yeni İzmit valisi, civar köylerden pazarda satmak için,pazara mal getiren, ferace giymemiş ve ayağında pabuç olmayan Türk kadınlarının beş gün hapis ve bir Mecidiye para cezasına çarptırılacağı konusunda bir yasak çıkardı.Bu yasağa karşılık köylü kadınlar, atalarından kalmış gelenek ve göreneklerini hiçe sayıp baskı altına alan bu yeni kanuna uymaktansa, köylerinde kalmayı yeğlediler.” Anlaşılan Türkmen kadınları henüz İslamiyet’e teslim olmamışlardır. Gerçekten tarih boyunca sadece İstanbul ile taşra arasında değil, İstanbul’un Kadıköy ve Boğaz bölgeleri ile Üsküdar ve Beyoğlu arasında bile örtünmenin derecesi konusunda ciddi farklar olacaktır.
Osmanlı Devleti’nde 19. yy ortalarından itibaren sınırları genişleyen ve etkili olmaya başlayan modernleşme çabaları, gündelik yaşam alışkanlıklarıyla beraber giyim kuşamı da değiştirdi. Kırım savaşı sırasında (1853–1856) İngiliz ve Fransız subay eşlerinin Batı modasını İstanbul’a taşımaları bu değişim sürecini hızlandırır. 19. yüzyılın sonlarına gelindiğinde toplumdaki gelenek ve modernlik arasındaki çatışma kadın giyimini de iyiden iyiye etkiler. Kıyafette hızla Avrupa modası izlenirken, Saray halkı ile üst tabaka ailelerinin kıyafetleri doğrudan Paris’ten getirilmeye başlar.
SAVAŞLARIN ETKİSİ . 1908’de ikinci kez ilan edilen Meşrutiyet kadının ‘görünür’ olma çabası için güçlü bir çerçeve oluşturur. İnce peçeyle dolaşanlar artar, peçe takmayanlar, ferace yerine şapka takanlar görülür. Kadınlar daha rahat yürüyecekleri, daha rahat arabaya binecekleri kloş eteklere, pelerinlere yönelirler. Ancak muhafazakâr çevreler de boş durmaz. Bazı hocalar peçesiz kadınların yüzüne tükürmenin, hırpalamanın ve faytonlarını taşlamanın vacip olduğuna dair fetvalar verirler. Özellikle de 31 Mart (Nisan 1909) ayaklanmasından sonra, ‘çarşaf giymemek’, içki içip havaya ateş açmak gibi asayişi bozucu bir eylem sayılacak ve sürgün ile cezalandırılacaktır.
Balkan Savaşları sırasında Yunanistan’ın Selanik’i işgali sonrasında buradan İstanbul’a göç edenler oradaki yaşam tarzlarını da buraya taşıyacaktır. I. Dünya Savaşı sonrasında İstanbul’un İngiliz, Fransız, İtalyanlar tarafından işgali ile birlikte, yabancı askerlerle birlikte İstanbul’a gelen Avrupalı kadınlarla birlikte bu süreç hızlanmış ve giyim konusundaki batılılaşma önemli bir mesafe kat etmiştir. Kısalan ve daralan çarşaflar faytona binmeyi zorlaştırınca, çarşafta yırtmaç kullanılması gündeme gelir. Yırtmacı ve başı kapatmak için de pelerin giyilmeye başlamıştır. İlerleyen yıllarda pelerin yerini, siyah ve dörtgen şeklindeki örtünün başın arkasından bağlanması ile oluşan ‘sıkmabaş’a bırakacaktır.
Orduya katılan erkeklerin yerini kadınların almasıyla kadınların giyimi biraz daha serbestleşir. 1915 yılında yayınlanan bir İrade-i Seniye ile kadınların devlet dairelerinde çalışma saatleri içinde çarşafı çıkarmalarına izin verilmiştir. Bu gelişmenin yanında kadınların etek boylarının yönetmeliklerde belirtilenden daha kısa olması yüzünden polis tarafından evlerine geri gönderilmelerine de rastlanmıştır. Bu gelişmeler başın örtülmesini süse ve örtünme şeklini de bir modaya dönüşme sürecini başlatır. Ayrıca ayakları açıkta bırakan kloş etekler giyilmeye başlanmıştır ve bu etekler geleneksel eteğin yerini almaya başlamıştır. Kadınların dış giyimindeki değişmeler, geçmişte rastlanan yasakları yeniden gündeme getirir. Ancak geçmişten farklı olarak Şeyhülislamlık yerine bu kez Emniyet Müdürlüğü yasakları ilan etmektedir: “Türk kadınlarının ince kumaşlardan yapılmış çarşaf ve yeldirme giymeleri yasaktır. Çarşafın üst kısmı, kolları örtecek uzunlukta olmalı. Çarşafın ve yeldirmenin bacakları örtebilmesi için boyu ayak bileklerine kadar uzun olmalı. Ayrıca yeldirme, altına giyilmiş elbisenin kesiminde de olamaz. Örtü başı tamamen örtmeli. Bu yönetmelikte tanımı yapılan giysilere uymayan kılıklar en geç iki haftaya kadar uygun olan giysilerle değiştirilmelidir.”
MÜLTECİ ETKİSİ . 1917 Bolşevik Devrimi’nden sonra İstanbul’a akın eden Rus göçmenleriyle birlikte İstanbul’da bir salon hayatı başlar ve süren savaşlara rağmen İstanbul’da başka bir dünya kurulur. Peş peşe açılan gece kulüpleri ve eğlence mekanlarıyla Beyoğlu, bu yeni hayatın merkezi haline gelmiştir. Bu yeni hayat tarzına katılan kadınların giyiminde de önemli değişmeler yaşanır. Yoksulluk ve olanaksızlık yüzünden saçlarına bakamayan Rus kadınları saçlarını kısacık kestirirler ve çirkin görünümlerini şapka ile çarşaf arası ‘türban’ denilen başlıklar altına saklamaya çalışırlar. Ancak zorunluluktan doğan bu baş giyimi bir süre sonra Türk kadınları arasında moda olacaktır. Bir ara durum öyle hal alır ki duvarlarda şöyle bir ilan boy gösterir: “Son aylarda Başkent sokaklarında utanç verici modalar görülmektedir. Tüm Müslüman kadınları eteklerini uzatmaya, korse giymekten sakınmaya ve kalın çarşaf giymeye çağrılmaktadır. Bu emirnamelerin buyruklarına uymaları için onlara azami iki gün süre tanınmıştır.”
Cumhuriyet’in ‘Kadın Projesi’
1919’da Yunanlıların İzmir’i işgali üzerine İstanbul Fatih’te baştan aşağıya siyah çarşaflar giymiş kadınlar meydanda toplanıp Halide Edip ile Meliha Hanım’ı dinlerler. Aslında çarşaf o günlerde İstanbul’da hiç de yaygın değildir, ama kadınlar, çarşaf giyerek belli bir mesaj vermeyi amaçlamışlardır. Çarşaf bir yanda ‘sıradan’ kadınlarla yakınlaşmanın, diğer yanda yaşanan tarihsel anın kutsallaştırılmasının, aynı dava altında anonimliğin ve eşitliğin sağlanmasının bir aracı olurken, ezilen Doğu’yu istilacı Batı’dan ayıran bir simge işlevi görmüştür. Bu simgesellik, Milli Mücadele yıllarında ve Cumhuriyet’in ilk yıllarında Ankara Hükümeti tarafından da kullanılacak, daha sonra Kemalist rejim tüm enerjisini kadınları çarşaf ve peçeden çıkarmaya harcayacaktır. Ancak ‘Ebedi Şef’in bu konudaki sözleri ve eylemleri ilk bakışta epey kafa karıştırıcıdır.
ÇELİŞKİLER . Örneğin Afet İnan 1918 yılının Temmuz ayında Almanya Karlsbad’ta bulunduğu sırada kaleme aldığı hatıralarında Mustafa Kemal’in “Bu kadın meselesinde cesur olalım. Vesveseyi bırakalım...Açılsınlar onların dimağlarını ciddi ulûm ve Fünûn ile tezyîn edelim[donatalım]. İffeti, fenni sıhhi surette izah edelim. Şeref ve haysiyet sahibi olmalarına birinci derecede ehemmiyet verelim...” dediğini anlatır. (M. Kemal’in Karlsbad Hatıraları, s. 45) Nitekim, 23 Temmuz 1919’daki Erzurum Kongresi sırasında Mazhar Müfit (Kansu) Bey’e yazdırdığı ‘zaferden sonra olacaklar’ listesindeki maddelerden biri tesettürün kaldırılmasıdır. Ancak, yıllarda Atatürk’ün sekreterliğini yapmış olan Hasan Rıza Soyak’a göre Afgan Kralı Emanullah Han’ın Türkiye’ye yaptığı bir ziyaret sırasında gördüğü yenileştirme hareketlerinden etkilenerek kadın giyimi konusunda bir kanun çıkardığını öğrenince üzülmüş, “Eyvah adam gitti demektir; ben kendisine ısrarla bu mevzua girmemesini tavsiye ettim, çok yazık oldu” demiştir. Gerçekten de bir süre sonra Kralın taç ve tahtını terk ederek kaçmağa mecbur olmuştur. (Hasan Rıza Soyak, Atatürk’ten Hatıralar, c.I, Yapı ve Kredi Bankası Yay., 1973, s. 278.)
Peki Mustafa Kemal Emanullah Han’a verdiği tavsiyeyi kendi uygulamış mıdır peki? Ömrü boyunca en yakınındakilerden biri olan Falih Rıfkı Atay’a göre “Atatürk, kadın meselesinin üstüne pek varamamıştır. Köyde ve geri kalabalıkta din kadar kuvvetli şey, ırz, ırz da kadın demektir. Ahlakın ölçüsü ırzdır. Dönülmeyen yemin, ırz üstünedir. Medeni Kanun yeni Türk Cemiyetinin hazır nizamı değil, ideali idi. Bu cemiyet mahkemelerde kalıptan dökülmeyecekti. Kızlı erkekli mektepten yetişecek ve mektepten çıkacaktı. İktisadi şartların yaratacağı yasama imkânları kadını hürriyetine kavuşturacaktı. Halk kadınının kurtuluşu uzunca bir zaman alacaktı.” (Resimli Ay, Nisan 1927, S.27)
İhtiyatlı devlet adamı kimliği ile muhafazakar erkek kimliğinin ipuçlarını 21 Mart 1923’te Konya’da Kızılay Kadın Kolu’nun organize ettiği çayda yaptığı şu konuşmada görürüz: “Gerçekten de özellikle büyük şehirlerde kıyafetlerimiz bizim olmaktan çıkmıştır. Şehirlerdeki kadınlarımız iki aşırı kılık içinde görünüyorlar. Ya dışarıdan ne olduğu bilinmeyen çok kapalı, karanlık bir kılık ya da Avrupa’nın en serbest balolarında bile gösterilmeyecek kadar açık bir giyiniş. Her ikisi de dinimize aykırıdır (..) Kılıklarını da aynen Avrupa kadınını taklit ederek giyimlerini aşırılığa götürenler düşünmelidirler ki; her ulusun kendi gelenekleri, alışkanlıkları, ulusal özellikleri vardır. Başkasını aynen taklit eden millet; ne o milletin aynı olabilir, ne kendi ulusallığı içinde kalabilir. Bunun sonu da umulana varılmamanın acısıdır. Kapalı olmayan fakat erdemli olan bir giyimle ilim ve sanat hareketlerine, sosyal hareketlere katılan kadını, dünyanın en tutucu milleti bile beğenir.” (Aktaran Mahmut Goloğlu, Türkiye Cumhuriyeti-1923, Başnur 1971, s. 85)
İKLİM VE ERKEK BENCİLLİĞİ . 27 Ağustos 1925 günü İnebolu’da meseleyi bir kez de (sadeleştirilmiş bir Türkçe ile) ‘iklim’ ve ‘erkek bencilliği’ açısından yumuşak bir dille ele alır ama eylemde sertleşeceğinin işaretini de verir: “Seyahatim sırasında köylerde değil bilhassa kasaba ve şehirlerde kadın arkadaşlarımızın yüzlerini ve gözlerini çok yoğun ve itina ile kapatmakta olduklarını gördüm. Bilhassa bu sıcak mevsimde bu tarz kendileri için mutlaka ıstırap verici olduğunu tahmin ediyorum. Erkek arkadaşlar bu biraz bizim bencilliğimizin eseridir. Çok namuslu ve dikkatli olduğumuzun icabıdır. Fakat muhterem arkadaşlar, kadınlarımız da bizim gibi aklı eren ve düşünen insanlardır. Onlara ahlakın kutsallığını telkin ettikten, millî ahlâkımızı anlattıktan ve onların zihnini nur ile, temizlik ile donattıktan sonra fazla bencilliğe gerek kalmaz. Onlar yüzlerini dünyaya göstersinler. Ve gözleriyle dünyayı dikkatle görebilsinler (..) Arkadaşlar, özel olarak söylüyorum. Korkmayınız, bu gidiş zorunludur (..) İsterseniz bildireyim ki, bu kadar yüksek ve önemli bir sonuca ulaşmak için gerekirse bazı kurbanlar da verelim. Bunun ehemmiyeti yoktur (..) Medeniyetin coşkun seli karsısında direnmek boşunadır...” (Söylev ve Demeçler, c.II, s. 221-222.)
MESAJ ALINMIŞTIR . Benzer bir konuşmayı 30 Ağustos 1925 günü Kastamonu’da da yapınca yerel yöneticiler canla başla giyim kuşam devrimini hayata geçirmeye soyunurlar. Eskişehir Belediye Başkanı yerel gazetede yayınlanan bir bildiri ile hanımların giydikleri peştamalın terk edilerek uygar bir giysi giyilmesi ister. Ordu’da yayınlanan Güzel Ordugazetesindeki baş makalede peçe ve çarşafın yüzyıllardan beri toplum hayatında sebep olduğu anlamsız etkilerden bahsedilir ve çağa uymayan bu giysilerin terk edilmesi istenir. Tirebolu Belediyesi ise 7 Ekim 1926 yılında aldığı bir kararla halka peçelerini çıkarmaları hususunda 48 saat süre verir. Ayrıca kasabanın ileri gelenlerinin hanımları peçelerini çıkarmak suretiyle halka öncülük etmek istenecek ancak bu çabalar sonuçsuz kalacaktır. Trabzon İl Genel Meclisi 11 Aralık 1926 tarihinde aldığı bir kararla halka 10 gün süre tanıyarak bu tarihten sonra peçe takmaya devam edenlerin cezalandırılacaklarını duyurur. Aydın’da da İl Genel Meclisi tarafından 1 Şubat 1927 tarihinde alınan bir kararla peştamal, üstlük ve çarşaf kullanımı yasaklanarak halka 1 Nisan 1927 tarihine kadar süre verilmiş ve bu tarihten sonra söz konusu yasağa uymayanların cezalandırılacağı duyurulmuştur. 1928’te Sivas Belediye Başkanlığı peçe ve çarşafın kaldırılması yönünde çalışmalar yapılmasına karar verir.
İzlenen politikalar sonuç vermeye başlamış olmalıdır ki kadınlar çarşaf ve benzeri giysilerini çıkararak hızla batılı giysilere bürünürler. Yazları ipekli kumaştan yapılmış tayyör, onun üzerine tayyör rengine uygun ve aynı kumaştan pelerin, başa da arkadan sıkılan tül örtü, kışları tayyör, üzerine manto giyilir. Moda dergileri sıkça manto modelleri vermekte ve biçki dikiş kurslarında öğrencilere manto dikişi öğretilerek, manto giyimi yaygınlaştırılmaya çalışılmaktadır. Ancak baş giyiminde henüz tek tip bir tavır oturtulamamıştır. 1930’da kadınlara belediye seçimlerine katılma hakkı tanınmasından sonra, çarşaf ve peçelerle oy kullananların kimliklerinin tespiti sırasında tatsız olayların yaşanması üzerine peçe ve çarşaf konusunu yeniden gündeme getirir. Kadınlara milletvekili seçme ve seçilme hakkının ‘verildiği’ 1934’te bu durum daha büyük sorun olur.
KANUN YOK AMA TAMİM VAR . 16 Mart 1935’de Adana’da, 29 Nisan 1935’de Ordu’da, 10 Temmuz 1935’de Sungurlu’da peçe ve çarşaf kullanımının yerel yönetimlerce yasaklanır. CHP’nin 16 Mayıs 1935 tarihli oturumunda Dâhiliye Vekili Şükrü Kaya ‘kadın devrimi bir ülkenin bağımsızlığının ve geleceğinin koruyucusu, rejimin esasıdır. Komisyonumuzun ve hükümetimizin ilgi ile takip ettiği bu isi onaylamanız hükümet için büyük bir direktif olacaktır’ diyerek işin peşini bırakmayacaklarının işaretini verir.
Nitekim Şükrü Kaya imzasıyla 22 Temmuz 1935 tarihli bir tamim uyarınca önce Mersin’de Belediye kararıyla, sonra Trabzon’da Vali başkanlığında toplanan İl Genel Meclisi kararıyla kadınların çarşaflı olarak sokağa çıkması yasaklanır. Bu kararda çarşafın sakıncaları anlatılmış ve polise çarşaflı kadınları götürmeleri konusunda emir verilmiştir. Trabzon’un kararı Rize İl Genel Meclisi tarafından aynen kabul edilir ve uygulanır. 1935 yılı boyunca sırasıyla Bodrum, Adana, Antalya, Sungurlu, Zile, Konya, Afyon, Maraş’ta benzer kararlar alınır ve uygulanır.
MİLLİ VAZİFE. 23 Nisan 1937’de yayınlanan şu tehditkâr tamim ise modernleşmenin emirlerle gerçekleştirilmesinin imkansızlığını adeta ilân eder:“.Medeni vasıflarla donatılmış bir milletin kadınlarında görülmesi asla yakışık almayan peçe ve çarşaflara ötede beride arasıra rastlanılmaktadır (..) Türk medeni rejimi ise asla bu gibi çirkin ve alelacayip kıyafetlere taraftar değildir. Her vatandaş sunu iyice bilmelidir ki İnkılaba, rejime uymayanlar gericiliğe eğilimli ve bu çirkin arzu ve eğilim ile sakatlanmış kabul edileceklerdir. Medenî haklarını çok iyi kullanan erkeklerin eşlerinin, medenî hakkını da teslim etmeleri ve ona uymaya mecbur etmeleri kendileri için Milli ve kanuni bir vazife ve borçtur!...” (Tamimlerin tam metni için bkz. Emniyet Genel Müdürlüğü Polis Dergisi: Cumhuriyetin 75.Yıldönümünde Polis Arşiv Belgeleriyle Gerçekler, Özel sayı,1998, s. 89-93.)
Fransız siyaset ve fikir adamı Eduard Herriot hatıralarında Atatürk ile yaptığı bir mülakatta kadınlara peçelerini nasıl attırdığını sorduğunda, “Bu hususta tarafımızdan hiçbir zorlama yapılmış değildir; biz yalnız yüzlerini açacak hanımları koruyacağımızı ilân ettik, iş kendiliğinden yürüdü” seklinde cevap aldığını söyler. Anlaşılan ‘zorlama’ deyince ‘Ebedi Şef’in aklına gelen bizimki ile aynı değildir…
Ayrıntılı Bilgi İçin: Murat Aksoy, Başörtüsü-Türban, Batılılaşma-Modernleşme, Laiklik ve Örtünme, Kitap Yayınevi, 2005.
.10-2-2008
CHP, Ticaniler ve Atatürk’ü Koruma Kanunu
Geçtiğimiz hafta, CHP’nin ‘türban/başörtüsü’ konusunda AK Parti ile MHP’ye yönelik ağır eleştirilerini dinledik. Halbuki, CHP 1940-1950 arasında attığı adımlarla ‘Atatürkçü laiklik anlayışı’na ilk darbeyi vuran parti idi. Bu yıllar Kemalist rejim tarafından adeta ‘gayri-meşru’ ilan edilen dinsel taleplerin kamusal alanda tekrar dile getirilmeye başladığı yıllardı. Büyük Doğu, Sebilürreşat, Hür Adam, İslam Dergisi, İslam Dünyası, Selamet gibi dergiler İslamcı söylemleri kitlelere yayarken, Temmuz 1945’ten Mayıs 1950'ye kadar kurulan 24 partinin hemen hepsi programlarında dinsel konulara özel yer vermişlerdi.
POPÜLİZM YARIŞI . CHP muhalefetle baş etmek için din konusundaki tutumunu esnetti, ancak ‘Tek Parti’ döneminin yılgınlığı ile II. Dünya Savaşı’nın kemer sıkma politikaları birleşince, 14 Mayıs 1950 seçimlerini Demokrat Parti’nin (DP) kazanmasını önleyemedi. DP’nin hükümeti 16 Haziran 1950’de dini konuları içeren bir dizi kanunu onayladı. Böylece Arapça ezan okunması, radyoda haftada üç kez Kuran okunması, okullarda dini eğitim verilmesi, imam hatip okulları ve Yüksek İslam Enstitüsü’nün kurulması mümkün oldu. DP döneminde Alevilere yönelik adım atılmazken, 15 bin yeni cami açıldı.
ATATÜRK TABUSU . Gazi Üniversitesi’nden Prof. Atilla Yayla’nın, bir panelde ‘bu adam’ diyerek Atatürk’e ‘alenen hakaret ettiği’ gerekçesiyle 1 yıl 3 ay hapse mahkum edilmesi ayıbı, ‘türban/başörtüsü’ tartışmaları sırasında gözden kaçtı. Yayla’nın mahkum edildiği Atatürk’ü Koruma Kanunu, 1940’ların sonunda CHP’nin oy uğruna işbirliği yaptığı Ticaniler tarikatının Atatürk heykellerine yönelik saldırıları üzerine DP tarafından çıkartılmıştı. Bu haftayı, 57 yıldır düşünce özgürlüğünü kısıtlamakta önemli bir işlev gördüğü açık iken, hakkında konuşmanın bile bir ‘tabu’ olduğu bu ‘totemleştirme’ kanununun tarihçesine ayırdık.
LAİKLİĞİN ESNETİLMESİ . Kemalist ideolojinin resmi partisi CHP, adeta bir ‘karşı ideoloji’ olarak tanımladığı İslamcı hareketlerin atağa geçtiği 1940’larda pozisyonlarını gözden geçirmek ihtiyacı duymuştu. 1945’te Hamdullah Suphi Tanrıöver’in başını çektiği bir grup, toplumun dinsel alandaki ihtiyaçlarının giderilmesi konusunda hükümetten tedbirler alınmasını isterken, başbakan Recep Peker bu isteklere ‘dini propagandaya kapı açacağı’gerekçesi karşı çıkmıştı. Ancak, uzun tartışmalardan sonra CHP parti divanı, dini taleplerin yerine getirilmesinin Cumhuriyet’in ‘vicdan hürriyeti ve laiklik prensiplerininzedelenmemesi şartıyla’ mümkün olabileceğine karar verdi. 1947 Temmuz’unda bir adım daha atıldı ve halkın yükselen dinsel talepleri karşısında daha yumuşak bir politika izleneceğinin işareti olarak ‘Özel Din Öğrenimi Ana Hatları’ adlı program kabul edildi.
CHP içinde çıkan bir grubun kurduğu DP’nin dinsel talepleri daha radikal bir biçimde savunarak CHP’yi sıkıştırması üzerine, 1947 kurultayında din eğitimine izin verilmesi, ibadet yerlerinin bakım ve onarımının sağlanması ve din görevlilerinin maaşlarının iyileştirilmesi gibi konular tartışılmakla kalmadı, laiklik yorumu da şöyle değiştirildi: “Din anlayışı ile vicdan meselesi olduğu için her türlü hücum ve müdahaleye karşı korunmalıdır. Hiçbir yurttaş, kanunun yasaklamadığı ibadet ve ayinler yüzündenrahatsız edilmemelidir.” Ardından halkın hoşuna gideceği düşünülen başka adımlar atıldı. Örneğin 1947’de Hacca gideceklere hükümet tarafından ilk defa döviz tahsis edildi. 1948’de ilkokul 4. ve 5. sınıf öğrencilerine din eğitimi verilmeye başladı. Dersler ‘ihtiyari’ (seçmeli) olduğu halde bazı illerde Aleviler hatta gayri Müslimler bile derslere katılmaya mecbur edilmişti. (Öyle ki DP’nin iktidarı devraldığı gün öğrencilerin yüzde 98’i din dersine devam ediyordu.) Aynı yıl, Ankara, İstanbul, İzmir, Seyhan (Adana), Diyarbakır ve Erzurum’da, 1930’larda öğrenci yokluğu yüzünden kapanan Kuran kurslarına izin verildi.
141, 142 VE 163 . Ancak, hükümetin içi pek rahat değildi ki, Türk Ceza Kanunu’nda (TCK) yapılan bir değişiklik ile ‘Anayasa’nın laiklik ilkesine aykırı olan, devletin yapısını dinsel esaslara dayandırmak isteyen eylemler’ suç kapsamına alındı. 10 Haziran 1949’da, DP’li milletvekillerinin de desteği ile, TCK’nin 141, 142 ve 163. maddeleri kabul edildi. Bunlardan 141 ve 142. maddeler siyasi, hukuki, iktisadi ya da sosyal düzeni yıkmak isteyen örgütlerin kurulması ile ilgiliydi. 163. madde ise, ‘laikliğe aykırı olarak, devletin içtimai veya iktisadi veya siyasi veya hukuki temel nizamlarını, kısmen de olsa dini esas ve inançlara uydurmak amacıyla cemiyet kurmayı’ yasaklıyordu.
31 Ekim 1949’da İlahiyat Fakültelerinin açılması ise bakış açısına bağlı olarak ‘taviz’ olarak da ‘tedbir’ olarak da değerlendirilebilecek bir adımdı. 20-25 Haziran 1949’da DP II. Büyük Kongresi’nde bir konuşma yapan Seyhan (Adana) delegesi Reşat Güçlü’nün “İstanbul’dan harıl harıl, tomar tomar yılan muskası geliyor. Arkasına altı ok basılmış akrep muskaları geliyor. ‘Bunlar nedir?’ dediğimde ‘Partice damgalanmıştır, daha tesirlidir diyorlar...Memlekette irticaı körükleyen tek kuvvet CHP’dir. Nasıl ki daha fazla ayakta durmak için Atatürk’ün mirasını yiyorsa, Atatürk’ün inkılabını satarak mürtecie taviz veriyor” (Zafer gazetesi, 23 Haziran 1949) demesi doğruysa, CHP dini siyasete alet etmekte gayet yaratıcıydı! CHP’nin, seçimleri yenileme kararını aldığı 1 Mart 1950 günü, tekke ve zaviyeleri kapatan 5566 Sayılı Kanun’da değişiklik yaparak ‘sanat değeri olan ve Türk büyüklerine ait türbelerin ziyaretine’ izin vermesi özünde doğru olsa da, esas itibariyle muhafazakar çevrelere dağıtılan mavi boncuklardan sonuncusuydu.
OLAYLI CENAZE . CHP’yi pek yakında neyin beklediğini anlatan, prostat ameliyatı sırasında ölen Mareşal Fevzi Çakmak’ın cenaze töreninde yaşananlar oldu. 10 Nisan 1950’de ölen Mareşal’in 12 Nisan’da devletçe düzenlenen cenaze töreni sırasında kontrolü ele geçiren fanatik dinci bir grup cenazeyi top arabasının üzerinden alarak omuzlarda taşımış, tören sırasında İstanbul radyosunun normal yayınına devam etmesi üzerine galeyana gelerek, müzik yayınını kesmesi için radyo evini basmış, yol üzerindeki sinema, tiyatro ve dükkanları kapanmaya zorlamıştı. O sıralar yasak olduğu halde ezan Arapça okunmuş, ortalık ancak cenaze Zincirlikuyu yerine, tekbirlerle Eyüp Sultan’a defnedildikten sonra durulmuştu. Bir ay sonra yapılan seçimleri de ‘Yeter Söz Milletindir!” diyen Demokrat Parti kazanmıştı!...
HEYKEL KIRICI TİCANİLER ATATÜRK’Ü KORUMA KANUNU
Atilla Yayla’nın yargılandığı ‘5816 Sayılı Atatürk Aleyhine İşlenen Suçlar Hakkında Kanun’a neden ihtiyaç duyulduğunu kanunun mucidi Celal Bayar, yıllar sonra şöyle açıklamıştı: “İktidarımızın ilk yıllarında, Kemal Pilavoğlu adında birinin yönettiği tarikat mensupları ellerine geçirdikleri çekiçlerle Atatürk heykellerine saldırıyor, huzursuzluk çıkartıyorlardı. Hükümet, bunlara karşı gerekli tedbirleri alıyordu. Fakat olayların birbirini kovalaması, toplumda sinirli bir hava estirdi. Pilavoğlu isimli tarikat şeyhi, 26 müridi ile yakalanıp adliyeye sevk edildi. Yine bu aylarda yeraltı faaliyeti yapan bir gizli Komünist Partisi de ele geçirildi ve 188 üyesi Adliyeye sevk edildi. Bütün bunlar gösteriyor ki; demokrasinin getirdiği hürriyet havası içinde aşırı akımlar ortalığa yayılmışlardı. Toplumu aşırı cereyanların zararlarından korumak lazımdı. Bunun için sağ ve sol akımlara karşı Ceza Kanunu'ndaki cezaları ağırlaştırmak, Atatürk heykellerine ve Atatürk'e karşı harekete geçeceklere karşı da Atatürk'ü Koruma Kanunu çıkartmak gerekiyordu (...) Atatürk'ün kurduğu ana muhalefet partisi ise bu kanun karşısında yer aldı. Demokrat Parti içinden bazı milletvekilleri de, şahsi düşüncelerine bağlı kalarak bu kanunun çıkmasını engelliyordu (...) Kanun müzakeresi aylarca sürdü. Bir gecede 17 Atatürk heykeline birden saldıranlar, o gün bugün ortada yoktur." (Erkin Umsan, Yeni Asır, 10 Kasım 2003)
TİCANİLER . Bayar’ın sözünü ettiği ‘gizli komünistleri’ çoğumuz ezbere biliyorduk ama ‘Kemal Pilavoğlu’nun tarikatı’ neydi acaba? Ticanilik diye anılan bu tarikat, 1946’da çok partili döneme geçişle birlikte güç kazanan dinsel hareketlerden biriydi. Diğer iki hareket ise Nakşibendilikten gelen Saidi Nursi’nin önderliğini yaptığı Nurculuk ile Süleyman Hilmi Tunahan’ın önderliğini yaptığı Süleymancılık tarikatları idi. Kemal Pilavoğlu adlı hukuk fakültesinden terk şahıs tarafından 1930’larda Ankara’nın Çubuk ilçesi ile Çankırı’nın Şabanözü ilçesinde örgütlenmişti. Ticanilik adını Şazeli-Halveti kökenli Ebu’l Abbas Ahmed et-Ticani (1737-1815) tarafından Cezayir'de kurulan ve Fas, Hicaz, Mısır, Trablusgarp ve Senegal’de yayılan Ticaniye tarikatından alıyordu. Ancak Pilavoğlu’nun tarikatının asıl tarikatla ilişkisi çok şüpheliydi. Çünkü Pilavoğlu, güya rüyasında Ahmed et-Ticani`ye intisap ettiğini görmüş, ardından Abdülkadir Medeni adlı birinden tarikat ruhsatı almıştı.
Pilavoğlu ve müridleri ilk kez 1943’de, kovuşturmaya uğramışlar ancak kısa bir süre sonra serbest bırakılmışlardı. Bir süre sonra ‘heykel puttur’, ‘laiklik dinsizliktir’, ‘Hilafeti kaldıran Atatürk mel’undur’, ‘Türkçe ezan küfürdür’ sloganları ile ortaya çıktılar ve ilk büyük eylemlerini 4 Şubat 1949’da TBMM’nin dinleyici bölümünde Arapça ezan okuyarak yaptılar. Ardından, Bayar’ın dediği gibi, çeşitli yerlerdeki Atatürk heykellerine saldırmaya başladılar. Tarikatın eylemleri 1951 yılı başlarından itibaren halkın da dikkatini çekmeye başladı. CHP, DP’yi sıkıştırmak için ‘Ticanileri tel’in’ mitingleri yapmaya başladı. İkinci Menderes Hükümeti’nin kurulduğu dönemlerde yoğunlaşan protesto mitinglerine DP, Atatürk’ü Koruma Kanunu’nu çıkararak yanıt verdi. Böylece ‘Atatürkçülük şampiyonluğu’ unvanını CHP’nin elinden aldı. Bu kanun sayesinde, 1950 seçimlerinde ‘Ebedi Şef’ Mustafa Kemal’in kurduğu CHP’yi hezimete uğratarak Kemalist kadroların tepkisini çeken DP, Mustafa Kemal’i ‘Atatürk olarak’ tabulaştırmayı akıl ederek, sistemle ilişkisini düzeltme şansını yakalamıştı.
HIRSCH’İN YORUMU . Bayar’ın dediği gibi CHP bu kanunun çıkartılmasına çok sıcak bakmamıştı. Bunun nedeni daha sonra anlaşılacaktı. Ancak bazı DP milletvekilleri de yasaya karşıydılar. Bunların başında “[Atatürk] Bizden imtiyaz değil rahmet bekliyor” diyen DP milletvekilleri Mümtaz Faik Fenik ile eski paşalardan Selahattin Adil geliyordu. Ancak Ankara Milletvekili Selahattin Adil meclisteki konuşmasında Atatürk’ten ‘Mustafa Kemal’ diye bahsedince eleştiriye uğradı. Zafer Gazetesi’nde ‘Sarıçizmeli’ mahlası ile yazan kişi (muhtemelen Faik Fenik’in eşi Adviye Fenik) ‘Mustafa Kemal, Atatürk’ün eşsiz şahsiyetinde ilk merhaledir. Mustafa Kemal ile Atatürk arasında koskoca bir milli mücadele ve inkılâp tarihi vardır. (..) Yoksa Selahattin Adil Paşa Mustafa Kemal’den sonraki Gazi’nin ve Atatürk’ün farkında değil midir?” diye sormuştu.
Halbuki muhalifler, tek bir kişi için kanun çıkarılmasının o sırada yürürlükte olan 1924 Anayasa’sının 69. maddesine aykırı olduğunu düşünüyorlardı. Bunun üzerine hükümet, Nazi zulmünden kaçarak Türkiye’ye gelmiş olan Yahudi asıllı ünlü Hukuk Profesörü Ernst Hirsch’in görüşüne başvurdu. Hirsch şöyle dedi: “Anayasa başka şeylerin yanı sıra, bir şahsa imtiyazların tanınmasına imkân sağlayacak yasaların çıkarılmasını yasaklamaktadır. Buradaki ‘şahıs’ deyimi, ‘gerçek kişi’ yani ‘insan’ anlamına gelmektedir. Madde 27’ye göre insanın şahsiyeti, doğumunun tamamlanmasından itibaren hayatla başlar ve ölümle son bulur. Atatürk adında bir şahıs, artık hukuki anlamda mevcut değildir. Dolayısıyla ona yasa yoluyla bir imtiyaz sağlanması söz konusu olamaz (…) Burada korunmak istenen Türkiye Cumhuriyeti’nin kurucusuna karşı Türk milletinde genel olarak yaygın bulunan hayranlık ve saygı duygusudur.” (Aktaran Zülfü Livaneli, Vatan, 3 Şubat 2008) Bu açıklama milletvekillerini tatmin etmiş olmalıydı ki, kanun 25 Temmuz 1951’de kabul edildi. Pilavoğlu ve 74 müridi, 5 Mart 1952’de Ankara 1. Ağır Ceza Mahkemesi’nde söz konusu kanuna muhalefetten 15 ay hapis cezasına mahkum oldular.
BOZCAADA BEYİ . 27 Mayıs darbesinden sonra Milli Birlik Komitesi tarafından Bozcaada’ya sürülen Kemal Pilavoğlu, iddialara göre Orta Anadolu'dan getirttiği 130 kadar müridiyle ada ekonomisine egemen olmuştu. Adanın pastanesi, kasabı, manavı, fırını hep onundu. ''Şarap üretmek günahtır; üzümlerini şarapçılara verenler cehennemde cayır cayır yanar” diyerek Müslüman bağcıların yüreğine korku salan Pilavoğlu,Bozcaada’yı terk ettirdiği Rumların bağlarını teker teker satın alarak pekmezcilikten servet edindi. 1977’de, karısının ihbarı üzerine evinin üst katında üç oğlan çocuğuyla yakalanıp yargılandıktan birkaç ay sonra ölünce tarikatın bir bölümü Nurculara bir bölümü Aczmendilere dahil oldu ve Ticanilik sona erdi. Ama Ticaniler adı, halka irtica tehlikesini hatırlatmak gerektiğinde ‘öcü geliyor’ kabilinden kullanılmak üzere hep canlı tutuldu.
CHP-TİCANİ İLİŞKİSİ . 26 Nisan 1950 tarihli Zafer Gazetesi’nde çıkan bir habere göre Kemal Pilavoğlu ve müritlerinden bir grup İsmet İnönü’nün onayıyla partiye üye yapılmış, tarikat üyeleri köylerde toplantılar düzenleyerek parti propagandası yapmışlar, köylüleri CHP’ye üye yazmışlardı. Ancak gazetenin DP yanlısı olması yüzünden bu iddia seçim atmosferinde gürültüye gitti. Konunun tekrar gündeme gelmesi 14 Mayıs 1950 seçimlerinden sonra oldu.
Zafer Gazetesi’nin 30 Haziran 1951 tarihli nüshası “Atatürk heykellerine mel’unane tecavüzleri tel’in maksadile bugün büyük bir miting yapılıyor” başlığı ile çıkmıştı. Habere göre mitinge DP’li milletvekilleri de katılacaklardı. Gazetenin tam orta sayfasındaki kutu içerisinde ise ‘Ticaniler ve CHP’ başlığı altında “CHP seçimlerde Ticanilere nasıl yardım etmişti?” sorusuna cevap veriliyordu.
CHP, elbette bu ilişkiyi reddetti ama 1952’deki yargılamada Pilavoğlu’nun avukatlığını yapan Yılmaz Akpınar’ın, CHP Balıkesir milletvekili Muzaffer Akpınar’ın oğlu olması dedikoduları destekler mahiyetteydi. Daha sonra, Yakup Kadri Karaosmanoğlu da CHP ve Genel Başkanı -Siyasi İncelemeler ile Politika’da 45 Yıl adlı eserlerinde, CHP-Pilavoğlu ilişkisine değinecekti.
Anlaşılan CHP`nin akıl hocaları, Nurcuların ve Süleymancıların DP`ye destek verdiklerini görünce dindar bir grubun halk arasında partileri adına çalışmasında fayda görmüşler, ama bula bula Ticaniler gibi ‘sözde’ tarikatı bulmuşlardı. Bu durum pek içlerine sinmediği için de grupla ilişkilerini mümkün olduğunca gizli ve mesafeli tutmaya çalışmışlardı. Nitekim, seçimlere kadar DP aleyhinde görünen Ticaniler, seçimden sonra DP iktidarını sıkıntıya sokacak eylemlerine devam etmişlerdi. İşte CHP’nin herkesi şaşırtan biçimde Atatürk’ü Koruma Kanunu’na muhalefet etmesinin gerçek nedeni bu ilişkiden duyduğu mahcubiyetti!
Totemleştirme Kanunundan Yargılananlar
Birinci maddesinde Atatürk'ün hatırasına alenen hakaret eden veya söven kimseye bir yıldan üç yıla kadar, Atatürk'ü temsil eden heykel, büst ve abideleri veyahut Atatürk'ün kabrini tahrip eden, kıran, bozan veya kirleten kimseye bir yıldan beş yıla kadar ağır hapis cezası verilir diyen, ikinci maddesinde bu suçların toplu olarak veya kamuya açık yerlerde veya basın yoluyla işlenmesinde cezanın yarı yarıya arttırılacağını, bu suçlar zor kullanarak işlenirse bir kat daha arttırılacağını söyleyen kanunun ilk kurbanlarından biri, Milli Mücadele kahramanlarından merhum Kazım Karabekir’in İstiklal Harbimiz kitabını 1960’da tekrar yayınlayan Tahsin Demiray’dı. Demiray 15 aya mahkum olmuştu. Büyük Doğu hareketinin lideri, İslamcı şair Necip Fazıl Kısakürek 27 Mayıs 1960 darbesinden sonra 1,5 yıl hapse mahkum oldu ve genel aftan sadece kendisi istisna edildiği için Aralık 1961’e kadar hapis yattı. İslamcı tarihçi Kadir Mısırlıoğlu, Lozan Zafer mi, Hezimet mi? adlı kitabının 1970’deki genişletilmiş ikinci baskısı yüzünden yargılandı ancak dava 1974 genel affı dolayısıyla düştü.
Yakın tarihlere gelince; Milli Gazete yazarı Hakan Albayrak 2000’de yazdığı “Bir Cenaze Namazı'' başlıklı yazısında Atatürk’ün cenaze namazının kılınmadığını öne sürdüğü için 15 ay hapse mahkum oldu. Aykırı Yayınları’nın sahibi Seyfi Öngider, İki Şehrin Hikayesi/Ankara-İstanbul Çatışması adlı kitabından, Aram Yayıncılığın sahibi Fatih Taş, John Tirman’ın Savaş Ganimetleri: Amerikan Silah Ticaretinin İnsani Bedeli kitabından, Belge Yayıncılığın sahibi Ragıp Zarakolu, George Jerjian’ın Gerçek Bizi Özgür Kılacak: Ermeni ve Türk Barışması adlı kitabından, yazar İpek Çalışlar Latife Hanım kitabından, Hürriyet Gazetesi’nin Sorumlu Müdürü Necdet Tatlıcan, İpek Çalışlar’la yapılan röportajdan, Gaziantep’te yayınlanan Çoban Ateşi gazetesi yazarı Berkant Çoşkun ve yazı işleri müdürü Yasin Yetişgen “Anne beni askere yollama” başlıklı yazıdan dolayı yargılanıyorlar. Çevirmenler Lütfi Taylan Tosun ve Aysel Yıldırım, Özgür-Der Çocuk Kulübü yöneticilerinden Zehra Çomaklı Türkmen ve Bianet yazarı Ertuğrul Kürkçüoğlu dakovuşturmalık oldular.
.17-2-08
İktidar basının uysal olanını sever!
Başbakan Erdoğan’ın aba altından sopa gösteren ‘çıplak kadın’lı basın eleştirisi, Cumhuriyet dönemi boyunca basın-iktidar ilişkilerine göz atmak konusunda esinlendirici oldu. Hatırlanacağı üzere, Milli Mücadele’ye muhalefetinden dolayı ‘Mütareke Basını’ diye adlandırılan İstanbul basınına Ankara’nın duyduğu tepki, Alemdar’dan Refik Halit Karay, Refii Cevat Ulunay ve Tarık Mümtaz Göktepe gibi sembol isimlerin, Lozan Anlaşması uyarınca oluşturulan ‘150’likler’ listesi kapsamında yurt dışına çıkarılmalarından ya daPeyam-ı Sabah yazarı Ali Kemal’in eski Merkez Ordusu komutanı Sakallı Nurettin Paşa’nın kışkırttığı güruh tarafından İzmit’te linç edilmesinden sonra bile azalmamıştı.
Cumhuriyet döneminin ilk İstiklal Mahkemesi 8 Aralık 1923’de kuruldu ve yetki alanı İstanbul ve havalisi olarak tanımlandı. Görünürdeki amaç, 10 Kasım 1923 tarihli Tanin’de Halife Hazretlerine açık bir mektup yazan İstanbul Barosu Başkanı Dersim Mebusu Lütfi Fikri (Düşünsel) Bey’i yargılamaktı ama asıl amacın, muhalif İstanbul basınını sindirmek olduğu anlaşılıyordu. Matbuat Davası denilen ikinci davada, hükümete hitaben Halifeliği destekleyen bir mektup yazan Şii liderler Ali Ağa Han ve Emir Ali’nin mektuplarını yayınlayan Tanin’in Başyazarı Hüseyin Cahit, İkdam’ın Başyazarı Ahmet Cevdet ile İkdam’ın Mesul Müdürü Ömer İzzeddin, Tevhid-i Efkâr’ın Başyazarı Velid Bey ile Mesul Müdürü Hayri Muhitten Bey yargılandı. İkdam, Tanin, Tevhid-i Efkar ve Vatan mensupları beraat ederken, Lütfi Fikri Bey, 5 yıl kürek cezasına mahkum oldu, fakat altı ay hapis yattıktan sonra başvurusu üzerine TBMM tarafından affedildi. Mustafa Kemal amacına ulaşmış, İstanbul’un muhalif basınına gözdağı verilmişti.
TAKRİR-İ SÜKUN BASINI . İstanbul basını ile Ankara arasında ipler, 13 Şubat 1925’de başlayan Şeyh Said İsyanı’dan sonra koptu. Şeyh Said’in mahkemede Ankara’nın öğütlemesiyle ‘beni isyana basın itti’ lafları etmesiyle başlayan süreç, Ağustos ayında hükümetin ‘yılan yuvaları’ dediği Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nı (TpCF) destekleyen üç önemli muhafakazâr-dinci gazete, Tevhid-i Efkar, Son Telgraf ve İstiklal ile İslamcı dergiSebilürreşat, komünistlerin yayın organı Aydınlık ve Orak Çekiç, Adana’da çıkan Tok Söz veSayha, İzmir’de çıkan Sada-yı Hak ve Trabzon’da çıkan İstikbal gazetelerinin kapanmasıyla derinleşti. Aralarında Ahmet Emin Yalman ve Velid Ebuzziya’nın da olduğu 9 kişi tutuklanarak Diyarbakır İstiklal Mahkemesi’ne sevkedildi. 3 Haziran 1925’de isyana destek verdiği gerekçesi ile ThCF kapatıldı. Kelleyi kaptırmak üzere oldukları anlayan gazeteciler, daha yolda iken Mustafa Kemal’e iki telgraf çekmişler ama kurtulmaları için kararın açıklanmasından bir gün önce bir üçüncü telgrafı çekmeleri gerekmişti. 87 günlük yargılamadan sonra gazetecilere son sözleri sorulmuş, sadece Adana’da yayınlanan Toksöz’ün sahibi Ali Kemali (Öğütçü) Bey (Orhan Kemal’in babası) savunma yapmıştı. Diğerleri ‘mahkemenin adaletinden emin olduklarını’ söyleme akıllılığını gösterdiler. Sonuç beklendiği gibi oldu: Ali Kemali Bey, yargılanmasına devam edilmek üzere Ankara İstiklal Mahkemesi’ne sevk edilirken, boyun eğenler beraat ettiler.
SÜRGÜNLER . İkinci fasıl yargılamanın baş kurbanı, isyan dolayısıyla kapatılan TpCF merkezinde yapılan polis aramasını ‘baskın’ diye adlandırmak ‘cüretinde bulunan’ Hüseyin Cahit Yalçın’dı. Yalçın, sırf bu kelime bahane edilerek Çorum’a öbür boyu sürgün edilirken, solcu gazeteci Zekeriya Sertel Sinop’a, Cevat Şakir (Kabaağaç) ise Bodrum’a sürülmüştü. Aslında Cevat Şakir suçsuz bulunmuştu ama mahkeme yargıçlarından Ali Çetinkaya, yıllar önce ailevi bir mesele sırasında Cevat Şakir’in öldürdüğü babası Şakir Paşa’nın arkadaşı olarak kendisine ceza verilmesi için özel olarak uğraşmıştı.
1930’da, devlet güdümlü Serbest Cumhuriyet Fırkası’nın umulandan daha popüler olması ve Ankara’ya yönelik muhalefet için çekim merkezi olması üzerine İstanbul’da Son Posta, İzmir’de Hizmet, Halkın Sesi ve Yeni Asır, Ankara’nın tepkisini çektiler ama onlar yine de şanslıydılar çünkü aynı dönemde, sosyalist eğilimli Arif Oruç’un çıkardığı Yarın gazetesinin tirajının 80 binlere ulaşması üzerine rejim Arif Oruç’a öyle bir baskı uygulamıştı ki, adamcağız Bulgaristan’a kaçmak zorunda kalmıştı. Ama orada da rahat bırakılmadı, Bulgaristan hükümetine yapılan baskı ile Yugoslavya’ya kadar püskürtüldü.
ANKARA’DAN GELEN CEZALAR . 25 Temmuz 1931’de kabul edilen Matbuat Kanunu muhalif basın sorununu kökünden çözmek üzere tasarlanmıştı. Gazete çıkarmanın onlarca belirsiz kritere bağlanması yetmezmiş gibi merkezin sıkı denetimi ile gazeteciler nefes alamaz hale gelmişlerdi. Gazeteler Falih Rıfkı’nın deyimiyle Matbuat Müdürlüğü’nden gelen ‘telefon darbesi’ ile kapatılırken ne için kapatıldıklarını bile öğrenemezlerdi. Hükümetin sansür kararlarını bildirmek için kendisi Romanya’da bile bulduğunu söyleyen Zekeriya Sertel, bir keresinde kendisini yargılayan yargıcın, Ankara’nın ne ceza vermesini istediğini bir türlü anlayamadığı için defalarca verdiği cezayı değiştirmek zorunda kaldığını anlatmıştır.
Ama basın sadece baskı ile değil, ödüllendirme ile de susturuluyordu. Mustafa Kemal’in sağlığında yaklaşık 40 gazeteci milletvekili olmuştur. Muhalif Necip Fazıl’ın İstanbul mebusluğunun üzeri ise çizilmiştir. Mustafa Kemal, pek sevdiği İsmail Habib Sevük’ün 80 lira maaşla Yeni Gün’de çalıştığını duyunca, derhal 100 lira maaşla yarı resmi niteliktekiHakimiyet-i Milliye’ye geçmesini emretmişti. Rıza Nur o günleri şöyle özetler: “Reisicumhuru Allah mertebesine çıkarmak (.) matbuat kamilen meddah oldu (.) söndü (.) öldü.”
‘MİLLİ ŞEF’ DÖNEMİ . Tek Parti döneminin basın üzerindeki sopası olan 1931 tarihli Matbuat Kanunu, 1932’de iki kez, 1933, 1934 ve 1938 yıllarında birer kez ağırlaştırılmıştı. Böyle bir ortamda Mustafa Kemal’in ölüm döşeğinde olduğu haberlerinin gazetelerde yer alması mümkün olmadı. Yasağı çiğnemeye cesaret eden Ahmet Emin Yalman’ın Tan gazetesi üç ay süre ile kapatılırken, Vatan’a atıfla haberi yayınlayan Haber gazetesi ile bir Rumca ve üç Ermenice gazete de onar gün kapatıldı. Hatta, başbakan Celal Bayar, Büyük Kulüp’te karşılaştığı Yalman’ı herkesin gözü önünde çok ağır biçimde azarlayarak bu tür baskılara alışık olanları bile şoka sokmuştu.
Başlarından sopanın eksilmeyeceğini çabuk kavrayan basın, yeni şefin takdimi işini büyük bir hevesle yapmaya koyuldu. 13 Kasım 1938 tarihli Bugün gazetesi ilk kez İnönü’den ‘Milli Şef’ diye bahsederken Cumhuriyet gazetesi ‘İkinci Atatürk’ümüz’ diye takdim etmişti. Solcu Zekeriya Sertel bile ‘İnönü’yü başımızda görmek Cumhuriyetimizin garantisidir’ diye koroya katılmak ihtiyacı duymuştu. Bu tarihten itibaren basını kontrol etme işini, Şükrü Kaya, Recep Peker ve Kılıç Ali bizzat üstlendiler. Bu üçlü Anadolu Ajansı haberlerinin metnini bile dikte ettiriyorlardı. 1940 yılında Matbuat Kanunu’nda yapılan iki değişiklikle ‘milli hislerimizi inciten ve bu maksatla milli tarihimizi yanlış gösteren yazılar’ yazmak ağır ceza konusu oldu.
Metin Toker o günün baskılarını şöyle anlatıyordu: “1943’te Cumhuriyet gazetesinde çalışmaya başlamıştım. Yazı İşleri Müdürü Yardımcısı Ahmet İhsan’dı. Onun arkasındaki dolapta, bir dosya kilitli dururdu. Gün geçmezdi ki, birinci Şubeden bir memur gelip, yeni bir yasak kararını getirmesin ve dosyayı şişirmesin… sonradan bu dosyayı gözden geçirmek fırsatını bulmuştum. Neler yoktu ki….. hangi haberin kaçıncı sayfada kaç sütun üzerine, hangi puntolu harflerle gösterilmek gerektiğinden hava durumunun yazılmaması emrine kadar… bunların yetmediği tehlikeli ve kritik anlarda Milli Şef kaşlarını gösterişli bir şekilde çatıyor, istemediği havayı dağıtıyordu. Başka emirler ise Milli Şef İsmet İnönü’nün kendisi ve ailesiyle ilgili haberlerin büyük puntolarla verilmesi gerektiğini bildiriyordu. Cumhurbaşkanı’nın bir konserde, bir temsilde veya at yarışlarında gösteren fotoğraflar çarşaf çarşaf devlet zoru ile yayınlanıyordu.”
SAVAŞ YILLARI . Ardından rejim, gazetelere sağlı sollu haddini bildirmeye başladı. 1941’den itibaren göz yumulan ırkçı-Türkçü basın, 1944’te savaşın seyri belli olunca ummadığı bir tokat yedi. Pantürkist eğilimli Çınaraltı, Kopuz ve Orhun ile durumu dengelemek için sol eğilimli Adımlar, Yurt ve Dünya gazeteleri de kapatıldı. Bunlara merkez medyadan Tan, Vatan ve Tasvir-i Efkar eklenerek tablo tamamlandı. İlk grup değil ama son grup gazeteler ancak İkinci Dünya Savaşı’nda Almanya’nın yenilmesi ve Türkiye’nin ‘Batı bloğuna’ katılmak üzere San Fransisco Konferansı’na çağrılmasından sonra açılacaktı. Uluslararası konjonktüre 1946 seçimlerinde DP’nin 61 milletvekili çıkarması da eklenince Matbuat Müdürlüğü’nden gelen ‘telefon darbeleri’nin yerini ricalar alıyor, üstelik ricalar yerine getirilmeyince ses çıkarılmıyordu.
Bu tarihten itibaren sadece muhalif basın değil CHP yanlısı basın bile hükümetin baskıcı uygulamalarını eleştirmeye başladı. Yeni yayınlanan Görüşler'in yazı kadrosunda Celal Bayar, Fuat Köprülü ve Adnan Menderes'le birlikte Niyazi Berkes, Behice Boran, Pertev Naili Boratav, Halide Edip Adıvar, Aziz Nesin ve Mehmet Ali Aybar yan yanaydı. Ancak, 3 Aralık 1945’de Tanin yazarı Hüseyin Cahit Yalçın’ın Namık Kemal’in bir şiirinden ilham alarak kaleme aldığı “Kalkın ey ehli vatan! Mücadele başlıyor. Ve başlamak lazım. Çünkü en azgın ve en insafsız bir propagandanın Türk vatandaşlarının ruhuna her gün en yakıcı, yeis verici, ümit kırıcı bir propaganda zehrini dökmesine müsaade edemeyiz. Bir vatan sahibi olmak, bu vatanın içinde hür ve müstakil yaşamak isteyen her Türk bu propagandaya karşı koymaya mecburdur” şeklindeki makalesi ile başlayan süreç basın tarihimizin en utanç verici olaylarından biriyle sonuçlanacaktı.
KALKIN EY EHL-İ VATAN! . 5 Aralık 1945 günü, İstanbul Üniversitesi'nde birileri, ellerinde Vatan gazetesiyle sınıflara girip öğrencilere ‘Kalkın ey ehl-i vatan!’ diye bağırmış, az sonra bütün okul Beyazıt Meydanı'nda toplanmıştı. Yürüyüşe geçerken sayıları 10 bine ulaşan bindirilmiş kıtalar, ellerinde Atatürk ve İnönü resimleri Cağaloğlu'na, Yalçın’ın ‘Beşinci Kol’, ‘Rus Hayranı’, ‘Moskof uşağı’ diye adlandırdığı Sertellerin Tan Matbaası’na yürüdüler. Saat 10.00'da taşlamalarla başlayan saldırı, sopalarla binanın camlarının kırılmasıyla sürdü. Sonra gençler matbaaya girdiler. Ne var ne yok yağmalayıp, baskı makinelerini parçaladılar. Daktiloları, masaları, telefonları, kurşun harfleri pencerelerden attılar. Hızlarını alamayan saldırganlar, Tan’ın yanındaki solcu yayınlar satan ABC Kitabevi’ni de yağmaladıktan sonra Bankalar Caddesi’nden Tünel’e yöneldiler. Kumbaracı Yokuşu’nda Yeni Dünya’yı basan La Turquie gazetesi ile Parmakkapı-Taksim arasındaki Berrak Kitabevi’ni de yağmaladılar. Taksim’de toplanan yağmacılar “Kahrolsun komünistler! Biz Yeni Dünya istemiyoruz! Bize eski dünyamız yeter!” diye bağırıyorlardı.
Ancak, saldırıdan dolayı tutuklanan Serteller oldu. Çünkü hükümet olayı onların kışkırttığını düşünüyordu! Serteller 4 ay hapiste kaldıktan sonra cezalarının onanmaması üzerine serbest kaldılar ancak bir daha hiçbir yerde yazıları yayınlanmadı, gazetelerde iş bulamadılar. Sabiha Sertel, daha sonra olayların olacağı konusunda Vali Lütfi Kırdar’ı uyardıklarını ama hiçbir tedbir alınmadığını söyleyecekti. (Yıllar sonra olayı CHP parti müfettişlerinden Alaettin Tiritoğlu'nun örgütlediği, 9. Cumhurbaşkanı Süleyman Demirel’in, Cumhuriyet gazetesi yazarı İlhan Selçuk’un, CHP’li bakanlar Ali İhsan Göğüş ve Orhan Birgit’in, sosyalist bilim adamı Sencer Divitçioğlu’nun, ırkçı Türkçü Celadet Moralıgil’in de Tan’ı yağmalayanlar arasında olduğu, büyük ihtimalle başbakanlar Turgut Özal ve Necmettin Erbakan’ın da olaylara katıldığı anlaşılacaktı. Bu farklı ideolojik yönelimli insanları böylesi kötü bir amaçla bir araya getiren gizli gücün ne olduğu, elbette hiçbir zaman anlaşılamadı. İlhan Selçuk’a 1996’da Sertel Demokrasi Ödülü verilmesi ise işin en trajikomik yanı olmalıydı.)
CHP’LİLER DP’DE . 22 Kasım 1940’ta bazı illerde ilan edilen ve üçer aylık dönemlerle uzatılarak 1947 Kasımına kadar süren sıkıyönetim sırasında kapatılan gazetelerin durumunun öteki gazetelerde haber olarak bildirilmesi, açılan gazetenin yayın hayatına dönmesinin haber yapılması bile yasaklanmıştı. Çok partili yaşama doğru kaçınılmaz gidiş sırasında, iktidar ve muhalefet basını ve radyoyu kendi çıkarları için kullanmak için kıran kırana savaşa girdiler. 1946 seçimlerine giren Demokrat Parti, iktidarın radyoda kendi haberlerine bol bol yer verdiği halde, sıra kendilerine geldiğinde radyonun sesinin birden bire kısılmasından şikayetçiydiler. DP lideri Adnan Menderes 6 Ocak 1948’de Adana’da yaptığı konuşmada “talebimiz üzerine bizim de radyodan istifade edebileceğimizi söylediler. Yaptıkları nedir bilir misiniz? Dört senede bir saat konuşmamıza müsaade edilecek. O da hükümet tarafından kontrol edilmek şartı ile..” diye şikayet ediyordu. Ancak bu yarış basına da yaradı ve 1948’de Hürriyet, 1950’de Milliyet kuruldu.
AMERİKANCILIK . 14 Mayıs 1950 seçimlerinde DP’nin iş başına geçmesi basında büyük bir umut yaratmıştı. Kuruluşundan itibaren CHP’yi destekleyen Cumhuriyet’in sahibi Nadir Nadi’nin DP’den milletvekili olması ve Ulus gazetesindeki yazıları ile dikkat çeken Mümtaz Faik Fenik’in Zafer gazetesinin başyazarlığına gelerek DP’nin sözcülüğünü yapması buna işaretti. Gerçekten de yeni hükümet 20 Temmuz 1950’de, 1931 Matbuat Kanunu tarafından hükümete verilen sınırsız yetkileri kaldırdı. Artık gazete çıkarmak için izin alınması gerekmiyor, sadece bildirimde bulunmak yeterli oluyordu. Basın suçları basın mahkemelerinde yargılanacak, gazete sahipleri yerine yazı işleri müdürleri sorumlu olacaktı. Ancak, bir süre sonra özgürlüğün bedelinin ABD politikalarına teslim olmak anlamına geldiği anlaşıldı. Ünlü sinema ustası Semih Tuğrul’un dediği gibi “Demokrat Parti dönemi (..) o tarihlerde ülkemizde sayısı hayli yükselen Amerikalı dost ve müttefiklerimiz için radyolarımızda özel Noel ve Paskalya yortusu programlarının yayınlandığı, Washington’a şirin gözükmek tutkusuyla daha çok utanç verici işlerin yapıla geldiği” bir dönemdi. Radyolarda ‘Türkiye’de Marshall Planı’ ve ‘NATO Saati’ gibi programlarla ABD dış politikasına düzenli hizmet sunulmaya başlamıştı. Kore Savaşı’ndan dönen askerlerin yanlarında getirdiği transistörlü radyolar, Amerikan sempatizanlığının yurt sathına yayılmasını sağlıyordu.
DP’NİN ‘BESLEME BASINI’. Ancak durum 1953’ten itibaren değişmeye başladı. DP de kendi ‘besleme’ basınını kurmaya başladı. Zafer, Hürriyet ve Milliyet gazeteleri hükümetten aldıkları destekle teknik seviyelerini ve sayfa sayılarını, renkli baskı ve eklerle tirajlarını arttırdılar. Buna karşılık CHP yanlısı basına ağır baskılar yapılıyordu. 14 Aralık 1953’te CHP’nin tüm mal varlığına, dolayısıyla partinin resmi organı olan Ulus gazetesine de ‘tek parti döneminde haksız bir şekilde edinildiği’ gerekçesiyle el konuldu. Milletvekili Hüseyin Cahit Yalçın, Halkçı gazetesinde başbakana hakaret ettiği gerekçesiyle, yasalara aykırı biçimde dokunulmazlığı kaldırılarak 26 ay hapse mahkum oldu ve 80. yaş gününü hapishanede kutladı. Ulus, Yeni Ulus ve Halkçı gazetelerinin sorumlu müdürü Cemal Sağlam hakkında tam 69 dava açıldı. Öldüğü gün Ankara’da davası vardı.
6-7 EYLÜL KIŞKIRTMASI . Selanik’te Atatürk’ün doğduğu eve saldırılar olduğu haberininİstanbul Ekspres gazetesinde kışkırtıcı bir biçimde yayınlanması üzerine galeyana gelen (getirilen) yığınlar 6-7 Eylül 1955’te Taksim’de toplanarak, Beyoğlu’nda, Galata’da ve Harbiye’de Rumlara ait olduklarını düşündükleri evleri ve dükkanları yakıp yıktılar. Bu Tan Matbaası baskınından sonra basının kışkırtıcılığıyla işlenen ikinci büyük suç idi. Sıkıyönetim komutanı Korgeneral Nurettin Aknoz imzalı bildiri ile ‘olayları komünistlerden başkasının yaptığı yönündeki yazı ve yorumlar’ yasaklanırken, polis memurları gazete idarehanelerine baskın yaptılar. Manşetlerin değiştirilmesi için zaman olmadığı için kalıplar ezilerek, başlıklar okunmaz hale getirilerek yayına girildi. İzleyen haftalarda tam 11 gazete süresiz kapatıldı. Bu tarihten sonra gazetecilere hapis cezaları yağdı, kimi ünlü gazeteciler dövüldü, tartaklandı.
Matbuat Kanunu 1956’da biraz daha sertleştirilirken, kamuoyunu en çok suçlanan gazetecilere ‘ispat hakkı’ tanınmaması meşgul etti. Ancak hükümetin bu hakkı tanımaması üzerine DP’den ayrılan 19 milletvekili Hürriyet Partisi’ni kurdu. Aynı yıl, artan fiyatları denetlemek amacıyla tekrar yürürlüğe konulan 1940 tarihli Milli Koruma Kanunu’nun yarattığı hoşnutsuzları önlemek için basına baskı arttırıldı.
VATAN CEPHESİ REZALETİ . 27 Ekim 1957 seçimlerini DP kazanmıştı ama oylarında ortaya çıkan gerileme ordu içindeki ‘zinde kuvvetler’in cesaretini arttırmıştı. Ancak, 25-27 Aralık 1958 tarihinde patlak veren Dokuz Subay Olayı sansür yüzünden bir ay boyunca halkın gözünden kaçırıldı. 1958 yazından itibaren ülke ekonomik bir buhrana girdi, birçok mal bulunmaz oldu, dükkanların önünde kuyruklar belirdi, karaborsanın önü alınamaz hale geldi. Tekel, kömür ve Sümerbank ürünlerine yüzde yüze yakın zam yapılmakla kalmadı, 4 Ağustos Kararları diye anılan önlemler paketi açıklandı. Türk lirasının değerinin üçte birine düşünce muhalefet DP’yi köşeye sıkıştırmaya başladı. DP’nin buna tepkisi ‘Vatan Cephesi’ olayına girişmek oldu. Menderes’in 12 Ekim 1958’de Manisa İl Kongresi’nde yaptığı ilk açıklamadan sonra halkın Basın Yayın ve Turizm Bakanı Selver Somuncuoğlu’na bağlı olmasından dolayı ‘Somuncuoğlu Radyosu’ dediği radyoda çoğu sahte isimlerden oluşan katılım listeleri yayınlanmaya başladı.
Ankara Radyosu spikerlerinden Serra Çınar, Yassıada yargılamaları kapsamında açılan Radyo Davası duruşmasında “Vatan Cephesine iltihâk isim listeleri ve bağlılık telgrafları ilk başta Anadolu Ajansı tarafından haber bültenlerine dahil ediliyordu. Ve bunlar ekseriye öğlen ve akşam haberlerinde oluyordu. Sonradan bu listeler büyüyünce haber bültenleri çok genişledi ve ajans haberleri saatinde bitmez oldu. Nihayet bu listelerin okunması için saat 14.00’de ‘Yurdun Dört Köşesinden Haberler’ ismi altında bir saat ihdas edildi ve bu listelerin hazırlandığı bültende münhasıran bu listelerin okunmasını örtmek maksadıyla yurttan bazı haberlerde vardı. Ve bu haber bültenleri ve listeleri okuyan spiker altına imza atmakla yükümlüydü” diyerek işin ne kadar absürd hale geldiğini anlatmıştı.
O dönemde durum öyle bir hal almıştı ki, ‘radyo haber bültenlerini dinlemek istemeyenler’ bir dernek kurarak radyo yönetimine karşı dava açmaya başlamışlardı. Basın olaylara dur diyeceğine, Nisan 1959’da Vatan Cephesi Matbuat Ocağı’nı kurdu. Muhalifler ise mahkemelerde sürünüyordu. 1959’da 1.460 gazeteci yargılanmış, 577’si mahkum olmuştu.PULLIAM DAVALARI . ABD’de yayınlanan üç büyük gazetenin sahibi olan Eugene Pulliam’ın 1958’de Türkiye’ye yaptığı ziyaret iktidarın ilgisizliği yüzünden küskünlükle bitmiş, Pulliam ülkesine dönünce ‘Türkiye İçin Saat 12’ye 5 Vardı’ başlıklı yazısıyla DP’nin iflasa gittiğini ileri sürmüştü. Bu yazı ABD’de tam 72 gazetede yayınlanıp, TIME dergisinde başyazı konusu olunca Menderes hükümetinin tepkisi sert oldu. Pulliam’ın makalesinden alıntılar yaparak yayınlayan Vatan, Ulus, Dünya ve Kervan gazeteleri ile Akis ve Kim Dergisihakkında soruşturma açıldı. Menderes’in himmetiyle Dünya’ya az ceza verildi ama diğerleri birkaç ay kapatıldı. Olayı Uluslararası Basın Enstitüsü (IPI) protesto edince Menderes iyice kızdı.
ALLAHIN SEVGİLİ KULU . 17 Şubat 1959’da Bağımsız Kıbrıs Cumhuriyeti’nin kuruluş anlaşmasını imzalamak üzere Londra’ya giden Adnan Menderes’i taşıyan uçağın sis yüzünden düşmesi, Menderes’in 16 yolcunun öldüğü bu kazasından sağ kurtulması basında ‘Allah’ın sevdiği insan’ manşetleriyle yer almıştı. Bu ‘ulvi olay’ yüzünden iktidarla muhalefet arasında kısa bir ateşkes yaşandıysa da, Nisan ayında İnönü’nün çıktığı Ege gezisinde yaşanan olaylar ipleri yeniden gerdi. İnönü ikinci saldırıyı İstanbul’a dönüşünde, Topkapı’da yaşadı. Ancak olayları halka duyurmak pek mümkün değildi. Çünkü gazetelere sansür konmuştu. Mayıs 1959’da pek çok gazete, beyaz boşluklarla ya da “Bir CHP gazetesine alet olduk”, “.. tarihli gazetemizde yayınlanan haber yalandır” gibi komik özürlerle çıkıyordu. Eylül ayında Çanakkale Geyikli’ye giden CHP Genel Sekreteri Kasım Gülek başkanlığındaki heyete yapılan saldırıyı da halk sansür yüzünden duymadı.
VE MAKUS SON . DP, 18 Nisan 1960’da, CHP’nin seçim dışı yollarla iktidara el koymaya çalıştığını ileri sürerek ‘CHP ve bir kısım basının faaliyetlerini tahkike memur Meclis Tahkikat Encümeni’ kurmuştu. Kamuoyunda başkanı Ahmed Hamdi Sancar’dan dolayı ‘Sancar Komisyonu’ diye de anılan kurul bir süre sonra ülkedeki en yüksek yargı makamlarından bile daha yetkili hale gelecekti.
28 Nisan’da İstanbul Üniversitesi’nde çıkan öğrenci olaylarından sonra sıkıyönetim ilan edildi 29 Nisan 1960’da, Menderes ‘bunlar nizam ve devlete karşı gelmenin ne demek olduğunu anlamakta gecikmeyeceklerdir. Bunlar zavallı başlarını nizamın sarsılmaz kayalarına vurarak kendilerine gelecekler ve korkarım ki bu bedbahtlar biraz geç kalmış olacaklardır” demişti. Nitekim basına yayın yasağı kondu. Sıkıyönetim ayrıca 72 puntodan büyük manşet, sürmanşet, dişi klişe, espaslı manşet, dört sütundan büyük resim kullanmayı yasaklamıştı. Bu yasaklara uymayan gazetelere 37 dava açıldı.
11 Mayıs’ta meclis tatile girdikten sonra Menderes Ege gezisine çıktı. Ardından Eskişehir’e geçti. Buralarda sert bir tepki ile karşılaşan Menderes 26 Mayıs’ta üniversite hocalarından ‘kara cübbeliler’ diye bahseden ünlü konuşmasını yaptı. Ancak bir gün sonra ordu iktidara el koydu. Ahmet Emin Yalman, Bülent Ecevit, Bedii Faik, Müşerref Hekimoğlu gibi geçmişin mağdur gazetecileri, ihtilalcileri övme yarışına girerken 24 Haziran 1960’da Cemal Gürsel “gazeteci inkılabın fedakâr, şuurlu öncüsüdür” diyerek basına hiza veriyordu.
DARBEYE DESTEK . Gerçekten de DP döneminin bilançosu ağırdı. Düzeni sarsıcı, vatandaşlar arasında düşmanlık ve ayrılık yaratıcı, milli birlik ve beraberliği tehdit edici müstehcen yayınlar ve şantaj yaptığı iddia edilen muhalif gazeteler, kağıt zamları, resmi ilan kısıtlaması ile kıskaca alınmıştı. Nitekim Ulus gazetesi dört yıl boyunca ilan alamadı. Aldığı zamanlarda, DP yanlısı Zafer hep Ulus’un iki katı ilan aldı. Dahası, örneğin 1954’te resmi ilanların yüzde 14’ü Zafer’e, kalan yüzde 86’sı ülkede yayınlanan irili ufaklı 44 gazeteye verilmişti. SEKA’dan muhalif gazetelere sadece peşin para ile kağıt satılırken, DP yanlısı gazeteler vadeli alabiliyorlardı. 1955-1960 arasında muhalif basına karşı 2.300’ten fazla dava açılmış, 287 dava mahkumiyetle bitmişti. Tek olumlu gelişme, 1950’de 300 bin olan toplam tirajın 1960’ta 1 milyon 400 bine çıkmasıydı.
27 Mayıs darbesinden sonra, iktidar-basın ilişkilerinin oldukça mutedil geçtiği düşünülse de 1960-1970 arasında basın aleyhine 566 dava açılırken, 1970’de buna 325 yeni dosya eklenecek, 1971’te Anayasa’da yapılan değişiklikler, 1402 sayılı Sıkıyönetim Yasası ve 1972 tarihli Basın Yasası ile basın üzerinde baskı daha da artacaktı. Ancak iktidarla basın arasında mücadeleyi her seferinde basın kazanacaktı. Her fırsatta basına çatan Başbakan Erdoğan’ın bu tarihçeden çıkaracağı çok ders olduğu açık.
Kaynakça: Necati Aksanyar-Murat Biçer, “II.Dünya savaşı Sürecinde Türkiye’de Basın-İktidar İlişkileri,” Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi, Hacettepe Üniversitesi Yayınları, Sayı:2, Ankara 2005; Muammer Aksoy, Partizan Radyo ve DP, Forum Yayınları Seri I, Demokrasi ve DP Yayın Serisi: 8., Ankara 1960, Mustafa Albayrak, Türk Siyasi Tarihinde Demokrat Parti, Phoenix Yayınları, 2004; Ali Gevgil, “Türkiye Basını,”Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, c.1, İletişim Yayınları, İstanbul 1982; Murat Güvenir, II. Dünya Savaşında Türk Basını, Gazeteciler Cemiyeti Yayınları 1991; Alpay Kabacalı, Türk Basınında Demokrasi, Kültür Bakanlığı Yayınları, İstanbul 1994; Sabiha Sertel, Roman Gibi, Ant Yayınları, İstanbul 1966; Mete Tunçay, “Tek Parti Döneminde Basın”, Tarih ve Toplum Dergisi, sayı: 37, 1988; Nuran Yıldız, “Demokrat Parti İktidarı (1950-1960) Ve Basın”, AÜ Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, Sayı:51, Ankara 1996.
24-2-08
Rejim elden gidiyor, darbe yapalım!
1912’de İttihat ve Terakki Fırkası'na muhalefet eden bir grup subay ‘Halâskâr Zabitân’ (Kurtarıcı Subaylar) adıyla bir araya gelmiş ve bir muhtıra yayınlamıştı. Subayların tespitine göre memleket çökme tehlikesiyle karşı karşıyaydı ve vatanın kurtarılması subaylara düşmekteydi. İttihatçılar muhtıraya boyun eğdiler ve Gazi Ahmed Muhtar Paşa başkanlığında yeni bir kabine kuruldu. Ancak kabine güvenoyu alamadı ve Sadrazamın isteği üzerine Padişah meclisi feshetti. Tam o sırada Balkan Savaşı başlamış, Bulgar ordusu hızla Çatalca önlerine varmış, bir süre sonra Edirne düşman eline düşmüştü. Bu hezimeti fırsat bilen İttihatçılar 23 Ocak 1913 günü ünlü ‘Babıali Baskını’nı gerçekleştirdiler.
AHALİ VE ASKER . Enver Bey ve 20-30 kişilik grubu önce Sadaret Yaveri Nafiz Bey’i, Harbiye Nazırı Yaveri Kıbrıslızade Tevfik Bey’i ve Harbiye Nazırı Nazım Paşa’yı vurdular. Ardından Sadrazam Kamil Paşa'ya silah zoruyla bir istifaname yazdırdılar. Paşa önüne konan kağıda “asker tarafından gelen teklif yüzünden istifaya mecbur kaldığını” yazınca, İttihatçılar buna bir de “ahali” (halk) sözcüğü eklettiler. Böyle yazınca güya darbenin meşruiyeti sağlanmış oluyordu. Ardından Enver Bey, görülmemiş bir cüretle silahlı olarak Padişah'ın karşısına dikilip Mahmut Şevket Paşa'yı Sadrazam tayin ettirdi. Bu olay, başımızın üstünde hâlâ ‘Damokles'in Kılıcı’ gibi sallanan darbecilik belasının miladı oldu.
ORDU+PARTİ=İKİDAR . 1908'de II. Meşrutiyet'in ilanından 1914'de I. Dünya Savaşı'nın başlamasına kadarki dönemde, 1826'da Yeniçeri Ocağı'nın kaldırılmasıyla siyaset dışına çıkarıldığı düşünülen ordu, yeniden ve daha radikal şekilde siyasete ağırlığını koydu. Böylece hayatın her alanına darbeci bir anlayış egemen olmaya başladı. Ordu ve paramiliter örgütler aracılığıyla ‘iç düşman’ olarak tasnif edilen muhalefet sindirildi ya da tasfiye edildi. Sivil olsun, asker olsun toplumun tüm kesimler tarafından içselleştirilen bu ‘İttihatçı Gelenek’, Cumhuriyet Dönemi'ne neredeyse aynen aktarıldı. 1960, 1962, 1963, 1969, 1971, 1980, 1997 ve 2007’deki ‘klasik’, ‘modern’, ve ‘post modern’ müdahalelerinin ortak iddiası devletin bekası idi. İşin en vahim yanı ise, sivillerin bu gayri meşru müdahalelere destek vermesiydi. Devlete musallat olan darbeci zihniyetle 1970’lerde MHP’nin arkaladığı ölüm tugaylarının, 1990’lardan itibaren PKK’ye karşı verilen gayri-nizami harp dolayısıyla meşrulaşan koruculuk sistemi ve JİTEM bağlantılarıyla ‘Susurluk’, ‘Şemdinli’, ‘Sarıkız/ Ayışığı/ Yakamoz’ veya ‘Ergenekon’ denen garip oluşumların ilişkisi ise gayet açık.
ZİNDE KUVVETLER . 1945’te, ırkçı-Türkçülerin yargılandığı Turancılar Davası’nda 9 ay 10 gün hapse mahkum olması bile askeri kariyerini engellemeyen Alparslan Türkeş’e göre ordunun içindeki ‘zinde kuvvetler’ ilk kez 1942-1943’te iktidara el koymaya niyetlenmişler ama II. Dünya Savaşı yüzünden bunu gerçekleştirememişlerdi. Savaştan sonraki ilk gizli örgütlenme ise 1951’de Kurmay Albay Faruk Ateşdağlı tarafından yapılmıştı. Ateşdağlı daha sonraki bütün darbeci gruplarda yer alacaktı. 1952’de II. Menderes Hükümeti, Fransa’da St. Cyr Akademisi’nde okumuş Ali Seyfi Kurtbek’i Milli Savunma Bakanlığına getirdikten sonra akademilerde Prusya ekolünün yerini Amerikan tarzı eğitim almaya başladı. Ortaya daha bilgili, daha özgür tavırlı bir asker kuşağı çıkmaya başlamıştı. Yeni silah ve mühimmatlar da bu kadrolara veriliyordu. Ancak eskiler hâlâ istedikleri kişileri istedikleri yerlere tayin ettirecek, yurt dışı görevlere gidecek güçteydiler. İki kesimin ortak şikayeti ise maaşlarının düşük olmasıydı. Ayrıca terfi sisteminde yetenekten çok kıdeme bakılması, eski olsun, yeni olsun alt ve orta kademedeki subayları rahatsız ediyordu.
1953’te gelenekçi generallerin tasfiyesi Seyfi Kurtbek’e yönelik bir yıpratma kampanyasının başlamasına neden oldu. Kurtbek’in Enver Paşa’nın 1914’te yaptığı gibi, orduyu temizleyip iktidara el koyacağı söylentileri Kurtbek’i istifaya zorladığında, genç subaylar büyük bir hayal kırıklığı yaşadılar. Üstüne üstlük, 1954 seçimlerinden galip çıkan Menderes’in “Ben orduyu yedek subaylarla idare ederim, kravatlı şövalyelerin burunlarını kıracağım” demesi subayların kızgınlığını iyice artırdı.
Bu kızgınlıkla 1954-1955’te ordu içinde tam yedi gizli örgüt kuruldu. Bunların en önemlisi Tuzla Uçaksavar Okulu’ndan arkadaş olan Dündar Seyhan ve Orhan Kabibay’ın kurduğu örgüttü. Bu ekip, 1956’da Yıldız Harp Akademisi mensupları ile Atatürkçüler Cemiyeti’ni kurdu. O sırada Ankara’da Talat Aydemir ve ekibi ile Sadi Koçaş ve Kenan Esengil’den oluşan iki grup kendi çevrelerini örgütlemekle meşguldüler. Üst kademeler ise ya uyuyordu, ya da bunlara göz yumuyordu.
YENİ İTTİHATÇILAR . 1957 yılında Ankara’dan Talat Aydemir ile İstanbul’dan Dündar Seyhan’ın grupları Üsküdar’da, 31 Mart 1909 ayaklanmasını bastıran Mahmut Şevket Paşa’nın bir zamanlar yaşadığı evde toplandılar ve İttihatçı geleneğe uygun olarak silah üzerine yemin ettiler. Komiteye albay rütbesinden daha yüksek rütbeliler alınmayacak, ihanet edenler aynen İttihat ve Terakki Cemiyeti’nde olduğu gibi öldürüleceklerdi.
Dündar Seyhan’ın günlüğüne yazdığı şu satırlar, 1912’deki ‘Halâskâr Zabitân’ muhtırasının tekrarı gibiydi: “Orduda ıslahat yapacağız diyoruz. Bunun için çalışıyoruz, hazırlanıyoruz. Ama dava ordudaki ıslahatla halledilemez. Memleketi ıslah etmek, kurtarmak lazım. Politikacıların tutumu ortada. Onların bir şey yapacağı yok. Bu bakımdan yakında hükümeti bertaraf etmemiz bahis konusu olabilir. Hazırlıklarımızı bir ihtilale göre geliştirmeliyiz. Bunun için gerekirse kan dökmekten çekinmemeliyiz. Kan dökülecekse dökülür, başka çare yoksa hem de çok dökülür.” (Abdi İpekçi-Ömer Sami Coşkun, İhtilalin İçyüzü, Milliyet Yay. s.40)
DOKUZ SUBAY OLAYI . 1957’de seçimleri tekrar kazanan DP’nin politikalarını sertleştirmesi üzerine, ‘kurtarıcı’ subaylar İsmet Paşa’yla temasa geçmeye karar verdiler. Ancak İsmet Paşa, bu ilişkileri partinin geleceği açısından tehlikeli görerek görüşmeyi reddetti. 24 Aralık 1957’de Komite adına Faruk Güventürk, Milli Savunma Bakanı Şemi Ergin’in ağzını yokladı. Ergin de “Ben bir basit avukatım, bir ihtilale liderlik edecek adam değilim, böyle bir şeyle uğraşamam” yanıtını vererek aradan çekildi. Dikkati çeken husus, ne İnönü’nün ne de Ergin’in ihtilalci subayları üstlerine ya da adli makamlara bildirmeyi düşünmemeleri idi. Anlaşılan bu tür girişimler siviller tarafından gayet normal kabul ediliyordu. Ancak komiteye girmeye çalışan Samet Kuşçu adlı bir subay Ocak 1958’de oluşumu ihbar etti. Cumhurbaşkanı Celal Bayar geniş bir soruşturma yapılmasını istediğinde bu sefer de ordu üst yönetimi sessiz kaldı. Hükümet basına sansür koyarak olayın kamuoyuna yansımasını engellerken, tek yapılan Milli Savunma Bakanı’nı istifaya zorlamak ve yerine Ethem Menderes’i getirmek oldu. Askeri mahkemede ‘ihtilal hazırlamak’ suçlamasıyla yargılanan dokuz subay, altı ay sonra beraat ederken, ironik olarak ihbarda bulunan Samet Kuşçu iki yıl hapis cezasına çarptırılarak olay örtbas edildi.
TÜRKEŞ SAHNEDE . ‘Dokuz Subay Olayı’nın bu şekilde bitmesi doğal olarak darbecileri cesaretlendirmişti. Bir süre sonra Alparslan Türkeş, Sadi Koçaş, Orhan Kabibay ve Sezai Okan, II. Birleşik Örgüt’ü kurdular. ‘İhtilalin liderliği’ için III. Ordu Komutanı General Necati Tarcan’ı düşünüyorlardı ama onun ölümü üzerine Komite içinde ‘Faik Bey’ diye anılan Cemal Gürsel’le NATO toplantısı için bulunduğu Almanya’da temas kurdular.O günlerde emekliliğe hazırlanan Gürsel, üç ay içinde seçime gidilmesi şartıyla, liderliği kabul etti. Bu sırada komitenin önde gelenlerinden Osman Köksal Cumhurbaşkanlığı Muhafız Alayı Komutanlığı’na, Suphi Karaman Personel Atama Dairesi’nin başına atanarak pozisyonlarını güçlendirmişlerdi, ancak, Sadi Koçaş’ın Londra’ya, Dündar Seyhan’ın Washington’a, Talat Aydemir’in de Kore’ye atanması üzerine Komite’ye başkanlık etme görevi radikal kanattan Alparslan Türkeş’e kalmıştı.
İNÖNÜ’NÜN SARI IŞIĞI . Ülkenin çeşitli yerlerindeki şiddet olaylarından sonra İnönü’nün “Şartlar mecbur ettiğinde ihtilal milletlerin meşru hakkıdır!” şeklindeki ünlü sözleri, Birleşik Komite’ye yeşil ışık olmasa bile, sarı ışık anlamına gelmişti. 5 Mayıs’ta Kızılay’da Menderes tartaklandı. 18 Mayıs’ta Harbiye öğrencileri Harbiye Marşı’nı söyleyerek Sıhhiye’ye kadar halkın alkışları arasında yürürken atlı polisler olaylara müdahale etmemek için ara sokaklara saklanıyorlardu. 21 Mayıs’ta Hindistan Başbakanı Nehru’nun ziyareti sırasında Harbiyeliler yollara inzibat gibi dizilerek gösteri yaptılar. Beklenen an gelmişti. 26 Mayıs’ı 27 Mayıs’a bağlayan gece saat 03:00’da İstanbul’da başlayan ihtilal bir saat içinde önemli ve kilit mevkilerin ele geçirilmesi ile tamamlanmış ancak İstanbul ve Ankara ekipleri arasındaki saat anlaşmazlığı yüzünden ihtilal saat 04:36’da duyurulmuştu. Saat 07:50’de Celal Bayar Ankara’da, Adnan Menderes Kütahya’da tutuklanırken İzmir’den kalkan bir uçak sembolik lider Cemal Gürsel’i Ankara’ya getiriyordu.
14’LERİN TASFİYESİ . Darbeciler ‘partilerüstü tarafsız bir idarenin nezaret ve hakemliği altında seçimlerin yapılmasından sonra idareyi hangi tarafa mensup olursa olsun, seçimi kazananlara devir ve teslim’ etmeyi düşünüyorlardı, halbuki Türkeş’in başını çektiği ‘14’ler’ grubu askeri yönetimin en az dört yıl, gerekirse daha fazla sürmesini istiyordu. Ancak 38 üyeli Milli Birlik Komitesi’nin (MBK) ‘ılımlı’ kanadını oluşturan Cemal Gürsel ve Cemal Madanoğlu ekibinin baskısı ile ‘14’ler’, 13 Kasım 1960 sabahı ellerine tutuşturulan sarı zarflardan, kendilerine artık ihtiyaç kalmadığını ve çeşitli ülkelere elçilik müşaviri olarak atandıklarını öğrendiler. Aslında şanslıydılar çünkü komite üyelerinden Haydar Tunçkanat kurşuna dizilmelerini önermişti! Ama çok değil iki yıl sonra hepsi ülkeye geri döndü. Üstelik sürgün yıllarında daha bir bilenmişlerdi.
22 ŞUBAT 1962: PAROLA HALASKAR, İŞARET FEDAİLER!
27 Mayısçılar sözlerini tutmuşlardı ama Aralıkta faaliyete geçen Kurucu Meclis’in hazırladığı Anayasa, 9 Temmuz 1961'de halk oylamasında yüzde 60,4 kabul, yüzde 39,4 ret oyu alınca, ‘ılımlılar’ bile, 27 Mayıs'ın boşuna yapılmış olduğunu düşünmeye başladı. “Bu çocuk sakat doğdu!” sözleri kulaktan kulağa yayılıyor ve ordu içinde yeni örgütlenmeler boy veriyordu. Bunlardan en önemlisi İstanbul’da Refik Tulga ve Faruk Gürler’in kurduğu grup ile Ankara’da Talat Aydemir’in kurduğu Mürted Grubu’nun birleşmesinden oluşan Silahlı Kuvvetler Birliği (SKB) idi. SKB kısa sürede öyle güç kazanmıştı ki, Milli Birlik Komitesi’ni perde arkasından idare etmeye başlamıştı.
15 Ekim 1961 seçimlerinde DP'nin devamı gibi görülen Adalet Partisi (AP) ile Yeni Türkiye Partisi’nin (YTP) toplam yüzde 50,3 oyla, yüzde 36,7 oy alan CHP'yi geçmesi cuntacılara aradıkları bahaneyi verdi. 9 Şubat 1962’de 54 (Aydemir’e göre 59) SKB üyesi general ve albay İstanbul Valisi Refik Tulga’nın Balmumcu Çiftliği’nde toplanarak, 37 oyla darbe kararı aldılar. Yurt dışında olduğu için hazırlayıcısı olduğu 27 Mayıs’ın nimetlerinden yararlanamayan Talat Aydemir ve yakın arkadaşı Fethi Gürcan’ın Mürted Grubu ise, bu örgütlenmeye sonradan dahil edilmişti.
22 Şubat 1962 günü, Ankara’da Tank Okulu, Süvari Grubu, 229. Piyade Alayı, Muharebe Okulu, Zırhlı Birlikler Eğitim Merkezi ve Jandarma Okulu harekete geçtiler. Parolaları ‘Halâskâr’, işaretleri ‘Fedâiler’di. Darbeciler Ankara’nın kontrolünü ele geçirince, milletvekilleri ve senatörlerin çoğu panik içinde Ankara’dan kaçmaya başladılar. Fethi Gürcan’ın kontrolündeki birlikler, Genelkurmay Başkanı Cevdet Sunay ve Milli Güvenlik Kurulu üyesi kuvvet komutanlarının bulunduğu Çankaya Köşkü’nün çevresini de denetime almışlardı ki, Fethi Gürcan, Talat Aydemir’e “Onları toparlayıp enterne edeyim mi?” diye sordu. Cevap olumsuzdu. Bu, 22 Şubat’ın kader anıydı. İnönü’nün Köşk'ten çıkarken Gürcan'ı çağırıp, "Talat'a söyle, şimdi kaybetti" dediği rivayet edilir.
TESLİMİYETÇİ SİVİLLER . Kan dökülmeden darbecilerin teslim olması sağlayan İsmet İnönü olayın vahametini örtbas etmek için “Harbiyeli aldatılmıştır” diyerek darbecileri mazur göstermeye çalışırken, İstanbul’a izinli gelen Harp Okulu öğrencileri Taksim’deki anıta ‘Atatürk ve Ulusu: Harbiyeli aldanmaz!’ yazılı çelenk koyarak, adeta sivillere meydan okuyorlardı. Bu cüretkarlık da görmezden gelindi ve ‘darbecilere geleneksel hoşgörü’ kapsamında, Aydemir de dahil olmak üzere, 69 subay ve 4 astsubayın emekli edilmesiyle yetinildi. Üstüne üstlük, 30 Nisan 1962’de çıkarılan yasa ile her türlü kovuşturmadan muaf tutuldular. Darbe hevesi yarım kalan Talat Aydemir’in ‘durmuş ama bitmemiş’ diye tarif ettiği 27 Mayıs’ı devam ettirmeye kararlı olduğu anlaşılınca Haziranda Aydemir tekrar tutuklandı ancak nedense çabucak kefaletle tahliye edildi.
Darbeciler çok beklemediler. Celal Bayar’ın sağlık nedenleri ile geçici olarak tahliye edilmesi ve damadı Ahmet İhsan Gürsoy’un Aşağı Ayrancı’daki evinde ziyaretine gelen eski DP’li, yeni AP’lilere, Yassıada mahkemelerinden ‘Bu şen’i (kötü, çirkin) mahkemeler’ diye söz etmesi üzerine o günlerde sürgünden dönen ‘14’ler’ ve Hava Kuvvetleri’ndeki ‘11’ler’, 17 Mayıs 1963 gecesi Dikmen’de bir taşocağında buluştular. Ancak, Alparslan Türkeş’in söze ‘Benim liderliğimde birleşelim’ diye başlaması üzerine yollar ayrılacak, Aydemir yola yalnız devam edecekti.
21 MAYIS 1963: HARBİYELİ ALDANMAZ!
Talat Aydemir ve ekibi, 20/21 Mayıs 1963 gecesi Harp Okulu’nda toplanarak harekete geçtiler. Parolaları adeta İnönü’ye nazire olarak ‘Harbiyeli Aldanmaz’ dı. (Solcuların nefesini dinlemekle öğünen MİT’in bu toplantılardan nasıl haberdar olmadığı merak konusudur.) İlk hedefleri Ankara Radyosu olan darbeciler, bildirileri, nöbetçi spiker Müberra Yetkin’i sandalyesinden kaldıran üsteğmen İlhan Baş’ın titrek sesiyle 24.00’te okunmaya başladığında “bu kez başardık!” diye birbirine sarılıyorlardı. Ancak hükümet ve bu sefer hazırlıklıydı.Çünkü, Alparslan Türkeş, 21 Mayısçıların yargılandığı Mamak duruşmalarında şöyle demişti: “Ben, 20 Mayıs akşamı, Talat Aydemir’in bir harekâta başlayacağını öğrendim. Haber sağlam yerden olduğu için hemen Başbakan Yardımcısı Hasan Dinçer’i aradım. Saat daha akşam 8.00 sularıydı. Mukabil tedbirler alın dedim. İhbar ettim.” (Abdullah Nihat Yılmaz, Şapkasız Teğmen, Bilgi Yayınevi, 2002, s.84)
RADYO SAVAŞLARI . İki adamıyla radyoya el koyan 28. Tümen Kurmay Başkanı Yarbay Ali Elverdi, İlhan Baş’ın elinden kaptığı mikrofonda hükümetin duruma egemen olduğunu, ordunun da hükümetin emrinde olduğunu söyleyince, Aydemir ve arkadaşları ilk şoku yaşadı. Ancak darbeciler, kısa sürede toparlanıp Elverdi’yi Harp Okulu’na hapsettiler. Radyoda bu sefer Aydemir’in adamı Üsteğmen Erol Dinçer’in “Büyük Türk Milleti, hiçbir şahıs, zümre ve parti adına hareket etmeyen yalnız milletine karşı borçlu olduğu vazifesini yapan senin silahlı kuvvetlerinin zaman zaman yayınlayacağı bildirileri tam bir vakar, huzur ve güvenlik içinde bekle. Halaskâr fedailerin yalnız ve daima senin emrinde ve hizmetindedir!” diyen sesi yükseliyordu.
Bir süre sonra Ankara Radyosu sustu ve Hava Kuvvetleri Komutanlığı’nın üssü olan Etimesgut’tan Genelkurmay Başkanı Cevdet Sunay’ın “Türk Silahlı Kuvvetleri hükümetin emrindedir. Kara, Deniz, Hava ve Jandarma komutanlıkları hükümeti desteklemektedir. Talât'ın üç buçuk adamı hüsrana uğrayacaktır. Maceraperestler muvaffak olamayacaklardır ve cezalarını göreceklerdir. Bunlar toplanmaktadırlar” diyen sesi yükseldi. Aslında ortada tank falan yoktu ama karacı subaylarda çözülme başlamıştı. Ankara semalarında orduya bağlı jetler uçuyor ve darbecilerin Kavaklıdere Radyoevi arasındaki mevzilerine makineli tüfek atışı yapıyordu. Bilanço 7 ölü ve 26 yaralı oldu. Daha sonra Aydemir şöyle diyecekti: “Tek bir radyonun bu kadar tesirli bir silah olduğunu o zaman anladım. Mağlubiyetimizin tek sebebi radyodur…”
21 MAYISÇILARA NE OLDU?
Sivillerin bu sefer akıllandığını sananlar yanılır. Darbeye katıldıkları gerekçesiyle yargılanan 151 kişiden, sadece 7’si, Talât Aydemir, Fethi Gürcan, Erol Dinçer, Osman Deniz, İlhan Baş, Cevat Kırca, Ahmet Gücal ölüm cezasına çarptırıldılar. Ancak, dört kişinin cezası, itirazlar üzerine bozuldu. TBMM uzun tartışmalardan sonra kalan iki kişinin cezasını onadı ve 27 Haziran 1964’te Fethi Gürcan, 5 Temmuz 1964’te, Talat Aydemir idam edildi. Fethi Gürcan’ın sonunu “Ben ihtilalciyim. Bugün serbest kalsam yine ihtilal yaparım. Benim giremeyeceğim garnizon yoktur. Girdiğim garnizonu da harekete geçirir ve ihtilal yaparım” lafları getirmişti. Geriye kalan 99 sanık ise 15 yıl ile 3 ay arasında değişen hapis cezalarına çarptırıldılar ama çoğu affedildiler. 1.459 Harp Okulu öğrencisinin okullarıyla ilişkisi kesildi, bunlardan 75’i ceza aldı.
Başından beri ‘zinde kuvvetleri’ destekleyen ‘solcu’ Yön Dergisi 5 Haziran 1963’te yayınlanan 77.sayısından sonra 15 ay süre kapalı kaldı, 30 Haziran 1967’de tamamen kapandı. 2000 yılında Genelkurmay Başkanlığı bu 1459 Harbiye öğrencisini affetti ve kendilerine ‘HARBİYELİ’ yazan kimlik kartları verdi, ordu evlerine girmeleri serbest bırakıldı. Bu da gayet anlaşılır bir aftı, çünkü bu çocukların tek yaptığı, ordunun köklü bir geleneğine uymaktı!
GELENEKSEL HOŞGÖRÜ . Genelkurmay Başkanlığı, 2000 yılında, bu 1.459 Harbiye öğrencisini affetti ve kendilerine ‘HARBİYELİ’ yazan kimlik kartları vererek ordu evlerine girmelerine izin verdi. Bu gayet anlaşılır bir aftı, çünkü bu çocukların tek yaptığı, ordumuzun köklü bir geleneğine uymaktı! Ama 21. yüzyıl Türkiye’sinde kendine ‘sivil’ diyen kesimlerin bu hastalıklı geleneğe hala sempati duyması pek olağan değil. ‘Türban/başörtüsü’ tartışmaları sırasında ‘laiklik elden gidiyor’ paniğine kapılan şehirli orta sınıfların, orduyu veya ordu içindeki bazı kesimleri göreve çağırdığını görünce insanın umudu kırılıyor doğrusu.
.2-3-08
Ermeni mallarını kimler aldı?
“Annesi İsmail Ağa’ya şöyle öğütler: ‘Bir de senden dileğim, oğlum, o kasabaya gidersen, o Ermenilerden kalma evleri, tarlaları kabul etme. Sahibi kaçmış yuvada, öteki kuş barınamaz. Yuva bozanın yuvası olmaz. Zulüm tarlasında zulüm biter.” (Yaşar Kemal, Yağmurcuk Kuşu, s.95.)
________________________________________________________________________
Osmanlı İmparatorluğu’nun kuruluşundan itibaren Müslüman-Türk unsurlar kendilerine sadece çiftçiliği ve askerliği yakıştırmışlar, gayrı Müslimleri ise 1856’ya kadar ‘cizye’ (baş veya kelle vergisi) ile, 1909’a kadar ‘bedel-i askerî’, 1914’ten sonra ise ‘amele taburları’ gibi uygulamalarla askerlik dışında tutmuşlardı. Gayrı Müslimler de başka yolları kalmadığı için ticaret ve zanaata yönelmişlerdi. 18. yüzyıldan itibaren askeri alanda bir dizi başarısızlık sonucu durumları giderek kötüleşen Müslüman-Türk kesim gözlerini değişen dünya koşullara ayak uydurarak zenginleşen gayri Müslimlerin servetlerine dikti. İttihatçıların ‘Milli İktisat’ adıyla kamufle ettiği servet transferinin ilk uygulaması 1913-1914’te Ege’de yapıldı.
RUM KAÇIRTMASI . Alman General Liman von Sanders’in akıl hocalığında, 4. Kolordu Erkân-ı Harbiye Reisi Cafer Tayyar (Eğilmez), İzmir Valisi Rahmi Bey ve İttihat ve Terakki Fırkası Katib-i Umumisi Mahmut Celal (Bayar) tarafından yürütülen baskı ve yıldırma operasyonu sayesinde, Bayar’a göre 200 bin, Teşkilat-ı Mahsusa Şefi Kuşçubaşı Eşref’e göre 1,5 milyon Rum nüfus Adalar’a ve Yunanistan’a kaçırtıldı. Sadece İzmir’de ‘terk ettirilen’ malların dökümünü Maliye Vekili Hasan Fehmi Bey 18 Haziran 1924 günlü Anadolugazetesiyle yaptığı söyleşisinde şöyle veriyordu: “Rumlardan 10.678 ev, 2.173 dükkân ve mağaza, 79 fabrika, 2 hamam, 1 hastane; Ermeni ve Musevilerden 1.600 ev, 2.821 dükkân ve mağaza, 89 fabrika, 2 hamam, 1 hastane.” Benzer kaçırtma operasyonları diğer Hıristiyan azınlıklara da uygulandı ama en gaddar muamele Ermenilere yapıldı.
TEHCİR BAŞLIYOR . 24 Nisan 1915’te İstanbul’da Ermeni cemaatinin tüm önde gelenleri evlerinden toplanarak Çankırı ve Ayaş’a doğru yola çıkarılmışlar, ülke çapındaki tehcir ise resmen 27 Mayıs 1915’te başlamıştı. 1915-1917 arasında imparatorluktaki tüm Ermeni tebaa, ‘devlete ihanet ettikleri’ gerekçesiyle ülkeden zorla sürülürken, resmi tarihçilere göre bile, en az 300 bin Ermeni bu yolculuk sırasında hayatını kaybetmişti. İttihatçılar, tehcirin hemen ardından Ermenilerden kalacak mal ve mülklerin ne olacağına dair mevzuatı ilan etmişlerdi. 30 Mayıs 1915 tarihli Meclis-i Vükela mazbatası ve 10 Haziran 1915 tarihli talimatnameye göre hükümet, tehcirin uygulandığı bölgelerde iki mülkiye ve bir maliye memurundan oluşacak Emval-i Metruke (Terkedilmiş Mallar) Komisyonları kuracaktı.
İttihatçıların önde gelenlerinden Ahmet Rıza Bey, konu mecliste görüşülürken, bu malların terkedilmiş olduğunu söylemenin yasalara aykırı olduğunu, çünkü Ermenilerin bu malları terk etmediklerini, bırakmaya zorlandıklarını söylemişti ama elbette kulak asan olmamıştı. Talimatnameye göre komisyonlar sevkıyatın ardından terk edilen evleri mühürleyecek ve içlerindeki eşyalarla birlikte kıymet takdirleri yapıldıktan sonra kayıt altına alacaklardı. Geride kalan menkuller içindeki hayvanlar, emlak ve araziden elde edilen tarım ürünleri ve bozulması muhtemel mallar müzayede usulüyle satılacak ve bedelleri sahipleri adına mal sandıklarına teslim edilecekti. Kiliselerde bulunan eşya ve resimlerle kutsal kitaplar tutanakla tespit edilecek ve mahallinde muhafaza edilmeleri sağlanacaktı. Burada sormak gerekiyor:Ermeni tehcirini ‘ihanet’ gerekçesine bağlamak resmi tezin temelini oluşturur. Peki o zaman İttihatçılar neden devlet geleneğine uygun olarak Ermeni mallarını açıkça müsadere etmemişlerdir de işi kılıfına uydurmaya çalışmışlardır? Bu sorunun cevabı kendi içinde saklı aslında. Bu konuyu bir başka yazıya bırakıp devam edelim. Kağıt üzerinde alınan kararlar pek güzeldi, ama acaba uygulama nasıldı?
EMVALİ METRUKE Mİ? Ocak 1916’ya kadar 33 Emval-i Metruke Tasfiye Komisyonu kuruldu. Alacaklı olduğunu iddia edenlerin kendileri ya da vekilleri aracılığıyla iki ay içinde komisyonlara başvurması gerekiyordu. Ülke dışında olanlar için süre dört aydı. Başvuru sahipleri tebligat için komisyonun bulunduğu mahalde bir ikametgah gösterecekti. Alacaklı kimse komisyonun takdir ettiği miktara 15 gün içinde itiraz edebilecekti. İtiraz bidayet hukuk mahkemesine yapılabilecekti ama mahkemenin kararı kesin olup, temyiz yolu kapalıydı.
Resmi tarihçilerin bu pek öğündükleri sistemin nasıl işlediğini merak etmişsinizdir elbette. Ama merak etmeye devam edeceksiniz çünkü, bu defterler ortada yok! O halde başka kaynaklara bakalım. Öncelikle yerine göre 1 saat ile 15 gün süre verilerek Der Zor çöllerine sürülmüş olanların bu prosedürü yerine getirmesinin imkansız olduğunu tahmin etmek için müneccim olmaya gerek yok. Zaten başka kaynaklardan da biliyoruz ki, Ermenilerin el konan mallarının bir kısmı, yerel Türk, Kürt ve Çerkez önde gelenleri tarafından talan edilmiş, bir kısmı Balkanlar’dan gelen muhacirlere dağıtılmıştı. Bir kısmı ‘Müslüman-Türk’ sermayedar yaratmak için bazen herhangi bir ücret dahi talep edilmeden veya çok düşük bedelle veya düşük taksitlerle Müslüman kişi veya kuruluşlara verilmişti. Bazı binalar ile tarla, bağ ve bahçelerin ürünleri satılarak gelirleri orduya verilmiş, bazı binalar hapishane, okul, hastane ve karakol binası olarak kullanılmıştı. Kalan para da Ermenilerin tehcirinin masrafları ile bazı bölgelerde Ermenileri katleden milislerin masrafları için harcanmıştı! Dolayısıyla, ortada Ermenilere iade edilecek para kalmamıştı...
TALANCILAR YARGILANDI MI? Resmi tarihçilerce, tehcirin Ermenilerin imhası amacına yönelik olmadığını ispatlamak için sıkça tekrarlanan “tehcir sırasında görevlerini kötüye kullandıkları gerekçesiyle 1397 kişi hakkında soruşturma açıldığı ve bunların büyük bir kısmının idam da dahil olmak üzere, çeşitli cezalara çarptırıldığı” meselesi de bu hikayenin bir parçasıdır. Araştırmacılara sunulduğu kadarıyla, Osmanlı Arşivi'nde, özellikle konuyla ilgili en çok belgenin bulunduğu Dahiliye Nezareti Şifre Kalemi evrakı arasında, tehcir edilen Ermenilere karşı cinayet vb. biçiminde suçlar işleyen devlet görevlileri aleyhine açılmış soruşturmalara ait tek bir belge yoktur. Zaten ne 1.397 rakamını ilk ortaya atan Kamuran Gürün ne de ona referans veren Yusuf Halaçoğlu bu iddialarını doğrulayacak hiçbir belge yayınlamış değillerdir. Buna karşılık Ermenilerin geride bıraktıkları mallara yönelik, yağma, hırsızlık, rüşvet ve zimmet gibi suçlara ilişkin pek çok dava vardır. Ancak bunların açılma nedenleri Ermenilere verilen zararlar değil, Ermeni mallarını ve bunların satışından elde edilecek gelirleri son derece sistemli bir biçimde kullanmak isteyen Hükümetin Ermeni mallarını bireylerin yağmasından korumaktır. Sözü edilen 1.397 kişi Ermenilere değil devlete karşı suç işledikleri için yargılanmıştır.
İTTİHATÇI REFLEKS. Osmanlı Devleti’nin 30 Ekim 1918’de Mondros Mütarekesi ile teslim bayrağını çekmesinden sonra, İtilaf Devletleri’nin ilk işi bu konu oldu. Hatta 1 Kasım’da bu konuda bir kararname da çıkarttılar ama ülkenin içinde bulunduğu koşullar yüzünden kararı uygulamak mümkün olmadı. Peki, Osmanlı’nın devamı olmadığının altını özenle çizen Milli Mücadele kadroları bu konuda ne yaptı? Şunları yaptı: Müdafaa-i Milliye Vekili (Savunma Bakanı Fevzi (Çakmak) Bey, Meclis’in 22 Ocak 1921 tarihli gizli oturumunda, ülkede halen çoğu Karadeniz bölgesinde olmak üzere 800 bin kadar Hıristiyan bulunduğunu söyleyerek, gayrı Müslimlerin ekonomik hayattaki yerlerini korumasından duyduğu rahatsızlığı belirtti. Generale göre Hıristiyanlardan askerlik için bedeli nakdi alınması ve bunların imalathanelerde, yol, köprü, tünel gibi bayındırlık işlerinde çalıştırılması gerekmekteydi. Fevzi Bey’in bu önerisi karşısında, Malatya Mebusu Fevzi Efendi ‘yaşa!’ sesleri arasında ‘Efendiler, Ermenilerin denaatı (kötülüğü), ihaneti malumdur’ demiş, Ermeni, Rum ve Yahudilerden 500 Lira bedeli nakdi alınmasını, hem de bunların Erzurum’a, Sivas’a yollanıp yollarda çalıştırılmasını istemişti. Ardından da; ‘Maksadım onların ezilmesidir.’ diye eklemişti. Bu önerilerle, İttihatçıların 1914’te Ermenileri ‘Amele Taburları’na alıp, imha etmeleri arasındaki benzerlik çarpıcıydı.
MİLLİ ŞEHİTLER . 7 Ağustos 1921’de Başkumandanlık Kanunu ile Meclis’e ait tüm yetkileri üzerinde toplayan Mustafa Kemal, düşmana karşı savaşın finanse edilmesi için “Tekalif-i Milliye” emirlerini çıkartmıştı. Kanundaki ‘On Emir’den altı numaralısı “Ülkeyi terk etmiş olanların hazineye geçmiş olan mallarından ordu ihtiyacına yarayacak olanlara el konulacaktır” diyordu. Buraya kadarı gayet anlaşılırdı, ancak 25 Aralık 1921'de İstanbul’daki Divan-ı Örfi Mahkemesi’nde, tehcirde katliamlara emir verdiği için suçlu bulunup idam edilen Urfa Mutasarrıfı Nusret Bey ile 14 Ekim 1922'de ise aynı mahkemede aynı gerekçe ile idam edilen Boğazlayan Kaymakamı Kemal Bey’in önce ‘milli şehit’ ilan edilmesi, ardından da ailelerine ‘Emval-i Metruke’ faslından maaş bağlanması pek manidardı.
Nitekim Kemalistler, Lozan Barış Görüşmeleri sırasında Osmanlı’nın diğer borçlarını üstlendikleri halde, Ermeni mallarının iadesine yanaşmadılar. Lozan’da Türkiye’nin üstlendiği borçlar arasında Birinci Dünya Savaşı sırasında, Tekalif-i Harbiye Kanunu uyarınca, bedeli savaştan sonra ödenmek üzere el konulmuş gayrı Müslim malları da vardı ancak anlaşma imzalanır imzalanmaz, Türkiye bu borcundan nasıl kurtulacağına kafa yormaya başladı.
İŞİ KILIFINA UYDURMAK . Önce Eylül 1923’de Kilikya (Adana havalisi) ve Doğu Anadolu’dan savaş sırasında göç eden Ermenilerin geri dönüşünü yasaklayan bir kararname çıkarıldı. 3 Nisan 1924’te Mahsub-i Umumi Kanunu’nun 2. maddesinde değişiklik yapılarak, Birinci Dünya Savaşı için mallarına el konmuş gayri Müslimlere ödeme yapılmaması sağlandı. Ağustos 1926’da, devletin, Lozan’ın yürürlüğe girdiği 19 Ağustos 1924’den önce gayrı Müslimlerce edinilmiş tüm malları müsadere etme hakkına sahip olduğu ilan edildi. 2 Şubat 1927’de çıkarılan bir kararname ile daha önce ‘milli şehit’ ilan edilmiş olan Boğazlayan Kaymakamı Kemal Bey'in eşi ile çocuklarına İstanbul'da Ermenilerden kalan 20 bin lira değerinde gayrı menkul tahsis edildi. Mayıs 1927’de, Lozan’dan sonra ülke dışında olanların Türk vatandaşlığından çıkarılacağına dair kararname ilan edildi. Aralık 1927’de tehcir suçlusuUrfa Mutasarrıfı Nusret Bey'in geride bıraktığı ailesine Ermenilerden kalan mallar verildi. Tahsisler bununla kalmadı, tehcirde en kanlı eylemlere imzasını atmış kişilerden Teşkilat-ı Mahsusa liderlerinden Dr. Bahaeddin Şakir, Diyarbakır Valisi Dr. Reşid ve Tiflis’te Cemal Paşa’yla suikasta uğrayan yaveri Nusret Bey'in ailelerine Ermeni malları verildi. Ama daha vahimi evlerinden birinin üzerine Cumhuriyet’in sembol binalarından biri olan Çankaya Köşkü el konmuş bir Ermeni arsasına inşa edildi! Anlayana bunlar çok şey söylüyor…
ÇANKAYA KÖŞKÜ BİLE . Burada bir parantez açıp şu satırlara göz atalım: “Çankaya Köşkü’nü Kasapyan ailesi hiçbir kimseye satmamıştır. Devrin hükümeti yalnız o köşkü değil, bütün mallarını ve mülklerini ellerinden alıp Ağustos 1915 yılında tüm aileyi sürgüne sevk etmişlerdir. Benim babam (Ankara doğumlu 1887-1930) o tarihlerde ecnebi bir şirketin sahibi olduğu demiryolunda çalışması vesilesiyle tüm aileyi Ankara’dan (Konya yoluyla) İstanbul’a kaçırmıştır. Ayrıca Kasapyan ailesinin sahip oldukları mülkler arasında Keçiören’deki bağ evi vardı ve bu bağa da Vehbi Koç ailesi sahip olmuştur. 15 veya daha fazla sene evvel, İstanbul gazetelerinden birinde bu bağ evinin resmi çıkmıştı -bu evi Vehbi Bey müzeye çevirmişti- ve annem rahmetli Vehbi Bey’e bir mektup yazmıştı. Vehbi Bey de anneme o bağ evinin renkli bir fotoğrafını yollamıştı….Ayrıca Ankara’da dedemin ailesi ve kardeşleri kendi paralarıyla bir (Ermeni Katolik) kilise inşa etmişlerdi ki, bu kilise de yakılmış…”
Bu satırlar, bugün müze olarak kullanılan Çankaya Köşkü’nün üzerine inşa edildiği mülkün sahibi Kasapyan ailesinden Edward J. Çuhacı’ya ait. Hatırlanacağı gibi, Hürriyet ‘tarih’ yazarı Soner Yalçın, ‘Çankaya Köşkü’nün ilk sahibi Ermeniydi” başlıklı sansasyonel haberinde (25 Mart 2007) tarihi çarpıtarak köşkün Zengin kuyumcu ev sahibi, savaş sırasında kenti terk ederken, bağevini de eşyalarıyla birlikte Ankara’nın tanınmış ailelerinden Bulgurluzadeler’e satmıştı” demiş, haberi düzeltmek için kendisine yukarıdaki mektubu gönderen Edward J. Çuhacı’nın mektubunu ise yayınlamamıştı. Elbette daha garip olan, Çankaya Köşkü’nde oturan devlet ricalinden hiç ses çıkmamasıdır. Bu küçük parantezden sonra konumuza devam edelim.
MİKTAR DEVLET SIRRI . Ermenilerden geriye ne kadar gayrı menkul kaldığını bilmiyoruz, çünkü o döneme ait tapu kayıtları araştırmacılara açık değil. Hatırlanacağı gibi 2005 yılında, Tapu Kadastro Genel Müdürlüğü, kendi arşivinde bulunan Osmanlı dönemine ait tapu kayıt belgelerini TARBİS (Tapu Arşiv Otomasyonu) adlı proje kapsamında Türkçeleştirerek, bilgisayar ortamına aktarmak ve Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü'ne devretmek istediğinde Milli Güvenlik Kurulu Seferberlik ve Savaş Hazırlıkları Planlama Daire Başkanlığı Tuğgeneral Tayyar Elmas imzalı bir yazıyla böyle bir girişimin ülke menfaatleri açısından sakıncalı olduğunu belirterek girişime engel olmuştu. (‘Arşivlerimiz açıktır’ diye böbürlenenlere ithaf olunur!
Madem kendi ülkemizdeki kaynaklardan bilgi edinemiyoruz, o halde zorunlu olarak yabancıların söylediklerine bakmak durumundayız. Bu kaynaklardan biri Britanya Dışişleri Arşivi. Buradaki bir belgeye göre 1918’de sabık Britanya Başbakanı Sir James Baldwin ve yardımcısı Herbert Asquith, yeni Başbakan Ramsey McDonald’a Osmanlı İmparatorluğu’ndaki Ermenilere niye maddi yardım yapılması gerektiğini anlatan raporlarında şöyle diyorlar: “Toplam beş milyon Türk pound’u (yaklaşık 33 ton altına eşdeğer) Türk Hükümeti tarafından 1916’da Berlin’deki Reichs Bank’a yatırılmıştır. Bunun büyük bir miktarı Ermenilerin parasıdır.” Deutche Bank’a yatırıldığı rivayet olunan Ermeni altınlarının miktarı ise bilinmemektedir.
100 MİLYAR DOLAR İDDİASI . Ermeni Ulusal Konseyi adlı bir Ermeni örgütünün 1919’da Paris’te hazırladığı rapora göre 1915-1917 Tehciri’nde el konulan mallarının yaklaşık değeri 19 milyar Fransız Frankı’na ulaşmaktadır. (1914’ten 1915 sonuna kadar 1 Osmanlı Lirası, 22,8 Fransız Frankı’dır. 1916’dan sonra büyük miktarlarda Osmanlı banknotu basıldığı için kur değeri hızla düşmüştür.) Aynı örgütün iddiasına göre, Ermenilerin Osmanlı bankalarındaki paralarına el konduğu gibi, Avrupa bankalarındaki paralarına da el konulmuştur. 1925’te ABD Senatosu’nda yapılan görüşmelerde, Ermeni mallarının bedelinin yaklaşık 40 milyon Dolar olduğu tahmini yapılır. Günümüzde bazı Ermeni araştırmacılar tehcirden sonra el konan Ermeni servetinin 14,5 milyar Frank’a (bugünün parası 100 milyar Dolar) tekabül ettiğini ileri sürüyorlar.
Talat Paşa, işi Ermenilerin Amerikan sigorta şirketlerindeki paralarını istemeye kadar götürmüştür çünkü Amerikan Büyükelçisi Henry Morgenthau anılarında Talat’ın “Keşke Amerikan hayat sigortası şirketlerine başvursaydınız da Ermeni poliçe sahiplerinin tam bir listesini bize göndermelerini sağlasaydınız. Nasıl olsa hepsi öldü şimdi, parayı alacak mirasçıları da yok. Tabii ki bunun tümü devlete kalır. Hükümet şimdi yasal olarak mirasçı durumundadır yapar mıydınız bunu?”dediğini anlatır.
LOZAN’I KİM DİNLER? 1914 kayıtlarına göre, Osmanlı ülkesinde Ermeni cemaatine ait 2.538 kilise, 451 manastır ve 2 bin okul vardı. Tehcirden sonra Ermeni köy ve şehirlerine yerleştirilen Müslüman ahalinin ilk işi, merkezi ve güzel kiliseleri camiye çevirmek oldu. Gerisi ambar, depo ve tavla olarak kullanıldı.
Lozan Görüşmeleri’nde Türkiye’yi temsil eden Meclis’in ırkçı-Türkçü kanadından Dr. Rıza Nur, Doğu Cephesi Komutanı Kazım Karabekir’e yolladığı 25 Mayıs 1921 tarihli mektupta, “Ani şehrine ait izlerin yeryüzünden temizlenmesi başarılırsa bunun Türkiye’ye büyük bir hizmet olacağını” söylüyordu. Sözü edilen, Ortaçağda Ermeni Krallığı’nın başkentiydi. Karabekir anılarında, Rıza Nur’un teklifini reddettiğini, çünkü Ani kalıntılarının İstanbul surları gibi geniş bir alanı kapladığını ve böyle bir işi başarmanın çok zor olduğunu, dahası böyle bir girişimin geride kalan Ermenileri rahatsız edeceğini yazmıştı. Ama sonraki dönemlerde Rıza Nur zihniyeti galip geldi ve Ani yıkılmaya terk edildi.
1924 tarihli Lozan Barış Antlaşması’nın 42. Maddesi ‘Türk hükümetinin kiliselerin, sinagogların, mezarlıkların ve diğer dini yapıların tam koruma altına alınmasını garanti eder’ dediği halde, 1974 tarihli UNESCO Raporu’na göre geriye sadece 913 kilise ve manastır kalmıştı. O tarihten sonra bunların 464’ü tamamen yıkıldı. 252’si yıkılmaya terk edildi, 197’si ise ciddi restorasyon gerektiriyor. Ancak Van’daki Ahtamar Adası’ndaki Surp Haç Kilisesi’nin restorasyonu sırasında yaşananlar belleklerde tazeliğini koruyor.
EDEBİYATÇILARIN GÖZÜYLE . Tarih her zaman belgelerde değildir. Bazen bir romanda, bazen bir şiirde, bazen bir resimde de ‘tarihsel gerçekliğe’ dair izlerle karşılaşırız. Hatta bazen bu satırlar, hiçbir tarih belgesinin yapamayacağı kadar etkilidir, düşündürücüdür. İşte onlardan birkaç örnek: “Kasabaya geldiğinde yalınayaktın. Ve Ermeniler kaçtığında en güzel Ermeni evine sen kondun. Artin Külekyanın evini, Kendirlinin konağını sen ilkokul yaptın. Tanıdıklarına, konar göçer Türkmen Ağalarına, ileri gelenlerine teker teker Ermeni evlerini sen dağıttın. Çadırdan çıkıp Ermeni konaklarına geçtiler… Hayk Topuzyanın toprağını kan eder çiftliğinin tapusunu nasıl çıkardın muallim Bey, nasıl? (.) Altı bin dönümlük Vartan Beğyanın tarlasını hemen onun üstüne bir gün içinde yapıverdin, niçin?(.) Yarısına Kürtlerin yerleştirildiği, geri kalanı harab olmuş Ermeni örenlerinin dolacağını senden başka kim, kim, kim akıl edebilirdi?” (Yaşar Kemal, Demirciler Çarşısı Cinayeti, s.353-354)
Orhan Kemal Kanlı Topraklar adlı romanında CHP’li Nedim Ağa’nın servetini nasıl yaptığını şöyle anlatır okuyucusuna: “ Nedim Ağa için bundan başka yapacak şey yoktu parti ileri gelenlerine karşı. Çünkü bu şimdi ceviz masasında il idare başkanıyla konuştuğu fabrikayı yıllar önce Emvali Metruke’den, gene bu parti mebusu, hatırlı birinin yardımıyla ucuzca satın almış, yıllar yılı da geliştirip büyütmüştü. Particilerin elinde bir çeşit Demokles’in kılıcıydı bu fabrika. Kafaları kızdı mı elinden alıverecekler gibi geliyor, geceleri uykuları kaçıyordu…” Aynı romanda fabrika kâtibi ile kantarcı, Nedim Ağa’yı konuşmaktadırlar: “Nedim Ağa’nın cemaziyülevvelini bilir misin? (…)Ermeni tehcirinde kumaş mağazasına mı konmuş? Adam mı boğazlamış kendi gibilerle bir olup? -İkisi de var. (…) Bunlar Kayseri köylülerinden her yıl Çukurova’ya yüzlerce inenlerden (…) O zaman malum ya, Ermeniler, Rumlar ticareti ellerine almış, Osmanlıyı veryansın soyuyorlar. Derken Sultan Hamit’i indiriyorlar. Meşrutiyet. İttihat ve Terakki. Milli zengin yetiştirme modası. Ardından Ermeni tehciri. Bu Nedim’in patronu çorbacı da Ermeni ya, kaçacak Türkiye’den. Aman Nedim demiş, ben seni severim mert adamsın (…) Sen mallarımın başına geç. Benim yerime işleri idare et. Kazan. Ye, iç, helal olsun. Bana da ne gönderirsen artık…” (Orhan Kemal Kanlı Topraklar,1972, s.102-103) Yazardan Nedim’in adama hiçbir şey göndermediğini öğreniriz daha sonra. Bir de Nedim Bey’in oturduğu evin de Ermenilerden kalma bir taş konak olduğunu.
KİMSENİN SEVMEDİĞİ ADAM . Tarihçi Refik Ahmet Altınay, İki Komite İki Kıt’al(Kebikeç Yayınları, 1994) adlı eserinde savaş sırasında İstanbul’dan Eskişehir’e kaçan devlet ricalinin sürgüne gönderdikleri Ermeni vatandaşlarının mallarını nasıl paylaştığını şöyle anlatır:“(C)esim bir Ermeni konağı Şehzadegana, Sarısu köprüsü cıvarında kanarya sarısı rengindeki yan yana iki Ermeni evi Talat Bey’le yar-ı garı Canbulat bey’e, içeride Ermeni mahallesinde muhteşem bir ermeni köşkü Topal İsmail Hakkı’ya, İstasyona yakın, oturmaya salih bütün evler İttihad’ın en mühim ricaline tahsis olunmuş.” (s.10)
“Artık Eskişehir Ermenileri de çıkarılmıştı. Kıymetdar halıları ve eşyaları kamilen evlerinde idi. Fakat hükümet bunları muhafazadan acizdi. Sahipsiz kalan evler güya polisler tarafından muhafaza olunuyordu. Halbuki geceleyin halılar ve davarlar, kıymetdar eşya kamilen çalınıyordu. Aynı hal İzmit’in Adapazarı’nın tahliyesi esnasında da vukua gelmiş, eşyalar çalındıktan sonra izi belli edilmemek için evler ateşe de verilmişti.” (s. 34-35)
“[Ege’deki] Ermeni zenginlerinin evleri satın alınmış, takrir verilir verilmez paralar zorla zulüm ile istirdat olunmuştu… Bu fecaatleri duyup da müteessir olmamak kabil değildi… Bu hareket, beşeriyet namına bir cinayetti. Hiçbir hükümet, hiçbir devirde, Bu derece gaddarane bir cinayet ika etmemişti.” (s.45) Ahmet Refik Altınay’ın İttihatçılar tarafından zaten hiç sevilmediğini, bu açıklamalarından dolayı da Cumhuriyet döneminde sürekli baskı göndüğünü, çalışmalarının yasaklandığını, üniversitedeki kürsüsünü kaybettiğini, yoksulluğa mahkum edildiğini, sefalet içinde kimsesiz öldüğünü hatırlatalım.
SONSÖZ YERİNE . 1923 Nüfus Mübadelesi, 1942 Varlık Vergisi, 6/7 Eylül 1955 talanı, 1963’ten sonra 40 bin Rum’un Türkiye’den zorla çıkarılması İttihatçıların başlattığı ‘sermayenin Türkleştirmesi’ politikalarının devamı niteliğindeydi. 1974’te Vakıf mallarına el konması bu operasyonun son hamlesi idi. Bu son gaspta el konan servet diğerlerinin yanında ‘devede kulak’ sayılır ama onları bile iade etmemek için ne kadar ayak süründüğü görünce Vakıflar Kanunu’ndaki tüm eksiklere rağmen AK Parti’yi takdir etmemek mümkün değil. Gerçi Başbakan Erdoğan Türklerin karakterinde soykırım yoktur” ve “Ermenilerin tek derdi var, Türkiye’den tazminat koparmak” diyerek tarihle yüzleşme konusunda resmi söyleme teslim olduğunu düşündürdü ama biz yine de umudumuzu yitirmeyelim.
Daha fazla bilgi için: Taner Akçam, Ermeni Meselesi Hallolmuştur, Osmanlı Belgelerine Göre Savaş Yıllarında Ermenilere Yönelik Politikalar, İletişim Yayınları, İstanbul 2008.
9-3-08
Şimdi ben Türkiye güzellik kıraliçası mıyım?
Türban/başörtüsü tartışmaları sırasında yeniden gözden geçirmek ihtiyacı duyduğumuz Türk modernleşmesinin temel hedefi ‘muasır medeniyet seviyesine ulaşmak’ olarak tanımlanmıştı. Ancak, Batı medeniyetinin temeli dokunulmaz haklara sahip birey/insan iken, Kemalistler onun yerine ‘milli kültüre dayalı Türk ailesi’ni koydular. Önce kadınlar ‘cinsiyetsizleştirildi’, ardından ‘vatana hayırlı yeni nesiller yetiştirmeleri için’ biyolojik fonksiyonları öne çıkarıldı. Kadınlardan beklenen, geleneksel rollerini Batılı tarzda icra etmeleriydi. Bu kimlik politikalarının temelini ‘namus’ ve ‘iffet’ kavramları oluşturuyordu.
MİLLİ GÖREV . Bu politikalarla uyumlu olarak, Cumhuriyet erkekleri kadınlara siyasi haklarını vermekte ayak sürüdüler, hatta dernek kurmalarına bile izin vermediler. Bu tavırlarını, henüz aşamadıkları ‘Doğulu’ zihniyetleriyle açıklamak mümkündü ama, çok değil daha 10 yıl önce çarşaf ve peçe ile gezdirdikleri kadınları, açık başları, kolsuz elbiseleri, hatta mayoları ile güzellik yarışmalarına katılmaya zorlamalarını anlamak hakikaten zordu. Bu haftayı, 8 Mart ruhuna uygun olarak, bağımsız birey olmalarına izin verilmeyen, ancak bedenlerini ‘milli görev’ olarak seferber etmeleri istenen ‘Cumhuriyet güzelleri’ne ayırdık.
İlk Türkiye güzeli bir Ermeni idi
Türkiye’nin ilk güzellik yarışması, 1925 veya 1926’da İpek Film Şirketi tarafından düzenlenmişti. Melek Sineması’nda yapılan yarışmayı, sinemanın yer gösterici kızlarından Ermeni asıllı Matmazel Araksi Çetinyan kazanmıştı. Ama basın, organizasyon bozukluklarını bahane ederek, yarışmayı geçersiz saymıştı.
Geniş katılımlı ilk ‘yarı resmi’ güzellik yarışması için çok beklemek gerekmedi. Yarışma fikrinin Mustafa Kemal’den çıktığı söyleniyordu. Gazetelerde ABD’de düzenlenecek yarışmadan söz edilirken ‘medeniyetin beşiği ABD ve Avrupa’da…’, ‘Yunanistan bile…’, ‘Balkan devletleri bile..’ gibi ifadeler kullanılıyor, yani yarışmaya katılmak bir ‘milli görev’ ve ‘medenileşmenin işareti’ olarak sunuluyordu. Şubat 1929’da,Cumhuriyet gazetesi yarışmaları düzenleme işini hevesle üstlendi. Başyazar Yunus Nadi “Bizim kadınlarımız bu müsabakaya niçin iştirak etmesinler, bizim ne kusurumuz var? Hâlbuki Türk kadını, dünyanın en güzel kadınlarından sayılmıştır. Hatta Avrupa’da Şark güzeli diye dillere destan olmaktadır. Avrupa’da imal edilen birçok kremlerin, losyonların ve tuvalete ait ilaçların üzerine reklam için ‘Şarkın güzellik tılsımı’ cümlelerini daima görmekteyiz. O halde Türk kadını niçin Amerika ve Avrupa’da kendi milletinin güzelliğini göstermesin?” diye işin felsefesini ilan ederken güzellerin mayo ile jüri önüne çıkmalarının ‘gayri ahlakî’ olduğu yolundaki eleştirilere cevap vermeyi de ihmal etmemişti.
KAŞ, GÖZ, GERİSİ SÖZ! . Mizah dergisi Karagöz ise, 9 Şubat 1929 tarihli sayısında işi şöyle alaya alıyordu: "Cumhuriyet refikimiz Dünya Güzellik Müsabakasına Türk kadınlarının girmesini istiyor. Öyle ya her millette güzel var da bizde yok mu? Yok ne demek! Öyleleri var ki bir gülüşle bin gönül fethederler, öyleleri var ki bir bakışla bin can yakarlar. Daha neler, ne fettanlar, ne dilberler, ne dilbazlar var, var ama bunlar bize, bizim gönlümüze göredir. Ölçüye uymaz, metroya, santime gelmezler. Malum a, bizim bedenlerimiz alafranga değil alaturkadır, sporsuz, gelişi güzel büyüdüğümüz için hepimiz biraz göbekliyiz, vücudun ölçülü güzelliğine o kadar ehemmiyet vermeyiz, bizde güzellik şunlardır: Kaş, göz, gerisi söz. Müsabaka heyeti evvela ölçüp biçtikten sonra hesaba uygun olanları müsabakaya sokacaklar. Haydi efendim, haydi, onların arşınına göre bizde kumaş yoktur… "
BAR KADINI HARİÇ . Ancak, halk havaya sokulmuştu bile. 25 Şubat 1929’da yapılan duyuruda katılma şartları şöyle sıralanmıştı: 1) Müsabakaya 16 ila 25 yaş arasındaki her namuslu Türk kızı iştirak edebilir. Irk, din ve mezhep farkı aranmaz. 2) Bar kadınları müsabakaya katılamaz. ‘Bar kadını olmak’ o günün ahlak anlayışının sınırlarını tarif ediyordu, ‘ırk farkı aranmaz’ dendiği halde gazeteler ‘yarışma sayesinde Türk ırkının ne kadar güzel olduğunun dünyaya gösterileceği’ haberlerinden geçilmiyordu.
Cumhuriyet gazetesi hemen her gün ilk sayfasının bir köşesini güzellik yarışmasına ayırdı. ‘İyi bir vatan anası olmak kabiliyeti ve asaletini haiz kızlar’ aranıyordu ama, ilk şart yüz güzelliği idi. Kızlardan, 19x12 cm boyutlarında kartpostal şeklindeki fotoğraflarını gazeteye göndermeleri istenmişti. Gazete her gün fotoğrafları yayınlanacak, gazete okuyucuların seçtiği 15 güzel finale kalacaktı. Oy verecek okuyucular arasından kurayla seçilecek okuyuculara 5 ila 50 lira arasında değişen para ödülleri ile üç aylık Cumhuriyet gazetesi aboneliği hediye edilecekti. Finale çıkan bu güzelleri bir hakem heyeti yarışmaya tabi tutacaktı. İlk fotoğraf 7 Mart’ta yayınlandı. 125 güzelin fotoğraflarının yayınlanışı 21 Haziran 1929 tarihinde tamamlandığında ülkede heyecan hedeflenen seviyeye ulaşmıştı.
1 Ağustos'ta açıklanan sonuçlara göre, halk 1.121 oyla Muallâ Suzan’ı birinci seçmişti. Gazete 400'ün üzerinde oy alan 48 yarışmacının büyük jüri önüne çıkmasına karar verdi. Daha önce yarışma günü ilan edilen 30 Ağustos’un ‘Zafer ve Tayyare Bayramı’ olduğunu yeni fark eden yöneticiler, yarışmayı 2 Eylül’e aldılar. Yarışmadan bir gün önce, finale kalanlar arasında gayrimüslimlerin çokluğu konusundaki şikayetlerin haklı olup olmadığının anlaşılması için yarışmacılardan nüfus kâğıtları istendi. Gerçekten de 35 finalistin yarısı gayrimüslimdi ama hepsi de Türk vatandaşıydı…
32 NUMARA GÜLE BENZİYOR . Hakem Heyeti, Abdülhak Hamit ve eşi Lüsyen Hanım, Cenap Şahabettin, Hüseyin Rahmi Gürpınar, Namık İsmail, Peyami Safa, Nazmi Ziya, Mesut Cemil, Hüseyin Cahit Yalçın, Muhiddin Sadak, Halit Ziya Uşaklıgil, İbrahim Çallı, Vasfi Rıza, Bedia Muvahhit, Vala Nurettin gibi ünlü isimlerden oluşuyordu. Gazetelere yansıdığına göre, güzelleri gören hakemlerin nefesi kesilmişti. Hüseyin Rahmi ‘Hepsi birer birer alınırsa hepsi güzel, fakat bolluk içinde seçmek müşkül oluyor’, Halit Ziya ‘Bayıldım’, Ahmet İhsan ‘Rüya görüyorum sanıyorum’, Abdülhak Hamit ‘Cennete girdim sanıyorum’, Kontes Soranzo ‘Cennetten çıktım sanıyorum’, Hüseyin Cahit ‘Hayranım’, Şükûfe Nihal ‘Gayet güç, cevap veremeyeceğim kadar’, İsmail Müştak ‘Hepsinin müştakıyım’ Yunus Nadi ‘Ben bu işin muvaffakiyetinden çok memnunum’, Rezan Emin Hanım ‘32 numara güle benziyor’ demişti.
Fısıltı gazetesine göre, bazı yarışmacılar jüri önüne çıkmak istememişler, çünkü bu aşamayı ‘fazlasıyla modern’ bulmuşlardı. Birinciliği Hicran Hanım kazanmış, ama kısa süre önce nişanlanmış veya evlenmiş olduğu ortaya çıkınca, yerin okuyucuların da favorisi olan Feriha Tevfik’e bırakmıştı. Semine Hanım ikinci, Matmazel Araksi Çetinyan ise üçüncü olmuştu. Balıkhane Nazırı Mehmet Tevfik Bey’in torunu olan Feriha Tevfik sarı ile kumral arasında dalgalanan ince bukleli saçları, ela gözleri, uzun kirpikleri, düz ve muntazam burnu, tabii kırmızılıktaki dudaklarıyla gülerek “Ay inanamayacağım geliyor, doğru söyleyiniz, şimdi ben Türk güzeli, Türkiye güzellik Kıraliçası mıyım?” demişti. Ancak, dünya güzellik yarışmasına başvuruda geç kalındığı için bütün bu çabalar boşa gitti.
TÜRK IRKI BEYAZDIR! . 1930 yarışmasının duyuruları 29 Ekim 1929’da yapılmaya başladı. Yine ‘medeni bir sahada memleketin şeref ve haysiyetine hizmet etmek üzere’ Paris’e ve ABD’ye gönderilmek üzere kadın adaylar aranıyordu. ‘Güzeller milli vazifenizi yapınız’ sloganıyla başlatılan yarışmaya dair bir haberde yarışmanın ‘faydası’ şöyle anlatılıyordu: “Feriha Tevfik Hanım’ın resimlerinin Amerika gazetelerinde intişarı (yayını) bizim lehimizde ne mühim bir propaganda oldu. Türkleri zenci, sarı veya kırmızı ırktan zanneden sürü sürü Amerikalılar kendileri kadar beyaz ve güzel olduğumuzu Feriha Hanım’ın resimlerinden anladılar. Memleketimiz ve milletimiz namına ele geçen böyle masrafsız bir propaganda fırsatını kaçırmamak, ondan azami derece istifade etmek zaruretindeyiz. Bu fırsattan istifade milli bir vazifedir. Azami istifade ise ancak müsabakalara güzel, çok güzel kız göndermekle olur.”
‘MAYASI HALİS’ BİR KIZ . 10 Ocak 1930’ta yapılan yarışmada Mübeccel Namık Hanım yeni ‘Türkiye Güzellik Kıraliçası’ seçildi. İlk yarışmanın birincisi Feriha Tevfik bu sefer ikinci olmuştu. Yarışmacıların ellerinden tutup jürinin önüne kadar götürüp orada yarışmacıların eteklerini dizlerine kadar kaldırmasına yardım etme görevini üstlenmiş olan muhafazakar yazar Peyami Safa, basının güzelliğine kusur bulduğu Mübeccel Hanım’ı şöyle övüyordu: “Mübeccel Hanım ırkımızın büyük seciyesini taşıyor. Mayası halis bir tesalüple yuğurulmuş. Lirik şairlerin genç kız diye tahayyül ettikleri, fakat asrın ahlaki bulanıklığı içinde eşini az buldukları masum, gözü açılmamış tipik aile kızı. Zekâsı, terbiyesi, vücudu idman görmüş, lisan biliyor…”
Ama yine büyük bir hayal kırıklığı yaşandı. Paris’e giderken Sirkeci'den Edirne'ye kadar her istasyonunda halkın sevgi gösterileriyle karşılanan Mübeccel Hanım dereceye bile giremezken, ‘milli düşman’ Yunanistan güzeli kraliçe seçiliverdi. ABD’nin Galveston şehrine gönderilen Feriha Tevfik de başarılı olamayınca, ülkede büyük bir hayal kırıklığı yaşandı. Gazeteler suçu kökenlerini eski Yunan uygarlığında göre Batılı jüri üyelerine’ atıp ‘yenilen pehlivan güreşe doymaz’ misali tekrar kollar sıvadılar.
İLK POP-STAR YARIŞMASI . Cumhuriyet gazetesi ‘milli görev’ tanımı ile yetinmeyerek işi sağlama bağladı: "Bugün meçhul bir kız iken, yarın meşhur bir şahsiyet olmak fırsatı karşınızda duruyor." Ama 28 Temmuz 1930 tarihli ilan bir fiyaskoya işaret ediyordu: "Güzellik müsabakasına iştirak için gelen resimler, kafi miktarda olmadığından resim gönderme müddetini Ekim sonuna uzattık. Güzeller; Beyoğlu’nda Foto Süreyya ve Foto Femina’ya giderek bizim hesabımıza resimlerinizi çektiriniz."
Büyük gayretler sonunda yeterli aday bulunarak yapılan 1931 yarışmasında ‘muallim’ Naşide Saffet Hanım birinci, Güzel Sanatlar Mektebi öğrencisi Saniha Hanım ikinci oldu ama bu durum kamuoyunda büyük rahatsızlık yarattı. Çünkü ‘muallim’ ve ‘öğrenci’ Cumhuriyet’in rol modelleriydi. Naşide Hanım’ın öğretmenlikten atılacağı söylentileri kulaktan kulağa yayılırken, rejimin ideologlarından Falih Rıfkı, 26 Ocak 1931 tarihliMilliyet’te şöyle diyordu: “Güzellik temiz ve asil bir şeydir. Fakat muallimlikle bu müsabakalar arasında bir tezat olduğuna da şaşmamak lazım gelir. Eğer Maarif Vekilliği deniz esbabı ile dolaştırılmış, ayak bileği, kalçası ölçülmüş ve talebeleri tarafından gazetelerde çıplak resmi görülmüş bir hoca hanımı sınıf içinde biraz garip bulursa eski kafalık göstermiş olmayacaktır.” Anlaşılan modernleşmenin doğal sınırlarına varılmıştı!
CUMHURİYET GÜZELİ . Bu olaylar, katılımcıların cesaretini kırmış olmalıydı ki, 1932 yarışmasına pek ilgi olmadı. Sadece 10 başvuru olduğu için yarışma iptal edildi ancak uluslar arası yarışmayı düzenleyen komitenin ısrarı üzerine tekrar düzenlendi. 15 Haziran 1932 tarihli Cumhuriyet gazetesinin başlığı ‘Dünya Türkiye güzelini bekliyor’ şeklindeydi. Gazete bu tarihten 2 Temmuz’a kadar, 16-25 yaş arası evlenmemiş, namuslu kızları yarışmaya davet eden haberler yayımladı, yetmedi. ‘Kraliçe seçilecek güzele tam 500 Türk Lirası mükâfat verilecektir’ dedi, olmadı. ‘Hâfi ve balo kıyafetiyle yapılacak seçmelerde kazanamayanların izzet-i nefislerinin rencide edilmemesi için isimleri ilan edilmeyecektir’ güvencesi verildi, nihayet 8 genç kız başvurmaya ikna edilebildi. Sonuçta, Hızır Yangın Söndürme Aletleri mümessili Halis Bey’in 17 yaşındaki kızı Keriman Halis, yeni ‘Türkiye Güzellik Kıraliçası’ seçildi. Kara kaşlı, kara gözlü, parlak uzun ve siyah saçlı ve bembeyaz tenli, hakikaten çok güzel bir kızdı Keriman. Babası kızını bizzat götürüp kaydettirmişti yarışmaya. Ama geçmiş yıllarda yarışmaları ‘milli görev’ olarak tanımlayan basın bu sefer pek alaycıydı. Onlara göre Keriman Halis ‘Türkiye güzeli değil, olsa olsa Cumhuriyet gazetesinin güzeli’ sayılırdı!
MİSS TURKEY! . Yine de, baba-kız Belçika’nın Spa kentinde yapılacak yarışmaya katılmak üzere Simplon Ekspresi’ne binerken foto muhabirleri Halis Bey’in yüzündeki gururu ve güzel Keriman’ın heyecanını tespit etmek için yarış halindedirler. Keriman Halis daha sonra yarışma gününü şöyle anlatacaktı: "Önce kadınlardan meydana gelen bir jüri önüne çıktık. Burada inceden inceye kontrolden geçtik. Sonra bir tiyatro salonunda esas yarışmaya girdik. 28 ülkenin güzeli teker teker boy göstererek gelip geçtiler... Ve sonunda iki güzel kaldık. Ben ve Almanya güzeli. Son gün yalnız Alman güzeli ve beni tekrar görmek istediler. Üzerime kırmızı renkte bir tuvalet giymiş, yakasına da beyaz kurdela takmıştım. Memleketimizi bayrağımızın renkleriyle tanıtmaya çalışıyordum. Son an gelip çattı. Jüri başkanı ayağa kalktı. Elindeki kırmızı mühürlü zarfı büyük bir itina ile açtı. Tiyatroda büyük bir sessizlik hüküm sürüyordu. Heyecandan düşüp bayılabilirdim. Neyse, zarf açıldı... Bütün tiyatro salonu, ‘Yaşasın Miss Turkey’ sesleriyle inledi..."
Bütün ülke mutluydu. Ailenin Fındıklı semtindeki evi gazetecilerin ve ziyaretçilerin hücumuna uğramıştı. Gazeteler Keriman Halis’in ‘hususi özelliklerini’ saymakta yarışıyorlardı: “Feyzi Ati Lisesi’ne gitmiş ve orta tahsilini orada yapmıştır.” “Biraz Fransızcası olan müzik aletlerinden en çok piyanoyu seven ve piyano çalan bir kızdır.” “Ama asıl başarısı, iyi bir ev kızı oluşundadır. Çok maharetlidir kendisi.” “Akrabalarının tarifiyle ‘dehşetli’ bir ev kadınıdır. Ev işleri ona fevkalade büyük zevk vermektedir.” Çok iyi yemek yapar ve harika dikiş diker.” Görüldüğü gibi ideal Cumhuriyet kızıydı Kerimancık. Az buçuk tahsilli, mükemmel bir ev kadını, iyi bir eş ve anne adayı….
İktisat ve Tasarruf dergisi “Türk güzeli [Keriman Halis] niçin cihan güzeli oldu? Çünkü Türk güzeli Türk üzümü, Türk fındığı, Türk inciri ile beslendi” diye yazmıştı. (Küçük bir not: 2002’de Dünya Güzellik Kraliçesi olan bizi bir kez daha gururlandıran Azra Akın’ın başarısı da giydiği Tahtakale pazeninden elbiseye bağlanmış, ayrıca güzelimiz ‘Türk lokumu’ diye nitelenmişti. Anlaşılan ‘yerli malı yurdun malı, herkes onu kullanmalı’ şiarı, 70 yıllık milli sabitemizdi.)
Yarışmaların destekçisi Atatürk de çok mutluydu sonuçtan. 3 Ağustos günü Cumhuriyetgazetesine verdiği özel demecinde ‘Keriman Ece’ dediği kızımızın başarısına ‘Türk ırkının dünyanın en güzel ırkı olduğunu tarihi olarak’ bildiği için şaşırmadığını söyledi, ancak Türk kızlarının esas görevinin analarının ve atalarında olduğu gibi yüksek kültürde, yüksek fazilette birinci olmak olduğunu hatırlattı.
MONMARTER KABARELERİ. Ama artık eski heves kalmamıştı. 1933 yılında düzenlenen son güzellik yarışmasını Nazire Hanım kazandı ancak seçilişiyle ilgili şike dedikoduları ayyuka çıkmıştı. Bunun üzerine romancı milletvekili Aka Gündüz, “Güzellik müsabakaları men edilecek. Bu gibi müsabakalar Monmarter kabarelerinde oluyor. Temiz Türkiye buna müsait değildir. Artık müsabakaların yapılmaması için bir kanun layihası teklif edeceğim” dedi. Hakikaten de 1950’ye kadar bir daha yarışma yapılmadı.
Cumhuriyet’in erkekleri modernleşme projeleri için mihenk taşı olarak seçtikleri Cumhuriyet kadınlarını, yeni Cumhuriyet’in ne kadar ‘medeni’ olduğunu dünyaya ilan etmek için, önce ‘milli görev’ deyip sahneye sürmüşler, misyon tamamlanınca da, bu tür müsabakaların ‘milli hasletlerimize uymadığını’ keşfederek sahneden çekmişlerdi. Muhtemelen bu garip süreçte bile bireyselleşme yolunda önemli adımlar atan Cumhuriyet’in kadınlarına kendileri hakkında verilen bu saçma sapan kararlara uymak kalmıştı. Gerçekten hazin bir durumdu.
Kaynakça: Pınar Öztamur, “Cumhuriyet’in İlk Yıllarında Güzellik Yarışmaları ve Feminen Kadın Kimliğinin Kuruluşu”, Toplumsal Tarih, S. 99, Mart 2002, s. 46-53; Mehmet Ö. Alkan ve Cengiz Kahraman, “İlk Pop-Star Yarışmaları ve Güzellik ‘Kıraliça’ları: Türkiye Güzeli Mübeccel’im Ben….”, Toplumsal Tarih, S.124, Nisan 2004, s. 68-71; Gökhan Akçura Unutma Beni, Ivır Zıvır Tarihi 1, İstanbul: Om Yayınları, 2001, s. 229-261
.
.16-3-08
Çanakkale Savaşı: Efsaneler ve gerçekler
Çanakkale Savaşı, ulusal tarihlerini zenginleştirmek isteyen Avustralyalı ve Yeni Zelandalı ANZAC askerlerinin üçüncü kuşağı tarafından keşfedileli beri, Türkler için de çok önemli hale geldi. Tarihilerini yeniden keşfedenlerin bir bölümü, Birinci Dünya Savaşı’nı ‘anti-emperyalist mücadele’ diye niteliyor ve Çanakkale Savaşı’nı Türk ulus-devletinin kuruluş efsanesinin prelüdü sayıyor. Bazıları ise, Osmanlı’nın Müslüman tebaasının bir çeşit Haçlı Seferi’ne çıkan Hıristiyan dünyaya karşı ‘cihat’ savaşı olarak kurgulamaya çalışıyor. Halbuki, Osmanlı Devleti de, aynen savaştığı devletler gibi emperyal bir güçtü. Savaşa, dünyanın yeniden paylaşımından pay almak için kendi arzusuyla girmişti. İtilaf Devletleri’ni savaş ilan etmeye, dolayısıyla Çanakkale’ye saldırmaya adeta mecbur bırakmıştı. Çanakkale, Kutü’l Amara ile birlikte galip geldiği iki cepheden biriydi. Ama sonunda, hem müttefikleri hem de kendisi başarısız olduğu için savaştan mağlup ayrılmıştı. Düşmanı Çanakkale’den püskürttükten beş yıl sonra, aynı donanma hiçbir engelle karşılaşmadan İstanbul’a kadar gelmiş, tarih sahnesinden püskürtülen Osmanlı İmparatorluğu olmuştu.
MİLLİ KİMLİK İNŞAASI . Peki bu farklı yorumlar nereden kaynaklanıyor? Bilindiği gibi kolektif geçmişin hatırlanması milli kimliğin inşasında ve sürdürülmesinde anahtar rol oynar. Bu tür süreçlerde kasıtlı ya da kasıtsız olarak tarihteki bazı olayları atlanır, küçümsenir ya da çarpıtılırken bazı olaylar senaryoya eklenir, abartılır ya da altı çizilir. Çanakkale Savaşı bu tür işlemler için biçilmiş kaftandır. Hem tüm ayrıntılarının hatırlanmayacağı kadar uzak, hem toplumun çeşitli kesimlerinin ilgi alanına girecek kadar yakındır. Tarihsel arka planı son derece karmaşıktır. Askeri açıdan ise başarı veya başarısızlığın bağlanabileceği onlarca neden vardır. Bu da, konunun meraklılarına ya da istismarcılarına sürekli yeni senaryolar üretme fırsatı verir. Böylece bitmeyen ‘milli kimlik’ inşamıza sürekli yeni malzeme sağlanır.
UNUTULAN İNSAN . Öte yandan, Çanakkale Savaşı’nda denizaltı, gözetleme balonu, uçak gemisi, mayın tarama gemisi, torpidobot, denizaltı ağları, 15 pus’luk topları gibi dönemin teknoloji harikalarının kullanılması yüzünden ortalama insan için Çanakkale Savaşı, ‘savaş oyunu’ düzleminde ele alınmıştır. Halbuki Çanakkale’de 700 bine yakın insan şu veya bu şekilde göğüs göğse gelmiş, savaşı sadece kırbacını şaklatan ya da askerlerine ‘size ölmeyi emrediyorum’ diyen komutanlar değil, adlı ve adsız yüz binlerce ‘insan’ kazanmıştı. Bu yazıyla, hem Çanakkale Savaşı’nın arka planına bakmayı, hem savaşın ne kadar büyük bir insanlık suçu olduğunu, hem de hırslı ve acımasız liderleri tarafından sürüklendikleri bu korkunç süreçte şu veya bu anlamda ‘kahramanca’ davranan adlı-adsız insanları hatırlatmayı umuyorum. Tarihe soğukkanlılıkla bakmak kolay olmasa da, en azından ölümü değil yaşamı, kahramanı değil insanı sevmeyi unutmayalım.
SAVAŞ ARİFESİNDEKİ DURUM
İttihatçıların Maliye Bakanı Cavid Bey, 12 Ekim’de günlüğüne şöyle yazmıştı: “[Almanlar] Anlaşma imzalandıktan on gün sonra 250 bin lira, Rusya’ya ya da İngiltere’ye karşı savaşa girmemizden on gün sonra 750 bin lira ve geri kalanı (4 milyon lira) savaş ilanından 30 gün sonra 400 bin lira aylık taksitler halinde verecekler.”
Cavit Bey’in söz ettiği anlaşma hem Balkan Savaşları’ndan sonra hızla bozulan ekonomik durumu düzeltmek, hem toprak kayıplarına dur demek, hem de Orta Asya’ya uzanan bir Turan İmparatorluğu kurmak için, savaşı iyi bir fırsat olarak gören İttihatçıların Almanya ile yaptığı anlaşmaydı. İttihatçılar önce İngiltere'ye, ardından Rusya'ya ittifak teklifi götürmüşler, onların reddetmesi üzerine Fransızlara yönelmişler ancak oradan da destek bulamayınca, Almanya’ya dönmüşlerdi. Aslında Alman genelkurmayı ve hükümeti Osmanlı Ordusu’nun geriliği ve yıpranmışlığı yüzünden ittifakı istemiyordu, ama Almanya’nın ‘Drang nach Osten’ (Doğuya İtilim) politikasının mimarlarından Kayzer II. Wilhelm onlar gibi düşünmüyordu.
ALMAN İTTİFAKI . Enver Paşa Alman Büyükelçisi Wangenheim’a anlaşma teklifi yaptığında, takvimler 22 Temmuz 1914’ü gösteriyordu. 6 gün sonra Almanlarla yakınlaşmaya gözdağı vermek isteyen Britanya Donanma Bakanı Churchill’in emriyle, Newcastle tersanelerinde inşa edilmekte olan Sultan Osman I ve Reşadiye dretnotlarına el konuldu. Bu karar halkta büyük öfke uyandırmıştı çünkü, gemilerin inşa masraflarının büyük bir kısmı halktan bağış olarak toplanmıştı. Bu atmosfer, İttihatçıların ve Almanların arayıp da bulamadıkları fırsatı sundu. 2 Ağustos 1914’te, Sadrazam ve Hariciye Nazırı Mehmed Said Halim Paşa’nın yalısında toplanan Alman Büyükelçisi Baron von Wangenheim, Harbiye Nazırı Enver Paşa, Dahiliye Nazırı Talat Paşa ve Meclis-i Mebusan Başkanı Halil (Menteşe) Bey gizli bir anlaşma imzaladılar. Benzer bir anlaşma Avusturya sefiri Pallivicini ile de imzalandı. Bu anlaşmalar o kadar gizliydi ki, kabine üyelerinin, hatta padişahın bile haberi yoktu! Ülke maceracı bir kliğin önderliğinde makus kaderine doğru yola çıkmıştı…
Resmi tarihçiler bu anlaşmayı ‘savunma’ amaçlı bir anlaşma olarak sunmayı pek severler. Gerçekten de anlaşmanın 2. maddesinde ‘Eğer Rusya askeri olarak karışır ve Avusturya ile Rusya savaşır ve Almanya da Avusturya’nın yardımına gitmek zorunda kalırsa Osmanlı Devleti de savaşa girecektir” denmektedir. Halbuki, bir gün önce Almanya Rusya’ya savaş ilan etmiştir. Yani İttihatçılar anlaşmaya imza koyarken, savaşa gireceklerini gayet iyi bilmektedirler. Zaten aynı gün seferberlik ilan edilecektir.
KAFKASLARDA SABOTAJLAR . Ardından sıra Rusları kışkırtma planlarını yürürlüğe koymaya gelir. Enver Paşa, 4 Ağustos’ta, Amiral Souchon’ın komutası altında, İtalya’nın Messina limanında bekleyen Alman savaş gemileri, Goeben ve Breslau’nun İstanbul’a doğru hareket etmeleri emrini verir. 10 Ağustos’ta gemiler Çanakkale önlerine gelirler ve ‘İngilizler tarafından takip edildikleri’ gerekçesiyle boğazlardan geçiş izni isterler. O günlerin hukukuna göre, İstanbul’un geçişe izin vermesi, tarafsız olmadığını ilan etmesi anlamına gelmektedir. Buna rağmen, izin verilir ve gemiler (muhtemelen mayınlara çarpmaması için kılavuz eşliğinde) Marmara’ya geçirilir. 16 Ağustos’ta İstanbul limanına giren gemiler, Halil Bey’in önerisi ile ‘satın alınmış gibi yapılarak’ Osmanlı donanmasına katılır. Goeben gemisi, Yavuz Sultan Selim (ileriki yıllarda kısaca Yavuz diye anılacaktır), Breslau ise Midilli adını alarak Osmanlı bayrağı çekerler ve Amirali Souchon’un yönetimine teslim edilirler.
Sıra ikinci adıma gelmiştir. Ağustos sonundan itibaren Kara Kemal ve Alman görevlilerin başkanlığındaki Teşkilat-ı Mahsusa elemanları Erzurum’a ve Trabzon’a gönderilirler. Cezaevlerinden salınan mahkumlar ve Gürcü sabotajcılar, Arhavi’den Rusya’ya sızarlar ve sabotajlara başlarlar. Ekim ayına gelindiğinde, Rusya sınırında savaş başlamış durumdadır.
RUSYA’YI TAHRİK . Aslında Enver Paşa’nın düşüncesi 1915 ilkbaharına kadar savaşa girmemektir ama hem hazine alarm vermektedir (sadece 92 bin altın kalmıştır kasada) hem de Almanlar bastırmaktadırlar. Enver Paşa’nın 22 Ekim’de Donanma Kumandanı Amiral Suchon Paşa’ya yazdığı emir aynen şöyledir: “Donanmayı Hümayûn, Karadeniz’de hakimiyet-i bahriyeyi kazanacaktır. Bunun için Rus donanmasını, nerede bulursanız ilân-ı harp etmeden ona hücum ediniz.” (ATASE Arşivi, Dolap 204, Göz 3, Klasör 661, Dosya:10)
25 Ekim’de Amiral Suchon komutasındaki Yavuz ve Midilli savaş gemileri Karadeniz’e açılır. 29/30 Ekim’de Rusya’nın Sivastopol, Odessa ve Theodosia şehirleri top ateşine tutulur, iki de Rus gemisi batırılır. Suchon’un olayı Bahriye Nezareti’ne anlatan 29 Ekim 1914 tarihli telsiz raporunun arkasında, kimi çevreler tarafından ‘savaşa karşı’ olduğu iddia edilen İttihatçıların üçüncü adamı Cemal Paşa el yazısı ile şunları yazmıştır: “Karadeniz olayı için yarın basında resmi bir bildiri yayınlanması uygun olur. Herhalde Rusları en evvel saldırgan göstermek pekala olur. Ve yarın büyük devletlere Rusların bu harekatını protesto etmek üzere resmi yazı dahi gönderilmelidir.”
En sonunda tahrikler meyvesini verir. 4 Kasım’da Rusya, 5 Kasım’da da İngiltere ve Fransa Osmanlı Devleti’ne savaş ilan ederler. Almanya anlaşma gereği, 5 milyon altının ilk partisi İstanbul’a doğru yola çıkarır.
NEDEN ÇANAKKALE? . İtilaf Devletleri’nin Osmanlı Devleti’ne ‘saldırması’ savaşın genel mantığı için hiç de garip değildir. Ancak neden Çanakkale’nin seçildiği sorusu sorulabilir. Genel olarak, Çanakkale’de bir cephe açılması fikrinin ilk kez, Yunanistan Başbakanı Elefterios Venizelos’un Yunanistan’ın tüm askeri gücünü İtilaf Devletleri’nin emrine vermeyi, buna bağlı olarak da Gelibolu Yarımadası’na çıkarma yapmayı teklif etmesi üzerine, 31 Ağustos 1914’te Donanma Birinci Lordu olan Winston Churchill tarafından dile getirildiği kabul edilir. Öte yandan, Churchill’in 1897’de Birmanya’da savaş muhabiri olarak çalıştığı sırada yazdığı “Savrola: Lauraniya’daki Ayaklanmanın Öyküsü” adlı kısa makalede anlatılanlar, bu fikrin Churchill’in kafasında epeydir olduğunu düşündürür.
100 YIL ÖNCEKİ BAŞARI . Aslında 1906 yılında Britanya Savaş Bakanlığı, olası bir savaşta Çanakkale Boğazı’na yönelik bir saldırı ile ilgili bir rapor hazırlamış, ancak Genelkurmay böyle bir harekatı çok riskli gördüğünü belirterek konuyu kapatmıştır. Ama bunun da öncesi vardır. Neredeyse 100 yıl önce, 19 Şubat 1807’de, Napolyon Savaşları sırasında, Rusya’ya yardım etmek amacıyla, Amiral Sir John Duckworth’un komutasında bir İngiliz filosu, hiçbir direnişle karşılaşmadan Çanakkale’yi geçmiş ve İstanbul önlerine kadar gelmiştir. Ancak gemiler, İstanbul’u tehdit edemeden ortalık sakinleştiğinden, filo gerisin geriye dönmüştür. Bazıları, İtilaf Kuvvetleri’nin Çanakkale’ye saldırmak için 19 Şubat 1915 tarihini seçmesini, bu olaya bir gönderme olarak kabul ederler.
Çanakkale’ye ilk bomba 3 Kasım’da atılır ancak Çanakkale ile ilgili kapsamlı bir plan ortada yoktur. Aralık sonunda Savaş Konseyi sekreteri Yarbay Maurice Hankey, eğer İstanbul alınırsa, tek cephane fabrikasıyla bağı kesilen Osmanlı ordusunun savaşa devam etmesinin zorlaşacağını, böylece Balkan Devletlerinin umutlarını İtilaf Devletleri’ne bağlayacaklarını, Almanya’nın hem Doğu’da hem Batı’da savaşıyor olmaktan dolayı dikkatinin dağılacağını, Çanakkale Boğazı’nın yeniden açılmasıyla Rusların Avrupa’nın ihtiyacı olan buğday ihracına tekrar başlayabileceklerini içeren planını sunar. Başından beri Çanakkale’yi gözünü kestirmiş olan Churchill planı pek beğenir. Askeri uzmanların kara harekatı ile desteklenmeden yapılacak bir deniz harekatına karşı çıkmalarına kulak asılmaz ve 1 Şubat’ta Bulgaristan’ın Almanya’nın yanında savaşa katılmasının ardından Fransız ve İngiliz güçleri büyük bir hızla Limni Adası’nın doğal limanı Mondros’ta toplanmaya başlarlar.
DENİZ HAREKÂTI BAŞLIYOR . 19 Şubat’ta başlayan harekat, mayın ve lağım bölgelerini koruyan bataryaları susturduktan sonra açılan geçitten Marmara’ya girilmesi üzerine kurulmuştur. Bu yüzden sadece iki deniz piyade taburu harekata katılmıştır. Savaşın başlaması İngiliz halkını çok heyecanlandırır. Herkes Rusya’dan gelecek buğdayları beklemektedir. Aynı heyecan Rusya’da da görülür. Onlar da bir an önce ellerindeki buğdayı paraya çevirmeyi hayal etmektedirler. Balkan ülkeleri Osmanlı Devleti’nin yenileceğine ilk kez inanmışlardır. Venizelos, tekrar Gelibolu’ya çıkartma yapmayı teklif eder ama bu sefer Ruslar hayır dediği için savaşta yerini alamaz. İngilizler Yunan takviyesinin olmamasına üzülürler ama iyimserliklerini bozmazlar. Hatta Lord Kitchener, daha önce kararlaştırıldığı halde, 29. Tümen’in savaşa katılmasına gerek olmadığını açıklar. Onun yerine Mısır’da toplanan Avustralya ve Yeni Zelanda birlikleri (ANZAC’lar) gönderilecektir.
NUSRET MAYIN GEMİSİ . Ancak bir süre sonra, Osmanlı ordusunun da, Çanakkale coğrafyasının da fazlasıyla küçümsendiği ortaya çıkar. Önce, 29. Tümen’in gönderilmesine karar verilir. Merkez Kuvvetler Komutanlığına Ian Hamilton atanır. 17-18 Mart gecesi boğazı tarayarak mayın olmadığını tespit eden İtilaf donanması 18 Mart’ta büyük saldırıya başlar. Ama Nusret mayın gemisinin 11 Mart’ta Karanlık Liman’a döşediği 26 mayın, Bouvet, Inflexible, Irresistable, Ocean, Galoise gemilerinin sonunu getirecektir. Daha sonra İngiliz bir İngiliz askeri yetkili ‘o uğursuz Mart ayında, üç tümenlik bir askeri güç Gelibolu yarımadasına çıkarılsaydı, ordumuz Bolayır’a kadar şan ve şerefle yürürdü’ diyecektir. Bu yargı doğru mudur bilinmez ancak, 25 Nisan’da başlayan kara harekatı da İtilaf Devletleri’nin kaderini değiştirmeyecektir.
Çünkü aradan geçen bir ayda, Osmanlı Devleti, Çanakkale’de 5. Ordu’yu kurmuş, başına Liman von Sanders’i atanmıştır. Askerler yerlerini almışlar, mevzilerini sağlamlaştırmışlar, yolları, gözetleme yerlerini yenilemişler, yarımadayı boydan boya dikenli tellerle çevrelemişlerdir. Artık boğazın her santimetrekaresi topçu ateşinin alanına girmektedir. Hazırlıklar mükemmeldir, ama coğrafya da ev sahibinden yanadır. Sahil hattının hemen yanında yükselen girintili çıkıntılı tepeler, sel yataklarından oluşan derin ve bozuk hendekler, vadiler ve dağlar, sert ve tuzlu toprak da düşmana geçit vermeyecektir.
SANDERS’İN GÖZÜYLE . 18 Mart deniz harekatının başarı ile püskürtülmesinden sonra Çanakkale’de kurulan 5. Ordu’nun başına Alman Mareşali Liman von Sanders atanmıştı. Sanders, Türkiye’de 5 Yıl adıyla yayınlanan anılarında “İngiliz ve Fransız filolarının Boğaz’ı zorlayarak geçmeleri halinde, burada bulunan 1. Ordu Komutanı sıfatıyla öyle tedbirler almıştım ki, Filo’nun İstanbul önünde uzun süre kalması kendisine çok pahalıya mal olacaktı” der.Sanders, İstanbul’un iki yakası ile Adalar’a yerleştirilecek müfrezeler ile ve Yavuz ile Midilli gemileri vasıtasıyla İngiliz ve Fransız filolarının Karadeniz’e çıkışlarının mümkün olmadığını anlatmaktadır. Ancak asıl önemli olan, öncelikle bu filonun Çanakkale boğazından geçişlerini önlemektir. Almanya’nın aldığı istihbarata göre, Türk askeri makamları, Çanakkale boğazının düşman filoları tarafından geçilebilecek durumda olmasından endişelidir. Durum hakkında Sanders’den acil bilgi istenir.
Sanders Paşa, 27 Eylül 1914’te Alman Genel Kurmayına telgrafla verdiği cevapta; “İstanbul’daki askeri makamların Çanakkale Boğazı’nın tehlikeli durumda olmasından dolayı korku içinde bulundukları tamamen asılsızdır. Buna karşı gereken tedbirler alınmıştır” demektedir. Sanders şöyle devam eder: “Benim kanaatime göre, müttefik filo, Boğaz’ı zorlayıp geçse ve Marmara denizindeki muharebeyi kazansa dahi Çanakkale Boğazı’nın bütün sahilleri kuvvetli düşman birlikleri tarafından işgal olunmadıkça Marmara’da rahatça kalacak bir duruma ulaşamazdı. Zira Çanakkale Boğazı sahillerine Türk kara birlikleri hakim olduğu sürece yiyecek ve kömür ikmali imkansızdı. Bunları şehirden sağlaması için müttefiklerin şehre asker çıkarmasına ise alınan tedbirler karşısında imkan yoktu.”
Almanların bütün derdi, müttefik filonun Karadeniz’e açılarak zayıflamış bulunan Ruslara askeri destek gitmesini önlemekti. Bu, Almanlar için bir düşman cephesinin düşmesi demekti. Liman von Sanders’in amacı da ülkesinin kendisiden beklediği gibi, müttefik filolarını önce Çanakkale boğazında durdurmak, olmaz ise İstanbul boğazından geçirmemekti. Alınan tüm tedbirlerin ana teması bu idi.
TÜRKLER PES Mİ ETMİŞTİ? . Liman von Sanders’in anılarının en can alıcı satırları ise şunlardır: “Fakat Türk Genel Karargahı, düşman filosunun 20 Şubat’tan 1 Mart’a kadar ki zaman içinde Boğaz’ı geçeceğini kabul ettiğinden, alınan askeri kararlar tam anlamıyla felaketti. Bu emirler tamamen uygulansaydı, Almanya ve Avusturya, daha 1915 ilkbaharında harbe Türkiyesiz devam etmek zorunda kalacaklardı. Zira bu emirlere göre Türkiye, Çanakkale Boğazı’nı adeta terk ediyordu… 23 Şubatta Enver Paşa’ya yazdığım bir yazı ile, aldıkları tedbirlerin hayal edilemeyecek kötülükler getirebileceğini bildirdim. Enver Paşa cevabında tek kelime ile olsun gerekçe göstermeden, benim görüşümü paylaşmadığını bildiriyordu. Enver Paşanın bu isabetsiz ve zararlı emirleri beni rahatsız ediyordu. 1 Mart tarihinde, bu kararların değiştirilmesine yardım etmeleri için Alman Büyükelçiliğine ve Askeri Kabine Şefi vasıtasıyla Alman İmparatorluğuna başvurdum. Bu iki makam görüşümün uygulanması için ne yaptılar bilemem fakat bir şeyler yapmış olacaklar ki, baştan sona hatalı olan söz konusu kararlar hiç uygulanmadı.”
ALMAN KATKISI NEYDİ? Çanakkale’de görev yapan Alman er, astsubay ve subayların sayısı ise en çok 500 kişiye çıkmıştı. Bunların 150 kadarı kurmay heyeti ve ordu komutanı, 200’ü istihkam taburunun er ve subay - astsubayları, geri kalanlarının da büyük kısmı sağlık hizmetlerinde görev alan Alman askerleriydi. Bu sayılara bakınca Almanlar komutayı, Türkler ise savaşçı gücü oluşturuyorlardı diyenlere hak vermek mümkün. Ancak Almanların katkıda bulundukları başka alanlar da vardı. Örneğin Nisan ayından itibaren altı Alman U-21 denizaltısı Çanakkale bölgesinde faaliyete geçmişti. Bu denizaltı filosu kısa sürede İtilaf donanmasının korkulu rüyası oldu. Hersing adlı Alman denizatlısı 25 Mayıs’ta Majestic, iki gün sonra ise Triumph adlı zırhlıları torpilleyerek batırdı. Bu tarihten sonra Arc Royal uçak gemisi Ege’de rahatça keşif görevi yapamaz oldu ve İmroz’a çekildi. 7 Ağustos’ta başlayan Anafartalar harekatı sırasında da denizaltılar önemli rol oynadılar. 12 Ağustos’ta Alman denizatlılarının saldırısı ile Fransızlar dört, İngilizler dokuz denizaltılarını yitirdiler. Osmanlı Donanması da Hayrettin zırhlısını, Peleng-i Derya topçekerini, Yarhisar torpidosunu ve birkaç küçük gemisini yitirdi.
Hava kuvvetlerine Alman katkısı da az bilinir. Savaş başlar başlamaz Almanya Osmanlı Devleti’ne 12 sivil pilot, 32 sivil uçak, 24 Rumpler ve Albatros B uçağı tahsis etmiş, grubun başına da Pilot Üsteğmen Serno getirilmiş, Yeşilköy’de bir talim alanı hazırlanmıştı. Ama Romanya ve Bulgaristan’ın o sırada tarafsız olması yüzünden uçakların ilk partisinin İstanbul’a getirilmesi ancak Mart 1915’de oldu. Bu ilk dört uçaktan üçü Çanakkale’ye gönderilmişti. Savaş boyunca Osmanlı hava kuvvetlerinde bulunan 415 uçağın 30’u Alman İmparatorluk Donanması’na ait deniz uçak bölüğünden, 55’i Alman ‘Paşa’ uçak birliğiydi. Çanakkale bölgesini donanma uçak bölüğü koruyordu.
KARA HAREKÂTI BAŞLIYOR . Çanakkale’nin sadece deniz harekâtı ile geçilemeyeceği anlaşılmıştı ama Kitchener daha engebeli olan Asya kıyılarına çıkışı tamamen yasaklamıştı. Sonuç olarak dört nokta seçildi. Suvla (Anafartalar) Limanı veya çevresi, Kabatepe’nin hemen kuzeyi veya güneyi, yarımadanın güney ucundaki İlyas Burnu ve Seddülbahir çevresi. Anafartalar boğazın dar yerinden ve Kilitbahir’den uzak olduğu için elendi. Kabatepe’nin kumsalları çıkartmaya uygundu ama çevresi çok iyi tahkim edilmişti. En uygun yer Seddülbahir’di. Buraya yapılacak bir çıkartma Kabatepe’ye yapılacak ikinci çıkartma ile birleştirilebilirse başarı garanti görünüyordu. Seddülbahir’e 29. Tümen ile Fransız kuvvetleri, Kabatepe’ye ise Avustralyalı ve Yeni Zelandalı ANZAC’lar çıkacaktı. Ayrıca Bolayır’da bir şaşırtma operasyonu yapılacaktı. Ancak 29. Tümen’in cephane stoğu çok kısıtlıydı. Tüfek başına 500, top başına 623 şarapnel mermisi vardı. Göğüs göğse bir çarpışmada bu hiçbir şey demekti.Cephane ve su sevkiyatını Hindistan Katır Birliği ile sürgün Rus Yahudilerinden oluşan Siyon Katır Birliği yapacaktı.
ROTA ŞAŞIYOR . 25 Nisan 1915 günü, sabaha karşı üzerlerine ‘Türk Lokumu’ ‘İstanbul’a’, ‘Harem’e’ yazılı pankartlar asılmış olan gemiler günün sevilen müzikleri eşliğinde çıkartma yapmak üzere harekete geçtiğinde 11. Tabur’dan Onbaşı Thomas Louch annesine şöyle yazmıştı: “Herkesin olayları böyle sakin kabul ettiğini görmek ne kadar iyi. Birkaç saat sonra kıyamet kopacak, ama şimdi herkes neşeli, kimi kağıt oynuyor, kimi şarkı söylüyor, kimi de benim gibi yazıyor. Gören birkaç mil ötede savaş olduğuna asla inanmaz. Altın Boynuz’a vardığımızda benden bir mektup bekleyebilirsin ama şimdi söyleyecek başka şey kalmadı.”
Bundan sonra büyük bir kargaşa yaşandı. Filikalar karmakarışık bir halde Arıburnu çevresine yaklaştılar ve hiçbiri önceden planlanan yere çıkamadı. Türk tarafı bunu çıkartma yerini işaretlemek için konulan dubanın yerini değiştirmeleri ile açıklarken, İngilizler şiddetli akıntıyla açıklanmıştır. Ancak altmış yıl sonra bu durumdan askerlerini Kabatepe’den gelecek bir ateşten korumak isteyen Metcalf adlı bir astsubayın filikasını 22,5 derece kuzeye çektiğini, onu izleyen diğerlerinin de doğal olarak kuzeye kaydığını ortaya koymuştur. Aslında Metcalf haklıdır. Hakikaten de Kabatepe tarafı çok iyi tahkim edilmiştir. Belki de oraya çıkılsa da durum değişmeyecektir ama bu durum, yıllarca acaba ‘Kabatepe’ye çıkılsaydı sonuç farklı mı olurdu?’ sorusunun sorulmasına neden olmuştur. Gün ağarırken filikalar büyük bir sessizlik içinde kıyıya yaklaşırlar. Askerlerin ilk duyduğu ses bir kuş sesidir ancak bunu hemen silahların sesi izleyecektir. Ortaya çıkan korkunç durumu Teğmen R. B. Gillet şöyle anlatıyordu: “Filikalar şimdi hemen hemen birbirlerine yanaşmış olarak kıyıya kadar uzanıyordu ve içleri parçalanmış cesetlerle doluydu. Sonuncu filika ile kıyı arasında cesetlerden bir iskele vardı. Ölülere basmadan kıyıya çıkmak mümkün değildi ve koyun suları kandan kıpkırmızı kesilmişti.”
İKİNCİ ÇIKARTMA . Seddülbahir’e yapılan çıkartma ise son derece karmaşıktır. Beş ayrı kumsala aynı anda çıkartma yapılması planlanmıştır. İki kanat çıkartması büyük başarı ile tamamlanır Ancak üç yerde filikalar kıyıda demir atacakları bir yer bulamazlar. O sırada kıyıdan açılan ateşle filikalardaki askerler ‘kapana kısılmış fareler gibi öldürülür’. Deniz kıpkırmızı kesilmiştir. Kıyıdaki bir tek tümsek askerleri kurtaracaktır. Daha sonra Yüzbaşı David Frenc ‘Türkler o toprak parçasını yok etselerdi,. Hiçbirimiz kurtulamayacaktır’ diyecektir. Olayı çıkartma gemileri River Clyde’dan izleyen askerler filikalara binmeyi redderler. River Clyde’ın yanındaki mavnalardan oluşan iskelenin darlığı askerleri zorunlu olarak bir noktada toplanmaya itiyordu. Toplanan askerler de tek tek avlanıyorlardı.
Kıyıya her nasılsa çıkmayı başaran askerler ise derhal siper kazmaya koyuluyorlardı ama ağaç kökleriyle örülmüş taş gibi sert toprak onlara geçit vermiyordu. Çaresizce içeriye ilerleyenleri yoğun top ve mermi sağanağı, ondan kurtulanları dikenli teller karşılıyordu. Dikenli teller, adeta bir canlı gibi askerlerin bacaklarına, kollarına sarılıyor, telden kurtulmak için debelendikçe, teller daha da çok sarıyordu.
LANETLİ SİNEKLER . Her iki tarafın askerini de etkileyen, hiç kuşkusuz gündüz yakıcı sıcaklar, geceleri dondurucu soğuklar, karasinekler, bitler, toz ve kum bulutları, susuzluk, bunların neden olduğu hastalıklar idi. Bir asker üç gündür buz kalıbı içinde kalan gömleğinde bitlerin hala yaşadığını hayretle anlatırken, bir başkası “Milyonlarca sinek vardı. Siperin bir yanı kara bir kütleyle kaplıydı. Açtığın her şey, örneğin bir teneke et, bir anda sineklerle örtülürdü. Bir kutu reçel bulacak kadar talihliysen açtığında önce sinekler dolardı içine. Sinekler ağzının çevresinde, yaraların, çıbanlarının üzerindeydi. Vücudunun bir yerini açtığında hemen sineklerle kaplanırdı. Bu gerçek bir lanetti.” diye yakınıyordu.
Ama en korkuncu şu satırlar olmalı: “Bu berbat koku da ne? diye sordum. ‘Siperimizin önünde yatan ölüler’ dedi. ‘Bizim önümüzde Hant ve Worcester’lardan 700, sağda da Anson Taburu’ndan 800 kişi yatıyor.’ Orası iki mil ötedeydi ve koku bizim bulunduğumuz yere kadar geliyordu. Eğer ölü bir fare koklamışsan, işte onun yüzlerce ve yüzlerce katı berbat bir koku. Bu ölüm kokusunu içinden çıkarıp atamazsın. Onu hala hissediyorum…”
ASKER KALBİ . Gelibolu sadece ceset kokmuyordu, aynı zamanda vücutlardan yükselen kir, yaralardan yükselen irin, taşların arasından yükselen dışkı da kokuyordu. “Sonunda dizanteriden öyle bitkin düşersin ki, kolunu kaldıracak gücün kalmaz… Doktor bana gecede kaç kere tuvalete gittiğimi sorunca on altı kere demiştim” diyor bir er. Günler süren ağır ishalden sonra, pantolonlarının paçasından kan sızan askerler halsizlik içinde yerlerde sürünüyorlardı. Sarılık, paratifo, sıtma, kolera ve bağırsak humması da hastalık kokteylinin diğer parçalarıydı. Bir de yorgun, aç, uykusuz, heyecanlı, gergin, korkmuş askerlerin tutulduğu ‘Asker Kalbi’ hastalığı vardı. Ama en kötüsü kollarını, bacaklarını, gözlerini kaybedenlerin durumuydu. Ameliyatlar çoğu zaman uyuşturucu kullanılmadan, canlı canlı yapılıyordu. Ölmek pek çok durumda yaşamaktan evlaydı…
‘DÜŞMAN’ DEĞİL ‘İNSAN’. Çanakkale Savaşı, isimsiz kahramanlarının ‘insanlık’ öyküleri açısından da eşsizdir. Özellikle Avustralyalı ve Yeni Zelandalı askerler, Osmanlı askerlerinin kahramanlığını, mertliğini, yiğitliğini, insanlığını övmekten hiç çekinmemişlerdir. Örneğin şu satırların samimiyetinden kim kuşku duyar: “ Çanakkale’de bulunduğumuz günlerde, bir gün bizim dini bayramımızdı. O günü neşe içinde geçirmek ve eğlenmek istiyorduk. Ama harp halinde bulunduğumuz için bunu imkânsız görüyorduk. Son çare olarak, Türklere bir elçi gönderip onlardan bugün olsun ateş açmamaları için söz aldık. Ama hile olup olmayacağı kuşkusu içindeydik. Bununla beraber eğlencemize devam ederken, bize Türk tarafından hediyeler gönderildiği haberini alıp, elçiyi kabul ettik. Bize adına ‘ayran’ dedikleri içeceklerini göndermişlerdi. Türklerin bu hareketi beni son derece duygulandırmıştı.”
NAZİK VE YUMUŞAK . Peki şu satırlara ne dersiniz: “..karşımızdaki Türk siperlerinden silahın ucuna takılmış beyaz bir mendil yukarı kaldırılarak sallandı. Her taraf sessizliğe gömülmüştü. Her iki tarafında askerleri silahlarını doğrultmuş, dikkatle mendili takip ediyorlardı. Siperin içinden iri yapılı bir er çıktı. Ucuna mendil bağladığı silahını yere attı. İki kolları açtı. Sonra kendine güvenen tavırlarıyla yavaş yavaş yaralı yüzbaşımıza doğru yürümeye başladı. Karşı tarafla, çevresiyle, hiç kimseyle ilgilenmiyor, herkes donmuş kalmış, cesur Türk askerini hayranlıkla seyrediyordu. Şaşkınlıktan kurtulan İngiliz askerleri ona nişan almaya çalışıyorlardı. O ise hiçbir şeye aldırmadan yüzbaşının yanına geldi. Nazik ve yumuşak hareketlerle yaralının kıyafetini düzeltti. Onu yerden kaldırdı. Omuzlayarak yavaş yavaş bizim siperlere doğru yöneldi. Siperlerimizin hemen önüne yüzbaşıyı nazikçe yatırdı. Sonra arkasını döndü. Yine kendinden emin adımlarla siperlerine doğru yürüdü. Hepimiz donmuştuk. Hayrete düşmüştük. Sonradan her iki tarafın siperlerinden alkışlar ve ıslıklar yükseldi.”
Bir tane daha: “Karaya ayak basmak üzereyken pantolonum kan içindeydi. Halsiz ve bitkindim. Tam o esnada tüfeğine süngüsünü takmış bir Türk askerinin bana doğru hızla koşarak geldiğini gördüm. Güçlükle sahile çıkabildim. Kurtulmuştum ama bana doğru gelen askerin süngüsünden nasıl kurtulacaktım? …Türk askeri yanıma yaklaştı. Yere diz çöktü. Cebinden çıkardığı sargı beziyle yaramı sardı. Sonra da sırtından kaputunu çıkardı, titreyen ıslak vücuduma örttü. Üzerimize yağan mermi yağmuruna rağmen hiç aldırış etmeden koluma girdi. Yavaş yavaş geriye yürüdük. Türk siperlerine yaklaştık. Beni orada da iyi karşıladılar. Türkler bana sıcak çay ikram ettiler.…”
SİPER YOLDAŞLIĞI . Aslında, Çanakkale’de taraflar, birbirine 8-10 metre yakınlıktaki siperlerde günlerce, aylarca yan yana yaşamıştır. Bu yakın temas, askerlerin soyut bir düşmanla değil, gerçek bir insanla savaştıklarının farkına varmalarına yardımcı olmuştur. Nitekim, kendi siperinden yanlışlıkla düşman siperine geçeni, usulca geri döndürmek, savaşırken birbirlerine el sallamak, ıskalamalarda ıslıklamak, birbirlerine yiyecek, sigara atmalar, bayram, Noel kutlamaları, futbol maçları yapmalar, düşman yaralılarını tedavi etmek, ölüleri birlikte gömmek bu savaşın olağan sahnelerindendir. Keşke daha çok anlatılsalar dediğimiz sahnelerdir bunlar… Öte yandan savaşta 100 binden fazla insan ölmüş bunun iki katı insan yaralanmış olduğuna göre, savaşın ‘centilmenler savaşı’ olduğunu söylemek zordur. Böyle olması da işin doğasına aykırıdır zaten.
SESSİZ ÇEKİLME . Bütün bu insanlık dışı olaylara rağmen, savaş lordları ancak, Ağustos’taki Anafartalar yenilgisinden sonra çekilmeyi düşünmeye başladılar, ama harekete geçmek için Kasım ayındaki don olayında bir miktar daha askerin ölmesi gerekti. 7 Aralık’tan itibaren hazırlıkları başlayan çekilme harekatı 19-20 Şubat’tan 9 Ocağa kadar sürdü.
Ancak, bugün bile, askeri uzmanlar, nasıl olup da Osmanlı tarafının çekilmeyi fark etmediğini merak ederler. Fark etmediklerini Liman von Sanders’in anılarında çekilmeyi fark etmediklerini açık yüreklilikle kabul etmesinden biliriz. Ancak Edwin Pope adlı bir erin anılarında da şu satırlar okunur: “Noel günü biraz eğlenmek için karşı tarafa bir konserve et tenekesi attık. Teneke üç dört gün sonra geri geldi. İçine ağırlık olarak taş konulmuştu. İyi bir İngilizce ile bir kağıda şunlar yazılmıştı: ‘Gittiğinize üzülüyoruz, sizinle Süveyş’te görüşürüz.” Belki de, Osmanlı tarafı çekilmeyi fark etmiştir. Belki de bu korkunç savaşın verdiği bıkkınlıkla, görseler bile görmezden gelmişlerdir, kim bilir.
NE KADAR ‘ŞEHİT’ VERİLDİ? Çanakkale Savaşı ile ilgili çarpıtmalardan biri de Türk tarafının verdiği ‘şehit’ sayısıyla ilgilidir. Askeri terminolojide ‘zayiat’ teriminin anlamını bilmemekten mi yoksa, gerçek ‘şehit’ sayısını az bulmak yüzünden mi bilinmez ama, yıllardır üniversite hocalarından cumhurbaşkanlarına kadar uzanan geniş bir yelpazede, ‘250 bin şehit’ ten söz etmek adet olmuştur. Halbuki Genelkurmay Başkanlığı’nın verilerine göre, Çanakkale’de 57.263 şehit, 97.874 yaralı, 11.178 kayıp, 7.084 hava değişimi, 20.297 hastalık sonucu ölüm, 14 bin hastaneye götürülen olmak üzere 207.696 ‘zayiat’ vardır. Elbette, Genelkurmay’ın Şehitlerimiz kitabında künyeleri verilen 105 gayrimüslim Osmanlı askeri ‘şehit’ sayılmazlar! Aslında yaklaşık 2,5 yıl süren ‘Kurtuluş Savaşı’ sırasında 9.900 civarında şehit ve 31 bin civarında yaralı verildiği düşünülünce 8,5 ayda kaybedilen insan sayısı korkunçtur. Ama bu rakam bile milliyetçi çevreleri tatmin etmediği için durmadan abartılır. İtilaf Devletleri’nin kayıpları konusunda da çelişkili açıklamalar olmakla birlikte genel kanı, onların ölü sayısının bizimkinden az, toplam kayıplarının eşit olduğu yolundadır. Bu da başka ilginç bir durumdur, çünkü Türk tarafı pozisyon açısından çok daha avantajlıydı.
MUSTAFA KEMAL’İN ROLÜ NEYDİ?
Bugün birçok kişi Çanakkale Savaşı’nı Liman von Sanders’in değil de Mustafa Kemal’in yönettiğini sanıyor. Halbuki Mustafa Kemal, bu cephedeki onlarca ikincil komutandan biridir. Bilindiği gibi savaş çıktığında Sofya’da ataşe olan Mustafa Kemal, savaşa katılmak için dilekçe yazmış ama Harbiye Nazırı Enver Paşa bu atamayı geciktirmiştir. Mustafa Kemal'in atamasını Enver Paşanın İstanbul dışında olduğu bir zaman Harbiye Nezareti Müsteşarı Topal İsmail Hakkı Paşa imzalamıştır.
25 Nisan’da kara harekatı başladığında İtilaf Kuvvetleri Seddülbahir’e çıkartma yaparken, bölgeden sorumlu olan 9. Tümen komutanı Halil Sami, 19. Tümen’den bir tabur yardım ister. Mustafa Kemal bu talebe uymaz ve başka bir planı uygulamaya koyar. Bu sayede, tümeni 19 Mayıs’a kadarki dönemde önemli başarılara imza atar. Emirlere karşı gelmesi ordu içinde rahatsızlık yaratır, ancak Liman von Sanders kendisine sahip çıkarak, miralay (albay) rütbesiyle daha üst bir göreve atar. Mustafa Kemal, 9-10 Ağustos’ta Grup Komutanı sıfatıyla Anafartalar müdafaası sırasında yeteneklerini bir kez daha gösterir.
ANAFARTALAR KAHRAMANI . Mehmet Emin (Yurdakul) 15 Eylül 1915’te yazdığı "Ordunun Destanı" adlı manzum eserinde "Ey bugüne şahit olan Sarphisarlar/Ey kahraman Mehmet Çavuş Siperleri/Ey Mustafa Kemal'lerin aziz yeri/Ey toprağı kanlı dağlar, yanık yerler" diyerek ilk işareti verir ama örneğin Erzurum Kongresi’ne geldiğinde herkes ‘Hamidiye Kahramanı’ Rauf Orbay’ı tanımakta ama Mustafa Kemal’i tanımamaktadır. Mustafa Kemal'in 'Anafartalar Kahramanı' olarak adlandırılması, asıl yakın dostu Ruşen Eşref (Ünaydın)'ın kendisiyle cephede yaptığı mülakatın 1930’da ‘Anafartalar Mülakatı’ adıyla yayınlanmasından sonra olacaktır. Zaten o günlerde, Liman von Sanders’in yardımcıları Vehip, Esat ve Cevat paşalar, Mustafa Kemal’in 19. Tümenine bağlı 57. Alay komutanı Yarbay Hüseyin Avni Bey ile 27. Alay komutanı Yarbay Şefik Bey gibi diğer kahramanlar çoktan unutulmuştur. Bugün Çanakkale şehitliğinde, subayların bile ismi yazılı değildir.
Yine bilinen hikâyedir. Enver Paşa cepheyi ziyaret ettiğinde Anafartalar Grubu’na uğramamış, Mustafa Kemal de kızıp istifasını vermiştir. Ancak Liman von Sanders, istifayı kabul etmediği gibi, Enver Paşa’dan bir yazı ile Mustafa Kemal’in gönlünü almasını istemiştir. Bu ilginçtir, çünkü Mustafa Kemal bir süre önce Enver Paşa’ya bir mektup yazarak ‘ordunun Almanlara teslim edilmesinin sakıncalarından’ söz etmiş, Liman von Sanders’e fazla güvenilmemesini istemiştir. Anlaşılan Sanders’in Mustafa Kemal’in kendisi hakkındaki düşüncelerinden haberi yoktur, ya da iyi bir asker olarak olayı kişiselleştirmemiştir. Ancak Mustafa Kemal bir süre sonra rapor alarak cepheden ayrılmıştır.
SONSÖZ . Daha anlatacak çok şey var elbette ama sabırları zorlamayalım. Sonuç olarak 8,5 ay önce büyük bir kibirle Çanakkale önlerinde boy gösteren İtilaf donanmasının süklüm püklüm, fakat ciddi bir zayiat vermeden bölgeden ayrılması, İngiliz tarih yazımına ‘zafer’ olarak geçmiştir. Ama herkes Çanakkale Savaşları’nın gerçek galibinin Osmanlı tarafı olduğunu bilir. Gerçi çok değil, 5 yıl sonra aynı donanma, tek bir engelle karşılaşmadan İstanbul önlerine kadar gidecek ve tarih sahnesinden püskürtülen Osmanlı İmparatorluğu olacaktır ama ne gam? Elimizde her milli buhranımızda tepe tepe kullanacağımız şanlı bir ‘Çanakkale Zaferi’miz vardır artık…
Özet Kaynakça: Robert J. Kerner, “Russia, The Straits and Constantinople, 1914-15“,The Journal of Modern History, Vol. l. No. 3 (September, 1929), s. 400-415. Ulrich Trumpner, Germany and the Ottoman Empire (1914-1918), 1968; Osmanlı İmparatorluğu’nun Sonu ve Büyük Güçler, Yay.Haz. Marion Kent, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1999; Nigel Steel ve Peter Hart, Gelibolu, Yenilginin Destanı, Sabah Kitapları, 1996; “Çanakkale 1915”,Toplumsal Tarih, S. 111 (Mart 2003), s. 72-99; Güngör Şenkal, “Bir Başka Açıdan ‘Goeben’ ve ‘Breslau’”, Resmi Tarih Tartışmaları-3, Özgür Üniversite Yayınları, 2007, s. 297-329.Necati İnceoğlu, Siper Mektupları, Remzi Kitabevi, İstanbul, 2004;Çanakkale 1915, Kanlısırt Günlüğü, Yay.Haz.Murat Çulcu, Kaptan Yayıncılık, 2002; Liman von Sanders, Türkiye’de 5 Yıl, Kesit Yayınları, 2006.
EK 1) SAVAŞIN İSTANBUL’A YANSIMALARI
11 Temmuz 1915 Pazar günü, savaş bölgesine Enver Paşa'nın emriyle bir heyet yollanmıştı. Heyette Ömer Seyfettin, İbrahim Alaettin (Gövsa), Ahmet Ağaoğlu, Ali Canip (Yöntem), Celal Sahir (Erozan), İbrahim (Çallı), Hamdullah Suphi (Tanrıöver), Mehmet Emin (Yurdakul), Nazmi Ziya (Güran), Orhan Seyfi (Orhon), Yusuf Rıza (Ortaç) gibi sanat adamları vardı. Merak edenlere söyleyelim, Mehmet Akif (Ersoy) görevli olarak Berlin’deydi. Heyettekilerden, 10 gün süren geziden sonra savaşa dair izlenimlerini hikaye ve şiir gibi formlarda gelecek nesillere anlatmaları istenmişti. Bugün okuduklarımızın çoğu işte bu ‘misyon’la yazılmış olanlar.Yakup Kadri’ye göre, Çanakkale’ye gönderilen heyet Türkçülerden oluşuyordu ve Ahmet Haşim ve Süleyman Nazif aslen Türk olmadıkları için davet edilmemişlerdi. Halbuki Haşim, Çanakkale’de zabit olarak savaşmıştı. Süleyman Nazif bu yüzden Enver Paşa’ya ateş püskürmüştü ama Ahmet Haşim öfkesini içine atmış ama bu çifte standardı hiç affetmemişti.
ŞİŞLİ ATÖLYESİ . Enver Paşa Şişli'de savaş resimleri yaptırılmak üzere bir atölye de kurdurmuştu. Şişli Atölyesi’nde Sami Yetik ve Mehmet Ali Laga gibi bilfiil savaşa katılan ressamlar eser vermiştir. Mehmet Ali Laga'nın 97 adet karakalem ve suluboya tablolarını Çanakkale Deniz Müzesi’ndedir. Bu çizimler Çanakkale'nin o zaman ki durumunu gösteren belgeseller niteliğindedirler. Çanakkale’yi hamasi şekilde ele alan Sami Yetik'in çalışmaları ise çeşitli yerlerde dağınık olarak durur. Şişli Atölyesi’nde üretilen eserler, 1918'de Galatasaraylılar Yurdu’nda halka açılmış, daha sonra sergilenmek üzere Viyana ve Berlin'e gönderilmiştir.
TÜRK YURDU . Bugün Çanakkale Savaşları ile ilgili heyecanlı yayınları görünce insanın aklına ister istemez acaba savaş sırasında olay nasıl algılanıyordu sorusu geliyor. Zaman gazetesinin tarih yazarı Mustafa Armağan’dan öğrendiğimize göre, İttihatçıların resmi yayın organı sayılan Türk Yurdu dergisinin 18 Mart 1915 tarihli 79. sayısında Çanakkale muharebelerinden sadece 9 satırla bahsedilmişti. 1 Nisan tarihli 80. sayıda ‘Çanakkale güllelenirken’ başlıklı imzasız bir kısa şiirle haberler sütunundaki yarım sayfadan başka yazı yoktu. 15 Nisan tarihli 81. sayıda konudan tek satırla bile bahsedilmiyordu. 6 Mayıs tarihli 82. sayıda haberler bölümünde iki paragrafa sıkıştırılmıştı. 25 Mayıs tarihli 83. sayıda yarım sütuna “Çanakkale hücum ve müdafaası” başlıklı bir haberle yetinilmişti. 3 Haziran tarihli 84. sayıda şair Mehmed Emin’in “Çanakkale gazileri” adlı 144 beyitlik uzun bir şiirinden başka Çanakkale konusunda yazı yoktu. Haberler bölümü ise Çanakkale’den muntazaman yarım sütunluk haberlerine devam ediyordu. Doğrudan Çanakkale savunması üzerine çıkan ilk imzalı şiir için derginin 29 Temmuz tarihli 88. sayısını beklemek gerekecekti.
ŞEHZADELERİN ZİYARETİ . 1915 yılı aralık ayının son günlerinde II. Abdülhamid’in oğlu Abdürrahim, V. Murad’ın torunu Osman Fuad ve I. Abdülmecid’in torunu Abdülhalim efendiler Çanakkale Cephesi’ni ziyaret edip, askerlerimize moral verip, savaşın gidişatına dair izlenimlerde bulundular. Bu ziyaretin fotoğrafları dönemin “Harp Mecmuası”nda da yayınlanmıştı. Sultan Mehmed Reşad Çanakkale Savaşı ve sonrasındaki hissiyatını da yine Harp Mecmuası’nın bir ekinde yayınlanan gazelinde anlatmıştı.
YENİ MECMUA . İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin ideologlarından Ziya Gökalp’in sahibi, İttihatçılardan Küçük Talat’ın müdürü olduğu Yeni Mecmua, muhtemelen 1917 yılı sonu veya 1918 başında bir ‘Çanakkale Özel Sayısı’ (Çanakkale Fevkalede-i Nüsha) çıkarmak üzere çalışmalara başlamış, bu amaçla edebiyat ve kültür adamlarından yazı istemiştir. Küçük Talat’ın önsözü, Sultan Reşad’ın gazeli ve Yahya Kemal’in buna yazdığı tahmis dışında 69 parça şiir, tarih, anı, öykü, düz yazı ve mülakattan oluşan sayısın hangi ay yayınlandığına dair bir ibare yoktur. Ancak tarihçi Erol Köroğlu, dergideki bir şiirin 11 Nisan 1918 tarihini taşımasından hareketle, derginin en erken Nisan ayının son günlerinde çıktığını tahmin etmektedir. Çanakkale Savaşı gibi mühim bir olayın anmak için yola çıkan heyecanlı ekibin, hedeflenenden epey geç sonuca ulaşmasının çeşitli nedenleri vardır. Bunlardan biri Küçük Talat’ın önsözde dediği gibi ‘iyi kağıt ve mürettip bulmak’tır. Ancak yine aynı yazıda İstanbul’daki düşünürlerin bazılarının ‘ihtimal ki fazla meşgul oldukları için’ cevap bile vermediğini, bu yüzden ‘kitabın o kadar zengin çıkmadığını’ öğreniyoruz. (Erol Köroğlu, “Yeni Mecmua Çanakkale özel sayısı”, Toplumsal Tarih, S. 111, Mart 2003, s.94-99)
(Burada bir not eklemek istiyorum: Mustafa Kemal’i 1930’da yayımlanan Anafartalar Mülakatı ile ‘Anafartalar Kahramanı’ yaptığı söylenen Ruşen Eşref Ünaydın, Hasan Ali Yücel’e yazdığı bir mektupta, Enver Paşa’nın Çanakkale Heyeti üyesi olarak gittiği Anafartalar’da yaptığı mülakatı ilk kez Yeni Mecmua’nın bu sayısında yayınlandığını ancak Enver Paşa’nın sansürü yüzünden derginin toplatıldığını, derginin daha sonra Liman von Sanders’in gayretleriyle yeniden basıldığını söyler. Ancak Erol Köroğlu’nun yazısında buna dair bir ibare yok.)
EK 2) ÇANAKKALE TÜRKÜSÜ KİME AİT?
Çanakkale içinde vurdular beni
Ölmeden mezara koydular beni
Of, gençliğim eyvah
Çanakkale içinde aynalı çarşı
Ana ben gidiyorum düşmana karşı
Of, gençliğim eyvah…
Bu dokunaklı türküyü bilmeyenimiz yoktur. Peki türkünün hikayesini biliyor muyuz? Çanakkale Türküsü ile ilgili üç tez var. Ege Üniversitesi’nden Onur Akdoğu’ya göre türkü ‘Nihavent Longa’ adlı olağanüstü güzel eserin de bestecisi olan Kemani Kevser Hanım’a (1887-1963) ait. Ünlü müzikologlarımızdan Etem Ruhi Üngör’e göre, Eyüplü Destancı Mustafa Şükrü Efendi’ye ait. Başka kaynaklara göre ise, Çanakkale Türküsü, anonim bir eser.Üstelik orijinalinde bir aşk türküsü olup zamanla kahramanlık türküsü haline dönüşmüş. Bu tezin sahipleri, iddialarına dayanak olarak, İzmir, Konya, Kerkük, Kastamonu ve Tuna üzerindeki Adakale’den derlenmiş ‘Çanakkale içinde aynalı çarşı’ sözleriyle başlayan türküleri gösteriyorlar.
Nitekim 2004 yılında, Çanakkale’deki 18 Mart Stadyumu tribünlerinde şöyle bir pankart açılmıştı: “Çanakkale içinde vurdular beni. Kastamonu Türküsü. Kastamonulular.” Pankartı okuyanlar belki şaşırmışlardı ama Kastamonu bağlantısını ilk kuran, Maarif Vekilliği Devlet Konservatuarı Arşivi’nin 1948 derlemesini yapan büyük halkbilimci Muzaffer Sarısözen’di. Sarısözen, türküyü 1952 yılında Yurttan Sesler adlı kitabında kısmen farklı sözler ve notayla yayımlamış, 1973’te küçük bir değişiklikle TRT repertuarına kaydetmişti. Bu kaynaklarda, ‘Türküyü derleyen: Muzaffer Sarısözen’, ‘Kaynak kişi: İhsan Ozanoğlu’, ‘Yöresi:Kastamonu’ olarak geçiyor. Kayıt tarihi belirtilmemiş bu bilgi daha sonra pek çok kitaba girmiş. Dolayısıyla Çanakkale’de pankart açan Kastamonulular haksız sayılmazlar.
Ancak, Kastamonuluların bilmediği şu: Muzaffer Sarısözen’in kaynak kişisi İhsan Ozanoğlu’nun 1982’de Musiki Mecmuası’nda anlattığına göre, Sarısözen, Çanakkale Zaferi’nin 30. yıldönümü dolayısıyla çok aradığı halde kaynağını bulamadığı Çanakkale Türküsü için Ozanoğlu’na telefon etmiş; O da türküyü Kastamonu’nun Verencik Köyü’nden Rüveyde Kadın’dan derleyip notaya almış ve Sarısözen’e postalamış. Sarısözen Ozanoğlu’ndan türküyü yakanı bulmasını istemiş ama bulamayınca, fazla ısrar etmemiş ve eseri kitabına Kastamonu türküsü olarak geçirivermiş. Ne de olsa acilen bir Çanakkale güzellemesine ihtiyaç varmış.
JÖNTÜRK TÜRKÜSÜ MÜ? . Kevser Hanım ya da Destancı Şükrü Efendi’den de haberi olmadığı anlaşılan Muzaffer Sarısözen’in, 1917-1918 yıllarında Türkiye’yi gezen Willi Heffening adlı Alman derlemeciden de haberinin olmaması hakikaten ilginç. Tam dört değişik Çanakkale Türküsü derleyen Heffening, derleme yerlerini belirtmemekle birlikte, eserinde kaynak kişilerini şöyle veriyor: 1. Eskişehirli Ahmet oğlu Cemaleddin, Anadolu [Devlet?] Demiryolları’ında ustabaşı. 20 yaşlarında, çok nükteli bir delikanlı; babası Çerkez. 2. Memleketini bilmediğin Mehmet adında biri. 3. Konya Vilayeti’nden Beyşehirli Yusuf oğlu Mehmed. Çiftçi olan bu kişinin, Çanakkale savaşına katıldığı belirtilmektedir. 4. Erzurumlu Mustafa Onbaşı.
Heffening’e göre bu kişilerden Eskişehirli olanı, türküyü hem söyleyerek hem de dikte ettirerek yardımcı olmuş, diğerleri ise metni yazılı olarak vermişler. Çanakkale türküsünü genetik olarak 1877-1878 Osmanlı Rus Savaşı’nın parçası olan Plevne ve Sivastopol türküleriyle ilişkilendiren Heffening bu kaynak kişilerden topladığı sözleri bir araya getirmiş ve 22 beyit oluşturmuş. İlk yedi beyti hem Latin harfli Türkçe, hem de Almanca çevirisiyle; sekizinci beyitten itibaren de Osmanlıca harflerle, 1923’te bastırmış. Heffening’in yazısının dipnotunda, Hadank isimli bir araştırmacının 1919’da, ‘MSOSA 8’ kısaltmasıyla verilen bir derginin 68. sayfasında yayımladığı “Jungtürkische Soldaten-und Volkslieder” (Jöntürk asker ve halk türküleri) başlıklı makalesinde, Çanakkale Türküsü’ne yer verdiği belirtiliyor. Hadank söz konusu türküyü Marmara Denizi’nin güney kıyısında derlediğini belirtmiş.
Türkünün anonimliğine ve Çanakkale Savaşları ile ilgisi olmadığına dair bir başka kanıt,Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı’nın 1. sayısında yayınlanan 29 Eylül 1914 tarihli bir mektup. Emrullah adlı biri annesine şöyle yazıyor: “Birkaç günden beri Çanakkale sokaklarından askerler geçiyor, ‘Çanakkale içinde Aynalıçarşı, ana ben gidiyorum düşmana karşı’ şarkısını söylüyorlar. At üstünde zabitler, top arabaları, mekkare ve deve kervanları sokağımızı doldurdu. Harp olacakmış, İngiliz ve Fransız harp filoları boğazın dışında dolaşıyormuş. Buraları bombardıman edeceklermiş..”
(Kaynak: Ali Osman Öztürk, “Çanakkale Türküsü Örneğinde Bilim ve Popül (Er) İzm”,http://www.izedebiyat.com/yazi.asp?id=41482)
23-3-08
Tek parti olsun, temiz olsun!
AKP ve DTP’ye yönelik harekât, gazeteci Ahmet Emin Yalman’ın “Biz zaten İstiklal Mücadelesi’nin sonundan beri, çok partili bir demokrasiyi değil, bir çalışma ve ıslahat milli misakının gerçekleşmesine kadar devam edecek bir milli blok fikrini hararetle müdafaa ediyorduk” sözlerini hatırlattı. Yalman’ın kastettiği ‘milli blok’ elbette Cumhuriyet Halk Fırkası’ydı. Gerçekten de, Mustafa Kemal başta olmak üzere dönemin önde gelenleri demokrasi ve çok partili rejim hakkında hiç de olumlu duygular taşımamışlardır. Bu kadrolar, kendilerine yöneltilen eleştirileri ise, alelacele ‘şeklî’ bir demokrasiye geçmek yerine, halkı ‘gerçek’ demokrasi için hazırlanmak gerekir diye savuşturmuşlardır. Peki, bu açıklamalarında samimi miydiler? Gelin birlikte karar verelim.
16 Eylül 1924’te Trabzon’da bir konuşma yapan Mustafa Kemal, başkanı olduğu Cumhuriyet Halk Fırkası’nın meziyetlerini, kendisinin ülke için ne önemli işler yaptığını anlatmış, parti başkanlığını bırakmadan cumhurbaşkanı olduğu için kendisini eleştirenlere adeta meydan okuyarak “Bütün cihan bilsin ki benim için bir taraflık vardır, O da cumhuriyet taraftarlığı” demişti. Ama herkes bu ‘bir taraf’ın aslında Cumhuriyet Halk Fırkası olduğunu anlamıştı. Nitekim birkaç gün sonra Samsun’da konuya açıklık getirdi: Ona göre mevcut partiden ayrılmak fikri ‘alelade particilikti ki memleket ve milletin huzur ve emniyet şartları, henüz böyle bir parçalanmaya izin verecek durumda’ değildi! Görülen oydu ki, çok partili düzene geçmeye hevesli olanlar, ‘memleketi bölmeye niyetli hainler’ olarak yaftalanacaklardı. Ancak bunu göze alanların olduğu kısa sürede anlaşıldı.
TERAKKİPERVERLER . 17 Kasım 1924’te, yeni bir partinin kurulduğu haberi kamuoyuna bomba gibi düştü. CHF’li 22 milletvekili tarafından kurulan Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nın (TpCF) kurucuları arasında Kazım (Karabekir) Paşa gibi muhafazakar milliyetçiler, Rauf (Orbay) gibi meşrutiyetçiler, Ali Fuat (Cebesoy) gibi sabık Bolşeviklik sempatizanları, İsmail (Canpolat) gibi İttihatçılar, Adnan (Adıvar) gibi bilim adamları, Hüseyin Avni (Ulaş) gibi liberaller vardı ama adları hemen ‘Sarıksız Muhafazakarlar’a çıkmıştı. Halbuki parti programı, Prens Sabahattinci liberalizmden izler taşıyordu. Partinin, esas olarak, yeni devlette yapılması kaçınılmaz olan devrimlerin hızı ve derinliği konusunda Mustafa Kemal’den farklı düşündüğü, daha tedrici bir dönüşümü savundukları anlaşılıyordu. Yani en iyi ihtimalle, CHF’den daha az otoriter, daha az merkeziyetçi ve daha az köktenciydiler.
Beklendiği üzere parti, Mustafa Kemal’in büyük tepkisi ile karşılaştı. Mustafa Kemal, 21 Kasım 1924’de The Times gazetesinin İstanbul muhabiri Mr. Macartney’e “Terakkiperverlerin cumhuriyetçilikleri içtenliksiz, programları sahte, kendileri de düpedüz gerici” demişti. Üstelik Gazi bunları söylerken çok öfkelenmiş, yüzü kıpkırmızı kesilerek, muhalefetin her bir üyesini teker teker anmış; onların her şeylerini borçlu bulundukları kendisine karşı nankörlük ettiklerini ve vatan haini olduklarını söylemişti. Hatta gazeteci bu hiddet karşısında, Paşa’yı yatıştırmak zorunda kalmıştı.
İRTİCA ÖCÜSÜ . Mustafa Kemal’in bir diğer iddiası partinin kendisini kıskanan bir dizi gözden düşmüş general ve siyasetçi tarafından oportünist kaygılarla kurulmuş olduğu idi. Daha sonra Nutuk’ta ‘Akim Kalan Paşalar Komplosu’ olarak yer alan bu iddiaya göre, bazı paşalar, Meclis’teki muhalif milletvekillerinin oluşturduğu İkinci Grup üyeleri aracılığıyla bütün yurtta halkı Mustafa Kemal’e karşı kışkırtmak için yurt içinde bir takım gizli örgütler kurma çabası içindeydiler. Bir diğer suçlama ise TpCF’nin programının ve tavrının ‘irticayı cesaretlendirdiği’ idi. Oysa bu iddianın dayandırıldığı 6. maddede sadece şunlar yazıyordu: “Parti dinsel düşünce ve inançlara saygılıdır.” Ayrıca programda Halifeliğin geri getirilmesi talebi olmadığı gibi dinin önemine dair en ufak bir atıf yoktu.
‘KAN DÖKÜLECEKTİR’ . İlk parti örgütü Urfa’da kuruldu. Bunu Sivas, İstanbul, Ankara ve İzmir izledi. Ancak, 13 Şubat 1925’te patlak veren Şeyh Said İsyanı, ülkedeki tüm muhaliflere yönelik genel bir sindirme kampanyasının başlamasına vesile olurken, fırtınadan TpCF de nasibini aldı. İddialara göre, ülkede demokrasinin yıllarca askıya alınmasını sağlayan 3 Mart 1924 tarihli Takrir-i Sükun Kanunu çıkmadan bir süre önce, Başbakan Fethi Bey, TpCF Genel Başkanı Kazım Karabekir’i ziyaret ederek “Size fırkanızı kendi kendinize dağıtmanızı tebliğe beni memur ettiler. Dağıtmazsanız istikbali karanlık görüyorum. Kan dökülecektir” demişti.
Karabekir bu tehdide pabuç bırakmadı ama isyancılar için kurulan Şark İstiklal Mahkemesi’nde ‘ayaklanmayı dolaylı olarak kışkırtmak’ suçlamasıyla yargılananlar arasında TpCF Urfa Genel Sekreteri Fethi Bey de vardı. Hiçbir kanıt olmadığı halde Fethi Bey 5 yıl hapse mahkûm edildi ve bölgesindeki TpCF şubeleri kapatıldı. Ankara İstiklal Mahkemesi ise partinin İstanbul şubesinden bir grup aleyhine ‘dini siyasete alet etmek’ suçundan dava açtı ve 5-15 yıl arasında hapis cezaları verdi. Parti 3 Haziran 1925’te Hıyanet-i Vataniye Kanunu uyarınca kapatıldıktan sonra da devletin TpCF’cilere kini bitmedi. 1926 yazında İzmir’de Mustafa Kemal’e İzmir’de suikast girişimine katıldıkları gerekçesiyle TpCF’li milletvekillerinden Halit (Akmansü) Bey dışındakilerin hepsi tutuklandı, bunlardan altısı şüpheli delillerle idam edildi.
99 GÜNLÜK ‘GÜDÜMLÜ’ MUHALEFET
1929 Dünya Büyük Buhranı halkın mevcut yönetimden şikayetlerini şiddetlendirmişti. Halkın tepkisini mevcut sistemde radikal bir değişiklik yapmadan yatıştırmak için güdümlü bir parti kurulmasına karar verildi. Bunun için, 1925 Takrir-i Sükûn Kanunu görüşmeleri sırasında güvensizlik oyu verilerek istifaya zorlanan, ardından milletvekilliğinden istifa ederek Paris büyükelçiliğine gönderilen Ali Fethi (Okyar) Bey seçilmişti. Mustafa Kemal’in çok eski bir arkadaşı olan Fethi Bey, 22 Temmuz 1930’da, iki aylığına Paris’ten İstanbul’a döndüğünde, Yalova’da bulunan Mustafa Kemal’e bir telgraf çekerek hürmetlerini arz etmek istemiş, ama kendisinden Yalova’ya gelmesi istenmişti.
İSTİBDAT MANZARASI . Arkadaşı Rize mebusu Fuat (Bulca) Bey’in “Sana bir muhalif fırka teşkili teklif olunacaktır. Sakın bu teklife kapılma (..) Sana yazık olur” uyarısını dinlemeyen Fethi Bey, Yalova’da Mustafa Kemal’in “Bugünkü manzaramız aşağı yukarı birdiktatüre manzarasıdır (..) Halbuki ben cumhuriyeti şahsi menfaatim için yapmadım. Hepimiz faniyiz. Ben öldükten sonra arkamda kalacak müessese, bir istibdat müessesesidir. Ben ise millete miras olarak bir istibdat müessesesi bırakmak ve tarihe o suretle geçmek istemiyorum” şeklindeki sözleri üzerine “Rica ederim, beni İsmet Paşa ile karşı karşıya getirmeyiniz”demişti. Mustafa Kemal ise, İsmet Bey’le Fethi Bey’i yüz yüze getirerek bu direnişi kırmıştı. Bu toplantıda İsmet Bey, kurulacak yeni partiye 40-50 milletvekili vermeyi vaat etmiş, Fethi Bey, 120 milletvekili istemiş, sonunda 70 milletvekilinde anlaşılmıştı. Fethi Bey ardından Mustafa Kemal’e tarafsız kalıp kalmayacağını sormuş, Mustafa Kemal “Tabii, ben bitaraf[tarafsız] olacağım” diye söz vermişti. Demek ki, 1924’te Trabzon’da ‘elbette bir tarafın’ diyen Mustafa Kemal yoktu artık…
Fethi Bey bu görüşmeyi şöyle özetlemişti: “Gazi ile görüştük. Bana ille ikinci bir fırka kurup başına geçeceksin, dedi. Kabul ettim. Anlaşmamıza göre, kuracağım fırkanın CHF’den esaslı bir farkı olmayacak. Zaten iki fırkanın da yüksek idareleri ellerinde olacaktır. Gazi benim fırkamın da taraflısıdır. Seçimlerde her iki fırkanın namzetlerini o tayin edecektir. Anlaşılıyor ki, tek fırkanın doğurduğu murakabesizlikten, idaresizlikten bıkmıştır.”
BATI’NIN GÖZÜNE GİRME . Mustafa Kemal’in bu partiyle bir süredir başına buyruk davranan İsmet İnönü’ye gözdağı vermeyi veya gizli muhaliflerini ortaya çıkarmayı hedeflemiş olması da mümkündür ancak o günlerde ABD’nin Türkiye Büyükelçisi olan Joseph C. Grew dikkatimizi başka bir konuya çeker: “Gazi yavaş yavaş şu görüşe varmıştır ki, tek parti sistemi Avrupa ve Batı ile karşılaştırılınca Türkiye için bir aşağılık işaretidir. Amerikalı ve Avrupalı yazarlar son günlerde çoğunlukla şekil bakımından Batılı, fakat gerçekte Doğulu olarak tasvir ettikleri Türk diktatörlüğünden çok söz etmişlerdir. Türkiye’nin bu şekilde gösterilmesi Gazi’nin gözüne çarpmış ve hiç hoşuna gitmemiştir.”
Gerçekten de, TBMM Başkanı Kazım Özalp, Yalova’da Mustafa Kemal’e şunları söylemişti: “Geçenlerde Viyana’da bulunduğum zaman Neue Freie Presse gazetesi benden mülakat istemiş ve ‘Türkiye’de kaç siyasi parti vardır?’ sualini sormuştu. ‘Bizde yalnız bir fırka vardır’ cevabını verdim. Gazeteci hayret etti: ‘Hükümet işleri sadece bir fırka ile nasıl kontrol edilebilir. O halde sizde parlamento murakabesi de yok demektir’ dedi. Kendisine tatmin için bizdeki sistemi izah edip ‘Hayır, bizde murakabe vardır, fakat bizim kendimize mahsus tarzımız vardır. Biz hükümeti fırkada ve encümenlerde kontrol ederiz. Böylelikle de ülkemizde çok fırkaların varlığından kopup gelen sakıncaların tesirlerini önledik’ dedim. Gazeteci ertesi gün söylediklerimi aynen yazmakla beraber –kendi tabiriyle- ‘Şu budalaya bakın: Avrupa’nın ortasında bize parlamento dersi vermeye gelmiş’ mealinde bir de fıkra ilave etmişti. Hakikaten bizim Meclis’in vaziyetini izah etmek güçtür.”
Batı’ya hoş görünmenin alt başlığı olarak, Fransız bankacılık sektörü tarafından tanınan ve sevilen bir kişi olan Fethi Bey sayesinde, ihtiyaç duyulması halinde, Lozan’la yüklenilen Osmanlı borçlarının ertelenmesi ya da Fransa’dan kredi alınmasının kolay olacağı da düşünülmüş olabilirdi.
DANIŞIKLI MEKTUPLAŞMA . Mustafa Kemal, kamuoyunun tepkisini ölçmek için yeni partiye ilişkin birkaç haberin yayınlanmasını istemişti. Bu amaçla Vakit gazetesinden Asım Us, Yalova’ya çağrıldı ve ne tip haberler yayınlanacağı üzerinde anlaşıldı. Fethi Bey, TpCF deneyiminin doğurduğu ihtiyatla, ileride ‘vatana ihanet’le suçlanmaktan korktuğunu ima edince Mustafa Kemal “Bana fırka teşkili arzusunda bulunduğunuzu bir mektupla bildirir ve bunu nasıl telakki edeceğimi sorarsınız. Ben de cevaben hüsnü telakki edeceğimi bildirdikten sonra ise başlarsınız” demişti. 7 ağustosta Fethi Bey ‘danışıklı’ mektubu yolladı. Mustafa Kemal 110 Ağustos’ta Cumhuriyet gazetesi aracılığıyla olumlu cevabını verdi. Başbakan İsmet İnönü ve Meclis Başkanı Kazım Özalp’den de olumlu mesajlar gelince Fethi Bey’in içi iyice rahatlamıştı.
HALKIN İLGİSİ . 12 Ağustos 1930 tarihinde –resmi adıyla- ‘Serbest Layık, Cumhuriyet Fırkası’ (Serbest Fırka, SCF) kurulduğunda halk durumu yorumlamakta evvela güçlük çekti. Ancak Fethi Bey’in“Her şeyden evvel müzmin hale gelen iktisat buhranına çare bulacağız, mecliste hükümeti açıkça tenkit edeceğiz” şeklindeki açıklamalarıyla ortalık hareketlenmeye başladı. Mustafa Kemal’in nezaretinde yazılan parti programının hem ticaret burjuvazisine, hem büyük toprak sahiplerine hem de çalışan kesimlere aynı anda seslenmesi bile garipsenmemiş hatta bu kapsayıcılık herkesi sevinmişti. Bir süre sonra şu veya bu nedenle iktidardan memnun olmayanlar partinin etrafında kümelenmeye başladılar.
BÖLÜCÜLÜK VE İRTİCA . Ağustos sonlarına doğru, partiye 13 bine yakın üye kaydı yapılmıştı. İlgi arttıkça Fethi Bey işi daha çok ciddiye almaya başlamıştı. Her gün, CHF’yi köşeye sıkıştıran yeni eleştiriler yapıyordu. Bu bağlamda CHF’nin demiryolları, memur maaşları, şeker tekeli politikaları mercek altına alınmıştı. Ancak, bu durum doğal olarak CHF’de rahatsızlık yaratmaya başladı. Zaten ‘transfer’ söz verilen 70 milletvekili, 14’te kalmıştı. Ardından SCF üyelerinin niteliklerini karalayıcı yayınlar başladı. CHF Genel Sekreteri Hilmi Uran bu kesimleri şöyle tarif ediyordu “…Ağrı’nın hesabını soracağız diyen Kürtler, milliyetleri kabaran Araplar, belediyeden ceza gören esnaf, polis tazyikinden kurtulmak isteyen irili ufaklı her çeşit serseri, kumarbaz, esrarkeş ve kaçakçı, hatta komünizm fikrini benimseyenler, inkılaplara son verileceğini zanneden mutaassıp tabaka…” Gazetelerde SCF’nin irticaya açık kapı bıraktığı iddiaları boy gösteriyor, ‘S.C. Fırkasında Sarıklılar’ şeklinde haberler çıkıyordu.
GAZİYE RAKİP Mİ? . Fethi Bey’in eylüldeki Ege seyahati iplerin iyice gerilmesine neden oldu. Halk meydanları dolduruyor, kürsüye fırlayanlar ateşli konuşmalar yapıyorlar,SCF yanlıları “Yaşasın Gazi, yaşasın Fethi Bey” diye bağırıyorlardı. SCF’nin kalesi olan İzmir’de, limandaki ameleler grev yaparak Fethi Bey’e hoş geldin demişler, hapishanelerde bile olaylar çıkmıştı. Bir de ölüm olayının olması sonun başlangıcını getirdi. İddialara göre Mustafa Kemal çıkan olaylardan rahatsız olmuştu ama asıl rahatsızlığının Fethi Bey’e gösterilen ilgi olduğu tahmin edilebilirdi. Başta tarafsızlık sözü veren Mustafa Kemal, 10 Eylül’de Anadolugazetesine “Ben Halk Fırkası ile beraberim ve o fırkanın başıyım!” şeklinde bir beyanat verdi. Adeta, SCF’ye destek verenlere aslında kime muhalefet ettiklerini hatırlatıyordu.
‘TÜRK-GAYRİ TÜRK’ ÇEKİŞMESİ . Ekim ayındaki belediye seçimleri sırasında CHF ile SCF arasındaki gerginlik en üst seviyeye çıktı. Cumhuriyet ve Anadolu gazetelerinde SCF’nin listesinde altı Rum, dört Ermeni ve üç Yahudi olmasından bahisle, gayri Müslimlerin ‘Türklük karşıtlığı’ esasında SCF etrafında toplandığı, CHF’nin listesinde ise sadece Türklerin olduğu anlatılarak kadim gayrimüslim düşmanlığından medet umuluyordu.
Seçimler, İttihatçıların 1912’deki ‘Sopalı Seçimleri’ni andıran bir sertlikte geçti. Bazı yerlerde SCF’lilerin oy kullanmalarına engel olundu, Edirne’de seçmenlere silahlı saldırılar oldu. Bütün baskılara rağmen SCF’nin 502 belediyeden 22’sini kazandığı anlaşılacaktı. (Resmi açıklama 15 Aralık’ta yapılmıştı.) Bu sayı aslında yüksekti, çünkü SCF zaten çok az yerde seçime katılabilmişti. Öte yandan genel olarak katılım çok düşüktü. Örneğin İstanbul’da halkın ancak yüzde 17’si seçimlere katılmıştı ki, bu halkın rejimi bir anlamda protesto ettiğini düşündürüyordu.
VE OYUN BİTİYOR . Sonunda beklenen oldu ve ‘particilik oyunu’nun hesaplandığı gibi gelişmediğini gören Ankara duruma el koydu. Fethi Bey, Mustafa Kemal ve İsmet İnönü ile birlikte hazırladığı dilekçeyi 17 Kasım 1930'da Dahiliye Vekâleti'ne verdi. Fethi Bey, dilekçede "...fırkanın,Gazi hazretlerine karşı siyasi mücadeleye girmesi ihtimalini hadd-i zatında bertaraf ediyorum…" diyerek SCF'nin feshine karar verdiğini açıklıyordu. Böylece 99 günlük ‘oyun’ bitirilmiş, güvenli totaliter rejime dönülmüş, herkes rahat bir nefes almıştı.
VATAN HAİNLERİ MEMLEKET DIŞINA!
Sadece CHF’ye tehlike yaratacak partilere karşı değil, küçük partilere karşı da acımasız davranılmıştır. Örneğin 1930’da üç küçük parti girişimi daha vardı. Bunlardan Ahali Cumhuriyet Fırkası (ACF), Abdülkadir Kemalî (Öğütçü) Bey tarafından Eylül ayında kuruldu. Abdülkadir Bey, Birinci Meclis’te Kastamonu mebusu idi ve bir ara İstiklal Mahkemesi başkanlığı yapmıştı. Daha sonra rejimle ters düşmüş ve Adana’da yayınladığı Tok Söz gazetesindeki yazılarından dolayı Takrir-i Sükun döneminde İstiklal Mahkemelerinde yargılanmıştı. Partisi, birkaç güney ilinde şube açmaktan ileri gidemediği halde, Aralık 1931’de kapatıldı. 29 Aralık 1931 tarihli Vakit gazetesi “Abdülkadir Kemalî İskenderun’a kaçmış” diye müjdeyi veriyordu. (İskenderun o sırada Suriye sınırları içindeydi.) Cumhuriyetgazetesi kaçışı, Ankara’nın gözünden yorumluyordu: “Vatana ihanetini en evvel kendisi anlamıştır”. 18 Mart 1931 tarihli Cumhuriyet’teki “Antakya’da bulunan Abdülkadir Kemalî’nin vaziyeti pek fenadır. Arzuhalcilikle geçinmeye çalışmaktadır” satırları ise ‘vatana ihanet eden’ pek çok aydını bekleyen kaderi özetliyordu.
Aynı günlerde kuruluş dilekçesini veren Türk Cumhuriyet Amele ve Çiftçi Partisi (TCAÇP), kurucusu Edirneli Mimar Kazım Tahsin Bey’in siciline yanlışlıkla düşüldüğü sanılan ‘komünist’ notu yüzünden daha başından engellendi. Böylece, parti tüzüğündeki ‘Gazi Mustafa Kemal Hazretlerinin yol gösteriliciliğinin benimsendiği’ ibaresi güme gitti!
ARİF ORUÇ’UN ÇİLESİ . Lâyık Cumhuriyetçi İşçi ve Çiftçi Fırkası (LCİÇF) ise, o sıralarda 35 yaşında olan gözü kara gazeteci Arif Oruç’un girişimi idi. Arif Oruç, Milli Mücadele sırasında Eskişehir’de, Çerkez Ethem’in desteği ile Yeni Dünya adlı ‘komünist’ gazeteyi yayınlamış, Haziran 1926’da Mustafa Kemal’e İzmir’de yapılan suikast girişiminden dolayı yargılanmış ama beraat etmişti. 1930’da Serbest Fırka’ya girip, gazetesi Yarın ile partiye destek verdiğinde Ali Naci’nin (Karacan) gazetesi İnkılap Arif Oruç’u ‘vatan haini’ ilan etmişti. Nitekim, SCF kapatıldıktan sonra Arif Oruç hapse mahkum oldu, gazetesi kapatıldı. Hayatını kazanmak için kundura boyası dükkanı açtı. Ama devlet peşini bırakmadı. 1933’te bir gece yarısı evinden apar topar alınarak Bulgaristan’ın Şumnu şehrine postalandı.
Bulgaristan’da medrese hocalığı yaptı ve Yarın’ı yayınlamaya devam eden, 1934’te Türkiye’nin isteği üzerine Bulgarlar tarafından Yugoslavya’ya sürülen Arif Oruç, 1937 yılında Türkiye'ye döndü ve idam talebiyle yargılandığı Ağır Ceza Mahkemesi'nde beraat etti. Kendisi hakkında bir zamanlar ‘vatan haini’ başlığını atan Ali Naci Karacan, 1950 yılında Milliyet gazetesini çıkardığında, muhtemelen vicdan azabı ile, Arif Oruç’u ‘Ayhan’ takma imzasıyla kadrosuna almıştı. Bir gün bu esrarlı ‘Ayhan’ın yazıları çıkmaz oldu. 10 Ekim 1950’de Milliyet'te, Ali Naci Karacan imzalı yazı fazlasıyla ironikti: "Fikir ve siyasi hayatımızda yeni merhaleler açmış olan kıymetli mütefekkir ve muharrirlerimizden Arif Oruç'u kaybettik..."
Baştaki sorumuza dönersek, Mustafa Kemal ve arkadaşları halkı demokrasiye hazırlama konusunda samimiydiler? Kanımca hayır. 1923’ten 1945’ e kadarki süreç halkı demokrasiye hazırlamayı amaçlayan ‘vesayetçi demokrasi’ olarak tanımlanabilecek geçici bir dönem değildir, aksine başından beri hedeflenen bir durumdur. Kemalist elitler, mirasçısı oldukları İttihatçı geleneğe uygun olarak, bilinçli olarak liberal ideolojiyi ve parlamentarizmi reddetmişler, devleti merkeze koyan, ordudan güç alan, liderliği yücelten otoriter bir rejimi seçmişlerdir. Örneğin Mustafa Kemal’in yakın çevresinden Falih Rıfkı’ya göre “Demokrasi dedikleri şey, bizzat şeriattır. Hürriyet dedikleri şey, katillerin başıboşluğu, hırsızların serbestliği, cürümsüz, cezasız ve inzibatsız bir serseriler saltanatıdır. Bu, dolandırıcının polise, müfterinin mahkemeye karşı hareketidir. Bu bir anarşist hareketidir. Ahlak, namus, haysiyet, şeref, aile, her şey paçavraya çevrilmiştir.” Bütün bu olumsuzlukları göğüsleyerek, hatta kellerini koltuğa alarak, muhalefet yapmaya yeltenenleri yola getirmek hiç de zor olmamıştır.
Kaynakça: Ahmet Ağaoğlu, Serbest Fırka Hatıraları, Nebioğlu Yayınları, İstanbul; Cem Emrence, 99 Günlük Muhalefet: Serbest Cumhuriyet Fırkası, İletişim Yayınları, İstanbul, 2006; Joseph C. Grew, Gazi ve İsmet Pasa: Çalkantılı Dönem: 1922-1932, Örgün Yayınları, İstanbul, 2005; Ali Fethi Okyar, Serbest Cumhuriyet Fırkası Nasıl Doğdu, Nasıl Fesh Edildi, İstanbul, 1987; Üç Devirde Bir Adam, Yay. Haz. Cemal Kutay, Tercüman Tarih Yayınları, İstanbul, 1980; Eric Jan Zürcher, Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası (1924-1925), İletişim Yayınları, 2003; Mete Tunçay, Türkiye Cumhuriyeti’nde Tek Parti Yönetimi’nin Kurulması, 1923-1931, Tarih Vakfı Yayınları, 2005; Hilmi Uran, Hatıralarım, Ankara, 1959.
.30-3-08
Türkiye partiler mezarlığına bir ziyaret
“Ziyaretten murad bir duadır/Bugün bana ise, yarın sanadır.” (Bir mezar taşı yazısı)
II. Dünya Savaşı’nın ertesinde, İngiltere, Rusya ve ABD sadece ‘1 Mart 1945'ten önce ortak düşmana savaş ilan etmiş olan’ milletlerin, 25 Nisan 1945-26 Haziran 1945 tarihleri arasında San Francisco'da yapılacak konferansa katılmalarına karar vermişti. Bu konferans Birleşmiş Milletler Teşkilatı’nın kuruluş toplantısıydı. CHP iktidarı, alelacele Almanya’ya savaş ilan etti ve San Fransisco masasındaki yerini garantiye aldı. Bu tercihin ardında, kronikleşen ekonomik sorunları aşmak için yabancı kaynağa ihtiyaç duyulması, Sovyetler Birliği’nin Türkiye ile ilgili heveslerine set çekmek, Batı bloğunun desteği ile Orta Doğu’da yeniden varolmak gibi bir dizi neden yatıyordu.
Yönetici elitlerin pek içlerine sinmese de, Batı Bloğu’na girmenin diyeti olarak gördükleri ‘Çok Partili’ dönemin ilk beş yılında tam 27 siyasi partinin kurulması, içteki hevesi de gösterir. 1951’den bugüne kadar ise 170 kadar parti kuruldu. Bunların büyük bölümü, örgütsel ve mali sorunlar yüzünden, bir kısmı gizli ya da açık baskılar sonucu kapandı. 1953’te Millet Partisi, 1960’da Demokrat Parti mahkeme kararları ile kapatıldı. 1980 darbesinden sonra faaliyetteki bütün partiler, 1983’te MGK kararıyla iki parti, Anayasa Mahkemesi tarafından 26 parti kapatıldı. Sadece bu rakamlar bile ‘gerçek’ demokraside değil, ‘vesayetçi demokrasi’ içinde yaşadığımızı gösteriyor. Bu yazıda, ‘Çok Partili’ döneme dair küçük bir bellek turuna çıkacağız.
‘MİLLİ ZENGİN’İN PARTİSİ’. ‘Çok Partili’ dönemin ilk ‘muhalif’ partisi, çoğu kişinin sandığı gibi Demokrat Parti (DP) değil, Milli Kalkınma Partisi’dir (MKP). Pan Turancı ‘milli işadamı’ Nuri Demirağ’ın bir parti kuracağına dair haberler, ilk olarak 8 Temmuz 1945 tarihli gazetelerde çıkmıştı. Demirağ ayrı bir yazı konusu olacak kadar ilginç bir şahsiyettir. Örneğin ‘Türkiye’de sigara kağıdına ilk yatırım yapan adam’, ‘Türkiye’nin ilk demiryolu müteahhidi’, ‘Türkiye’nin ilk sivil havacısı’, ‘Türkiye’de ilk uçak fabrikasını kuran adam’, ‘Türkiye’nin ilk milyoneri’, Nuri Demirağ’ı nitelemek için kullanılan unvanlardan sadece birkaçıydı. Soyadını da, başarılı demiryolu inşaatlarından etkilenen Mustafa Kemal vermişti. Particiliğe, bir uçağı düştüğü için Türk Hava Kurumu’nun uçaklarını satın almaktan vazgeçmesi üzerine işleri kötü gitmeye başlayınca girmişti.
CEMİYETÇİ LİBERALİZM. 18 Temmuz 1945 tarihli kuruluş dilekçesinde Nuri Demirağ’dan başka İstanbul 5. Noteri Hüseyin Avni Ulaş ve Cevat Rıfat Atilhan’ın imzaları bulunmaktaydı. 1920-1923 yılları arasında faaliyet gösteren Birinci Meclis’in muhalif kanadını oluşturan İkinci Grup’un lideri olan liberal eğilimli Hüseyin Avni Ulaş yeni partide ‘umumi katip’ti. Cevat Rıfat Atilhan ise ‘kafatasçı’ düşünceleri ile tanınan emekli bir subay ve ‘muharrir’ idi.
Kendini ‘minare gibi bir adam’ diye tanımlayan Demirağ, partisinin çizgisini ‘cemiyetçi liberalizm’ olarak tanımlanmıştı ama CHP’ye muhalif olup olmayacağını soran gazetecilere ‘hayır, katiyen’ diyerek particilikten ne anladığını göstermişti. Partinin açılış töreninde kürsüye çıkan Hüseyin Avni Bey ise konuşmasında “25 senedir muhalifim, ama haksızlığa, gaddarlığa, istibdada muhalifim” demiş, sözlerini yeni partinin Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nın (TpCF) yolundan yürüyeceğini fakat yapılan hatalardan ders aldıklarını belirterek bitirmişti. Ancak, bu sözler onun siyasi hayatının sonunu getirecekti. İddialara göre, Nuri Bey, partisinin Kemalist rejim tarafından ‘aforoz’ edilen TpCF ile ilişkilendirilmesinin önünü kesmesinden korkmuş ve Hüseyin Avni Bey’i uyarmıştı. O da istifasını vermişti.
KUZULU PARTİ . Demirağ’ın Üsküdar sırtlarındaki yalısında gazetecilere verdiği kuzu çevirme şölenlerinden dolayı adı ‘kuzu partisi’, ‘kuzulu parti’ ye çıkan MKP, 1946 seçimlerinde varlık gösteremedi. Nuri Demirağ bunu, partisine devlet yardımı yapılmamasına, özel radyo ve matbaa kurma taleplerinin reddedilmesine bağlamıştı. Ancak MKP’nin, hem kadim CHP ile, hem de CHP’den kopan Celal Bayar, Adnan Menderes, Refik Koraltan ve Fuat Köprülü tarafından 7 Ocak 1946’da kurulan Demokrat Parti (DP) ile yarışması çok zordu. Partisi 1950 seçimlerinde de başarısız olunca, Nuri Demirağ parti başkanlığından ayrıldı ve DP’ye girdi. 1954’te DP’den Sivas Milletvekili seçildi ancak 1957’de hayata gözlerini yumdu. Başıboş kalan partisi ise 1958’de İçişleri Bakanlığı’nca ‘münfesih’ sayıldı.
ORDUNUN TUTUMU . Bu talihsiz başlangıca rağmen, ‘Çok Partili’ döneme geçişte İsmet İnönü’nün kararlı tutumuna işaret eden bir anıyla bu bölümü bitirelim. Dönemin CHP Genel Sekreteri Orhan Birgit, DP’nin ezici bir seçim zaferi kazandığı 14 Mayıs 1950 gecesini şöyle anlatıyor: “Gecenin ilerlemiş bir saatiydi. 1. Ordu Komutanı Org. Noyan’ın parti müfettişi Sadi Irmak’ı aradığını söyledi. Orgeneral Noyan, Irmak’ın eğer Cumhurbaşkanı Hazretleri yeşil ışık yakarsa, seçimlere komünistlerin hile karıştırdığı varsayımıyla müdahale edebileceklerini ve Milli Şef’in emirlerini beklediklerini söyledi…[İsmet] Paşanın mesajı şöyleydi: ‘Milli irade nasıl tecelli etmişse, buna başta kendisi olmak üzere bütün devlet birimlerinin saygı göstermesi gerektiğinin bir defa daha bilinmesini istiyorum.” (Aktaran: Mehmet Ali Birand, Can Dündar, Bülent Çaplı, Demirkırat, Bir Demokrasinin Doğuşu, Doğan Kitapçılık, 1999, s.57)
Anlaşılan ordumuzun geleneksel refleksi son anda önlenmişti. Ancak, çok değil 10 yıl sonra, DP kapatılacak, üstelik liderleri darağacına gönderilecekti. İsmet İnönü ise, Menderes ve arkadaşlarını ipten kurtarmamakla suçlanacaktı.
İşçilerin ve Aydınların Partisi: TİP
''İşçilerin de partisi olsun dedik, çünkü bütün partiler patronların.” Bu sözler, 13 Şubat 1961'de İstanbul Valiliğine verdikleri bildirimle Türkiye İşçi Partisi'ni (TİP) kurduklarını açıklayan 12 sendikacıya ait. 1962’de kurucular, Mehmet Ali Aybar, Sadun Aren, Behice Boran, Adnan Cemgil gibi aydınları partiye davet ettiklerinde Türkiye siyasi tarihinde yeni bir sayfa açılmıştı.
TİP’in kurulduğu dönemde, demokratik nitelikli 1961 Anayasası'na rağmen, Türkiye'de, hala devletin ve rejimin çıkarlarını ön planda tutan, bireyin ve toplumun haklarını önemsemeyen bir siyasal yapı egemendi. Rejim ve onun yönlendirdiği halk kitleleri sosyalizme ve sosyalist sisteme karşı düşmanca bir tutum içindeydi. Ülkede düşünce ve örgütlenme özgürlüğü çok sınırlıydı. Her türlü demokratik hak talebi komünistlik ya da bölücülük sayılmaktaydı. Dış koşullar da kötüydü. Dünya karşıt iki kampa bölünmüştü. Türkiye, NATO üyesi olarak Batı Bloğu’na angaje olmuş ve bu kampın başını çeken ABD'nin sosyalist bloğa karşı yürüttüğü mücadeleyle uyumlu şekilde, komünizm karşıtlığını her türlü sola karşı bir düşmanlık politikası biçiminde sürdürmekteydi. Kısacası TİP’in işi zordu. Yine de, 1961 seçimlerine örgütlenmesini tamamlamadığı için katılamayan parti, 1963 yerel seçimlerinde 9 ilde, 20 bini İstanbul'dan olmak üzere 35 bini aşkın oy almayı başardı. Ancak, 1964 Senato Yenileme Seçimleri’ne YSK kararıyla katılamadı. Diğer partilere yapılan hazine yardımı da TİP’e yapılmadı.
ENGELLERE RAĞMEN . TİP, 1965 seçim kampanyaları sırasında Adalet Partisi (AP) ve Komünizmle Mücadele Derneği mensupları tarafından ağır saldırılara uğradı. 4 Temmuz günü Bursa’daki TİP toplantısında parti üyesi Adnan Cemgil yaralı olarak sokaklarda sürüklenmiş, canını zor kurtarmıştı. Aslında bunda şaşılacak şey yoktu, çünkü Cumhurbaşkanı Cemal Gürsel’in Komünizmle Mücadele Derneği’nin fahri başkanlığını üstlendiği günlerdeydik. Olayı Cumhuriyet Senatosu Genel Kurulu'na taşıyan Suphi Karaman şöyle demişti: ''31 Mart irtica olaylarından beri Bursa sokakları böyle bir vahşet yaşamadı. Hükümetin kılı bile kıpırdamadı. Yoksa hükümet Selanik'ten bir Hareket Ordusu'nun gelmesini mi bekliyor?''
Bütün bu baskılara rağmen TİP, 1965 genel seçimlerinde, ‘milli bakiye’ sisteminin de yardımıyla, 54 ilde, 370 bin oyla 15 milletvekili çıkararak bir grup kurmayı başardı. Mehmet Ali Aybar, Rıza Kuas, Muzaffer Karan, Tarık Ziya Ekinci, Sadun Aren, Yahya Kanbolat, Cemal Hakkı Selek, Adil Kurtel, Behice Boran, Yunus Koçak, Şaban Erik, Yusuf Ziya Bahadınlı, Ali Karcı, Kemal Nebioğlu ve Çetin Altan’dan oluşan grubun mecliste yaptığı etkili muhalefet, siyasi tarihimizde ‘TİP muhalefeti’ olarak geçecekti.
ÇETİN ALTAN’A SALDIRI . 1966 seçimlerinde ise Fatma Hikmet İşmen’i senatör olmasıyla Meclis’teki üye sayısı 16’ya çıkması, yerleşik partilerin TİP’e sözlü ve fiziki saldırılarını arttırmıştı. TİP milletvekillerinin Meclis'teki konuşmaları AP'liler tarafından laf atmalar, küfürlerle kesiliyordu. Bu saldırıların en ünlüsü 10 Şubat 1968 gece yarısı 02.00'de kürsüde konuşan TİP milletvekili Çetin Altan'a İçişleri Bakanı Faruk Sükan’ın laf atmasıyla başladı. Altan yanıt verince AP'li milletvekilleri kürsüye saldırdılar, çıkan olaylarda Kemal Nebioğlu, Sadun Aren ve Yunus Koçak yaralandı. Çetin Altan’ın bir gözü bir daha iyileşmemek üzere zarar gördü.
Ancak TİP en çok kendi iç çatışmalarından zarar gördü. Parti yönetiminin bürokratikleşmesi, şehirli elitlerle Anadolulu partililer arasındaki mesafe de partiyi zayıflatmıştı ama esas tartışma 1968’de Sovyetler Birliği’nin Çekoslovakya’yı işgali üzerine yaşandı. Mehmet Ali Aybar işgali destekleyen Behice Boran ve arkadaşlarına tepki göstererek 1969’da genel başkanlıktan istifa etti. 1969 seçimleri, TİP’in önünü kesmek için Seçim Kanunu’nda yapılan değişiklikler yüzünden başarısızlıkla sonuçlanıp parti ancak iki milletvekilliği (Mehmet Ali Aybar ve Rıza Kuas) kazanınca aydınlar partiden uzaklaşmaya başladılar.
VE MALUM BAHANE . Partinin sonunu ise ‘Kürt Meselesi’ getirdi. Partinin içinde başından beri Naci Kutlay, Tarık Ziya Ekinci, Kemal Burkay, Canip Yıldırım, Mehdi Zana gibi isimlerin oluşturduğu bir ‘Doğulular’ grubu vardı. TİP literatüründeki adıyla ‘Doğu Meselesi‘ Türkiye’nin gündemine ilk kez genel başkan Mehmet Ali Aybar’ın, 1963’te Gaziantep’te yapılan Genel Yönetim Kurulu’ndaki açış konuşması ile getirilmişti. 1966’da Malatya Kongresi’nde Doğu Meselesi parti kararlarına girdi. Bu sorunu kamuoyuna mal etmek için ağırlıklı olarak 1967’de çeşitli il ve ilçelerde ‘Doğu Mitingleri’ düzenlendi.
1970 tarihli 4. Büyük Kongre’de Kürt meselesine ilişkin alınan karar, 1971 muhtırasından sonra, partinin Anayasa Mahkemesi tarafından kapatılmasına gerekçe yapıldı. Mahkemenin TİP’i ‘oybirliği’ ile kapatan 20 Temmuz 1971 gerekçeli kararında, “okur yazar olan belki de olmayan fakat çevresinde geçen olaylar üzerinde ortalama bilgisi bulunan kişilerce, anayasal vatandaşlık haklarından anlayacağı, anayasada Kürt vatandaşlara tanınan hakların dışında kalan konulara ilişkin bir takım özlem ve istekler olabileceği” gibi ilginç bir endişe yer alıyordu.
Kapatma kararından sonra TİP liderleri 15 yıla kadar değişen hapis cezalarına çarptırıldılar. Mahkûmlardan bir kısmı 1974 affıyla serbest kaldı. 1975 yılında Behice Boran partiyi yeniden canlandırmaya çalıştı ancak başarılı olamadı. Ama 1 Mayıs 1979 kutlamaları İstanbul’da yasaklandığında buna karşı duran tek grup TİP’lilerdi. Bu meydan okumanın cezası da sıkı bir meydan dayağı olmuştu. 12 Eylül 1980 darbesiyle TİP ikinci kez kapatıldı. TİP’in kadrolarının önemli bir kısmı bugün Özgürlük ve Dayanışma Partisi (ÖDP) içinde ama o ‘altın günlere’ dönmek çok uzak bir hayal gibi görünüyor.
‘Milli Görüş’ sahneye çıkıyor
Osman Yüksel Serdengeçti’nin Cebeci’deki evinde toplanan bir grup, Cumhuriyet’le birlikte yeraltına itilmiş olan İslamcı hareketin siyasal hayata girmesinin yollarını tartışmıştı. Önce hepsi de Türk-İslam sentezcisi olan Yeni Türkiye Partisi, Cumhuriyetçi Köylü Millet Partisi ve Millet Partisi’nin birleştirilmesini planlamışlar, ancak Millet Partisi'nin buna olumlu yaklaşmaması üzerine yeni bir parti kurmaya karar vermişlerdi. Hareketin fikir babasının Nakşibendi Şeyhi Mehmet Zait Kotku olduğu söylendi. Parti’nin genel başkanlığına 1969’da Konya’dan bağımsız milletvekili seçilen makine mühendisi Necmettin Erbakan getirilmişti. Erbakan’ın kamuoyunun dikkatini çekmesi, ‘Anadolu burjuvazisi’ni örgütlemek için kullandığı TOBB Başkanlığı’ndan ‘tekelci burjuvazi’ tarafından indirildiğinde, kendisini odasına iki gün kilitlemesiyle olmuştu.
CHP Genel Başkanı İsmet İnönü, "iyi olmuş parti kurdukları, bakalım elli sene sonra oranları kaça düşmüş öğreniriz" demişti. Adalet Partisinden istifa eden Hüsamettin Akmumcu ve Hüseyin Abbas’ın partiye katılımıyla TBMM’de üç sandalyeye sahip olunca, İnönü Malatya’da tekrar konuştu: "Bir mühendis efendi çıkmış, İmam Gazaliyi ve İmam Rabbaniyi okutacağız diyerek, iktidara geleceğini ümid ediyormuş. Böyle şey olmaz."
MİLLİ NİZAM MARŞI . Partinin amblemi ‘şahadet parmağı havada sağ el’ di. Bir de parti marşı vardı: “Hür Dünya'nın göbeğine/Milli Nizam yazacağız/Kuşların göz bebeğine/Milli Nizam yazacağız/Yola, ağaca, pınara/Esen yele yağan kara /Yağmur yüklü bulutlara/Milli Nizam yazacağız/Koç burcuna, yay burcuna /Bebeklerin avucuna/Minarelerin ucuna/Milli Nizam Yazacağız/Herkes duyacak, bilecek/Gizlenmez gayri bu gerçek/Yaprak yaprak, çiçek çiçek/Milli Nizam yazacağız.”
Necip Fazıl Kısakürek ve Eşref Edip gibi İslam entelektüellerinin sahneye çıktığı Ankara Büyük Sinema’da 8 Şubat 1970 günü yapılan kuruluş toplantısında, Necmettin Erbakan "Biraz önce sizlere Milli Nizam Partisi kurucuları takdim olundu. Ama sizden niçin saklayalım, niçin partimizin hakiki kurucularını bu ilk açılış gününde zikretmeyelim?”demiş ve devam etmişti: “Açıkça ilan ediyorum ki, bizim partimizin kurucuları Sultan Fatih Hazretleri, Sultan Yıldırım Hazretleri, Sultan Murat, Sultan Melik Şah, Ulubatlı Hasan, Orhan Gazi, Nizam-ül Mülk, Akşemseddin, Sultan Yavuz, Kılıçarslan, Alparslan, Gelenbevî hazretleri, Sultan Hamid'tir.”
YARGI İŞBAŞINDA . Erbakan Hoca, 23 Mayıs 1970 günü Karabük ilçesinde, Site Sinema'sında ‘Esselâmu aleykum’ diye başladığı konuşmasını "150 yıl önce Selanik'te kurulmuş Hareket Ordusu'ndaki subaylar kandırılmış ve Sultan Abdulhamit Han tahttan indirilmiştir. MNP milletin iman davasını kendisine şiar edinmiştir. Türkiye'de bugün üç yol var; Birinci yol; Solculuk, sonu komünizmin yolu, bu yolda CHP var. İkinci yol; Kozmopolit masonluk yolu. Bu yolda AP levhası var. Üçüncü yol; MNP yolu. Bu yol sağı temsil eden; Hak Yolu, İman Yolu” diye sürdürmüş, konuşmasını tekbir getirerek dinleyen partilileri 1973 seçimlerinden sonra Ayasofya Camii'nde namaz kılmağa davet etmişti.
4-9 Temmuz 1970 tarihinde Tekirdağ Çankaya Kahvesi'nde iktidara geldikleri zaman Ayasofya'yı müze halinden çıkartıp, cami haline sokarak ilk cuma namazını topluca kılacaklarını söylemiş ve yanındakilerle Rüstem Paşa Camii'ne giderek, akşam namazında imamlık görevi yapmıştı.
6-17 Eylül 1970 tarihinde Bafra'da Cumhuriyet Meydanında kanuni mecburiyetle parti adı altında toplandıklarını, Avrupa ve Avrupalılığın batılılık, Avrupa'nın taharet dahi bilmeyen hippiler olduğunu, 50 yıllık batıl devreden kurtulup 1000 yıllık hakka teslimiyet, devrine geçeceklerini ifade etmişti.
İRTİCA TEHDİDİ . Yukarıda bilgiler, 4 Nisan 1971’de MNP’nin 2820 Sayılı Siyasi Partiler Kanunu'nun 92, 94, 97, 101'inci maddelerine aykırı faaliyetlerde bulunmak suçuyla kapatılmasını isteyen Yargıtay Cumhuriyet Başsavcısı’nın dilekçesinden alınma. Anayasa Mahkemesi jet hızıyla karar verdi ve 20 Mayıs 1971’te partiyi kapattı.MNP yöneticileri hakkında herhangi bir ceza davası açılmadı ama Necmettin Erbakan, ‘sağlık nedenleri’ ile İsviçre’ye gitti ve 2,5 ay ortalığın yatışmasını bekledi.Dönüşünün AP’nin iktidarını engellemek isteyen cuntacıların davetiyle olduğu söylendi. Nitekim, MNP'nin kadroları, benzer bir tüzükle, 11 Ekim 1972’de, Milli Selamet Partisi (MSP) adıyla yeni bir parti kurdular.
İdeolojisini ‘Milli Görüş’ olarak tarif eden MSP’nin Genel Başkanlığı'na MNP’nin de kurucusu olan Süleyman Arif Emre getirilmişti. Kuruluş çalışmaları içinde yer alan Erbakan, partiye resmen 1973’ün Mayıs ayında katıldı. 20 Ekim 1973'te partinin genel başkanı olan Erbakan, Bülent Ecevit’le koalisyon hükümeti kurdu ve 1974 Kıbrıs Harekatı ile ‘Kıbrıs fatihi’ unvanını almayı başardı! 12 Eylül 1980'e kadar, Türkiye’nin siyasal yaşamında etkin bir rol oynayan MSP cunta tarafından diğer partilerle birlikte kapatıldı. Erbakan Hoca’nın 36 yıla kadar hapsi istenmişti ama 4,5 yıl süren MSP davası tüm sanıkların beraatıyla sonuçlandı.
ZİNCİRLEME PARTİLER . 21 Eylül 1983'de kurulan ve 1987’de Genel Başkanlığı'na yine Necmettin Erbakan'ın getirildiği Refah Partisi (RP), 1987 seçimlerinde yüzde 7 olan oyunu, 1995’te yüzde 21’e çıkardı, 1997’de ise Erbakan başbakandı. 28 Şubat ‘postmodern darbesi’ İslamcı muhalifeti yine sahneden aşağı itti. 16 Ocak 1998’de partinin kapatılmasında gerekçe yine ‘laiklik karşıtı eylemlerin odağı’ olmaktı. Üstelik bu kez iş sağlam tutulmuş, beyan ve eylemleri ile partinin kapatılmasına neden olan Necmettin Erbakan ve altı arkadaşına beş yıllık siyaset yasağı konmuştu.
1997'de RP'nin kapatılma olasılığına karşı kurulan Fazilet Partisi (FP) ise 1999 seçimlerinde yüzde 15,4 oy almakla kalmayıp, ‘başörtülü’ Merve Kavakçı’yı meclise sokunca, Yargıtay Başsavcısı hemen harekete geçti. Yine laikliğe aykırı eylemlerden dolayı 22 Haziran 2001'de FP kapatıldı. FP’nin kapatılmasının dayandırıldığı gerekçeler çok zayıftı. Örneğin parti genel başkanı Recai Kutan’ın “Elbette başörtülü bir hanımefendi kardeşimiz parlamentoya girmeli. Bileğinin hakkıyla olabiliyorsa bakan da olmalı. Bakanlar Kurulu’na girmeli. Bir hanımımız inancı gereği başını örtüyor, eğitimini yapıyor, siyaset sahnesinde de ülkeye hizmet etmek istiyorsa, elbette önü sonuna kadar açık olmalı” ifadesi bile ‘laikliğe aykırı’ faaliyetler arasında sayılmıştı.
FP'nin kapatılması üzerine ‘Milli Görüş’ hareketi ikiye bölündü. Erbakan ve çevresinde yer alan ‘Gelenekçiler’, kapatılan FP'nin genel başkanı Recai Kutan'ın başkanlığında 20 Temmuz 2001'de Saadet Partisi’ni (SP) kurdular. İstanbul Büyükşehir eski Belediye Başkanı Recep Tayyip Erdoğan ve çevresinde yer alan ‘Yenilikçiler’, 14 Ağustos 2001'de Adalet ve Kalkınma Partisi’ni (AKP) kurdular.
Kurulu düzene ciddi eleştiri getirmek bir yana, düzenin bir parçası olmayı seçen ‘İslamcı retorik’ partilerine bile tahammül edemeyen rejimin, kurulu düzene ciddi eleştiri yapan ilk ‘İslamcı parti’ AKP’ye nasıl davranacağını tahmin etmek için müneccim olmaya gerek yok.
Özet Kaynakça: Cemil Koçak, Türkiye Tarihi, C. IV, Cem Yayınevi, İstanbul, 2000; Taner Timur, Türkiye’de Çok Partili Hayata Geçiş, İletişim Yayınları, İstanbul, 1994; Artun Ünsal, Umuttan Yalnızlığa, Türkiye İşçi Partisi 1960-1971, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2002; Kemal Bağlum, Anıpolitik, Bilgi Yayınları, 1991; Mustafa Müjdeci, “Dönemin Türk Basınına Göre Milli Kalkınma Partisi”,http://www.nuridemirag.com/basindamkp.doc.
.6-4-08
31 Mart ‘ihtilal-i askeriyesi’
Cumhuriyet tarihi boyunca, demokratik hak ve özgürlüklerin kısıtlanmasında, toplumsal muhalefetin bastırılmasında en çok kullanılan iki bahaneden biri ‘irtica’ (diğeri ‘bölünme’) tehlikesidir. Sözlük anlamıyla ‘geri dönme, eskiyi isteme’ anlamına gelen ‘irtica’ terimi, siyasi literatürümüzde, dinsel dogmaları, dinsel sembolleri devlet ve toplum yaşamına egemen kılmayı amaçlayan ‘gözü dönmüş’ İslamcı hareketler için kullanılır. Böylece sosyolojik bir olgu olan din gericilikle eş anlamlı hale getirilir. Bu çarpıtmada, tarihe ‘31 Mart Vak’ası’ olarak geçen ayaklanmanın resmi tarih tarafından yapılan yorumunun özel bir yeri var. Aslında, Osmanlı tarihinde sıkça görülen, ‘Patrona Halil’, ‘Kabakçı Mustafa’ benzeri Yeniçeri ayaklanmaları geleneği içinde yer alan ve ‘alaylı’ askerlerin ‘mektepli’ askerlere yönelik bir gövde gösterisi olan olay, dönemin belgelerinde ‘31 Mart İhtilal-i Askeriyesi’ diye adlandırılır. Ayaklanmayı planlayanların o günlerde kitleleri en kolay harekete geçiren unsur olan dinsel söylemleri kullanmaları, bugün resmi tarihçilerinin ‘irtica tehlikesi’ söylemine uygun malzeme sunmuştur.
MUTLAKIYETÇİ TEPKİ . İsyanın lider kadrosu doğru dürüst soruşturma yapılmaksızın idam edildiği için ve İttihat ve Terakki Cemiyeti (İTC) arşivleri günümüze kadar ulaşmadığı için olayın arka planını hala tam bilmiyoruz. Ancak ön yüzde, İTC sevmeyen ‘Monarşist’ Kamil Paşa, hem İTC’ye, hem Saray’a karşı olan ‘adem-i merkeziyetçi’ Prens Sabahattin ve Ahrar Fırkası, iktidara tamamıyla el koymak isteyen İTC, halkın dini duygularını tahrik eden Derviş Vahdeti veNakşibendilerin kontrolündeki İttihad-ı Muhammedi Cemiyeti, Meşrutiyet’le birlikte ayrıcalıklarını yitirmekten korkan medreseli softalar, Arnavut asıllı askerler arasındaki milliyetçi unsurlar, ulema veya asker kılığına girmiş yerli ve yabancı ajanlar gibi değişik aktörler var. İki saatte bastırılabilecek bir olayın 11 gün sürmesi, Hüseyin Hilmi Paşa’nın istifa edip saklanması yüzünden. Ancak, planlayıcısı kim olursa olsun, sonuçta kazançlı çıkan İTC olmuştu. İsyan bastırıldıktan sonra, Abdülhamit halledilerek Selanik’e sürgüne gönderilmiş, İTC iktidara iyice yerleşmişti. Bu hafta, olayın resmi tarihçe anlatılmayan yanlarına göz atacağız.
HASAN FEHMİ CİNAYETİ . 6 Nisan 1909’u 7 Nisan’a bağlayan gece, Serbesti gazetesinin başyazarı Hasan Fehmi ile Şakir Bey Galata köprüsünün orta yerinde silahlı saldırıya uğramışlardı. Parlak düğmeli siyah bir kaput giymiş, yakasında kırmızı işaret bulunan kara bıyıklı bir şahıs “Al Mevlan!” diye bağırarak Şakir Bey’e bir el ateş etmiş ardından Hasan Fehmi Bey’e üç kurşun sıkmıştı. Şakir Bey, kendisini katil sanan polis tarafından zorla karakola götürülürken, gerçek katil Eminönü tarafına doğru koşarak gözden kaybolmuştu.
Mevlanzade Rıfat Bey’in sahibi olduğu Serbesti gazetesi ve Hasan Fehmi Bey, İttihat ve Terakki (İTC) yönetimine karşı sert muhalefetleriyle tanınıyorlardı. Bir ay önce gazetede yayımlanan bir belgede İTC’nin eski rejimin yozlaşmış memurlarından şantaj yoluyla para aldığı iddia edilmişti. Katilin ‘Al Mevlan!’ seslenişi, aslında Mevlanzade Rıfat Bey’i öldürmek istediğini, Hasan Fehmi’nin Rıfat Bey’e benzerliği yüzünden saldırıya uğradığını düşündürüyordu. Nitekim Rıfat Bey, olayın soruşturulması için Zaptiye Nazırlığı’na başvurduğunda, nazırın yanında bulunan Meclis Başkanı İTC’li Ahmed Rıza Bey, kendisine “şahsiyat ile uğraşanların akıbeti böyle olur” demişti.
ALİ KEMAL’İN NUTKU . 7 Nisan günü, İkdam’ın sivri dilli gazetecisi Ali Kemal, tarih dersleri verdiği Mekteb-i Mülkiye’de olayın heyecanı içindeki büyük bir topluluğa hitap etmiş, “O atılan vicdansız kurşun, Hasan Fehmi’nin başına değil, söz hürriyetine, fikir hürriyetine, vicdan hürriyetine, en basit ve en başta gelen insan haklarına atılmış bir kurşundur” diye haykırmıştı. Nutkun giderek artan şiddetiyle dershane adeta sarsılmış, izleyicilerin derin sessizliği yerini asabi ve öfkeli bağrışlara bırakmıştı. Konuşmanın etkisindeki Darülfünun hocaları ve öğrencileri Babıali’ye giderek yetkililerden katillerin yakalanmasını istemeye karar vermişlerdi. Sadrazam Hüseyin Hilmi Paşa, yanında yaveri ile sayıları on bine yaklaşmış kalabalığın huzurunda belirdiğinde öfke son haddine varmıştı.
‘Kalabalığın sözcüsü ‘her iki başında ikişer askerin nöbet tuttuğu bir köprüde işlenen cinayetin hükümetten habersiz olamayacağını’, ‘devletin İttihatçıların çetecilik usulleri ile yönetilemeyeceğini’ söylemiş, konuşmayı kayıtsızca dinleyen Sadrazam ‘Katil yakalanır ise, en ağır cezaya çarptırılacaktır’ deyince kalabalık “Yakalanırsa ne demek? ‘ise’ ne demek, bu ne biçim devlet?” diye haykırmaya başlamış, yeni katılımcılarla birlikte Ayasofya Meydanı’ndaki Meclis-i Mebusan’a doğru yürüyüşe geçmişti. Meclis Başkanı Ahmed Rıza Bey de benzer bir ilgisizlik gösterince, kalabalık tam galeyana geliyordu ki, uzaktan 50 kadar süvari belirdi. Bir süre sonra, sayıları on binlere ulaşan topluluğun geride birkaç yüz yaralı bırakarak yavaş yavaş dağılmaya başladığı görülecekti.
CENAZE TÖRENİ . Ancak, halkın sinmediği ertesi gün anlaşıldı. 8 Nisan’da, yaklaşık 30-40 bin kişinin cenaze için toplanmış, Padişahtan cenazeyi Sultan II. Mahmut’un türbesine gömmek için izin alınmıştı. Cenaze töreni İttihat Terakki’ye ve Hükümete yönelik bir gövde gösterisine dönüştü. 11 Nisan tarihli Volkan Gazetesi’nde çıkan bir haber birilerinin olayı karartmaya çalıştığını düşündürüyordu. “Cinayet Başka Bir Şekle mi Girecek?” isimli bir haberde şöyle deniyordu: “...dünkü gazetelerin bir ikisinde mecruh Şakir Bey’in yarasının evvelce arkadan olduğu söylenirken, şimdi Gülhane Hastanesi müdürü ve sertabibi muallim Doktor Viting Paşa ile seririyyat-ı cerrahiye muallimi Doktor Orhan Bey ve Zabtiye Etibbasından Simon Beylerin vaki olan muayeneleri neticesinde Şakir Bey’in ön taraftan cerh edilmis (yaralanmış) olduğunu tahakkuk etmiştir deniliyor.”.Halbuki adı geçenlerden Orhan Bey’in yapmış olduğu ilk muayenede, Şakir Bey’in arkasından yaralandığı söylemişti. Aynı doktorun iki ayrı rapor da farlıklı teşhisler koyması Volkan gazetesinin şüphesini çekmişti. Ancak birkaç gün sonra ‘31 Mart Vak’ası’ patlak verdi. (‘31 Mart 1909’ tarihi 13 Nisan 1909 tarihinin Rumi takvimdeki karşılığıydı.)
Olayın içyüzünü kavrayabilmek için 1908 yılına kadar gitmek gerekir. Makedonya dağlarından inip, II. Abdülhamit’e Meşrutiyet’i ikinci kez ilan ettiren İttihatçılar bir süre sonra örgütlerini liberal eğilimli Prens Sabahattin ve arkadaşlarının Teşebbüs-i Şahsî ve Adem-i Merkeziyet cemiyetiyle birleştirmişlerdi. Ancak Prens Sabahattin sürgünden döndükten sonra Ahmet Rıza’nın tarizlerine dayanamayarak Cemiyet ile ilişkisini kesmiş, Ahrâr Fırkası’nın kuruluşunu desteklemişti. Ancak seçimlerde Ahrar Fırkası hiçbir başarı gösteremedi. İttihatçılar ise çoğunluğu aldılar. Meclis 17 Aralık 1908’de törenle açıldı ancak kısa sürede İttihatçılarla Saray arasında sorunlar başladı. Kamil Paşa, padişahla anlaşarak İTC’ye bağlı Harbiye ve Bahriye nazırlarını görevden alınca İttihatçıların tepkisi, 13 Şubat 1909’da hükümete güvensizlik oyu verip kabineyi düşürmek oldu. Yeni hükümeti, İttihatçılara yakınlığı ile tanınan Hüseyin Hilmi Paşa kurdu.
ORDUDA HUZURSUZLUK . Meşrutiyet’in ilan edildiği sırada asker içinde, çoğunluğunu İttihatçıların oluşturduğu ‘mektepliler’ ile eski sisteme göre yetişmiş ‘alaylılar’ arasında büyük bir çatışma yaşanıyordu. Alaylılar o sırada ordunun neredeyse üçte ikisini oluşturuyordu. Modern bir ordu yaratmak isteyen İttihatçılar harp okullarında yetişmiş uzman kadrolardan oluşmuş bir ordu yaratmak istiyorlardı. Bu durum özellikle onbaşı, çavuş gibi eski sisteme göre yükselmeye alışmış kesimde İTC’ye düşmanlığa sebep olmuştu. Ordudaki disiplinsizliğin en önemli sebebini ibadet bahanesiyle talimden kaçmak olarak gören İTC’nin ibadete karşı politikaları ise askeri din propagandasına açık hale getirmişti.
TAŞKIŞLA OLAYI . İttihatçılar, Ekim 1908’de hem ordunun denetimini sağlamak, hem de henüz tam egemen olamadıkları Kamil Paşa kabinesine karşı ellerini güçlendirmek için Selanik’ten üç ‘avcı taburu’ getirdiler. Taburlar ilk marifetlerini, terhisleri geldiği halde Cidde’ye gönderilmek istenen 87 askerin çıkardığı ‘Taşkışla Olayı’nı kanlı biçimde bastırarak gösterdi. Benzer bir olay, Abdülhamit’in özel muhafız alayının bir bölümünü oluşturan Arnavut ve Arap asıllılardan oluşan ‘Sarıklı Zuhaf’ alaylarına, geleneklere aykırı şekilde, Türk askerlerinin katılmak istenmesi sırasında yaşandı. Devir teslim töreni, Avcı Taburları’nın mitralyözleri altında yapılmış, hoşnutsuz Arap askerler Şam’a, Arnavut askerler ise Selanik’e yollanmıştı. Bu askerler 31 Mart’ın Selanik versiyonunda önemli rol oynayacaklardı.
8 Şubat 1909’da Sadrazam Kâmil Paşa’nın, Harbiye Nâzırı’na, Yanya’da ‘Etnik-i Eterya’nın fesadını durdurmak için’ Avcı Taburları’nın sevk edilebileceğine dair bir tezkere yazması ise İttihatçıların ve Avcı Taburları’nın huzuru kaçırmıştı. Bir süre önce de, Hassa Ordusu Kumandanı Mahmut Muhtar Paşa, Avcı Taburları’nı teftiş etmiş, askerlerin talim ve terbiyelerini beğenmeyip, taburların kumandanı Binbaşı Şükrü Bey’i “On beş gün sonra taburları yeniden teftiş edeceğim. Aynı hali görürsem subayları açığa alırım” diye tehdit etmişti.
BASININ ROLÜ . “Acele et Mizan! Arş ileri Serbest! İmdat Osmanlı! Sebat et İkdam! Hakperest matbuat, hep hücum edelim! İşte istibdat kalesi, işte hürriyet şehidi zincirlere bağlanıyor, bize imdat! diye kollarını uzatıyor. Kale ise zayıftır, sihirle kuvvetli gözüküyor. Kale muhafızları da sihirle bağlı! İşte Volkan (…) Sancaktarlık vazifesi ilerliyor. Arş ileri! Şehit olursam da siz dönmeyiniz. Zira zafer bizdedir. Emin olunuz ki halk bizimledir.”
Bu satırlar o günlerin en ‘muhalif’ gazetesi Derviş Vahdeti’nin Volkan’dan alınma. Ancak,Volkan halkı kışkırtmakta yalnız değildi. Yazıda sözü edilen Mizan, İkdam, Serbesti, Osmanlıve bunlara ilaveten The Times da İttihatçı politikaları sert şekilde eleştiriyordu. İkdam’da “Görüyorum ki İş Fena Gidiyor” adlı yazısında Rıza Nur, “Hükümet içinde hükümet” diye nitelediği İTC’nin bütün şubelerini fesh ederek Manastır’a ve Selanik’e çekilmesini istemişti.
AYAKLANMA BAŞLIYOR . Mart ayının sonlarına doğru, o güne kadar askerlikten muaf olan din adamlarının askere alınmasını öngören kanun çıktığında iş bir kıvılcıma kalmıştı. Çünkü özellikle Anadolulu gençler, askerlikten kaçmak için medrese öğrencisi oluyorlardı. Anadolu'daki nüfusun yaklaşık üçte birine tekabül eden bu kesim, ordunun asker potansiyeli açısından büyük bir kayıptı. İttihatçılar bu kesimlerden basit bir okuma yazma sınavını geçemeyenleri silah altına almaya karar verince softalar buna büyük tepki verdi. Hasan Fehmi’nin öldürülmesi ise bardağı taşıran son damla oldu.
Ancak ilginçtir, Miladi takvimle 12 Nisan’ı 13 Nisan’a bağlayan gece ayaklanan ilk birlikler, İTC’nin ‘Meşrutiyet’i korumak üzere’ Selanik’ten getirdiği 2. ve 3. Avcı Taburları’ydı. İsyancıların başındaki Hamdi Çavuş, Resneli Niyazi ile birlikte Makedonya’da dağa çıkanlardan biriydi. (Buna karşılık 4. Avcı Taburu isyan etmemişti.) Onları padişahın Hassa Ordusu’nun çavuşları izledi.
İTTİHATÇI PROVOKASYONU MU? 31 Mart günü ilginç bir olay yaşanmıştı. Taşkışla’ya subaylar eşliğinde gelen bir paşanın askerlere “Şevketli Padişahımız Efendimizin Fermanı Hümayunlarını okuyacağım. Bunu can kulağı ile dinleyin” dedikten sonra Padişahın, askerlerin artık eski şapkalar yerine, Avrupa’dan getirtilen şapkaları giymesini istediğini söylemiş, örnek olarak da kendisi başına bir şapka takmıştı. Görgü tanıklarına göre, fermanı okuyan paşa ve maiyetindeki zabitlerin kılık değiştirmiş İttihatçılar olup, aralarında Bahaeddin Sakir, Midhat Şükrü ve Ömer Naci vardı. Muhafazakar eğilimli askerle o günlerde şapka giy demenin barut fıçısına kibrit atmak olduğu ortada idi. Ömer Naci’nin yüksek bir yere çıkıp “Hey… Asker kardeşler geliniz toplanınız sizlere diyeceklerim var, sizler Müslüman değil misiniz? Bizleri anamız babamız dinî uğruna askerlik yapmak için göndermedi mi? Şapka giymek ne demek? Dinî mübin-i İslam’ın evlatlarını düpedüz gâvur yapacaklar, ne duruyorsunuz? Müslümanlık elden gidiyor, dönüp avcı askerlerine size söylüyorum, gâvur olmak için mi hürriyet yaptınız” demesi, olaylada İttihatçı parmağı olduğunu söyleyenlerin haklı olup olmayacağını düşündürür. (Turan, s.50)
Kışladan kışlaya çekilen telgraflarla isyan büyümeye başlamış, isyancılar padişah ve şeriat yanlısı sloganlar atarak Meclis-i Mebusan’a doğru yürüyüşe geçmişlerdi. Aralarında ordudan atılmış alaylı subaylarla, asker kıyafeti giydirilmiş hocaların olduğu güruh, Şura-yı Ümmet veTanin gazetelerini tahrip etmiş, karşılarına çıkan subaylara tokat atmış, tabancalarını almış, pantolonlarını çözdürmüş, erkeklerin boyunbağını, kadınların saçını kesmiş, duvarlara tesettür ilanları astırmıştı. İsyancılar yolda karşılarına çıkan Adliye Nazırı Nazım Paşa’yı, Meclis’in önünde Tanin yazarı Hüseyin Cahit (Yalçın) sandıkları Lazkiye mebusu Mehmed Aslan Bey’i linç etmişlerdi. Bahriye Nazırı Rıza Paşa ise öldü sanıldığı için kurtulmuştu. İlginçtir, isyancılar, yollarda rastladıkları Hıristiyanlara korkmamaları için güvence vermişler, yabancı elçiliklerin önüne nöbetçi dikmişlerdi. Günlerce süren olaylar sırasında birkaç kişi dışında Hıristiyanların kılına zarar gelmemişti.
MECLİS KAÇMIŞ . Meclis’te o gün kaç mebusun olduğu bilinmemektedir. Çünkü İTC olaylardan sonra soruşturma gerekçesiyle tutanakları almış ve geri vermemiştir. Ancak sözlü kaynaklar 30-40 kişinin mevcut olduğunda birleşir. Makedonya dağlarında çetecilik tahsil etmiş İTC’lilerin olaylar başlayınca ortalıktan kaybolması ilginçtir. Ama daha ilginci, 11 gün süren olaylar sırasında İTC’nin pek çok üyesinin o sıralar ittifak içinde oldukları Ermeni Taşnaksutyun’un Sakızağacı’ndaki bürosuna saklanması, Dr. Nazım’ın Taşnak militanı Azarig’in evine, Merkez Komitesi üyesi Halil (Menteşe), İstanbul Mebusu Kirkor Zohrab’ın evine sığınmasıdır.
Askerlerle meclis arasında irtibat memuru olarak seçilen Kastamonu Mebusu Yusuf Kemal Bey o günü şöyle anlatır: “Askerin neden ayaklanmış olduğunu, ne istediklerini birbirimize soruyorduk. Bir süre böyle geçti. Başka arkadaşlar gelmiyordu. …İçimizde meclis başkanlarından kimse olmadığı gibi İttihat ve Terakki liderlerinden de kimse yoktu. Kayseri Mebusu pek saygıdeğer bir zat olan Hoca Kasım Efendiyi (askerlerin) ne istediklerini öğrenmek için aşağıya askerlere gönderdik. Gitti, biraz sonra geri döndü: “Ne istediklerini onlarda bilmiyorlar” haberini getirdi... Bir ara askerlerden: “ifademiz var” diye birkaç kişi geldi (…) Başkan: “ne istiyorsunuz?” diye sordu. Çavuşlar: “Şeriat istiyoruz” dediler. O sırada kanunu esasi değiştirme layihası basılmıştı.
ŞERİAT İSTERİZ! Esbabı mucibesini de Elmalı Hamdi (Yazır) Efendi yazmıştı. Mevcut mebuslardan Kosovalı Süleyman Efendi besmele ile başlayan bu layihayı göstererek: “bizde şeriat ahkâmını tatbikten başka bir şey yapmıyoruz. Bakın yazdığımız kanun layihası – okuyarak – bismillah ile başlıyor” dedi. Çavuşlardan biri: “bizim askeri nizamname de besmele ile başlar ama Almanca’dan tercüme edilmiştir” dedi. Bir çavuşun bu bilgisine şaşırdım. Sonradan bu gencin çavuş kıyafetine girmiş bir yüzbaşı, hem de Almanya’da tahsil etmiş bir yüzbaşı olduğunu öğrendik. Asılanlar arasında idi. Mebuslar konuşurken “sarıklılardan bir heyet içeri girmek istiyor” dediler. Çavuşlar: “biz hoca, sarıklı falan tanımayız. Onların bir sıfatı yoktur.” Dediler. Daha olayın başlangıcında askerlerle sarıklıların beraber olmadığı anlaşılıyordu.”
‘Resmi tarihçi’ Yusuf Hikmet Bayur ise isyancı askerlerin isteklerini şöyle sıralar: “1- Seriat isteriz, 2-İslâm kadınları Beyoğlu’na gitmesinler, 3-Harbiye Nazırı ile Mebusan Reisini istemeyiz, 4-Heyet-i Vükela değişsin, 5- Bu olay dolayısıyla Padişahın affı çıksın ve cezalandırılmayalım, 6- Bubaylarımız değişsin ve İstanbul’dan başka yere gönderilsinler, 7- Yüz pare top atılarak senlik yapılsın, 8- Bunlar yerine getirilmedikçe dağılmayız. Diğer anlatılarda da ‘Şeriat’, ‘komutanlardan şikayet’, ‘Batı tarzı yeniliklere karşı’ olma temaları ortaktır. Bunlar Yeniçerilerin ‘istemezük!” demelerini hatırlatır.
Ancak, ortalıkta merkezi otoriteye ait güç olmayınca, İstanbul isyancılara kalmıştır. Bu kargaşada Mesudiye ve Hamidiye zırhlıları ele geçirilir. Berk-i Satvet torpidosundaki neferler, subaylarını gemiden kovarlar. Peng-i Derya, Necm-i Şevket gemilerinin neferleri ile Bahriye Nezareti’ne bağlı Haddehâne talebeleri de isyana katılırlar. Asâr-ı Tevfik zırhlısının süvarisi Ali Kabuli Bey’in başına gelenler ise isyanın doruk noktasını oluşturacaktır. Bir tesadüf eseri, Prens Sabahattin, Hamidiye zırhlısı kumandanı Vasfi Bey ve Ali Kabuli Bey arasında bir konuşmada, Yıldız Sarayı’nın bombalanacağını duyan bir grup bahriyeli, Ali Kabuli Bey’i tutuklamış, kafesli bir erzak arabasıyla Yıldız Sarayı’nın önüne götürmüş, iddialara göre Abdülhamit gözleri önünde döve döve parçalamıştır.
ADANA İĞTİŞAŞI . Olayların planlı olduğunu iddia edenlerin en büyük dayanağı, aynı günlerde Selanik, Erzincan, Erzurum, Konya, Kayseri, Mersin ve Adana’da da benzer nitelikli olayların yaşanmasıdır. Bunlardan en önemlisi tarihe ‘Adana İğtişaşı’ adıyla geçen olaylardır. Kilikya (Adana havalisi), Ermeni nüfusun yoğun olduğu, ancak 1894-96 çatışmalarında zarar görmemiş bölgelerden biriydi. Zengin bir liman bölgesi olan Adana’da ticaret Ermenilerin elindeydi. Meşrutiyet’in ilanı bölgede zaten hassas olan dengelerin bozulmasına neden oldu. Müslüman-Türk kesim, artık ‘millet-i hakime’ olmadıkları için rahatsızdılar. Ermeniler ise verilen haklardan tatmin olmamışlardı. Anayasanın herkese silah taşıma hakkı vermesi, Türk olsun, Ermeni olsun, genç olsun yaşlı olsun, tüm halkın silahlanmasıyla sonuçlanmıştı. Çevre illerden gelen mevsimlik işçilerin oluşturduğu kargaşa içindeki şehre, 31 Mart Vakası’nın haberleri ulaştığında iş sadece bir kıvılcıma kalmıştı. 23 Nisan’da Hareket Ordusu İstanbul’a girdiğinde Adana kan gölüne dönmüştü.
MECLİS HEYETİ . Olayları soruşturmak üzere hükümet tarafından bölgede incelemeler yapan Kastamonu mebusu Yusuf Kemal (Tengirşenk) ile Tekirdağ mebusu Agop Babikyan’un raporuna göre olaylarda 21 bin Ermeni hayatını kaybetmiştir. Cemal Paşa da anılarında, Adana’da 17 bin Ermeni ile 1, 850 Müslüman’ın öldüğünü yazar. (Cemal Paşa, s. 354.)
Yusuf Kemal Bey’in olaylara ilişkin görüşü (sadeleştirilmiş Türkçe ile) şöyledir: “Yabancı müdahalesi sayesinde ayrı bir krallık kurmak amacıyla girişilmiş bir Ermeni ihtilaline kesinlikle inanmam. Eğer böyle bir amaçları olsaydı, topluca daha çekilir, oradan kendilerini savunabilirlerdi (…) Bundan başka revolver ve av tüfeklerinden başka bir şeyle silahlı olmayan Ermenilerin gelişkin Osmanlı ordusuna karşı gelebileceklerini varsaymak saçma olur. Yabancı müdahaleye gelince, biraz politikadan anlamak sahibi olmak, böyle bir fikrin saçmalığını kanıtlamaya yeter. Müslümanlara gelince onların pek çoğunun, hükümetlerinin, yaşamlarının, dinlerinin tehlikede bulunduğuna gerçekten inandıkları düşüncesindeyim. Cehaletleri böyle bir durumun olanaksızlığını anlamayacak kadar çok idi. İçlerinden birçoğu Ermenilerce verilen küstahça söylevlerle kışkırtılmış (…) bundan başka yağma hırsı çevrenin çapulcularını çekmişti.” (Tengirşenk,s. 123)
BABİKYAN’IN ÖLÜMÜ . Yusuf Kemal Bey, raporunu Hükümete vermesine rağmen Agop Babikyan’ın raporunu vermeden şüpheli biçimde ölmesi, hükümeti zor durumda bırakmış, uzun bir süreçten sonra, tutuklu bulunan 130’u Müslüman, 95’i gayrimüslim (çoğu Ermeni) 225 kişiden, dokuz Müslüman, altı Ermeni suçlu bulunarak 10 Haziran 1909’da idam edilmişti. İdamlardan sonra da olaylar devam etmiş, ortalık ancak, Adana Valisi Cemal Bey’in 47 Müslüman ile 1 Ermeni’yi daha idam ettirmesinden sonra durulmuştu.
İttihatçıların II. Meşrutiyet süreci ile başlayan ‘demokratik’ hava içerisinde Ermeni cemaatinde yaratmayı başardıkları güven duygusu, Adana olayları ile büyük hasar görmüştü. Ancak, 31 Mart Vakası’ndan sonra iktidara iyice yerleşen İttihatçıların suçluları ortaya çıkarmak için gösterdikleri gayret üzerine ilişkiler düzeldi ve iki örgüt, ‘ilerleme, anayasa ve birlik uğrunda ortak çalışmada bulunma, gericilere karşı mücadele etme ve eski istibdat rejimi zamanında yayılan Ermenilerin bağımsızlık için çalıştıkları yolundaki yanlış düşünceleri silmek için’ birlikte çalışmaya karar verdiler. Olaylardan dört ay sonra kabineye bir Ermeni bakanın girdi ve 1912 seçimlerinde işbirliği yapıldı. I. Dünya Savaşı arifesine kadar oldukça olumlu biçimde süren ilişkilerin bozulmasından sonra yaşananlar ise herkesin malumu.
HAREKET ORDUSU . Abdülhamit’in isyancılara af vaat ederek popülaritesini arttırmaya çalışması, İttihatçıların saklandıkları yerlerden çıkarak duruma el koymalarında önemli bir etken olmuştu. İTC’li jandarma subayı İsmail Canbolat’ın ‘Meşrutiyet mahvoldu’ diye çektiği telgrafla, olay Selanik’te duyulduğunda III. Ordu Kumandanı Mahmut Şevket Paşa hemen harekete geçti ve ‘Hareket Ordusu’ adı verilen birliklerin kumandanlığına Hüseyin Hüsnü Paşa atandı.
Hareket Ordusu’nda ileride tarihe adlarını yazdıracak pek çok figür vardı. Bunlar arasında Mustafa Kemal, Kazım Karabekir, İsmet (İnönü), Ali Fethi (Okyar), Rauf (Orbay) ilk akla gelenler. Bunlardan Mustafa Kemal’in Hareket Ordusu’ndaki rolü üzerine Cumhuriyet döneminde çok şey söylenecektir. Resmi tarihçilere göre Mustafa Kemal Hareket Ordusu’nun kurmay subayıdır. Bu iddia esas olarak İsmet Bey’in hatıralarına dayanır. Halbuki, o dönemde ‘kolağası’ rütbesindeki birinin ‘kurmay’ subayı olması pek mümkün görünmez. Nitekim, o dönemde 31 Mart üzerine yazılmış üç önemli eserde Mustafa Kemal’in adına rastlanmaz. Aynı şekilde, 1960’da Türk Tarih Kurumu tarafından yayınlanan II. Abdülhamit’in Mabeyn Başkatibi Ali Cevat Bey’in kaleme aldığı fezlekede de Mustafa Kemal’den söz edilmez. Dönemin süreli yayınlarından Şehbal ve Resimli Kitap’ta yer alan fotoğraflarda da Mustafa Kemal görülmez. Ancak Mustafa Kemal şöyle der: “…İstanbul’a hitaben bir beyanname yazmak lazım geldi. Bunu ben yazdım; sonra sefirlere hitaben ikinci bir beyanname yazdık. Buna imza konulmasının münasip olduğunu düşündük. Bazı arkadaşlar Hürriyet Ordusu dediler. Hâlbuki bütün ordu Hürriyet Ordusu vaziyetinde idi. Operasyon kuvvetleri denilmesi de uygun bulmadım. Fransızca ‘mouvement’ manasına gelen hareket kelimesi aklıma geldi. Zaten yürüyüş halinde idik, kuvvetlerimizin adı ‘Hareket Ordusu’ oldu”.( Atatürk’ün Not Defterleri-I, s. 
KONTROL SAĞLANIYOR . Hareket Ordusu’nun bir başka mensubu Rahmi (Apak) anılarında Çatalca’ya giden askerlerin nereye gittiklerini bilmediklerini, hatta nereye gittiklerini merak bile etmediklerini ifade eder. Rahmi Bey’e durumu şöyle anlatır: “Mesele çok nazik idi. Mürteci padişahın endirekt tesiriyle patlayan bu iç ayaklanmada vuruşmak, ölmek ve öldürmek için askeri nasıl sürükleyeceğiz? Din uğruna diyemeyiz, çünkü dini isteyen isyancılar, yani İstanbul askeri, onlarda hem Müslüman hem de Türk. Padişah uğruna diyemeyiz, çünkü padişahı isteyen onlar, istemeyen biz. Bütün dayanak noktamız: ‘Hudutlarda Bulgarlar ve Ruslar bize saldırmak için hazırlandıkları bir sırada isyan çıkaran bu alçak gavura hizmet ediyorlar’ dan ibaret...”
Hareket Ordusu, 15 bin kişilik bir kuvvetle, 20 Nisan 1909’da Çatalca önlerine geldi ve dört koldan isyanı bastırmaya soyundu. 23-24 Nisan günlerinde özellikle Harbiye ve Taşkışla civarlarında yapılan çatışmalardan sonra şehre hakim oldu. Taşkışla’da ve Yıldız Sarayı’nın üstündeki kışlalarda bulunan isyana karışmış askerlerin hepsi teslim oldu. Anadolu’ya kaçmak isteyenler, Üsküdar ve Kadıköy taraflarında, özellikle gönüllü olarak orduya katılmış olan Bulgar, Sırp, Arnavut ve Ermeni çeteleri tarafından öldürüldü.
İDAMLAR . İstanbul’da alelacele yapılan yargılamalardan sonra 50 (veya 70 kişi) idam edildi. 420 kişi de çeşitli cezalara çarptırıldı. (Bazı kaynaklar bu kişilerin sonra affedildiğini yazar.) Olaylarda kaç kişinin öldüğü tam bilinmiyor. İttihatçılara düşman olan kesimler ölü sayısını on binlere çıkarır ancak dönemin kaynaklarında Hareket Ordusu’ndan 100-160 şehit, isyancılar 300 ‘ölü’ olduğu yazılıdır. Ancak, 10 Mayıs 1325 (23 Mayıs 1909) tarihinde 31 Mart şehitleri için yaptırılan Abide-i Hürriyet’e, sadece 2 Subay ve 42 askerin cenazeleri yerleştirilmiştir. Bazı kaynaklara göre Taşkışla’da öldürülen isyancılar Agop Surp Ermeni mezarlığında açılan bir çukura gömülmüşlerdir.
İsyana karışan avcı taburları dağıtılmış, mensupları yol yapımında kullanılmak üzere imparatorluğun çeşitli yerlerine yollanmıştı. Prens Sabahattin, Mizan gazetesinden ‘Mizancı’ Murat, Osmanlı gazetesinin sahibi Ahmet Fazlı da tutuklanmışlardı. Bunlardan Prens Sabahattin ile Ahmet Fazlı hemen serbest bırakıldı ancak Murat Bey ölünceye kadar Rodos Adası’nda hapsedildi. Serbesti’nin sahibi Mevlanzade Rıfat ise on yıl sürgün cezası aldı ama İTC’ye kendini affettirip geri döndü. Saidi Nursi ise Divan-ı Harp’te yargılandı ancak sürgünle kurtuldu. Volkan gazetesinin sahibi Derviş Vahdeti de idam edilenler arasındaydı.
DERVİŞ VAHDETİ KİMDİR? Resmi tarih tarafından 31 Mart ayaklanmasının en önemli figürü olarak sunulan ve ‘gözü dönmüş mürteci’ prototipi olarak belleklerimize kazınan Derviş Vahdeti Kıbrıslı bir ayakkabı esnafının oğludur. ‘Vahdeti’ adı, serseri hayatını gören Ziya Gökalp tarafından lâtife kabilinden kendisine takılmış ‘Lâhutî’ lakabına nazire olup, yazarlık günlerinde ortaya çıkmıştır. 14 yaşında hafız olan Derviş ‘medresede biraz sarf, nahiv ve biraz da fıkıh görmüş’ bu sırada Nakşibendi tarikatına girmiştir. 16 yaşındayken annesinin intiharı, 21 yaşındayken babasının ölümü, üzerinde derin izler bırakır. İngilizce öğrenmek için Larnaka bir misyoner okuluna devam eder. İngilizce’sini geliştirince adadaki İngiliz idaresine memur olarak girer. O yıllarda, İngiltere Kraliçesi şerefine verilen balolara redingot ve eldivenle katılacak kadar ‘medeni’ biri olan Derviş Vahdeti, ‘Kıbrıs’ta adeta bir İsviçre düzeni’ kurduğu için Britanya yönetimine her zaman hayranlık duyacaktır.
Derviş Vahdeti, 1890 yıllarında II. Abdülhamid yönetiminden kaçıp, Paris’e veya Mısır’a giderken Kıbrıs’tan gelen gençlere yardım elini uzatır, Avrupa’da çıkan hürriyetçi gazeteleri, gizlice Kıbrıs’ta dağıtır. Jön Türk taraftarlığı öyle bir noktadadır ki, adı ‘Con Türk’e çıkar. 1902’de tekrar İstanbul’a gider ve yalısında bir süre imamlık yaptığı Memduh Paşa’nın yardımıyla devlet hizmetine girer. Memduh Paşa hakkında yazdığı bir şikayet mektubundan dolayı Diyarbakır’a sürülür. Burada ‘Üstad-ı Hürriyet’ dediği Ziya Gökalp’in sohbetlerine katılır ve ondan etkilenir. Kaynaklara bakılırsa, Diyarbakır’da gayet ‘seküler’ bir yaşam tarzı olan Derviş, kılık değiştirerek sürgün mahallinden kaçar ama Birecik’te yakayı ele verir. O sırada Siverek Kaymakamı olan Kadri (Üçok) Bey anılarında olayı şöyle anlatır: “Hükmet dairesine bir Bektaşi babası getirdiler. Sırtında haydari, başında keçe terki, belinde tığ-bend ve boynunda teslim taşıyan bir Bektaşi babası. Baktım, bu kıyafetin içinde Hafız Derviş.” Bir jandarma eşliğinde yürüyerek getirildiği Diyarbakır’da 15 gün hapis yattıktan sonra serbest bırakılır, çünkü Meşrutiyet ve genel af ilan edilmiştir.
VOLKAN . Kıbrıs’taki malını mülkünü satarak İstanbul’a giden Derviş, ne eski işine kabul edilir ne de İttihatçılardan ilgi görür. Öteden beri gazeteciliğe ilgisi vardır. Önce Abdülhamit’ten yardım almaya çalışır ancak Mabeyin Başkatibi Ali Cevat Bey’in fezlekesinden anlaşıldığına göre Saray kendisini tutarsız ve güvenilmez bir şahsiyet olarak gördüğü için yardımda bulunmaz. 11 Aralık 1908’de kendi imkânlarıyla çıkardığı Volkangazetesini ‘İslamcı, hürriyetçi ve insaniyetçi’ olarak tarif eden Vahdeti’nin yazılarında Dreyfus, Zola ve Darwin’i andığı, Meşrutiyet’ten ‘saadet-i millet’ diye bahsettiği halde, başta Ahmet Rıza olmak üzere İttihat ve Terakki’nin ‘merkeziyetçi’ önderlerinden hiç hoşlanmadığı, buna karşılık ‘adem-i merkeziyetçi’ Prens Sabahattin’i ve kendisi Kıbrıslı olan Kamil Paşa’yı desteklediği açıktır.
İlk sayılarından itibaren, gazetede ‘alaylı’ askerlerin komutanlarından ve terfi sisteminden şikayet ettikleri mektupların yayınlandığı Volkan, 17 Şubat 1909 tarihli 48. sayısından itibaren İttihad-ı Muhammedi Cemiyeti’nin nizamnamesinin ilk on maddesini yayımlarsa da daha sonra Derviş, cemiyetle fikir ayrılığına düşer ve teşebbüsten aldığı ilhamla kendi ‘İttihad-ı Muhammedi Cemiyeti’ni kurar. Zamanla, ülke/toplum/kişi ilişkilerinin şeriat hükümlerine göre belirlenmesine odaklanan gazetenin bu yöneliminde Said Nursi başta olmak üzere Cemiyet’teki Nakşi ulemanın etkisi olduğu açıktır.
31 Mart Olayları’nı başlatan askerlerin, İttihat-ı Muhammedi Cemiyeti’nin açıldığı gün dağıtılan küçük bayrakları taşıması dikkatleri Vahdeti’nin üzerine çeker. Hareket Ordusu’nun İstanbul’a yaklaşması üzerine, İngilizlerin adamı Sait Paşa’nın tavsiyesi ile Şehzade Vahdettin’in sarayına sığınmak ister. Vahdettin öneriyi kabul etmeyince İzmir’e kaçar. Ancak para bulmak için başvurduğu bir hemşerisi tarafından ihbar edilince yakalanır ve 25 Mayıs’ta İstanbul’a getirilir. Görünüşte Abdülhamit’e Açık Mektup adlı makalesinden dolayı yargılanan Vahdeti, 31 Mart Olayı’nın müsebbibi olarak idama mahkum edilir. Karar 19 Temmuz 1909’da infaz edilir.
ABDÜLHAMİT’İN HALLİ . İsyan bastırıldıktan hemen sonra İttihatçılar Abdülhamit’i hal etmeye karar verdiler. Hal fetvasının ilk müsveddesini sarıklı mebuslardan Elmalı Hamdi Efendi (Yazır) hazırlamıştı. Ancak Fetva Emini Hacı Nuri Efendi, fetva metnini imzalamak istemedi, çünkü Padişaha isnat edilen 31 Mart İsyanına sebep olmak, dini kitapları yaktırmak ve devlet malını israf etmek suçlarına katılmıyordu. Nuri Efendi’ye biraz zorla imzalatılan metinde ise Abdülhamid’in şer’i kitapları yakıp yırttırdığı, devlet hazinesini israf ettirdiği, kanuni sebepler olmadan şahısları hapsettirip öldürdüğü, memleketin pek çok yeri onu ‘hal’ edilmiş tanıdığına dair haberler geldiği, dolayısıyla yerinde kalmasının zarara, gitmesinin faydaya ve iyimserliğe sebep olacağı için sultanlık ve halifelikten vazgeçmesi ya da tahttan indirilmesi lüzumundan söz ediliyordu.
Şeyhülislam’ın hal fetvasını padişaha okumak için Draç mebusu jandarma mirlivası Esat Toptani Paşa, Selanik Mebusu Emanuel Karasu, Ermeni Katolik Cemaati temsilcisi Aram Efendi ve Ayan Meclisi’nden Gürcü Arif Hikmet Paşa görevlendirilmişti. Abdülhamit’in heyeti gördüğünde “bir Türk padişahına, bir İslam halifesine hal kararını bildirmek için bir Arnavut, bir Yahudi, bir Ermeni’den ve bir nankörden başkasını bulamamışlar mı?” dediğini rivayet olunur. Heyete ise “Milletin arzu ve amalinden zerre kadar inhiraf etmem” diyecektir. Böylece ‘milletin arzu ve amali’ ilk kez padişahın yetkilerinin kısıtlanmasının gerekçesi olacaktır. Veliaht Mehmed Reşat Efendi’nin padişah ilan edilmesinden sonra İTC iktidara yerleşmeye başladı.
Haziran 1910’da Sada-yı Millet Gazetesi başyazarı Ahmet Samim, Temmuz 1911’deŞehrah gazetesi başyazarı Zeki Bey Hasan Fehmi gibi suikasta uğradı. Bu üç olayın katili yıllar sonra ortaya çıktı. Katil İttihatçıların tetikçilerinden Çerkez Ahmet’ti. İTC’nin iktidarı tamamen eline alması 1913’te Babıali Baskını ile oldu. O günden beri de, 31 Mart Vak’ası’nın bu süreçle ilgisi olup olmadığı üzerine tartışma devam ediyor.
Kaynakça: Sina Akşin, 31 Mart Olayı, Ankara Üni. Sos. Bilimler Fak. Yayınları, 1970; Bayram Kodaman, 31 Mart Hadisesi, TTK Yayınları, 1994; Ahmet Bedevi Kuran,İnkılap Tarihimiz ve Jön Türkler, Tan Matbaası Yayınları, 1945; Yusuf Ziya Tengirşenk, Vatan Hizmetinde, Bahar Matbaası, 1967; Rahmi Apak, Yetmişlik Bir Subayın Hatıraları, TTK Yayınları, 1988; Arsen Avagyan ve Gaidz F. Minassian,Ermeniler ve İttihat ve Terakki, Aras Yayıncılık, 2005; Osman Selim Kocahanoğlu, Derviş Vahdeti ve Çavuşların İsyanı, Temel Yayınları, 2001; M. Ertuğrul Düzdağ,Volkan Gazetesi, İz Yayıncılık, 1992. Turgay Akkuş, “1909 Adana Olaylarına İlişkin Yargılama Süreci”, www.eraren.org/index.php?Lisan=tr&Page=DergiIcerik&IcerikNo=57; Mustafa Turan, Elli Beş Yıldır Esrarı Milletten Gizlenmiş Bir Facia, Üçdal Neşriyat, 1966; “31 Mart’ta Ne Oldu?”, Dosya Editörü: Aykut Kansu, Toplumsal Tarih, S. 124, Nisan 2004, s. 72-103; Cemal Paşa,Hatıralarım, Selek Yayınları, 1959; Rahmi Apak, Yetmişlik Bir Subayın Anıları, TTK Yayınları, 1983.
.11-4-08
Resmî tarihin ünlü haini: Ali Kemal
1 Mayıs’ta yapılacak Londra Büyükşehir Belediye Başkanlığı seçimlerini The Spectatordergisinin editörü ve Muhafazakar Parti milletvekili Boris Johnson’un kazanması neredeyse kesin görünüyor. Çapkınlıkları, şakaları, gafları, radikal çıkışları ile İngiliz basını tarafından çok sevilen Johnson, 1922’de İzmit’te linç edilerek öldürülmüş ‘Milli Mücadele’ ve ‘Mustafa Kemal’ muhalifi Osmanlı gazetecisi Ali Kemal’in İngiliz eşinin bir başka evlilikten olma oğlunun torunu Johnson’un Türkiye kamuoyunun gündemine girmesi, Ali Kemal’in gerçek torunu, Stockholm Büyükelçisi Selim Kuneralp’in, Avrupa Birliği (AB) Genel Müdür Yardımcısı iken, AB Komisyonu Ankara Temsilcisi Karen Fogg ile yaptığı elektronik posta yazışmalarının İşçi Partisi Genel Başkanı Doğu Perinçek tarafından gizlice ele geçirilerek kamuoyuna açıklanması ile olmuştu. O günden beri Ali Kemal’in trajik hikayesi gündemden düşmüyor.
Asıl adı Ali Rıza olan Ali Kemal, 1869’da İstanbul’da doğmuş, Mekteb-i Mülkiye öğrencisiyken 1886’da Paris’e gitmiş, iki yıl sonra İstanbul’a dönmüştü. Siyasal faaliyetleri yüzünden 1889’da Halep’e sürülmüş sonra tekrar Paris’e kaçmıştı. Orada bir yandan Paris Siyasal Bilgiler Yüksek Okulu’nu bitirdi, bir yandan İstanbul’daki İkdam gazetesine yazılar gönderdi. Batı kültürüne hayranlıkla yoğrulmuş yazılarını Ali Kemal adıyla imzalıyordu. Ancak, bazı nedenlerle 1900-1908 arasını Mısır’a geçirdi ve Meşrutiyet’in ikinci kez ilanından sonra İstanbul’a döndü. Gelir gelmez padişahın huzuruna çıkması, padişahın kendisine yaptığı iltifatları ve verdiği paraları kabul etmesi İttihatçıların tepkisini çekti. Bu tarihten sonra tarafların arası hiç düzelmedi. Sahip olduğu Peyam gazetesi kapatılınca tekrar yurt dışına gitmek zorunda kalan Ali Kemal, ancak Osmanlı Devleti’nin Birinci Dünya Savaşı’nı kaybetmesini tescil eden 30 Ekim 1918 Mondros Mütarekesi’nden sonra geri dönebildi.
MİLLİ MÜCADELE KARŞITLIĞI . Damat Ferit Paşa kabinesinde kısa süre Maarif ve Dahiliye Nazırlığı yaptıktan sonra Peyam gazetesi ile Mihran Efendi’nin Sabah gazetesinin birleşmesinden oluşan Peyam-ı Sabah’ta yazmaya başladı. Acımasız eleştirilerini, artık can düşmanı İttihatçıların devamı olarak gördüğü (ki yanılmıyordu) Anadolu hareketine yöneltmişti. Eleştirilerinin içeriği ve dozu hakkında fikir vermesi için yazılarından birkaç cümle verelim: “Avrupa ile zıt gitmek, hele tepişmek bu devlete hiçbir zaman fayda temin etmedi, lakin daima zararlar iras eyledi” (30 Ocak 1920), “Düşmanlar, Teşkilat-ı Milliye’den bin kere daha iyidir” (23 Nisan 1920), “İdam, idam, idam! Mustafa Kemal cezasını bulacak!” (25 Nisan 1920), “Mustafa Kemal’in maskaralıkları” (7 Mayıs 1920), “Büyük Millet Meclisi, küçük heriflerin esiridir” (28 Mayıs 1920), “Mukadderatımızı Ankara’ya bırakmamalıyız” (1 Ocak 1922). Ancak, 30 Ağustos Zaferi’nden sonra baltayı taşa vurduğunu fark etmiş olmalıydı ki, “Her fert içtihadında serbesttir... Öyle olduğu için [Ankara’nın] içtihadına muhalif kanaatte bulunana hürmet etmesi gerekir” demişti. 9 Eylül 1922’de İzmir’in kurtuluşu üzerine attığı başlık “Türk’ün Bayramı” idi. Ertesi gün de “Gayeler bir idi ve birdir” dedi ve bir daha fikir beyan etmedi, ancak susmakta çok geç kalmıştı.
ADAM KAÇIRMA . Zaferi garantileyen Ankara, muhalifleri tasfiye etme işine kendisi ile başlamıştı. İstanbul Polis Müdür Muavini Sadi Bey’in görevlendirdiği dört kişilik ekip maceralı bir tramvay yolculuğundan sonra İstiklal Caddesi’ndeki Serkldoryan Pasajı yakınlarında, berber Marcel’in dükkanında kıstırdıkları Ali Kemal’i silah zoruyla bir taksiye bindirdiler, önce Samatya’daki bir eve, sonra da motorla İzmit’e götürdüler. Tarih 6 Kasım 1922’yi gösteriyordu.
Gerisini o sırada İzmit’te Haberalma Şube Başkanı olarak görev yapan Rahmi (Apak) Bey’in 1988’de yayınlanan anılarından izleyelim. Rahmi Bey’e göre, kendisini sorgulayan yedek subay Necip Ali’nin “Milli Mücadele davamızın aleyhinde çalışmaklığınızın sebep ve hikmeti nedir?” sorusuna “Bu davanın muvaffak olacağını hiç tahmin etmiyordum. Muvaffakiyetsizlik halinde ise, büyük devletleri daha ziyade hiddete sevkederek vatanın tamamen harap olmasına sebep olunacaktı” diye cevap veren Ali Kemal, Necip Ali Bey’in “O halde düşüncenizin yanlış olduğu meydana çıktı. Milli Mücadele, bize vatanımızı ve şerefimizi tekrar kazandırdı.Yaptıklarınızdan pişmanlık duyuyor musunuz?” demesi üzerine “Evet çok doğru söylüyorsunuz. Ben, Türk milletinde bu kadar büyük yaşama gayreti ve mücadele ruhu mevcut olduğunu bilmiyordum. Bu bilgisizliğimden dolayı da mazur görülmeliyim. Çünkü hayatımın büyük kısmı Avrupa’da geçmiştir. Türk milletini tanımıyormuşum, tanıyamamışım” diye cevap vermişti.
LİNÇ ETSİNLER! Ardından İzmit’te konuşlanmış 1. Ordu Komutanı ‘Sakallı’ Nurettin Paşa sahneye girmişti. Ali Kemal’e “Sen kimsin?” diyen paşanın “Ali Kemal bendeniz” cevabı üzerine “Haa, Artin Kemal dedikleri adam sen misin?” diye üstelemesi, Ali Kemal’in de istifini bozmadan: “Hayır efendim. Ben Artin Kemal değilim. Ali Kemalim” demesi pek meşhur bir anekdottur. En az onun kadar meşhur olan da Ali Kemal’in hayatını sonlandıran linç olayıdır.
Nurettin Paşa, Rahmi Bey’i çağırarak “Şimdi sokaktan birkaç yüz kişiyi büyük kapının önünde toplat. Kapıdan çıkarken Ali Kemal’i öldürsünler, linç etsinler” der. Bu korkunç emri uygulamaya yüreği elvermeyen ancak itiraz edecek kadar cesur da olmayan Rahmi Bey, işi Kel Sait adlı bir inzibat yüzbaşısına havale eder. Kısa sürede toplanan güruhun Ali Kemal’in üzerine ‘bir kara bulut gibi’ çullandığını Nazım Hikmet’in şiirinden biliyoruz. Saldırılardan korunmak için umutsuzca sorgu subayı Necip Ali’ye sarılan Ali Kemal’in önce böğrüne bir bıçak sokulmuş, ardından taş ve sopalarla kafası ezilmiştir. Ali Kemal’i paramparça eden güruh, iç çamaşırına kadar soymayı, parmağındaki yüzüğü, altın saatini ve paralarını almayı da ihmal etmemiştir. Çıplak vücudu, ayaklarına bir ip bağlanarak sokaklarda dolaştırılmıştır.
Nurettin Paşa, bu büyük marifeti, Lozan Konferansı’na gitmek üzere trenle İzmit’ten geçecek olan İsmet İnönü tarafından görülsün diye, istasyonun yakınındaki küçük tünelin üstüne bir sehpa kurdurur ve Ali Kemal’in ölü vücudunu astırır. Falih Rıfkı'ya göre İsmet Paşa güya meşalelerle aydınlanan korkunç sehpayı uzaktan görünce yüzünü asmış, başını eğmiş ve hiç bakmayarak binaya girmiş, orada Nurettin Paşa'ya söylemediğini bırakmamıştır. Nurettin Paşa, 1921’de Dersim’deki Koçgiri Ayaklanması’nı zalimane yöntemlerle bastırdığında da, Eylül 1922’de İzmir’in kurtarılmasından sonra Rum Ortodoks (Efes) Metropoliti Hrisostomos’u benzer şekilde linç ettirdiğinde de, daha sonra İzmir’i yaktırdığında da bundan fazla tepki görmemiştir.
GARP TAKLİTÇİSİ Mİ HAİN Mİ? . Peki Ali Kemal bu sonu hak etmiş miydi? Falih Rıfkı’ya göre “Garp taklitçisi ve garp mahkumu” olan Ali Kemal, Osmanlı Devleti’nin “ancak Düvel-i muazzama kontrolündeki bir Türkiye’de hayat hakkı olduğuna inanmış” tipik bir Tanzimatçı idi. Bazıları Ali Kemal’in İttihatçı düşmanlığını Milli Mücadele’ye düşman olma noktasına kadar götürmesini ‘sert muhalefet’ olarak nitelemekle yetinirler. Örneğin kendisi hakkında çok acımasız yargılarda bulunan Yahya Kemal bile "Onun vatana ihanet ettiği ileri sürülemez" der. Bazıları ise Ali Kemal’e ‘hain’ damgasını vururlar. Çünkü onlara göre Ali Kemal, sadece Milli Mücadele’ye ve Mustafa Kemal’e ağır saldırılarda bulunmakla kalmamıştır. Ayrıca Anadolu’da birbiri ardına kurulan Redd-i İlhak ve Müdafaa -yı Hukuk cemiyetlerinin önünü kesmeye çalışmış, 23 Haziran 1919’da görevinden azledilen Mustafa Kemal’in tutuklanarak İstanbul’a getirilmesini emretmiş, Doğu Anadolu’da Ermeniler için ‘sınırlı özerklik’ içeren bir plana imza atmış, Anzavur Ahmet isyanını örgütleyenler arasında yer almış, 16 Mart 1920’de İstanbul’un işgal edilmesini sevinçle karşılamıştır. Hatta ‘Artin’ adını “Doğu illerini altı milyon altın karşılığı Ermenilere satalım” dediği için almıştır.
Velev ki bütün bunlar doğru olsa bile, Ali Kemal’in bir ‘hain’ olup olmadığına kim ve nasıl karar vermiştir? Milli Mücadele’ye şu veya bu biçimde karşı çıkanların büyük bir bölümünün hukuk dışı kuruluşlar olan İstiklal Mahkemeleri’nde yargılandıkları ve ağır cezalara çarptırıldıkları biliniyor. Daha şanslı olan bir bölüm ‘hain’ ve ‘muhalif’ ise ‘150’likler’ adıyla yurt dışına sürülmüşlerdir. Bunlardan biri Ali Kemal’le aynı dönemde, aynı tarzda muhalefet yürüten Alemdar gazetesi sahibi Refii Cevat Ulunay’dır. Ali Kemal’e bu hukuk dışı mahkemelerde yargılanmak bile çok görülmüştür.
Olayın en vahim yanı, bugün bazı çevrelerin bırakın korkunç linç olayını kınamayı, Ali Kemal’i ‘Ermeni dostu’ ya da ‘AB yanlısı’ aydınların prototipi olarak sunarak, kadim ‘bölücülük’, ‘bozgunculuk’, ‘hainlik’, ‘iç düşman’ söylemini yeniden üretmeleri ve aba altından sopa göstermek kabilinden Ali Kemal’in makus sonunu adeta onaylamaları.
.13-4-08
Tanrı Dağı Kadar Türk, Hıra Dağı Kadar Müslüman!
REJİMİN IRKÇI DAMARI . İkinci Dünya Savaşı yıllarında rejimin ırkçı-Türkçülüğe karşı yaklaşımı esas olarak Almanya ile Sovyetler Birliği arasındaki ilişkilere göre şekillenmişti. Almanların ilerlediği dönemlerde ırkçılık yükselmiş, tersi olduğunda ırkçı hareketlere mesafe konulmuştu. Bu bağlamda, 1944 Turancılar Davası, dünyada faşizmin, ırkçılığın suçüstü yakalandığı ve lanetlendiği döneme denk düşüyordu. Her ne kadar bu davada ceza alanlar 1945 sonrası Batı Bloku ile kurulan ilişkiler sayesinde Sovyetler Birliği’nin bir tehdit olmaktan çıkması üzerine beraat ettirilmişlerdi ama artık kimsede açık açık faşist tezleri destekleyecek cesaret kalmamıştı. Dolayısıyla ırkçı Türkçüler söylem değiştirdi.
DEĞİŞEN SÖYLEM . Artık ‘Turancılık’ yerine ‘milliyetçilik’; ‘Bozkurtlar’ yerine ‘milliyetçiler’; ‘Türk ırkı’ yerine ‘Türk milleti’ diyorlar, yeni tezlerini Millet, Orhun, Kopuz, Büyük Doğu, Hareket gibi yayın organları, Türk Gençlik Teşkilatı, Kıbrıs Türk Kültür Derneği, Komünizmle Mücadele Derneği gibi örgütler aracılığıyla kitlelere yaymaya çalışıyorlardı. Alparslan Türkeş ve kurmaylarının 1965’te ele geçirdikleri Cumhuriyetçi Köylü Millet Partisi’nin (CKMP) ismini 1969’da Milliyetçi Hareket Partisi (MHP) olarak değiştirmesi ve paramiliter faşist ‘ülkücü’ gençlik örgütlerinin çekirdeğini oluşturan ‘komando kampları’nı kurmasıyla ırkçı-Türkçülük yeni bir dönemece girmişti.
‘DEJA VU’ ETKİSİ . 1970’lerde yerli ve yabancı istihbarat servisleri tarafından ustaca yönlendirilen ‘ülkücüler’ tarafından Alevi ve Sünnilerin bir arada yaşadığı Orta Anadolu şehirlerinde çıkarılan kanlı çatışmalar, kamuoyunu 1980 darbesine hazırlamakta önemli bir işlev görmüştü. AK Parti ile MHP arasındaki ‘türban-başörtüsü’ konusundaki ittifak sırasında TÜSİAD Başkanı Arzuhan Yalçın Doğan, MHP’nin demokrasi siciline dikkat çekmişti ama, kendi demokrasi sicili de hiç parlak olmayan bir kesimin temsilcisi olduğu için olsa gerek, kimse üstünde durmamıştı. Bu haftayı, son dönemde bazı Anadolu şehirlerinde ‘Ülkücü-Kürt öğrenci çatışması’ diye kodlanan çatışmaları yorumlamakta belki faydası olur diye 30 yıl öncesinin olaylarına ayırdık. *** 27 Mayıs 1960 darbesinden sonra ortaya çıkan özgürlük atmosferinde sadece solcular değil, milliyetçiler ve dinciler de hızla örgütlenmeye başlamışlardı. 1961’de Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü ile isim babalığını Necip Fazıl Kısakürek’in yaptığı Anadolu Kulübü kuruldu. 1962’de kurulan Türkçüler Derneği, 1964’te yerini Türkiye Milliyetçiler Derneği’ne bıraktı. 1965’te muhafazakâr-dinci çizgideki 1000 Temel Eser Dizisi yayınlanmaya başladı. Aynı yıl Alparslan Türkeş ve kurmayları Cumhuriyetçi Köylü Millet Partisi’ni (CKMP) kontrollerine aldılar, partinin adını 1969’da Milliyetçi Hareket Partisi (MHP) olarak değiştirdiler. Paramiliter faşist ‘ülkücü’ gençlik örgütlerinin çekirdeğini oluşturan komando kamplarını kurdular. 1970’lerde faaliyete geçen Milli Türk Talebe Birliği, Yeniden Milli Mücadele Derneği, Kültür Ocakları, Milli Gençlik Vakfı ve Ülkü Ocakları gibi örgütler, Türk-İslam sentezci öğrencilerin bir araya geldikleri çatıları oluşturdu.
AYDINLAR OCAĞI . Ankara Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi hocalarından Fuad Köprülü ve Zeki Velidi Togan gibi Türkçü ideologların öğrencisi olan ve doktorasını Selçuklu Sultanı Melikşah üzerine veren Prof. Dr. İbrahim Kafesoğlu, öğretim üyelerine ve aydınlara hitap edecek bir oluşum arayışına girmiş ve 1969’da 70’e yakın fikir adamını 2. Milliyetçiler Kurultayı’nda buluşturmuştu. Bu tarihten sonra bir yıl boyunca sürekli toplantılar yapan muhafazakâr aydınlar, sonunda Süleyman Yalçın’ın isim babalığını yaptığı Aydınlar Ocağı’nı kurdular. Kuruluş için DP’nin iktidara gelişinin 20. yıldönümü olan 14 Mayıs 1970 seçmişlerdi. Aynı tarihlerde faaliyette olan İlim Yayma Cemiyeti ile dirsek teması içinde, resmî ideoloji yapımında önemli roller üstlenen Aydınlar Ocağı’nın kurucularından ve uzun yıllar yöneticilik yapan Süleyman Yalçın’a göre “Türkün en kısa tarifi, Türkçe konuşan Müslüman” şeklindeydi.
SEYYİD AHMET ARVASİ . 1970-1980 arasında MHP Genel İdare Kurulu üyesi olan Ağrı-Doğubeyazıtlı Nakşibendî eğitimci Ahmet Arvasi (ö. 1988) Türk-İslam Sentezi’ni ‘Türk-İslam Ülküsü’ adıyla yeniden tarif etti. Arvasi’ye göre İslam dini ‘biyolojik ırk’ gerçeğini inkâr etmiyor, ancak bir Batı-Hıristiyan kavramı olan ‘biyolojik ırkçılığı’ reddediyordu. Arvasi’nin biyolojik ırkçılığı reddederken yerine koyduğu kavram ‘bir milleti teşkil eden fertlerin, ailelerin sınıf ve tabakaların soy birliği şuuru demek olan içtimai ırkçılık’ idi. Kimse biyolojik verasetini tâyin irâdesine sahip değildi ama içtimaî ırk tercihe açıktı. Ve adeta ‘Allah’ın bir ayeti olan’ bu görüş en veciz şekilde Mustafa Kemal Atatürk’ün “Ne Mutlu Türküm diyene” sözüyle ifade edilmişti.
BATILILAŞMAYA PANZEHİR . Eski sentezcilere yeni ‘ülkücülere’ göre ‘Türk Kültürü’ çok eski, dünya tarihinde önemli yeri olan, gelenekleri olan, coğrafi açıdan yaygın, cihan hâkimiyetini sağlamış bir kültürdü. Türkler, beyaz ırktan, insancıl, adil, hiçbir zaman kan dökmemiş, hoşgörülü, laik, zayıflara, yaşlılara, kadınlara, aileye ve orduya saygılıydı. Din ‘milleti millet yapan’ değerlerin en başta geleniydi. Din sayesinde, ‘Müslüman Türk’, ‘nefsini bilen’, ‘kendini bilen’, ‘Rabbini bilen’ ‘fazilet sahibi’ nesiller yetiştiriyordu. Din, Türk’ü kendisine yabancılaşmaktan ve Batı’ya benzemekten kurtaran en önemli öğeydi. İslamiyet adeta Türkler için indirilmiş bir dindi, çünkü İslam uygarlığıyla Türklerin İslamiyet öncesi kültürleri arasında büyük benzerlikler vardı. Bunlar, tek tanrı inancı, ruhun ölümsüzlüğüne inanç, adalet duygusu, aile ve ahlakın önemiydi. Türkler de İslamiyet’e büyük ‘hizmetler’ yapmıştı. Bunlardan en önemlisi Haçlı Seferleri’ni durdurmalarıydı. Eğer bu olmasaydı, İslamiyet yerine Hıristiyanlık ‘cihan’ hâkimi olurdu!
SENTEZCİ DARBECİLER . Türk-İslam Sentezi, 1980 darbesi sonrasında olağanüstü koşulların yaşandığı bir dönemde, yitirilen toplumsal düzenin yeniden sağlanacağı ve birliğin ve bütünlüğün ilelebet korunacağı vaadini örgütleyerek ideolojik ufkunu çizdi. Darbe sonrasında TTK’nin yerine açılan Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu (AKDTYK) Türk İslam sentezinin en önemli ideoloji üretim merkezi oldu. Yedi kişilik yönetim kurulunun Cumhurbaşkanı tarafından atanan dört üyesi Türk-İslam sentezcisiydi. Kurumun 20 Haziran 1986 tarihli 10. oturumunda sunulan raporda Türk kültürü, Asyalı ve Müslüman olarak tanımlanıyordu. ‘Soydaşlar’, ‘Dış Türkler’, ‘Pan Turancılık’, ‘Türklerin İslamiyet’e hizmetleri’ gibi kavramlar bu tarihten sonra daha sık kullanılmaya başladı. 1990 sonrasında Komünist Blokun yıkılması Türkçülere ‘sonunda doğrulanmış oldukları’ duygusu yaşatmıştı. Öyle ki, Orta Asya kökenli Şamanizm ve Ahmet Yesevi düşüncesi Aleviler, Kemalistler ve solcular arasında bile yaygınlaşmaya başlamıştı. Yıllardır savundukları tezlerin toplumun geneline yayılması onları gururlandırmıştı. ‘İslam’da reform’ ve ezanın Türkçeleştirilmesi çağrıları sentezin bu dönemdeki yeni açılımları oldu.
SENTEZİN SOKAKTAKİ TEZAHÜRÜ: ÜLKÜCÜ TERÖRÜ
1970'lerde sentezin kitlelere yansıması çok kanlı oldu. MHP, Necmettin Erbakan’ın Milli Selamet Partisi’ne (MSP) oy vermiş olan kitlenin bir bölümünün MHP’ye yönelmesini sağlamak için ünlü ‘3K’ (Kızılbaş-Kürt-Komünist) formülünü ustaca parti söylemine dâhil etmişti. Nitekim, 1973 seçimlerinde yüzde 11,8 oranında oy alan MSP, haziran 1977’de 8,6’ya gerilerken, MHP oyunu 3,4’ten 6,4’e yükseltti. Bu oy artışı MHP’yi yeni bir stratejiyi uygulamak konusunda cesaretlendirdi. Alevi ve Sünnilerin birlikte yaşadığı, sanayileşmesi gecikmiş Orta ve Doğu Anadolu bölgelerinde milliyetçi çevrelerin önderliğinde yaratılacak ‘iç savaş’ koşulları gerekçesiyle ordu ve MHP’nin içinde olduğu bir iktidar bloğu oluşturulmaya çalışmaları başladı.
MALATYA'DA 17 BOMBA . Bu stratejinin ilk adımı MHP’nin 15 Nisan 1978’de Ankara’da yapacağı Büyük Yürüyüş’tü. Yürüyüşten bir hafta önce hepsi Ankara’dan olmak üzere, Pazarcık, Adana, Adıyaman ve Malatya’da Sünni ve Alevi kesimlerden saygın kişilere bombalı paketler gönderilmişti. CHP Pazarcık İlçe Eski Başkanı Memiş Özdal paketi şüphelenerek almadı ama PTT’de patlayan paket bir görevlinin ölümüne neden oldu. Adana’da Ahmet Akalın’a gönderilen bomba etkisiz hale getirildi. O sırada tenzil-i rütbe ile Adıyaman Emniyet Müdür Yardımcılığı’na atanmış olan (geleceğin içişleri bakanı) Abdülkadir Aksu’ya gönderilen paket ise alıcısına ulaşmadan İçişleri Bakanlığı tarafından ele geçirildi ve Scotland Yard uzmanlarının yardımıyla imha edildi. Bu arada, halkın galeyana getirilmesi mümkün olmadığı için olsa gerek, 15 Nisan Büyük Yürüyüş’ü fiyasko ile sonuçlandı.
HAMİDO'NUN ÖLDÜRÜLMESİ . Ancak hesaplar Malatya’da tutacaktı. Çünkü 14 nisandan itibaren büyük bir gerilim içine sokulan Malatya’nın çeşitli yerlerinde 17 bomba bulunmuştu. Dahası, şehrin sağ eğilimli Belediye Başkanı Hamit Fendoğlu, 7 nisanda kendisine gönderilen bombalı paketi 14 nisanda aldığı halde işlerinin yoğunluğu yüzünden ancak ayın 17’sinde açmış, patlayan bomba ‘Hamido’ lakaplı Fendoğlu’yla birlikte iki torunu ve gelininin de ölümüne sebep olmuştu. Nihayet beklenen hareketlilik sağlanmıştı. 18 nisan sabahı çevre il ve ilçelerden Malatya’ya akın eden 20 bin kişi Malatya sokaklarında ‘Dan dan, intikam!’, ‘Müslüman Türkiye!’, ‘Kahrolsun Komünizm!’, ‘Katil Ecevit!’ sloganlarıyla şehri talan etti. 19-20 nisan günlerinde devam eden çatışmalar sonucunda aralarında faşistlerin de bulunduğu sekiz kişi öldü, 100 kişi yaralandı.
SİVAS'TA 9 ÖLÜ, 350 YARALI . Bunu Sivas olayları izledi. Gerilimin ilk işareti 11 Eylül 1978’de Alevi-Kürtlerin yoğun olarak bulunduğu Divriği ilçesinde Ramazan Bayramı’nın arifesinde bir caminin duvarlarına orak-çekiç çizilip bir bomba koymasıyla verilmişti. ‘Aleviler camiyi bombaladı’ denilerek başlatılan kışkırtma ertesi yılın Ramazan Bayramı arifesinde benzer bir gerekçe ile tekrarlandı. 4 eylül günü sabahın ilk saatlerinde farklı camilerde kılınan bayram namazları esnasında ‘Komünistler, Kızılbaşlar kardeşlerimizi öldürdü’, ‘Müslüman yok mu?’, ‘Allah’ını seven bizimle gelsin!’, ‘Kanımız aksa da zafer İslam’ın’ sloganları atarak camilerde toplanan halk, faşistlerin kışkırtması ise galeyana geldi. Sonuç dokuz ölü, 350 yaralı idi.
MARAŞ'TA KİTLESEL KATLİAM . Ama daha korkuncu yoldaydı. Alevi yurdu diye bilinen Kahramanmaraş’ta, 3 Nisan 1978’de ülkücüler tarafından öldürülen Alevi dedesi Sabri Özkan’ın cenaze töreninden beri süren gerginlik aralık ayında zirveye ulaş(tırıl)mıştı. Görevli olduklarını söyleyen bir takım kişiler, Alevilerin ve solcuların oturdukları semtlerde, bir tür nüfus sayımı yaptıklarını söyleyerek konutları dolaşmışlar, yeni numaralar verdikleri kapıları kırmızı boyayla işaretlemişlerdi. Bazı bölgelerde ise PTT görevlisi olduklarını söyleyen kişiler kapılara işaret koymuşlardı. Müftü de resmî araçla şehri dolaşıp kışkırtıcı konuşmalar yapmıştı. 19 Aralık gecesi, ‘Esir Türkler Haftası’ vesilesiyle Türkiye’de Ülkücü Gençlik Derneği (ÜGD) tarafından tüm Türkiye’de eş zamanlı gösterilen Sovyetler Birliği aleyhtarı Güneş Ne Zaman Doğacak? adlı filmin gösterimi sırasında Kahramanmaraş’taki Çiçek Sineması’na düşük tesirli bir bomba atıldı. Bir grup faşist ‘Müslüman Türkiye!’ sloganlarıyla CHP İl binasına saldırdı. 20 aralıkta Yenimahalle’de Alevilerin gittiği Akın Kıraathanesi’ne bomba atıldı. 21 aralıkta öldürülen iki solcu öğretmenin cenaze töreninden sonra yürüyüşe geçen grup karşılarında ‘Komünistler geliyor! Komünistler Ulu Cami’yi yakıyor!’, ‘Ordu bizimle beraber!’, ‘Neden duruyorsunuz, sizde din iman yok mu? Din elden gidiyor!’ Yürüyün, komünistleri öldürelim!’, ‘Alevilere ölüm!’, ‘Yaşasın Türkeş!’ diye bağıran 10 bin kişilik faşist grubu bulmuştu. Belediye hoparlöründen yapılan anonsla saldırı başlarken MHP Genel Başkanı Alparslan Türkeş Ankara’da İka haber ajansına şöyle diyordu: “Hükümetin düşmesi belki yarın belki yarından da yakındır.” 23-24 aralık günleri arasında, baltalı, palalı saldırganlar tarafından, resmî rakamlara göre ölü sayısı 111, gayri resmî kaynaklara göre bunun en az iki katı insan, doğranarak, işkence edilerek, yakılarak katledildi. Çok sayıda kadına tecavüz edildi, göğüsleri kesildi. 552 ev ve 289 işyeri tahrip edildi.
HÜKÜMETİN BECERİKSİZLİĞİ . Süleyman Demirel olaylardan sonra kendisini sıkıştıran gazetecilere ünlü cevabını vermişti: “Bana sağcılar adam öldürüyor dedirtemezsiniz!” Daha açık sözlü olan Tercüman gazetesi yazarı Ahmet Kabaklı ise olayları şöyle nitelemişti: “Binicisini beğenmeyen asil bir kısrağın şahlanışı!” Olaylar boyunca sesi çıkmayan CHP’li İçişleri Bakanı İrfan Özaydınlı daha sonra hazırladığı raporda katliamları şehre seyyar piyangocu olarak gelen 26 kişinin planladığını söyleyecekti. Olaylardan sonra Ecevit Hükümeti’nin tek yaptığı 13 ilde sıkıyönetim ilan etmek oldu.
ÇORUM'DA İKİNCİ KİTLESEL KATLİAM . Tedavi gördüğü kanser hastalığı yüzünden ölmesi an meselesi olan MHP Genel Başkan Yardımcısı Gün Sazak’ın bilinmeyen kişilerce 27 Mayıs 1980 günü Ankara’da öldürülmesiyle doğan gerilimin ‘meyveleri’ Çorum’da toplandı. Haziran ayı boyunca Çorum kent merkezinde ve çevre köylerde gerginlik tırmandırıldı. 4 temmuz cuma günü ‘Komünistler Alaaddin Camii’ne bomba attılar’ söylentisinin yayılması ve bunun TRT’nin 19:00 bülteninde yer almasıyla başlayan saldırıda saldırganlar ‘Kanımız aksa da zafer İslam’ın’, ‘Kana kan, intikam’, ‘Müslüman Türkiye’ sloganları atıyorlardı. Bilânço çoğu Alevi 50’den fazla ölü 100 civarında yaralıydı. 100’den fazla işyeri de tahrip edilmişti.
VE BEKLENEN DARBE . Kasım 1979'da AP azınlık hükümetini kuran Süleyman Demirel, gazetecilere olayların ‘komünistlerin tahrikiyle’ çıktığını söylemiş ve “Çorum’u bırakın Fatsa’ya bakın” demişti. Mesaj alanlar gözlerini Fatsa’ya çevirmişlerdi ki 12 Eylül 1980 darbesi oldu. Türkiye’yi kana bulayan olaylar bıçak gibi kesildi. Sıra, itinayla pişirilen bu acı yemeği sağcısıyla solcusuyla tüm Türkiye’ye yedirmeye gelmişti.
MARAŞ YARGILAMALARI . Diğer olayların failleri bulunamamıştı ama Kahramanmaraş olaylarından dolayı 804 kişi hakkında dava açıldı. Ancak bunların çoğu böyle bir olayı tertipleyecek nitelikte olmayan, ev hanımı, çöpçü, biletçi gibi sıradan insanlardı. Bu sanıklardan 29’u ölüm cezasına, yedisi müebbet hapse, yedisi 15-24 yıl arasında, 29’u 10-15 yıl, 259’u da beş ila10 yıl arasında, 26’sı ise bir-beş yıl arasında hapis cezası aldılar. 379 kişi davadan beraat ederken 68 kişi firarda olduğu, veya dava sırasında ölmüş olduğu için davaları düştü. Ölüm ve müebbet hapis cezaları dışındakilere 1/6 oranında cezai indirim uygulandı. Ancak mahkemenin kararı Yargıtay tarafından bozuldu. Yeniden yargılama yapıldıktan sonra, dosya hafif cezalarla kapatıldı. 1991’de çıkan Terörle Mücadele Yasası’nda yapılan değişiklikle katliam sorumlularının hepsi salıverildi. Olaylardan hemen sonra Ankara’daki Ülkücü Gençlik Derneği Genel Merkezi’ni telefonla arayarak durumu rapor ettiği iddia edilen Ökkeş Kenger (olaylardan sonra Şendiller soyadını almıştı) beraat ettikten sonra MHP ve BBP’den milletvekili olarak meclise girdi. Yıllar sonra İçişleri Bakanı İrfan Özaydınlı’nın raporunda olaylar sırasında Maraş’ta oldukları belirtilen bazı isimler Susurluk Olayı’nda tekrar karşımıza çıktılar.
MİT RAPORU . 20 Aralık 2006 tarihinde, Bülent Ecevit, 1979’dan beri kasasında sakladığı bir belgeyi gazeteciler Can Dündar ve Rıdvan Akar’a açıkladı. Üzerinde ‘çok ciddi bir kaynaktan verilmiştir’ notu bulunan belgede ‘CHP iktidarı devraldıktan sonra vuku bulan büyük olayların (Malatya, Sivas, Kahramanmaraş) çıkacağına dair bir-iki ay evvelinden haber verilmediğinden yüzlerce vatandaşımızın can ve mal kaybına sebebiyet vermişlerdir. Önceden haber vermek bir tarafa olayın yaratılmasında en etkin rol oynamışlardır. Nitekim Kahramanmaraş olayı MİT’ten (...), (...), (...), (...)’in (isimler gazeteci Can Dündar ve Rıdvan Akar tarafından gizlenmişti) müşterek planlamaları ile çıkarılmıştır. Türkeş oraya (...)’in tavassutuyla (...)’u tayin ettirerek Güney Bölgesi’ni ele geçirmiş ve Maraş olayını rahatlıkla tertip ettirmiştir. MİT olayın içinde olmasaydı Maraş’tan her türlü istihbaratı aylar evvel alır ve olayın zuhur etmesine meydan vermezdi. MİT, CHP zamanında büyük olayları yapan ve yaptıran MHP’lilere ait bilgileri saklamış, sıkıyönetim mahkemelerine sadece sola ait raporların verilmesi hususunda Türkeş, MİT’teki elemanlarına talimat vermiştir’ yazıyordu. Ökkeş (Kenger) Şendiller, “Bu belgeden anlaşıldığı üzere, MİT, rahmetli Türkeş ve Ecevit ciddi olarak zan altındadır. O zaman MİT’in başında Adnan Ersöz Paşa vardı. Bu münasebetle TSK da zan altındadır. Eğer bu belge gerçekse olayın üzerine muhatapları ve vârisleri gitmeli ve gerçekler ortaya çıkarılmalıdır” dedi. Ancak tahmin edileceği üzere kimse olayın üstüne gitmedi.
Kaynak: Etienne Copeaux, Türk Tarih Tezinden Türk-İslam Sentezine, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1998; Adana, Kahramanmaraş, Gaziantep, Adıyaman, Hatay İlleri Sıkıyönetim Askeri Komutanlığı 1 Numaralı Askeri Mahkemesi, Gerekçeli Karar, Esas No:1980/82, Karar No:1980/520; H. Nedim Şahhüseyinoğlu, Yakın Tarihimizde Kitlesel Katliamlar, İtalik Yayınları, 1999; Ülkücü Komando Kampları/AP Hükümetinin 1970’te Hazırlattığı MHP Raporu, Kaynak Yayınları, 1997.
.20-4-08
Devşirme’ Marşlarla Milliyetçilik
“Üsküdar’a gider iken aldı da bir yağmur/Katibimin setresi uzun eteği çamur… diye başlayan ünlü türkünün bestesi 1853-1856 Kırım Savaşı sırasında İstanbul’daki Selimiye Kışlası’nda kalan ‘eteklikli’ İskoç Alayı’na moral vermek için yazılmış ‘Donsuz askerler…’ diye başlayan bir asker şarkısıdır. II. Mahmut döneminde (1808-1826) modernleşme çabaları sırasında askerlere giydirilen setre ve pantolon mutaassıp çevreler tarafından ‘sokağa donla çıkmakla’ eşdeğer görülmüş, özellikle de ‘gavur mukallitliği’ denilen bu modernleşme hareketine çabuk uyum gösteren eli yüzü katipler halkın diline düşmüştür. Bir İstanbul külhanbeyi, bu katiplerle alay etmek için, Üsküdar yolu üzerinde olan Selimiye Kışlası’nda kalan İskoç askerleri için yazılan marşın müziğine Türkçe sözler yazar ve ünlü Katibim türküsü ortaya çıkar.
1974 Kıbrıs ‘Barış Harekatı'ndan sonra bir Yahudi şarkısına Türkçe sözler yazılmış ve ortaya Ayten Alpman’ın ünlü Memleketim şarkısı çıkmıştır. 1980 darbesinden sonra solcu mahkumları ‘millileştirmek’ için marş niyetine binlerce kez çalındığı için bu gün pek çok eski mahkum, bu şarkının adını duyduğunda bile ciddi bir gerginlik yaşar. On binlerce Fenerbahçelinin coşkuyla söyledikleri Yaşa Fenerbahçe Marşı, Franko dönemine ait faşist güfteli Viva L'Espanya (Yaşa İspanya) adlı İspanyol marşıdır ve bugün İspanya’da pek çok kişi bu marşı duymaya tahammül edemez. Ülkücülerin söylerken gözlerini yaşartan “Çırpınırdı Karadeniz/Bakıp Türkün Bayrağına” türküsü 18.yüzyılda yaşamış Sayat Nova adlı Ermeni sanatçının Kamança adlı şarkısının Türkçesi’dir.
AKP BİAT MI EDİYOR? Ama daha ilginci, Türklerin topluca ezbere söyleyebildikleri nadir marşlardan olan Gençlik Marşı, İstiklal Marşı ve 10. Yıl Marşı’nın bestelerinin de ‘gayri-milli’ olduğu yolunda iddialar var. Bunlardan 10. Yıl Marşı, 28 Şubat 1997 müdahalesinden beri rejime iman tazelemek isteyenlerin ilk aklına gelen marş.Geçenlerde AKP’nin Gençlik Kolları 2. Olağan Kongresi’nde, Başbakan Erdoğan’ın salona gelişi öncesinde 10. Yıl Marşı ve ‘Atatürk’ün İzindeyiz’ şarkısı çalınması, Erdoğan Deniz Baykal’ı eleştirirken sık sık Atatürk’e vurgu yapması aklımıza AKP de ‘iman tazeleyenlere katıldı?’ sorusunu getirmedi değil. Nitekim Hürriyet başyazarı Ertuğrul Özkök de kendilerini ‘marşa itibarını iade ettikleri ve zihniyet devrimi yaptıkları için’ kutlamıştı. AKP eğer düne kadar eleştirdiği merkezle ittifak yapmaya karar vermediyse, merkezi ‘Kim daha Atatürkçü?’ yarışmasıyla alt etmeyi düşünüyor demektir ki, bu gerçekten ilginç bir duruma işaret ediyor. Şimdilik işin bu yanını zamana bırakarak, “bu marşı 28 Şubat Marşı diye küçümsemek”, “çok ama çok kötü bir şeydir”, hatta ‘tehlikeli bir bölücülüktür’ diye gözdağı veren ‘Türkiye Türklerindir’ gazetesinin başyazarının gazabına uğramayı göze alarak, üç ‘milli’ marşımıza da yakından bakalım dedik.
‘Şakıyan Üç Genç Kız’
Türklerin en çok bildiği ve sevdiği üç marştan biri olan “Dağ başını duman almış, gümüş dere durmaz akar’ diye başlayan Gençlik Marşı, İsveçli besteci Felix Körling'e ait bir ormancı şarkısı. Marşın asıl adı ‘Tre Trallade Jantor’ yani ‘Şakıyan Üç Genç Kız’. Bazıları şarkının sözlerinin erotik olduğunu söylüyor ama İsveççe bilmediğim için kontrol edemedim. Marşın ‘millileştirilmesi’ 1900’lerin başında oluyor. İttihat ve Terakki Cemiyeti tarafından kurulan ‘paramiliter’ Osmanlı Genç Dernekleri’ndeki gençlerin ‘milli duygularının yoğunlaşması için’ Mektebi Sultani’nin idman hocalarından Selim Sırrı (Tarcan) Bey müzik eğitimi için gittiği Stocholm’den döndükten sonra aklına bir fikir geliyor. Gerisini İstanbul Erkek Muallim Mektebi Türkçe öğretmeni Ali Ulvi (Elöve) Bey’den dinleyelim: “Bir gün okulun uygulama odalarından birinde çalışırken, Selim Sırrı Tarcan ziyaretime geldi. O günlerde pek gözde olan bir İsveç marşı için yazmamı istedi. İstenilen güfte 4x4 veya 8 heceli olacaktı. Vakit geçirmeden çalışmaya koyuldum. I. Dünya Savaşı’nın aleyhimize döndüğü yıllardı o yıllar. Gençlik ve halk kaygıya kapılmıştı. Marş yazarken başlıca amacım bu havayı dağıtmak, gençlere azim, ümit ve kalp vermek oldu…”
MUSTAFA KEMAL ÇOK SEVİYOR . Marş ilk kez Ali Ulvi Bey’in okulunda (bugün St. Joseph Koleji) çalınır ve pek sevilir. Okul dışındaki ilk icrası ise 1916 yılının ilkbaharında Kadıköy’de İttihat Spor Çayırı’nda olacaktır. Marşın Cumhuriyet döneminin en sevilen marşı olmasını ise Mustafa Kemal’e borçluyuz. Önce Samsun’a giden Bandırma Vapuru’nun güvertesinde yıldızlara bakarak dalgaların sesini dinlerken; Samsun’dan Havza’ya giderken Çamlıbel mevkiinde arabası bozulduğunda ise yürüyerek Havza’ya giderken güç toplamak için, yanındakilerle bu marşı söylemiş. Milli Mücadele sırasında ordudaki subaylara moral veren marşın resmen ‘milli marş’ olması ise ancak 20 Haziran 1938 tarihli, 2400 Sayılı Kanun’la olmuş.
Bu bölümü eğlenceli bir anekdotla bitirelim: 1955'te İsveç'ten bir kız jimnastik ekibi İstanbul'a gelir. Spor ve Sergi Sarayı'nda yaptıkları gösteriyi piyano eşliğinde söyledikleri bir şarkıyla bitirirler. Şarkı ‘Tre Trallade Jantor’dur. O sırada salondaki bütün izleyiciler ayağa kalkar ve ‘Dağ başını duman almış/Gümüş dere durmaz akaarrrrr….’diye İsveçli sporculara eşlik eder. Durumu bilmeyen İsveç medyası olayı "centilmen Türk seyircisinden jest" olarak yorumlar. Nereden bilsinler, tam 40 yıl önce şirin şarkılarını millileştirdiğimizi…
İstiklal Marşı ve Karmen Silva Opereti
“Bir gün Orta Tedrisat Müdürü odasında çalışıyordum. Kalpağımı masanın bir kenarına koymuştum. Kapı açıldı. İçeriye kısa boylu bir Erkanı Harbiye Albayı girdi. Onu görünce ayağa kalktım, kalpağımı giydim. ‘Buyurunuz’ dedim. Bu zat ‘Ben, Garp Cephesi Erkanı Harbiye Reisi İsmet’ dedi. Kendisini masamın önündeki iskemleye buyur ettim, oturdu. ‘Beni size Dr. Rıza Nur Bey gönderdi. Orduca karar verdik. Bir İstiklal Marşı istiyoruz. Bunun güftesini ve bestesini ayrı müsabakaya korsunuz. Her birini kazanana beşer yüz lira vereceğiz’ dedi. Emirlerini hemen yapacağımı söyledim. O da kalktı gitti.” Bu satırlar 1921’de Maarif Vekaleti’nde orta dereceli eğitimden sorumlu olan Kazım Nami (Duru) Bey’e ait.
O sırada Ankara’da ev bulamadığı için, Taceddin Dergâhı’nda misafir edilen ve Meclis’e Burdur Milletvekili olarak katılan ‘Çanakkale Şehitleri’ ve ‘Bülbül’ şiirlerinin sahibi Mehmet Akif (Ersoy)’un ‘Milletin başarılarının para ile övülemeyeceğini’ düşündüğü için yarışmaya katılmak istemediği, yarışmaya gönderilen 724 şiiiri gözü tutmayan ‘Türkçü’ Maarif Vekili Hamdullah Suphi (Tanrıöver) Bey’in kendisine yazdığı davet mektubundan sonra fikrini değiştirdiği bilinir.
MEHMET AKİF’İN ŞİİRİ SEÇİLİYOR . Ön elemeyi geçen yedi şiir, Mustafa Kemal’in oturum başkanlığını yaptığı 12 Mart 1921 günü tartışmaya açılır. İyi bir hatip olan Hamdullah Suphi, gür sesiyle Mehmet Akif’in şiirini okuduğunda milletvekilleri büyük bir heyecana kapılırlar. Hamdullah Suphi’nin başını çektiği bir ekip diğer şiirlerin okunmasına gerek bile görmez ve oylamaya geçmeyi önerir. Buna itiraz edenler olur. Çünkü diğer altı şiir Mehmet Akif’in şiirinden daha fazla ‘milli’ öğeler taşımaktadır. Örneğin bu şiirlerde ‘Türk’ sözü geçerken Akif’in şiirinde sadece ümmet anlamına gelen ‘ırk’ terimi vardır. Mustafa Kemal’in konuşmasını takiben şiir iki kez daha okunur ve oylamaya geçilir. Şiirin bazı yerlerinin tadil edilmesini gerektiğini ima eden Bolu Milletvekili Tunalı Hilmi Bey oylamanın oldu-bittiye getirilmesinin marşın meşruiyetini zedeleyeceğini ileri sürer ama sözünü dinletemez. Hamdullah Suphi’nin el kaldırma usulüyle yaptığı oylamada Akif’in şiiri ‘çoğunlukla’ ‘İstiklal Marşı’ olarak kabul edilir. Bunlar olurken Mehmet Akif, utangaçlığından başını kollarının arasına saklayarak, sırasının üstüne kapanır. Oylama sonucu belli olur olmaz da heyecanla Meclis’i terk ederek Taceddin Dergahı’na gidecek ve tebrikleri orada kabul edecektir. Daha sonra Hamdullah Suphi Bey’e “Ben bu kadar güzel yazmadım. Ama siz, çok güzel okudunuz.” diyecektir.
O günlerde büyük yoksunluk içinde yaşayan şair, yarışmanın başındaki tutumunu sürdürecek ve 500 liralık para ödülünü Darü’l Mesai adlı hayır kurumuna bağışlayacaktır. Mustafa Kemal daha sonra gazeteci İsmail Habib Sevük'e, İstiklal Marşı'nın en beğendiği beytinin "Hakkıdır hür yaşamış bayrağımın hürriyet/Hakkıdır Hakka tapan milletimin istiklâl" olduğunu söyleyecek ve "bu milletten asla unutmamasını istediğim mısralar işte bunlardır" diyecektir.
GÜFTECİ ÇOK BESTECİ AZ . Sıra beste yarışmasına gelmiştir. Aralarında yine Kazım Karabekir’in olduğu 24 ‘besteci’ eser göndermiştir, yani katılım düşüktür. Fakat o günlerde Yunan ordusu Polatlı’ya yaklaşmıştır. Hükümetin ve Meclis’in Kayseri’ye nakli düşünülmektedir. Sonunda, Meclis’te ordunun Sakarya’da savunma düzenine geçmesi fikri galip gelerek, Ankara’nın tahliyesinden vazgeçilir ama yarışma unutulur gider. Bunun üzerine bazı bestekârlar kendi bestelerini çevrelerinde ‘İstiklal Marşı’ diye yaymaya başlarlar. 1924 yılında bu kargaşaya son vermek için Milli Eğitim Bakanlığı’nda bir kurul oluşturulur ve Ali Rıfat (Çağatay) Bey’in Türk müziği etkisindeki ‘acemaşiran’ motifli bestesinde karar kılınır. Ancak 1930’da nedendir bilinmez, yeni bir emirle Riyaset-i Cumhur Orkestrası Şefi Osman Zeki (Üngör)’ün Batılı tarzdaki bestesinin ‘milli marş olarak kabul edildiği’ memleketin dört bir köşesine bildirilir. Batıcı modernleşme çabalarının bir sonucu olarak Türk musikisinin gözden düşmeye başlayacağının ilk işaretidir bu karar.
İLK MEZURLAR . “Nurettin Eşfak/mavzer tabancasının emniyetiyle oynıyarak konuşuyor:/-Bizim İstiklâl Marşı'nda aksıyan bir taraf var/bilmem ki, nasıl anlatsam,/Âkif, inanmış adam, büyük şair/fakat onun/inandıklarının hepsine inanmıyorum./Meselâ, bakın: ‘Gelecektir sana vaadettiği günler Hakkın.’/Hayır,/gelecek günler için/gökten âyet inmedi bize./Onu biz, kendimiz/vaadettik kendimize./Bir şarkı istiyorum/zaferden sonrasına dair./ ‘Kim bilir belki yarın...’”
Yer sorunu yüzünden büyük bir ayıp işleyerek düzenini bozarak aktardığımız bu dizeler, Nazım Hikmet’in Kuvayı Milliye Destanı’ndan alınma. Nazım’ın itirazının neye olduğunu anlıyoruz ama, konumuz bu olmadığı için duymazlıktan geliyoruz. Ama başka aksayan yanlar da İstiklal Marşı’mızda. Hepimizin bildiği gibi 1930’dan beri“larda yüzen alsancak…”, “nim milletimin…” “bu celal sana…”, “kanlarımız sonra helal hakkıdır” gibi dizelerle savaşmak zorunda kalmıştır vatan evlatları. Çünkü marşta ‘prozodi’ hataları vardır, yani sözlerle müzik arasında ahenk yoktur. Marşın neden böyle olduğunu irdelemeden önce marşın besteleniş hikayesinin Zeki Üngör versiyonunu dinleyelim: “İstiklal Savaşı’nın devam ettiği sıralarda ben Muzıka-i Humayun muallimi idim. Yani doğrudan doğruya saraya ve Vahdettin’e bağlıydık (…) Kurtuluş ordusu süvarilerinin İzmir’e girdiklerinden iki veya üç gün sonra evimde, Talim-Terbiye Hey’eti azası ve terbiye mütehassısı dostum Haydar merhumla oturuyorduk. Kapı çalındı. İlkokul öğretmeni İhsan merhum geldi. Büyük bir heyecan içinde süvarilerin İzmir’e girişlerini anlatmaya başladı. Hepimiz coşmuştuk. Hemen kalkıp piyano başına geçtim. Ve derhal içimden doğan parçayı çalmaya koyuldum. Böylece marşın ilk ‘ti’ yerine kadar akordu çıktı. Bu şekilde iki üç mezur yaptım (…) İki gün sonra beste bitti. Götürüp arkadaşlara gösterdim. Çok beğendiler. Bunun üzerine bu müziği milli marş olarak takdime karar verdim. Kıymeti hakkında daha kat’i bir fikir edinmek maksadı ile besteyi Viyana Konservatuvarı direktörüne gönderdim. On gün sonra direktörden gelen bir mektupta eserin çok orijinal bulunduğu ve melodisinin Türk ihtişamına yakışacak şekilde olduğu belirtilerek tebrik ediliyordum. Bu mektup geldikten on beş gün sonra beni Ankara’dan çağırdılar, gittim. Bana Muzıka-i Hümayun-u bütün kadrosu ile Ankara’ya nakletmek vazifesi verildi (…) Vahdettin henüz padişah olduğu için bu işleri gizli yapıyorduk. Bir ay sonra da kimseye bir şey söylemeden Ankara’ya gittim. Ve hemen İstanbul’daki arkadaşları bir telgrafla çağırdım. Üç gün sonra geldiler. Böylece milli marşı bu heyete ilk defa olarak Ankara’da verilen o baloda Atatürk’ün huzurunda çaldık. İşte milli marş böyle bestelendi.”
DÖRTNALA ATLILAR NEREDE? . Osman Zeki Bey, marşın pek ölgün bulunan ritminin kabahatini de başkalarına atar: “Ben İstiklal Marşı’nı bestelerken kulaklarımda İzmir’e koşan atlıların dörtnal sesleri vardı. Bir de marşın bugün aldığı şekli düşünün. Eserin başında metronomu 1 dörtlük 80 olan bir eser hiç bir vakit cenaze marşına benzemez. Plaklardaki ağır tempolu çalınışı ise, ‘Sahibinin Sesi’ stüdyosunda orkestra ile plağa çaldığımız zaman teknisyenler, bunun çok süratli bir marş olduğunu söylediler. Bu sebeple plağın aynı yüzüne bir marş daha çalmamızı rica ettiler. Ben böyle bir teklifi kabul edemezdim. O anda aklıma bir şey geldi: ‘Marşı biraz ağır çalalım, böylece plak dolar. Sonra çalınırken gramofon biraz hızlıya ayarlanır, olur biter’ dedim. Bu fikir pek münasip görüldü ve dediğim gibi yapıldı. Fakat bilahare böyle bir fikir vermekle hata ettiğimi anladım. Çünkü marş çalınırken gramofonun hızlıya ayarlanması icab ettiğini kim bilebilirdi?” Bu açıklamaya inanıp ‘keşke böyle yapmasaydı’ deyip geçiyoruz çünkü çok daha vahim bir iddia var.
İNTİHAL Mİ? . O yıllarda TBMM’de Bursa Milletvekili olarak görev yapan askeri doktor Osman Şevki (Uludağ) Bey’e göre Osman Zeki Bey’in bestesi Karmen Silva adlı bir sokak şarkısından esinlenerek yapılmış, özgün olmayan bir eserdir. 1924’ten 1930’a kadar söylenen Ali Rıfat Bey’e ait besteyi prozodi açısından çok daha iyi bulan Osman Zeki Bey bu konudaki iddiasını defalarca Meclis kürsüsünde dile getirmiş ancak yetkililerden ve besteciden tatmin edici bir cevap alamamıştır. Şimdi sözü Osman Zeki Bey’e bırakalım: “…Sekiz ay sonra Ali Rıfat Bey’in kardeşi Samih Rıfat bey, Maarif Vekaleti’nden ayrılmış, onun yerine [Süleyman] Necati Bey geçmişti. Bu esnada Zeki Bey İstanbul’dan Ankara’ya gelerek yerleşmişti. Rivayete göre Zeki Bey kendi bestesinin Milli Marş olması için [Atatürk’ün eşi] Latife Hanım’ın tavassutunu rica etmiş ve o da Necati Bey nezdinde iltimas ederek bu suretle Ali Rıfat beyin marşı men olunmuş ve sırada dördüncü olan Zeki beyin bestesi onun yerine geçmiştir. Bu rivayeti o zamanın mebusları hep böylece naklederler. Zeki Bey’in, kendi zamanında iyi bir viyolonist olduğunu söylerler. Fakat bu muhterem zatın besteciliği hakkında biz, ancak menfi bir kanaat sahibiyiz. Evvelce Maarif Vekaleti tarafından mekteplerde okutulan bir musiki kitabında ‘papatyalar’ adlı şarkının notaları üstüne kendisinin ‘bestekar’ diye imza atması ve eskiden Sâti Bey’in mektebinde musiki hocalığı ettiği esnada bunu talebesine kendi eseri olarak göstermesi hoş görülmez (…) Ben bunu 07/05/1940’da C.H.P. Meclis Gurubu’nda Maarif Vekili’nden sordum ve izahat istedim. Sonra da İstiklal Marşı’na geçerek bunun ilk kısmını teşkil eden on ölçüsünün Karmen Silva adında bir sokak şarkısından transpozisyon suretiyle alındığı rivayetini naklettikten sonra sordum: ‘Bu Marş, İstiklal Marşı olarak ortaya çıkarılmazdan evvel Vahdettin’e marş olarak takdim edilmiş midir, değil midir? Bu marşın orkestrasyonunu yapan Ermeni milletinden [Edgar] Manas Efendi değil midir?”
‘BİZDE BESTEKAR YOKTUR’ . Maarif Vekili Hasan Ali Yücel kendisine şu cevabı vererek adeta iddiaları doğrular: “… Demek isteniyor ki bizim bestekarlarımız, kompozitörlerimiz yoktur, başka milletlerin bestelemiş oldukları şarkıyı alıp sözlerini değiştiriyor ve bu nağmeleri alıp kendi çocuklarımıza veriyoruz. Üstelik de bunları nereden aldığımızı söylemiyoruz. Arkadaşımızın bunda hakkı vardır. Çünkü hakikaten bir kısım şarkılarda ve marşlarda böyle iktibaslar, intihaller yapılmış ve bunu yapanlar da kemali cesaretle kendi adlarını altına koymuşlardır… adaptasyon mutlaka fena şey değildir. Fakat yalancılık, tercüme ettiği bir eser üzerine ‘Benimdir’ diye imza koymak ayıp bir şeydir….” Ve sonra İstiklal Marşı’na geçerek devam eder: “Mütehassısların bendenize söylediklerine göre bu bize Karmen operasından bir kısım değil de Karmen Silva diye bir vals varmış, revaçta imiş, onun bilmem kaç batutası benziyormuş. Zeki Bey bunun orkestrasyonunu Ermeni bir zata yaptırmıştır…”
Osman Şevki Bey’in ısrarlı sorularına rağmen, Zeki Üngör, eserini kısmen Karmen Silva adlı sokak şarkısından kopya ettiği yolundaki iddialara karşı suskun kalmıştır. Dolayısıyla İstiklal Marşı’mızın bestesi üzerindeki ‘gayri millilik’ şaibesi hala devam etmektedir! İlgililere duyurulur….
Kemalist Güzelleme: 10.Yıl Marşı
Müziği ‘devşirme’ olan marşlardan bir diğeri bazı kaynaklara göre İstiklal Marşı’nın yerine hazırlatıldığını söylenen 10. Yıl Marşı. Marş adından da anlaşılacağı üzere 1933 yılında Cumhuriyet’in 10. yıldönümü kutlamaları için hazırlanmış. Güftesi Faruk Nafiz (Çamlıbel) ve Behçet Kemal’e (Çağlar), bestesi Cemal Reşit’e (Rey) ait olan marş, tüm dünyaya bir zamanların ‘Hasta Adamı’ nın nasıl dirildiğini ve 10 yılda ne büyük işler başardığını anlatmayı amaçlıyor. Marşı ilk kez 14 Ekim’de dinleyen Mustafa Kemal’in marşı beğenmesi üzerine önce İstanbul’da Beyazıt ve Taksim meydanlarında, Şehir Bandosu’nun eşliğinde marş talimleri yapılmış, ardından bütün yurtta bir marş seferberliği başlatılmıştı. Ancak 1940’larda çocukların ağzında ‘Hamama da gittik nalınla/ Annem bizi yıkadı/Mis kokulu sabunla` şekline dönüşen marş, uzun süren bir kış uykusuna yattı. Aradan yıllar geçti, doğru dürüst bir ikinci marş bestelenemediği için olsa gerek 1990’larda Güneydoğu’da kan gövdeyi götürünce Cumhuriyet’in bekasına ilişkin kuşkulara kapılan kesimler tarafından tozlu raflardan indirildi ve yeniden dolaşıma sokuldu. Bunda Cumhuriyet’in 75. Yılı için bestelenen marşın tutmamasının da rolü büyüktü. 28 Şubat 1997’de TSK tarafından RP-DYP Koalisyonu’na verilen muhtıra sonrasında ise adeta Kemalist bir meydan okumaya dönüştü. O tarihten bu yana Türkiye’yi iç ve dış düşmanların saldırı altında hisseden kesimler, 10. Yıl Marşı’nı topluca okuyarak kendilerini güçlü hissetmeye çalışıyorlar. Aynen mezarlıktan geçerken ıslık çalanlar gibi…
DEMİR AĞLAR . “Çıktık açık alınla on yılda her savaştan/On yılda on beş milyon genç yarattık her yaştan/Başta bütün dünyanın saydığı Başkumandan/Demir ağlarla ördük anayurdu dört baştan” şeklindeki ilk kıtada, Mustafa Kemal’in asker kimliği öne çıkarılarak Milli Mücadele dönemindeki askeri ve sivil mücadeleler vurgulanıyor ve aslında 14 milyon civarında olan ülke nüfusu kafiye uğruna 15 milyona çıkarıldıktan sonra, Osmanlı İmparatorluğu döneminden beri yönünü Batıya çevirmiş bir toplum olarak, o dönemde medeniyetin sembolü olarak görülen ve eksikliği ciddi bir eziklik yaratmış olan demiryolu meselesine atıfta bulunuluyor. Marşın “Türk'üz, Cumhuriyet'in göğsümüz tunç siperi/Türk'e durmak yaraşmaz, Türk önde, Türk ileri!” şeklindeki nakarat bölümünde ise o yıllarda pek beğenilen Nazi Almanyası ile Mussolini İtalyası’nın esintileri var.
TÜRK’ÜZ . “Bir hızla kötülüğü, geriliği boğarız/Karanlığın üstüne güneş gibi doğarız/Türk'üz, bütün başlardan üstün olan başlarız/Tarihten önce vardık, tarihten sonra varız” şeklindeki ikinci kıtasının ilk dizesinde Cumhuriyet’in yerini aldığı Osmanlı Devleti ve onu oluşturan tüm unsurların nasıl algılandığına dair ipuçları var. İkinci dizede, malum ırkçı tema tekrar karşımıza çıkıyor. Son dizeler ise dünyadaki bütün dillerin Türkçe’den türediğini ileri süren Güneş Dil Teorisi ile, dünyadaki tüm kültürlerin kökeninde Türklerin olduğunu ileri süren Türk Tarih Tezi’ne bir gönderme.
“Çizerek kanımızla öz yurdun haritasını/Dindirdik memleketin yıllar süren yasını/Bütünledik her yönden İstiklâl kavgasını/Bütün dünya öğrendi Türklüğü saymasını” dizeleri ‘öz yurt’ tanımı ile Anadolu’nun Türklere ait olduğunu bir kez daha vurgularken, her ne kadar Birinci Dünya Savaşı sonunda imparatorluk topraklarının çoğu kaybedilmişse de, son Osmanlı Meclisi’nde alınan Misak-ı Milli kararı ile tarif edilen sınırların korunduğu tesellisiyle bitiyor.
SINIFSIZ KİTLE . “Örnektir milletlere açtığımız yeni iz/İmtiyazsız, sınıfsız kaynaşmış bir kitleyiz/Uyduk görüşte bilgiye, gidişte ülküye biz/Tersine dönse dünya yolumuzdan dönmeyiz” dizelerinde önce toplumsal ayrışmayı ve sınıf oluşumunu rejime yönelik en büyük tehlike gören zihniyetin icadı olan ‘halkçılık’ ilkesinin ifadesi olarak Cumhuriyet rejiminin en kof hedefi vurgulanıyor, ardından bir İslam toplumundan Batılı bir toplum yaratmanın çelişkilerini çözmek için Ziya Gökalp’in icad ettiği ‘Batı medeniyeti-Türk/İslam kültürü’ sentezine atıfta bulunuluyor. Marşın noktasını rejimi tehdit eden iç ve dış düşmanlara verilen gözdağı oluşturuyor.
BESTE GAYRİ MİLLİ Mİ? İstiklal Marşı ile ilgili çarpıcı iddialarda bulunan Osman Şevki Bey’e göre, Cemal Reşit Rey’in bestesi de özgün değildir. Cemal Reşit eseri bestelerken, librettosu (güftesi) ve bestesi ünlü yazar Jean-Jacques Rousseau’ya ait olan ve ilk kez 1752 yılında Kral XV. Louis’in huzurunda sergilenen tek perdelik ‘Le devin du village’ (Köy Kâhini) adlı operanın “J’ai perdu tout mon bonheur/J’ai perdu mon serviteur” (bütün saadetimi kaybettim/hizmetçimi kaybettim) diye başlayan bölümden esinlenmiştir. Osman Şevki Bey, bestedeki ‘prozodi’ hatalarını bu kopyacılığa bağlar. Bu iddialara karşı uzun süre sessiz kalan Cemal Reşit Rey, sonunda böyle bir operanın tek bir notasından bile haberi olmadığını söylemekle yetinir. Ancak, Cemal Reşit Rey’in 1913’de, yani Jean-Jacques Rousseau’nun 200. doğum yılı etkinliklerinin düzenlendiği yıldan sadece bir yıl sonra, ailecek Paris’e yerleştiği; müzik eğitimini de bu ülkede aldığı düşünülünce ‘hiç duymadım’ savunması inandırıcı görünmez. Bu konuda kendi karar vermek isteyen okuyucularımız http://www.rousseauassociation.org/aboutRousseau/musicalWorks.htm
adresinden Rousseau’nun operasını dinleyebilirler.
Kaynakça: Etem Üngör, Türk Marşları, Türk Kültürünü Araştırma Ens. Yayınları, Ankara, 1966; Ahmet Hatipoğlu, Türk Musıkîsi Prozodisi, TRT Yayınları, Ankara, 1988; Nusret Karanlıktagezer, İstiklal Marşı ve Mehmet Akif Ersoy, 1986; Musiki Mecmuası, 1 Nisan 1954, S.74.
.27-4-08
Cumhuriyet’in Amele Evlatları!
Üretim sürecinin lonca teşkilatı ve usta-çırak ilişkisine dayalı olduğu Osmanlı Devleti’nde Batı tipi bir sendikalaşma ortaya geç çıktı ama devletin işçi hareketlerine tepkisi başından itibaren sert oldu. 1845 yılında çıkarılan Polis Nizamnamesi’ne göre işçi dernekleri kapatılacak, toplu iş bırakanlar polis tarafından cezalandırılacaktı. Ancak, bu nizamname işçilerin örgütlenmelerini ve eylemlerini önlemedi. Günümüzdeki sendikaların atası sayılabilecek Ameleperver Cemiyeti 1871’de kuruldu, ilk grev tersane işçileri tarafından 1872’de yapıldı. 1900’lerin başında sayısı 1 milyona yaklaşan işçiler 1908’e kadar, çoğu hizmet sektöründe ve yabancı sermaye karşıtlığı temelinde de olsa, yüze yakın grev gerçekleştirdiler. Ekonomisi giderek dışa bağımlı olmaya başlayan Osmanlı Devleti, ‘yabancıların hakkını korumak için’ grev hakkına ciddi kısıtlamalar getiren ve 1936’ya kadar yürürlükte kalacak olan Tatil-i Eşgal Kanunu’nu 1909’da yürürlüğe koydu ama işçi hareketleri tamamen sona erdiremedi.
İLK SOSYALİST ÖRGÜTLENMELER . Her ne kadar arşivlerde Osmanlı Sosyalist Fırkası’nın yayını olan 1910 tarihli İnsaniyet gazetesi, 1911 tarihli Beşeriyet Gazetesi veya 1912 tarihli İştirak Sosyalist Gazetesi gibi pek çok yayın vardır adet bu topraklardaki sosyalist hareketi Mustafa Suphi’lerle başlatmaktır. Türk solunun hafızasında ne Yahudilerin Selanik İşçi Federasyonu vardır, ne Rumların İstanbul’daki “Sosyalist Merkez”leri, ne de Ermeni devrimci hareketleri vardır. Mesela 1908 yılında Van’da dağıtılan bir Taşnak bildirisinde şöyle dendiğini kimse hatırlamaz: “‘Biz’ derken Daşnak ya da diğer Ermeni devrimci partilerini değil, Osmanlı İmparatorluğu’nda yaşayan ve müstebit hükümetin yıkıcılığına, yağmacılığına ve baskıcılığına uğrayan herkesi, bütün Osmanlıları, yani bütün Türkleri, Ermenileri, Arnavutları, Arapları, Rumları, Süryanileri kastettiğimiz anlaşılmalı (…) Yoksulları soyanların hepsi, özgürlük ve eşitliğe karşı koyanlar, ister Ermeni olsunlar, ister Türk, Arap, Süryani, Arnavut ya da Rum, bizim hasmımız ve düşmanlarımızdır, öyle de kalacaklardır (…) Biz işçileriz, biz ülkemizin lanetlileriyiz, alevleri yükseltenleriz, ülkemizdeki yenilikçileriz biz…”
Kadının Emek Tarihinden: Nisa Taifesi Bayrağı Açınca
Batılı tüccarlarla gayri Müslim tüccarların işbirliği sonucu önce Rumeli'de, sonra Bursa, Ankara, gibi Anadolu'nun endüstri merkezleriyle Ege'nin kimi şehirlerinde ev tezgahlarında halı, kilim, altın ve gümüş simle işleme, kumaş dokuma, iplik bükme vb. gibi işlerde çalışanların önemli bir kısmı Rum ve Ermenilerdi. 19. yüzyıl başlarında yalnız Ankara'da evlerde ve toplu işyerlerinde bine yakın dokuma tezgahında çalışan 10 bin dokumacıdan, 1880’lerde sadece Uşak’ta 600 halı tezgahında çalışan 3 bin kadın ve 5 bin genç kızdan söz eden kaynaklar vardır. 1897’de İstanbul'daki kibrit fabrikasında çalışan 201 işçinin 121'i, Bakırköy Bez fabrikasında çalışanların yarısı kadındı. Adana, Ankara, Konya, Sivas ve Kayseri'de 8 bin kadın evde yün dokumacılığıyla uğraşıyordu. Bitlis'teki dokuma tezgahı sayısı 1907'de 5 bine ulaşıyordu. İzmir’de 1906 yılı verilerine göre, 2 bin el tezgahında 3.500 kadın, 750 kız çocuğu halı dokuyor, 750 erkek işçi yıkama ve boyama gibi yan işleri gerçekleştiriyordu.
‘HANUM BİRLİKLERİ’. İstanbul’da yayınlanan The Levant Herald gazetesinin 4 Ocak 1867 tarihli nüshasında şöyle bir haber çıkmıştı: "Geçen salı günü, maliyeden 20-30 parayı geçmeyen alacakları bilinen bir küme kadın, tekrar ücretlerinin ödenmesi isteğinde bulundular. Cevap olarak alışılmış ‘para yok’ sözünü işiten kadınlar gittikçe daha fazla şamata yapmaya başladılar ve ancak dışardan müdahale ile sustular. Çıkan kargaşada, kadınlardan birçoğunun itilip kakıldığı söylenmektedir."
Hangi işte çalıştıkları, kaç kişi oldukları bilinmeyen bu kadınlar 1870'ten sonra birikmiş ücretlerini istemek için toplanma, devlet kapısında bağırıp çağırma, sesini basın yoluyla duyurma eylemlerinin saptanabilen ilk gerçekleştiricileri olmalıdır. 1873 yılı Ocak ayında başlayan ve aralıklarla dört yıl süren Kasımpaşa Tersanesi Grevi’ne, işçilerin anaları, eşleri ve kızlarından oluşan eli sopalı ‘hanum birlikleri’ destek verecektir. Aynı eş desteği tramvay grevlerinde de görülür, tramvayların sefere çıkmasını engellemek için tramvaycıların eşleri rayların üzerine yatarlar. 22 Ağustos 1876'da Feshane'de çalışan 50 kadar Rum ve Ermeni kadın işçi, Babıali'ye yürür, sadrazama bir dilekçe vererek, ödenmeyen ücretlerinin ödenmesini isterler.
MAKİNE KIRICI KADINLAR. Avrupa’da makinelerin işçilerin zararına kullanıldığına inanan işçilerin başını çektiği Luddist, yani ‘makine kırıcılığı’ eylemlerinin bir örneğini1862’de Bursa’da bir Ermeni’nin sahip olduğu fabrikanın ‘Müslüman mezarlığı üzerine kurulmuş’ olduğu iddiasıyla tahrip edilmesiyle görürüz ama, daha önemli bir olay 1908’de Uşak’ta yaşanmıştır. Ev tezgahlarında ancak 5-6 bin ilmek dokuyabilen Uşaklı Müslüman ve gayri Müslim kadın dokumacılar The Oriental Carpet Manufacturers Limited adlı şirket tarafından Orta Anadolu’nun çeşitli şehirlerinde açılan 17 halı imalathanesinde günde 14 bin ilmek dokuyan Rum ve Ermeni kadınlara o kadar kızmışlardır ki, 13 Mart 1908’de, Uşak’ta 1500 kişilik bir kadınlar grubu, üç mekanik ve buharlı yün eğirme fabrikasını basarak makineleri tahrip etmişler, yün ve iplikleri yağmalayarak fabrika binasını ateşe vermişlerdi.
İPEK İŞÇİSİ KIZLARIN ÇİLESİ . Bursa’lı ipek işçisi kızların grevi Refik Halit (Karay) 1909'da yayımlanan Hakk-ı Sükut (Sus Payı) adlı öyküsünde kadın işçilerin ipek fabrikalarındaki çalışma koşullarını şöyle tasvir eder: "Üç dört kuruşa karşı on dört saat kaynar suların başında, pis kokular, hasta nefesler emerek zehirlenen, tazeliğinden, kızlığından, gözlerinin pırıltısından her gün bir zerre kaybederek toprak olan vücutlar (.) Bir gün kırmızı kordelasının süslediği ipek saçlar altında sevine sevine, neşeli, kuvvetli gelen yeniler bir iki sene sonra güçsüz ayaklarını, nalçalı kunduralarını taş kaldırımlar üstünde zorla sürükleyerek kulübelerine çekilirlerdi. Ağrıyan başlarını, yanan göğüslerini dinlendirmek için yalnız altı saat süreleri vardı; gülmek ve konuşmak için değil! Kimbilir ertesi sabah bu hasta, yorgun gözler ne kadar güç açılır, her kemiği ayrı sızlayan bu zavallı vücutlar, fabrikanın düdüğüne ne zorlukla uyardı? Kim bilir bu hastalıklı sabahlar ne kadar gözyaşları döktürürdü, bu halsiz vücutları sürüklemek ne zordu?"
KADIN GREVCİLER . Bu öykünün yayımlandığı 1909 yılının 9 Eylül'ünde, İkdamgazetesinde ‘Bursa'da ipek fabrikalarında çalışan işçilerin, dayanabileceklerinden fazla çalıştırılmamak ve üç kuruş olan ücretlerinin artırılması için gerekli yerlere başvurdukları, Ticaret ve Nafıa Nezareti'nin, durumu denetlemek üzere, memurlar atadığı’ şeklinde bir haber yayımlanır. Bu işçilerin hemen hepsinde fazla çalışmanın yarattığı hastalıklar vardır. Hüdavendigâr (Bursa) Vilayeti’nden bakanlığa gönderilen telgrafta işçi hastalıklarından biri, ‘dinlenememekten doğan kansızlık’ olarak anlatılmış, iş saatleri ve ücretler açıklanarak toplum ve sağlık açısından doğabilecek tehlikeler açıklanmıştır. Bu telgraf bakanlıktan Şura-yı Devlet'e havale edilir ancak Şura-yı Devlet, çalışma saatlerinde yapılacak bir sınırlandırmanın da, ücretleri artırmanın da Osmanlı Devleti gibi gelişmekte olan bir ülke için zararlı olacağını söyleyerek istekleri reddeder. Çünkü hükümetteki İttihat ve Terakki Fırkası (İTF) Avrupa'nın pek çok ülkesindeki sosyal politika içerikli yasa ve yönetmeliklerin patronları zarara uğratmaktan başka bir işe yaramadığına ve zarara uğramaktan korkan patronların önemli yatırımlar yapmayacağına inanmaktadır.
ERMENİ SOSYALİSTLERİ . Ancak, Bursa’daki ipek işçileri 1 Ağustos 1910’da greve giderler. Fransızca ve Almanca yayımlanan Osmanischer Lloyd'un özel haberine göre, grev Bursa'dan bir kaç hafta önce Bilecik, Köylü (?) ve Adapazarı’nda başlamıştır. Aynı gazete grevin ‘bazı kişilerce verilen konferanslar ve yazılan yazıların yardımıyla’ Bursa'daki fabrikalara sıçradığını iddia eder. Bir süre sonra gazete, grevin arkasında Hınçak Ermeni Cemiyeti’nin olduğunu, grevcileri kışkırtanın da Setrak adında biri olduğunu ileri sürecek, haberden sonra bu kişi tutuklanacaktır.
Bursa’da işçiler için yapılmış özel yatakhanelerde kalan Türk, Rum, Yahudi ve Ermeni genç kızların kaçının greve katıldığı bilinmiyor. Stambul gazetesi 48 fabrikada 2.500 işçinin greve gittiğinden söz ediyor. Ancak grev başarılı yürümez. İşbaşı yapmak isteyen işçilerle grevciler çatışmış, çıkan kavgalarda pencereler kırılmış, tutuklanmalar olmuştur. Çalışmakta ısrarlı olanlar polis korumasında işe giderken, grev olmayan fabrikalar jandarmayla korunmuşlardır. Ayrıca grev yalnızca sahibi Osmanlı tebaası olan fabrikalara yayılmış, yabancıların fabrikaları çalışmayı sürdürmüştür.
18 Ağustos'ta kimi işçiler pişman olup işlerine dönmek isterler. 22 Ağustos'ta işine geri dönen işçi sayısı 600'ü bulur. Hınçak Cemiyeti greve maddi destek veremeyince bu cemiyete yakın liderlerden biri ‘konuşmasını alkış altında değil karpuz kabuğu altında’ yapar. Grevcilerin işten atılması tehlikesi doğunca Hınçak Cemiyeti arabuluculuk görevini Bursa'daki İttihat ve Terakki Cemiyeti’ne devretmek zorunda kalır. Gazetelere göre kulübün yardımıyla grev 27 Ağustos'ta bitirilmiş, mevsimin bitmesi yüzünden atölye ve fabrikalar 28 Ağustos'ta kapanmıştır.
Bir Portre: ‘İştirakçi’ Hilmi
Osmanlı sosyalist hareketinin en renkli figürü ‘İştirakçi’ Hilmi namlı Hüseyin Hilmi’dir. Doğum tarihi bilinmeyen ‘İştirakçi’ Hilmi memleketi İzmir’de uzun süre sivil polislik yapmış, Meşrutiyet’in İlanı’ndan bir yıl önce Serbest İzmir gazetesini çıkarmaya başlamıştı. Babasının ölümü üzerine, miras kalan evi satarak Romanya’ya gezmeye gitmesi, Hüseyin Hilmi’nin hayatında bir dönüm noktası olmuştu. Bir söylentiye göre burada gördüğü bir sosyalist nümayişten, bir başkasına göre sosyalist Baha Tevfik’ten etkilenerek rotayı sola çevirmişti. 26 Şubat 1910’da İştirak adlı haftalık bir dergi yayınlamaya başladı ancak dergi, siyasi bir suikasta kurban giden Serbestî gazetesi yazarı Ahmet Samim için hazırlanan 13 Haziran 1911 tarihli özel sayısı yüzünden Divanı Harbi Örfi (Sıkıyönetim Mahkemesi) tarafından kapatıldı. Derginin birkaç kez daha kapanması üzerine Hilmi, Sosyalist adlı bir başka dergi çıkarttı ancak bu da “Rusya’da Kanlı Bir Pazar Günü” başlıklı haberi yüzünden kapandı. Daha sonraMedeniyet ve yine İştirak adıyla gazete çıkarma inadını sürdüren ‘İştirakçi’ Hilmi bu yayınlarda kullandığı terminolojiye bakılırsa sosyalizmi meselesini pek kavrayamamıştı ama hem İslamcı çevrelerle hem de Rum, Yahudi ve Ermeni sosyalistleri ile iyi ilişki içindeydi.
İttihatçıların 23 Ocak 1913’teki Babıali Baskını’ndan sonra Hilmi’nin çevresinden iki kişi idama mahkum oldu, 200 kişi de Bahricedit Vapuru ile Sinop’a sürüldü. Avrupa seyahatinden dönen Hilmi de derdest edilip kafileye katılmıştı. Önce Sinop, sonra Çorum, ardından Bala’ya gönderildi. Mütareke dönemine (1918-1922) kadar İstanbul’dan ve siyasetten uzak kalan ‘İştirakçi’ Hilmi’nin 1919’da kurduğu Türkiye Sosyalist Fırkası ve yayınladığı İdrak gazetesi Debbağhane, Tersane ve Tramvay grevlerinde oynadığı rol yüzünden çok ünlü olmuştu. Bir rivayete göre, ‘İştirakçi’ Hilmi, Kazlıçeşme deri fabrikasında greve giden 90 işçiye bir yerlerden bulduğu 800 altınla Veliefendi Çayırı’nda on gün boyunca pilav-zerde ziyafeti çekmişti!
Ancak bu parlak durum çok sürmedi. Parti tüzüğüne kendisini ‘daimi başkan’ yapan bir madde eklemesi ve diktatörce davranmaya başlaması aydınların partiden kopmasına neden oldu. Gerçi giden seçkinlerin yerlerini ‘hamallar kahyası’ Salih Reis, ‘Çopur’ Rıza, Aksaray Tramvay Deposu Müdürü Rasim Şakir gibi işçi sınıfına daha yakın kişiler almıştı ama parti yavaş yavaş eriyordu. Ancak partinin sonunu ‘İştirakçi’ Hilmi’nin esrarengiz bir cinayete kurban gitmesi getirdi. Mahkeme tutanaklarına bakılırsa, Haydar adlı biri, ‘kendisine tecavüz ettiği’ iddiasıyla ‘İştirakçi’ Hilmi’yi 15 veya 16 Kasım 1922 günü gece yarısı, Bozdoğan Kemeri’nde tabanca ile öldürmüştü. Haydar 9 Ekim 1923’de 15 yıl kürek cezasına çarptırıldı ve konu kapandı. Daha sonra Hüseyin Hilmi’yi azınlıklara karşı işbirliği teklifini reddettiği için Polis Müdürü Hasan Tahsin tarafından öldürtüldüğü söylenecekti.
MİLLİ MÜCADELE YILLARI . 19 Mayıs 1919’da Mustafa Kemal, Bandırma Vapuru ile Samsun’a giderken, Şefik Hüsnü, Ethem Nejat, Ahmet Akif, Sadrettin Celal, Nafi Atıf, Namık İsmail gibi Berlin’de öğrenim görürken sosyalist düşüncelerle tanışmış bir grup aydın da Akdeniz Vapuru ile İstanbul’a geliyordu. Bu aydınların kurduğu Türkiye İşçi ve Çiftçi Sosyalist Fırkası’nın programında, işçi derneklerinin kurulması, grev hakkı ve sekiz saatlik işgünü başta olmak üzere bazı sosyal politika önlemlerinin alınması öngörülmüştü, ancak, fırkanın 1919 seçimlerinde aday gösterdiği üç kişiden hiç birisi seçilemedi. Mütareke döneminde İttihatçılar tarafından sol örgütlere karşı, kurdurulanOsmanlı Mesai Fırkası ise aynı seçimlerde, Zeytinburnu Fabrikası ustabaşlarından ‘Numan Usta’ olarak bilinen Abdülmecit Numan'ı milletvekili seçtirerek, ilk kez bir işçinin meclise girmesini sağladı.
Milli Mücadele döneminde İstanbul tramvay işçilerinin başlattıkları grevler tamamen siyasal nedenlere dayanmaktaydı. Ayrıca, tramvay işçilerinin dışında Tünel, Şirket-i Hayriye, Haliç, Seyrüsefain, Şimendifer, Havagazı işçileri de grevlere başvurmuşlar, İstanbul basınında genel grevden söz edilir olmuştu. Ankara'da da milli mücadele ordusuna mühimmat ve malzeme yetiştirmek için büyük bir çaba göstermiş olan Ankara İmalatı Harbiye İşçileri de aralarında bir sendika kurarak örgütlenmişler ve Milli Mücadele’ye doğrudan bazı katkılar sağlamışlardı
SOLA TAHAMMÜLSÜZLÜK . Ancak Ankara’nın sol hareketlere karşı tepkisi sert oldu. 28/29 Ocak 1921’de Mustafa Suphi ve yoldaşları hunharca katledildi, ardından Türkiye Halk İştirakiyyun Fırkası adıyla örgütlenen komünistler İstiklal Mahkemeleri tarafından ağır cezalara çarptırıldılar. Geride sadece İstanbul’daki ‘Aydınlık Çevresi’ kalmıştı. 1922 yılında ‘sınıf kavgalarını körükleyen akımlara engel olmaya çalışmak için’ Milli Türk Ticaret Birliği’nde örgütlenmiş olan İstanbullu tüccarlarca kurulan Umum Amele Birliği, devlet desteğini de yanlarına alarak, özellikle yabancı sermayeli şirketlere karşı grevler düzenledi. Diğer taraftan siyasi iktidardan bağımsız, hatta zaman zaman radikal tutumlar sergileyen iki önemli örgütsel oluşum daha vardı. Bunlar Türkiye İşçi ve Sosyalist Fırkası bünyesinde kurulan Türkiye İşçi Derneği ve Marksist eğilimli Beynelmilel İşçiler İttihadı idi.
Bu tarihlerde İstanbul’da 35 bin, İzmir’de 10 bin, kömür ve maden ocaklarındaki faaliyetlerin yoğun olduğu Zonguldak ve Ereğli’de ise 15 bin işçi bulunmaktaydı. Ülke çapındaki toplam işçi sayısı ise 110 bin civarındaydı. ‘Irkçı-Türkçü’ Aka Gündüz’ün başkanlığını yaptığı Umum Amele Birliği "bizim memleketimizde Avrupa'daki emsaline benzer bir tarzda demir, petrol veya kömürden yüreklere malik bir kapitalist zümre yetişmedi" sözünü bu dönemde etmişti ve Osmanlı döneminin ünlü Tatil-i Eşgal Kanunuyürürlükteydi!
Buna rağmen 1923’e kadar gerek ekonomik nedenlerle, gerekse İstanbul’daki İşgal Güçleri’ni protesto etmek için pek çok grev yapıldı. Cumhuriyet ilan edildiğinde, işçiler hak ve özgürlüklerinin gelişeceğini düşünmüşlerdi ancak yanıldıklarını kısa sürede anladılar. Çünkü CHP’nin Altı Ok’undaki ‘Halkçılık’ ilkesi ile tarif edilen ‘sınıfsız, imtiyazsız, kaynaşmış bir kitle” ideali, işçi örgütlenmelerinin ve grev hakkının önünde büyük bir engel olacaktı.
TAKRİR-İ SÜKUN . 1925 yılında Amele Teali Cemiyeti tarafından düzenlenen ‘ulusal sendikalar zirvesi’ niteliğindeki toplantıya Türkiye’nin dört bir yanından çeşitli sendika ve derneklerden temsilciler katıldı. Bu toplantı sonunda kurulan komisyon mesai saatleri ile ilgili bir yasa tasarısı hazırladı ve Türkiye Büyük Millet Meclisine sundu. Tam bu sırada Şeyh Sait İsyanı patlak verdi. İsyan bahanesi ile 4 Mart 1925’de çıkarılan Takrir-i Sükun Kanunu ile tüm demokratik haklar rafa kaldırılırken, Şeyh Said İsyanı’nı ‘Yobazların Sarıkları Yobaz Zümresine Kefen Olmalı! Yobazlarıyla, Ağalarıyla, Şeyhleriyle, Halifeleriyle, Sultanlarıyla Birlikte Kahrolsun Derebeylik! İrtica ve Derebeyliğe Karşı Mücadele İçin: Köylüler (Köy Meclisleri), Ameleler (Sendikalar) Etrafında Örgütlenmelidir!’ adlı bir makale ile kınayanAmele Teali Cemiyeti bile devletin gözüne giremeyecekti.
‘Türkiye'de birbirinden çok farklı çıkarlar izleyen ve bu yüzden birbiriyle mücadele eden sınıflar’ olmadığı görüşü CHF’nin 1927 tüzüklerinde ve 1931’de kabul edilen parti programında tekrarlandı. 1930’lardaki millileştirme hareketleriyle birlikte Türk sanayisinde yabancı sermayenin yerini ulusal sermayenin almış olması, CHP’yi sendikalaşmaya yada greve sebep olabilecek bir ortamın veya herhangi bir çıkar çatışmasının olmayacağına inandırmıştı. Başka bir deyişle, işçi örgütlenmelerine veya grevlerine gerek yoktu, bu yüzden de engellemek en doğru hareketti.
HİNES RAPORU . 1932’de bir yandan Uluslararası Çalışma Örgütü ILO’ya katılan Türkiye, öte yandan örgütlenme ve grev yasağını kaldırmadığı gibi, 1933 yılında Ceza Kanunu’nda yapılan değişikliklerle grevi suç olarak tanımlandı. Bir süre sonra hükümet işçi hakları konusunda danışmanlık hizmeti aldığı ABD’li Hines Şirketi’nin tavsiyeleri uyarınca işçilerin yer altı örgütlenmelerine kaymalarını önlemek için hükümet bünyesinde çalışacak ve sürekli denetim altında olacak bir ‘işçi cemiyeti’ kurulmasına karar verdi. Bunun için İzmir pilot bölge seçilmişti.
11 Aralık 1934’te İzmir valisi Kazım Dirik ‘İzmir İşçi ve Esnaf Cemiyetleri Birliği adlı bir dernek kuruldu’ başlıklı bildirisinde, İzmir’deki tüm işçilerin derneğe üye olup kayıt yaptırmalarını, yaptırmayanların hangi işte çalışırlarsa çalışsınlar, cezai işleme tabi tutulacaklarını söylemişti. Karşılığında Birlik, işçilere sosyal güvence sağlayacaktı. Emir büyük yerden gelmiş olduğu için, birlik daha ilk yıl 17.300 işçi 6.600 esnaf üyeye sahip oldu. Ancak kuruluş tarihi ile her türlü sendikal örgütlenmeyi yasaklayan 1938 tarihli Cemiyetler Kanunu arasındaki beş yılda tam 62 grevin yaşanmasını önleyemedi. Bu yasaklı dönemde yapılan iki eylem oldukça dikkat çekiciydi. Bunlardan ilki 1926’da Soma-Bandırma demiryolu inşaatında çalışan işçilerin 12 bin imzalı bir dilekçe ile iş koşullarının düzeltilmesini istemeleri, diğeri 1934’te Balya’daki kömür işçilerinin, Balıkesir’e bir ‘açlık yürüyüşü’ yapmaları idi.
10 Haziran 1946’da sınıf esasına dayalı örgütlenme yasağının kaldırılmasıyla birlikte sendikalar kurulmaya başlayınca söz konusu birlikler zayıfladı ve bir süre sonra ortadan kalktı ancak devlet hem 1947 Sendikalar Kanunu ile, hem de Ceza Kanunu’ndaki 141 ve 142. maddelerin ağırlaştırılmasıyla işçi önderlerine ve solculara göz açtırmadı. Böylece 1948’de İstanbul Çimento Fabrikası, 1949’da Eyüp Mensucat Fabrikası, 1959’da Zeytinburnu’ndaki bir taşocağındaki kısa süreli iş bırakmalar dışında bir işçi eylemine rastlanmadı.
DARBE BOŞUNA MI YAPILIR? 1961 Anayasası’nın sağladığı özgürlük ortamı sayesinde 40 yıldır seslerini çıkaramayan işçi sınıfı ilk kez grev hakkını kavuşmuş, 1963 tarihli İş Yasası’ndan 1980 askeri darbesine kadar ülke çapında tam 4.794 işçi eylemi yapılmıştı. Ancak burjuvazinin buna tahammül etmesi elbette beklenemezdi, nitekim 12 Eylül 1980 tarihli 7 numaralı MGK bildirisi ile “kamu düzeni ve genel asayiş gereği olarak DİSK, Milliyetçi İşçi Sendikaları Konfederasyonu MİSK ve bunlara bağlı sendikaların faaliyetleri” durdurulurken, 8. numaralı bildiri ile Türk-İş dışında kalan konfederasyonlara ve onlara bağlı sendikalara ait taşınır ve taşınmaz mallar kayyumlara teslim edildi, sendika yöneticileri mahkemelerde yargılandılar ve ağır cezalara çarptırıldılar. MGK zaman içinde 1963’ten beri edinilen tüm kazanımları teker teker geri aldı. Böylece tekrar başa dönüldü…
Belvü Bağçesi’nden Bugüne
Peki, işçi bayramlarında durum neydi? 1908’den çok önce, Kağıthane Çayırı’nda amelelerin helva yiyerek ya da kuzu çevirerek 1 Mayıs Bayramı’nı kutladığı rivayet edilirse de, Osmanlı sosyalistlerinden ‘İştirakçi’ Hilmi’nin yayınladığı İştirak dergisinin 2. sayfasındaki bir fotoğrafın altındaki “Pangaltı’ndaki Belvü Bağçesinde, Efrenci (Miladi) 1912 senesi Mayısının birinci günü, Osmanlı Sosyalistleri tarafından idare edilen 1 Mayıs Bayramı” yazısına bakılırsa 1 Mayıs bayramı, ‘hürriyetin ilanından’ dört yıl sonra Osmanlı ülkesine girmişti. Bu bayramda neler olduğunu bilmiyoruz ama 1 Mayıs 1920 tarihli İkdam gazetesindeki bir haberde, 1 Mayıs tatilinin her yıl ülkede az çok yansımaları olduğu halde, bu yıl amele sınıfının ülkedeki olağanüstü durumu göz önüne alarak işi bırakmayacağı müjdelendiğine göre, aradaki yıllarda Osmanlı ameleleri pek rahat durmamışlardı!
İŞGAL ALTINDA KUTLAMA . 1921 yılının Nisan ayının son günlerinde, İtilaf Devletleri adına İstanbul’un yönetimini üstlenmiş olan Beynelmüttefikîn Zabıta Komisyonu tarafından “amelenin işi bırakması ve tatil yapması halinde” ortaya çıkacak olayların ‘askeri suç addedileceği ve faillerinin askeri mahkemede yargılanacağı’ ilan edilmişti. Ancak tehditler ameleleri yıldırmadı ve 1 Mayıs 1921 günü, Türkiye Sosyalist Fırkası Başkanı İştirakçi Hilmi liderliğindeki iş bırakma eylemi sonucu, Fatih, Aksaray ve Harbiye hatlarındaki tramvaylar, Karaköy, Beşiktaş ve Tünel-Şişli hattındaki arabalar çalışmadı. Şirket-i Hayriye vapurunun seferleri iptal edildiği için Boğaz’da oturanlar şehre inemedi. Haliç İdaresi çalışanları işi tatil ettiği için halk ancak pazar kayıkları ile köprüye gelebildi. Haydarpaşa-Pendik ve Sirkeci-Çekmece hattındaki banliyö trenleri de durduğu için İstanbul’da hayat felç oldu. Bayram dolayısıyla Türkiye Sosyalist Fırkası’nın Babıali Caddesi üzerindeki merkezine ‘kırmızı bayrak’ çekildi, bando sabah 10.00’dan akşam 23.00’e kadar Beynelmilel Marşı’nı yani Enternasyonal’i çaldı.
Ama en görkemli kutlama, 1 Mayıs 1922’de Kağıthane sırtlarında yapıldı çünkü İşgal Kuvvetleri bu sefer ‘nümayiş yapmamak koşuluyla’ yürüyüşe izin vermişlerdi. Pangaltı-Kağıthane güzergahındaki yürüyüş bando eşliğinde Enternasyonal’i söyleyerek yapılmıştı.
İstanbul komünistleri ve diğer sosyalist gruplar o gün sadece tören yapmakla kalmamış, bir dizi karar da almıştı. Bu kararlar arasında sadece çalışma gününün sınırlandırılması ya da kadın ve çocuk emeğinin sömürülmesini önleyecek tedbirler değil, süregelen savaşın bir an önce bitmesi dilekleri de vardı. Umum Amele Birliği binasından halka seslenen iktisat müderrisi Mustafa Zühtü Bey, Mustafa Kemal’in barış sonrasında, amele evlatlarını iktisadi esaretten kurtaracağına olan inancını haykırıyordu.
BASKILAR BAŞLIYOR . 17 Şubat-4 Mart 1923 tarihleri arasında çiftçi, tüccar, sanayi ve ticaret erbabından hükümet tarafından seçilmiş 1135 delege ile toplanan İzmir İktisat Kongresi’nde o güne kadar ‘amele’ denilen emekçilere ‘işçi’ denilmesi, iş gününün sekiz saat olması, ücretli izin ve 1 Mayıs’ın işçi bayramı olması karara bağlanmıştı. Ancak 1 Mayıs 1923’te işçilerin ikiye bölündüğü görüldü. Ankara’ya yakın Umum Amele Birliği Sultan Ahmet Meydanı’ndaki merkezinde ‘İstiklal Marşı’ ile bayramı kutlarken, Türkiye İşçi ve Çiftçi Sosyalist Partisi, Babıali Caddesi’ndeki Mürettibin Cemiyeti binasında ‘Enternasyonal’i söyleyerek kutlamıştı. Sonucu tahmin etmek zor değildi, ikinci gruptan 20 kişi, geceyi nezarethanede geçirmişti.
1924 kutlamalarının liderliğini hükümetin sevdiği Umum Amele Birliği üstlenmişti. Birlik, TBMM’nin bir yıldır Mesai Kanunu’nu çıkarmamasını protesto etmek için sokağa çıkmama kararı alınca baltayı taşa vurdu. Çünkü 30 Nisan gecesi bütün karakollara ‘her türlü nümayiş ve hareket-i merasimiyenin’ engellenmesini emreden bir yazı gitmişti. Bundan habersiz olan birlik mensupları genel merkezlerini kırmızıyla donatıp bando eşliğinde Beynelmilel Marşını çalarken polis sol dergi ve gruplara baskın yapmakla meşguldü. Sonuçta, işçilerin değil meydanlara çıkması, 1 Mayıs’ı bina içinde bile kutlamaları mümkün olmadı.
KÜREK CEZASI . 1925 kutlamaları, Cuma gününe rastladığı için tatil krizi yaşanmayacaktı ancak kutlamaları örgütleyen Amele Teali Cemiyeti’ne Emniyet Müdürlüğü, ‘açık mahalde miting ve gösteri yürüyüşü yapamayacaklarını’ ancak ‘temsilci bir heyetin valiyi ziyaret ederek amelenin hissiyat ve temenniyatını bildirmesinde bir mahzur olmadığını’ söylemişti. Onlar da uslu davranıp bununla yetindiler ancak, işçilere cemiyet yayınlarından ‘Mayıs 1 Nedir?’ başlıklı risalenin dağıtılması, cemiyet yöneticilerinin Ankara İstiklal Mahkemesi’ne sevk edilmesine yetti. Mahkeme 12 Ağustos 1925 tarihli kararıyla 38 kişilik bir grubu“komünistlik teşkilat ve propagandası yapmak suretiyle dahili emniyeti ihlal ve binnetice hükümet şeklini değiştirmeye matuf fiil ve hareketlerde bulunmak” suçunu işledikleri için 7 yıldan 15 yıla kadar kürek cezalarına çarptırdı. En ağır cezalar başlarına gelecekleri hissedip, mahkemeden önce yurtdışına kaçmayı akıl eden Şefik Hüsnü, Nazım Hikmet ve Hasan Ali’ye verilmişti.
ÖRGÜTE İZİN YOK . 1 Mayıs 1926’da işçiler, tedbirli davranıp, 1 Mayıs’ın “dünya amelesince bir yevm-i mahsus” olduğunu söyleyen gazete makaleleri ile yetindiler. Bu uyumlu tavırlarının ödülü, 8 ay önce ağır cezalara çarptırılan sendika önderlerinin affedilmesi oldu.
1 Mayıs 1927’de yine Amele Teali Cemiyeti’nin önderliğinde yapılan kutlamaların en önemli unsuru ‘8 saat iş, 8 saat istirahat, 8 saat uyku’ yazılı pankartlardı. Ama bu sefer kurtuluş yoktu. Ekim ayında zabıta cemiyetin defterlerine ve kayıtlarına el koydu, 1928’deki Şark Şimendiferler ve İstanbul Tramvay grevlerinden sonra da Cumhuriyet döneminin tek işçi örgütü ebediyete intikal ettirildi!
1930’lar ve 1940’ların klasiği, tescilli komünistlerin her 1 Mayıs öncesinde evlerinden toplanıp 1 Mayıs geçene kadar gözaltında tutulmaları ve yasaklanmış Türkiye Komünist Partisi’nin İstanbul örgütünce dağıtılan gizli bildiriler idi. 1950’lerde ailecek piknik yapmakla yetinildi. 27 Mayıs 1960 Darbesi’nden sonra yasaklar gevşedi ancak ‘hakiki’ 1 Mayıs kutlamaları için 15 yıl beklemek gerekecekti.
KANLI 1 MAYIS’A DOĞRU . 1 Mayıs 1975’de Devrimci İşçi Sendikaları Konfederasyonu’nun (DİSK) girişimiyle Tepebaşı Gazinosu’nda yapılan salon kutlamasını, 1 Mayıs 1976’da İstanbul Taksim Meydanı’ndaki 150 bin kişilik miting izledi. 1 Mayıs 1977’deki kutlamalar ise tarihe ‘Kanlı 1 Mayıs’ olarak geçti, çünkü karanlık güçlerin açtığı ateş sonucu 34 kişi ya ezilerek ya da kurşunlanarak öldü, yüzlerce kişi yaralandı. Ertesi yıl kitleler yine Taksim’deydi ancak bu sefer, DİSK'in bazı sendikalarının ve TKP eğilimli demokrat örgüt ve gençlik örgütlerinin ağırlığına karşılık, katılan sendikalı işçilerin oranı daha azdı. Yasaklı olan TKP'nin pankart açması DİSK içinde tartışmalara neden oldu. 1979’da 1 Mayıs Sıkıyönetim Komutanlığı tarafından İstanbul'da yasaklandı, ayrıca o gün sokağa çıkma yasağı da kondu. Bunun üzerine, Türkiye çapındaki kutlamalar İzmir'de Konak Meydanı'nda yapıldı. İstanbul'da, yasağı protesto için sokağa çıkan yüzlerce kişi gözaltına alındı. 1980’de kutlama yapılması İstanbul'da ve İzmir'de yasaklandı. DİSK, sıkıyönetim ilan edilmeyen Mersin’de kutlama yaptı. 12 Eylül 1980 cuntasının ilk işi 1 Mayıs’ı tatil günü olmaktan çıkarmak oldu. Bundan sonraki yıllar, yasaklar, polisle çatışmalar, ölümler ve yaralanmalarla geçti. 1 Mayıs 2007’de yaşananlar demokrasinin bu topraklara uğramaya henüz niyeti olmadığını göstermişti. Bu konuda ne kadar yol aldığımızı dört gün sonra hep birlikte göreceğiz.
Kaynakça: Osmanlı İmparatorluğu’nda Sosyalizm ve Milliyetçilik, Derleyenler: Mete Tuncay-Erik Jan Zurcher, İletişim Yayınları, 1995; Mete Tunçay, Türkiye’de Sol Akımlar 1908-1925, Ankara 1967; Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Tarih Vakfı Yayınları, 1994, C.2, s. 236-238; C.4, s.280-294; Oya Sencer (Baydar), Türkiye’de İşçi sınıfı, doğuşu ve yapısı, Habora, 1969; Şeyhmus M. Güzel, Türkiye’de işçi hareketi (1908-1984), Kaynak Yayınları, 1996; Yüksel Işık, Osmanlı’dan Günümüze İşçi Hareketi, Öteki Yayınevi, 1995.
.4-5-08
Türklüğü tahkir ve tezyif ettiğinden…”
Sabancı Üniversitesi öğretim üyesi Cemil Koçak, Başbakanlık arşivinde çalışırken tesadüfen gayrimüslim azınlık mensupları hakkında Türklüğü tahkir ettikleri gerekçesi ile 1926-1942 yılları arasında açılmış 421 dosya, başka nedenlerle (hakaret vs.) açılmış 61 dava ile, dosyası olmayan ancak kataloglarda görülen 82 Türklüğü tahkir davası olmak üzere toplam 554 davaya rastlamış. Bu dosyalardan edindiği bilgileri, bağımsız araştırmacı Rıfat N. Bali’nin kendisiyle paylaştığı çeşitli gazete kupürlerinden edindiği bilgilerle birleştirerek Tarih ve Toplum Dergisi’ne “Ayın Karanlık Yüzü” adlı son derece ilginç bir makale yazmış. Cemil Koçak’ın yazısı TCK’nin 301. Maddesi’ne yönelik tartışmalarla çok ilgili olduğu için kendisinden yazısını özetleyerek sizlere sunmak için izin istedim. Büyük bir nezaketle bu izni verdi.
AYIN KARANLIK YÜZÜ . Cemil Koçak’ın dediğine göre bu dosyalarda suç tutanakları ekli olmadığı için, ne yazık ki, hangi olayın/olayların, neyin/nelerin, hangi ifade tarzlarının, hangi tutumun/tutumların ‘Türklüğü tahkir’ olarak algılandığına dair bilgileri edinemiyoruz. Yerel mahkeme arşivlerinde çalışmak da kolay değil çünkü çoğu dosyada kimlik bilgileri gibi en temel bilgiler bile eksik. Dolayısıyla şimdilik, bu dava dosyalarındaki bilgileri dönemin gazetelerine yansımış bilgilerle birlikte ele almak zorunlu oluyor. Umuyorum ki bu yazı sayesinde, hem bu topraklarda, gayrimüslim azınlıklara karşı gösterdiğimizi iddia ettiğimiz ‘hoşgörü’ meselesi üzerine biraz daha düşünürüz, hem de 301. Madde’nin (ve benzerlerinin) neden tadil edilmesinin değil, tamamen kalkması gerektiğini tersini düşünenlere daha kolay anlatabiliriz.
TCK’NİN 159. MADDESİ . Bugünkü 301. maddenin babası olan ve 1 Mart 1926’da kabul edilen Türk Ceza Kanunu’nun 159. Maddesi’ne göre TBMM’yi, hükümetin manevi şahsını, orduyu, donanmayı yahut Türklüğü ‘tahkir ve tezyif etmek’ (aşağılamak ve küçük düşürmek) üç seneden aşağı olmamak üzere ağır hapis, ‘Türkiye Cumhuriyeti kanunlarına sövmek’ ise altı ayı geçmemek üzere hapis ve otuz liradan yüz liraya kadar para cezasını gerektiriyordu. 160. Maddeye göre, takibat için Adliye Vekâleti’nin ve TBMM’nin izin vermesi gerekiyordu. Yani, Söz konusu kişilerin yargılanması için TBMM izin vermişti.
Cemil Koçak’ın incelediği 554 dosya arasında 1924, 1928 yıllarına ait dava dosyaları olmadığı gibi, 1933 ve 1934 yılında açılmış sadece iki dava var. Bu durum, o yıllarda dava mı açılmadı mı yoksa arşivler mi ortada yok sorusunu sorduruyor. Ancak mevcut dosyalar bile, bu maddelerin kullanım amaçları konusunda bir fikir veriyor. Örneğin 1925-1927 arasında gayrimüslimler hakkında Türklüğe hakaret etmekten dolayı açılan dava sayısı 62 iken, Müslümanlara açılan dava sayısı 43. Oran yüzde 59’a yüzde 41’dir. Hâlbuki 1927 Nüfus sayımında gayrimüslim nüfus 350-360 bin civarında, buna karşılık toplam nüfus 13.360.000 kişidir. Yani gayrimüslim nüfusun Müslüman nüfusa oranı yüzde 2,5’tur. Ama daha düşündürücü olan, haklarında dava açılan Müslümanların ‘Arap, Arnavut, Afgani, Dağıstanlı, Kürt, Bağdatlı, Acem, Çingene, Kıpti, Abaza, Laz, Kosovalı, Giritli, Bulgar, İranlı, Çerkez, Romen göçmeni, dönme’ gibi sıfatlarla anılan ‘gayri-Türk’ unsurlar olması. Dolayısıyla gayri Türk-Türk oranı çok daha vahim.
RAKAMLAR, ORANLAR . Aynı şekilde 1929-1932 yılları arasında gayrimüslimlerin aleyhine 173 dava açılmışken, Müslümanlar aleyhine (yine ezici çoğunluğu Arap, Acem, Kürt vs. gibi gayri-Türk unsurlar olmak üzere) açılan dava sayısı 154’tür. Yani oranlar yaklaşık yüzde 52’ye yüzde 48’dir. 1933-1937 yılları arasında gayrimüslimlere karşı 240 dava açılırken, Müslümanlara (unutmayalım yine ağırlıklı olarak İranlı, Çingene, Arap, Arnavut vs.) karşı 279 dava açılmıştır. İlk kez oranlar yüzde 46-yüzde 54 şeklinde gerçekleşmiştir. 1935 sayımlarına göre gayrimüslim sayısı 320 bin, toplam nüfus 16.160.000 olduğuna göre, gayrimüslim oranı yüzde 2’dir. Hâlbuki açılan dava sayısı Müslümanlara göre dokuz kat fazladır. Üstelik davaların Türkiye’nin (Doğu Anadolu bölgesi hariç) bütün bölgelerinde açılmıştır. Bu sayılara bakılırsa, bin bir badireden sonra, her nasılsa Türkiye’den gönderilmesi başarılamamış küçücük bir grubun, ne hikmetse kelleyi koltuğa alıp, durmadan Türklere hakaret ettiğini, aşağıladığını, sözün kısası dertsiz başlarına bela getirmek için büyük bir çaba harcadıklarını düşünmek mümkündür. Peki, durum gerçekten böyle midir? Bunu anlamak için dönemin gazetelerine yansıyan ‘Türklüğü tahkir’ haberlerine bakmak faydalı olur.
TÜRKÇE KONUŞ! . 20 Şubat 1928’de rejimin gözüne girmek isteyen bir grup İstanbul Üniversitesi öğrencisinin vapur, tramvay gibi toplu taşıma araçlarına ‘Vatandaş Türkçe Konuş!” yazılı pankartlarını asmasıyla başlayan dönemin gazetelerinde ‘Türkçe Konuş!’ hitabına tahammül edemeyen ‘sözde vatandaş’lardan söz edilmişti. Bu tarihten itibaren kampanyanın gereklerine uymadıkları gerekçesiyle pek çok kişi hakkında Türklüğü tahkir davası açıldığı biliniyor. Hatta 10 Temmuz 1929 tarihinde milliyetçi bir Türk öğrenci grubunun gazetenin basımevini tahrip etmesinden sonra Xpovıka gazetesinin sahibesi tutuklanmış ve gazete hakkında Türklüğü tahkir suçlaması ile dava açılmış. Gazete kısa süre sonra kapatılmış. Ancak, sadece Rumlar değil baskı görenler. Örneğin 16 Mayıs 1934 tarihli Son Posta gazetesinde ‘Türklüğe Hakaret’ başlıklı bir haberde Ankara Elektrik Şirketi’nde çalışan bir Yahudi kadın memurun Türkçe aleyhine konuştuğu ileri sürülerek tutuklandığı anlatılıyor.
KÖPEĞİN ADI TÜRK OLURSA . Milliyet gazetesinin 29 Ekim 1929 tarihli bir haberinde ise şöyle diyor: “Dün üçüncü cezada yeni bir Türklüğü tahkir davasının rüyetine devam olundu. Maznunlar (Zanlılar), film tüccarlarından Avram Maddeo ve Hüseyin Hüsnü Efendilerdir. Davanın mevzuu şudur: Maznunlar bir çocuk filmi getiriyorlar. Bu filmde bir köpek ve bir de maymun vardır. Köpeğin adı[na] ‘Türk’ demişler!.. Köpek filmde birçok gülünç vaziyetlerde bulunuyor ve Türklük eğlence mevzuu oluyor…” Gazetenin 31 Ekim 1929 tarihli nüshasından davanın sonucunu öğreniyoruz: “…Her ne kadar filmde ‘Türk’ adlı bir köpek varsa da, [filmin] gösterilmemiş bulunması, muhteviyatını bilerek getirdikleri sabit olmadığından ve icraatı cürmü de sabit olmadığından… maznunların beraatına ve filmin müsaderesine karar verilmiştir.”
YAZIK OLMUŞ KIZA! . Akşam gazetesinin 13, 16 ve 20 Nisan 1933 tarihli nüshalarında hikâye edilen bir olay ise Türklüğü hakaret maddesinin ne işlere yaradığına dair ilginç bir örnek. 12 nisan akşamı Galata Köprüsü’nün üzerinde bir genç kız tabanca ile beyninden vurularak öldürülmüş, uzun araştırmalardan sonra kızın hüviyeti ve olayın arkasındaki gönül hikayesi tespit edilebilmişti. Buna göre, öldürülen genç kız Anadolu Ajansı’nda daktiloluk yapan 25 yaşında Matmazel Suzan’dı. Ajansta Ahmet Ferdi Bey ile tanışan ve iki yıl birlikte yaşayan genç kız, Ahmet Fedai Bey’i bir başka genç kızla görünce ayrılmaya karar vermişti. Ancak Fedai Bey genç kızın bu kararına karşı çıkarak, tekrar birlikte olmaları için kendisini zorlamaya başlamıştı. Hatta genç kızı razı etmek için bir miktar para bile teklif etmişti. Sonra olan olmuş, Fedai Bey genç kızı köprüde öldürmüştü. Olayın ardından Fedai Bey’in işine gitmiş, cinayet olayını tartışan arkadaşlarına büyük bir pişkinlikle ‘Yazık oldu kıza!..” demişti. (Bilmem bu ifade sizlere tanıdık geldi mi? Haydi bir ipucu verelim: Pippa Baca.)
Peki diyeceksiniz ki, bu olayla Türklüğü tahkir ve tezyif etme maddesi arasındaki ilişki ne? Şu: Soruşturma sırasında Fedai Bey hikâyenin ilk bölümünü kabul etmiş ancak para meselesini ‘Matmazel Suzan’ın kendisi ile birlikte olmak için para istediği’ şeklinde açıklamıştı. İddiasına göre tartışma akşama kadar sürmüş, son olarak köprüde karşılaştıklarında yeniden açılmıştı. Fedai Bey’in iddiasına göre kendisi bu parayı veremeyeceğini söylediğinde genç kız ‘Siz Türkler zaten yaşamasını bilmezsiniz ki!...Fakat Jak isminde biri var. O bana parayı verecek…” diyerek ‘hakaretli bir şekilde’ Fedai Bey’in başına vurmuştu. Cinayetten sonra Fedai Bey “ben yaşamasını bildim!” diye haykırmıştı. Daha sonra gazetelerden öğrenildiğine göre Fedai Bey kendisini “o kadın Türklüğü tahkir etti!” diye savunmuştu.
HER DERDE DEVA . 20 Nisan 1933 tarihli Akşam gazetesinde Vâ[lâ] Nû[rettin]’nun yazısı durumu gayet iyi özetliyordu: “Gazetelerde bir cinayetin tafsilatını okuyorsunuz. Sevgilisini vuran adam bu feci fiiline mazeret diye, ‘o kadın Türklüğü tahkir etti’ iddiasını ileri sürüyor. Türklüğü tahkir?.. Kanun bu küstahlığı yapacak olanları cezalandırdığı için, pek çok kimseler de buna dayanarak, çapraşık vaziyetlerden zeytinyağı gibi üste çıkmak maksadile, attıkları tokadın, soktukları bıçağın, kırdıkları her türlü potun, hatta kıydıkları canın mubahlığını böylece izah ediyorlar: ‘Efendim, Türklüğü tahkir etti de, hamiyetim kabardı. O alçağa onun için haddini bildirdim!
Düşmanını, rakibini, alacaklı yahut vereceklisini, kendisini sorguya çeken mektepteki hocasını, hulasa hoşlanmadığı, zıtlaştığı, korktuğu veya ezmek istediği insanı karakol köşelerinde süründürmek isteyen pek çok cebbar, zalim ve ceberutlar aynı bahaneyi buluyor: Ben seni bir kere Türklüğü tahkir ettin diye lekeleyeyim, başına çorabı öreyim de, sen sonra aksini ispat için, düştüğün ağdan kurtulmak üzere çırpın, çabala dur!
Aynı maddeden dolayı, Aksaray’da oturan bir ellilik hatuncağızı, Beşiktaş’ta manavlık eden bilmem ne efendiyi, cehaletimizden adını ‘Acem’ koyduğumuz bir Azeri ırkdaşı yahut namuskâr bir vatandaş olan ve bütün işlerini bizimle gören bir Şimon Efendiyi töhmet altına sokmak istiyorlar. Peki ama bu insanlar Türklüğü niçin tahkir etmiş olsun?... Ne zihniyetleri, ne mevkileri, ne menfaatleri buna imkân verir!.. Hem Türklük gibi yüksek bir mevcudiyet, yıl oniki ay, her önüne gelen tarafından tahkir edilebilir mi? (…) Kimin ne haddine? (…) Doğrusu bu gibi davaların sık sık açılması ve haberlerinin gazete sütunlarında gün geçmeden okunması bile bizi rencide ediyor. Artık bu maddeyi şarlatanlıklarına alet etmek isteyenlerin çanına ot tıkansın…
Yok, hayır: Kanunumuzdan ‘Türklüğü tahkir edenler cezalandırılır’ maddesi kaldırılsın demiyorum. Bilakis, onun işaret ettiği cezaya asıl bu şarlatanlar çarpılmalıdır… Zira bu büyük mevcudiyeti hasis hislerine ve menfaatlerine alet ederek tahkire kalkışanlar asıl onlardır.”
ŞAHİT BULMAK ZOR DEĞİL . Rıfat Bali, Cumhuriyet Yıllarında Türkiye Yahudileri: Bir Türkleştirme Serüveni (1923-1945) adlı kitabında (s.528-529) tabloyu tamamlıyor: “Tek parti döneminin bir bilançosunu yapan Falih Rıftı Atay, bu maddenin keyfi ve haksız bir şekilde uygulandığını itiraf etti ve bu madde nedeniyle tutuklanan bir kişinin Atatürk’e başvurduktan sonra onun müdahalesiyle serbest bırakıldığını belirtti. Atay, tek-parti döneminde açılan Türklüğü tahkir davaları ile ilgili bir araştırma yapıldığı takdirde, Müslüman-gayrimüslim nüfus oranı elliye bir olmasına rağmen, bütün davaların sadece azınlıklara karşı açıldıklarının kolayca fark edilebileceğine dikkati çekti. Bunu da tek-parti döneminde gayrı Müslimlerin Türk toplumunun dışında kalan kişiler olarak görülmelerinden geldiğini belirtti.
Atay yazısında şunları aktarıyor: ‘Bay N. Yabancı bir şirketin başındadır. Memurları arasında bir Türk de var. Bütün Türkler mükemmel değillerdir. Bir gün patron, kendisine çeki düzen vermek istemeyen bu memurun işine son verme kararını alıyor. İşine son verilen memur müdüre gidip soruyor:
(Memur): Niye beni kovuyorsunuz?
(Müdür) : Çünkü beceriksiz birisiniz’
(Memur): O zaman bütün Türkler beceriksiz insanlardır
Kapının arkasına saklanmış ve ‘Bütün Türkler beceriksizdir’ cümlesini duyduklarını beyan etmeye hazır iki tanık bulmak zor değildir. Polis memuru çağrılıyor. İki tanığın ifadesiyle tutanak tutuluyor. Müdür tutuklanıp Savcının önüne götürülüyor. Kısa bir süre sonra kelepçelerin güzelliğini ve hapishanenin zevkini tadıyor…’
ATATÜRK’ÜN MÜDAHALESİ . Yine Rıfat Bali’nin aktardığına göre Bu vakaların kabus haline geldiğini, örneğin bir tramvayda itilen bir kadının kendini iten kişiye ‘Kabasınız, barbarsınız’ demesinin ‘Türklüğe hakaret’ şekline dönüştürülerek soruşturma konusu yapıldığını belirten Atay’a göre bu tür bir olay sonrasında suçlanan kişi Atatürk’e başvurmuş ve ‘dosyamdaki evrakları bizzat siz inceleyin ve siz bir hüküm verin. Vereceğiniz hükmü saygı ile kabul edeceğim” demişti. Günlük olaylara çok meraklı olan Atatürk de dosyayı inceletmiş ve bir tartışma sırasında sarfedilmiş önemsiz bir söz yüzünden kişinin hapiste çile doldurduğunu tespit etmişti. Sonra 159. maddenin saçmalığına kanaat getirerek ‘bu skandallara bir son verelim’ demişti.
Falih Rıfkı bu mülakatı 1951 yılında vermiş. Peki, son verilmiş miydi acaba? Gelin birlikte karar verelim. Bursa’da 7 Haziran 1940’da Refael (Karaköy) adlı bir Yahudi esnaf dükkân komşusu Mehmet’le (Savaşkan) dünya savaşı dolayısıyla asker toplamaları konusundaki sohbet ederken “Askerler giderse, karılar, kızlar bize kalır vs. (…) işleriz” der. Birkaç gün sonra Mehmet, Türk komşuları ile dükkânında kahvaltı ederken Refael’e ‘Fabrikayı hazırladın mı? Türkler askere gidiyor. Karılar, kızlar kalacak, bol bol işlersiniz” der. Bunun üzerine Refael “Kırk yılda bir şaka yaptım. Sen de onu herkese söyledin” diye sitem eder fakat Uzunçarşı’da olayı duyan Salih adında biri savcılığa koşarak Refael’in ‘Türklüğü tahkir ettiğini’ ihbar eder. Refael çareyi Yalova’ya kaçmakta bulur ancak birkaç içinde yakalanır.
KISKANÇ TÜCCAR . Olayın gerisini Bursa Valiliği’nin resmî yazısından öğrenelim: “…Ancak bu hadisenin Yahudiler aleyhinde ticari sebepler dolayısile hoşnutsuzluk eseri gösteren esnaf üzerinde nüfuz tesis etmek gayesile, yukarıda arz edilen İhsan İpeker ve arkadaşları tarafından istismar edilmek istendiği ve taze koza mevsiminin hukul [hulul] etmesi dolayısile ve koza ipek üzerinden piyasada mühim mevki tutan Yahudilerin rekabetinden, onları bu şekilde korkutup kurtulmak ve piyasada yalnız kalmak düşüncesile hareket ettikleri kanaatına varılmıştır.
İhsan İpeker’e gelince; vatan ve millet duyguları kabararak hareket eder görünen bu adam ve babası, çok zengin kimselerden olup, [1]939 Eylülünde 45 günlük talim devresi için bir kısım kuraların çağırıldığı sırada; kendisinin de çağırılacağı korkusile, hiçbir arızası olmadığı halde, doktorlara işini uydurup, gitmemeyi temin ettiği, halk arasında tevatüren söylendiği gibi, son dünya harbi dolayısile ve fabrikatör olmasını ileri sürerek, tecilini temin için Ankara’ya giderek halen orada bulunduğu, büyük kardeşi Muhsin’in de keza askerden kurtulmak gayesile dişlerini tamamen söktürdüğü… Babaları Gaffar O. Mehmet İpeker de Dağıstanlı olup… 1933 senesinde Bursa’da vaki Türkçe ezan aleyhtarlığı hadisesinde, ‘Rumlar kiliselerinde, Yahudiler havralarında serbestçe icrayı ayin ederlerken, bizlerin ibadetine ne hakla ve kim karışır? Diyerek yüzlerce kişiyi arkasına takarak… ezan hadisesini doğurmuş, bu yüzden Çorum’a sevk edilerek, bir gün hapis ve 20 Lira para cezasına mahkum olduğu…”
Yazıdan, 14 haziranda Müslüman-Türk gençlerin Yahudi mahallelerini taciz ettikleri, sonuçta mahkemenin ‘suçlu’ diye nitelediği Refael ile herhangi bir suçlama yapmadığı saldırganları barışmaya zorladığını öğreniyoruz. Anlaşılan o dönemde gayrimüslim olmak ‘suçlu’ olmak için yeter şart olup, onların mahallelerine saldırmak suç sayılmıyordu.
ZAVALLI İLYA . Bu da 5 Ağustos 1952 tarihli Hürriyet’ten bir haber: Uzun zamandan beri İzmir’de yaşamakta olan 50-55 yaşlarında İlya isimli bir Yahudi bir Ağustos günü saat 11’de Birinci Kordon’da dururken, bir gemiden çıkmakta olan Yunanlı, İtalyan ve Fransız turistlere yaklaşarak Türkiye aleyhine ileri geri konuşmaya başlar. Yahudi, özellikle Yunanlı turistlere ‘Bu vatan sizlerindir. Buraları Türklere bırakmayın. Türkler gayet kötü insanlardır. Buraları onlardan alarak bizleri kurtarın. Ben bu kadar zamandır onlar için çalıştığım halde, bakın halime…’ şeklinde konuşmuştur. İlya daha sonra Türklere, Türkiye’ye ve Atatürk’e hakaret etmiştir… Gazetenin haberine göre ‘nankör Yahudi’nin bu iğrenç isnad ve küfürleri karşısında iyice asabı bozulan’ bir genç İlya’yı dövmeye başlamış, zaten kendilerini zor tutan halkın da katılımı ile adam ‘vurun, öldürün, yaşatmayın nankörü!’ haykırışları arasında linç edilmeye kalkmıştı. İlya’nın derdinin ne olduğunu 14 Ağustos 1952 tarihli Şalom gazetesinden öğrenecektik: “İzmir’de Türklüğe Hakaret Eden Musevi’nin Deli Olduğu Anlaşıldı” başlıklı haberde İlya’nın raporlu bir deli olduğunu tüm İzmirlilerin bildiği, zaten emniyet tarafından da serbest bırakıldığı yazıyordu.
15-22 Şubat 1955 tarihli Vatan gazetelerinde Sadun Tanju tarafından tefrika edilmiş bir haberde ise kumarbazların ağına düşerek 60 bin lira borçlanan Linguafon Şirketi’nin sahibi Vitali Bilen’in kumarbazlar tarafından hem taciz edildiği hem de baskı yapmak için ‘Türklüğe hakaret’ suçlamasıyla tutuklandığı yazılıyordu. Yazıda davanın akıbeti verilmemiş.
RUM KIZLARDAKİ CESARETE BAK! . Bu da 4 Mayıs 1958 tarihli Demokrat İzmirgazetesinden: Gazetedeki habere göre Fener Rum Lisesi’nde okuyan bazı kızlar, Sultan Selim Lisesi’nde okuyan bazı kızlara “pis Türkler, sırtınızda giyeceğiniz yok, üstünüzde yok başınızda yok, ne diye böyle işlerle uğraşıyorsunuz?” diye laf atmışlar. Gazete ‘böyle işlerin’ ne olduğunu belirtmemiş ama, bu lafın üzerine çıkan kavgaya yüzlerce kişi katılmış. Sonuçta Rum kızlar ‘Türklüğü tahkir ve tezyif’ suçundan gözaltına alınmışlar. Ancak bu haber mutlu bitiyor. Rum kızları, Türk kızlarının kişisel bir olayı bu hale getirdiğini söyleyerek suçlamaları reddetmişler, karakol da hepsini serbest bırakmış.
Sadun Tanju, Dolu Dizgin (Milliyet Yayınları, İst. S. 105-106) adlı kitabında şunları anlatıyor: “Hiç beklenmedik zamanlarda da yırtıcı, hırçın, edepsiz oluverirdi. Bir vak’ası vardı. Beyoğlu sinemalarından birinin önünde, sinirine dokunan bir cikletçi çocuğa tokat atmış, çocuğun haline acıyan İngiliz asıllı bir Madam da ‘Utanmıyor musun el kadar çocuğu tokatlamaya!’ deyince, zavallı kadını Türklüğe hakaret etti diye, karakollarda süründürmüştü. Koyu Türkçü ve milliyetçi görünmeye özel bir dikkat gösteriyordu…”
Yazarın sözünü ettiği Ekrem Hamdi König’in, Birinci Dünya Savaşı sırasında Alman subaylarının yanında istihbaratçı olarak çalışmış, Almanların kendisine verdiği ‘König’ kod adını 1934’te soyadı olarak almış, adı Nazilerin isteğiyle İspanya’daki Franko güçlerine uçak temin ederken yapılan bir sahteciliğe karışmış şaibeli biri olarak Türklüğe yaptığı büyük katkıları aklımızın bir köşesinde tutarak soralım: Ne dersiniz, Falih Rıfkı’nın dediği gibi ‘bu tür skandallara’ son verilmiş mi?
.11-5-08
Türkler Mu’dan mı Ergenekon’dan mı?
‘Türk’, ‘Türklük’ ve ‘Türk milleti’ gibi kavramlara devletin istediği gibi yaklaşmayanları bekleyen ceza en hafifinden üç yıla kadar hapis olduğu halde, bu kavramların aslında ne anlama geldiğini pek bilmediğimi fark ettim. Çünkü bazı araştırmacılar Çin kaynaklarında ‘güçlü, güçlüler’ anlamına kullanılan ‘Türk’ (çoğulu ‘Türük’) sözcüğünün belli bir örgütlenme biçimini; bazıları ortak bir dili kullanan insan topluluklarını; bazıları ise aynı etnik kökenden (boydan) gelen grupları tanımladığını ileri sürüyorlar. Dolayısıyla bu tanımların herhangi birinden hareket edildiğinde Hunlar, Göktürkler, Uygurlar, Karluklar, Çiğiller, Kıpçaklar, Çuvaşlar, Tohsılar, Kırgızlar, Karahanlılar, Oğuzlar, Gagavuzlar, Sahalar, Tıvalar, Hakaslar ‘Türk’ oluyor. Ama ‘şair/düşünür’ (!) İsmet Özel gibi ‘Müslüman olmayan Türk olamaz’ diyerek Ortodoks olan Gagavuzları, Sahaları ve Çuvaşları, Budist olan Tıvaları, kimi Ortodoks kimi Şamanist olan Hakasları ‘Türk’ saymayanların sayısı da az değil. Nitekim, 1923’teki mübadelede Ortodoks Karaman Türklerini bu yüzden zorla Yunanistan’a göndermiş; 1927’de Türkiye’ye göçetmek isteyen Ortodoks Gagavuz Türkleri’ni bu yüzden kabul etmemiştik.
BUDUN VE MİLLET . Öte yandan karşımıza ilk kez 8. yüzyıla tarihlenen Orhun Yazıtları’nda çıkan ‘Türük budunu’, ifadesi bazılarının sandığı gibi ‘Türk ulusu/milleti’ anlamına gelmiyordu. Çünkü ulus ve millet kavramları 18. yüzyılda Amerikan ve Fransız devrimlerinden sonra ortaya çıkan gayet modern kavramlar. Dahası ‘Türk milleti’ kavramı Batı’dakinden de 200 yıl sonra çıkmıştı. Ama daha ilginci, Batı’da önce ulusal bilinç oluşur sonra ulus-devletler kurulurken, bu topraklarda önce ulus-devlet kuruldu, ardından da bu devlet için bir ‘Türk' ulusu yaratılmaya girişildi. Ne hikmetse bu yaratma süreci hala tamamlanamadı. Ancak projenin yürütücüleri bile ‘Türk’, ‘Türklük’ ve ‘Türk milleti’ konusunda net bir tanıma sahip değilken, ‘tahkir ve tezyif’ faslından en ağır cezaların kesilmeye devam etmesi tam ‘Türk işi’ olmalı. Bu hafta, ulus inşa sürecinin en önemli inşaat malzemesi olan ‘Türk’ tarihinde bir gezintiye çıkacağız. Bakalım 301. Madde’nin gadrine uğramamayı başarabilecek miyiz?
AVRUPALILARIN KATKISI . Genelkurmay Başkanı Yaşar Büyükanıt son açıklamasında “Türk insanı kendi kendini tanımlama gücüne sahiptir. Başkasının tanımlamasına ihtiyaç yok” dediyse de, ‘Türk’ kavramını ‘boy’ veya ‘kavim’ anlamına ilk kullananlar, Çinliler, İranlılar ve Bizanslılar, etnik kategori olarak ilk kullananlar ise Avrupalılardı. Örneğin İstanbul’a sığındıktan sonra Müslüman olarak Mustafa Celaleddin adını alan Polonyalı göçmen Constantin Borzecki’nin 1870’de, İstanbul ve Paris’te yayınlanan Les Turcs anciens et modernes başlıklı eseri ‘Türklük’ bilincinin gelişmesinde önemli rol oynamıştır.
Fransız Türkolog Léon Cahun’un 1873 yılında Paris’te toplanan Birinci Oryantalistler Kongresi’nde yaptığı konuşma da benzer bir etki yapmıştır. Cahun’un, Orta Asya’da bir zamanlar kıyılarında Türklerin yaşadığı bir iç denizin olduğu, bu deniz kuruması üzerine Türklerin Avrasya’ya doğru göçe başladıkları tezi sonradan ‘Adriyatik’ten Çin Denizi’ne uzanan Türk Dünyası’ olarak formüle edilmiştir. Cahun’u Türkiye’de meşhur eden ise 1896’da yayınladığı Introduction à l’histoire de l’Asie (Asya Tarihine Giriş) adlı kitabıdır. 1889-1893 arasında keşfedilmiş olan Orhun Yazıtları’nı meşhur eden bu kitabın kendisindeki nüshalarına Mustafa Kemal’in el yazısıyla notlar aldığı biliniyor. Peki Türkler Orta Asya’ya nereden gelmişlerdir? Bu sorunun cevabını da Mustafa Kemal verir: ‘Türkler Kayıp Kıta Mu’dan gelmişlerdir!’
MU VE UYGUR İLİŞKİSİ . Neyin nesidir bu esrarengiz kıta? Hindistan’da görevli bir albay olan James Churchward tarafından 1926-1933 arasında yazılan dört kitapla ortaya atılan bir iddiaya göre günümüzden 100 bin yıl önce Pasifik Okyanusu’ndaki bir kıtada siyah, esmer, kızıl ve sarı olmak üzere dört ırkın oluşturduğu Mu Uygarlığı egemendi. Bu uygarlığın kıta dışındaki kolonisi ise Orta Asya’daki Gobi Çölü’ndeki ‘Uygur İmparatorluğu’ idi. Altındaki gaz odacıklarının patlamasıyla yaklaşık 12 bin yıl önce 64 milyon nüfusuyla birlikte sulara gömülen bu esrarengiz kıtanın günümüze mirası Polinezya, Mikronezya ve Malezya takımadalarıydı.
Albay Churchward, bu bilgileri Batı Tibet’te bir tapınakta bulduğu Naacal Tabletleri’nde okuduğunu iddia etmiş. Ancak, ne tapınağın adını açıklamış, ne söz konusu tabletleri göstermiş, ne de bu tabletlerdeki dile ait bilgileri paylaşmış. Yakın arkadaşı William Niven, Meksika'da Maya uygarlığından kalmış Codex Troano ve Codex Cortesianus tabletlerinde de Naacal Tabletleri’ndeki alfabenin kullanıldığını iddia edince, albayın kendine güveni iyice artmış ve kareler, daireler, spiraller, gamalı haçlar, hayvan figürleri gibi şekillerden oluşan dili ‘Kayıp Kıta Mu’da konuşulan Naga-Maya dili’ olarak dünyaya takdim etmiş.
MAYALAR . O yıllarda ‘dünyadaki tüm uygarlıkların Türkler tarafından kurulduğu’ fikri üzerine kurulan Türk Tarih Tezi üzerine çalışan Mustafa Kemal bu kitapları duyunca, kitabı 60 kadar çevirmene bölüştürerek hızla Türkçeleştirdikten sonra Türklerin Orta Asya’ya gelmeden önceki yurtlarının Kayıp Kıta Mu olduğuna inanıvermiş. Ardından Türklerle Mayalar arasındaki ilişkiyi araştırmak üzere Enver Paşa’nın damadı emekli general ve amatör tarihçi Tahsin Bey’i Meksika’ya büyükelçi olarak atamış. Meksika’daki çalışmalarını belge ve fotoğraflarla üç ciltlik bir defter halinde toplayan Tahsin Bey’in en büyük buluşlarından biri Maya dilindeki ‘tepek’ sözcüğünün Türkçe’deki ‘tepe’ olduğunu keşfetmek olmuş. Ödülü de Mustafa Kemal tarafından verilen ‘Mayatepek’ soyadını olmuş.
BAYRAK DEĞİŞİKLİĞİ . Celal Bayar’ın damadı Ali İhsan Gürsoy’a bakılırsa Mustafa Kemal bu tarihlerde Türk bayrağını mavi fon üzerine yeşil bir bozkurt figürü olan ‘Göktürk’ bayrağı ile değiştirmeyi de istiyormuş. Bu istediğini son başbakanı Celal Bayar’a açan Mustafa Kemal’e göre kırmızı fon üzerine beyaz ay-yıldızlı bayrak Osmanlı İmparatorluğu’nun bayrağı olup Cumhuriyet’in geçmişten kopuş çabasını engelliyormuş. Ayrıca Atatürk’e göre ay-yıldız ilk ağızda Arap dünyasını çağrıştırıyormuş.
Falih Fıfkı Atay ise, Mustafa Kemal’in yeni devlet için bir figür arayışı içindeyken, çevresinden bazı kişilerin kendisine bozkurt figürünü önerdiklerini ancak Mustafa Kemal’in bozkurtla ilgili efsaneleri dinledikten sonra ‘böyle saçma sapan şeyleri bırakın, bana zeka ürünü bir timsal bulun’ dediğini iddia ediyor. İnsan kime inanacağını şaşırıyor ama bozkurt figürünün 1922 yılında bir pul üzerinde yer aldığını, 1924’te Türkoloji Enstitüsü Dergisi’nin kapağına, 1927’de 5 ve 10 liralık banknotların üzerine konduğunu, 1931’de okul kitaplarına düşmanları tarafından yok edilen Türklerden geriye kalan çocuğu bir dişi (boz)kurt tarafından nasıl korunup beslendiği, daha sonra onun önderliğinde nasıl tüm dünyaya nasıl yayıldıklarına dair anlatılar ve haritalar konduğunu bilince Atay’a inanmak zorlaşıveriyor.
Bozkurt-Ergenekon Destanı’nı Bilir misiniz?
Efsanelere göre Göktürklerin atası, 439'da Tabgaç (Kuzey Çin Krallığı) katliamından kurtularak Avarlara sığınan soylu iki çocuktu. Kayı ile Tokuz Oğuz adlı bu çocukların soyundan gelenlerin bir demircinin yardımıyla demirden yapılmış Ergenekon dağlarını delip, bir Bozkurt’un önderliğinde tüm dünyaya yayılması ünlü Bozkurt-Ergenekon Destanı’nın temasını oluşturur. Ancak bu destana ait Türkçe bir kaynak henüz ortaya çıkmadı. Efsane, 556-581 yılları arasındaki olayları anlatan ve 629 yılında tamamlanmış olan Chou-shu adlı Çin kroniğine "çok yaşlı bir Tu-kui'nin verdiği bilgilere dayanılarak" kaydedilmiş. (‘Tu-kui’ Çinlilerin bütün yabancılar için kullandığı bir deyim.) Bunun farklı bir versiyonu ise 659 tarihli Pei shih adlı bir kaynakta ve Çin hanedanlarından Sui Sülalesinin 582-629 yılları arasını kapsayan resmi tarihinde kayıtlı.
BUGUT YAZITI . Bir de 1956'da Moğol arkeolog C. Dorjsuren tarafından Moğolistan'da, Selenga Irmağı'nın bir kolu üzerinde bulunan bir mezar yazıtı var. Bulunduğu yerin adıyla anılan ve ancak 1968 yılında okunabilen yazıtın Göktürk kağanlığının ilk hükümdarı Bumin Kağan'ın oğlu Mahan Tigin (ya da Mu-Kan Kağan) için 5. Göktürk hükümdarı Boğa İşbara Kağan (581-587) tarafından dikildiği sanılıyor. Bir kaplumbağa heykeli üzerine konulmuş 120 cm. yüksekliğinde bu dikilitaşın üç tarafında Sogdca yazılmış 29 satırlık epik bir metin, dördüncü tarafında ise çok aşınmış olduğu için henüz tam olarak okunamamış Sanskritçe bir Brahman metni var. Tepesinde de karnının altında biraz garip bir insan figürü bulunan bir dişi kurt kabartması bulunuyor. Bazı araştırmacılar bu ‘emziren kurt’ (?) figürünü Bozkurt-Ergenekon destanına bir gönderme olarak kabul ediyorlar ve adına anıt dikilmiş olan Mahan Tigin'in Kök Türkler'in kurucu sülalesi olan Aşina (=Moğolca "asil kurt") sülalesine mensup olduğu ileri sürüyorlar.
BENGGÜ TAŞLAR . "Tengri kulı, bitidim" Günümüz Türkçesiyle ‘ben Tanrı kulu, yazdım’ anlamına gelen bu ibare, 1929 yılında Munke Oçir adlı bir Moğolistan yurttaşı tarafından Hugunu-Han Dağı'nda Gürbelçin mevkiinde bulunan bir yazıtta yer alıyor. Türk dilinin gelişim tarihi içinde 6. ve 13 yy'lar arasını kapsayan ve Türkçe yazılmış belgelerle izleyebildiğimiz Eski Türkçe (ya da Eski Türk Dilleri) döneminin en önemli metinleri Türklerin benggü taş (=ebedi taş) ya da bitig taş(=kitabe taşı) dedikleri dikilitaşlar üzerine yazılanlar.
Şimdilik sayıları 300 kadar olan ve ezici bir çoğunluğu Altay Dağları'nın doğusundaki coğrafyada yani Moğolistan ve Yenisey vadisinde bulunan, bir kısmı ise Kazakistan’da, Kırgızistan, Kuzey Kafkasya, İdil-Ural Bölgesi, Bulgaristan, Romanya, Macaristan ve Polonya'da bulunan benggü taş'ların bir kısmı 1890’ların başında Danimarkalı dilbilimci V. L. P. Thomsen ile V. Radlov ve ardıllarınca okunmuş, bir kısmına ilişkin bulgular henüz yayınlanmamış, bir kısmı ise hâlâ çözülmeyi beklemekte.
YANLIŞ OKUMALAR . Günümüze ulaşan yazıtların çoğu bedizci denilen ustaların işi. Ama yazıtların çoğu usta olmayan kişiler tarafından bıçağın ya da kılıcın ucuyla ‘kesme yazı’ denilen stilde yazıldığı için, binlerce yıllık tahribatın sonunda ifade yeteneklerini büyük ölçüde kaybetmişler. Bazı yazıtlarda ‘aynalı yazı’ denilen bir tarz, yani bir tarafta normal yazı, diğer tarafta bunun ters çevrilmiş şekli kullanıldığı için uzun süre yanlış okumalar yapılmış. Bazıları ancak ıslanınca görülebilen özel boyalarla yazılmış. Ama en önemli sorun, Thomsen ve Radlov’un okumalarının ciddi yanlışlar içermesi ve bu yanlışların günümüze kadar aynen gelmesi. Yani Türkologlarımıza çok iş düşüyor.
Kürtler nasıl bir Türk boyu yapıldı?
Bu yanlış okumalardan biri siyasi amaçlarla epeyce istismar edildiği için anılmayı hak ediyor. 8.-11.yy arasına tarihlenen ve Göktürklere mi yoksa Kırgızlara mı ait olduğu henüz anlaşılamayan Yenisey Yazıtları’nın en büyüğü Elegeş Yazıtı’nın bir satırını, dilbilimci Hüseyin Namık Orkun 1936’da şöyle okumuştu:“Kürt elinin hanı Alp Urungu altunlu okluğumu bağladım belde…” (Eski Türk Yazıtları, 1994, s. 591-593.) Aynı yıl Dersim Valisi Abdullah Alpdoğan Paşa’nın ağzından “Kürtler özünde dağ Türkleridir” saptaması duyuldu. Kürt sözcüğünün Türkçede ‘çığ’ ve ‘kar yığını’ anlamlarına geldiğini de ileri süren Orkun’un okuması zamanla ideolojik bir cephaneye dönüştü ve resmi tarihçiler tarafından ‘Kürtler bir Türk boyudur’ önermesinin kanıtı oldu.
Halbuki, 1995 yılında, Türkolog Prof. Dr. Talat Tekin aynı satırları şöyle okumuştu: “Ben; Körtle Han Alp Urungu! Sekiz dokuzdu ki yaşım, Altınlı okluğumu belime bağladım…” Diğer kelimeleri bir yana bırakırsak, Orkun’a göre ‘Kürt’ olan sözcük Tekin’e göre ‘Körtle’ idi ve hem Göktürkçe’de, hem de Uygurca’da ‘güzel’ anlamına gelmekteydi. (Türk Dilleri Araştırmaları, c.5, 1995, s. 19-32.) Ama kimse bu okumaya kulak asmadı. Çünkü resmi tezle ters düşüyordu.
Peki, Orkun bunu kasıtlı mı yapmıştı? Her ne kadar Orkun tarafından bilindiği sanılan İkinci Elegeş Yazıtı’nda ‘körtle’ kelimesinin ‘güzel’ anlamına kullanılmıştı ancak muhtemelen kasıtlı değildi. Ünlü Macar Türkoloğu Gyula Németh’in yanında yetişen Orkun, Németh’in bir çalışmasında Macarlara karışan ‘Kürt’ adlı bir oymaktan bahsedildiğini görmüştü. Elegeş’te, Göktürk alfabesinin sesli harf fakirliği yüzünden bir kelimeyi okumakta zorlanınca işin kolayına kaçmış ve hocasından duyduğu ‘Kürt’ lafını yapıştırmıştı. Ve bu yanlış okuma, 1980’lerin sonlarında PKK’ya karşı yürütülen propaganda savaşının bir parçası olarak devletin cin fikirli strateji uzmanları tarafından, özel olarak dolaşıma sokulmuştu!
Türkler Devlet Kurucu Bir Millet midir?
Mustafa Kemal, 1922 yılında Meclis’te yaptığı bir konuşmada Türk milletini Nuh’un oğlu Yafes’e kadar götürür ve “Türkler on beş yüzyıl önce Asya’nın göbeğinde muazzam devletler kurmuştur ve insanlığın her türlü yeteneği onda ortaya çıkmıştır” der. Türklerin en büyük ‘milli’ hasletlerinden birinin ‘devlet kurmak’ olduğu iddiası sadece Mustafa Kemal’i değil, daha pek çok kişiyi derinden etkilemiş olmalı çünkü halen Cumhurbaşkanlığı forsunda, 16 Türk Devleti’ni simgeleyen 16 yıldız ile ortada 17. Türk devleti olan Türkiye Cumhuriyeti’ni simgeleyen güneş figürü var. Hâlbuki yazının başında saydığımız kriterleri kullanırsak bugüne kadar kurulmuş ‘Türk’ devletlerinin sayısı 200’e ulaşır ki, bu kadar çok devlet kurmak, aynı zamanda bu kadar çok devlet batırmak demek olduğu için bunda övünecek bir yan pek yok. Öte yandan, Cumhurbaşkanlığı forsundaki 16 devlet arasında hangi tanımdan hareket edersek edelim, Türk saymakta zorlanacağımız devletler var.
HUNLAR . Örneğin forsta ‘Hun İmparatorluğu’, ‘Batı Hunları’, ‘Avrupa Hunları’ ve ‘Akhunlar’ olarak tam dört yer işgal eden dörtlünün atası olan Hun İmparatorluğu, Türkler, Moğollar, Tunguzlar ve muhtemelen başka kavimlerin oluşturduğu bir konfederasyondur. Bu konfederasyonun Türklerin hâkimiyetinde olduğu iddiası Türk-İslam Sentezi’nin ideologlarından İbrahim Kafesoğlu’na aittir ve Kafesoğlu iddiasını sadece Çin kaynaklarından bize kadar gelmiş bazı Türkçe sözcüklere dayandırır. Ancak, aynı Kafesoğlu, İslam Ansiklopedisi için yazdığı ‘Türkler’ maddesinde Tabgaç (Kuzey Çin) Devleti’ni anlatırken “T’ai-wu, 439’da Kansu’daki Hun devletini ortadan kaldırdı. Böylece ünlü ipek yolu güzergâhı tekrar Türk hakimiyetine girdi” diyerek aslında kendi teorisine inanmadığını gösterir. Batı Hun Devleti’nin, 1983 yılında kurulan Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’ne yer açmak için bir ara forstan çıkarıldığını hatırlayınca işin ciddiyeti iyice kuşku götürür.
GÖKTÜRKLER . Forsta 5. sırada yer alan Göktürk Devleti, ‘Türklüğü’ en kesin olan devlet gibi görünmektedir. Avarların boyunduruğundan kurtulmak için ayaklanan ve 552'de kağanlığını ilan eden Bumin ve kardeşi İstemi, Avarları Karadeniz'in kuzeyine kadar sürdükten sonra Oğuz, Töleş, Kırgız, Karluk, Türgiş ve Tatar boylarını büyük bir federasyon altında birleştirmişlerdi. Göktürklerin yurdu, şimdiki Moğolistan sınırları içindeki Hangay (Tanrı) Sıradağları'nın doğu kesimindeki Orhun (=Orkun) ve Temir ırmaklarının kaynaklarının civarında bulunan ve Türkler tarafından ıduk yani mukaddes kabul edilen Ötüken ormanlarıydı.
6. sıradaki Avar İmparatorluğu, yine Kafesoğlu tarafından ‘Türk devleti’ ilan edilmiştir. Kafesoğlu’na göre bu devletin halkının çoğunu Türk olup, yöneticileri de zamanlar ‘Türkleşmiş’ unsurlardı. Ancak Kafesoğlu halkının çoğunluğu Moğol, kurucu ve yöneticileri Türk olan Tabgaç Devleti ile 8. yüzyılda Araplara kök söktürmüş olan Türgiş Devleti’ni, 16 Türk Devleti arasında saymamıştır.
UYGURLAR . 7. sıradaki Hazar Devleti, Çin ve Bizans kaynaklarında Göktürklerin devamı olarak gösterilirler ama 8. sıradaki Uygurları, bizler Türk görsek bile kendilerinin görmediğine dair pek çok işaret vardır. Bunlardan en önemlisi 752 yılında Uygur Hakanı Moyun Çor tarafından dikilmiş olan Taryat (veya Terhin) Yazıtı’nda “Türk yurdunu o zaman karıştırdım (…) orada dövdürttüm ve yendim. Hanlarını tutsak aldım. Ordusu orada yok oldu. Türk halkını orada kendime uyruk aldım” sözleridir. Yine Moyun (Bayan) Çor'un anısına 759 veya 760 tarihinde dikildiği sanılan Şine-Usu Yazıtı'nda da Moyun Çor'un diğer Türk boylarıyla yaptığı savaşlar anlatılır. Bu yazıtlarda ‘Türkler’ açıkça Uygurların düşmanı bir halk olarak tarif edilmektedir.
RUM SELÇUKLULARI . 9. sırada Uygurların devamı olan Karahanlılar, 10. sırada kurucuları ‘Türk’, halkı ise Hintli olan Gazneniler, 11. sırada Karahanlılar’ın devamı Büyük Selçuklular vardır. Ancak Büyük Selçukluların devamı olarak Anadolu’yu Türklere ebedi yurt yapan Anadolu veya Rum Selçuklu Devleti’nin adı forsta yoktur. Anlaşılan adındaki ‘Rum’ ibaresi aforoz edilmesine yol açmıştır. Bu arada Gaznelileri ‘Türk’ devleti sayanların, yine kurucusu ‘Türk’ köleler olan Hind Kölemenleri ile Tulunoğulları niye listeye almadıkları merak konusudur çünkü 12. sıradaki Harzemşahlılar bir ‘Türk köle’ tarafından kurulmuştur. Aynı şekilde Devlet’et-Türkiyye adını taşıyan Mısır’daki Memlûk Devleti ile ‘ilk Müslüman Türk devleti’ diye bilinen Samanoğulları Devleti de listede yoktur.
MOĞOL SOYU . 13. sıradaki Altınordu Devleti Moğol İmparatoru Cengiz’in oğlu Cudi tarafından kurulmuş olup sadece halkının çoğunluğu Türk’tür. Eğer bu nitelikler Altınordu’yu Türk devleti yapıyorsa aynı özelliklere sahip olan İlhanlı Devleti, Şibanoğulları, Canoğulları, Mangıtoğulları, Buhara Krallığı ve Hive Özbek Hanlığı gibi halkının çoğunluğu Türk olan devletlerin neden listeye alınmadığı belli değildir.
14. sırada Moğol İmparatoru Cengiz sülalesinin damadı olan Timur’un kurduğu Büyük Timur İmparatorluğu vardır. Ankara Savaşı’nda Yıldırım Beyazıt’ı bozguna uğratarak forsun 16. yıldızını az daha tarihten sileceği için ‘gaddar bir düşman’ olarak bellediğimiz Timur, Cengiz Han'ın Büyük Moğol İmparatorluğu dörde ayrıldıktan sonra Orta Asya'da kalan Çağataylılar arasından çıkmış. Siyasi meşruiyetini Moğollardan kültürünü Çağataylardan alan bu grupların tarih içinde Türklüklerinin ağır bastığı sanılıyor. Nitekim Yıldırım’la Timur’un birbirlerini tercüman olmadan anlamaları, Yıldırım’ın yanındaki bazı Türkmen boylarının savaş sırasında Timur’un yanına geçmeleri bunun kanıtı sayılır. Aynı Timur’un devamı olan ve Urduca konuşan Özbeklere biz ‘Türk’ derken onların kendilerini ‘Türk’ dememesi, Mustafa Kemal’in 1930’larda başkahramanı Timur olan bir tiyatro eseri yazması hep bu karmaşık tarihin ürünüdür.
Forsta 15. sırada yer alan Babür İmparatorluğu ise, Timur’un beşinci kuşaktan torununun kurduğu ancak halkının çoğunluğu Hintli olan bir imparatorluk olarak Türk devleti sayılırken, ‘Kara Mehmet’, ‘Durmuş’ ‘Kara Yusuf’, ‘Pirbudak’ gibi Türkçe adlı hükümdarları olan Karakoyunlu Devleti ile, yine ‘Kara Yülük’, ‘Uzun Hasan’ gibi Türkçe adlı hükümdarları olan Akkoyunlu Devleti nedense forsta kendine yer bulamamış. Aynı şekilde Safevi, Kaçar ve Afşar devletleri de Türk sayılmamıştır.
OSMANLILAR . 16. sırada yer alan Osmanlı Devleti’ni bir ‘Türk’ boyu olduğu kabul edilen Oğuzların Kayı boyu kurmuş olmakla birlikte, devletin ‘Türk’ niteliği hep tartışılmıştır.Akademisyen tarihçi Salih Özbaran’ın ‘Osmanlı Devleti aslında bir Rum devletidir’ şeklinde özetlenebilecek gayet radikal tezini bir başka hafta irdelemek üzere noktayı ırkçı-Türkçü Nihal Atsız’ın şu ironik cümlesi ile koyalım: “Adama sorarlar: Elli devlet kurdun da neden hiçbirini yaşatamadın? Neden kala kala orta çapta bir Türkiye Cumhuriyetine kaldın? Zoraki tarih bilginleri tabii bu sorunun cevabını veremeyeceklerdir. Çünkü tarihî gerçek hiç de öyle değildir. 16 veya 50 devlet kurulmuş değildir. Gerçekte anayurtta bir, nihayet iki devlet kurulmuş, anayurt dışında da buna üç beş devlet daha eklenmiştir. O kadar.”
Özet Kaynakça:
Canik Mebusu Edhem Veysi Bey ‘Gazi Günü’ dolayısıyla 22 Mayıs 1928 tarihli yerel Samsungazetesine yazdığı makalede (sadeleştirilmiş Türkçe ile) şöyle diyordu: “Millî hayatta bayram ve törenlerin pek büyük tesiri vardır. Milletler ve bilhassa bizim gibi üst üste inkılâp geçirmiş olan cemiyetler, sadece bir veya iki defa mazi hatıralarını ihyaya girişirlerse istikbalde yönelinecek istikameti belirlemiş olurlar. Mazi ara sıra yoklanılmalıdır. Orada mevcut menkıbeler, kahramanlık ve hatta hıyanetler ve cinayetler yadedilmelidir. Tâ ki iyinin kadri ve kötünün hakkı belirlenmiş olsun.” Bu sözler yarın milletçe ‘idrak edeceğimiz’ 19 Mayıs Atatürk’ü Anma ve Gençlik Bayramı’nın ‘milli tarih yazımımızdaki yerini’ anlamak açısından faydalı ipuçları içeriyor.
GECİKEN İTİBAR . 19 Mayıs’ın Cumhuriyet’in ilk dört ‘milli’ bayramı (23 Nisan, Hakimiyet, Cumhuriyet ve Zafer bayramları) arasında olmadığını çok kişi bilmez. Aslında bu son derece doğaldır çünkü söz konusu dört bayram Milli Mücadele’nin önemli günlerinden esinlenilmiştir. 19 Mayıs 1919 tarihini önemli hale getiren ise, 1927 yılında Cumhuriyet Halk Fırkası’nın Kurultayı’nda okuduğu Büyük Nutuk’u, “19 Mayıs 1919 tarihinde Samsun’a gittim” cümlesiyle başlatan Mustafa Kemal’in kendisidir. Nutuk, ‘yoktan var edilmiş’ Türk ulus-devletinin kuruluşunu mitleştirirken, en çok da kurucusunu mitleştirmiştir ama bu mitleştirmenin önemli bir parçası olan 19 Mayıs’ın ‘milli bayram’ sayılması ancak 1938’de mümkün olacaktır. Bu hafta bu büyük gecikmenin tarihçesine bakacağız.
Bu topraklarda ‘gençlik ve spor bayramları’nın mucidi iki yıl İsveç’te eğitim gören Selim Sırrı (Tarcan) Bey’dir. Avrupa’da sporun kitleleri belli bir ideal etrafında toplamakta ne kadar etkili olduğunu gözlemleyen ve aynını Osmanlı ülkesinde de gerçekleştirmek isteyen Selim Sırrı Bey, ilk ‘İdman Bayramı’nı, 29 Nisan 1916’da Kadıköy’deki İttihat Spor Kulübü’nün çayırında düzenlemişti. Daha önceki bir yazımızda hikayesini anlattığımız ‘Dağ Başını Duman Almış’ marşı eşliğinde yapılan gösterilere Darülmuallimin-i Aliye’den 200 erkek öğrenci katılmış, üzerlerinde beyaz gömlek, siyah pantolon ve kırmızı kuşak olan öğrenciler önce İsveç jimnastik hareketlerinden örnekler sunmuşlar, ardından aletli jimnastik gösterilerine geçmişlerdi. Kasadan atlayan, taklalar atan, 100 metre sürat yarışı, halat yarışı, koltuk değnekleriyle oynanan bir çeşit futbol maçı yapan gençler seyircilere sevinçli bir gün yaşatmışlardı.
11 Mayıs 1917’de yapılan ikinci ‘İdman Bayramı’nda jimnastik yarışmaları çeşitlenmiş, yüksek atlama, uzun atlama, sırıkla yüksek atlama, cirit atma, disk atma, halat çekme, 100 metre sürat koşusu, 800 metre mukavemet koşusu ve bisiklet yarışına ek olarak sakatlanan, yaralanan ve bayılanlara nasıl müdahale edileceğine dair tatbikatlar yapılmış, müsabakalarda kazananlara ödüller verilmişti. İddialara göre, atanmak istediği Hicaz Kuvveyi Seferiyesi Komutanlığı’nı kabul etmeyip, İstanbul’da yeni görev bekleyen Mustafa Kemal de gösterileri şeref tribününden izlemişti. Selim Sırrı Bey, bu bayramı geleneksel hale getirmek istiyordu ancak Birinci Dünya Savaşı’nın hezimetle sonuçlanması buna izin vermeyecekti.
İLK BAYRAMLAR . Millî Mücadele döneminin ilk bayramı, Büyük Millet Meclisi’nin açılışının birinci yıldönümünde çıkarılan iki maddelik kanunla kabul edilen ‘23 Nisan Bayramı’ oldu. (Bayramın ‘Atatürk tarafından çocuklara armağan edildiği’ hikayesi 1983 yılında 12 Eylül darbecileri tarafından icat edilecekti.)
İkinci ‘milli’ bayramımız, 1 Kasım 1922’de Saltanatın kaldırılması ile Hz. Muhammed’in doğum günü kabul edilen 12 Rebiülevvel gününün üst üste düşmesini uhrevi bir işaret sayan Yozgat Mebusu Süleyman Sırrı Bey’le Sırrı Bey’in 2 Kasım’da ‘Mevlid-i Nebevi ile Saltanatın İlgası’nı bir arada kutlamak için dua okunması ve 101 pare top atılmasına’ dair önergesini çok beğenen ancak yeterli görmeyerek 1 Kasım’ın ‘milli bayram’ olmasını teklif eden Burdur mebusu İsmail Suphi Bey’in fikriydi. İki teklif birleştirilmiş ve 2 Kasım 1922’de el kaldırma usulüyle prensip olarak Hakimiyet Bayramı olarak kabul edilmişti. Ancak, ilgili kanuna son şeklini vermek 24 Ekim 1923’te ‘kısmet’ olacaktı.
Üçüncü bayramımız olan ’29 Ekim Cumhuriyet Bayramı’ ile ilgili kanun da nedense 19 Nisan 1925’te kabul edilebildi. Dördüncü bayramımız olan 30 Ağustos ‘Zafer Bayramı’ ise ilk kez Reisicumhur ‘Gazi’ Mustafa Kemal’in katıldığı bir törenle 1924’te Afyon’da kutlandığı halde, bu günün resmen bayram olması ancak 7 Ocak 1926’da gerçekleşti.
SAMSUNLULARIN ISRARI . Henüz Nutuk okunmadığı için, 19 Mayıs’ın önemini idrak edemeyen milletvekillerinin ‘19 Mayıs’ı bu ilk bayramlar arasına koymaması anlaşılıyordu. Ama Samsunlular için durum farklıydı. 1926 yılından itibaren, 19 Mayıs’ı ‘Gazi Günü’ ilan eden Samsunlular, ertesi yıl şenlikleri biraz daha geliştirdiler. Örneğin Türkiye’deki ilk Mustafa Kemal heykelini Sarayburnu’na diken Avusturyalı heykeltıraş Heinrich Krippel’in ‘Gazi’ heykelinin temel atma töreni, İş Bankası şubesinin açılışı bu güne denk getirildi. Törenlere Ticaret Vekili Rahmi Bey ile İş Bankası Genel Müdürü Celâl Bey de katılmışlardı. 1928 yılında şehir baştan başa bayraklar ve defne dallarıyla süslendi, ‘Gazievi’ açıldı, gece fener alayları ve belediyede şükran balosu düzenlendi.
En sonunda Ankara’da Samsun’dan yükselen coşkunun baskısı hissedildi ve Maarif Vekili Mustafa Necati Bey, Selim Sırrı Bey’in önerisi ile ‘Terbiye-i Bedeniye Şenlikleri’ nin sırasıyla 10 Mayıs’ta Ankara’da, 11 Mayıs’ta İstanbul’da, 12 Mayıs’ta İzmir’de düzenlenmesi için emir verdi. yapılmasını kararlaştırdı. Ankara’daki törende Orta Muallim Mektebi öğrencisi ‘gürbüz’ kız ve erkekler bedensel marifetlerini sergilemişler, kendilerini izleyen Mustafa Kemal’in iltifatlarına mahzar olmuşlardı.
TÜRK KADINLARININ GÖREVİ . İstanbul’daki törenler ise şimdi Taksim Gezisi’nin bulunduğu yerdeki eski Topçu Kışlası’nın avlusunda düzenlenmişti. Orta, lise ve öğretmen okullarından gelen bin kız ile iki bin erkek öğrencinin gösteriler yaptığı şenliklerin açılış nutkunu atan Selim Sırrı Bey, jimnastiğin ‘sağlam vücut ve sağlam kafa’ üzerine etkilerine değindikten sonra Mustafa Kemal’in “Türk kadını dünyanın en münevver, en faziletkâr ve en vakur kadını olmalıdır. Türk kadınının vazifesi vatanı müdafaaya kadir bir nesil yetiştirmektir” konuşmasına atıfla, “İşte biz de vatanı müdafaaya kadir nesiller yetiştirecek Türk kadını hazırlıyoruz. Karşınızda cimnastik yapmağa hazırlanan bu üç bin genç içtimai hayatın her türlü sıkıntılarına karşı koymak için fikren olduğu gibi bedenen de kendilerini hazırlamağa çalışıyorlar. Salim fikrin sağlam bedende bulunabileceğine hepsinin iman vardır” demişti. Selim Sırrı Bey konuşmasının sonunda Türkiye Cumhuriyeti’nin ve banisi Gazi Mustafa Kemal’in şerefine üç defa “Yaşa!” diye bağırmış, aynı kuvvetle yükselen ses stadyumu sarmıştı:“Yaşa, Yaşa, Yaşa!”
FUTBOL KULÜPLERİNİN KATKISI . Bu tarihten itibaren, bazen adı ‘Okullar Bayramı’, bazen ‘İdman Bayramı’ bazen ‘Jimnastik Şenlikleri’ olsa da, her yıl büyük şehirlerde benzer kutlamalar yapıldı. 19 Mayıs’ta kutlanacak genel bir bayrama dair ilk işaret 1935 yılında Beşiktaş Jimnastik Kulübü’nün Galatasaray ve Fenerbahçe kulüpleri ile yaptığı bir toplantıda ‘Mayıs ayı içinde bir günün Atatürk Spor Günü olarak kutlanması’ önerisi ile verilmişti. Bazı kaynaklarda dönemin önemli spor adamı Ahmet Fetgeri Bey’in her yıl ‘19 Mayıs Gençlik ve Spor Bayramı’ adı altında kutlamalar yapılması yönünde bir teklifi Mustafa Kemal’e arz ettiği söylenmekle birlikte, 20 Mayıs 1935’te Meclis’te görüşmeye başlanan ‘Ulusal Bayram ve Genel Tatiller Hakkında 2739 Sayılı Kanun’ tasarısında 19 Mayıs’a dair herhangi bir ibare olmaması bunun doğru olmadığını düşündürür. Çünkü aynı kanunla ilk dört bayramdan 23 Nisan’ın Ulusal Egemenlik Bayramı’na dönüştürülmüş, 29 Ekim’in Cumhuriyet, 30 Ağustos’un Zafer bayramı olarak onaylanmış, Hakimiyet Bayramı kaldırılmış, 1 Mayıs Bahar Bayramı, 1 Ocak Yılbaşı Günü yapılmış, Şeker Bayramı’nın üç, Kurban Bayramı’nın dört gün tatil olması kararlaştırılmıştır. İstanbul’daki spor kulüplerinin ilk Atatürk Günü’nün de 24 Mayıs 1935'te kutlandığı bilindiğine göre, Mustafa Kemal’in kendisine doğum gününü soranlara “Neden 19 Mayıs olmasın?” demesi henüz etkisini göstermemişti.
HALKIN BÜYÜK İLGİSİ . 24 Mayıs 1935’teki ‘Atatürk Spor Bayramı’ saat 10’da Taksim’deki Cumhuriyet Abidesi’ne çelenk konulmasıyla başlamış, kutlamalar halkın ücretsiz girdiği Fenerbahçe Stadyumu’nda Beşiktaş ve Güneş takımlarının yaptığı maç ve ‘atletizmde rekor denemeleri’ ile devam etmişti. İstanbul halkı kutlamalara öyle büyük ilgi göstermişti ki, Kadıköy’e gelenlere şehir hatları vapurları yetmediği için Akay İdaresi özel vapur seferleri koymak zorunda kalmıştı.
1936’daki kutlamalar ise nedense ‘Jimnastik Bayramı’ adı altında, ancak 19 Mayıs’ta yapıldı. Gazetelerdeki yazılara bakılırsa artık 19 Mayıs’ın ‘Atatürk’ün Samsun’a ayak bastığı gün’ olduğu meselesi basının kafasında netleşmişti. Mustafa Kemal’in de izlediği Taksim Stadyumu’ndaki törenlerde öğrencilerin çeşitli jimnastik gösterilerine ve Fenerbahçe ve Galatasaray B takımları arasındaki maça ilave olarak, Taksim-İstinye arasında bisiklet yarışı, Bebek’te yelken ve kürek yarışları, Karagümrük sahasında futbol karşılaşmaları, Park Otel’de sabaha kadar süren bir eğlence yapılmıştı.
18 Mayıs 1937 tarihli Cumhuriyet’te ‘Atatürk’ün Samsun’a Ayak Bastığı Gün: Yeni Bir Tarih Doğuracak Milli Bir Şafağın Temelini Kurdu’ başlıklı haber, 19 Mayıs’ın ‘kutlu bir tarih’ olarak kabul edildiğine yeni bir işaretti. Ancak ilginçtir, bu yıl çıkarılan talimatname hala kutlamaların adı ‘10. Jimnastik Şenlikleri’ diye geçmekteydi.
ATATÜRK’ÜN SON 19 MAYIS’I . Dahası, Mustafa Kemal’in ölümünden altı ay önce Ankara Stadyumu’nda izlediği 19 Mayıs gösterileri bile resmen ‘milli bayram’ değildi. Halbuki o gün, başkentteki tüm resmi binalar, evler, dükkanlar, taşıtlar kırmızı-beyaz kurdeleler, defne yaprakları ve bayraklarla donatılmış, büyük cadde ve meydanlara günün anlam ve önemini anlatan levhalar yerleştirilmişti. Dahiliye Vekili ve CHF Genel Sekreteri Şükrü Kaya’nın konuşması radyo aracılığıyla tüm yurtta dinlenmişti.
Stadyuma saat 15.30’da gelen ve halk tarafından ayakta dakikalarca alkışlanarak karşılanan Mustafa Kemal’in 16.30’da oradan ayrıldığı ve Hatay’ın Türkiye’ye ilhakı projesi kapsamında planladığı Mersin gezisine başlamak üzere gara gittiği biliniyor. Mustafa Kemal’inAnkara’dan ayrılmasından sonra yetkililer derhal kolları sıvamışlar ve nihayet 19 Mayıs’ın ‘Gençlik ve Spor Bayramı’ olması için ‘bayramlar ve tatiller hakkındaki 2739 Sayılı Kanun’un ikinci maddesine bir fıkra eklenmesini teklif etmişlerdi. İki kez müzakere edilen teklif 20 Haziran 1938’de kabul edilecekti. Bu gecikmiş kararı, tarihçi Cemal Kutay şöyle yorumlamıştı: “Artık [Atatürk’ün] ömrünün kısa olduğu kabul edilince O'nun hayatında önemli olan günler daha derinden anılmaya başlandı.”
DARBECİLERİN KATKISI . Böylesi zahmetli bir süreçten sonra ‘milli anlatı’ya dahil edilen 19 Mayıs Gençlik ve Spor Bayramı, 1941’de başlatılan ve günümüze kadar süren ‘Gençlik Bayrak Koşusu’ ile stadyumlardan sokaklara taşmış, 1970’lerden itibaren televizyonlar sayesinde evlere girmiştir. Bayram sadece 27 Mayıs 1960 darbesinin arifesindeki gergin ortamda Demokrat Parti hükümeti tarafından bilinmeyen bir tarihe ertelenir ve bu bazılarına göre erteleme askerlerle hükümet arasındaki iplerin kopmasına neden olur. Nitekim darbeden sonra yönetime el koyan Milli Birlik Komitesi’nin ilk kararlarından biri 19 Mayıs bayramının 26 Haziran 1960’ta kutlanmasıdır. Bayramın adının 1981’de ‘Atatürk’ü Anma ve Spor Bayramı’ olarak değiştirilmesi ise, Atatürk’ü totemleştirmek için akla hayale gelmeyen saçmalıklara imza atan 12 Eylül darbecilerinin işidir…
ÇERÇEVE: 19 Mayıs 1919 Neyin Tarihidir?
Mustafa Kemal’in Milli Mücadele’ye birlikte başladığı muhafazakar asker Kazım Karabekir’e göre 19 Mayıs 1919 gününün Milli Mücadele açısından özel bir anlamı yoktur. Karabekir’in iddiasının dayanaklarına geçmeden önce kısa bir tarihçe verelim: Bilindiği gibi pek çok konuda farklı düşünen ikilinin yolları, Halifeliğin Kaldırılması ve Cumhuriyet’in İlanı’ndan sonra kesin olarak ayrılmıştı. 1924/25’teki başarısız Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası deneyimi ve 1926’daki İzmir Suikastı Davası’ndan sonra Moda’daki evinde bir nevi hapis hayatı yaşamak zorunda bırakılan Kazım Karabekir, 1933 yılında, Mahmut Soydan’ın çıkardığı Milliyet gazetesindeki ‘Ankaralı’nın Defteri’ isimli sütununda ‘Millici’ imzasıyla kendisini eleştiren yazılara ‘hakikatleri ortaya koymak için’ yedi cevap göndermişti. O günlerde yapılan tahminlere göre, ‘Millici’ ya Mustafa Kemal, ya Falih Rıfkı (Atay) ya da Mahzar Müfit’ti (Kansu). Mektuplardan sonuncusu “devletin beynelmilel menfaatlerine aykırı olduğu” gerekçesiyle yayınlanmayınca Karabekir Paşa, İstiklal Harbimizin Esasları kitabını yazmaya başlamıştı. Kitap tahmin edileceği üzere, içerdiği iddialar yüzünden Mustafa Kemal ve çevresi tarafından hiç hoş karşılanmadı ve tüm nüshaları Kılıç Ali başkanlığındaki bir heyetçe toplatılıp yakıldı.
VAHDETTİN’İN ROLÜ . Ancak 1951 yayımlanabilen (ve yayımcısı Atatürk’ü Koruma Kanunu’na muhalefetten yargılanan) kitaba göre ‘İstiklal Harbi yapmak fikri’ ilk kez Kazım Karabekir tarafından 29 Kasım 1918’de İsmet Bey’e açılmıştı. 13 Mart 1919’da Erzurum’daki 15. Kolordu Komutanlığı’na atanan Karabekir, görev gitmeden önce Vahdettin’e düşmana direnme önerisini yapmış, iddiasına göre Vahdettin’in ikna ettikten sonra 11 Nisan’da Şişli’deki evinde hasta yatan Mustafa Kemal’e veda ziyaretine gitmişti. Karabekir’in Anadolu’da ‘milli bir hükümet kurma’ fikrini Mustafa Kemal, “Bu da bir fikirdir, ahval günden güne size hak verdiriyor (…) İyi olayım, size katılmaya çalışırım” diye cevaplamıştı. Karabekir, 13 Nisan’da Gülcemal Vapuru ile Trabzon üzerinden Erzurum’a geçmiş, Mustafa Kemal ise ancak Ahmet İzzet Paşa kabinesinde Harbiye Nazırı olarak atanmadığını öğrendikten sonra Anadolu’ya geçmeye karar vermişti. (Lord Kinross’a ve Stanford Shaw’a göre Mustafa Kemal’in İstanbul’dan umudunu kesen bir diğer olay, İngiliz Daily Mailgazetesi muhabiri G. Ward Price aracılığıyla temas kurduğu İstanbul’daki İngiliz Siyasi İrtibat Subayı J. G. Bennett ile görüşmesinden bir sonuç çıkmamasıydı.) Anadolu’ya gitmek için de, Vahdettin’in kendisini görevlendirmesini beklemişti. Padişah tarafından verilen ‘Fahri yaver-i hazret-i padişahî’ unvanı ile kuvvetlendirilen Mustafa Kemal’in görevi, bir süredir İngilizleri rahatsız eden Türk ve Pontuslu çetecilerin eylemlere sahne olan Karadeniz bölgesinde asayişi sağlamaktı. Dolayısıyla ‘Samsun’a gidiş’ Milli Mücadele’nin başlama tarihi değildi ve Mustafa Kemal, Nutuk’a bu cümleyle başlayıncaya kadar 19 Mayıs kimsenin umurunda değildi!
Küçük Kutu: Sağlam Kafa Sağlam Vücutta Bulunur!
‘Gençlik ve spor’ denilince akla ilk gelen ‘Sağlam kafa sağlam vücutta bulunur’ özdeyişi sanıldığı gibi Mustafa Kemal’e ait olmayıp, ilk kez 1937’de Celal Bayar tarafından “Salim kafa ancak sağlam vücutta olabilir” şeklinde ve bir ‘Türk atasözü’ olarak kullanılmıştır. Ancak Celal Bayar’ın iddiası da doğru değildir, çünkü özdeyişin aslı, MS. 1/2. yüzyılda yaşamış Latin hiciv ustası Juvenil’in, tanrıdan olmadık isteklerde bulunan insanlara nasihatte bulunmak amacıyla yazdığı bir satirindeki “[Öncelikle]Sağlam bir vücutta esenlikli/huzurlu bir kafa vermesi için Tanrı’ya dua et” anlamına gelen orandum est ut sit mens sana in corpore sano dizesinden alınmıştır.
Kutu: Atatürk’ün Zorlu Sınavını Kim Geçebildi?
“Yıl 1936. Günlerden 19 Mayıs. Atatürk Dolmabahçe’de, yanında Şükrü Kaya, Ruşen Eşref, Kılıç Ali, Salih Bozok, Mehmet Soydan, Nuri Conker var, konuşuyorlar. Birden bire Atatürk soruyor: ‘Bugün günlerden ne?’ Diyorlar Salı, Çarşamba neyse. Ayın kaçı: 19’u. Aylardan ne: Mayıs. ‘Ne oldu bugün söyleyin bakalım?’ diyor. Düşünüyorlar, 19 Mayıs’ta ne oldu? (…) Şimdi bunlar arıyorlar, ‘İzmir’in işgalinin 3. günü’ diyorlar, ‘Ankara mitingi yapılmıştı’ diyorlar. Atatürk, ‘Değil’ diyor. ‘İsmet Paşa’nın Lozan’dan Gazi’ye çektiği telgraf’ diyorlar. ‘Hayır. O 1923’te, Mayıs’da değil’ diyorlar. ‘Haliç Konferansı’ diyorlar, ‘İngilizlerle Irak meselesi üzerinde konuşmuştuk’ diyorlar (…) ‘Terakki Perver Fırka’nın kapatılması da bu aylarda olmuştu’ diyorlar. Atatürk, ‘Bırakın yahu bunları’ diyor. ‘Öyle bir şeydir ki bu ülkenin kuruluşudur.’ Yine bulamıyorlar. En sonra Şükrü Kaya hatırlıyor. ‘Bu sizin İstanbul’dan ayrıldığınız gün mü?’ deyince, ‘Yaklaştın’ diyor, ‘Samsun’a çıktığımız gün.’ Sonra ‘Asıl yapacağımız bayram bu’ diyor. Ertesi sene 19 Mayıs’ta Şükrü Kaya’nın tertibiyle 19 Mayıs Bayramı kutlanıyor.”
İsmet Bozdağ, Şükrü Kaya’dan duyduklarını gazeteci Nuriye Akman’a böyle anlatmıştır. 11 Haziran 1995 tarihinde Sabah gazetesinde yayınlanan “Milli Mücadele’nin İki Yüzü” adlı röportajından aldığımız bu anekdot doğruysa bile, tarihte yanlışlık olmalıdır, çünkü 19 Mayıs 1936 günü törenlerinden bahseden gazetelerde ‘19 Mayıs’ın Atatürk’ün Samsun’a ayak bastığı gün’ olduğu konusu sıkça işlenmektedir. Konuşmanın bir yıl önce olması da mümkün değildir, çünkü hem o yıl Mustafa Kemal İstanbul’a gelmemiştir, hem de böyle bir anımsatmadan sonra, 20 Mayıs 1935’te görüşülen 2739 Sayılı Kanun’a 19 Mayıs bayramının eklenmemesi akla yakın görünmemektedir.
Özet Kaynakça: Özbay Güven, "Osmanlı'dan Cumhuriyete gençlik ve spor bayramları", Toplumsal Tarih, S.65, Mayıs 1999, s. 33-38; Nevin Yurdsever Ateş, "19 Mayıs nasıl bayram oldu", Toplumsal Tarih, S. 113, Mayıs 2003, s.34-37; Dursun Ali Akbulut, “Samsun’un ‘Gazi Günü’ ya da 19 Mayıs Bayramı”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, C. XI, S. 33 (Kasım 1995), s. 771-775, 777-779; TBMM Zabıt Ceridesi, Devre V, C. 3, Ankara 1935, ilgili sayfalar; Taha Akyol, Ama Hangi Atatürk, Doğan Kitap, 2008; Kazım Karabekir, İstiklal Harbimiz, Merk Yayıncılık, 1988.
.Taşnak arşivini bırak, Osmanlı arşivine bak
Geçtiğimiz günlerde Türk Tarih Kurumu Başkanı Yusuf Halaçoğlu "Taşnak arşivlerinin açılması için 20 milyon dolar para teklif ettim. Bu parayla arşivdeki belgeler rahatlıkla tasnif edilebilir, ama buna kimse yanaşmadı" dedi. Teklifin yakışıksızlığı ve taraflar arasında böyle bir konuşma geçip geçmediği konusu bir yana (yazı matbaaya gittikten sonra Boston’daki Taşnak Arşivi’nden arşivlerin açık olduğu ve Halaçoğlu ile aralarında böyle bir konuşma geçmediğine dair tekzip geldi), Halaçoğlu’nun bu arşivlerde ne bulmayı umduğunu bilmiyoruz. Ancak yıllardır resmi tezi radikal biçimde sorgulayan Taner Akçam, tehcir konusundaki en savunmacı pozisyonda olduğu bilinen Osmanlı Arşivlerinde bile hala ‘Türk resmi tezi’ni çürütmeye yetecek sayıda ve nitelikte belgenin bulunduğunu iddia ediyor. Nitekim bu tezini İletişim Yayınları’ndan 2008 yılında çıkan kısa adıyla ‘Ermeni Meselesi Hallolunmuştur’ adlı kitabıyla ispat etmeye koyuldu.
RESMÎ TARİH . Bu kitapta aşağıda bir özetini sunduğumuz arşivlere ilişkin bilgiler ve Yusuf Halaçoğlu’nun Ermeni Tehciri ve Gerçekler, 1914-1918 (Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2001) kitabında dile getirdiği bazı iddialara yönelik eleştiriler de var. Halaçoğlu henüz ne bu iddialara, ne de bu kitabın bütününe ilişkin bir yorumda bulunmadı. Hâlbuki, ağırlıklı olarak Osmanlı arşivlerine dayanarak hazırlanmış kitabın iddialarını Boston’daki Taşnak arşivinde bulmayı hayal ettiği belgelerle çürütmesi pek kolay görünmüyor. Halaçoğlu’nun resmi tezi savunmak için yaptığı bu sansasyonel atak eğer dikkatleri Akçam’ın kitabından uzaklaştırmayı hedeflemiyorsa, topu taca atarak, iç kamuoyunu bir süre daha oyalamayı hedefliyor. Peki, bu konuda gerçek durum nedir? Önce olumlu olaylardan bahsedelim. Ermeni Tehciri konusunda çalışmak isteyen biri için çok önemli bir kaynak olan Başbakanlık Osmanlı Arşivi eskiden kataloglama işlemlerinin tamamlanmamış olması gibi teknik nedenlerle ya da hükümet politikaları nedeniyle araştırmacılar tarafından özgürce kullanılamıyordu. Bir zamanlar arşivde çalışan akademisyenlerin sorguya çekilmesi, belge verilmemesi ve hatta arşivden atılmaları gibi birçok tatsız olay yaşandı. (Bir örnek olarak bakınız; Ara Sarafyan, "The Ottoman Archives Debate and the Armenian Genocide", http://www.gomidas.org/forum/archives.pdf ) Fakat özellikle son yıllarda Arşiv'de ciddi değişiklikler oldu. Hem yeni kataloglar araştırmacıların hizmetine sunuldu hem de araştırmacıların hakaret ve tehditlere muhatap olması son buldu.
ŞİFRE KALEMİ BELGELERİ . Başbakanlık Arşivi’nin içerdiği belgelere gelirsek; Ermeni Tehciri konusunda çalışmak isteyen biri için Başbakanlık Osmanlı Arşivi’ndeki Dahiliye Nezareti Şifre Kalemi belgeleri çok önemli bir kaynaktır. Bunlar esas olarak merkezden taşraya çekilen kısa telgraflardır. Vilâyetlerden bu telgraflara gelen cevaplar ise kısmen Emniyet Umum Müdürlüğü Birinci, İkinci ve Üçüncü Şube evrakı içinde dağınık olarak bulunur. Ancak bugün bu evrak arasında, doğrudan Ermeni sürgünleri ile ilgili evrak neredeyse yok gibidir. Bu evrakların nerede oldukları bilinmemektedir. Yine aynı arşivde bulunan Hariciye Nezareti gibi başka dairelere ait belgelerden geniş bir seçme yapılmış ve internet ortamına konmuştur. http://www.devletarsivleri.gov.tr adresinden ulaşılabilecek bu belgelerin toplam sayısı 1.500'ün üzerindedir. Bunlar resmi tezi desteklemek amacıyla özel olarak seçilmiş belgeler olmakla birlikte, orijinal arşiv belgelerinin internet ortamına konulması son yıllarda arşivlerde yaşanan olumlu gelişmeleri göstermektedir.
MECLİS-İ MEBUSAN ZABITLARI . Bir başka önemli kaynak, 1918 Kasım-Aralık aylarında Ermeni tehcir ve öldürmeleri konusunda yoğun tartışmalara sahne olan Osmanlı Meclis-i Mebusan zabıtlarıdır. Bunlar, TBMM tarafından transkripsiyonu yapılarak yayınlanmıştır. Aynı döneme ait bir başka kaynak Osmanlı Meclis-i Mebusanı tarafından, savaş yıllarında hükümet üyelerinin (savaş ve tehcir) suçlarını araştırmak amacıyla oluşturulan ve 5. Şube olarak bilinen komisyona ait tutanaklardır. Bu tutanaklar Necmettin Sahir (Sılan) Bey tarafından tutulmuş ve İstanbul Meclis-i Mebusan Matbaası tarafından 1334 (1919) tarihinde basılmıştır. Kitabın yeniden basımını, Osman Selim Kocahanoğlu, İttihat ve Terakki'nin Sorgulanması ve Yargılanması (İstanbul, Temel Yayınları) adıyla 1998 yılında yapmıştır. Ancak yine Meclis tarafından Ermenilere yönelik tehcir ve katliam suçlarını kovuşturmak amacıyla, 24 Kasım 1918 tarihinde kurulan Tedkik-i Seyyiat Komisyonu’nun belgelerinin nerede olduğu bilinmemektedir. Bunların 1922 sonrasında, İstanbul'un Ankara Hükümetinin kontrolü altına girmiş olması nedeniyle İstanbul Örfi İdare (Sıkıyönetim) Kumandanlığı tarafından Ankara’da Genelkurmay Başkanlığı'na aktarılmış olması gerekir ancak belgelerin Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt ve Denetleme Başkanlığı (ATASE) arşivinde olup olmadığına dair herhangi bir bilgi veya açıklama bugüne kadar yapılmamıştır.
TAKVİM-İ VEKAYİLER . Üçüncü grup önemli kaynak, dönemin resmi gazetesi Takvim-i Vekayi'de yayınlandıkları kadarıyla, 1919-21 yıllarında İstanbul Divan-ı Harb-i Örfi'de görülen İttihat ve Terakki merkez ve yerel yöneticileri aleyhine açılan davalara ilişkin belgelerdir. Bu gazetede toplam 63 davadan sadece 12’sine ait bazı belgeler yayınlanmıştır. Bu davalardan İttihat ve Terakki Merkez Komite ve Teşkilat-ı Mahsusa sorumlularına karşı açılan dava ile dönemin Bakanlar Kurulu mensupları aleyhine açılan dava gerek iddianame gerekse sanık ifadeleri nedeniyle çok önemlidir. Önce ayrı davalar olarak başlayan sonra ortak bir kararla sonuçlanan 14 oturumluk bu yargılama sürecinin duruşma tutanakları, iki iddianamesi ve ortak karar sureti tam metin olarak Takvim-i Vekayi'de yayınlanmıştır. İttihat ve Terakki’nin parti sekreterleri davasının toplam 13 oturumundan sadece ilk üç oturumu ve karar sureti yayınlanmıştır. Geriye kalan 10 davanın ise ya Yozgat ve Trabzon davalarında olduğu gibi sadece karar suretleri ya da Erzincan ve Bayburt davalarında olduğu gibi, kararların Padişahça onayları yayınlanmıştır. (Ancak gazetede yayınlanan davaların da, yayınlanmayan davaların da belgelerinin asılları ortada yoktur.)Takvim-i Vekayi'de yayınlanmış bu belge tutanakları, V. N. Dadrian ve Taner Akçam kitap haline getirilmiştir ve yakında Bilgi Üniversitesi Yayınları arasında yayınlanacaktır.
İSTANBUL BASINI . Dördüncü önemli kaynak grubu 1918-22 arası İstanbul basınıdır. Her ne kadar, resmi tarih yazımında ‘Mütareke Basını’ diye yaftalanarak nesnellikleri üzerinde ciddi bir kuşku bulutu yaratılmışsa da, dönemi biraz araştıranlar, Mondros Mütarekesi’ni izleyen yıllarda üzerindeki İttihatçı ve Saray baskısından kurtulan basının başta Ermenilere yönelik politikalar olmak üzere, savaş dönemi olayları hakkında son derece ayrıntılı bilgiler aktardıklarını görebilir. İstanbul, Erzincan ve Bayburt davalarının karar suretleri gibi, Takvim-i Vekayi’lerde bulunmayan birçok belge ile tehcire doğrundan katılmış veya şahit olmuş kişilerin mahkeme ifadeleri veya anıları basınında yer bulmuştur. Örneğin Halep Valisi Celal Bey'in anıları Vakit gazetesinin 10-13 Kânunievvel (Aralık) 1918 tarihli sayılarında üç bölüm halinde; III. Ordu Kumandanı Vehip Paşa'nın mahkeme ifadesi 31 Mart 1919 tarihli Vakit gazetesinde yayınlanmıştır. Tehcirde görev alan Çerkez Hasan Amca adlı görevlinin "Tehcirin İç Yüzü" adlı yazı dizisi, Alemdar gazetesinde 19 Haziran 1919'da başlamış ancak 28 Haziran 1919'da yayınlanan 8. tefrikada arkası geleceği bildirilmesine rağmen kesilmiştir.
KUDÜS ARŞİVİ . Bir diğer önemli kaynak Kudüs Patrikhane Arşivi’dir. Bu arşivin özelliği, yukarıda sözünü ettiğimiz Tedkik-i Seyyiat Komisyonu’nun bugün kayıp olan bazı belgelerinin kopyalarını ihtiva etmesidir. Bu kopyalar, o yıllarda Divan-ı Harb-i Örfilerde çalışan bazı Ermeni memurlar tarafından mahkeme dosyalarından gizlice elle kopyalanmıştır. Ancak arşiv araştırmacılara açık değildir. Bu arşivin araştırmacılara kapalı tutulması son derece yanlıştır.
TAŞNAK ARŞİVİ . Halaçoğlu’nun 20 milyon dolarlık şovunun konusu olan Boston’daki Taşnak arşivi ise, Türk tarafına göre kapalı, Ermeni tarafına göre açık. Gerçek durumu ancak bu arşivlerde çalışmak üzere eyleme geçen araştırmacılar söyleyebilir. Velev ki Yusuf Halaçoğlu’nun dediği gibi kapalı olsun, bu arşiv ‘sosyalist-milliyetçi’ bir çizgide faaliyet gösteren Taşnaklar’ın o günlerde siyasi tartışmalarını anlatması açısından muhtemelen ilginç bilgiler içerir, ancak bu arşivlerden elde edilecek en uç noktadaki bulgular bile Taşnaklar’la hiç bir ilişkisi olmayan yüz binlerce insanın Türk milliyetçiliğinin kurbanı olmasını haklı çıkarmayacağı için Halaçoğlu’nun 20 milyon dolarına yazıktır.
ANDONYAN BELGELERİ . Önemli bir belge grubu da, 1914’teki seferberlik sırasında orduda mektup ve yazışmaları okuyan memur olarak görevli Aram Andonyan adlı bir Ermeni’nin tehcirden sağ çıkan Ermeni erkeklerin, kadınların ve çocukların şahitlikleri ile Halep’teki tehcir komitesinin genel sekreteri Naim Bey adındaki bir Türk yetkiliden aldığı, Naim Bey’in görevi sırasında edindiğini söylediği çok sayıda belge, telgraf ve kararnamenin de içinde bulunduğu anılarından oluşan The Memoirs of Naim Bey: Turkish Official Documents Relating to the Deportations and Massacres of Armenians adlı kitaptır. 1920’de Ermenice, 1965’te ise Fransızca ve İngilizce olarak basılan kitaptaki belgelerin asılları henüz bulunmadığı için, resmi tarihçiler bu kaynağı dikkate almama eğilimindedir. Halbuki, bu anı kitabı ile bazı arşiv belgeleri uyum içindedir. Elbette başlı başına bir yazı konusu olmayı hak eden İngiliz, Amerikan, Alman, Fransız, Avusturya ve Rus arşivleri ile, o yıllarda Osmanlı ülkesinde bulunan misyonerler, gazeteciler, araştırmacılar, yardım kuruluşu mensupları ve bir dizi başka aktörün derlediği belge ve bilgiler de var. Üstelik bu kaynakların tümünden yararlanılarak oluşturulmuş binlerce kitap var. Kapalı tüm arşivlerin açılması elbette önemli ancak kamuoyunda, ‘Taşnak arşivleri açılmazsa gerçek ortaya çıkmaz’ havası yaratmak, en hafifinden etik değil.
Bazı Osmanlı Belgeleri Neden Ortada Yok?
Yerli ve yabancı arşiv belgeleri, mahkeme tutanakları, basında çıkan haberler, günlük ve hatıralar birlikte değerlendirildiğinde tehcir sırasında veya sonrasında bir çok belgenin bizzat zanlılar tarafından çalınmış ya da imha edilmiş olduğu anlaşılır. Bunların başında Teşkilat-ı Mahsusa'ya ait evraklar gelir. İkinci grup evrak, İttihat ve Terakki Merkez Komitesi'ne ait olanlardır. İstanbul’daki yargılamaların değişik oturumlarında, sanıklardan Midhat Şükrü (Bleda), ‘Küçük’ Talat (Muşkara) ve Ziya Gökalp verdikleri ifadelerde, bu evrakların Merkez Komite üyesi Doktor Nazım tarafından alındığını söylemişlerdir. (Takvim-i Vekayi, no. 3543, 8 Mayıs 1919)
EMVAL-İ METRUKE DEFTERLERİ . Üçüncü kayıp belge grubu Dahiliye Nezaretine ait bazı evraklardır. Örneğin, 30 Mayıs 1915 tarihli Meclis-i Vükela mazbatası ve 10 Haziran 1915 tarihli talimatnameyle oluşturulan tehcir edilen Ermenilerin mallarını takip için kurulan Emval-i Metruke (Terkedilmiş Mallar) Komisyonları’nın defterleri ortada yoktur. Şevket Süreyya Aydemir anılarında Talat Paşa'nın, yurt dışına kaçmadan önce "evvela bir bavul evrakla, Arnavutköy kıyı¬sında (…) bir yalıdaki dostuna" gittiğini; "bu evrakın yalının alt katındaki ocakta yakıldığını” duyduğunu söyler. (Makedonya'dan Ortaasya'ya Enver Paşa, Cilt III, 1914-1922, Remzi Kitabevi, 1978, s. 468.)
ÇALINAN ASKERÎ BELGELER . Sadece yerli aktörler değil yabancılar da belge çalmıştır. Harp döneminde, Osmanlı Genelkurmay Başkanlığı görevinde bulunan Hans F. L. Von Seeckt, Almanya'ya dönerken, Osmanlı Genelkurmayına ilişkin önemli belgeleri beraberinde götürmüştür. Sadrazam İzzet Paşa 6 Kasım 1918'de yazdığı bir mektupla hem durumu protesto etmiş hem de belgelerle birlikte, Talat, Enver ve Cemal başta olmak üzere Almanya'da bulunanların iadesini istemiştir. Berlin belgeleri geri gönderme sözü vermiş ama hiçbir zaman yerine getirmemiştir. Hans von Seeckt, görevi sırasında, resmi emirleri, gizli kararların ve geçersizliğini gösteren imaların takip etmesinin bir kural olduğunu anlatır. (Aktaran V. N. Dadrian, Documentation of the Armenian Genocide in German and Austrian Sources, Yay. Haz. Israel Charny, New Brunswick: Transaction Publishers, s. 109-110)
ENVER VE TALAT’IN TELGRAFHANELERİ . Yüzbaşı Selahattin anılarında Enver’in, resmi kanallardan Almanların gönlünü hoş tutmak için çektiği resmi telgrafları, daha sonra kendi evinde bulundurduğu ‘telgrafhaneden’ çektiği telle iptal ettiğini aktarır. (İlhan Selçuk, Yüzbaşı Selehattin´in Romanı, Cilt 1, Remzi Kitabevi 1993, s. 292.) Tehciri yönlendiren beyin olan Talat’ın eski bir telgrafçı olarak evine özel bir hat kurduğunu ve haberleşmesini buradan yaptığını İTC Merkez Komitesi üyesi ve Hariciye Nazırı Halil Menteşe’nin anılarından öğreniriz. (Osmanlı Mebusan Meclisi Reisi Halil Menteşe’nin Anıları, Yay. Haz. İsmail Arar, Hürriyet Yayınları, s. 216)
YAKILAN BELGELER . Başbakanlık Arşivi Dahiliye Nezareti kayıtları arasında bile "okunduktan sonra yakılması" istenen resmi devlet evrakına ilişkin kayıtlar mevcuttur. Örneğin, 22 Haziran 1915 tarihli, Talat Paşa imzasıyla Emniyet Umum Müdürlüğü tarafından bazı vali ve mutasarrıflara, isim verilerek çekilen şifreli bir telgrafta, sevk edilen kafileler içinde din değiştirenlere nasıl davranılması gerektiği bildirildikten sonra şunlar söylenir: "...ve bu tebligatımızın icab edenlere hususi surette tefhimi [bildirilmesi] ile işbu telgrafname kopyesinin telgrafhaneden ahz ettirilerek imhası [alınarak yok edilmesi]" (BOA/DH.ŞFR., nr. 54/100) Bir başka örnek, "bizzat hal olunacaktır" özel notu ile 23 Haziran 1915'te Musul ve Deyr-i Zor'a yollanan bir telgraftır. Telgrafta Ermenilerin yerleştirilmesi meselesine ilişkin son derece önemli bazı direktifler verilen telgraf şöyle biter: "işbu şifrenin lâzım gelenlere irâesinden sonra imhâsı tamimen tebliğ olunur." (BOA/DH.ŞFR. nr., 54/41) Belge yakma eylemi, yenilgi sonrası, mütareke döneminde de devam etmiştir. Talat Paşa kabinesinin istifa etmesi üzerine, 14 Ekim 1918'de kabineyi kuran Ahmet İzzet Paşa Harbiye Nazırlığını da üstlenmiştir. Teşkilat-ı Mahsusa’nın son başkanı Hüsamettin Ertürk’ün hatıralarına bakılırsa Paşa'nın yaptığı ilk işlerden birisi, "Teşkilat-ı Mahsusa Müdürlüğüne hemen çalışmalarını durdurması, arşivlerini yoketmesi (…) talimatını" vermektir.(Aktaran, Bilge Criss, İşgal Altında İstanbul, İletişim, 1983, s. 147)
POSTADA İMHA . Belgelerin imhası savaşın yenilgi ile sonuçlanacağının anlaşılması üzerine devam etmiştir. İstanbul'daki Divan-ı Harb-i Örfi yargılamalarında, 1914-1918 dönemi Bakanlar Kurulu üyeleri hakkında açılan davanın 3 Haziran 1919 tarihli oturumunda, eski Posta Bakanı Hüseyin Haşim, Harbiye Nezareti'ne ait belgelerin yakıldığı bilgisini verir. Bunun üzerine konu ile ilgili görülen Çatalca Posta ve Telgraf Müdür Vekil-i Sabıkı Osman Nuri Efendi hakkında evrak yakma suçu nedeniyle dava açılır. Dava 4 Ağustos 1919'da başlar. Sanık ifadesinde, "verilen emir üzerine bazı evrakı yaktım. Amirlerim kendi mesuliyyetleri tahtında olarak falan seneden falan seneye kadar olan evrakı yak dediler, yaktım" der. Davanın sonucu belli değildir. (Alemdar, 5, 6 Ağustos 1919) Refik Halid Karay mütareke döneminde Posta Telgraf Genel Müdürlüğü yapmıştır. Bu döneme ait anılarını 1948 yılında Aydede dergisinde yayınlarken, P.T.T.'de (Posta Telgraf Telefon İdaresi) uzun yıllar hizmette bulunmuş H. Sadık Durakan adlı bir memurdan, oldukça uzun bir mektup alır. Refik Halid, daha sonra anılarını topladığı kitapta bu mektubu aynen yayınlar. Buna göre, söz konusu memur, Mütareke döneminde PTT merkezlerindeki devlet muhabere evrakının düşman eline geçmesini önlemek maksadıyla Mehmet Emin Bey tarafından bütün merkezlere, mevcut resmi evrakın, telgraf kopya ve asıllarının tamamen imhası için emir gönderdiği anlatmaktadır. (Minelbab İlelmihrab, Mütareke Devri Anıları, İnkılap Kitabevi, 1992, s. 271-2.)
KİŞİSEL İMHALAR . Önemli bir İttihatçı olan, kaymakamlık, valilik gibi çeşitli idari görevler yanı sıra son İttihat ve Terakki kabinesinde Nafia Bakanı olarak da görev yapan, Adana'daki tehcir olaylarına katıldığı için tutuklanarak Malta'ya sürülen Ali Münif "İtilafçıların teşvikiyle bir taraftan harb suçluları, diğer taraftan kalburüstü İttihatçılar tevkif ve muhakeme ediliyordu (…) evimin aranacağı haberini verdiler. Mühim bir şey bırakmadığımı zannederken, evimiz baskına uğradı ve buldukları bazı muhabere evrakı yüzünden tevkif edil(dim) (…) Suç olarak hakkımda isnad edilen mevzu, Ermeni muhaceratıyla ilgili olarak, bu işi tahrik edişim gösteriliyordu (…) bir bavulun cep kısmında (…) Adana'dan Dahiliye nazırına keşide eylediğim telgraf müsveddeleri ele geçmişti (…) Esasen daha mühim evrakı zamanında imha ettiğim halde, bunu bavulun küçük cebinde unutmuştum (…) İmhasını unuttuğum bu vesika aleyhimde şuç delili olarak kullanılıyordu." (Taha Toros, Ali Münif Bey'in Hatıraları, İSİS, 1996, s. 96-7.) Milli Mücadele yıllarında Adalet Bakanı olarak görev yapan Ahmet Rıfat Çalıka anılarında şöyle der: "Savcı bir gün Vilâyete şifreli bir telgraf geldiğini, Kayseri'ye karma bir komisyon gelerek tehcir işini inceleyeceğini, şüpheli görülenler hakkında soruşturma ve kovuşturma yapacağını, evleri arayacağını... bana bildirdi. Okul arkadaşımla birlikte eve geldik, belge ve anılarımı yaktım." (Ahmet Rifat Çalika'nın Anıları, Hurşit Çalıka'nın özel yayını, 1992, s. 7, 15-6).
İNGİLİZ ARŞİVİNDEN . 24 Ocak 1919 tarihinde, İngilizler, Dahiliye Nezareti’nden Antep vilayetine çekilen bir telgraf örneğini ele geçirirler. Telgrafta, seferberlikten bu yana, bölgeye yollanmış resmi telgrafların orijinal örneklerinin imha edilmesi istenmektedir. (FO371/4174/15450: folio 182) 17 Haziran 1919 tarihinde, dönemin Dışişleri Bakanı Safa Bey, İngiliz Yüksek Komiserliği nezdinde, olayı protesto ederken, Diyarbakır Telgraf idaresinin kaza ve nahiyelere, 1914-1918 arasında aldıkları belgelerin orjinallerinin imha edilmesi konusunda bir tamim yolladığını kabul etmiştir. (FO371/4174/15450: folio 182) Şimdi Yusuf Halaçoğlu’na soralım: Acaba bu belgelerde neler vardı da imha edilmeleri gerekti?
Taner Akçam’ın Yusuf Halaçoğlu’na eleştirileri
Sorun sadece belgelerin yokluğunda değil. Mevcut belgelerin dürüstçe kullanımında da sorunlar var. Buna ilişkin bir örnek resmi Türk tezini savunmak amacıyla tehcir edilen Ermenilerden kalan malların bedellerinin Emval-i Metruke komisyonları tarafından sahiplerine gönderildiğine ilişkin iddialardır. Bu iddia Yusuf Halaçoğlu tarafından Ermeni Tehciri ve Gerçekler kitabında (s. 69) da tekrarlanıyor. Taner Akçam son kitabında buna ilişkin şunları söylüyor: “Resmi Türk tezini savunmak amacıyla kaleme alınmış bir çalışmada, ‘satılan malların bedelleri Emval-i Metruke komisyonları tarafından sahiplerine gönderilmiştir. Nitekim iskân mahallerine varan muhacirler, kendilerine aktarılan bu paralarla işlerini kurmuşlar ve bölgeye uyum sağlamışlardır", iddiası ileri sürülür. (Yusuf Halaçoğlu, Ermeni Tehciri ve Gerçekler, s. 69.) (…) bu tezi ileri süren kişi 1989-1992 yılları arasında Başbakanlık Osmanlı Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü yapmış ve 1993 yılından beri de Türk Tarih Kurumu başkanıdır. Yazar, iddiasına kanıt olarak da üç adet Osmanlı belgesi sunmaktadır. İlginç olan şudur ki, iddaya kanıt olarak gösterilen bu telgrafların hiçbirisinin içeriği açıklanmamış, belgelerden herhangi bir alıntı yapılmamıştır. Aslında yapsaydı görülecek olan şu idi: Bu üç telgraf da tek bir olaya ilişkindir ve konunun muhatabı olan 3 ayrı yere aynı gün çekilmiştir. Üstelik telgrafların, Ermenilerin bıraktıkları malların satışından elde edilen gelirlerin, kendilerine iade edilmesi sorunu ile hiçbir alakası yoktur. (…) Görüldüğü gibi, telgraflar sadece Eskişehir'den Ermeni mallarının satışından elde edilen bir miktar paranın, tehcir sırasındaki Hükümet masraflarının karşılanması ile ilgili olarak Halep'e yollanmasına ilişkindir. Osmanlı arşivlerinde genel müdürlük yapan, arşivdeki her kayda ve her belgeye, her an ulaşma şansı olan bir kişinin Ermenilere gittikleri yerde, geride bıraktıkları malların karşılıklarının kendilerine verildiğine ilişkin tek bir belge bulamamış olması ve konuyla alakası olmayan bazı belgeleri kasıtlı olarak çarpıtarak kullanması bile tek başına birçok şeyi anlatmaya yeter.”
1397 KİŞİ YALANI . Taner Akçam söz konusu kitabında, tehcirin Ermenilerin imhası amacına yönelik olmadığını iddia etmek için sıkça kullanılan bir argümanı da sorgulamış. İlk kez Kamuran Gürün’ün Ermeni Dosyası adlı kitabında (s. 88) dile getirdiği, ardından Yusuf Halaçoğlu’nun Ermeni Tehciri ve Gerçekler kitabında (s. 62’de 205 no’lu dipnot) tekrarladığı iddiaya göre ‘tehcir sırasında bazı memurların suiistimalleri olmuştur ama özel soruşturma kurulu oluşturularak suçlu bulunanlar örfi idare mahkemelerine sevkedilmiş, 1397 kişi hakkında soruşturma açılmış ve bunların büyük bir kısmı, idam da dahil olmak üzere, çeşitli cezalara çarptırılmıştır.’ Şimdi tekrar Taner Akçam’ı okuyalım: “Halaçoğlu'nun ‘ağır cezalara çarptırılma’ya kanıt olarak gösterdiği 12 belgenin tek tek içeriklerine baktığımızda, bu belgelerin hiçbirisinin Ermenilere yönelik suç işleyen memurların yargılanmaları ve ceza almaları ile ilgili olmadıkları görülür. Belgeler, Ermenilerin geride bıraktıkları mallara yönelik, yağma, hırsızlık, rüşvet ve zimmete mal geçirme gibi suçlarla ilgilidir ve çoğu da zaten yargılama sorunu ile alakalı değildir. (…) Yukarıdaki belgeleri "Divan-ı Harp'te yargılanma" ve "ağır cezalara çarptırılma" örnekleri olarak sunan Halaçoğlu, yaptığı çarpıtmalarda bununla da yetinmemekte ve Ermenilere karşı faaliyetleri nedeniyle övülen devlet memurları hakkındaki belgeleri bile iddiasına kanıt olarak sunmaktan çekinmemektedir. Örneğin bir belge, Cemal Paşa tarafından görevden alınmış bir kaymakamın Talat Paşa tarafından övülerek yeniden göreve iade edilmesiyle ilgilidir. (…) Bu belgenin, Ermenilere karşı suç işleyen devlet memurlarının "idam da dahil değişik hapis cezalarına çarptırılmasının" örneği olarak sunulması bilim adına bir ayıp, bir cinayet telakki edilmelidir.”
..25-5-08
.1-6-08
555 kere fethedilmekten yorgun İstanbul
Coğrafi konumunun sağladığı avantajlarla ticari, askeri, yönetsel bakımdan stratejik öneme sahip olan Konstantinopolis, 2 bin yıllık tarihi boyunca defalarca kuşatılmıştı. İlk kuşatmalar 4. ve 5. yüzyıllarda Hunlar tarafından yapıldı. 6. ve 7. yüzyıllardaki Avar ve Arap saldırılarını savuşturan şehir, 9. ve 10 yüzyıllarda Bulgarların, Rusların ve Macarların saldırısına uğradı. Osmanlılar şehri ilk kez 1340 yılında kuşatmışlar, bunu 1394-1402 arasındaki ve 1422’deki başarısız kuşatmalar izlemişti. 200 bin kişilik Osmanlı ordusu 1453’te şehri kuşattığında nüfusu 50 bin civarında olan şehir her açıdan çok zayıflamıştı ama 200 bin kişilik Osmanlı ordusunun kuşatması 6 Nisan’dan 29 Mayıs’a (bugünkü takvimle 7 Haziran’a) kadar sürdü.
KONSTANTİNOPOLİS’İN FETHİ . 28 Mayıs günü, şehir teslim olmaya karar verdiğinde, II. Mehmed ve önemli komutanlar bu teklifi kabul etme eğilimi göstermiş, ama Akşemsettin ve Molla Gürani, savaşın devamından yana tavır koyarak “Bu dem hengâm-ı fursattır bütün ada kırılsın” demişlerdi. Çünkü sulh ile teslimi kabul etmek, yağmadan, kiliselerin cami, halkın köle yapılmasından vazgeçmek demekti. Halbuki, Venedikli doktor Nicolo Barbaro'nunKuşatma Günlüğü adlı eserine göre Sultan Mehmet, askerlerini ikna etmek için "Bu şehirde bir servet var. Diğer bütün eşyalarla birlikte, kiliselerdeki altın, gümüş ve değerli taşlardan, pahalı incilerden yapılmış adaklar da sizlerin olacak. Asil ve seçkin erkekler köleniz olacak. Çok sayıda güzel kadın var. Erkek gözü değmemiş nefis bakirelerin bir bölümü karınız olacak, diğerlerini satabileceksiniz. Sonra çok sayıda asil ailenin güzel oğlanları da sizin olacak" demişti. Sonuçta şehrin yerli halkının isteksizliği yüzünden savunma işi toplamı 10-15 bin kişi olan Venedik, Ceneviz ve Fransızlara kaldığından ‘feth-i mübin’ denen olayın ‘anvaten’ (savaşla) mı yoksa ‘sulhen’ (barışla) mı olduğu meselesi daha o günlerde tartışılmaya başlamıştı.
Ancak bu yazıda, ne 70 kadar geminin nasıl olup da kızaklar üzerinde iki saatte Dolmabahçe’den Haliç’e indirilmesinin mümkün olup olmadığını, ne Bizans kaynaklarında adı bile geçmeyen Ulubatlı Hasan ve 30 arkadaşının gürzlerle vuruşa vuruşa surlarda gedik açmasını, ne Fatih’in o gedikten muzaffer bir eda ile şehre girişinin ‘fetih’ mi, ‘zapt’ mı yoksa ‘işgal mi’ olduğu meselesini tartışacağız. Sadece, şehrin Müslüman Türkler tarafından fiziki fethinin nişanesi olarak her yıl 29 Mayıs’ta kutladığımız Fetih Bayramı ile, İslamiyet’in Hıristiyanlığı fethinin nişanesi olarak Ayasofya’nın camiye çevrilmesinin, Cumhuriyet döneminde laiklik ilkesinin nişanesi olarak müzeye çevrilmesinin tarihçesine göz atacağız.
ÖRÜMCEK KİSRA . Fethin tanığı Osmanlı tarihçiler Tacizâde Cafer Çelebi ve Tursun Bey’e göre, Fatih Sultan Mehmed 29 Mayıs 1453’de şehre girdiğinde neredeyse bin yıldır Ortodoks aleminin en büyük mabedi olan Ayasofya’nın kubbesine atıyla çıkmış, ardından kiliseyi çok harap bulduğunu söyleyerek Farsça bir beyit okumuştu. Beytin Türkçesi şöyleydi: “Örümcek Kisra’nın tâkında perdedarlık ediyor/Baykuş Efrasiyâb’ın kalesinde nevbet vuruyor...”
Lord Kinross, Osmanlı Tarihi adlı eserinde Fatih’in Ayasofya’ya geldiğinde hemen kapının önünde mermerlere zarar veren bir yeniçeriyi kılıcıyla öldürdüğünü belirtir. Daha sonra askerlerine dönerek, ‘esirler ve hazineler askerlerin, yapılar benim’ demiştir. Yağmanın İslami geleneğe uygun olarak üç gün değil de daha kısa tutulması, Fatih’in şehri kendine başkent yapmaya niyetlenmesi ile ilgilidir. Nitekim 1 Haziran’da Ayasofya camiye çevrilmiş, Fatih hocası Akşemseddin’in imamlığında ilk namazını kıldıktan ve adına ilk hutbeyi okuttuktan sonra şehrin Osmanlı dönemi başlamıştı.
HOŞGÖRÜNÜN SINIRI . Fatih, Galata’daki Hıristiyanların ibadetlerine karışmayacağını duyurmuştu ancak bu hoşgörünün sınırı olduğu çabuk anlaşıldı ve Temmuz 1453’te yayınladığı ‘Emânnâme’de “…kiliseleri ellerinde ola, okuyalar ayinlerince, amma çan venâkus çalmayalar ve kiliselerin mescid etmeyim, bunlar dahî yeni kiliseler yapmayalar" buyurdu. Fethin ikinci cumasında ise haçları ve çanları kaldırdı. Bugün ‘Suriçi’ dediğimiz bölgedeki yüze yakın kilise ve manastır, Fatih veya oğlu II. Bayezid zamanında Ayasofya’ya benzer bir süreçten geçti. Örneğin Şehzadebaşı’ndaki Akataleptos Manastır Kilisesi Kalenderhane Camii’ne, Fatih’teki Havariyyun Kilisesi Fatih Camii’ne, Zeyrek’teki Pantokrator Manastırı Zeyrek Kilise Camii’ne, Pantepoptes Manastırı Eski İmaret Camii’ne, Cibali’deki Thedosia Manastırı Gül Camii’ne, Vatan Caddesi üzerindeki Lips Manastırı Kilisesi Fenari İsa Camii’ne, Çarşamba’daki Pammakaristos Manastırı Fethiye Camii’ne, Edirnekapı’daki Khora Manastırı Kariye Camii’ne, Cankurtaran’daki Sergios ve Bakhos Kilisesi Küçük Ayasofya Camii’ne, Samatya’daki Hagios Andreas Kilisesi Koca Mustafa Paşa Camii’ne, Studios Manastırı’nın İoannes Prodromos Kilisesi İmrahor Camii’ne çevrildi. Bu dönüşümden muaf tutulan nadir kiliseden biri Aya İrini, diğeri Moğolların Meryemi Kilisesi idi.
MİMARİ MÜDAHALELER . Tekrar Ayasofya’ya dönersek, Fatih’in ilk işi Ayasofya hakkındaki tüm Bizans yazmalarını toplatıp Türkçe’ye çevirmek oldu. Ardından da batıdaki yarım kubbenin güney köşesine ahşap bir minare ile kuzey tarafına bir medrese yaptırdı. Yapıya tuğladan minareyi ekleyip medresenin üstüne bir kat çıkan ise oğlu II. Bayezid’ti. (hd 1481-1512)
Aya Sofya’ya en ciddi müdahaleler II. Selim (hd 1566-1574) döneminde yapıldı. Önce Bizans’tan kalma bazı levhalar kaldırıldı ve ters çevrilerek Kanuni Sultan Süleyman türbesinin saçağında kullanıldı. (Bu durum ancak 1960’da fark edildi, levhaların kopyaları alınarak Aya Sofya’ya konuldu, asıllar türbede bırakıldı.) Ardından Mimar Sinan’ın önderliğinde büyük bir onarım faaliyetine girişildi ve duvarları çini ile kaplı hünkar mahfili, vaaz kürsüsü, minber ve müezzin mahfili yapıldı. II. Selim’in istediği iki minare ise ancak III. Murad döneminde (hd 1574-1595) eklendi.
Daha sonra Güneydoğu bölümünde bir çeşit hanedan mezarlığı oluşturuldu, I. Mahmud döneminde (hd 1730-1754) bir çok ek bina yapıldıktan başka içerdeki mozaikler sıvayla kapatıldı ve Aya Sofya’nın Hıristiyan kimliğine dair son izler de silindi. Az daha bir mabet olarak da tarihe karışacaktı, çünkü 1826’daki meşhur Hocapaşa Yangını’na Aya Sofya’nın kubbesi bile sıcağa dayanamayarak akmıştı.
FOSSATI VE WHITTEMORE . Abdülmecid döneminde (hd 1839-1861) İtalyan mimar Giuseppe T. Fossati ve kardeşlerinin çabalarıyla bazı ek binalarla birlikte bir muvakkithane (zaman evi) yapılmış, ayrıca eski medrese 19. yy. tarzında yenilenmişti. 13 Temmuz 1849’teki açılışın şerefine altın, gümüş ve bronz madalyalar bastırıldı. Halen büyüklükleri ile görenleri hayrete düşüren ve Kazasker Mustafa İzzet Efendi’nin eseri olan Allah, Muhammed, Dört Halife ile Hasan ve Hüseyin’in adları yazılı, 7,5 metre çapındaki dev levhalar da bu dönemde konuldu.
İstanbul’u yerle bir eden 10 Temmuz 1894 depreminden sonra Aya Sofya uzun süre ibadete kapalı kaldı. Mütareke yıllarında Teşkilat-ı Mahsusa’nın devamı olan Mim-Mim Grubu’nun ‘Eyüb’ kanadı eğer cami kiliseye çevrilirse, binayı bombalayarak yıkma kararı almıştı ama neyse ki bu akıldışı planın yürürlüğe girmesine gerek olmadı. Ayasofya’nın onarımına 1926’da başladı ancak ciddi adımlar 1931 yılında ABD’deki Bizans Enstitüsü’nün temsilcisi Thomas Whittemore tarafından atıldı. Daha sonra olanlar yüzünden, bazıları Whittemore restorasyonunun bir ‘Hıristiyan komplosu’ olduğunu düşüneceklerdi.
Ayasofya’nın Laikleştirilmesi
1934 ortalarında bir akşam sofrasında Celal (Bayar) Bey’in Mustafa Kemal’e Yunan Başbakanı’nın Atina’da kendisine Balkan Paktı’nı kabul etmesi için Ayasofya konusunda “Kamuoyunu memnun edecek bir ortam doğsa, belki bundan yararlanıp bir şeyler yapılabilir” dediğini aktarmıştı. Mustafa Kemal’in cevabı şöyleydi: “Az önce, Vakıflar Genel Müdürü buradaydı. Ayasofya Camii’ni tamir edecek para bulamıyorlar. Bugünkü hali ile harap ve bakımsız. Hatta mezbelelik. Ayasofya’yı müze yapsak, hem harabiyetten kurtarsak, hem Yunanlılara bir jest yapsak Balkan Paktı’nı kurtarabilir miyiz? Öyleyse yapalım.” Bu konuşmayla başlayan süreç, 1 Şubat 1935’te Aya Sofya’nın resmen müze olmasıyla sonuçlandı. İddialara göre, Mustafa Kemal’i bu konuda ikna edenlerin başında dönemin Maarif Bakanı Abidin (Özmen) Bey geliyordu.
LEVHALARIN KADERİ . Ayasofya müze olduğu sırada görevde bulunan 3 imam, 7 müezzin ve 10 kayyım kadrosundan bir imamla bir müezzin bırakılmış, diğerleri başka camilere atanmıştı. (1950 yılına kadar imam ve müezzin kadrosu, bu tarihten sonra da yalnız imam kadrosu günümüze kadar devam etti.) Daha sonra Ayasofya’da nelerin sergileneceği konusunda uzun tartışmalar yaşandı. Kazasker Mustafa İzzet Efendi dev levhaları Sultan Ahmet Camii’ne taşınmak istendiyse de halkın tepkisinden korkulduğu için, ‘levhaların kapılardan çıkmadığı’ söylenerek Ayasofya’nın içinde yere indirildiler ve ters çevrildiler. 14 yıl sonra bakanlık devreye girerek levhaları eski yerlerine astırdı. Böylece hem Ayasofya müze olarak kalmış, hem de İslami değerler korunmuş havası verildi.
FATİH’İN VAKFİYESİ . 1970’li yıllardan itibaren siyasi İslam’ın güçlenmeye başlamasıyla tartışmalar tekrar canlandı. Bazı kişilere göre Ayasofya’nın müzeye dönüştürülmesi için ileri sürülen gerekçeler inandırıcı değildi. Amaç din özgürlüğüne bir darbe vurmaktı. Bazılarına göre, Mustafa Kemal “ibadete kapatmak mı? Komisyon çizmeyi aştı. Böyle münasebetsizlik olur mu hiç? Ayasofya camidir, aynı zamanda da müze olacaktır. Maksat budur” demiş ama komisyon bildiğini okumuştu. Halbuki Şükrü Kaya’nın aktardığına göre Mustafa Kemal’in kızdığı ‘ibadet bölümünü Bizans müzesi yapmak fikri’ydi. Bazıları ise müze fikrine karşı olmamakla birlikte, resmi tapu kayıtlarında Ayasofya’nın Fatih Sultan Mehmet’in mülkü olarak görülmesi ve Fatih’in vasiyetnamesinde “Benim bu camimi camilikten çıkartacak olanların üzerine Allah’ın, insanların ve meleklerin laneti olsun. Azapları hafiflemesin. Kıyamet gününde yüzlerine bakılmasın” demesinden hareketle, Ayasofya’nın tekrar camiye dönüştürülmesini daha ‘hukuki’ buluyorlardı. (Fatih’in ceylan derisine yazdırdığı 66 metrelik vakıfnamenin 5 metrelik bölümü 1950′li yıllarda İngiltere’ye sergi için götürülmüş ve bir daha dönmemişti. Kalanı ise Tapu-Kadastro Genel Müdürlüğü Kuyud-ı Kadime Arşivi’ndeydi.) Bir kısmına göre Ayasofya’nın müze yapılması iki savaş arası dönemin psikolojik harekatlarından biriydi ve Mustafa Kemal hayatta olsaydı savaştan sonra müzeyi camiye çevirirdi!
ATATÜRK’ÜN İMZASI TAKLİT Mİ? . Ama en ilginç iddia, Ayasofya’yı müzeye çeviren 24 Kasım 1934 tarihli kararnamedeki ‘Mustafa Kemal Atatürk’ imzasının taklit edildiğiydi. Bu kişilere göre Mustafa Kemal gibi ‘hukuka saygılı’ biri, ancak 27 Kasım 1926’da çıkacak olan Soyadı Kanunu’ndan üç gün önce, imzasını ‘Atatürk’ diye atmazdı. Üstelik Atatürk’ün ilk harfi küçük harfle yazılmıştı. Bu Mustafa Kemal’in tabiatına uygun bir davranış değildi. Ayrıca kararnamenin birinci sayfası ile ikinci sayfalarının farklı müdürlüklere ait antetli kağıtlara yazılmış, 24 Kasım 1934’te düzenlenen başka iki kararname 1613 ve 1614 sayılı iken aynı günlü bu kararname 1589 sayılı idi. Bu gariplikler kararnamenin sahteliğine karine idi.
Bütün bu gariplikler doğruydu ancak iddia sahiplerinin göz ardı ettiği basit gerçek şuydu: Ayasofya’nın müze yapılması sırasında Mustafa Kemal hem bedenen hem zihnen sapasağlam ayaktaydı, hatta açılış töreninde hâzır ve nâzırdı! Üstelik daha sonra Ayasofya’nın müze olması şerefine açılan deftere bir güzel de yazı yazmıştı!
İBADETE KAPALI MI? . Aslında II. Selim zamanında eklenmiş olan Hünkar Mahfili’nde 1980’in başından itibaren ibadet ve Kuran-i Kerim kıraati yapılıyor. Bu durum sadece 12 Eylül döneminin Kültür Bakanı Cihat Baban tarafından kısa süre engellenmiş, ancak gelen tepkilerden dolayı mahfilin kapatıldığına dair kararname çıkartılmamış, sadece girişine tadilat yapıldığına dair bir tabela konması ile yetinilmişti. Daha sonra yönetim sivilleşince, Süleyman Demirel iktidarında bu bölüm tekrar ibadete açılmıştı.
Yani aslında Ayasofya tam bize yaraşır biçimde hem ‘laik’ hem de ‘dini’ bir mekan. Buna rağmen konu ‘Türk-İslam’ zihniyet haritasının sorunlu bölgelerinden biri olmaya devam ediyor. Nasıl ki, Musul’u ve Kerkük’ü almak bazıları için ‘Misak-ı Millî’ davası ise, Ayasofya’yı İslami ibadete açmak da bazıları için bir çeşit ‘Misak-ı Dinî’ davası. Muhtemelen şehri her yıl fethetmek ihtiyacı duymamız bununla ilintili. Buna karşılık Batı dünyasında Ayasofya’nın tekrar kilise olması için çalışanlar var ki, bu da şehri manevi olarak geri alma çabası olarak yorumlanabilir. Ayasofya ise, bütün bilgeliği ile bu anlamsız siyasi tartışmaların geride kalacağı günleri bekliyor…
Fetih Bayramı’nın Tarihçesi
Fetih kutlamaları geleneğini ilk başlatan II. Abdülhamit’tir. Kardeşi V. Mehmed Reşad ise 1911 yılında Fatih’in ‘gemileri karadan yürütmesi’ olayının anısına Dolmabahçe’den Nişantaşı’na çıkan caddeye ‘Kadırgalar Caddesi’ adını vermiş, caddedeki karakola, olayı anlatan bir kitabe yerleştirmiş, fetih gününde Fatih Türbesi’ni ziyaret etmeyi adet haline getirmişti.
Mehmet Reşat’ın fetih günü ile ilgili ‘gelenek’ yaratma çabası, Birinci Dünya Savaşı ve onu izleyen olaylar tarafından sekteye uğratılmıştı. 1920’li ve 1930’lu yıllarda ders kitaplarında ‘fetih’ terimi yerine ‘zapt’ terimi ile tarif edilen olay ‘Ortaçağı kapatarak Yeniçağın açılmasına vesile olan cihanşümul bir hadise olarak’ görülmekle birlikte konu birkaç satırla geçiştiriliyordu. Ancak 1939’da Cumhurbaşkanı İsmet İnönü’nün şaşırtıcı biçimde ‘Fethin 500. yılı olan 1953’e kadar’ şehrin imarı için ilgililere emirler verdi ve İstanbul Valiliği’ne bağlı bir ‘Güzideler Komisyonu’ kuruldu. Bu kararlar, fetih olayına gösterilen geleneksel ilgisizliğin sona erdiği izlenimini veriyordu ama bu sefer de İkinci Dünya Savaşı’nın patlak vermesi yüzünden İnönü’nün istedikleri gerçekleştirilemedi. Yine de, 1942 yılında Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu’nun girişimi ile Eski Eserleri Koruma Cemiyeti harekete geçirildi ve belediyenin olanakları elverdiğince onarım ve düzenleme faaliyetleri yapıldı. Ancak Meclis’ten ‘500. Yıldönümü Kanunu’ çıkarılamadığı için önemli çalışmaların gerçekleştirilemeyeceği anlaşıldı.
HIRİSTİYAN ALEMİ . 1943’te İstanbul Valisi Lütfi Kırdar, İstanbul radyosuna verdiği bir mülakatta 1953 yılına kadar ‘Milletlerarası İstanbul Sergi Salonu’nun açılması, surların dışında Fatih’in ordugahının ve top mevzilerinin canlandırılması, Sarayburnu-Yedikule, Sarayburnu Unkapanı Köprüsü sahillerinin imarı, bazı bulvarların açılması, Topkapı-Edirnekapı arasındaki stadyum, spor salonu, hipodrom ve olimpiyat köyü gibi eserleri ortaya çıkarmayı öngören 120 milyon liralık bir projeden söz etmişti. Ama hükümet böyle muazzam bir projenin ‘Hıristiyan aleminin Türkiye aleyhine dönmesine neden olacağı’ gerekçesiyle tekrar yan çizdi.
FETİH CEPHESİ . Ama 1950’de Demokrat Parti’nin iktidara geldiğinde ‘Fetih cephesi’ sağlam bir destek bulacaktı. Önce ‘İstanbul’un Beşyüzüncü ve Müteakip Fetih Yıllarını Kutlama Derneği’ kuruldu. (İlginçtir kimse 1453’te fethedilen şehrin İstanbul değil Konstantinopolis olduğunu fark etmemişti.) 1952’de adı İstanbul Fetih Derneği, daha sonra İstanbul Fetih Cemiyeti adını alan kuruluş, hem zamanın çok daralması hem de parasal kısıtlar yüzünden mütevazı bir projeye yöneldi. Buna göre fetihle ilgili önemli olayların geçtiği yerlere plaketler konacak, 29 Mayıs’tan itibaren 10 gün süreyle Anadolu ve Rumeli hisarları ışıklandırılacak, fetihle ilgili kitaplar çıkarılacak, halk oyunları, konserler, fener alayları düzenlenecek, Fatih rozeti, altını ve kartpostalları bastırılacaktı. En hacimli proje dernek bünyesinde bir ‘İstanbul Enstitüsü’ kurmaktı.
BAYAR VE MENDERES YOK . Ancak 1953’teki Fetih Bayramı sönük başladı çünkü Cumhurbaşkanı Celal Bayar, İzmir’de NATO Karargahı’na gitmişti, Başbakan Adnan Menderes ise İngiltere Kraliçesi II. Elizabeth’in taç giyme törenine katılmak üzere Londra’ya gitmek üzere hazırlık yapıyordu. Ancak ‘devletin başlarının’ ortadan kaybolmasının gerçek nedeni, törenlerin Türk-Yunan dostluğunu etkilemesi ve Avrupa’nın Türkiye’ye bakışını değiştirmesi endişesi idi. Buna karşılık şehrin Rum, Ermeni, Yahudi cemaatleri, Ankara belediye başkanı, diplomatik temsilciler, askeri ve mülki erkan tören alanında yerlerini almışlardı.
RUM PATRİĞİ VAR . İlk gün, uçak filoları gösteri uçuşları yaparken, askeri birlik ve okulların bando törenleri ile coşan halk, önce fetih şehidi Ulubatlı Hasan’ın surlara Osmanlı sancağını dikişini, sonra da Topkapı’dan alayların şehre girişini canlandıran öğrencileri izlediler. Öğleden sonra Fatih Camii’ndeki törene katıldılar. Camide ezanlar okundu, tekbirler getirildi, top atışları yapıldı. Vali, ordu müfettişi ve Fetih Derneği başkanı, Fatih’in türbesine çelenk koydular. Edirne’den ve Kars’tan getirilen topraklar makbere konuldu. Atlas yastık üzerinde Fatih’in kılıcını taşıyan Yeniçerilerle Haliç’e indirilen kadırgaları temsil edenlerin geçit törenini çocukların mehter takımı gösterileri izledi. Akşama doğru İstanbul Üniversitesi’ndeki konferansa Rum Ortodoks Patriği Athenegoras da katıldı. Çinili Köşk’te Fatih Müzesi açılırken, Fatih Camii’ne ‘Nur ol Fatih’ mahyası asılmış, Fatih konulu tiyatro eserleri sahnelenmiş, daha ilginci İstanbul Üniversitesi’nde ‘Fetih Balosu’ düzenlenmişti. Gece, ışıklara bürünmüş şehir hatları vapurları ve Sarayburnu ile Salacak’ta yapılan havai fişek gösterileri ile şenlenmişti.
Bu minval üzerine iki gün daha devam eden Fetih Bayramı, Şam ve Halep camilerinde mevlitlerle, Mısır’da sadece El Ahram gazetesinde bir başyazı ile kutlanırken, Avrupa basını ‘Türk istilası’nın kutlanması’ olarak nitelemişti. Avrupalının henüz bilmediği iki yıl sonra 6/7 Eylül’de Fatih’in eksik bıraktığı yağma işini İstanbul halkının tamamlayacağı idi. O günde beri kah coşkulu, kah sönük de olsa, ‘İstanbul’un simgesel olarak fethedilmesine devam edildi. Şehrin bizim olduğuna inanıncaya kadar da devam edeceğe benziyor.
Özet Kaynakça: Ahmet Akgündüz, Said Öztürk ve Yaşar Baş, Üç Devirde Bir Mabed, Osmanlı Araştırmaları Vakfı Yayınları, 1994, Semavi Eyice “Ayasofya” maddesi, İstanbul Ansiklopedisi, 1. Cilt, s. 446-457, Tarih Vakfı Yayınları, 1994; Necdet Sakaoğlu “Fetih Bayramı’ maddesi, a.g.e., s. 305-307; Erdem Yücel, “Belgelerin Işığı Altında Ayasofya’nın Müze Oluşu ile İlgili Bazı Gerçekler”, Türk Dünyası Araştırmaları, 1992 S.78, s.183-222; Nicolo Barbaro, 1453 Konstantinopl Kuşatma Güncesi, Büke Yayınları, 2005; Tursun Bey Tarih-i Ebu’l Feth, (Yay.Haz. Mertol Tulum) Baha Matbaası, 1977; Erdoğan Aydın, Fetih ve Fatih, Mitler ve Gerçekler, Cumhuriyet Kitapları, 2000.
.1-6-08
.Haydi, hep birlikte: Kürtçe’ye özgürlük!
Diyarbakır Sur Belediyesi Başkanı Abdullah Demirbaş hakkında belediyecilik hizmetleriniTürkçe’nin yanı sıra, Kürtçe, Zazaca, Ermenice, Süryanice, Arapça gibi yerel dillerde vermeye karar verdiği için Demirtaş belediye başkanlığından alınmıştı. Ardından DTP’li beş milletvekili hakkında Kürtçe konuştukları için fezleke düzenlendi. Suç kabul edilen konuşmalar arasında ‘bana su getirin’ anlamına gelen ‘Ji min re avê bînin’ cümlesi bile vardı. Diyarbakır’dan 17 kuruluşun Başbakan’ı ziyareti sırasında “Ben bölgenin ekonomik sorunları olduğunu biliyorum. Buyurun sizi bu çerçevede dinlemek istiyorum” diyen Başbakan’a “Hayır, dil, kültür ve kimlik sorunu da vardır, sayın başbakan!” diyen Diyarbakır Baro Başkanı Sezgin Tanrıkulu’na Başbakan’ın “Yalan söylüyorsun. Doğru konuşmuyorsun. Sen Diyarbakır’da da aynı şeyleri yaptın” demesi gibi vahim bir olay yaşandı ama kimseden tepki görmedi.
ASİMİLASYON İNSAN SUÇUDUR . Ardından AKP İstişare Toplantısı’nda Mardin Milletvekili Mehmet Halit Demir, anadilde eğitime izin verilmesi, bu çerçevede Kürtçe eğitimin önünün açılmasını talep ettiğinde Başbakan Erdoğan, “Kürtçe eğitime izin veremeyiz. Bunlar hassas konular. Bu konularda çok dikkatli olmalıyız. Bunlar ülkeyi bölünmeye götürecek konulardır” diyerek Demir’i azarladı. Halbuki, Türkiye’nin ancak 2000 yılında imzaladığı 1966 tarihli BM Uluslararası Kişisel ve Siyasal Haklar Sözleşmesi’nin 27. Maddesi “Etnik, dinsel veya dilsel azınlıkların bulunduğu bir devlette böyle bir azınlığa mensup bulunan kişiler gurubun diğer üyeleriyle birlikte toplu olarak kendi kültürel haklarını kullanma, kendi dinlerinin gereği ibadeti etme ve uygulama veya kendi dillerini kullanma hakları engellenemez.” Diyordu. Almanya’daki ‘Türk’ asıllılar söz konusu olduğunda ‘“asimilasyon insanlık suçudur’ diyen Başbakana göre, ‘Kürtçe asimile edilmiyordu, bunu söyleyen sanal bir şey söylüyordu, çünkü isteyen kurslara gidip Kürtçe’yi öğrenebiliyordu, Kürtler Almanya’daki Türklerden farklıydı, çünkü Türkiye’de asli unsurlardı’. Peki, Tayyip Erdoğan’ın tespiti doğru muydu? Ulus-devletin inşası sürecinde çok önemli işlevi olan dil politikalarını inceleyerek, ideolojik ve politik tartışmalarda açıkça dile getirilmeyen pek çok hususun, örneğin ulus-devleti kuranların kimleri ‘aslî’, kimleri ‘sözde’ unsur saydığını veya ‘biz’ ile ‘öteki’nin kimler olduğunu anlayabiliriz. Biz de bu gerçekten yola çıkarak bu hafta dil milliyetçiliğinin ve Kürtçe’ye karşı amansız savaşın tarihçesine göz atacağız ve ‘asli’ ve ‘tali’ unsur konularına ilişkin bir fikir edinmeye çalışacağız.
DİLLERE SAYGI! . Tanzimat’tan beri Osmanlı aydınlarının temel sorunu imparatorluğu hızla parçalanmaya doğru götüren süreci durdurmaktı. Dolayısıyla Jön Türklerin ilk işlerinden biri, değişik kökenli tebaayı Osmanlı şemsiyesi altında tutabilmek için ortak bir ‘Osmanlı kültürü’ oluşturmaya girişmek olmuştu. Türkçe’nin yaygınlaştırılması bu girişimin omurgasını oluşturdu, çünkü Balkanlar’daki ve Arap yarımadasındaki gelişmeleri izleyen Osmanlı aydınları dilin ulusal kimlik yapımında hayati rolünü fark etmişlerdi.
DİLLERE SAYGI! . Türkçe’nin diğer diller arasındaki statüsü belirlenmesi bakımından atılan en önemli adım Kanun-i Esasi’de resmî dilin ‘Türkçe’ olduğunun belirtilmesi oldu. Aslında Bunun mantıklı bir temeli vardı çünkü 1876’daki ilk meclisin 115 üyesinden 69’u Müslüman, 46’sı gayrimüslim olup, Türk, Rum, Ermeni, Yahudi, Arap, Boşnak, Arnavut üyeler vardı. Seçilmek için Türkçe bilme şartı konmuştu ama bunun asıl tespit edileceği belirtilmediği için, Türkçe bilmeyen pek çok üye meclise girmişti. Bu kişiler, konuşmaları anlamak ve tartışmalara katılmakta zorluk çekiyorlar, kimi Türkçe bilenlerin yanına oturarak, kimi tercüman tutarak sorunu aşmaya çalışıyordu. Ancak ‘resmi dil’ şartı gayri Türk unsurların hoşuna gitmemişti.
Meclis-i Mebusan’ın açış konuşmasını yapan II. Abdülhamid’e, ‘dillere saygı’ konusunda özel ricada bulunan Rum milletvekili Vasiliki Efendi, Lehçe-i Osmanî adlı sözlüğün yazarı Ahmet Vefik Paşa tarafından ‘bir ülkede yalnızca bir ve aynı dilin olabileceğini, bunun da Kanun-i Esasi’de açıkça belirtildiği’ söylenerek azarlanmıştı. Olay, 9 Nisan 1877 tarihli The Times gazetesine yansımış, muhabir ‘milli dil’ diretmesini anlamakla birlikte Ahmet Vefik Paşa’nın yaptığı gibi Türkçe’nin azınlıkların ‘gırtlaklarına zorla sokulmak’ istenmesini eleştirmişti. Nitekim Abdülhamit döneminde daha sert adımlar atılmadı.
MİLLİ KAYNAKLAR . Ancak, 1908’de İkinci Meşrutiyet’in ilanından sonra İttihatçıların etkisiyle ‘edebiyatta millî kaynaklara dönme’ yani, Türkçe’yi eğitim dili yapma, dilde sadeleşme, aruz vezni yerine hece veznini kullanma, eserlerde yerli hayatı yansıtma meselelerine ağırlık verilmeye başlandı. Bu hedefe uygun olarak 1908’de kurulan Türk Derneği, başlangıçta Türk olmayan unsurları ürkütmemek için, gayet şefkatli bir dil kullanıyordu. Nitekim derneğin üyeleri arasında Ahmet Mithat Efendi, Necib Âsım ve Rıza Tevfik gibi Osmanlı aydınları, Yusuf Akçura, Gaspıralı İsmail Bey, Ahmed Ağaoğlu gibi Tatar ve Kazan kökenli Türkçüler ile Anton Tıngır ve Agop Boyacıyan gibi Ermeni mebuslar vardı.
SADECE TÜRKLER . Ancak 1911 nisanında Selanik’te Ömer Seyfettin, Ali Canip ve Ziya Gökalp tarafından çıkarılan Genç Kalemler dergisi çevresinde örgütlenen ‘Yeni Lisan’ hareketi ile ‘dil milliyetçiliği’ kültürel olmaktan çıkıp, siyasal bir içerik kazanmaya başladı. Çünkü Trablusgarp ve Balkan savaşlarından sonra yaşanan büyük toprak kayıpları, gayri Türk unsurlara güvensizliği iyice arttırırken, Arnavutlar gibi sadık Müslüman unsurların bile ayrılıkçı politikalar gütmesi, İslamcı bütünleşmeden medet umanları zor durumda bırakmıştı. Üstelik bu yıllarda Anadolu’ya akın eden göçmenler, Türk nüfusu arttırmış ve ‘sadece Türklerden oluşan bir devlet fikri’ akıllara daha çok yatmaya başlamıştı.
TEVHİD-İ TEDRİSAT . Cumhuriyet döneminde ‘tek ulusa dayalı devleti’ oluşturma işinde dil politikaları çok önemli işlevler gördü. Bu konuda ilk adım, 1923’teMaarif Vekâleti’nin bütün azınlık okullarında, haftada en az beş saat Türkçe dil dersleri olmasını zorunlu koşulması ile atılmıştı. Türkçe dersleri Eğitim Bakanlığı’na bağlı öğretmenler tarafından okutulacak, ancak
öğretmenlerin maaşları okullar tarafından ödenecekti. Bakanlık tarafından belirlenen maaşlar zamanın diğer öğretmenlerinin maaşlarının üç kat fazlasıydı. Bu ağır mali yüke ek olarak, tüm azınlık okulları Tedrisat Vergisi ödemek zorunda bırakılmıştı. 3 Mart 1924’te kabul edilen Tevhid-i Tedrisat Kanunu’nun ardından bütün okullarda Türkçe derslerinin saati arttırıldı.
CEZAVERELİM . 1925’e patlak veren Şeyh Said İsyanı Müslüman olduğu haldeTürkçe konuşmayan unsurlara güvensizlik duyulmasının dönüm noktası oldu. 1926’da toplanan Türk Ocakları Kurultayı’nda en büyük tartışmalar Kürtçe’nin yasaklanması üzerine yapıldı. Kürtlerin Türkleştirilmesi fikrini Ege’deki diğer azınlıkların da Türkleştirilmesi talepleri izledi. Çerkezlerin, Arnavutların ve diğer cemaatlerin dağıtılmasını,milli elbiselerinin giyilmesinin önlenmesini önerecek kadar ileri giden milletvekilleri oldu. Hatta, Balıkesir Belediyesi’nin Türkçe konuşmayanlara para cezası kesmesinden esinlenerek tüm belediyelerin bu yolu izlemesi önerildi. Bunlar neyse ki gerçekleşmedi, devletin sopası her daim Türkçe konuşmayanların ensesinde oldu.
DİL SEFERBERLİĞİ . 20 Şubat 1928’de liderin gözüne girmek isteyen İstanbul Üniversitesi öğrencilerinin vapur, tramvay gibi toplu taşıma araçlarına ‘Vatandaş Türkçe Konuş!’ yazılı pankartlarını asmasıyla işler çığırından çıktı. 1929’da okullarda Arapça ve Farsça eğitimi kaldırıldı ve CHP teşkilatları ve Türk Ocakları el birliği ile ‘Türk dilinin sözlüğünü oluşturma’ işine giriştiler. Mustafa Kemal, 1931’de Adana Türk Ocağı’nda “Türk milletindenim diyen insanlar, her şeyden evvel ve mutlaka Türkçe konuşmalıdır. Türkçekonuşmayan bir insan Türk harsına, camiasına mensubiyetini iddia ederse bunan inanmak doğru olmaz” dediğinde, ‘tek dil-tek ulus’ söylemine ters düşmenin başına gelecekler konusunda herkesin bir fikri olmuştu.
1932’de ‘dil planlaması’ kurumsallaştırıldı ve Türk Dili Tetkik Cemiyeti kuruldu. Ancak aynı yıl Eylül ayında toplanan I. Dil Kurultayı’nda ‘dilin tabii tekâmüle’ bırakılmasını öneren Hüseyin Cahit (Yalçın) Bey’in topladığı ilgi Mustafa Kemal’i öyle rahatsız etmişti ki, kendi tezini savunmak için Cemiyet Başkanı Samih Rıfat Bey’i hasta yatağından kaldırıp kürsüye çıkarmıştı.
Türkçe’ye diğer dillere karşı üstün bir statü sağlamak için dil kongreleri ve Türk Dil Kurumu’nun çalışmalarıyla şekillenen sürecin ‘saçmalık’ zirvesini ise dünya yüzündeki tüm kültür dillerinin kök dil olarak Türkçe’den türemiş olduğunu iddia eden Güneş-Dil Teorisi oluşturacaktı.
“Baysak, önürme, uygunluk kıldacıları”
Atatürk ve İnönü, Dolmabahçe Sarayı’ndaki III. Dil Kurultayı’nda (24 Ağustos 1936) 3 Ekim 1934’te İsveç Veliahtı Güstav Adolf şerefine verilen bir yemekte Mustafa Kemal şöyle konuşmuştu: “Bu gece ulu konuklarımıza, Türkiye’ye uğur getirdiklerini söylerken, duyduğum tükel özgü bir kıvançtır (...) Avrupa’nın iki bitim ucunda yerlerini berkiten uluslarımız, ataç özlüklerinin tüm ıssıları olarak baysak, önürme, uygunluk kıldacılarıolmuş bulunuyorlar; onlar bugün en güzel utkuyu kazanmaya anıklanıyorlar: baysal utkusu.” (Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, c. II, s. 320-321)
Dilde arılaşmanın çok moda olduğu günlerde yapılan bu konuşmayı, salonda bulunanların şaşkınlıkla dinlediğini tahmin etmek zor değil. Ancak, bir yıl sonra Viyanalı dilbilimci Phil H. F. Kvergic tarafından Mustafa Kemal’e gönderilen La Psychologie de queques elements des Langues Turkques (Türk Dillerindeki Bazı Öğelerin Psikolojisi) adlı eserin başımıza neler açacağını henüz bilmiyorduk. Bu eserden esinlenerek oluşturulan Güneş Dil Teorisi, aslında son derece basit bir mantığa dayanıyordu. Teoriye göre ilk insanı, çevresindekileri anlamaya ve anlamlandırmaya sevk eden hayat kaynağı güneşti. İnsanı konuşmaya yönelten de güneşe duyduğu sevgi, hayret, korku, merak vb. duygulardı. İnsanın doğal olarak çıkarabileceği ilk ses de ‘a’ sesi idi. Eski Türk lehçelerindeki ‘ağ’ kelimesinin ‘güneş’, ‘ateş’, ‘ışık’, ‘gök’, ‘zekâ’ gibi değişik anlamlara gelmesi, büyük teorisyenlerin kafasında şimşek çakmasına neden olmuştu: Madem Türkçe ‘ağ’ kelimesi bu kadar önemli kavramları ifade ediyordu, o halde dünyadaki ilk dili Türkler yaratmıştı! Ne dersiniz, dünyada bundan daha inandırıcı bir teori
olabilir mi? Bence hayır!..
KÜRTÇE’YE PARA CEZASI . Kozluklu Mele Abdullah anlatıyor: 1940’lı yıllar. Diyarbakır’a gitmiş. Çarşıda Türkçe bilmediği için Kürtçe konuşuyor. Biri çarşıda kolunu tutuyor ve “Gel, belediyeden seni çağırıyorlar” diyor. Hoca, “Tû kîyî?” (Sen kimsin?) diye soruyor. Şahıs, “Ben belediye zabıtasıyım” diyor. Hoca, “Belediye reisi beni tanımaz ki beni çağırsın” dese de zorla Reis’in huzuruna çıkarılıyor. Reis, “Çarşıda Kürtçe konuşmuşsun. Her kelime için 5 kuruş para cezası vereceksin” diyor. Hoca itiraz etmeden cebindeki paraları masaya bırakarak, “Al sana para” diyor. Memur paranın üstünü vermeye çalışırken ekliyor: “Paralar sizde kalsın. Ben Türkçe bilmiyorum. Akşama kadar çarşıda Kürtçe konuşacağım. Senin zaptiye efendin de benimle gelsin. Akşam onunla sana geliriz. Ne kadar cezam varsa alırsın ve üstünü verirsin, ben de evime giderim.” (Bakış, 30 Haziran 1999.)
“KA NANE KÎ Bİ TİRKÎ BİDE” . Yine Kürtçe konuşmanın yasak olduğu yıllar. Etraftan duyulacak tonla seslendirilecek her Kürtçe kelime için vatandaş ceza ödemek zorunda. İspiyoncular çarşıda pazarda cirit atıyor. Adamın evinde çocuklar aç. Fırına gidip ekmek almak lazım. Ama ekmeği istemek için de birkaç kelime Türkçe sözcük bilmek gerek. Adam çaresiz. Fırıncının karşısında ve “Ka nane kî bi Tirkî bide” diyor. Fırıncı arif adam, halden bilen biri. “Ha ji tere nane kî bi Tirkî” diye cevap veriyor. Konuşmanın tercümesi şu: “Bana Türkçe bir ekmek ver.” “Al sana Türkçe bir ekmek.” (Şeyhmus Diken, “Pardon Türkçe Konuşabilir miyim?”, Bianet, 27 Ekim 2007)
KÜRTÇE YASAĞI . Peki, Kürtçe konuşmak sadece ‘Tek Parti’ döneminde mi yasaktı? Hayır, 1950’li yıllar hariç Cumhuriyet’in her döneminde Kürtçe’ye (diğer azınlık dillerine) alerji vardı ama en sert tavır 1980 darbesinden sonra takınıldı. 1981’de CHP Milletvekili Şerafettin Elçi bir söyleşide “Türkiye’de Kürtler vardır. Ben bir Kürdüm” dediği için askerî mahkemede 28 ay hapse mahkûm olmuştu. 1982 darbecileri bu tür olaylara karşı tedbirini almakta gecikmemiş ve kendi elleriyle hazırladıkları Anayasa’daki ‘Düşüncelerin açıklanması ve yayılmasında kanunla yasaklanmış olan herhangi bir dil kullanılamaz’ ifadesini, 1983’te çıkarılan Türkçe’den Başka Dillerde Yapılacak Yayınlar Hakkında Kanun’la perçinlemişlerdi. Kanuna göre, Türk vatandaşlarının anadili Türkçe’ydi ve Türkçe’den başka dillerin anadil olarak kullanılmasına ve yayılmasına yönelik her türlü faaliyette bulunmak yasaktı. Kanun yapıcı, büyük bir maharetle ‘anadil’, ‘anadili’ ve ‘resmî dil’ kavramlarını birbirine karıştırmıştı!
ÖZAL VE DYP-SHP . Darbe sonrasının ilk sivil yöneticisi Turgut Özal’ın ölümünden önce Kürtçe radyo yayınına geçmeyi ve Kürtçe’nin okullarda ikinci dil olarak okutulmasını düşündüğü biliniyor. 1991’de DYP ve SHP’nin kurduğu koalisyon hükümeti, SHP bünyelerindeki HEP’lilerin etkisiyle, Kürt adına doğrudan değinmeden ‘Türkiye’de kendi kültürel kimliklerini ifade etme ve geliştirme durumunda olması gereken farklı etnik grupların’ varlığından söz ediyordu. Nitekim, 12 Nisan 1991’de Türkçe’den Başka Dillerde Yapılacak Yayınlar Hakkında Kanun yürürlükten kaldırılırken, Anayasa’nın 26. ve 28. maddeleri 3 Ekim 2001’de anadille ilgili yasaklamalardan arındırılarak değiştirildi. Ancak 6 Kasım 1991’de, milletvekillerinin yemin töreni sırasında yaşananlar yedisi DEP’li, biri bağımsız, sekiz milletvekilinin ağır hapis cezalarına çarptırılmaları ile sonuçlandı.
PARTİLERİN CESARETSİZLİĞİ . 1993’de DYP lideri Tansu Çiller, Kürtçe yayın ve eğitim konusunda olumlu düşündüğünü açıkladı. Ancak partisindeki ve ordudaki sertlik yanlılarının muhalefeti yüzünden bundan çabucak vazgeçti. MHP Başkanı Alparslan Türkeş zaten Kürtlerin büyük çoğunluğunun Türk soyundan olduğunu söylüyordu. Korucu sistemine büyük destek veren Kürt aşiretleri de bu politikaya büyük uyum göstermişlerdi. Öyle ki, 1994’de Alan aşireti reisi Hamo Meral, MHP’ye katılma töreninde Kürtçe olarak “Biz saf Oğuz Türkleriyiz” demişti. SHP ve CHP’nin tavrı ise Kürtlerin kültürel haklarını desteklemekle birlikte Türkçe’nin resmî dil ve bütün ülkede ortak eğitim dili kalması yönündeydi. Kürtçe eğitime en sıcak tepkiyi RP vermişti, çünkü onlara göre Kürtler İslam ümmetinin bir parçasıydılar. Ama 9. Cumhurbaşkanı Demirel, “Terör halledilmedikçe kültürel konular tartışılmaz“ diye noktayı koyduğundan beri, iki adım ileri bir adım geri gidiyoruz. Avrupa Birliği’nin zorlamasıyla bazı olumlu adımlar atıldı ama, hala Kürtçe başta olmak üzere bir çok ‘anadil’ üzerindeki yasak kalkmadı. RTÜK Kanunu’nda bazı değişiklikler yapılarak Kürtçe’ye (yanı sıra Arapça ve Farsça’ya) biraz daha özgürlük verilmesi gerçekten olumlu bir adım olacak, ancak ne yazık ki o nokta hâlâ yerinde duruyor.
HİÇ BİTMEYEN . 1995’te yapılan bir araştırmaya göre anadili Kürtçe olanların oranı yüzde 6,2, ikinci dili Kürtçe olanların oranı ise 4,5 (toplam yüzde 10,7) idi. Bu büyük nüfusa rağmen, Türkiye ‘anadil’ konusunda pek çok uluslararası anlaşmayı ya imzalamadı, ya da çekince koyarak imzaladı. Örneğin, azınlıklara dernek kurma ve sınırlar ötesi ilişki kurma, kimliğini ifade etme, kendi dilini öğrenme ve o dilde eğitim görme gibi haklar tanıyan ancak bir bildirgesi olduğu için herhangi bir bağlayıcılığı olmayan BM Ulusal ya da Etnik, Dinsel ve Dilsel Azınlıklara Mensup Kişilerin Hakları Bildirgesi’ne (1992) konsensüs yoluyla katıldı ama bir ‘yorum beyanı’ ekledi. Aynı şekilde 1 Mart 1998’de yürürlüğe giren Bölgesel ya da Azınlık Dilleri Avrupa Şartı’nı (1992) imzalamadı. Ulusal azınlıklara mensup bireylerin kendi dillerini öğrenme, bu dilde bilgi edinme, yayın yapma, eğitim kurumları açma, ad ve soyadı kullanma, gerçek ihtiyaç halinde yerel idari makamlarla ilişkilerini azınlık dilinde yürütme, bu dilde sokak adları kullanma, vb. haklar tanıyan Ulusal Azınlıkların Korunması Çerçeve Sözleşmesi’ni de (1995) imzalamadı. Uluslararası toplumun saygın bir üyesi olmamız için, ‘dil politikaları’ açısından uluslar arası normlara uygun bir düzenleme yapmamız gerektiği açık. Bu konuda iktidar partisine çok iş düşüyor ancak, Diyarbakır’da ‘etnik kimlik şereftir’ diyerek yeni bir dönemece girdiği izlenimini vermeye çalışan CHP’nin işe, daha demokratik, daha çoğulcu, daha kapsayıcı dil politikalarını teşvik etmekle başlaması inandırıcılık açısından faydalı olacaktır...
ÖZET KAYNAKÇA: Hüseyin Sadoğlu, Türkiye’de Ulusçuluk ve Dil Politikaları, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2003; Zeynep Korkmaz, Türk Dilinin Tarihi Akışı İçinde Atatürk veDil Devrimi, AÜDTCF Yayınları, 1963;Ayten Sezer, Atatürk ve Yabancı Okullar (1923-1938), TTK Yayınları, 1999; Kemal Kirişçi, Gareth M. Winrow, Kürt Sorunu, Kökeni, Gelişimi, Tarih Vakfı Yayınları, 1997.
8-6-08
.İzmir Suikastı ve muhalefetin tasfiyesi
KANUNİ FAKAT HUKUKİ DEĞİL • Cumhuriyetin ilk döneminde rejime muhalefet edenlerin tepesinde ‘Damokles’in Kılıcı’ gibi sallanan İstiklal Mahkemeleri, kanunla kuruldukları için yasaldılar ancak hukuki değillerdi. Çünkü, mahkeme heyeti hukukçulardan değil, meclis üyeleri arasından oy çokluğuyla seçiliyordu. Sanıkların avukat tutmaları, şahit çağırmaları veya temyize gitme hakları yoktu. Sanıklar genel hukuk prensiplerinin tersine, suçsuz olduklarını ispatlamakla yükümlüydüler, bunu yapıncaya kadar suçlu kabul ediliyorlardı. Kararlar delillere göre değil, her açıdan ‘sorumsuz’ kılınmış olan hâkimlerin vicdani kanaatine göre verilirdi ve temyiz edilemezdi. Verilen cezalar (idam dahil) derhal infaz edilirdi. Faaliyette bulundukları dönemde 67 bin kişinin yargılandığı ve (asker kaçakları hariç) yaklaşık 1.700 kişinin idama mahkûm edildiği İstiklal Mahkemeleri 4 Mart 1927’de hukuken sona erdiler ancak kuruluş kanunu ve ekleri 1949’e kadar yürürlükte kaldı.
KISSADAN HİSSE • Manevi etkileri günümüze kadar süren bu mahkemelerin gördüğü en önemli dava 14 Haziran 1926’de İzmir Valiliği’ne yapılan bir ihbarla ortaya çıkan ve tarihe İzmir Suikastı olarak geçen olayın zanlılarının yargılanmasıydı. Dava, Cumhuriyetin ilk muhalif partisi Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nın 3 Haziran 1925’de, Şeyh Said İsyanı ile ilişkilendirilerek kapatılmasından sonra muhaliflere karşı verilen mücadelenin son aşamasını teşkil etti. Suikasta karışanları cezalandırmak bahanesiyle yargılamanın çerçevesi öylesine genişletildi ki, iki ay içinde Mustafa Kemal’e muhalefet eden tüm kadrolar tasfiye edildiler. Sistemin iliklerine işlemiş hukuk dışılığın kökenlerini kavramak açısından bu davanın önemli olduğunu düşündüğümden bu hafta 26 Haziran-13 Temmuz 1926 arasındaki İzmir yargılamalarını, önümüzdeki hafta ise 2 Ağustos-26 Ağustos 1926 arasındaki Ankara yargılamalarını ele alacağım. Merak edilmesin, ‘Ermeni Meselesi’ ve ‘arşivler’ konusunu unutmuş değilim...
GİRİTLİ MOTORCU ŞEVKİ’NİN İHBARI • Halkın nabzını tutmak amacıyla bir yurt gezisine çıkma kararı alan Mustafa Kemal, 8 Mayıs 1926’da Ankara’dan ayrılıp Konya, Tarsus ve Mersin ’e gelmiş, Taşucu Bucağı’ndaki çiftliğinde beş gün kaldıktan sonra, 16 mayısta Adana’ya, 18 mayısta tekrar Konya’ya, 20 Mayıs 1920’de Bursa’ya, 13 haziranda da Balıkesir’e geçmişti. Tam 14 haziranda İzmir’e doğru yola koyulacağı sırada İzmir Valisi Kazım (Dirik) Bey’den bir telgraf almıştı. Telgrafta“şahs-ı devletlerine karşı tertip edildiği anlaşılan mel’unane bir suikast teşebbüsü ortaya çıkarılmış olduğundan” İzmir’e hareketlerinin ertelenmesi rica ediliyordu.
Valiliğe yapılan ihbara göre eski Lazistan Mebusu Ziya Hurşit, eski İttihatçı subay Sarı Efe Edip ve üç tetikçi Kemeraltı’nda Mustafa Kemal’i öldürmeyi planlıyorlardı. Suikastçıları Sakız’a kaçıracak olan Giritli motorcu Şevki, suikast günü yaklaşırken, Sarı Efe Edip’in gizlice İstanbul’a gitmesinden şüphelenerek olayı ihbar etmişti Giritli Şevki’nin verdiği bilgiler ışığında ilk tutuklanan Gaffarzade Oteli’nde kalan Ziya Hurşit oldu. Adli Kısım Amiri Mehmet Ali Bey’in “teslim ol ve derhal ayağa kalk” talimatına hiç karşı koymadan uyan Ziya Hurşit, memurlara karyolasının altındaki bombalarla silahları kendi elleriyle teslim etmişti. Galip Paşa Oteli’nde kalan tetikçiler Çopur Hilmi, Laz İsmail ve Gürcü Yusuf da benzer şekilde yakalanmışlardı. Sarı Efe Edip ise İstanbul’da Bristol Oteli’nde tutuklanmıştı.
İDDİANAMEDE OLMAYAN YOK • Bu andan itibaren büyük bir tutuklama kampanyası başladı. Bazı kaynaklara göre 130 kişi olayla ilgili olarak sorgulandı. Zanlıların ifadelerinden mi yoksa bu işi muhaliflerin tasfiyesi için iyi bir fırsat olarak gören bazı yetkililerin katkılarından mı ortaya çıktığı belli olmayan senaryoya göre, suikast fikri eski Ankara Valisi Abdülkadir’den çıkmış, Abdülkadir meselesi eski Lazistan Mebusu Ziya Hurşit’e açmış, Saltanat’ın kaldırılması ve Topal Osman’ın öldürülmesi olaylarından dolayı Mustafa Kemal’e yıllardır husumet besleyen Ziya Hurşit, iktidarı tekrar ele geçirmek isteyen İttihatçıların eski Maarif Nazırı, İzmit Milletvekili Şükrü Bey’le temas kurmuştu. Şükrü fikri İttihatçıların İaşe Nazırı ‘Kara’ Kemal’e açmıştı. Ziya Hurşitbir yandan da eski İttihatçı fedailerden Çopur Hilmi, Laz İsmail ile Gürcü Yusuf’u örgütlemişti. Çeteye daha sonra Mustafa Kemal’in Samsun’a giden Bandırma Vapuru’ndan yol arkadaşı Miralay ‘Ayıcı’ Arif Bey de katılacaktı. Ekip, suikast için önce Çankaya köşkü civarını, daha sonra TBMM binası ile Heyet-i Vekile’nin toplandığı binayı, ardından Anadolu Kulübü ile Türk Ocağı binasını düşünmüş ancak her yerin bir kusuru ortaya çıkınca suikastçılar yönlerini İstanbul’a çevirmişlerdi. Mustafa Kemal İstanbul’a gitmeyince bu plan da yatmıştı. Mustafa Kemal’in Bursa’ya gideceği haberi duyulmuş, keşif için Laz İsmail yanına eşim diye tanıttığı Naciye Nimet isimli bir kadını alarak Bursa’ya gitmişti. Bursa’nın suikast için uygun olmadığı anlaşılınca son olarak Mustafa Kemal’in gideceğini duydukları İzmir’de karar kılmışlardı.
KEMERALTI’NDA PUSU • Suikast, Başoturak’la Yemiş Çarşısı’ndan gelen sokakların, Kemeraltı’nda Hükümet Caddesi ile birleştiği mevkide yapılacaktı. Burada yol daraldığı için Mustafa Kemal’in aracı yavaşlayacak, dört yol ağzında Nuri adlı birinin tuhafiye dükkânında pusu kuran Laz İsmail ve Gürcü Yusuf tabancaları ile ateş edecekler, gerekirse bomba kullanılacaklardı. Başarılı olunmazsa Ziya Hurşit ateş edecek ve hemen otomobile binerek buradan uzaklaşacak, Giritli Şevki’nin motoruyla Sakız Adası’na kaçacaklardı. Ancak Mustafa Kemal bilinmeyen bir nedenle İzmir’e gelişini bir gün erteledi ve plan daha önce anlattığımız şekilde ortaya çıktı.
BOMBACI KADIN KİM? •Mustafa Kemal 16 haziranda İzmir’e geldi ve Naim Palas Oteli’ne yerleşti. Suikast girişimi ertesi gün kamuoyuna açıklandı ve büyük bir infial yaşandı. 19 haziranda Mustafa Kemal “Benim naçiz vücudum birgün elbet toprak olacaktır, fakat Türkiye Cumhuriyeti ilelebet payidar kalacaktır” diye biten ünlü mülakatını verdi.
22 haziranda Mustafa Kemal’in İsviçreli sanatçı ve gazeteci Emile Hüderbrand’a söyledikleri ise gerçekten kafa karıştırıcı idi: “….Yoluma yerleştirilen bu katillerden bir grup beni ve maiyetimi taşıyacak otomobillere el bombaları yağdıracaklarmış. Hatta daha da ileri gittiler ve yıllardır benim davamla özdeşleşmiş, benim sadık bir siyasal arkadaşım olmuş, zaman zaman da danışmanlığımı yapmış bir kadını iğfal ettiler. Bu kadını, aldığımda patlayacak ve etraftaki herkesi yok edecek, içine bomba saklanmış bir buketi bana sunmak menfur görevini kabul ettirmişler. Kötü yola sevk edilmiş olan bu kadın merhamete layıktır. Çünkü vatanın iyiliği için böylece kendi canını da feda etmeye kandırılmıştır... Ama onun suikastteki rolü affedilecektir, çünkü vicdanının dürtmesiyle, benim niyet ettiğim geziyi iptal etmeme el verecek kadar zamanında yetkililere itirafta bulunmuştur…” (Aktaran Mete Tunçay, “Los Angeles Times Temmuz 1926”, Tarih ve Toplum, Sayı 53, Mayıs 1988, S. )
Mülakat kafa karıştırıcı idi çünkü, Valiliğe göre ihbarı Giritli Şevki yapmıştı. Mustafa Kemal ise ‘yıllardır davasıyla özdeşleşmiş bir kadın’dan söz ediyordu. O yıllarda pek çok kişi Halide Edip’ten (Adıvar) şüphelenmişti. Daha sonra bu kadının Laz İsmail ile Bursa’ya keşif yapmaya giden Naciye Nimet olduğu söylendi. Ancak bu kadının ne zaman ve nasıl Mustafa Kemal’in ‘siyasal dava arkadaşı’, hatta ‘zaman zaman danışmanı’ olduğu konusu hiçbir zaman açıklığa kavuşmadı.
TERAKKİPERVERCİLER TUTUKLANIYOR • Olaya geri dönersek, suikast haberini alan Başbakan İsmet Paşa durumu derhal Ankara İstiklal Mahkemesi’ne bildirmiş, özel bir trenle Ankara’dan yola çıkan Mahkeme Heyeti, 17 Haziran 1926’da İzmir’e gelmişti. Ancak, heyet daha yola çıkmadan, Şeyh Said İsyanı ile ilişkilendirilerek biryıl önce kapatılan Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası (TpCF) üyelerinin tutuklanması için emir vermişti. Çünkü iddialara göre, Sarı Efe Edip, suikastı Partinin UmumiHeyeti’nin planladığını söylemişti. 1924 Teşkilat-ı Esasiye Kanunu’nun milletvekilidokunulmazlığını düzenleyen 17. Maddesi açıkça çiğnenerek tutuklananlar arasında Miliz Mücadele’nin önder kadrosundan Kazım Karabekir, Ali Fuat (Cebesoy), Refet (Bele), Cafer Tayyar (Eğilmez), Bekir Sami (Kunduh) ve Rüştü paşalar ile TpCF’nin milletvekilleri ve İttihatçıların Maliye Nazırı Cavit Bey vardı. (Bir hata yapılmış veTpCF Kastamonu Mebusu Halit Bey’in tutuklanması unutulmuş, onun yerine muhalefetle hiç ilgisi olmayan Erzurum Mebusu Câzım Bey tutuklanmıştı.) İddialara göre motorcu Şevki’nin olaya karıştırdığı eski başbakan Rauf (Orbay) Bey, bir süre önce ‘sağlık nedenleri yüzünden’, Dr. Adnan Adıvar ise tam o günlerde ‘tesadüfen’ Fransa’ya gittiklerinden tutuklanmaktan kurtulmuşlardı. Kara Kemal ile eski Ankara Valisi Abdülkadir ise kaçmışlardı.
İSMET PAŞA’NIN MÜDAHALESİ • Ankara Etlik’teki evinden apar topar alınan Kazım Karabekir, mahkeme gününe kadar, İzmir Emniyet Müdürlüğü’nün alt katında, penceresi demirlerle kapalı bir odada yer şiltesinde yatırılmıştı. İsmet Paşa, ortadaciddi bir kanıt olmadan Milli Mücadele’nin önderlerinin soruşturmasız, kanıtsız tutuklanmasının bir skandal olacağını söylediyse de sadece Kazım Karabekir’in serbest bırakılmasını sağlayabilmişti. Ama Mahkeme Heyeti İnönü’yü mahkeme kararını engellemek suçuyla tutuklamakla tehdit etmişti. Durumu kendisine aktaran İsmet İnönü’ye Mustafa Kemal’in ‘İstiklal Mahkemeleri bağımsızdır, kararlarına karışamam’ demesi İsmet İnönü’nün aklına başını getirmiş olmalı çünkü başbakan, 22 haziranda Meclis tarafından İstiklal Mahkemesi’ne verilmiş olan yetkilerin yerinde olduğunu anladığını, Kazım Karabekir’in tutuklanmasını uygun bulduğunu, mahkemenin vatan ve cumhuriyet için yaptığı çalışmanın Türk Milleti için hayırlı bir adalet örneği olacağına inandığını belirten telgrafı çekmiş ve muhtemelen siyasi hayatını kurtaran önemli bir manevra yapmıştı.
‘Dört Aliler Divanı’ İşbaşında
Zanlılar, Suikastçılar’, ‘Onlarla İlişkili Olanlar’ ve ‘Eski İttihatçılar’ olarak üçe ayrılmıştı. 49 kişilik ilk iki grubun yargılanmasına 26 Haziran 1926 cumartesi günü Milli Kütüphane’nin yanında bulunan Elhamra Sineması’nda başlandı. Mahkemenin başkanlığını Afyonkarahisar Milletvekili ‘Kel’ Ali (Çetinkaya), savcılığını Denizli Milletvekili Necip Ali (Küçüka), üyeliklerini Gaziantep Milletvekili ‘Kılıç’ Ali, Aydın Milletvekili Dr. Reşit (Galip), yedek üyeliğini de Rize Milletvekili ‘Laz’ Ali (Zırh) beyler yapıyordu. Mahkeme halk arasında, Ali adlı dört üyesinden dolayı ‘Dört Aliler Divanı’ olarak adlandırılmıştı.
ZİYA HURŞİT’İN SAVUNMASI • Baş zanlı Ziya Hurşit sözlü savunmasında “ Ben (Savcının iddia ettiği gibi) Teşkilat-ı Esasiye Kanunu’nu tağyir veya tadile teşebbüs etmedim. Büyük Millet Meclisi’ni vazifelerini ifaden men etmek de hatırımdan geçmemiştir. Yalnız suikast yapacaktım. Muhakemem esnasında da bunun sabit olduğunu gördünüz. Beni ancak Ceza Kanunu’nun 46. maddesine göre cezalandırabilirsiniz. O da şudur: Suikast fikri tahakkuk etmemişse... cürümü bir seneden eksik olmamak üzere kalebentliğe tahvil olunur. Ben suikastı... yaptıktan sonra hükümeti devirmek, meclisi vazifeden menetmek isteseydim, memleketten bir tarafa ayrılmaz burada kalırdım. Hâlbuki siz de anladınız. Ben Sakız’a kaçacaktım. Hülasa, kanun sarihtir. Kanunun sarahaten cezalandırdığı fiillerden maada hiçbir suretle ceza verilemez” demişti.s(Feridun Kandemir, İzmir Suikastının İçyüzü, C.I, Ekicil Tarih Yayınları, 1955, s. 105.) Ziya Hurşit
ayrıca Rauf Bey, Kazım Karabekir ve Ali Fuat Paşa ile bu konuyu hiç konuşmadığını da belirtmişti.
Tetikçiler Gürcü Yusuf Laz İsmail ve Çopur Hilmi aldatıldıklarını söyleyerek affedilmelerini istemişlerdi. Sarı Efe Edip olayı Celal (Bayar) Bey’e ihbar etmek için İstanbul’a gittiğini söylemiş ama neden ihbarı yapmadığını açıklayamamıştı. Çoğu milletvekili olan diğer sanıklar da suçsuz olduklarını söylemişlerdi.
PAŞALARIN İDDİASI • Ertesi günkü celsede yargılanan ‘Milli Mücadele Paşaları’ hükümetin zaten, Mustafa Kemal’e yönelik bir suikast hazırlığından haberdar olduğunu, hatta suikastçıların arasına emekli jandarma yüzbaşısı Sarı Efe Edip’i soktuğunu söylediler. İma ettikleri, suikast girişiminin kendilerini suçlamak için kasten önlenmediğiydi. Hakikaten de, Sarı Efe Edip duruşmada ‘benim bu konudaki hizmetlerim dikkate alınmadı’ dediğinde, mahkeme başkanı tarafından sert bir şekilde susturulmuştu. Kazım Karabekir’le Mahkeme Başkanı Kel Ali arasında TpCF konusunda çıkan tartışmaların davanın bir suikast davası olmayıp bir siyasi dava olduğunu göstermesinden endişe ettiği anlaşılan Mustafa Kemal, Mahkeme heyetini balo bahanesiyle konakladığı Çeşme’ye çağırmış ve çok ağır şekilde azarlamıştı. İddialara göre mahkeme kurulu, pencereden atlayıp kimseye görünmeden İzmir’e dönmüştü.
8 temmuzdaki duruşmada savcı olayın iki yüzü olduğunu, birinci yüzde Cumhurbaşkanına yönelik suikastın, ikinci yüzde ise ‘eski İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin ileri gelenlerinin oluşturduğu Kara Çete’nin hükümeti devirme planlarının’ olduğunu söyleyerek, yurt dışında olan Rauf Bey, Dr. Adnan Bey ile İttihatçıların Maliye Nazırı Cavit Bey’in Ankara’da yargılanmasını istemişti. Bu teklif kabul edilerek dokuz kişinin dosyası ayrıldı ve karar aşamasına geçildi.
KARAR AÇIKLANIYOR • 13 Temmuz 1926 günkü duruşmada, Şeyh Said İsyanı’ndan başlayarak bir siyasi değerlendirme yapıldıktan sonra karar açıklandı. İkisi (eski İaşe Nazırı Kara Kemal ve eski Ankara Valisi Abdülkadir Bey) gıyabında olmak üzere 15 kişiye, cumhurbaşkanına suikast düzenlemekten değil, ‘Anayasa’nın bir kısmını veya tamamını ve Meclis’i kaldırmaya çalışanlara veya bu işi cemiyet kurarak yapanlara idam cezası verilir’ diyen Ceza Kanunu’nun 55. ve 57. maddeleri uyarınca idam cezası verildi. İdama mahkum edilenler eski Lazistan Milletvekili Ziya Hurşit ve adamları Laz İsmail, Gürcü Yusuf, Çopur Hilmi, istihbarat yüzbaşısı Sarı Efe Edip, İzmit Milletvekili Ahmet Şükrü Bey, Saruhan Milletvekili Abidin Bey, İstanbul Milletvekili İsmail Canbolat, Erzurum Milletvekili Rüştü Paşa, Trabzon Milletvekili Hafız Mehmet Bey, Eskişehir Milletvekili Miralay Arif Bey, emekli baytar Rasim
Savcı, başlangıçta Rüştü Paşa, İsmail Canbolat ve Halis Turgut hakkında ‘suikast planından haberleri olduğu halde hükümeti bilgilendirmemek suçundan 10’a yıl kürek cezası’ talep ettiği halde, bu üç kişinin kendilerini savunmaya kalkışmaları üzerine cezalarını idama çevirmişti.
Giritli Şevki hem beraat etti hem de 6.500 lira para ödülü ile taltif edildi. Laz İsmail ile Bursa’da keşif yapan ve büyük ihtimalleMustafa Kemal’in Hüderbrand’a verdiği mülakattaki gizemli bombacı Naciye Nimet ise beraat etti. Bu karar, onun da Sarı Efe Edip gibi polis ajanı olduğu şüphesini yaratıyordu.
Milli Mücadele paşaları da beraat ettiler. Bazıları bu kararda Mustafa Kemal’in paşalara yeterli dersin verildiğine kanaat getirerek, geri adım atmasının payı vardı. Bazıları ise Kazım Karabekir yargılanırken, mahkeme salonunu dolduran üniformalı subayların ve İzmir semalarında alçak uçuş yapan uçaklardan atılan ‘Kazım Karabekir suçsuz’ yazılı kâğıtların rolü olduğunu söylediler. Nitekim paşaların beraat kararı açıklandığında hem mahkemede, hem de dışarıda büyük tezahürat yapılmıştı.
Son Nefeste Acı Sözler
İdamlar, 13/14 Temmuz 1926 günü geceyarısı başlamış, saat 03’e kadar sürmüştü. Ziya Hurşit, Laz İsmail, Gürcü Yusuf ve Çopur Hilmi suikast yapmayı planladıkları Gaffarzade Oteli’nin köşesinde, diğerleri Hükümet Meydanı, Sarı Kışla’nın önü ve Deparak civarında idam edilmişlerdi.
Ziya Hurşit, “...hürriyetsiz bir memlekette yaşamaktansa, namusuyla ölmek daha hayırlıdır” diyerek idam sehpasına yürürken “Kılıç Ali burada mı” diye sormuştu. Kılıç Ali de görünmemek için yere çömelmişti. Cellât Ali’nin “Aman beyim... vakit geçiyor, çabuk ol” densizliğine “Acelen ne be kuzum, telaş etme... ölecek ben değil miyim? Gidiyorum işte... Hadi Allahaısmarladık” diye cevap verdikten sonra soğukkanlı bir edayla sehpaya yönelmişti.
YOLCU YOLUNDA GEREK • Laz İsmail sehpayı görünce “Vay anasını, bu ha? Ben de başka şey zannediyordum. Bunu çok seyrettim... hadi öyleyse gayret bizden kuvvet sizden. Ama tez olun, canımı çok acıtmayın, ipimi boğazıma iyi geçirin...” demişti. Gürcü Yusuf’un son sözleri, “Yazık değil mi bana? Niçin böyle yapıyorsunuz? Beni affedin...” olmuş, baytar Rasim “Yolcu yolunda gerek... haklı haksız gidiyoruz işte... Ne diyeyim, mukadderat... Memleket selamet bulsun” demekle yetinmişti. Ayıcı Arif, Mustafa Kemal’e hitaben “Yirmi yıllık arkadaşınızım. Birçok meydan muharebesinde size fedakârane hizmet ettim. Ölüme yaklaştığım şu dakikalarda beni affedeceğinize eminim” şeklinde bir mektup yazdıktan sonra kendisine yaklaşan imama “...Ben bilirim yapacağım işi. Çekil işine bak sen” diyerek sehpaya çıkmıştı.
İsmail Canbolat idam fermanını soğukkanlıca dinlemiş ve “Hay hay” demekle yetinmişti. Halis Turgut “Çocuklarıma söyleyin katiyen siyasetle uğraşmasınlar. Okusunlar çalışsınlar, fikir adamı olsunlar. Yaşasın mefkûrem. Payidar olsun Türklük!...” diye bağırmıştı.
İKİ KEZ ÖLMEK • Şükrü Bey’in iki kez idam edilmesi gerekmişti, çünkü ilk seferdeboynundaki ip kopmuş ve yarı ölü halde sandalyeden yere yuvarlanmıştı. Son nefesini, epey direndikten sonraki ikinci denemede vermişti. Ziya Hurşit’in bile olaya karıştığını söylemediği Abidin Bey, söyleyecek bir şeyiniz var mı sorusuna “Hayır söylenecek şeylerin hepsini söyledim. Anlatamadım. Şimdi ne isterseniz yapın. Kuvvet sizde” demiş, ancak idam yerine intiharına izin verilmesini istemişti.
Sarı Efe Edip Cellât Ali’ye “Beni fazla eziyete sokma, elini çabuk tut” demişti. Hafız Mehmet ise “Zulüm ile yapılan bina payidar olmaz!” diye bağırmıştı. Rüştü Paşa gözlerinden boşalan yaşları açıklamak için “Korkumdan değil... Harp meydanlarında bin defa ölüme göğüs gerdim... fakat gözlerimi bile kırpmadım. Ölümün böylesi kahrediyor insanı, ne olur beni kurşuna dizin! ...ve bilin ki masumum... bir hatanın kurbanıyım...” demişti.
İdam edilenler saat 10’a kadar sehpalarda bırakılmış, akın akın gelen şehir halkına teşhir edilmişlerdi. Sonra önce Karantina’daki Merkez Hastanesi’ne oradan da üzerindeki eşyalar alınarak Kadifekale civarındaki Kokluca Mezarlığı’na gömülmüşlerdi. Böylece muhalefetin tasfiyesi sürecinin ilk perdesi büyük başarı ile tamamlanan tasfiye sürecinin doğrudan İttihatçıları hedef alan ikinci perdesi 2 Ağustos 1926’da Ankara’da açılacaktı...
(Son sözler için bkz. Kandemir, a.g.e., s.115-124; Azmi Nihat Erman, İzmir Suikastı ve İstiklal Mahkemeleri, Temel Yayınları, 1971, s. 157-167; Osman Selim Kocahanoğlu,Atatürk’e Kurulan Pusu, İzmir Suikastının Perde Arkası, Temel Yayınları, 2003, s. 354-372.)
22-6-08
.Sarı Paşa, Kara Çete ve kurt kanunu
Savcının ‘Kara Çete’ olarak adlandırdığı İttihatçı kadroların yargılanmasına, 2 Ağustos 1926 Pazartesi günü Eski Meclis Encümenler Binası’nda başlanmıştı. İTC’nin Katib-i Umumisi Mithat Şükrü (Bleda), Merkez Komitesi üyeleri ‘Küçük’ Talat (Muşkara) ve Ermeni Tehciri’nin akıl hocalarından Dr. Nazım, eski Maliye Nazırı Cavid Bey, İTC Trabzon sorumlusu ‘Yenibahçeli’ Nail, Talat’ın adamı Ardahan Milletvekili ‘Filibeli’ Hilmi, Karakol örgütünün kurucularından Kara Vasıf, Tanin‘in sahibi Hüseyin Cahit (Yalçın) gibi ünlü İttihatçılar, Birinci Meclis’teki muhaliflerin lideri Hüseyin Avni (Ulaş), Kara Kemal’in kontrolündeki şirketlerin yöneticileri başta olmak üzere 60’a yakın kişi yargılanıyordu.
Savcıya göre, Birinci Dünya Savaşı sonunda, ülkeyi felakete sürükleyerek yurtdışına kaçan İttihat ve Terakki yöneticilerinden Talat, Enver ve Cemal Paşaların mutemet adamı Kara Kemal, İngilizlerce götürüldüğü Malta’dan döndükten sonra, Mesadet Han’daki bürosunda eski kadroyu yeniden iktidara getirmek için işe girişmişti. Kara Kemal, fırıncı,manav, kasap, kayıkçı, hamal, amele gibi küçük esnaf ve zanaatkâr zümreleri içinde zaten etkin bir figürdü. Ayrıca, daha önce İaşe Nazırı olarak başkanı olduğu Milli Ticaret,Milli Mahsulat,Milli Kantariye,Milli Ekmekçililer, Milli Mensucat gibi kuruluşların yönetimini yeniden ele geçirerek elini güçlendirdikten sonra, 17/18Ocak 1923’te İzmit’te İttihatçıların ‘Sarı Paşa’ dediği Mustafa Kemal’le iktidar pazarlığına girişmişti.
EV TOPLANTILARI • Savcıya göre ‘Kara Kemal’in önerilerini, bir yurttaşın devlet başkanına yaptığı rutin bir başvuru olarak değerlendiren Mustafa Kemal’in kendisine olumlu cevap vermesini yanlış değerlendiren’ Kara Kemal İstanbul’a dönüşünde, İsmail Canbolat, Ahmet Şükrü, eski İzmir Valisi Rahmi, Nail,Hilmi ve Nazım başta olmak üzere bazı İttihatçılarla, Mesadet toplantılarına devam etmişti. Ekip daha sonra, eski Maliye Nazırı Cavit Bey’in Nişantaşı ve Büyükada’daki evlerinde toplanmaya başlamış, bunlardan birinde dokuz maddelik bir parti programı kabul etmişti. Savcıya göre bu program TpCF’nin programına çok benziyordu, dahası Mustafa Kemal’in söz konusu toplantıdan beş altı gün önce ilan ettiği CHF’nin ‘Dokuz Umde’sine nazire idi. Zaten ekibin ‘gizli lideri’ halen yurtdışında olan Rauf (Orbay) Bey’di! Ekip, TpCF’nin kapatılmasından sonra gizliliğe geçmiş ve kendilerine engel teşkil eden kişilere yönelik suikast ve darbe planları yapmaya başlamıştı!
ÖNCE SUÇLAMA SONRA KANIT • Avrupalı ekonomistler tarafından ‘Türkiye’de rakamlardan anlayan tek adam’ diye anılan, ancak Halil Menteşe ve Hasan Amca gibiİttihatçılar tarafından ‘iktisatçısı olmayan bir ülkede allame sanılan’ Cavit Bey, kendine güveni, kibri, ihtirası, örgütçülüğü ve zekâsı ile Mustafa Kemal’e rakip olabilecek İttihatçılardan birincisiydi. Dahası, Ankara’nın ekonomik kalbi İş Bankası’nın rakibi olan İstanbul merkezli İtibar-ı Milli bankasının da başıydı. Buyüzden savcının kendisine yüklenmesi mantıklıydı. Peki, ortada somut bir delil var mıydı? Elbette hayır.Mahkeme heyetinden Kılıç Ali anılarında “Cavit Bey’in yurtdışı bazı ilişkileri olduğu kesindi. Fakat bunu kanıtlayacak bir belirtiye rastlanmıyordu. Neden sonra Tanin gazetesinin yayınladığı o tarihî mektuplardan biri, bu noktayı kesin şekilde aydınlatacak ve o zamanki haklı kanaatleri doğrulayacaktı” demişti.(Kılıç Ali’nin anıları, İş Bankası Kültür Yayınları, s. 418-9) Kılıç Ali’nin sözünü ettiği geç ‘kanıt’Hüseyin Cahit’in Ekim1944 ile Nisan 1945 tarihleri arasında yayınladığı ‘Tarihi Mektuplar’ dizisinde çıkan ‘Dr. Rüstem’ imzalı, 1921 tarihli bir mektuptu ve Anadolu mücadelesinin ortada kalmaması için İttihatçıların yapması gerekenlerden söz ediyordu.
SAVUNMA • Cavit Bey’in sorgusuna 10 ağustosta başlanmıştı. Savcı kendisini esas olarak ‘Milli Mücadele başladığı zaman yurtdışına gitmekle’ suçluyordu. Cavit Bey Mondros Mütarekesi’nden sonra Ahmet İzzet Paşa Hükümeti’nin istifasıyla Maliye Nazırlığından ayrıldığını, daha sonra kurulan Tevfik Paşa ve Damat Ferit Paşa hükümetlerinde görev almadığını, Anadolu’ya geçmek için girişimde bulunduğunu ancak kendisine onay verilmediğini, Divan-ıÖrfi tarafından gıyabında 15 yıl küreğe mahkûm olunca da İsviçre’ye geçtiğini söyledi. Ancak bu bir suç ise, Ankara hükümeti içinde Damat Ferit kabinesinde görev alanların bile bulunduğunu hatırlattı. Yurtdışında Talat Paşa ile görüştüğünü, Enver Paşa’nın Anadolu’ya geçme ihtimali üzerine, Talat Paşa’ya mektup yazarak bunu önlemesini söylediğini belirtti. Yurtdışında iken Şubat 1921’de toplanan Londra Konferansı’nda Ankara’nın temsilcisi Bekir Sami Bey’e eşlik ettikten sonra, Temmuz 1922’de Türkiye’ye döndüğünü ve siyasetle ilişkisini kestiğini anlattı. Cavit Bey, 17/18Ocak 1923 tarihli Kara Kemal-Mustafa Kemal görüşmesinde Mustafa Kemal’in yaklaşan seçimlerde İttihatçı kadroların tavrının ne olacağını sorduğunu, Kara Kemal’in de cevap vermek için arkadaşları ile görüşmesi gerektiğini söylediğini belirtti. Yani savcının suç karinesi olarak gördüğü ev toplantıları Mustafa Kemal’e seçimler konusunda ne cevap verileceğini tespit etmek için yapılmıştı. Cavit Bey, ayrıca Kara Kemal’in artık siyasetle uğraşmak istemediğini, kendisinin de sadece ev sahibi sıfatıyla olaya karıştığını söyledi. Cavit Bey’in son sözleri “vereceğiniz karar, mutlu dönemlerinizde bir soru işareti şeklinde vicdanınızı rahatsız etmesin” oldu.
İTTİHATIN TERÖR KOLU• Savcı, Şevket Süreyya Aydemir’in deyimiyle ‘İttihadın terör kolunun müdürü’ olan, bir milyon kişiyi öldürmekle övünen Dr.Nazım’ı “gizli bir cemiyet tarafından yapılmak istenen suikastla ilgisinin bulunmaması imkânsız” sözleriyle suçlamıştı. Görüldüğü gibi yine ortada somut bir delil yoktu, sadece ‘karine’ vardı. Cavit Bey’in evindeki toplantılardan birine katıldığını ancak ülkedeki siyasi ortam yüzünden Mustafa Kemal’e muhalefet yapma olanağının bulunmadığını gördükleri için siyasal parti kurma girişiminde bulunmadıklarını söyleyen Nazım da suikastla ilişkisini kesin dille reddediyordu. Kara Kemal’le yakın ilişki içinde olmakla suçlanan Yenibahçeli Nail suikastla ilişkisini reddetti ancak Dr. Fikret adlı tanıkNail’i suikasttan bir gün önce Abdülkadir’le yürürken gördüğünü söyledi. Filibeli Hilmi ise Kör İhsan’ın ifadesiyle köşeye sıkıştırıldı.
KARAR AÇIKLANIYOR • Mahkeme, kararını 26 Ağustos 1926 günü açıkladı. Sanıklardan Cavit Bey, Dr. Nazım,Hilmi ve Nail Beyler ‘Anayasayı ortadan kaldırmak ve değiştirmek’ konulu 55. ve 57. maddelere göre idama;mahkemeye getirilemeyen Rauf Bey ve eski İzmir Valisi Rahmi ile altı kişi söz konusu suçlara iştirak etmekten 10’ar yıl kalebentliğe mahkûm edildiler. Başta ‘Küçük’ Talat, Kara Vasıf, Mithat Şükrü ve Mesadet toplantılarını ispiyonlayan Kör İhsan olmak üzere öteki İttihatçılar aklandılar. Savcı tarafından TpCF’nin kuruluşu sırasında Kara Kemal’le ilişki kurmakla suçlanan Hüseyin Avni Bey de suikast girişimi meselesinde paçayı ucuz kurtardı ama delil yetersizliği yüzünden verilen bu karar karşılık mahkeme başkanı Kel Ali’ye “Bugüne kadar namusumdan emindim, fakat şimdi şüphe ediyorum” demesi ve Kel Ali’nin “Niçin” sualine “Hepsi de benden bigünah ve namuslu arkadaşları astınız. Bende ne gibi namussuzluk gördünüz ki, bu şerefli ölümden esirgediniz” cevabını vermesi siyasi tarihimizin efsaneleri arasına girdi.
İdamlar 26 ağustosu 27 ağustosa bağlayan gece saat üçte Cebeci’deki UmumiHapishane’nin Yenişehir’e bakan cephesinde gerçekleştirildi. İlk olarak Cavit Bey idamedildi. İdamkararını duyduğu zaman ‘Demek böyle, yazıklar olsun!...” diyen ancak metanetini ve soğukkanlılığını kaybetmeyen Cavit Bey karısı ve oğlu Osman Şiar’ı, davanın bir diğer sanığı Hüseyin Cahit (Yalçın) Bey’e emanet ettiğini söylemiş, gururlu ve sert adımlarla idam sehpasına yürümüş, ip boynuna geçirilirken “Zulûmdür, bu zulûm, Allah’ın laneti zalimin üstündedir” diyerek bağırmıştı.
İKİ KEZ İDAM • Dr. Nazım idam sehpasını gördüğünde bir an şok geçirmiş ve sırtından terler boşanırken “Efendiler bu meselede katiyen alakam ve sun’u taksirim yok, vallahi, vallahi!” demişti. ‘Yenibahçeli’ Nail Bey’in son sözü “Millet sağ olsun, vatan payidar olsun” olmuştu. ‘Filibeli’ Hilmi de hükmü soğukkanlılıkla dinlemiş ve idam sehpasına çıkarken de “Vazifenizi yapınız. Beni asanlara hakkımı helal ediyorum. Allah’a ısmarladık...” demişti. İzmir’de asılan Ahmet Şükrü olayında olduğu gibi Hilmi’nin boynu da ipten kurtulmuş ve ikinci kez idam edilmesi gerekmişti.
Ölüm raporlarını Bülent Ecevit’in babası Dr. Fahri Bey düzenledi. İdam edilenler, aynen İzmir’de olduğu gibi, ancak daha kısa süre (saat 7.30’a kadar) halka teşhir edildikten sonra hapishanenin avlusuna gömüldüler. 1950’li yıllarda, Cavit Bey’in eşi Aliye Hanım’ın isteği ve dönemin Cumhurbaşkanı Celal Bayar’ın girişimi ile mezarlar Cebeci Asri Mezarlığı’na nakledildi, ancak hangi ada ve parsellerde olduğu açıklanmadı.
Kara Kemal ve Abdülkadir’in Akıbetleri
Hükümet, suikast haberinin kamuoyuna duyurulmasından itibaren kaçak olan Kara Kemal’i ihbar edenlere 10 bin liralık bir ödül koymuştu. Kara Kemal en son bir zamanlar İstanbul İaşe Müdürlüğü yapmış Enver Bey (Alpyürek) ile kız kardeşi Vasfiye Hanım’ın Cerrahpaşa Cambaziye Mahallesi’nde, Tatlı Kuyu Sokak’taki 10 numaralı evinde kalıyordu. Resmi tarihe göre, Kara Kemal’in kaldığı ev, 27 Temmuz 1926 günü, Milli Kantariye Şirketi’nden Niyazi’nin kendisini gemiyle kaçırmak üzere anlaştığı gümrükçü Mazhar’ın ihbarı sonucu sarılınca evin bahçesindeki tavuk kümesine saklanmış, yakalanacağını anlayınca da Gold marka tabancası ile intihar etmişti.
İKİ KEMAL’İN İLİŞKİSİ • ‘Kümeste intihar’ hikâyesi doğru mudur bilmiyoruz. Ancak Kara Kemal, herhangi bir İttihatçı değildir. ‘Küçük Efendi’ diye anılan Kara Kemal(‘Büyük Efendi’ Talat Paşa’dır) küçük esnaf ve zanaatkâr teşkilatlarının ve örgütün fedai kanadının çok saygı duyduğu bir isimdir. Ayrıca Mustafa Kemal’le özel birgeçmişi vardır. İkili bir zamanlar Sadrazam Tevfik Paşa’yı kaçırmayı planlamışlar, işi Canbolat bozmuştur. (Kemal Tahir, İzmir’de asılan İsmail Canbolat’ın sonunu bu olaya bağlar.) Enver Paşa’yı öldürerek yerine Mustafa Kemal’i sadrazam yapmayı planlayan Yakup Cemil’in Enver Paşa’ya karşı Kara Kemal tarafından himaye edildiği söylenir. İddialara göre İttihatçı önderler 1/2 Kasım 1918 gecesi bir Alman gemisi ile ülkeyi terk ederken Talat Paşa, Kara Kemal ve Kara Vasıf beylere gizli bir teşkilât kurma emrini verir. Örgütün adı Baha Sait Bey`in isteği üzerine Kara Vasıf Bey ve Kara Kemal Beyler`in adlarından esinlenilerek Karakol olur ve Milli Mücadele’nin ilk kıvılcımını bu örgüt çakar. Kara Kemal’in İngilizlerce götürüldüğü Malta dönüşünde, güçler dengesindeki değişiklikleri fark etmediği ve bu tarihçenin etkisiyle, sahip olduğu gücü aşırı abartarak işi Mustafa Kemal’e ortaklık teklif etmeye kadar götürdüğü anlaşılır. Ancak, mahkemeye çıkarılmış bir Kara Kemal’in bütün bu eski defterleri açmasının Mustafa Kemal’i rahatsız etmesi ihtimali kuvvetlidir.
ANTEPLİ ABDÜLKADİR • Ziya Hurşit’in akıl hocası olduğu iddia edilen eski Ankara Valisi Abdülkadir ise, resmi tarihe göre 21 Ağustos 1926’da Yunanistan’a kaçmak üzereyken Çerkezköy yakınlarındaki Çilingos Çiftliği’nde yakalanmış, önce İstanbul Emniyet Müdürlüğü’ne, ardından Ankara İstiklal Mahkemesi’ne çıkarılmıştır. Yenilenen yargılaması sonunda yine idama mahkûm edilmiş ve cezası 1 Eylül 1926’da, saat 23.00’te Ankara’da infaz edilmiştir. İsmet İnönü yıllar sonra şöyle yazacaktır: “Eski Ankara Valisi Abdülkadir, İttihat-Terakki’nin, Meşrutiyetten evvelki fedailerindendir. Askerdir. Bizim sınıftandır. ‘Abdülkadir-Antep’ diye tanırız. Son derece enerjik ve kararlı bir adam. Temiz bir adam. Çetin bir ihtilalci, ihtilal arkadaşlarına, ihtilal fikirlerine bağlı. Meşrutiyetten önce, en güç zamanlarda İttihat-Terakki’nin en gözde, en güvenilir fedaisi. Böyle bir adam. Abdülkadir, Milli Mücadeleye karışmadı. Uzaktan takip ediyor. Bilmiyorum belki bu esnada, arkadaşlarıyla bir macera içinde bulunmuş olabilir. İzmir suikastçıları içinde Abdülkadir bulunsaydı, vaziyet çok tehlikeli olurdu. Bir defa tertibi bu kadar dağıtmayacaktı. Tek başına da yapabilirdi... Tertip ondan gelseydi bu işi mutlaka bitirirdi.” (İsmet İnönü, Hatıralar, c. II, Bilgi Yayınları, 1987, s. 216.)
Rauf Orbay’ın Olayla İlgisi Var mıydı?
Savcının ‘Kara Çete’nin gizli lideri’ dediği Rauf Bey 10 Mayıs 1926’da ‘tropik malarya’ hastalığının tedavisi için TBMM’den üç ay izin almış ve kısa süre sonra Viyana’ya gitmişti. İzmir Suikastı girişimi ortaya çıkarıldığında Londra’da bulunan Dr. Adnan (Adıvar) ile eşi Halide Edip’i ziyaret etmek üzere Londra’daydı. TBMM Başkanı Kazım (Özalp) Bey’in ‘suçüstü hali’ ile gıyabında tutuklanması için karar çıktığını belirten telgrafına verdiği cevapta “Kardeşim Kazım, Gazi Paşa’ya böyle bir suikast teşebbüsü her türlü hıyanetin ve üzüntünün üzerindedir. Benim böyle menfur bir olay ile ilişkilendirilmem ise son derece üzücü ve isabetsiz bir fikirdir. Biz seninle omuz omuza savaştık, pek çok zaman birbirimizin hayatını kurtardık. Bana böyle bir mektup yazabilmen için ya kafana silah dayanmış olması, ya da ruhunu satmış olman gerekir. Ben birinci ihtimalin gerçek olmasını dilerim. Ayrıca tedavim halen sürmektedir. Mebus olmam sebebiyle zaten dokunulmazlığım kaldırılmadan tutuklanmam mümkün değildir” demişti. Kazım Bey ikinci mektupla ‘suçüstü’ halinin bulunduğu durumlarda dokunulmazlığın kaldırılmasına gerek bulunmadığını iddia edince Rauf Bey, ‘İstiklal Mahkemesi Başkanı ‘Kel’ Ali, meclisin ortasında Ardahan Milletvekili ‘Deli’ Halit Paşa’yı tabanca ile vurup öldürdüğünde veya İleri Matbaası’nın sahibi Celal Nuri (İleri) Bey’in kafasını meclisin ortasında kırıp, ölümüne kastettiğinde bile dokunulmazlığı kaldırılmadan yargılanamaz denilerek nasıl kurtarıldığını’ hatırlatarak kendisinin, tedavide olduğu hastaneden nasıl ‘suçüstü’ olarak tutuklanabileceğini soruyordu.
RAUF BEY’İN DÖNÜŞÜ • Sonuçta, 10 yıl kalebentliğe mahkum edilen Rauf Bey,Cumhuriyet’in 10. Yılı dolayısıyla 1933’te çıkarılan affa rağmen Türkiye’ye dönmedi. Eniştesinin ölümü ve ailesinin ısrarı üzerine, 5 Temmuz 1935’te döndükten sonra Mustafa Kemal’le karşılaşıp bulamayan Rauf Orbay, 1939’da yeni cumhurbaşkanı İsmet İnönü tarafından Kastamonu milletvekilliğine aday gösterildi. Adaylık duyurusunda İstiklal Mahkemesi tarafından verilen mahkûmiyet kararının geriye alınmasının, araya giren af kanunları yüzünden mümkün olmadığı ancak, eğer mahkeme iade edilebilseydi, Rauf Orbay’ın muhakkak beraat edeceği kanaatine varılmış olduğu belirtiliyordu. Yani devlet Rauf Bey’den mahcupça da olsa özür diliyordu. Rauf Bey’in bu özrü kabul ettiği, Kasım 1939’da bağımsız milletvekili olarak meclise katılmasından anlaşılıyordu.
FAİK BEY’İN İDDİASI • Ancak, İzmir Suikastı’nın baş kahramanı Ziya Hurşit’in kardeşi Faik (Günday) Bey, 4 Eylül-1 Aralık 1956 tarihleri arasında Dünya gazetesinde yayınlanan yazı dizisinde Rauf Bey’in Mustafa Kemal’e suikast yapılacağından haberi olduğunu, Rauf Bey’in olayı, Kazım Karabekir ve Refe (Bele) Paşalara anlattığını, ancak bu kişilerin haberin uydurma olduğuna inandıkları için ses çıkarmamaya karar verdiklerini iddia etti. Faik Bey olayı kesin tarih vermeden anlatmıştı. Kılıç Ali ise anılarında Faik Bey’in anlattığı olayın 1925 yılının ilk aylarında yaşandığını ileri sürüyordu. Eğer bunlar doğru ise Rauf Bey ve arkadaşlarının, her geçen gün diktatörlüğe biraz daha yaklaştığını düşündükleri Mustafa Kemal’in gayri meşru yollardan saf dışı edilmesi ihtimalinden çok rahatsız olmadıklarını söyleyebiliriz. Bu da gayet normal görülüyor, çünkü ne de olsa, onlar da İttihatçılarla aynı hamurdandılar…
BİTİRİRKEN • Aslında, İttihatçılarla Kemalistler aynı ideolojik, kültürel ve siyasi cemaatin üyeleriydiler. Benzer ideallere, benzer örgütlenme modeline sahiptiler. Milli Mücadele’nin örgütlenmesinde İttihatçıların önemli rolleri olmuştu. Dahası Mustafa Kemal ile İTC önderleri arasında en azından işin başında belli bir ittifak vardı. Ancak, süreç içinde bazı İttihatçılar Mustafa Kemal’in ekibine dahil olurken, bazıları eski liderlerine bağlılıklarını sürdürdüler. Bir kısmı ise İslamcı-Bolşevik akımlardan etkilenerek sivilleştiler ve yerelleştiler. Ancak taraflar arasında ideolojik ayrılıklardan ziyade iktidara kimin sahip olacağı konusunda çatışma vardı.
Mustafa Kemal, askerî zaferin kazanılmasından sonra ileride siyasal rakip olarak ortaya çıkması mümkün tüm dini, etnik ve siyasi unsurları etkisiz hale getirmeye girişti. İzmir Suikastı girişimi, Mustafa Kemal’in otoritesini tehdit eden eski İttihatçı kadroların, bazı ikincil İttihatçı kadrolardan oluşan İstiklal Mahkemeleri aracılığıyla, hukuk dışı yöntemlerle tasfiye edilmeleri için uygun bir zemin oluşturdu. Bu iş yapılırken, CHF’ye karşı TpCF’yi kurmaya cüret eden Milli Mücadele paşalarına ve muhalefet etmeyi düşünen başka unsurlara da gereken gözdağı verilmişti. ‘Çatlak sesler’ susturulduktan sonra ‘tek lider/tek parti’ düzeninin tahkim edilmesine geçildi.
Genel kanı, İzmir Suikastı’nın esas olarak Ziya Hurşit, eski Ankara Valisi Abdülkadir ve İzmit Milletvekili Ahmet Şükrü’nün planı olduğu yolundadır. Ancak Ankara’nın suikastçılar arasına sızdırdığı Giritli Şevki, Sarı Efe Edip, Naciye Nimet, Kör İhsan gibi adamları aracılığıyla her şeyden haberdar olduğu halde girişimi kasten engellemediğini düşünenler vardır. Hatta daha ileri gidip, böyle bir suikast girişiminin aslında olmadığı, bu işin Milli Mücadele paşalarının ve İttihatçıların Mustafa Kemal’e biat etmeye yanaşmayan kesimlerini ve tasfiye etmek için özel olarak örgütlendiğini iddia edenler de vardır. Bu görüşe yakın durduğu anlaşılan Kemal Tahir, Kurt Kanunu (İthaki Yayınları, 2005) adlı romanında Ziya Hurşit’in İstiklal Mahkemesi Başkanı ‘Kel’ Ali’den Kılıç Ali vasıtasıyla 3 bin lira aldığını söyler ve devam eder: “Midem bulandı benim, bu üç bin liradan...Ne demek üç bin lira... Ziya Hurşit gibilerinden yüz serserinin kan pahası...Neden çıkarır verirler? Delirdiler mi? Bu herif bir yıldır ‘suikast’ diye bağırarak geziyor. Bursa’daki Sağır Sultan duydu. Ankara’daki Sağır Paşa duymaz mı?” (s.38)
İlginçtir, Kılıç Ali anılarında bu iddiayı doğrular. “Tuhaf değil mi? Bu suikast olayından birkaç gün önce Afyon Milletvekili Ali Bey’le (Çetinkaya) İstanbul’a gelmiştik ve Tokatlıyan Oteli’nde kalıyorduk. Bir sabah Ziya Hurşit geldi. Birinci Meclis’teki arkadaşlığımıza dayanarak, yaptığı küçük bazı ticari işleri için benden yardım istedi. İş Bankası’ndan kendisine üç bin liralık kredi verilmesine aracılığımı rica etti. Faik Bey’le aramızda konuştuk. Böyle bir yardım belki onu ıslah eder, zararsız hale getirebilirdi. Bu nedenle isteğini yerine getirdik. Belki de cebindeki o üç bin lira, aracılığımızla İş Bankası’ndan aldığı paraydı” der. (Kılıç Ali’nin Anıları, s. 431) Bu satırları okuduktan sonra, Ziya Hurşit’in idam sehpasına giderken neden “Kılıç Ali nerede?” diye bağırdığını anlamlandırabiliriz. Peki, Kılıç Ali neden kalabalığın arasına çökerek saklanmıştır? Bakın işte onu bilmiyoruz...
Ek Kaynakça: İki haftadır, bazı kaynakları yazıların içinde belirttim. Yazıda belirtilmeyen ancak yararlanılan kaynaklar ise şun: Ergün Aybars, İstiklal Mahkemeleri, C. II, İleri Kitabevi, 1995; Selma Ilıkan- Faruk Ilıkan, Ankara İstiklal Mahkemesi Resmi Zabıtlar, Simurg Yayınları, 2005; Osman Selim Kocahanoğlu, İzmir Suikastı’nın İçyüzü, Rauf Orbay’ın Hatıraları (1914-1945), Temel Yayınları, 2005.
.29-6-08
.Devletin makarr-ı idaresi Ankara’dır, böyle biline!
Ankara’nın başkent olmasını ilk öneren Osmanlı Ordusu’nda 15 yıl hizmet eden Colmar Freiherr Baron von der Goltz, yani Goltz Paşa’ydı. 1912 yılında 140 bin kişilik Bulgar ordusunun Çatalca’ya dayandığı günlerde, Avusturya’da yayınlanan Neue Freie Presse gazetesinde yayınlanan ‘Barıştan Sonra Türkiye’ ve ‘Son Uyarı’ başlıklı iki makalesinde, İstanbul’un atmosferinin insanları gevşettiğini, İstanbul’un belli birkonuya odaklanmaya izin vermediğini ve eğer İstanbul başkent olmaya devamederse Avrupa’dan akseden problemlerle uğraşmaya devam edeceğini yazmış veyeni başkent olarak Konya, Kayseri,Halep ve Şam’ı önermişti. Bu öneriler İstanbul basınında günlerce tartışılmış, bazıları desteklemiş bazıları eleştirmişti. Kütahya Mebusu Ferit (Tek) Bey, İfham gazetesinde yayınlanan ‘Konstantiniye’den Osmaniye’ye’ başlıklı makalesinde ‘üç taraftan tehlikeye maruz bir noktada payitaht kurulmaz’ demiş veOsmanlı İmparatorluğu’nun küçülmesinin kaçınılmaz olduğunu ifade etmişti. Ferit Bey’e göre yakında geriye köşelerini İstanbul, Rodos, Kerkük ve Hopa’nın oluşturduğu bir dikdörtgen kalacak, yeni başkent bu dikdörtgen içinde bir yerde olacaktı. Ferit Bey’e göre coğrafik ve stratejik açıdan en elverişli şehir Kayseri idi fakat Kayseri başkent olmaya müsait olmadığı için aynı mevkide Osmaniye adlı yeni bir şehir kurulmalıydı.
YANGINYERİ • Bu tartışmalarda adı hiç geçmeyen Ankara’nın Milli Mücadele’nin fiili başkenti olmasında Ali Fuat Paşa komutasındaki 20. Kolordu’nun merkezinin Ankara olmasının payı büyüktür. 1919 yılının eylül ayında, Ali Fuat Paşa ile Ankara müftüsü Rıfat (Börekçi) Efendi’nin liderliğini yaptığı Azm-i Milli Cemiyeti, İstanbul yanlısı vali Muhittin Bey’in Sivas’a göndererek yargılanmasını sağlamışlar, yerine Yahya Galip’i atamışlardı. Bunlar, Sivas Kongresi sırasında Elazığ Valisi Ali Galip’in Sivas’ı basarak kongreyi dağıtmayı ve Mustafa Kemal’i İstanbul’a götürmeyi planlaması, Sivas Valisi Reşit Paşa’nın Fransız Jandarma Müfettişi Mr. Brunot’nun önerisi ile Mustafa Kemal’e kongreyi başka yerde toplamayı önermesi, Mustafa Kemal Amasya’ya doğru yola çıktığında Şeyh Recep, Ahmet Kemal ve Celal adlı üç kişinin İstanbul’a Mustafa Kemal’in aleyhine bir telgraf çekmesi gibi pek çok tatsız olay yaşayan Mustafa Kemal’in Ankara’ya gelmesi için uygun zemini hazırlamıştı. Mustafa Kemal ve Heyet-i Temsiliye üyeleri, Ankara’ya 27 Aralık 1919 Cumartesi günü öğleden sonra geldiler. 1920’lerin Ankarası 20 bin nüfuslu bir ‘yangın yeri’ idi . Ankara’yı ilk gören yabancı yazarların ‘ağır ağır can çekişerek ölmeye mahkûm olmuş bir yer’, ‘dünyanın en kasvetli, en sevimsiz yeri’ diye tarif ettikleri kasabanın yazları kavurucu sıcak, kışları dondurucu ayaz olan sert iklimi; ahalisi sürülmüş, kendileri yakılmış Ermeni ve Yahudi mahallerinin acıklı halleri; daracık kaldırımsız eğri büğrü sokakları; üflesen yıkılmak üzere olan, elektriksiz, susuz evleri; sıtma ve dizanteri üreten bataklıkları; toz bulutu ile kaplı meydanları bu anlatıların ortak paydalarıydı.
DİLAVER SUYU • Falih Rıfkı (Atay) Ankara’nın diğer kısıtlarını Çankaya adlı eserinde şöyle anlatmıştı: “[1]923’te Ankara’ya geldiğimiz vakit, bağ evleri ile müstesna, Hıristiyan mahallesinden eser yoktu. Trenden inince iki taraflı bir bataktan, ağaçsız bir mezarlıktan, kerpiç ve hımış esnaf barakaları arasından geçerek tozuması bir türlü bitmeyen bir yangın yerine sapardık. Şimdi geri bir Anadolu kasabasının bile o günkü Ankara kadar iptidai olduğunu sanmıyorum… Ankara, İstanbul surları dışındaki bütün Türkiye’nin sembolü idi. Ermeniler ve Rumlarla beraber hayat ve ‘umran’ denecek ne varsa hepsi sökülüp gitmişti. Bu şehri ve bu memleketi temelinden çatısına kadar kuracaktık….Gazi Mustafa Kemal havuzlu küçük bir köşkte otururdu. Galiba bir İngiliz yapağı tüccarının evi imiş.…Gündüzleri Meclis’ten başka vakit geçirecek yer yoktu. Akşamları Mustafa Kemal tarafından çağrılmaya can atardık. Eğer davetli değilsek,Meclis’in yakınındaki aşçı dükkânının içki içebildiğimiz köşesinde toplanırdık.Men-i müskirat (içki yasağı) kanunu yürürlükte idi. İçkimizi polis müdürünün adamlarından temin ederdik. Bunun adı da ‘Dilaver suyu’ idi. ... Ruslar devamlı otururlar, öteki yabancılar ara sıra gelir ve hemen dönerlerdi.... Eşek yerli halkın başlıca nakil vasıtası olmakta devam ediyordu....Yalnız toplantılar değil, evler, oteller, sokaklar hep kadınsızdı.... Bir gün bir milletvekiline İstanbul usulü çarşaf giyen karısı ile Karaoğlan çarşısında rastlanması Mecliste dedikodu konusu olmuştu... Dairelerde, ancak aç kaldıkları için İstanbul’u bırakan memurlar vardı. Bir siyasi hırsları ve heyecanları da olmadığından bunlar büsbütün bedbaht kimselerdi. Beş on memurun bir tek kerpiç odaya sığındığı olurdu....Tek avuntu, arasıra İstanbul’a kaçmak!...Sabahleyin kalkar, öğle yemeğini Polatlı, akşam yemeğini Eskişehir istasyonunda yer, geceyi rahatsız kompartımanlarda geçirir, ertesi sabah Kocaeli’nin yeşil tabiatını ve körfezin mavi sularını görünce, ölmüşken dirilmişe dönerdik.” (s. 351-355)
İSTANBUL’A KAÇMAK • O yıllarda ‘İstanbul’a kaçmak’ hemen hemen tüm Kemalist aydınların ortak özlemi idi ama ‘Payitaht-ı Saltanat-ı Seniye’, ‘Makam-ı Hilafet-i İslamiye’, ‘Dersaadet’ gibi görkemli unvanları olan İstanbul’a bağlılığın ‘eski rejime bağlılık demek’ olduğu günlerdeydik.Mustafa Kemal’i Ankara’yı başkent olarak seçmeye götüren olaylar arasında Damat Ferit Paşa’nın Mustafa Kemal’in katlinin vacip olduğuna dair 153 din adamına imzalattığı fetva, 20Mart 1920’de İstanbul’un İtilaf Devletleri tarafından işgali, 12 Ocak’ta açılan Meclis-i Mebusan’ın bu olaydan sonra kapanması da vardı, ama esas amaç eski rejimle tüm ideolojik ve fiziki bağların koparıldığını dünyaya göstermekti.
23 Nisan 1920’de açılan Büyük Millet Meclisi Ankara’nın yeni devletteki rolüne dair ilk ciddi ipucu idi. Gerçi, Eskişehir bozgunundan sonra Ankara tahliye edilmiş ve hükümetin önemli kadroları Kayseri’ye taşınmıştı ama Sakarya Meydan Muharebesi’nin kazanılmasının verdiği özgüvenle Mustafa Kemal, Kasım 1921’de Le Temps gazetesi yazarı Madame Berthe G. Gaulis’e “Siyasi başkent Anadolu’nun yüreğinde olacak. Avrupa’nın ve Asya’nın temsilcileri bizlerle burada buluşacaklar, bütün diplomatik sorunlar burada ele alınacak, iç ve dış politika burada oluşacak. Türk milletinden doğma hükümet Ankara’da çalışacak” diyecekti. Lozan görüşmeleri sürerken Mustafa Kemal daha açık konuştu. 17/18 Ocak 1923 tarihinde İzmit Kasrı’nda İstanbul’un önde gelen gazetecileri ile yaptığı ünlü toplantıda, Suphi Nuri (İleri) Bey’in sorusu üzerine “Hükümet merkezi neresi olmalıdır? Düşündük. Bendenizce iki nokta-i nazardan tetkikat yapmak icabeder. Biri her nevi taarruz ve tecavüze karşı yerinden kıpırdamayarak kuvvet ve sükunetini muhafaza edecek bir yer olmalı....Yoksa bir geminin topundan telaşa düşebilecek bir yerde hükümet merkezi olmaz. İkincisi:Hükümet merkezi öyle bir yerde olmalı ki hükümet nazarını memleketin bütün muhitlerine müsavi surette atfedebilsin....Herhalde bir çok sebepler Hükümet Merkezinin (Ankara-Kayseri-Sivas)müsellesi (üçgeni) dahilinde bir noktada olmasını icap ettiriyor. Bumüsellesin bir re’sinde (noktasında) bulunan Ankara pek âlâ merkez olabilir. Esasen hadisat (olaylar) da orasını merkez yapmıştır.” dedi. (İsmail Arar, Atatürk’ün İzmit Basın Toplantısı, s. 31-33.)
ASYALI BAŞKENT • Kazım Karabekir ve Rauf Bey, bu karara şiddetle karşı çıktılar ancak İsmet (İnönü) Bey ve 14 arkadaşı Ankara’nın ‘devletin makarr-ı idaresi’ yani idare merkezi olması için önergelerini verdiler. Önerge 13 Ekim1923’te kabul edildi. Karara sadece Gümüşhane Milletvekili Zeki (Kadirbeyoğlu) Bey red oyu vermişti. Bu durum 1921 Teşkilat-ı Esasiye’sine bir madde ile eklendi. İstanbul’a kavuşmayı sevgiliye kavuşma gibi anlatan Falih Rıfkı da bu bozkır kasabası için ‘Yeşil Ankara’ diye bir yazı kaleme aldı ve ‘dalkavuk’ yaftasını boynuna astı. Falih Rıfkı bu yazısını yıllar sonra şöyle savunmuştu: ‘ben Birinci Dünya Harbi’nde çölde Bir-üs Saba’da yeşillik yaratıldığını görmüştüm. İsrail birkaç binalı bir iki bahçeli bu kasabayı şimdi altmış bin nüfuslu şehir haline getirmiştir’ diye savunacaktı.
O yıllarda Ankara’yı ziyaret eden İngiliz gazeteci Grace M. Ellison “Acayip ama, bir insanın bu bozkır kasabasında gözüne çarpan ‘büyük doğuş’ havası İstanbul’da yok. Türkler aynı düşüncede birleşmişler ve seçimleri için tam ve pratik sebepler ileri sürmüşler. İstanbul’da insan geçici olarak kalabilir. Fakat onlar Asyalı bir başkent istiyor. Onlar kendi ülkelerini savaş gemilerinin muhtemel saldırılarından uzak bir yerden yönetmek istiyorlar. Eylemin beşiğiyle bağlılıklarını bu yeri seçmekle sürdürebilecekler. Bundan başka bu bozkır kasabasında ilkel ve Asyalı bir çekicilik var. Böylece kendilerini Batı’nın ticaret üstüne kurulu imparatorlarının entrika ve maddeciliğinden korumuş olacaklar” derken Kemalist kadroların ruh halini büyük ölçüde yakalamış görünüyordu.
MİLLİ MİMARİ/YENİ MİMARİ • Bir zamanların ıssız ve sıkıcı kasabasından modern ve Batılı bir şehir yaratılması işine 16 Şubat 1924’te Şehremaneti’nin kurulmasıyla başlandı. 1924 tarihli Lörcher Planı, 1925 tarihli İstimlâk Kanunu, 1926 tarihli Emlak ve Eytam Bankası ile finansman kaynağının yaratılması izledi. Yapı malzemeleri sağlayan fabrikalar ve amele evleri yapıldı. İstanbul’dan davet edilen Vedat (Tek), Guillio Mongeri, Kemalettin Bey, Muzaffer Bey ve Arif Hikmet (Koyunoğlu) gibi Selçuklu ve Osmanlı unsurlarının Batılı unsurlarla harman edilmesinden oluşan neo-klasik üsluptaki ‘Milli Mimari’ akımının üstatları, devletin ve halkın tüm olanaklarını seferber ederek Ankara’nın en önemli kamu binalarını inşa ettiler ancak Cumhuriyet’in ‘Yeni Mimari’ diye anılan kendi özgün (?) mimari üslubunu bulması ancak yabancıların katkısıyla olacaktı.
YABANCI ETKİSİ • 1927 yılında, aslında yabancılardan nefret eden ama eski bir belediyeci olarak planlı imara inanan Şükrü Kaya ve Ankara Valisi Asaf Bey, ‘istemeye istemeye’ Batılı uzmanlara akıl danışmak için Berlin’e bir komisyon gönderdiler. Komisyonun görüştüğü 75 yaşındaki mimar Profesör Ludwig Hoffmann Türkiye’ye gelemeyecek kadar yaşlı olduğunu söyledi ve yerine Berlin Güzel Sanatlar Akademisi ve Mühendislik Mektebi öğretim üyesi Herman Jansen’i önerdi. 1928’de açılan uluslar arası yarışmayı Mustafa Kemal’in ağırlığını koymasıyla kazanan Jansen’in Planı ile Ankara dev bir şantiyeye dönüştü. Jansen’i Clemens Holzmeister, Ernst Egli, Theodor Jost, Martin Wagner, Martin Elsaesser, Bruno Taut ve R. Oerley gibi mimarlar izledi.
Hepsi dev ölçekli projeler yüzünden arsa fiyatları yüzde 1000 ila 4000 kat artmış, rüşvet ve yolsuzluk hikayeleri ayyuka çıkmıştı ama 1930 yılına gelindiğinde bugün hâlâ kullanılan kamu binalarının ve bankaların tümü tamamlanmıştı.
1929 Dünya Ekonomik Buhranı’nın etkisiyle tüm Türkiye’de yatırımlar dururken Ankara’da kişi başına belediye harcamaları, 1927’de Türkiye ortalamasının 28 katı, 1931’de 23 katıydı. Bir diğer deyişle, ‘modern ve Batılı bir başkent yaratma’ hedefine ulaşmak uğruna tüm ülke ihmal edilmişti. Çünkü bu proje basit bir kültürel öykünme değildi, aksine ulus-devletin kurucu unsurlarından biriydi.
YAKUP KADRİ’NİN KALEMİNDEN CUMHURİYET’İN ÜTOPYASI
Cumhuriyet’in ilk yıllarına damgasını vuran ‘Kadrocular” ekibine mensup bir aydın olan Yakup Kadri Karaosmanoğlu’nun Ankara adlı romanı, yapısal olarak ortaya konuluş itibariyle erken Cumhuriyet döneminde üretilmiş edebî eserler arasında eşsiz bir yere sahiptir. Üç kısımdan oluşan ilk bölümde, 1921 senesinden başlayarak cumhuriyet öncesindeki atmosfer anlatılır. İkinci bölümde 1924 yılından itibaren, gerçekleşen ‘kimlik dönüşümünü’ sorgulanır ve bu üç senenin Kemalist bir eleştirisi yapılır. Üçüncü bölümde ise yazar 1937’den başlayıp Cumhuriyet’in 20. kuruluş yıldönümüne uzanan bir cumhuriyet ütopyası çizer. Romandaki olaylar Ahmet Nazif Bey’in eşi Selma Hanım karakteri üzerinden anlatılır. 1921’de ‘payitaht’ İstanbul’dan ‘kasaba’ Ankara’ya yerleşen Selma Hanım, bir gün atla Ankara’yı dolaşırken Mustafa Kemal’in kirada oturduğu mütevazı evi görür ve o ana kadarki tüm Ankara izlenimleri değişir. Ankara’ya ve Mustafa Kemal’e duyduğu büyük bağlılık ile cephede gönüllü hemşire olmaya karar veren Selma, Ankara’ya döndükten sonra Yunan taarruzundan kaçmak isteyen kocasıyla yollarını ayıracaktır.
SOYGUNCU CEMİYET • Selma’nın bir sonraki eşi, savaştan yeni dönmüş olan Hakkı Bey’dir. Hakkı Bey, zenginliğinin kaynağı Ankara’nın imar ihaleleri olan ‘cemiyet’e katılıncaya kadar Selma Hanım’ın gözünde bir kahramandır. Bu bölümde, ‘inkılapçı ve milliyetçi’ Ankara ile ‘yerinde sayan, kozmopolit’ İstanbul bazen kopuş bazen devamlılık içinde anlatılır. Örneğin Cumhuriyet’in ilanından sonra Ankara’nın değişen yüzü betimlenirken, Taşhan’ın önünden Samanpazarı’na, Cebeci’ye, Yenişehir’e, Kavaklıdere’ye doğru uzanan hat üzerindeki apartmanlar, evler, resmi binalar “Osmanlı devrinin medrese ve imarethane mimarisinin soysuzlaşmış bir devamı gibi”, bir başka yerde ise Hint ve Osmanlı tarzından vazgeçip, modern mimariye geçişin örnekleri olarak ele alınırlar.
MODERN VE AVRUPAİ • Romanın karakterlerinden Murat Bey’in büyük salon genişliğindeki ‘dillere destan’ banyosunun lavabosundaki ‘bizote’ aynaların teknik güzelliğinden bahseden ve Berlin’den getirtilen çeşitli friksiyon ve masaj aletleriyle birlikte, ‘hidroterapik’ icatlar yüzünden zamanının çoğunu banyosunda geçiren Murat Bey’in modern ve ‘Avrupai’ yaşam tarzını uzun uzun anlatan yazarın, esas kızdığı kişilerin kimliğini kaybederek bilinçsiz biçimde Batılılaşanlar olduğunu anlarız. Aslında gönlünün Türk-Batı sentezinden yana olduğunu hissettiğimiz yazara göre garpçılık, bir eğlence tarzı olarak telakki edilemez. Ona göre “Milliyetçi Türk garpçısı için garpçılığın en karakteristik vasfı garplılığa Türk üslûbunu, Türk damgasını vurmaktır.... Garplılaşma muayyen bir hayat prensibidir. Bu prensip, ancak, milli bir isteğin, milli kültürün ve nihayet milli ahlakın hizmetçisi, emirberi olmak şartiyledir ki, yaratıcı ve kurucu rolünü ifa edebilir.”
AKSA-YI GARPTA • Yakup Kadri ‘Cemiyet’in şatafatlı hayatı, baloları, zenginlikleri son hızla devam ederken, birkaç sokak ötede halkın fakirliğinden hiçbir şey kaybetmeden yaşamına devam etmesini samimi şekilde eleştirir. Yazar, bir gün, fakir mahallelerinden birinde yürümekteyken ellerinde fenerlerle yürüyen bir kalabalık gören ve onların yatsı namazından sonra okunacak mevlite gittiklerini öğrenerek, kafileye dahil olan Neşet Sabit’in içinde bulunduğu ikilemi şu sözlerle özetler: “Genç adam yarım saat evvel ‘aksa-yı garp’ta idi. Şimdi, tam Asya’nın, bir de ortaçağ Asya’sının göbeğindedir. Bu kadar ivizaçlı bir cemiyet içinde doğru yolu nasıl bulmalı? Bu mevlûda gidenler mi haklıdır, o salonda dans edenler mi?” Cevabı yine kendisi verir: “Onun milli idealine göre vücut bulması lazım gelen yeni Türk cemiyetinin üslûbu ne bu kerpiç duvarlar arasında bir örümcek gibi yaşayanlardan, ne de iğreti bir dekor içinde kurulmuş kuklalar gibi zıplayanlardan örnek alabilirdi. Türk inkılabının vakarlı ve ahenkli ruhu, kendine layık ifadeyi çok daha canlı, çok daha şahsiyetli bir mimaride aramaktadır.”
Kendince bir teselli arayan yazara göre devrim henüz daha çok yenidir ve bu sefalet durumu, devrimciler yetiştikçe ve devrim ilerledikçe düzelecektir.
ÜTOPYA ANKARASI • Romanın üçüncü evresinde tiksindiği bu hayat içinde uzun süre kalamayan Selma ile yeni tanıştığı Neşet Sabit’in gözlerinden Ankara’nın o günlerdeki gerçekliğinden ziyade yazarın temennisi olduğu anlaşılan bir devrime şahit olmaya başlarız. Yakup Kadri’nin çizdiği Ankara portresinde, şehir henüz arzu edilen nüfus yoğunluğuna sahip değildir ama fiziksel yaşam alanı devlet eliyle kontrol ve düzene tabi kılınmış olan halk, şehirlisiyle, köylüsüyle mutludur: “Bunların her Pazar gününün akşamında, kadınlı erkekli, çoluklu çocuklu şen kalabalıklar halinde şarkılar söyleyerek köylerine dönüşlerini seyretmek başlıbaşına bir zevk ve saadetti. Artık, bunlar arasında eskisi gibi kirli paçavralara sarılmış dilenci kıyafetinde, hasta, sakat, sıtmalı ve kavruk köylülere hiç rastgelinmiyordu.” Yakup Kadri’nin ‘bunlar’ dediği köylüler üzerine düşü şöyle devam eder: “İçtimaî Mükellefiyet Teşkilâtının genç hekimleri tarafından bunların yedikleri yemekler, yattıkları yerler üstünde daimî bir murakabe tesis edildiği gibi, ayrıca, haftada bir kere de muayeneye tâbi tutuluyorlardı.”
SINIFSIZ KAYNAŞMIŞ KİTLE • Yakup Kadri, Cumhuriyet’in sınıfsız ve kaynaşmış bir toplum idealini ise şöyle betimler: “Eski Roma’nın sürüleri gibi bin bir mihnet ve cefa altında, bin türlü mahrumiyetle ruhları ve suratları ekşimiş, içkiden, açlıktan bütün insani faziletlerini kaybetmiş Avrupa proletaryasının sefalet ve felaketinden Türkiye’de eser görülmüyordu. Türkiye’de işçiler birer devlet memuru idi ve yüreklerinde bir devlet memurunun haysiyetini, vakarını, mesuliyetini taşıyorlardı.” Yazarın ütopik cumhuriyetinde, sanayi devriminin önderi Avrupa’da işçiler perişan haldeyken, Atatürk dönemi ile sanayi devrimini Avrupa’dan çok sonra gerçekleştirebilmiş olan Türkiye’deki işçiler çok mutludurlar, çünkü ‘Atatürk’ün de hayal ettiği gibi muasır medeniyetlerin dahi’ üstüne çıkmışlardır!
Yazarın ‘ütopya’ Ankara’sında Pınarbaşı bölgesinde her hafta bir vilayetin adını taşıyan programlar gerçekleşmekte, bu programlarda yörelerin halk müziği orkestra tarafından orijinal bir şekilde bestelenmektedir. Sinemalar milli davalara hizmet eden satirik ve epik filmler yapmakta,
halk ilgiyle izlediği bu filmlerin yanı sıra, Greta Garbo’nun aşıklarına ağlamakta, Charlie Chaplin’in düşüp kalkışlarına da gülmektedir. ‘Nev Yunanilik’ adlı bir tezin sahibi olduğunu bildiğimiz yazarın kadın erkek karışık olarak yarıştıkları atletizm müsabakalarına katılan Yıldız isimli genç atleti betimlenmesi şöyledir: “Yoksa, bunun, uzaktan bir oğlan çocuğundan hiçbir farkı yoktu. Ne göğüs, ne kalça (...) Öyle dümdüz, öyle fidan gibi bir kız vücudu idi ki, eskiYunan fresklerindeki Hermafrodita bedenlerinin tam örneğidir.”
VE HAYALKIRIKLIĞI • Romanın 1966 baskısında yer alan “Bir Not” başlıklı önsözdeki şu ifadeler ise adeta bugünü anlatır: “Otuz yıl önce yazdığım bu romanı, üçüncü defa baskıya vermek üzere, gözden geçirirken bir düş görüyor gibi oldum ve bana öyle geldi ki, burada hikaye ettiğim devri bir somnambül [Fr. ‘uyurgezerlik’] hali içinde geçip gitmişim. Fakat, bu halim çok sürmüyor; uyanıyorum ve kendimi toparlayarak etrafıma bakıyorum, o devirden bu yana ne kalmış diye. Kitabın birinci bölümünde belirtmeye çalıştığım Milli Mücadele ruhundan hemen hiçbir iz bulamıyorum...Ben o zamanlar bir gün gelip öleceğini aklımdan bile geçirmediğim Atatürk’ün öncülüğü ve rehberliğiyle bu ideal Türkiye’ye yirmi yıl içinde varacağımızı umuyordum...Fakat, biz, sosyal, kültürel ve ekonomik devrim şartları bakımından, hala romanın ikinci bölümünde verdiğim ve karikatürünü yaptığım Ankara’nın içinde tepinip durmaktayız....
6-7-08
.Kımıl’ olayından 49’lar Davası’na
MOLLA BARZANİ • 14 Temmuz 1958’de Irak Kralı Faysal, General Abdülkerim Kasım tarafından kanlı bir darbeyle tahttan indirilmişti. Darbeden sonra cumhuriyet ilan eden generalin ilk işi, İran’da kurulan Mahabad Cumhuriyeti’nin önderlerinden olup 1947’de Cumhuriyet yıkıldıktan sonra önce Irak’ta sonra Sovyetler Birliği’nde gözetim altında tutulan Molla Mustafa Barzani’yi Bağdat’a davet etmek ve Kürtlere Kerkük’ün de içinde olduğu bir otonom bölge sözü vermek oldu. Bu ittifak sonucu, 7 Mart 1959’da General Sevaf adlı ırkçı bir Arap generalin Abdülkerim Kasım’a karşı Musul’da başlattığı ayaklanma Mustafa Barzani ve peşmergeleri tarafından bastırıldı. Barzani, ayaklanmacıları kurşuna dizdirdikten sonra kendisine yardım eden Arap aşiretlerini de tarumar etti. Olaylar sırasında iki Türkmen’in de ölmesi, Irak’ta Kürtlerin giderek güçlenmeye başlamasından rahatsız olan Türkiye’ye olaylara dahil olması için bahane oldu.
KADİM KÜRT POLİTİKASI • Tam o günlerde, lakabı ‘Alman Generali Rommel’ olan CHP Niğde Milletvekili emekli asker Asım Eren, dönemin başbakanı Adnan Menderes’e “Irak Kürtlerinin, Irak’ta Türkmen soydaşlarımıza yaptığı baskı, zulüm veya öldürme olaylarından dolayı, Türkiye’deki Kürtlere karşı aynıyla mukabele yapacak mısınız” diye sormuştu. İddialara göre Cumhurbaşkanı Celal Bayar “Kürtlerden bin tanesini Taksim Meydanı’nda sallandıralım ki diğerlerine ibret-i âlem olsun” demiş, ancak Dışişleri Bakanı Fatin Rüştü Zorlu’nun “Türkiye’nin dışarıdaki itibarı Ermeni meselesi ve Rumlara karşı yapılan 6-7 Eylül saldırıları dolayısıyla zaten kötü, buna bir de Kürtleri eklemeyelim” demesi üzerine, ‘daha yumuşak’ (!) bir plan yürürlüğe konmuştu. ‘Hukukun üstünlüğü’ ilkesinin hak ettiği itibarı kazandığı bu günlerde, Bayar-Menderes ikilisi ile onları Yassıada’ya gönderen 27 Mayısçıların Kürt meselesine nasıl yaklaştığını hatırlamak ilginç olur diye düşündüm.
Herşey 15 Nisan 1959 tarihli Akşam gazetesinin manşetten verdiği şu ithamla başlamıştı: “102 üniversiteli Kürt, Kürtlük iddiasında bulundu.” Haberden anlaşıldığına göre, öğrenciler ‘Rommel’ Asım Eren’in Molla Barzani tarafından Irak’ta öldürülen Türkmenler kadar Türkiye’de yaşayan Kürt’ün öldürülmesi’ şeklindeki insanlık dışı teklifini protesto etmek için, Başbakan, Cumhurbaşkanı, TBMM Başkanı, Diyarbakır Baro Başkanı ile ABD, Almanya, İtalya, Fransa ve İngiltere gibi büyük devletlerin büyükelçiliklerine olayları kınayan birer telgraf çekmişlerdi. Telgrafın altında ‘Türkiye Kürtleri’ imzasının olması Ankara’da alarm zillerinin çalmasına neden olmuştu. Eylem hiçbir şekilde şiddet içermeyen gayet demokratik bir tepkiydi ama, 1938 Dersim olaylarından beri sesi çıkmayan Kürt milliyetçilerinin, üzerlerindeki ölü toprağını atmaya karar verdiklerinin işaretiydi. İlk tedbir olarak ‘Kürtçülük mevzuundaki’ tüm yayınların yasaklanması yönünde bir mahkeme kararı çıkartıldı.
İkinci kriz, 31 Ağustos 1959 günü, Diyarbakır’da yayınlanan İleri Yurt gazetesinde Musa Anter’in ‘Amma Ne İleri Yurt’ adlı hiciv sütununda boy gösteren ‘Qimil’ (Kımıl) adlı Kürtçe şiir yüzünden yaşandı. Olayın ayrıntılarına girmeden söyleyelim, ‘kımıl’, can yoldaşı ‘süne’ ile birlikte, tüm Cumhuriyet tarihimiz boyunca (hatta bugün de) bir türlü baş edemediğimiz bir hububat zararlısıydı. Kürtçe şiirin teması şuydu: Siverekli bir kız, kımıl zararlısı tarafından samana döndürülmüş bir torba buğdayı çerçiye götürüyor, çerçi buğdayın işe yaramadığını görünce, buğdaya karşılık mal veremeyeceğini söylüyordu. Kızcağız da yüzyıllardır gelenek olduğu üzere, üzüntüsünü bir türküyle dile getiriyordu: “Bi çîya ketim lo apo, çîya melûlbûn rebeno/ Ceh seridî lo apo, genim hûrbûn êvdalo/ Qimil hatî lo apo, bi refa ye rebeno/Xwar genimî lo apo, hiştî qâye rebeno” (‘Dağa tırmandım amca, zavallı dağ mahzunlaştı/Arpa olgunlaştı amca, buğday un ufak oldu biçare/Kımıl geldi amca, kafile halen de zavallı/Buğdayı yedi, geride samanı bıraktı zavallı....’) Yazar yazının sonunda şiirin kahramanı kıza şöyle diyordu: ‘Üzülme bacım, seni kımıl, süne ve sömürenlerin zararından kurtaracak kardeşlerin yetişiyor artık.’
KÜRT UYANIŞI MI? • Kımılın bu metaforik kullanılışını Ankara affetmedi elbette. 6 Eylül 1959 tarihli Cumhuriyet gazetesinde “Doğu illerimizden birinin merkezinde çıkan bir gazetede anlaşılmaz sebeplerle Kürtçe bir şiir neşrediliyor” dendikten sonra “İnsaf edelim. Bu Doğu ili İstanbul değil ki, 20-30 gazete çıksın da insan meşgul bir gününde hepsine bakamasın. Sonra hadi kendisi bakamadı, o il merkezinin zabıtası yok mu, adliyesi yok mu?” diye ortalık velveleye veriliyor, 19 Eylül 1959 tarihli Ulus ise “...Bir soru da benden: Bu gazeteye kim kâğıt veriyor” diye öküz altında buzağı arıyordu. Beklendiği üzere İleri Yurt ve Musa Anter aleyhine dava açılmıştı ancak olay yerelden ulusal düzleme taşmış, sanıkları savunmak için başka şehirlerden avukatlar gelmeye başlamış, mahkeme salonu ve adliye binasının önü miting alanına dönüşür olmuştu. Aynı şekilde Ankara ve İstanbul’daki Kürt asıllı lise ve üniversite öğrencileri heyecanla davayı izliyorlardı. Ödemiş’te yayınlanan Cephe isimli gazete kelleyi koltuğa alarak, Diyarbakır’a ve Musa Anter’e şöyle destek vermişti: “İstanbul gazeteleri kıyamet koparıyor. Diyarbakır’da çıkan İleri Yurt gazetesi Kürtçe bir şiir neşretmiş. Bakın Küstaha. Genelevlere kadar ‘Welcome’ diye Amerikanca yazılan memleketimizde, Kürtçe şiir Garbilik şerefimize dokunuyor...” Durum Ankara’nın canını o kadar sıkmıştı ki, Celal Bayar Diyarbakır Valisi’ne telefon açıp, Musa Anter’in ‘kafasının ezilmesi’ni istemişti.
Burada bir parantez daha açıp Musa Anter’le ilgili bir anekdotu ktaralım. 1950’lerde hemen her makalesinde Kürtçe’ye yer verdiği için sık sık mahkemeye çıkarılan Kürt aydını Musa Anter’e, bir gün hâkim “Ne diye Kürtçe yazıyorsunuz” diye sormuş, Anter de “Hâkim Bey, İstanbul’da Yahudiler, Rumlar ve Ermeniler gazete çıkarıyorlar. Ayrıca İngilizce ve Fransızca gazete de çıkıyor. Ben Kürtçe yazıyorum diye ne olacak?” demişti. Hâkimin “Efendim onlar azınlık” karşılığı üzerine de taşı gediğine koymuştu: “Hâkim Bey, yani bir memlekette azınlık çoğunluktan daha mı avantajlıdır? Eğer bir azınlık kadar hakkım yoksa ben böyle çoğunluğu ne yapayım? Lütfen karar verin ve beni de azınlık kabul edin.” ‘Ape’ Musa Anter, 20 Eylül 1992’de bir PKK tirafçısı tarafından tuzağa düşürülerek öldürüldü.
RASTGELE TUTUKLAMALAR • Hükümet, bu olaylardan sonra MİT’e emir vererek bir ‘Kürt raporu’ hazırlamasını istedi. Raporda, 1.000 ila 2.500 kişilik bir Kürt grubunun ‘tenkil’ edilmesi öneriliyordu. Celal Bayar’ın ‘bin kişiyi sallandıralım’ şeklindeki meşhur sözünü bu öneri üzerine yaptığı anlaşılıyordu. ‘Sallandırma’ işine prensip olarak karşı çıkmayan Adnan Menderes, Dışişleri Bakanı Fatin Rüştü Zorlu’nun uyarısı ile 50 kişilik bir idam listesi ile yetinmeye karar verdi. Yani 1950’lerde izlediği CHP karşıtı politikalarla Kürt oylarını DP’de toplamayı başaran Bayar ve Menderes, uluslararası konjonktürün de etkisiyle, bir öğrenci protestosu karşısında devletin iliklerine kadar işlemiş olan kadim paranoyaya teslim olmuştu. Yurdun dört bir yanındaki tutuklamalar 17 Aralık 1959 günü başladı. Tutuklama müzekkeresinde isim yoktu. MİT kimi öneriyorsa, 50 kişilik listeye onun adı yazılıyor ve tutuklanıyordu. Polisin iddiasına göre Bitlis bağımsız milletvekili Ziya Şerefhanoğlu’nun evinde üzerinde el yazması Arap harfleriyle ‘Kürt İstiklal Partisi’ yazan birkaç sayfalık bir tüzük taslağı bulunmuş, ayrıca bazı üniversite öğrencilerinin üzerinde ve ev aramalarında Molla Mustafa Barzani’nin resimlerine rastlanmıştı. Ancak tutuklananlar arasında bulunan Dr. Naci Kutlay’a göre olayın arkasında bir örgüt yoktu.
GÖZALTINDA ÖLÜM • Tutuklama kararını Ankara’daki Askerî Savcılık istemişti ama tutuklananlar İstanbul Harbiye’deki hücrelere konuldular. Harbiye’de 40 hücre olduğu için, geriye kalan 10 kişi tutuksuz yargılanacaktı. Sorgulamayı yapacak hâkim Orhan Akaya, ancak iki ay sonra İstanbul’a geldi ve sorgulamaları ancak üç ayda tamamlayabildi. Hücrelerin uygunsuz koşullarından dolayı, sanıklardan Ankara Hukuk Fakültesi son sınıf öğrencisi Mehmet Emin Batu mide kanamasından ölünce geriye 49 kişi kaldı. Bunlardan biri olan Nurettin Demirtaş, Emin Batu’nun zorla taksiye bindirildiğini görüp, ‘arkadaşımı nereye götürüyorsunuz?’ diye sorma gafletinde bulunan sıradan bir vatandaştı. Daha sonra iki kişi daha dahil oldu ama dava kamuoyunda hep ‘49’lar Davası’ diye bilindi.
DARBE OLUYOR • Milletvekili Avni Doğan’ın Emin Batu ile ilgili soru önergesi ve İsmet İnönü’nün Samsun CHP Kongresi’ne çektiği telgraftaki üstü örtük ifadeler dışında CHP’nin 49’lar Davası’na yönelik ciddi bir tepkisi olmadı. Tutuklular beş aydır hücrelerinde mahkemeye çıkarılmayı bekliyorlardı ki, 27 Mayıs darbesi oldu. Başta Adnan Menderes ve Celal Bayar olmak üzere önde gelen DP’liler Yassıada’ya gönderildi. Sanıklar demokratikleşme vaadiyle iktidara gelen darbecilerin kendilerini salıvereceğini ummuştu ama yanıldıklarını kısa sürede anladılar. Çünkü darbeciler 26 Ekim 1960’ta çıkardıkları genel aftan 49’ların yararlanmasına izin vermediler.
AVUKAT BİLE BULAMIYORLAR • İddianame de bir türlü hazırlanamıyordu, çünkü ’50 kişiyi sallandıracak’ kanıt bir türlü bulunamıyordu. Ancak ortada öyle bir korku atmosferi yaratılmıştı ki, avukat olan Kürt milletvekilleri bile 49’ları savunmaya yanaşmıyordu. Sadece Medet Serhat’ı savunan Seniha Hanım (daha sonra evleneceklerdi) ile DP Milletvekili Ali Karahan’ı savunan emekli yargıç Turan Ayata bu cesareti göstermişti.
TCK 125 Mİ 141-142 Mİ? • Yaklaşık on dört aylık tutukluluk döneminin ardından davanın görülmesine 3 Ocak 1961’de başlandı. İlk duruşmada sanıkların tutuksuz yargılamalarına karar verildi. Savcı, sanıkları üç gruba ayırmıştı. İlk grupta bulunan Nurettin Yılmaz, Esat Cemiloğlu, Ferit Bilen, Mustafa Direkçigil, Fevzi Avşar, Hasan Ulus, Nazmi Balkaş, H. Oğuz Üçok, M. Nazım Çiğdem, Fevzi Kartal, Mehmet Aydemir, Emin Kotan, Ökkeş Karadağ, Muhsin Şavata ve Fethullah Kakioğlu için mahkûmiyetlerini gerektirecek kâfi delil bulunmadığından’, ‘takdiri mahkemeye ait olmak’ üzere beraatları talep edildi. İkinci grupta bulunan Turgut Akın, Sıtkı Elbistan, Şerafettin Elçi, Mustafa Ramanlı, Mehmet Özer, Feyzullah Demirtaş, Cezmi Balkaş, Halis Yokuş, İsmet Balkaş ve Sait Bingöl için yine ‘mahkûmiyetlerini gerektirecek kâfi delil bulunmadığından’ beraatları istendi.
8 YILLIK HUKUK SKANDALI • Üçüncü grupta bulunan Şevket Turan, Naci Kutlay, Ali Karahan, Koço Elbistan, Yavuz Çamlıbel, Mehmet Ali Dinler, Yusuf Kaçar, Ziya Şerefhanoğlu, Medet Serhat, Hasan Akkuş, Örfi Akkoyunlu, Selim Kılıçoğlu, Şahabettin Septioğlu, Sait Elçi, Sait Kırmızıtoprak, Yaşar Kaya, Faik Savaş, Haydar Aksu, Ziya Acar, Fadıl Budak, Halil Demirel, Necati Siyahkan, A. Efem Dolak, Musa Anter, Canip Yıldırım ve Mehmet Bilgin’in ise TCK’ nın ‘Devlet topraklarının tamamını veya bir kısmını yabancı devletin hâkimiyeti altına koymaya veya devletin birliğini bozmaya veya devletin hâkimiyeti altında bulunan topraklardan bir kısmını devlet idaresinden ayırmaya matuf bir fiil işleyen kimse ölüm cezası ile cezalandırılır” diyen 125. maddeye göre yargılanması isteniyordu.
VE ZAMANAŞIMI • Ortada delil falan olmadığı için tüm sanıklar 30 Nisan 1964’te beraat etti ancak savcının itirazı üzerine karar Askerî Yargıtay tarafından bozuldu. 1965’te suç vasfı değiştirilerek dava yeniden görüldü. Bu sefer Y. Çamlıbel, Ş. Turan, M. Serhat, H. Akkuş, Ö. Akkoyunlu, S. Kılıçoğlu, Ş. Septioğlu, S. Elçi, S. Kırmızıtoprak, Y. Kaya, F. Savaş, F. Budak, A. E. Dolak, C. Yıldırım ve M. Anter TCK’nın 141 ve 142. maddelerinden yani “yabancı devletlerin müzahereti ile milli duyguları yok etmeye ve zayıflatmaya matuf cemiyet kurmaktan” 16 ay hapis, 5 ay 10 gün sürgün cezası aldılar. Askerî Yargıtay bu kararı da bozunca dava Askerî Yargıtay Daireler Kurulu’na gitti ancak karar kesinleşmeden dava zaman aşımına uğradı ve ‘49’lar’ paçayı kurtardılar. Mehmet Emin Batu ise öldüğüyle kaldı...
27 Mayısçıların Sivas Kampı Sürgünleri
31Mayıs 1960’ta, yani darbeden dört gün sonra Cumhuriyet gazetesinde “Milli Birlik Komitesi’nin yakında neşredeceği vesikalarda bir Kürdistan hükümeti tesisi için DP grubu içinde çalışanların varlığı ispat ediliyor. Sabık iktidar, Şeyh Said’in oğlunun Rus yapısı ciple Doğu’da propaganda yapmasına göz yummuştur” şeklinde bir haber çıkmıştı. Yine o günlerde Hakkari, Van, Siirt, Mardin, Diyarbakır gibi sınır illerinde Molla Mustafa Barzani hareketine destek eylemleri yapıldığı yönünde iddialar vardı. ‘49’lar Davası’ndaki tutumlarından da anlaşıldığı gibi darbeciler DP’yi karalamak için kadim ‘Kürtler tarafından bölünme’ korkusuna sarılmışlar, işin içine bir de ‘Rus cipi’ katarak diğer kadim korkumuz ‘Moskof tehlikesi’ni de ihmal etmemişlerdi.
AĞALIK VE ŞEYHLİĞİN TASFİYESİ • Haberin hemen ertesi günü yani 1 Haziran 1960’ta, bölgelerinde etkili olan toprak ağalarından, aşiret reislerinden, şeyhlerden ve Kürt milliyetçisiolduğundan şüphelenilen toplam 485 kişi tutuklanarak Sivas-Kabakyazı’da açık arazide kurulan bir kampa kapatıldılar. Ancak o günün gazetelerinde bu konuda bir haber çıkmadı. Olay ortaya çıktığında gerek Milli Birlik Komitesi (MBK) adına yapılan açıklamalarda, gerekse degazetelerde yazdırılan yazılarda, sürekli ‘ağalık ve şeyhlik düzeninin yıkılmasına’ vurgu yapılıyordu. Örneğin 19 Ekim 1960 tarihli Öncü gazetesinde Genelkurmay eski Başkanı Ragıp Gümüşpala’nın şu sözleri yer almıştı: “Şarkta, ağa, bey, şeyh denilen 35-40 kadar köye sahip kişiler, derebeylikler hâlâ mevcuttur. (...) Bölgelerinde Türk harfleri ile tedrisata muhaliftirler. Köylüyü her surette baskı altında tutarlar. ... Köylülerimiz Türklüklerini müdriktirler. Kürtlükpropagandası sırf derebeyliklerinin devam edebilmesi için şeyh ve beyler tarafından halka yayılmaktadır.” MBK bildirisindeki şu satırlar ise adeta 1930’daki ırkçı tezlerin tekrarı gibiydi:“Türkiye’nin bütünüyle yalnız Türklerin vatanı olduğu, başka gayeler taşıyan birkaç kişiye benimsetilecektir.”
Anlaşılan 27 Mayısçılar da, aynen selefleri (ve daha sonra halefleri) gibi birkaç ağa ve şeyhi Batı’ya sürmekle feodal düzenin çözüleceğini, Kürt meselesinin hallolacağını sanıyorlardı. Üstelik ağalık düzeni ülkenin batısında da yaygındı ama kimsenin aklına Türk ağalarını Doğu’ya sürmek gelmiyordu. Aynı şekilde kabak nedense CHP’li ağalara ve feodallere değil, DP’li ağalara ve feodallere patlamıştı.
KAMPIN ÜNLÜ REHİNELERİ • Doğu ve Güneydoğu Anadolu’dan buraya getirilen 485 kişi arasında, AK Parti Genel Başkan Yardımcısı Dengir Mir Mehmet Fırat’ın dedesi Zeynel Turanlı, günümüzün önde gelen Alevi liderlerinden İzzetin Doğan’ın babası Hasan Doğan (kampın en yaşlı üyesiydi), eski DYP Milletvekili Sedat Bucak’ın babası Hakkı Bucak ve amcası Mehmet Bucak, Hak ve Özgürlükler Partisi (HAKPAR) Genel Başkanı Sertaç Bucak’ın babası ve dönemin Türkiye Kürdistan Demokrat Partisi (T-KDP) Başkanı Faik Bucak (1966’da suikasta kurban gitti), Deniz Gezmiş davasının savcısı Baki Tuğ’un babası, Şeyh Said’in oğulları (ailenin o sıradaki reisi Abdülmelik Fırat da Yassıada’da idi), Van’dan Kartal, Hakkâri’den Ertuş, Diyarbakır’dan Ensarioğulları ailelerinin üyeleri ve Said Nursi’nin 22 müridi vardı. Ama kurunun yanında yaş da yanar misali, bir sürü gariban da vardı.
Getirilenlerin tümünün menkul ve gayrimenkul mallarına el konulmuştu. Kamptaki yemeklerini ceplerinden yiyorlar, günlerini satranç ya da tavla oynayarak ve sohbet ederek geçiriyordu. Çamaşırları maddi durumu iyi olmayan kamp sakinleri yıkıyordu. İşkence yoktu ancak özellikle DP’lilere yönelik küfürlü hakaret vardı.
ZORUNLU İKAMET • Sivas Kampı sakinlerinden bir bölümü, 7 Ekimz1960 günü, yürürlükteki 2510 Sayılı İskân Kanunu’na ek olarak çıkarılan ve “Sosyal birtakım reformları yapabilmek, ortaçağın Türkiye’de yaşayan düzenini yıkmak, ağalık ve şeyhlik gibi müesseseleri yıkmak” gayesi ile çıkarılan 105 Sayılı Kanun’la Kürtlerin adeta bağışıklık kazandığı sürgünle tekrar karşı karşıya gelecekti. Sürgüne gidecek 54’ü DP’li, biri Cumhuriyetçi Köylü Millet Parti’li 55 kişiyi “Babam Şarkın cellâdıydı, ben de sizin cellâdınız olacağım” diye övünen İçişleri Bakanı Muharrem İhsan Kızıloğlu seçmişti. (Babasının kim olduğunu tespit edemedim). Bu 55 kişi, Aralık ayında Antalya, İzmir, Burdur, Muğla, Afyon, Isparta, Manisa, Çorum ve Denizli’de zorunlu ikamete tabi tutuldular.
AF VAR ÖZÜR YOK • Neyse ki aklıselim galip geldi ve 21 Kasım 1960’ta 193 kişi tahliye edildi. Geriye kalanlar dokuz ay kampta kaldıktan sonra, üç aylarını sekiz vilayetin nezarethanelerinde geçirip, üstüne de iki buçuk yıl sürgün hayatı yaşadıktan sonra, 55 sürgünle birlikte Ekim 1963’te çıkarılan genel afla serbest kaldılar. Devlet kendilerinden özür dilemediği gibi, kamptan ayrılırken, yemek parası olarak 400 liralarını kesmeyi de ihmal etmemişti.
TBMM’nin eski başkanlarından Hüsamettin Cindoruk bu olayın günümüze kadar devam eden sonuçlarını şöyle özetlemişti: “... Kürtçülük ideolojisi orada bir okul gibi ortaya çıkmıştır. Siz devletine bağlı adamı da karşıt görüşlerdeki adamı da oraya götürdünüz ve karşıt görüşlerdeki kesim ‘Devletine bağlı oldun da ne oldu? Bak yine bizimle beraber buradasın!’ söylemini savundu. 27 Mayıs’ın ikinci hatasıysa doğu bölgelerinde tespit ettiği 55 ağayı batı bölgelerine sürgüne göndermek olmuştur. Çıkan tablo ne? Bir tarafta kanaat önderleri Sivas Kampı’nda, diğer tarafta 55 ağa batı bölgelerinde sürgünde. Soru şu; ortaya çıkan boşluğu kim dolduruyor? Ayrılıkçı Kürt ideolojisi!.. 1950 ve 1960 arasındaki yumuşama dönemi Sivas Kampı ve ağaların sürgüne gönderilmesiyle tam tersi bir sürece dönmeye başlamıştır. Bundan sonra da devletin iki yakası Doğu’da bir araya gelmemiştir.” (Aktaran Nevzat Çiçek, “47 Yıl Sonra Sivas Kampı”, Nokta, S.12, 18-24 Ocak 2007)
Hüsamettin Cindoruk’un söylemeye dilinin varmadığı ise, bu politikanın Cumhuriyet’in kadim politikası olup, günümüzde de hâlâ devam ettiği, daha da vahimi, aynen devam ettirilmeye çalışıldığıydı...
Kaynakça: Yavuz Çamlıbel, 49’lar Davası, Garip Ülkenin İdamlık Kürtleri, Algı Yayınları, 2007;Naci Kutlay, 49’lar Dosyası, Fırat Yayınları, 1994; Musa Anter, Kımıl, Avesta, 2000.
.13-7-08
.‘1908 Devrimi’nin ilham kaynakları
‘Devrim’ karşılığında Hint-Avrupa dillerinde kullanılan revolution, revolucion,rivoluzione gibi sözcükler Latince revolvere sözcüğünden türemiştir. ‘Revolvere’ ise, geriye dönmek, dönmek, kendi üzerine yansımak, bir aks üzerinde hareket etmek, bir gök cisminin yörüngesi etrafında dönmesi anlamına gelen bir astronomi terimidir. Copernicus'un İskenderiyeli astronom Ptolemaeus’un dünya merkezli güneş sistemine meydan okuyan ünlü eseri De revolutionibus orbium coelestium’dan (1543) sonra bilim dünyasında yaygınlaşanterim, siyasi anlamını 1642-1653 arasında İngiltere’de, Parlamento ile Kral arasında yaşanan ve I. Charles’ın idamı ile biten mücadeleden sonra kazandı. O zamana dek İngiltere’de yaşanan onlarca iç savaş esas olarak ‘kimin yöneteceği’ konusuna odaklanmışken,ilk kez ülkenin ‘nasıl yönetileceğini’ mesele olmuştu. Ancak bu olay ileriye doğru çizgisel bir hareketten çok düzenin restorasyonunu içeriyordu.
GERİYE DEĞİL İLERİYE . Terimin ‘geriye dönüş’ anlamını yitirmesi Fransız Devrimi ile oldu. 1787'de başlayan, doruk noktasına 1789’da ulaşan ve değişik aşamalardan geçerek 1799'a kadar süren bu büyük toplumsal altüst oluş Fransa’da ‘ancién regime’i sona erdirmekle kalmamış, Avrupa tarihinde de yeni bir sayfa açmıştı. Gerçi, 1792’de Cumhuriyetin ilanından sonraki 75 yıl içinde Fransa cumhuriyet, imparatorluk ve monarşik yönetimler arasında gidip geldi ve taraflar arasındaki hesap ancak 1894-1906 arasında Fransa’yı altüst eden Dreyfus Davası’ndan sonra kapandı ama sonuçta, iktidar feodaliteden burjuvaziye geçti, (her ne kadar evrenselci iddialarla yola çıkıldıysa da) ulus-devlet egemen siyasi yapı haline geldi, laiklik, vatandaşlık gibi kavramlar ortaya çıktı. Bu hafta, 23 Temmuz’da 100. yıldönümünü ‘idrak’ edeceğimiz II. Meşrutiyet’in ilham kaynaklarına ve bazılarının iddia ettiği gibi ‘geç kalmış liberal bir devrim’ mi yoksa ‘devleti kurtarmak için yapılmış radikal bir müdahale’ mi olduğu sorusuna cevap arayacağım.
İLK ÖRGÜTLENMELER . Meşrutiyet 23 Aralık 1876’da ilan edilmiş fakat II. Abdülhamit’in 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nı (’93 Harbi’) bahane ederek, 14 Şubat 1878’de Meclis-i meclisi tatil etmesi ve Kanun-ı Esâsî’yi yürürlükten kaldırarak katı bir istibdatta yönelmesi üzerine anayasayı tekrar yürürlüğe koymak için ülke içinde ve dışında yoğun bir siyasi muhalefet hareketi başlamıştı. Abdülhamit’i alaşağı etmeye karar veren Müslüman-Türklerin ilk hücresi, Fransız Devrimi’nin 100. yıldönümünün kutlandığı 1889 yılının Mayıs ayında, İstanbul’da Mekteb-i Tıbbiye-i Askeriye’de kuruldu. İlk adı İttihad-ı Osmanî olan bu gizli cemiyetin hedefi halkın temel hak ve özgürlüklerini gasp eden ‘istibdat’ yönetimini sonlandırmak ve imparatorluğun dağılmasının önüne geçmekti. 1902’de Abdülhamid’e muhalif güçlerin Paris’te gerçekleştirdiği kongreye tüm Osmanlı halklarını temsilen 60-70 kişi katılmış, İngiliz tipi liberalizme yakın duran Prens Sabahattin kongre başkanı seçilmiş, Ermeni Ahoranyan ve Rum Satus ise yardımcılıklara getirilmişti. Ama kongre başarıya ulaşamadı ve Prens Sabahattin’in grubu Teşebbüs-ü Şahsi ve Adem-i Merkeziyetçilik Cemiyeti adında bağımsız örgütlenmeye gittiler.
Jön Türklerin ilham kaynakları arasında 1789 Fransız Devrimi’nin önemli bir yeri oldu. Örneğin 1908’in ‘Hürriyet, Müsavat, Uhuvvet’ şiarı (Jön Türkler buna bir de ‘Adalet’i eklemişlerdi) Fransız Devrimi’nin ‘Liberté, Égalité, Fraternité’ sloganından ödünç alınmıştı. Jön Türkler gerek okudukları okulların pozitivist programlarından, gerekse sürgünde bulundukları sıralarda gözlediklerinden dolayı Fransız Devrimi’ni oldukça iyi tanıyorlardı. Fransız Devrimi’nin en önemli hedefi ‘Aydınlanma’ düşüncesini yaşama geçirmekti. ‘Aydınlanma’ insanoğlunun tüm korkularından ve doğadan akıl yoluyla özgürleşmesini ve böylece yeryüzünü kontrolü altına alabilmesinin kod adıydı. Aslında ‘Aydınlanma’ ile birlikte, daha önce ‘bir önceki duruma geri dönme’ anlamını taşıyan ‘devrim’ kavramı radikal bir dönüşüm geçirmişti. Bundan böyle ‘devrim’ artık ‘eskisi ile aynı olmayan daha ileri bir aşamaya gitmekti’. Bu yeni durumda, insanın ve onun doğuştan sahip olduğu temel hakların büyük önemi vardı. Nitekim 1789 ve 1793 bildirgelerinin temelini bu kavramlar oluşturdu. Ancak 1793-1794 yılları arasında yaşanan ve tarihe ‘Terör Dönemi’ olarak geçen dönemde başvurulan ‘devrimci şiddet’, Aydınlanma felsefesinin temellerine büyük bir darbe vurdu. ‘Jakobenler’ sadece ‘iç düşman’a karşı değil, aynı zamanda dış düşmana karşı da şiddeti tırmandırdılar. Zorunlu askerlik uygulaması bu dönemde başladı ve Fransa’da federalist talepler tırmandığında hükümetin ilk işi İspanya’ya karşı savaş ilan etmek oldu. Böylece bireyin üstünlüğü fikri, ‘millet’ fikri ile karışmaya başladı. Bir süre sonra ‘millet’ siyasi iktidarın ve meşruiyetin kaynağı haline geldi ve içte baskı ve dışarıda egemenlik kurmak, ‘milletin bekası’ sorununa çare olarak sunuldu ve giderek insan hakları kağıt üzerinde kalmaya başladı.
Devrimci ideallerdeki bu dönüşüm Jön Türklere uygundu, ama devrimin ‘geniş halk kitlelerine dayanması’ ve ‘kanlı’ olması fikrini sevmemişlerdi. Çünkü onlara göre halkın işin içine girmesi, Osmanlı İmparatorluğu gibi son derece hassas dengelere dayanan bir yapıda, etnik ve/veya dinsel çatışmalara yol açabilir, böyle bir çatışma merkezi zayıflatabilir, bunu fırsat bilen büyük devletler azınlıkların haklarını koruma bahanesi ile imparatorluğa müdahale edebilirlerdi.
‘HALKSIZ VE KANSIZ’ JAPON DEVRİMİ . Jön Türklerin beğendiği ‘devrim’ çok uzak bir ülkede, Japonya’da 1868’de İmparator Meiji tarafından başlatılan anayasacı reform hareketi idi. Tarihe ‘Meiji Restorasyonu’ diye geçen hareket sayesinde Japonya, 30 yıl gibi kısa bir sürede ordudan sanayiye, bilimden sanata, ekonomiden eğitime, velhasıl hayatın tüm alanlarında büyük bir modernleşme hamlesini gerçekleştirmişti. ‘Aydınlanmış’ ‘milli’ bir liderin önderliğinde gerçekleştirilen bu hareket, geniş halk kitlelerinin katkısı olmaksızın başlamış ve kan dökülmeden sürdürülmüştü. Batılılar tarafından ırksal sınıflandırmanın en altına yerleştirilen sarı ırktan bir halkın bu kadar kısa sürede Batılı anlamda ‘medenileşmesi’ ve ‘ilerlemesi’ Jön Türkleri çok etkilemişti. Jön Türklerin ‘halksız ve kansız’ Japon modeline hayranlığı, 1904’te Japonların toprak talebi ile Rusya’ya savaş ilan etmesi ve 1905’te savaştan galibiyetle ayrılmasıyla pekişecekti. Olay etkileyiciydi, çünkü Japonların yendikleri Ruslar Türklerin kadim düşmanıydı. İkincisi,Japonya aynen Osmanlılar gibi ‘Asyalı’ bir güç idi. Yendiği Rusya ise kendini ‘Avrupalı’ sayıyordu. Üçüncüsü Japonya küçük bir ada ülkesi idi, Rusya ise iki kıtaya yayılmış bir devdi ve güçlü bir ordusu ile güçlü bir donanması vardı. Japon başarısından sonra Jön Türklerin ‘yukarıdan aşağı kansız bir darbe’ fikri güçlendi.
‘HALKLI VE KANLI’ RUS DEVRİMİ . Tam bu sırada Rusya’da yaşananlar Jön Türklere yepyeni bir perspektif kazandırdı. Rusya Osmanlı Devleti’nin tarihsel düşmanı olmakla birlikte, pek çok açıdan Osmanlı Devleti’ne benziyordu. Her ikisi de, eski ve köklü medeniyetlerin üzerine kurulmuştu. Her ikisi de şanlı bir tarihten sonra yenilgiler ve başarısızlıklarla tanışmıştı. Her ikisi de halklarının özgürlük taleplerine kulaklarını tıkayan despot monarklar yüzünden kaosa ve çürümeye mahkum olmuşlardı. Daha önemlisi, iki ülke o kadar yakındı ki, Abdülhamit’in sıkı sansürüne rağmen Duma’da (Parlamento) yapılan tüm konuşmalar anında İstanbul’da yankı buluyordu. Duma’nın Türk kökenli üyelerinin ateşli konuşmaları sayesinde, Jön Türkler arasında sosyalist fikirlere sempati başlamıştı.
Rus halkı ile Romanov Hanedanı arasında iplerin kopmasına Rus-Japon Savaşı’nda yaşanan başarısızlıklar neden oldu. Japonların henüz galibiyetlerini ilan etmedikleri bir zamanda, 9 Ocak 1905’te, Çar’ın istifasını isteyen halka Çar’ın muhafızlarının (Koşaklar/Kazaklar) ateş açması sonucu binlerce kişi öldü, binlercesi yaralandı. Tarihe kanlı ‘Kanlı Pazar’ diye geçen bu olaydan sonra kitlesel şiddet olayları tüm ülkeye yayıldı.‘Devrim’ ancak 19076 Temmuz’unda yenilgiye uğratılabildi. Dağıtılan Devlet Duma’sının üyeleri Finlandiya’nın Vyborg şehrinde toplandılar ve halkı Duma yeniden toplanıncaya kadar devlete vergi vermemeye ve askere gitmemeye çağıran ünlü manifestolarını ilan ettiler. Jön Türklerin yayın organı Şura-yı Ümmet’te Vyborg Manifestosu’nun kelimesi kelimesine yayınlanması, Rus Devrimi’nin ne kadar yakından takip edildiğinin göstergelerinden biriydi. Sonuçta 1905 Devrimi başarısız oldu ama, Jön Türkler bu devrim sayesinde, sendikaları, kitlesel grevleri tanıdılar, halkın vergi vermeyi reddetmesi, halkın saraya ve hükümete delegeler göndererek taleplerde bulunması, teröristlerin üst düzey yetkililere intihar saldırıları düzenlemesi gibi yepyeni yöntemlerle tanıştılar. Çapı ne olursa olsun her türlü halk hareketinin ancak kendini devrime adamış kadrolar ve halka öncülük eden entelektüeller sayesinde başarılı olabileceğini öğrendiler. Ancak Ruslardan asıl henüz olgunlaşmamış bir parlamenter sistemin sürdürülmesinin, ancak parlamento dışı teşkilatlanmalarla mümkün olduğunu öğrendiler. Çünkü, milyonlarca kişilik orduya komutanlık eden Çar’ın kalbine korku düşüren ve onu işçilere ve köylülere taviz vermeye zorlayan, kitlelerin öfkeli patlaması değil, bir avuç teröristin bombalarıydı. O ana kadar entelektüel yanları ağır basan unsurların bile 1906’dan sonra bütün enerjilerini, gizli örgütlenmeye ve ‘fedailere’ hasretmelerinde ve 1908’den sonra da buna devam etmelerinde Rusya tecrübesinin rolü büyüktü.
‘HALKLI VE KANSIZ’ İRAN DEVRİMİ . 1906 Temmuzunda Tahran’daki İngiliz Büyükelçiliği’nde toplanan halk “Adalet istiyoruz; Şah’la dilencinin hukuk önünde eşit olacağı bir millet meclisi istiyoruz” diye haykırıyordu. Sonuçta Şah, taleplere boyun eğdi, Belçika anayasası temelinde bir anayasa hazırlandı. Anayasada toplumsal haklar, serbest basın, bağımsız yargıdan söz ediliyordu.
İran, Jön Türkleri çok ilgilendiriyordu, çünkü İran Osmanlı İmparatorluğu gibi bir ‘İslam ülkesi’ idi ve hemen yanı başındaydı. Öte yandan Jön Türklerin kriterleri açısından Osmanlı İmparatorluğu’ndan ‘daha geri’ bir ülke idi. Yani, Osmanlı Devleti’nden önce ‘anayasal devrim’ yapması Jön Türkler için mahcubiyet vericiydi. Devrimin hem kitlesel hem de kansız olması dikkat çekici başka bir özellikti. Ama daha ilginci, o güne dek ‘gerici’ olarak niteledikleri din adamlarının ‘ilerici’ ve ‘özgürlükçü’ bir rol oynayabileceğini görmüşlerdi. Jön Türkler bu tarihten itibaren ‘ümmet’, ‘şeriat’, ‘şura’ gibi dinsel terimleri daha sık kullanmaya başladılar, daha önce Abdülhamit yandaşlığından ve sessizliğinden dolayı kınadıkları Şeyhülislamı halkı ‘doğru yola’ yöneltmek üzere göreve davet ettiler, din adamlarına ‘Necef tecrübesini inceleme’ tavsiyesinde bulundular. İslamcı retoriği 1909’da (31 Mart Vak’ası sırasında) orduyu harekete geçirirken, 1914’ten itibaren gayrimüslim unsurları ülkeden sürerken de kullandılar.
VERGİ AYAKLANMALARI . Jön Türkleri 1906-1907 arasında Kastamonu, Erzurum ve Bitlis’te yaşanan halk ayaklanmaları da çok etkiledi. Kastamonu’da halk, validen dürüst olmayan bazı yöneticilerin görevden alınmasını talep etmiş, istekleri yerine gelmeyince de on gün süre ile telgrafhaneyi işgal ederek İstanbul’la iletişimi kesmişlerdi. Bunu Erzurum’daki isyan izledi. Vergilerin arttırılmasına kızan halkın gösterisi yöneticilerce yasaklanınca, halk valinin evini kuşattı, vali ancak, birkaç polisin ölmesiyle biten silahlı müdahaleden sonra kurtarılabildi. Esnafın dükkanlarını açmayı reddetmesi ve protestoların devam etmesi üzerine vali görevden alındıktan sonra olaylar yatıştı. Bitlis’te beş bin Müslüman Türk ve Kürt, rüşvet almak ve zimmetine mal geçirmekle suçladıkları valinin evini sardı, vali kaçtı ama isyan ancak, isyanın lideri öldürüldükten sonra bitirilebildi. Bölgede kontrolü sağlamak ancak ordu birlikleri sağlayabildi.
Başlangıçta Jön Türkler önce bu isyanları Kürt ve Ermenilerin ayrılıkçı hareketleri sandılar ancak daha sonra olayların tümüyle baskıcı ve sömürücü devlete yönelik hareketler olduğunu anladılar. Özellikle etnik açıdan son derece hassas bir durumda olan Erzurum’da, Hıristiyan ve Müslüman unsurların birbirine düşmeden, sadece vergi ve yönetimsel haksızlıklara odaklanması onlar için çok öğretici olmuştu. Gerçi olaylardan sonra Ahmet Rıza sadece Kastamonu ve Erzurum’un ‘Müslüman-Türk’ isyancıların başarısını kutlamış ve bazı İttihatçılar benzer isyanları imparatorluğun diğer bölgelerine de yaymayı önerdiğinde, isyanların ‘avami’ yanını görmezden gelmişti ama, lideri kim olursa olsun Jön Türkler, halkın tahammülünün kalmadığını anlamışlar ve Abdülhamit’i devirmek için cesaretleri artmıştı.
HIRİSTİYANLAR KOMİTACILAR . Selanik’teki ‘radikal’ Osmanlı Hürriyet Cemiyeti ile Paris’teki ‘entelektüel’ Terakki ve İttihat Cemiyeti, Eylül 1907’de, birleşerek Osmanlı Terakki ve İttihat Cemiyeti aldı ve örgütte radikallerle entelektüeller arasındaki makas iyice kapandı. Yeni cemiyet Makedonya’daki ayrılıkçı, milliyetçi hareketlerden, özellikle Yunanlılar ve Bulgarlardan, devrime adanmış 10-15 kişilik silahlı köylü gruplarının hayati rolünü öğrendi. Ancak Jön Türkler, işbirliği yaptıkları Makedon VMORO’dan (Dahilî Örgüt)) farklı olarak, Müslüman-Türk köylülerinin örgütlenmesinde ağırlığı, köylülere değil askeri kadrolara verdiler. Öyle ki, 1895'ten beri bu tür örgütlenmeye karşı çıktığı için genç subaylarca ağır eleştirilere uğrayan Ahmed Rıza bile genç Osmanlı subaylara ‘Çete Teşkili Lüzûmuna Dair Mektub’ yazacak hale gelmişti. Özellikle Manastır, Resne, Ohri, Üsküp, Gevgili, Edirne, Kosova, Drama gibi merkezlerde, İkinci ve Üçüncü Ordu’nun kadrolarının yer almadığı tek bir toplantı, tek bir gösteri, tek bir ayaklanma gerçekleşmedi. Cemiyetin fedaileri, 1908 Haziran’ından itibaren Balkanlarda tam bir terör estirdiler. Onlarca kişiyi ‘cemiyete karşı çıkmak’ veya ‘hafiyelik yapmak’ gibi gerekçelerle öldürdüler. Ama, sadece fedailer değil Cemiyet’in ‘millî taburlar’ ve ‘alaylar’ adını verdiği birlikler ve VMORO sol kanadı çeteleri de askerî ayaklanmayla ilgisi olmayan eylemler gerçekleştirdiler. İttihatçıların bu yöntemi çok sevdikleri 1908 sonrasında gerçekleştirdikleri suikastlardan görüldü.
İTTİHATÇI-TAŞNAK İTTİFAKI . Abdülhamit’in Müslüman-Türk muhalifleri İttihat ve Terakki Cemiyeti’nde örgütlenirken, Rusya’daki Narodnik (Rusça ‘Halka Doğru’ demek) hareketinden etkilenen Ermeniler ise, 1887’de İsviçre’de kurulan ‘Marksist’ Hınçak (Çan) Cemiyeti (1909’dan sonra Sosyal Demokrat Hınçak Partisi adını aldı) ile 1890’da Tiflis’te kurulan ‘milliyetçi-sosyalist’ Taşnaksutyun’da (Ermeni Devrimci Federasyonu-EDF) örgütlenmişlerdi.
1894-1896 arasında Doğu Anadolu ve İstanbul’da yaşanan olaylar sırasında yüz bine yakın Ermeni’nin hayatını kaybetmesi üzerine ‘Büyük Devletler’ in Osmanlı Devleti’ne müdahale etmesinden korkan Jön Türkler, Ahmed Rıza ve Dr. Nazım aracılığıyla Hınçak Partisi’ne Doğu bölgelerindeki reform taleplerinden vazgeçmelerini önermişti. Benzer temaslar Tunalı Hilmi Bey aracılığıyla Cenevre’deki Taşnaklar ile yapılmıştı. Aslında Ermeni tarafı geri adım atmak istemiyordu ama, Jön Türklerin İstanbul’daki merkezlerinin, 1897’de Abdülhamit tarafından basılması üzerine geri adım attılar. İki taraf da, tek başına Abdülhamit’i alaşağı edemeyeceğini anlamıştı.
1907 KONGRESİ . 1905’de Abdülhamit’e karşı düzenlenen başarısız suikastı İttihatçıların destekleyip desteklemediği hala açıklığa kavuşmadı ancak 27-29 Aralık 1907’de Paris’te yapılan kongrede, Anadolu’da yaygın bir teşkilatları ve etkinlikleri olmayan İttihatçıların Ermenilerle temasa geçtiklerine dair belgeler var. Jön Türklerin 1902 ve 1907 kongrelerine de katılmayan Hınçak partisi ittifak teklifini geri çevirdi ancak Taşnaklar kabul etti. İttifakın temel hedefleri, mevcut rejimin devrilmesi, meşruti bir yönetim kurulmasıydı.
Avusturya-Macaristan İmparatorluğu’nun, Avusturya sınırından Selanik limanına uzanan bir demiryolu inşa etmeye karar vermesi, Makedonya’nın Osmanlı Devleti’nden kopmasından korkan Jön Türkleri alarma geçirecek, 3 Temmuz 1908’de Resneli Niyazi Bey komutasındaki kuvvetler dağa çıkacak ve 20 gün sonra da İttihatçılar Abdülhamid’e 1876 Kanuni Esâsî’sini ikinci kez ilan ettireceklerdi. Enver Bey “ezelden beri hepimiz kardeşiz. Artık Bulgar, Rum, Romen Yahudi, Müslüman yok. Bu mavi gökyüzü altında hepimiz eşitiz. Bizler Osmanlı olmakla gururluyuz” demiş, Talat, Dr. Nazım ve Bahaddin Şakir İttihatçılar daha önce alınmış kongre kararlarına bağlılıklarını teyid etmişlerdi. Ancak daha ilk günden, Abdülhamit’i tahttan indirmekten vazgeçtikleri anlaşıldı.
Ekim-Kasım aylarında yapılan seçimler için çıkarılan İntihap Kanunu ‘Müslüman-Türk’ unsurlara ayrıcalık sağladığı için bazı bölgelerde gayrimüslimler seçimlere katılmaktan vazgeçtiler. Ancak bütün olumsuzluklara rağmen, 17 Aralık 1908’de açılan Mecliste 147 Türk, 60 Arap, 27 Arnavut, 26 Rum, 14 Ermeni, 10 Slav ve 4 Yahudi üye vardı. Partilere göre dağılım ise 160 İttihatçı, 20-25 Ahrarcı (Prens Sabahaddin yanlısı), 4 Taşnak, 1 Hınçak, 2 Bulgar ‘Devrimci’, 1 Bulgar ‘Sosyal Demokrat’ ve 70 bağımsız şeklindeydi.
Ancak bu ılımlı atmosfer de uzun sürmedi. 31 Mart 1909 Olayı’ndan sonra ülke padişahın mutlakıyetçi yönetiminden kurtulmuştu ama kendini diğer etnisitelerden üstün gören ‘millet-i hakime’ adına göstermelik bir meclis ve ordudan aldığı destekle ülkeyi perde arkasından istediği gibi yöneten İttihat ve Terakki’nin, daha doğrusu, onun içindeki küçük bir kliğin sultası altına girmişti. Vatandaşlık hak ve özgürlükleri kısıtlayan yasa ve bir dizi baskıcı uygulamadan sonra, 1908’i coşkuyla karşılayan gayri-Türk unsurlar, bir süre sonra anayasanın eşitlikler üzerine kurulu bir toplum düzeninin garantisi olmadığını görünce, Avrupa’da ve Balkanlarda esen milliyetçilik rüzgarlarının da etkisiyle, İttihatçılarla kurdukları ittifakları gözden geçirmeye başladılar, birkaç yıl sonra da imparatorluk kaçınılmaz sonuna doğru gitti.
SONSÖZ YERİNE . Bazı araştırmacıların, ‘vergi ayaklanmaları’nı öne çıkararak II. Meşrutiyet’in İlanı olayına bir halk ayaklanması karakteri vermek istemesi gerçeği yansıtmıyor. Öncelikle, 1908’i hazırlayan kitlesel olaylar imparatorluğun Makedonya toprakları ile sınırlıydı. Doğu Anadolu’daki ayaklanmalar ise Jön Türklerin kontrolünde değildi. Nitekim Jön Türkler Doğu’daki eksikliklerini Taşnaklarla ittifak kurarak gidermek zorunda kalmışlardı. İkinci olarak Jön Türklerin devrimden anladığı, Osmanlı tarihi boyunca Yeniçerilerin yaptıklarından ya da 1876’da Abdülhamit’e I. Meşrutiyet’i ilan ettiren asker sivil bürokratların anladığından çok farklı değildi. Yani ‘devrim’ denilen şey, devletin içinde iktidarın el değiştirmesinden ibaretti. Üçüncü olarak, İttihatçılar için ‘anayasal devrim’ etnik kavgaları ve ayrılıkçı hareketleri önleyerek imparatorluğu kurtarmak, hatta görkemli geçmişi canlandırmak için önemliydi, yoksa ‘birey ve vatandaşlık hakları’ ve ‘özgürlükler’ için değildi. Sonuç olarak, İttihat ve Terakki başından itibaren mevcut düzeni ‘restore’ etmek üzere yola çıkmıştı. Dolayısıyla ‘1908’ yürütücülerinin ‘Aydınlanma’ felsefesinden beslenmesine rağmen ‘Aydınlanmacı’ anlamda bir ‘devrim’ değildi, daha çok kavramın 17. yüzyılda taşıdığı anlamıyla ‘restorasyoncu’ bir hareketti. İttihatçılar bireyin ve vatandaşların hak ve özgürlüklerini, ‘milletin hakları’na kurban ettikleri için ‘liberal’ de değildi.
Son olarak İttihatçılar başlangıçta liberal olup, sonradan muhafazakarlaşmış da değildi. Aksine bu seçim 1908’den önce yapılmıştı.
Kaynakça: Nader Sohrabi, “Global Waves, Local Actors: What the Young Turks Knew about Other Revolutions and Why It Mattered”, Comparative Studies in Society and History, (2002), S. 44, s. 45-79; Şükrü Hanioğlu, Bir Siyasal Örgüt Olarak Osmanlı Ittihad ve Terakki Cemiyeti ve Jön Türklük, Cilt I: (1889–1902). İstanbul:İletişim Yayınları, 1986; a.g.y., Preparation for a Revolution, The Young Turks (1902-1908), New York: Oxford University Press, 2001; Aykut Kansu, The Revolution of 1908 in Turkey, Leiden: E. J. Brill, 1997.
.20-7-08
.Othello’nun güzel ülkesi Kıbrıs
KIBRIS’IN FETHİ • 16/17. yüzyıl yazarı Shakespeare’in Othello adlı tiyatro eseri Kıbrıs’ta geçer. Bu güzel ada bir zamanlar Mısırlıların ülkesiydi. Sonra Fenikeliler, Asurlular, Persler, Romalılar, Bizanslılar, Emeviler, Abbasiler, Templar Şövalyeleri, İngilizler, Cenevizliler ve Memlukluların hâkimiyetine girdi. 1489’da başlayan Venedik dönemine, 1571’de Lala Mustafa Paşa komutasındaki Osmanlı ordusu son verdi. II. Selim, Venedikliler tarafından zorla Katolikliğe geçirilen Rumların Ortodoksluğa dönmesine izin verdikten sonra, adada bıraktığı 20 bin askerin yanına10 bin kadar Türkmen göndererek nüfus yapısını dönüştürmeye başladı. İzleyen yüzyıllarda, Anadolu’da huzursuzluk çıkaran Türkmen aşiretlerinin ve diğer kişilerin Kıbrıs’a sürülmesine devam edildi.
KIBRIS’IN TERKİ • Ancak 1754’te ‘millet’ olarak kabul edilen Rumların modern anlamda ‘milliyetçi’ uyanışı 1821 Mora ayaklanması ile eşzamanlı oldu. Kilisenin önderliğindeki kalkışma Vali Küçük Mehmet Paşa tarafından bastırıldı. Kıbrıslı Rumların gelecek tahayyüllerini oluşturan meşhur Enosis (Yunanistan’la birleşme) fikri ilk kez 1828’de dile getirildi. Kıbrıs, Süveyş Kanalı’na yakın konumuyla İngilizlerin her zaman ilgisini çekmişti. İngilizlerin beklediği fırsat 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı ile çıktı. Savaştan Rumeli’yi kaybederek ve büyük tazminatlar ödeyerek çıkan II. Abdülhamit, Kars, Ardahan ve Batum’a giren Rus ordularının geri çekilmesi karşılığında, Kıbrıs’ı İngiltere’ye kiraladı. İngiltere adaya bir ‘yüksek komiser’ atadı, böylece Kıbrıs hukuken Osmanlı Devleti’nin, fiilen İngiltere’nin oldu.
ENOSİS VE TAKSİM • Bu tarihte nüfus 186 bin civarındaydı ve bunun 46 bini Müslüman’dı. Bu oran ileriki yıllarda da aşağı yukarı aynı kaldı ve iki toplum arasında dengeli bir ilişki kurulmasını engelledi. 20. yüzyılın ilk yarısı İngilizlerin tavrı sayesinde nispeten yumuşak geçti ama, 1955’te Rumlar İngiliz sömürgecilerini adadan kovarken, Türkler Enosis korkusu ile İngilizleri destekleyince iki toplumun arası açıldı. Ardından işe uluslararası aktörler ve anavatanlar karıştı. Rumlar Enosis, Türkler ‘Taksim’ dediler. Rumlar ‘Akritas Planı’, Türkler ‘Geçici Merhale Planı’ dediler ve 1960’da Türkiye, Yunanistan ve İngiltere’nin garantörlüğü altında kurulan, iki toplumun eşit haklara sahip olduğu bağımsız Kıbrıs Devleti’ni 1963’te fiilen, 1974’te hukuken yıkmayı başardılar. Aynı çevreler iki toplumu birleştirmemek için ellerinden geleni yapmaya devam ediyorlar. Bu yazıda Kıbrıs’ın modern tarihine bir göz atacağız.
MODERN MİLLİYETÇİLİKLER • Kıbrıs’ta Türk milliyetçiliğinin doğuşu, Jön Türkler’in Mekteb-i Tıbbiye’de ilk örgütlenmesiyle eş zamanlı oldu. 1891’de Lefkoşa’da Kıraathane-i Osmanî adlı örgüt kuruldu, Feryat adlı bir de gazete çıkarıldı. Ama padişah ve İngiltere yanlısı hareketler de güçlüydü. 1907’de Britanya’nın genç Sömürgeler Bakanı Winston Churchill, Kıbrıs’a geldiğinde tren istasyonu boydan boya Yunan bayrakları ve Enosis talebini dile getiren pankartlarla donatılmıştı. Kıbrıslı Türkler bu manzara karşısında Churchill’i karşılamaya gitmemişler, özürlerini ve şikâyetlerini daha sonra arz etmişlerdi. Durumun hassasiyetini fark eden Churchill, Helenlerin ulusal bilincine ve özgürlük tutkusuna hayran olduğunu ifade ettikten sonra, Müslümanların rencide edilmemesi için uyarıda bulunmuştu. Rum toplumunun liderinin buna cevabı “Bu küçük azınlığın uygarlık ve ekonomik gelişme bakımından herhangi bir önem taşıdığı iddia edilemez” olmuştu. Bu sözler, Rumların bundan böyle, 300 yıllık Osmanlı hâkimiyetine duydukları nefreti onların bakiyesi olan Türklere yönelteceğini gösteriyordu. Türkler ise 300 yıllık hâkim pozisyonu kaybetmeyi hiçbir zaman hazmedemeyeceklerdi.
YA YUNANİSTAN EVET DESEYDİ? • Balkan Savaşı bittiğinde, Türk toplumu, İngiliz yönetimine başvurarak Kıbrıs’ın İngiltere veya Mısır’a bağlanmasını isteyecek kadarçaresizdi. Rumlar ise buna dünden razıydı. Bu arzular, Osmanlı Devleti Almanya’nın yanında savaşa girince gerçekleşti. İngiltere, Ada halkının isteğini ileri sürerek, 5 Kasım 1914’te Kıbrıs’ı ilhak etti. Osmanlı Devletibu yasadışı ilhakı protesto etmekleyetindi. Ekim 1915’te, İngiltere bir hafta içinde İttifak Devletleri’ne savaş açması ve Bulgaristan’a karşı sefer düzenlemesi karşılığında Kıbrıs’ı Yunanistan’a vermeyi teklifettiğinde az daha Enosis gerçekleşiyordu ama neyse ki Zaimis başkanlığındaki Yunan hükümeti bu öneriyi reddetti. Haziran 1917’de başkanlık koltuğuna üçüncü kezoturan Venizelos da, Ortadoğu haritasının yeniden çizildiği Paris Konferansı’nda kendisine önerilen Kıbrıs’ı değil, Batı Anadolu’yu isteyecekti.
LOZAN’DA ELVEDA • Osmanlı’nın Kıbrıs’ı çoktan unuttuğu 28 Ocak 1920’de Osmanlı Meclis-i Mebusanı’nda kabul edilen ünlü ‘Misak-ı Milli’ belgesinde Kıbrıs’a değinilmemesinden anlaşılıyordu. Kemalist kadroların da Kıbrıs’ı önemsemediği, 1923 tarihli Lozan Barış Antlaşması’ndan belli oldu. Anlaşmanın 21. Maddesi, “Türkiye, Britanya hükümeti tarafından Kıbrıs’ın 5 Teşrinisani 1914’te ilan olunan ilhakını tanır” derken, tek olumlu adım, Kıbrıslı Türklere, Türkiye Cumhuriyeti vatandaşlığı ile İngiliz vatandaşlığı arasında tercih yapma hakkının (Hakk-ı Hıyar) verilmesiydi. O dönemde, Türkiye’nin Kıbrıs’taki Türk varlığını korumaya yönelik bir politikasının olmadığı, Kıbrıslı Türklerin Türkiye’ye göç etmesi için teşvikler yapılmasından belliydi. 21. Madde uyarınca 5-6 bin kadar Kıbrıslı Türk Türkiye’ye göç etti. Ancak Türkiye’de ciddi sorunlarla karşılaştılar. İlginçtir, Türklerin Ada’dan ayrılmamasına karşı çıkan taraf Türkleri Rumlara karşı bir denge unsuru olarak gören İngilizlerdi! Rumların 1931’den itibaren açıkça dillendirmeye başladıkları Enosis talebini sürekli püskürten de onlar oldu.
DP’NİN BATICI POLİTİKALARI • 1941’de Kıbrıs Komünist Partisi (KKP) yerine kurulan AKEL, kilisenin yönlendirdiği milliyetçi halk kitlelerine hoş görünmek için, sosyalist ilkelerden uzak politikalar izlemeye başladı, II. Dünya Savaşı sırasında her iki toplumun üyeleri İngilizlerin yanında Nazilere karşı savaştılar. Bu dönemde sendikalarda, meslek örgütlerinde birlikte örgütlendiler. 1950’de Rumlar İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra pek çok ülkeye tanınan ‘kendi kaderini tayin’ hakkı uyarınca bir plebisit yaparak Yunanistan’a bağlanmak istediğinde Türkiye hâlâ eski tavrını sürdürüyordu. Hatta 1949’da CHP’nin Dışişleri Bakanı Necmettin Sadak, 1950’de ise DP’nin Dışişleri Bakanı Fuat Köprülü “Türkiye ve Yunanistan arasında Kıbrıs diye bir sorun yoktur” diyerek Yunanlıların ve Rumların elini epeyce güçlendirmişlerdi. Aslında bunda şaşılacak bir şey yoktu; çünkü o yıllarda hem CHP’nin hem de DP’nin en önemli hedefi Batı bloğuna ve NATO’ya kabul edilmekti. Aynı arzu Yunanistan’da da olduğu için, taraflar suyu bulandırmak istemiyorlardı. Nitekim 1952 yılında Türkiye ve Yunanistan arasında diplomatik bir bahar yaşandı. Ocak ayında Yunanistan Dışişleri Bakanı Ankara'ya geldi, Nisan-Mayıs’ta Adnan Menderes ve Fuat Köprülü Atina’ya gitti, bunları Yunan Kral ve Kraliçe'sinin Ankara ziyareti ile Cumhurbaşkanı Celal Bayar’ın Atina ziyaretleri izledi.
‘ŞAHİN’ BAKAN FATİN RÜŞTÜ ZORLU • Rum toplum lideri Baş Piskopos Makarios’un zorlamasıyla 1954’te Kıbrıs’ın ‘kendi kaderini tayin hakkı’ BM’nin gündemine alındı. Bu kararın alınmasında İngiltere’nin Kıbrıs’taki egemenliğini sınırlamak isteyen Sovyetler Birliği ve onun çevresinde kümelenen ülkeler kilit rol oynamıştı. İngiltere ise Kıbrıs’ın uluslar arası platformda tartışılmasını istemiyordu çünkü 1952’deki Nasır darbesiyle Süveyş’ten çıkarılmalarından beri Kıbrıs Akdeniz’deki en önemli üsleri konumundaydı.
1955’te EOKA, Ada’yı İngiliz sömürgeciliğinden kurtarıp ardından Yunanistan’a bağlamak için silahlı tedhiş hareketlerine başlayınca İngilizler Kıbrıslı Türkleri polis ve komando olarak kullanmaya başladılar. O güne kadar Kıbrıs nasıl bir statüye sahip olursa Türkiye açısından iyi olur konusunda kafalar karışıktı ama ‘güvercin’ Fuad Köprülü’nün yerine ‘şahin’ Fatin Rüştü Zorlu’nun Dışişleri Bakanı olunca durum değişecekti. Rakiplerinin ‘sert, kırıcı, yabancı düşmanı, çok zeki’ gibi sıfatlarla tanımladığı Zorlu ile birlikte Türkiye aktif biçimde ‘Taksim’ politikasına yöneldi. Aslında bunun için uygun bir zamandı çünkü 1955 yılı Mart ayında Türkiye, Irak, İran ve Pakistan arasında imzalanan Bağdat Paktı dolayısıyla ABD ve İngiltere, Türkiye’ye toleranslı davranıyorlardı. 29 Ağustos 1955’te Türkiye ve Yunanistan Londra’ya davet edildiler. Rumlar bağımsızlık istiyorlardı. Türkiye’nin tercihi ise mevcut statünün korunmasıydı. Ama eğer İngiltere Ada’dan çekilirse Kıbrıs’ın Türkiye’ye verilmesini istiyorlardı. Kıbrıs’ın neden kendilerine verilmesi gerektiğini mantıklı biçimde açıklayamayan Türkiye, İngiltere’nin Kıbrıs’a muhtariyet vermeye razı olduğunu görünce büyük bir oyun tezgâhladı.
Türk Heyeti Londra’da köşeye sıkışmışken, 3 Ağustos 1955’te, Kıbrıs’taki ‘Kıbrıs Türk’tür Partisi’nin lideri Dr. Fazıl Küçük, İstanbul’daki ‘Kıbrıs Türk’tür Türk Kalacaktır Cemiyeti Başkanı Hikmet Bil’e çok ateşli bir mektup yazdı. Mektupta, Kıbrıs’ta Rumların taşkınlıklarının arttırdığı, eğer duruma müdahale edilmezse, Türklere yönelik genel bir katliamın başlayacağı belirtilmekteydi. Ortada katliam tehlikesi falan yoktu ama Türkiye’dekiler mesajı almıştı. 28 Ağustos’ta Menderes, Rum-Yunan ikilisini sert bir dille eleştirdikten on gün sonra, 6-7 Eylül yağması başladı. Türk heyeti utanç içinde Londra’yı terk etmek zorunda kaldı ama Kıbrıs’a ‘muhtariyet’ verilmesi tehlikesi savuşturulmuş oldu.
DURRELL VE SHAKESPEARE • Bu tarihten sonra Türkiye ‘Taksim’ politikasına yöneldi. Bunun ilk işareti Menderes’in, 5 Temmuz 1956’da Meclis’te ilk kez Kıbrıs’a müdahaleden söz eden konuşmasıydı. 1957’de aşağıda öyküsünü okuyacağınız Türk Mukavemet Teşkilatı (TMT) kuruldu ve örgüte her türlü destek verildi. Kıbrıs Türk’tür Partisi’nin lideri Dr. Fazıl Küçük önderliğinde Kıbrıs’ta ve Türkiye’de 50’ye yakın ‘Ya Taksim Ya Ölüm’ mitingi düzenlendi ve kamuoyu ‘Taksim’ için hazırlandı. Ancak, İngiltere, Akdeniz’deki bu uygun üs alanının bölünmesine razı olmadığından ne Rumların Enosis’i, ne Türklerin Taksim’i gerçekleşti. (Bu konu ile ilgili BM görüşmelerinde Yunan temsilcisi Averof, Kıbrıs’ta uzun yıllar yaşamış İngiliz yazar Lawrence Durrell’in Acı Limonlar adlı kitabından, Kıbrıs’ta Rumların ve Türklerin barış içinde birlikte yaşadıkları yıllara dair bir pasaj okumuş, Zorlu’nun cevabı Shakspeare’in Othello piyesinden Türklerin Kıbrıs’ın öneminin farkında olduğundan ve Kıbrıs’ı göz ardı edecek kadar beceriksiz olmadığından söz eden bölüm olmuştu.) Kıbrıs Cumhuriyeti’nin 1960 tarihli Anayasası’na göre Devlet Başkanı Rum, yardımcısı Türk olan ve her ikisinin de veto yetkisi vardı. Hükümette temsil oranı 7’ye 3 oranında Rumlar lehine olacaktı. Anlaşmanın uygulanması İngiltere, Türkiye ve Yunanistan’ın garantörlüğü altındaydı.DP ile CHP arasındaki sert tartışmalardan sonra Kıbrıs Anlaşması DP’nin oylarıyla kabul edildi.
EOKA • İlerleyen yıllarda Kıbrıslı Rumların ‘Enosis’ özlemlerini gerçekleştirmek üzere tedhiş eylemleri yürütecek olar EOKA (Kıbrıslı Savaşçıların Ulusal Birliği) 1951’de George Grivas tarafından kurulmuştu. Grivas, siyasi sahneye Yunan İç Savaşı sırasında ‘X’ adlı bir örgütün lideri olarak çıkmıştı. Siyasi çizgisi kralcılık olarak özetlenebilecek Grivas, iç savaş sırasında Nazilerle dirsek teması içinde, komünistlere karşı mücadele etmişti. EOKA’nın hedefi Enosis’i gerçekleştirmek yani Kıbrıs’ı Yunanistan’la birleştirmekti. Örgüt ilk eylemini 1 Nisan 1955’te Lefkoşa’da İngiliz birimlerine karşı yaptı. Ardından Türk Büyükelçiliği bombalandı. Bu tarihten sonra gerek İngilizlere, gerek solcu ve liberal Rumlara, gerekse Türklere karşı şiddet eylemlerini devam ettirdi. Grivas beklendiği gibi, bağımsız bir Kıbrıs devleti fikrinden hiç hoşlanmamıştı. Bu nedenle, 1960 sonrasında eylemlerine aynı şiddetle devam etti. (Ancak artık karşısında kuruluş hikayesini aşağıda okuyacağınız Türk örgütü vardı.) Mevcut düzeni sürekli tehdit eden ve istikrarsızlık kaynağı olan Grivas, 1967’de Ada’dan uzaklaştırıldı ancak 1971’de Yunanistan’daki ABD destekli Albaylar Cuntası’nın desteği ile gizlice Kıbrıs’a döndü. Örgütün adını EOKA-B olarak değiştirdi ve öldüğü 27 Ocak 1974’e kadar hem Rumlara hem Türklere karşı tedhiş eylemlerine devam etti.
ÖZEL HARP DAİRESİ’NİN BECERİKLİ ÇOCUĞU: TMT
EOKA-B konusunda daha ne söylesek az, ancak ‘İğneyi başkasına, çuvaldızı ise kendimize batırmamız’ gerekirse Türk tarafı da hiç boş durmamıştı. Üstelik KTEMB (Kıbrıs Türk Mukavemet Birliği), Karaçete, 9 Eylül, Kıbrıs Türk Komandoları ve Volkan gibi amatör grupların başarısız olması üzerine, duruma Türkiye bizzat el koymuştu. Seferberlik Tetkik Dairesi’nin (1965’te adı Özel Harp Dairesi oldu) 9 Kasım 1957’de, üç kişi tarafından Lefkoşa’nın varoşlarından Eğlence semtindeki bir evde temelleri atılan gizli örgüt, ileriki yıllarda Türkiye’nin Kıbrıs politikasının şekillenmesinde hayati rol oynadı.
MAHŞERİN ÜÇ ATLISI • Bu örgütün adı Türk Mukavemet Teşkilatı (TMT) idi. Toplantıdaki üç kişiden Rauf Denktaş, Ada’daki İngiliz okullarını bitirdikten sonra İngiltere’de hukuk eğitimi almış, 1949’dan itibaren adadaki İngiliz Mahkemeleri’nde savcılık yapmış bir hukukçuydu. O günlerde, Kıbrıs Türk Federasyonu’nun başkanlığını yapmak için savcılıktan istifa etmişti. Burhan Nalbantoğlu milliyetçi bir doktordu. Kenan Tanrısevdi ise görünüşte T.C. Başkonsolosluğu’nun idari ataşesi idi ama aslında bir istihbarat görevlisi idi. Türkiye’nin Kıbrıs politikasını şekillendirmek üzere adaya gönderilmiş olduğu anlaşılıyordu. (Nitekim bazı kaynaklar, TMT’nin Türkiye’de kurulduğunu, buna Kıbrıslı Türklerin daha sonra dahil edildiğini iddia ederler.) Üç adam, o gece sabaha kadar çalışarak teşkilatın ana hatlarını saptadılar. Rauf Denktaş ‘Mülayim’ (ileriki yıllarda ‘Toros’), Kenan Tanrısevdi ‘Nazım’, Burhan Nalbantoğlu ise ‘Raci’ kod adını almıştı. Üç adam, örgütü Kıbrıslı Türkler’in lideri Dr. Fazıl Küçük’e haber vermemeye karar verdiler. Çünkü Küçük, Dr. Nalbantoğlu’nu pek sevmezdi. TMT’nin kuruluşu 26 Kasım 1957 akşamı tüm Ada’ya dağıtılan bildirilerle duyuruldu. Dr. Fazıl Küçük örgütü ilk kez bu bildiriden öğrendi. Duruma kızdı ama Denktaş kendisini ikna etti.
ANAVATANDAN KUMANDALI • 1957 yılının son günlerinde Türk Hükümeti Dr. Küçük ile Rauf Denktaş’ı Ankara’ya çağırdı. Denktaş’ın savcılıktan istifası henüz İngiliz yönetimince kabul edilmediğinden çağrı gizli tutulmuştu. Fakat Dışişleri Bakanı Zorlu’nun Başbakan Menderes’i ikna etmesi zor oldu. Çünkü, o günlerde ABD’nin ekonomik desteğine ihtiyaç duyan Menderes daha yumuşak bir profil çizmekten yanaydı. Beş ay sonra Menderes engeli aşıldı, konu Genelkurmay Başkanı’na nakledildi. Dr. Küçük ve Denktaş tekrar Ankara’ya çağrıldılar ve Seferberlik Tetkik Kurulu (STK) Başkanı Daniş Karabelen ve ekibiyle tanıştırıldılar. Plana göre TMT sadece Türkiye’deki STK’ya hesap verecekti. Faaliyetler son derece gizli yürütülecek Türkiye’nin ve Türk ordusunun adı işe karıştırılmayacaktı. Kıbrıs’a gönüllü olarak gidecek subayların her türlü yasal hakları saklı tutulacak ve süresiz izinli sayılacaklardı. TMT’nin görevi Kıbrıs’taki Türk varlığını silahla korumak ve Türkiye’nin izleyeceği Kıbrıs politikalarını desteklemek olacaktı.
ORDU-MİLLET ELELE • Uzun araştırmalar sonucu Kore Savaşları’nda büyük yararlılıklar göstermiş, askeri raporlarda ‘ciddi, ağırbaşlı, cesur, disiplini seven, mütevazı, gizli harekât tekniğini çok iyi bilen’ biri olarak tarif edilen Yarbay Rıza Vuruşkan TMT liderliğine atandı. Başkan yardımcısı İsmail Tansu’ydu. ‘Doğan’ kod adlı Tansu, Ankara’da Tunalı Hilmi Caddesi’ndeki Kıbrıs Türk Kültür Derneği’ni karargâh olarak kullanırken, ‘Başkurt’ kod adını alan Rıza Vuruşkan beş kişilik ekibiyle 31 Temmuz 1958 günü Kıbrıs’a indi. Pasaportunda Ali Conan yazan Vuruşkan’ın görünüşteki işi İş Bankası müfettişliğiydi. Uzun vadeli hedefi 15 bin kişilik bir teşkilat kurmak (yani Kıbrıs Türk toplumunu ‘ordu-millet’ haline getirmek) olan Rıza Vuruşkan hemen işe girişti.
TMT’nin örgüt şemasına göre Kıbrıs, kazalarına göre idari bölümlere ayrılmış, her kazaya ‘yayla’ kod adı ve Türkiye’den bir şehir adı (Lefkoşe’ye ‘Konya Yaylası’, Magosa ‘Erzurum Yaylası’, Larnaka’ya ‘İskenderun Yaylası’, Limasol’e ‘Antalya Yaylası’, Baf’a ‘İzmir Yaylası’ Lefke’ye ‘Bursa Yaylası’) verilmişti. Yaylalar ‘sancak’ adlı alt birimlere ayrılmıştı. Sancakların altında ‘otağ’, otağın altında ‘petek’, peteğin altında ‘oğul’ birimleri vardı. ‘Oğul’ların üyelerine ise ‘kurt’ (1963 sonrası ‘mücahit’), ada komutanına ‘Bayraktar’, yaylaların başına ‘Serdar’ deniliyordu.
NİŞAN YÜZÜĞÜ • Başta polis teşkilatı, hastaneler ve okullar olmak üzere kurumlardan üye yazımına başlandı. Üyeler karanlık (aynen İttihat ve Terakki’de olduğu gibi) bir odada veya perde arkasından, Türk Bayrağı örtülü bir masanın üstüne konmuş Kur’an ve silahın üstüne el basarak yemin ediyordu. Yeminleri ‘gerekirse ölüm dahil her türlü görevi yapacağına ve ihanetin cezasının ölüm olacağını bildiğine’ dair ifadeyle bitiyordu. Bazılarına göre yeminin ardından kod adı ‘Nişan Yüzüğü’ olan bir tutanak imzalatılıyor, bu tutanak gizli bir yerde muhafaza ediliyordu.
Teşkilatın yazılı bir tüzüğü yoktu ama belli kurallar silsilesi içinde faaliyet gösteriyordu. Buna göre, Türk toplumu aleyhinde faaliyet gösterenler hangi milletten olursa olsun önce bir ihtar mektubu ile uyarılacak, eğer bir düzelme olmazsa, teşkilat üyelerinden seçilen üç kişilik ekip tarafından dövülecekti. Dayakla yola gelmeyen kişinin cezası ölüm olacaktı. Ölüm şekli ve ne gibi silah kullanılacağı idare heyeti tarafından tespit edilecekti. İhtar ve dayak, barış zamanları uygulanacak, karışık zamanlarda ve vakit kaybetmenin aleyhte olacağı durumlarda doğrudan üçüncü maddeye geçilecekti. (Teşkilatın sorumlu isimleri, ölüm cezasının uygulanmadığını iddia ettiler ancak 1960’ta, Bayraktar Camii’nin, iddia edildiği gibi EOKA tarafından değil Türkler tarafından bombalandığını yazan haftalık Cumhuriyet gazetesinden Ahmet Muzaffer Gürkan ve Ayhan Hikmet’in bu fasıldan öldürüldüğü hep söylendi.)
ANKARA VE ANTALYA’DA EĞİTİM • ‘Kurt’ların eğitimi hem Kıbrıs’ta hem Türkiye’de yapıldı. 25-30’ar kişilik gruplar halinde turistik gezi, iş gezisi, sağlık kontrolü gibi gerekçelerle Türkiye’ye gönderilenler, STK’de görevli subaylarca parolaları kontrol edildikten sonra eğitim yapacakları yerlere sevk ediliyorlardı. TMT kamplarındanbirincisi Ankara’ya 40 km. uzaklıktaki Ziir Köyü yakınlarında, Tarım Bakanlığı’na ait terk edilmiş bir çiftlik idi. Diğeri ise Antalya-Kemer yolu üzerinde ormanlık bir alaniçindeydi. Bu kamplarda kalan mücahitlere, Eğirdir Dağ ve Komando Okulu personelitarafından silah kullanımı, bakımı, atış talimi, gerilla, komando, sabotaj, kundaklama ve gizli harekât teknikleri konularında bilgiler veriliyordu.
‘ELMAS’ GEMİSİ GÖREVDE • İngilizler ve Rumlar Ada’nın silahlanmasına şiddetle karşı oldukları için Türkiye mücahitlere silah gönderme işini gizlice yaptı. Pek çok yoldenendikten sonra, Eğirdir Dağ Komando Okulu’nun Mersin ve Anamur’daki depolarına yerleştirilen silah ve mühimmat, ‘Elmas’ balıkçı gemisi ile yapıldı (Elmas, silah taşırken ölen bir mücahidin soyadı idi). Silahların Ada içinde dağıtılması diplomatik personel tarafından yapılıyordu. Ancak, 17 Ekim 1959’de gemi, Silifke Taşucu açıklarında İngilizlere yakalandı. İsmail Tansu silahların denize atılmasını emrettikten sonra gemi terk edildi ama İngilizler durumu anlamışlardı. Makarios, Türkiye’nin Ada’yı silahlandırdığını dünyaya ilan etti. Türkiye Dışişleri Bakanlığı geminin yunus balığı avı için Akdeniz’e açıldığını söyleyerek silah taşıma iddialarını reddetti ama kimseyi inandıramadı. Sonunda İngilizlerin bulduğu formülle, gemicilere dokuz ay hapis cezası verildi ama cezalarını Türkiye’de çekmelerine imkân tanındı. Böylece uluslararası bir skandalın köşesinden dönüldü.
Kıbrıs’ta sivillerin mahkemeleri haricinde toplum yaşamanın her alanına müdahale eden TMT Rauf Denktaş’ın imtiyaz sahibi olduğu Nacak gazetesi aracılığıyla ‘halkı bilinçlendirme kampanyaları’ da yürütüyordu. Bunların başında ‘Türk’ten Türk’e’, ‘Türkçe Konuş’ ve ‘Yerli Malı Kullan Kampanyaları’ gibi Türkiye’nin 1930’lu yıllarının ırkçı kampanyalarının benzerleri geliyordu. TMT’nin kurduğu ‘Çarşı Murakabe Heyeti’ ise İttihatçıların ‘Milli İktisat’ kampanyasının benzerini yaşama geçirmeye çalışıyordu. TMT kampanyalarına uymayanlara para cezası, dayak gibi yaptırımlar uygulanıyordu.
OLAYLAR TIRMANIYOR • Ne tesadüf ki, Vuruşkan ve ekibinin Ada’ya ayak bastığıtarihten itibaren toplumlararası olaylar tırmandı. İngilizler daha ilk aylarda TMT ile ilişkisi olduğunu düşündükleri 65 kişi ile EOKA mensubu olduklarını düşündükleri 1244 kişiyi tutukladılar; ama ne EOKA’yı ne de TMT’yi durdurmaları mümkün olmadı. İki tarafın devletleri ya da ‘derin devleti’ tarafından yönlendirilen EOKA ve uzantıları ile TMT ve uzantıları adayı kan gölüne çevirdiler.
1962 yılından itibaren Lefkoşe, Limasol, Magosa, Baf ve Larnaka’da Türklerin ve Rumların ayrı belediyeleri olması, sınırlarının çizilmesi ve mekanizmasının tespit edilmesi hususundaki anlaşmazlıklar ortamı iyice gerdi. 1963’te Makarios’un Anayasa’nın bazı maddelerinde Türklerin aleyhine tadilat yapmaya kalkması ile zirveye çıkan gerilim 21 Aralık 1963’ten itibaren kanlı olaylara dönüştü. 22 Aralık’ta TMT ‘X’ gününün geldiğine karar verdi ve yer üstüne çıktı. 24 Aralık’ta Rumlar bir Türk ailesini evlerinin banyo küveti içinde vahşice öldürdüler. Bu olayın fotoğrafları, Türkiye’ye gönderilen bir yaralının alçıları altına saklanarak gizlice Kıbrıs’tan çıkarıldı ve tüm dünyada ‘Rum vahşeti’nin delili olarak yankı yaptı. 1963–1964 arasında 364 Kıbrıslı Türk ve 174 Kıbrıslı Rum öldürüldü. 25 bin Türk malını mülkünü geride bırakarak evlerini terk ettiler. Türkiye’deki milliyetçiler de ateşe benzin dökmek için yarışa girdiler. Alparslan Türkeş’in ifadesine bakılırsa, Ada’ya 20 bin milis göndermek için Süleyman Demirel’e başvurmuş ama teklifi kabul görmemişti. Türkiye’nin Kıbrıs’a müdahale etmesi ise 1964’te ABD tarafından sert bir şekilde önlendi.
VE AMAÇ HASIL OLUYOR • 1964-1967 arası, karşılıklı taciz, kaçırma, yaralama gibi nispeten küçük olaylarla geçti. 1966-1967 yıllarında bin kadar Kıbrıslı Türk gencinin öğrenim görmek için Türkiye’ye götürülmesi ve 1964’ten beri Kıbrıs’a girmesi yasak olan Rauf Denktaş’ın gizlice Ada’ya dönmeye kalkması Rum milliyetçilerini hareketlendirdi. 1967’de Geçikkale ve Boğaziçi adlı Türk köylerinin hücuma uğraması üzerine Türk Hükümeti Kıbrıs’a tekrar müdahale kararı aldı ama ABD yine araya girdi ve Grivas Kıbrıs’tan çıkarıldı Ancak bu yumuşama geçici idi. Grivas 1971’te Ada’ya geri döndü, Makarios’un Yunanistan’daki cunta ile arası açıldı, 15 Temmuz 1974’te Nikos Sampson adlı faşist tarafından darbe yapıldı, Makarios adadan sürüldü. Bundan 5 gün sonra Türk Ordusu ‘Barış Harekatı’nı gerçekleştirdi. (Dönemin Atina’daki ABD Büyükelçisi H. J. Tasca yıllar sonra ‘Türkler, Yunanistan’ın Makarios’u devireceğini önceden biliyorlardı ve 20 Temmuz harekat planını buna göre yapmışlardı’ demişti.) 1974 müdahalesinin haklı yanları elbette vardı ama ‘acı yemeğin pişirilmesinde’ Türk tarafının katkısı da küçümsenemezdi. Sonuçta ortaya ‘Türk kontgerillasının doğum ve talim yeri’ olan garip oluşum çıktı. Rauf Denktaş’ın KKTC devlet başkanlığı ile TMT tipi yapılanmalar iyice kurumsallaştı ya da Kıbrıs adeta TMT’leşti.
Türkiye’da bazı çevreler, Kıbrıs’ın aslında 1878’de gönüllü olarak terk edildiğini, Misak-ı Milli sınırları içinde olmadığını, Lozan’da mevcut statüsünün aynen kabul edildiğini, Tek Parti döneminde ve Demokrat Parti’nin ilk beş yılında gündeme bile gelmediğini, 1955’ten beri ise Türkiye’nin ve Kıbrıslı Türklerin Kıbrıs’ı bölmek için en az Yunanistan ve Kıbrıslı Rumlar kadar sıkı çalıştığını kamuoyunun dikkatinden kaçırıp, ‘Kıbrıs meselesi’ni, Avrupa Birliği ile ilişkileri koparmak için kullanmaya çalışıyorlar. Ancak her ne kadar Başbakan Tayyip Erdoğan, 1974 müdahalesinin 34. yıldönümünde, Türkiye’nin resmi politikasının değişmeyeceğini düşündüren beyanatlar verdiyse de, M.A. Talat ve D. Hristofyas’ın birleşme girişimleri Othello’nun ülkesinin makus kaderi değiştirecek gibi görünüyor.
KAYNAKÇA: Rauf Denktaş, Karkot Deresi Anılar, Remzi Kitabevi, 2005; Makrios Drusotis, Karanlık Yön EOKA, Galeri Kültür Yayınları, Lefkoşa, 2007; Engin Naşit, Nişan Yüzüğü, Ateş Matbaası, Lefkoşa: İsmail Tansu, Aslında Hiç Kimse Uymuyordu, Minpa Matbaacılık, 2001; a.g.y., “Türk Mukavemet Teşkilatı” Yazı dizisi, Kıbrıs Mektubu Dergisi, Kıbrıs Türk Kültür Derneği Yayını, Ankara, 1996-1997; Rauf Denktaş, “Cevdet Sunay ve Kıbrıs Türkleri”, Belge Dergisi, Gazi Magosa, 19 Haziran 1982, Yıl 1, sayı 10; “Rıza Vuruşkan’la söyleşi”, Kıbrıs Mektubu Dergisi, 1996-1997; Alparslan Türkeş, Dış Politikamız ve Kıbrıs, Orkun Yayınevi,1979; Ahmet An, Kıbrıs’ta Fırtınalı Yıllar, Lefkoşa, Galeri Kültür Yayınları, 1996; Mehmet Hasgüler, Kıbrıs’ta Enosis ve Taksim’in İflası, Öteki Yayınevi, 1998; Niyazi Kızılyürek, Milliyetçilik Kıskacında Kıbrıs, İletişim, 2005; Hasan Mutlu, “Kıbrıs Türk Mukavemet Teşkilatı”, Lisans Tezi, Hacettepe Üniversitesi, Atatürk İnkılapları Enstitüsü, 2005; “Fetihten günümüze Kıbrıs”, Dosya Editörü: Mehmet Demiryürek, Toplumsal Tarih, S. 103, Temmuz 2002; http://www.cyprus-conflict.net
.27-7-08
.Kürtleri imha etmek’ fikri kime aitti?
Geçtiğimiz hafta 3. Cumhurbaşkanı Celal Bayar’ın kızı Sayın Dr. Nilüfer Bayar Gürsoy’dan bir mektup aldım. Sayın Gürsoy, 13 Temmuz 2008 tarihinde bu sayfada yayınlanan ‘Kımıl Olayı’ndan 49’lar Davası’na başlıklı yazımda dile getirdiğim bazı iddiaların doğru olmadığını belirtiyordu. Mektubu (ara başlıkları tarafımdan eklenmiş olarak) aşağıda bulacaksınız. Mektuptaki iddialara cevabımı da aşağıda bulacaksınız. Cevabımı hazırlarken, üzülerek bir kere daha farkına vardım ki, Türkiye’de görünüşte birbirinden 180 derece farklı ideolojik yönelimlere sahip görünseler de, bu devletin karar mekanizmalarında yer alan şahsiyetler, ‘Kürt Meselesi’ veya ‘Ermeni Meselesi’ söz konusu olduğunda, neredeyse birbirinin kopyası üslup ve yöntemler kullanıyorlar. Bunlar ne yazık ki, kavrayıcı ve kapsayıcı olmak yerine yok sayıcı, dışlayıcı ve daraltıcı özellikler taşıyor. Hatta konumuzda olduğu gibi ‘imha’ gibi en vahşi yöntemleri içeriyor.
BİR ELMANIN İKİ YARISI • Bu benzeşmenin temelinde, ideolojik sandığımız farklılıkların, aslında iktidar bloğu içindeki güç mücadelesinin tezahürleri olması yatıyor. Milli Mücadele’yi örgütleyen, Cumhuriyet’i kuran kadroların İttihatçılığın ‘rahle-i tedrisi’nden geçtiğini biliyoruz. Bu kadrolar dört kıtaya yayılmış bir imparatorluktan, Anadolu’ya sıkışmış küçük bir ulus-devlete dönüşmenin travmasını hiç atlatamadılar ve sürekli bölünme korkusu içinde yaşadılar. Bölünmeyi önlemek için akıllarına ilk gelen ise, çeşitli etnik, dinsel ve dilsel grupların taleplerini yok sayma, dışlama, baskı ve şiddet kullanma oldu. Sayın Nilüfer Gürsoy’un mektubu sayesinde, Celal Bayar ve Cemal Gürsel gibi iki önemli şahsiyetin Kürt Meselesi’ndeki tavırlarına biraz daha yakından bakma, böylece sınırlı da olsa bir zihniyet analizi yapma fırsatı bulmaktan memnunum.
Celal Bayar’ın kızı Dr. Nilüfer Bayar Gürsoy’un mektubu
“27 Mayıs 1960’a yakın bir tarihte Genelkurmay Başkanı Rüştü Erdelhun’un emekliliği gelince görevine bir müddet daha devam etmesi için emeklilik muamelesi ertelenmişti. Bundan kısa bir süre sonra Başbakan Adnan Menderes ve Milli Savunma Bakanı Ethem Menderes, Cumhurbaşkanı Celal Bayar’a gelerek Kara Kuvvetleri Kumandanı Cemal Gürsel’in Genelkurmay Başkanı yapılmasını istemişlerdi. Bayar da, “Rüştü Erdelhun’un Genelkurmay Başkanlığına devam edebilmesi için emekliliğini uzattınız. Şimdi de Gürsel’i tayin etmek istiyorsunuz, yakışık almaz” diyerek teklifi reddetmişti. Celal Bayar’ın Gürsel hakkındaki kanaati olumlu değildi. Kendisinden bir rapor hazırlamasını istemiş, hazırladığı raporu beğenmemişti. Bayar’ın beğenmediği rapor, son günlerde Abdülmelik Fırat’ın bahsettiği, Cemal Gürsel’in “Bin Kürdü sallandırmalı” dediği rapor olmalı.
CEMAL GÜRSEL’İN APORU • Konuya daha açıklık getirmek için Ferzende Kaya’nınMezopotamya Sürgünü Abdülmelik Fırat’ın Yaşam Öyküsü adlı kitabından, Demokrat Parti dönemi Dışişleri Bakanı Fatin Rüştü Zorlu’nun bizzat Yassıada’da Abdülmelik Fırat’a anlattığı Gürsel raporu ile ilgili bölümü aktarıyorum: “49’lar tutuklanmadan önceki günlerde, Reisicumhur, Başbakan, Dışişleri Bakanı, İçişleri Bakanı ve Genelkurmay Başkanı toplantı halindedirler. Konu, Kara Kuvvetleri Komutanı Cemal Gürsel Paşa’nın Doğu ile ilgili raporunun konuşulması. Özet olarak, Kürtler silahlanmışlar; devlete başkaldırabilirler; tedbir olarak beş bin veya iki bin beş yüz kişiyi toparlayıp imha edelim veya kamplarda alıkoyalım, fikri tartışılıyor. Fatin Rüştü Zorlu görüşlerini şöyle dile getiriyor: ‘Biz Batı demokrasisini kabul etmiş bir ülkeyiz. İnsan Hakları Beyannamesi’ni imzalamış bir devletiz. Devletimizin kolluk görevlileri ve yargı mercilerimiz var; suç işleyen vatandaşları yargılayıp cezalandırabiliriz. Ama hukuk dışı bir uygulamaya asla razı olamam. Zaten bu halimizle bile Batı’yadurumumuzu zor izah edebiliyorum.’ Bunun üzerine Adnan Menderes de kendisini destekleyen bir konuşma yapıyor. Ancak Reisicumhur Celal Bayar, konuya değişik bir açıdan bakıyor: “Raporu komutanımızdır. Ya bu raporu inanıp uygulayacağız veyahut inanmayıp Kara Kuvvetleri Komutanı’nı görevden alacağız.” der.” (Ferzende Kaya,Mezopotamya Sürgünü, Anka Yayınları, İstanbul 2003, s. 133). İşte Reisicumhur Celal Bayar’ın, Cemal Gürsel hakkındaki olumsuz kanaatinin ve onun Genelkurmay başkanlığı’na sıcak bakmamasının edeni bu rapordaki şiddet içeren unsurlardır.
13 Temmuz 2008 tarihli Taraf gazetesinde çıkan “Kımıl Olayından 49’lar Davasına” başlıklı yazıda, Kürtler’den bin tanesini sallandırma sözünün Celal Bayar’a mal edildiğini görüyoruz.
BAYAR’IN ŞARK RAPORU • 1993 yılında da Aktüel dergisinde Yaşar Kaya ile yapılan bir röportajda aynı iddia vardı. Tekzibini isteyerek yasal dava açmış ve davayı kazanmıştık. Şimdi de aynı şey tekrarlanıyor! Ortada bin Kürt’ü asmalı diye şiddet içeren bir söz ve bu sözü söylediği ifade edilen tarihe mal olmuş iki kişi var: Bayar ve Gürsel. Bir yanda, 1936 yılında yazdığı Şark Raporu’nda Celal Bayar: “Hariçten sokulmaya çalışılan politikanın zararlı cereyanlarını kırmak ve bu yurttaşları anavatana bağlamak için devamlı çalışmak ister. Kendilerine yabancı bir unsur oldukları resmî ağızlardan da ifade edildiği takdirde, bizim için elde edilecek netice, bir tepkiden ibaret olabilir. Bugün Kürt diye bir kısım vatandaşlar okutturulmamak ve devlet işlerine karıştırılmamak isteniliyor” diye yazmaktadır. (Celal Bayar, Şark Raporu, Kaynak Yayınları, İstanbul 2006, s. 63-65).
Yine 6 Mayıs 1950 yılında Diyarbakır ve Elazığ’daki konuşmasında da: “Demokrat Parti vatandaşlar arasında hangi ırk ve dinden olursa olsun Cumhuriyet kanunlarına itaat edilmesi şartıyla vatandaşlar arasında bir fark gözetmemektedir. Zaman zaman bazı kimselerin zihinlerinde bir şüphe belirmektedir. Acaba bu memleket sakinleri arasında şarklı ve garplı bir fark var mıdır? Varsa bunu kökünden söküp atmak lazımdır. Nazarımızda ne şark garp, yerine kül halinde memnun edilmesi icap eden milletimiz vardır” demektedir. (Celal Bayar’ın Seçim Konuşmalarındaki Söylev ve Demeçleri, Türkiye İş Bankası Yayınları, Kasım 1999, s. 58).
CEMAL GÜRSEL’İN TEHDİDİ • Diğer taraftan, Cemal Gürsel’in şiddet içeren sözlerinden örnekler verebiliriz: 27 Mayıs’tan hemen sonra temmuz ayı başlarında Demokrat İzmir gazetesinde “Gerekirse sel gibi kan akıtırım” diyen sözleri yer alıyordu. Yassıada döneminde, iktidarın bütün mensupları adada tutuklu iken, bazı Demokrat Parti üyesi vatandaşlar, karşı sahillerden Yassıada’ya bakıp, denizden bir tünel açarak adadakileri kaçırsak, diye hayal kuruyorlar. Bu hayalleri ciddiye alan darbeciler Yassıada’daki Demokrat Partililer’i kaçıracaklardı diye haklarında dava açıyorlar. “Tünelciler Davası” adı ile açılan bu dava aylarca sürüyor... Bu davanın açıldığı bildirilen günlerde Cumhurbaşkanı mevkiindeki Cemal Gürsel “Adaya çıkarlarsa et ve kemik yığını bulurlar” açıklamasını yapıyor. Gazete manşetinden verilen bu bildiri Yassıada’da yakınları bulunan ailelere gözdağı vermesinden öte, şiddete ne kadar kolaylıkla meyledebildiğini göstermektedir. 49’lar davasıyla ilgili şiddet sözleri Bayar’a ait olmuş olsaydı, 27 Mayıs darbesinden sonra kurulan Yassıada mahkemelerinde bu sözler dava konusu olurdu. Bayar’ı bu düşünceler içinde göstermek ve bu sözleri ona atfetmek, 27 Mayıs sürecinin çarpıtmalarından ve o günlerin iftiralarından birisidir. Aynı iftiraların devam ettirilmesi üzücü ve düşündürücüdür. Taraf gazetesinin ve dayandığı kitap yazarının bu sözleri geri almasını ve tekzip etmesini beklemekteyiz.”
CEMAL GÜRSEL SÖYLEMİŞ OLABİLİR Mİ? • Yukarıdaki mektup kısaca şunu söylüyor: “Evet, ortada ‘beş bin veya iki bin beş yüz kişiyi toparlayıp imha edelim veya kamplarda alıkoyalım’ şeklinde bir fikir vardır (ki ben yazımda ‘bin kişi’ demiştim) ama bu fikir babam Celal Bayar’a değil, o sırada genelkurmay başkanı olan Cemal Gürsel’e aittir.” Böyle korkunç bir teklifin yapıldığının bir kez daha teyidi çok sarsıcı bir durum, üstelik bir fikir duyanlar tarafından hiç de şiddetli bir eleştiri görmemiş ama şimdilik meselemiz bu değil, fikrin kime ait olduğunu tespit etmek.
Peşinen söylemeliyim ki bu fikrinin Celal Bayar’a değil de, Cemal Gürsel’e ait olduğu iddiası yabana atılır gibi değil. İlk ağızda, sevenleri tarafından ‘Aga Cemal’ diye anılan Gürsel, hem Erzurumlu Alevi Kürdü olduğundan, hem de yumuşak ve sevimli karakteri yüzünden, bu kadar gaddar bir teklifte bulunmuş olamaz diye düşünenler olabilir ancak, tekzip edilen yazımızda anlattığımız Sivas Kampı zaten Kürtlere karşı ne kadar sert olabileceğini gösteriyordu. Dahası, Cemal Gürsel, 16 Kasım 1960 tarihli İsveç gazetesiDagens Nyheter’de çıkan demecinde şu tehdidi savurmuştu: “Eğer yola yordama gelmezlerse, dağlı Türkler (Kürtler) rahat durmazlarsa, ordu, şehir ve köylerini bombalayıp yıkmakta, tereddüt etmeyecektir. Öyle bir kan gölü olacaktır ki, onlar da ülkeleri de yok olacaktır.” (Aktaran İsmail Beşikçi, Türk Tarih Tezi, Güneş Dil Teorisi ve Kürt Sorunu, Yurt Yayınları, 1978, s. 197.) Dolayısıyla, yerim sınırlı olduğu için söz konusu yazımda yer veremediğim bu demece rağmen, benim deyimimle ‘bin kişiyi sallandıralım’ fikrinin Celal Bayar’a değil de Cemal Gürsel’e ait olabileceğini düşünmemem bir hataydı. Kaynaklar ağırlıklı olarak Bayar’ı işaret etseler de şimdi ‘neden Gürsel de olmasın?’ diyorum.
CEMAL GÜRSEL’İN GARİP ÖNSÖZÜ. Söz konusu fikrin Celal Bayar’a ait olma ihtimalini irdelemeden önce, Cemal Gürsel’in Kürt meselesine ilişkin tavrına dair bir olayı daha anlatmak istiyorum. Pek bilinmez ama, 27 Mayısçılar, kamplar ve tehditlerin yanı sıra 1930’ların Türk Tarih Tezi ve Güneş-Dil Teorisi çerçevesindeki kültür politikalarını güncellemeyi de ihmal etmemişlerdi. Bu amaçla Kürtlerin aslen Türk olduğunu ileri süren Mehmet Şerif Fırat’ın, ilk baskısı 1948’de yapılan Doğu İlleri ve Varto Tarihi isimli kitabını okullarda yardımcı ders kitabı olarak tavsiye etmişler ve 1961’de 2. baskısını yaptırdıkları kitaba bizzat Cumhurbaşkanı Orgeneral Cemal Gürsel bir ‘sunuş’ yazmıştı.
Sunuşa geçmeden önce yazar ve kitabı ile ilgili bir ön bilgi vermek istiyorum. Zazaca konuşan Alevilerden oluşan Vartolu Xormek (Hormek) Aşireti’nden olan Mehmet Şerif’in adı ilk kez 6 Kasım 1947’de Tanin gazetesinde yayınlanan “İrtica Yılanı Uyanıyor” başlıklı makale ile duyulmuştu. Uzun makalede özetle o sırada Demokrat Partili (DP) adına bir yurt gezisine çıkan Celal Bayar’ın Erzurum’da ‘Şeyh Said’in oğlu Ali Rıza ve adamları tarafından bir şeriatın kurtuluş orduları komutanı gibi’ karşılanması anlatılıyor ve Ankara’ya Cumhuriyet’in zehirlendiği uyarısı yapılıyordu. Yıllar sonra Abdülmelik Fırat, söz konusu makaleyi aslında CHP’nin Erzurum Milletvekili Cevat Dursunoğlu’nun yazdığını söyledi. Mehmet Şerif’i çok yakından tanıyan bir başka tanık ise, Gürsel’in sunuş yazdığı kitabına son şeklini verenin CHP Genel Merkezi olduğunu ekleyecekti. Yani Mehmet Fırat, çok partili rejime gönülsüzce de olsa geçmek zorunda kalan CHP’nin, DP’nin önünü kesmek için kullandığı unsurlardan biriydi. (Aktaran Ruşen Arslan, Şeyh Said Ayaklanmasında VartoAşiretleri ve Mehmet Şerif Olayı, Doz Yayınları, 2006)
MALUM TEZ • İşte ‘resmî tarih’in süzgecinden geçmiş bu kitaba Cemal Gürsel’in yazdığı uzun önsözden bir bölüm: “...Bugün Milli Eğitim Bakanlığımızca 2. baskısı yapılan bu eserin bütün Türk aydınları tarafından okunması büyük faydalar sağlayacaktır. Çünkü bu eser, Doğu Anadolu’da oturan, Türkçe’ye benzemeyen bir dil konuştukları için kendilerini Türk’ten ayrı sayan, bilgisizliğimiz yüzünden bizim de öyle sandığımız vatandaşlarımızın su katılmamış Türk olduklarını bir defa daha ispat etmektedir. Hem de inkârına imkân bırakmayan ilmi deliller ile (...) Dünya yüzünde ‘Kürt’ diye adlandırılabilecek müstakil hüviyetli bir ırk yoktur. Kürtler, yalnız vatandaşımız değil, soydaşımızdır da. Fakat asırlarca devam eden kötü idare ve ihmaller, onların da kapalı yaşama itiyatları maalesef bu neticeyi doğurmuştur. Türk Milletini ve Türk Vatanını parçalayarak yok etmek sevdasında olanlar, bundan faydalanmanın peşinde koşuyorlar.... Doğu İlleri elimizden çıkarsa Orta ve Batı Anadolu’da tutunmamız kolay olmaz. Bu dava, Türk Vatanı ve Türk Milletinin istikbali bakımından son derece ciddidir...”
YANLIŞLAR • Cemal Gürsel’in aynı önsözde, ‘bilgin ve idealist öğretmen’ diye tanımladığı Mehmet Şerif Fırat’ın bu kitabı yayınladıktan bir hafta sonra “parlattığı meşalenin aydınlığından korkanlar tarafından insafsızca şehit edildiğini”, “zavallı yazarın hangi vatan köşesinde gömülü olduğunu dahi” bilmediğini iddia etmesi ise en az ‘Kürt yoktur’ iddiası kadar ilginçti. Çünkü, Mehmet Şerif, çok zeki ve bilgili bir kişi olmakla birlikte, tahsili yetmediği için ancak vekil öğretmenlik ve tahrirat katipliği yapabilmişti. Kitabının ilk baskısı 11 Haziran 1948’de yapılmış, öldürülmesi ise bundan bir hafta sonra değil, 1 Temmuz 1949’da olmuştu. ‘Parlattığı meşalenin aydınlığından korkanlar’ tarafından değil, içinden geldiği Xormek aşiretinin liderliği için yarıştığı amcası Halil Ağa tarafından öldürülmüştü. Mezarı meçhul bir yerde değil, başından beri öldürüldüğü Kasman köyündeydi. Anlaşılan, birileri, koskoca Cumhurbaşkanı’nı ‘tarihi tahrif etme’ işinde başarıyla istihdam etmişti. Şimdi tekrar ‘Kürtleri imha fikrinin’ sahibinin kim olabileceği sorununa gelelim.
FİKRİN BAYAR’A AİT OLMA İHTİMALİ HİÇ Mİ YOK? • Bence var. Hatta daha ağırlıklıolarak var. Çünkü Sayın Gürsoy’un babasının masumiyetine karine olarak gösterdiği 1936 tarihli ‘Şark Raporu’ gerçekten de, Cumhuriyet tarihi boyunca bu konuda hazırlanmış raporlar arasında en rasyonel, en yapıcı olanlardan biri, ama Sayın Gürsoy’un aktardığı bölüm ‘Hülasa mütegalibenin aileleriyle beraber yerlerini değiştirmek esaslı ve iyi bir politikadır” diye bitiyor. Fakat daha önemlisi, Celal Bayar, 1935’te çıkarılan ‘Tunceli Kanunu’na tepki gösteren Dersim’deki (bugünkü Tunceli havalisi) Kürt aşiretlerinin başkaldırısı sertlikle bastırılıp, liderleri Seyyit Rıza asıldığında belki sadece iki aylık başbakandı ama Ağustos 1938’de ‘Dersim müşkülesinden ebediyen kurtulmak üzere’ Elazığ-Dersim-Palu bölgesinde, bombardıman uçaklarıyla desteklenen üç kolordu tarafından yürütülen harekâtın birinci derece sorumlusu idi ve harekâta bizzat katılmıştı. (1937’de bomba atan uçaklardan birini Atatürk’ün manevi kızı Sabiha Gökçen kullanıyordu.)
DERSİM HAREKÂTI • Resmî rakamlara göre yüzlerce; gayri resmî rakamlara göre binlerce kişinin ölmesi ve binlerce ailenin sürgüne gönderilmesiyle biten harekâtın Dersim Kürtleri tarafından ‘soykırım’ olarak adlandırılmasını, Sayın Gürsoy ‘abartılı’ veya ‘yanlı’ bulabilir diye kendisinin daha çok güven duyacağı başka bir kişinin şahadetine başvuracağım. Bu kişi, o sırada, 19. Piyade Alayı’nda stajyer olarak görev yaparken Dersim’e gönderilen, geleceğin Hava Kuvvetleri Komutanı ve Tabii Senatörü, 12 Mart Muhtırası’nın imzacılarından Muhsin Batur. Batur, bir mülakatında okuyucularından özür dileyerek yaşantısının bu bölümünü anlatmaktan kaçınacağını söylemiş, bunun nedeni sorulduğunda, “Dersim’de tanık olduğu şeylerin bir devlet sırrı olarak kendisinde kalacağını; ancak o dönemde o yörede tanık olduğu ‘şeyleri’ günümüzde de yapılan ve karşısında olduğu ‘şeyler’ olarak niteleyip sözlerini noktalamıştı. (Aktaran Musa Anter, Anılarım Doz Yayınları, 1990, s. 44.) Batur’un telaffuz etmekten kaçındığı ‘şeyler’ den biri, daha sonra resmî çevrelerin de kabul ettiği gibi, zehirli gaz kullanılması idi. Bir diğeri, isyancı aşiretlerin kadın, çocuk demeden Munzur çayına atılmaları idi. Harekâtın ayrıntılarını merak edenler İsmail Beşikçi’nin Tunceli Kanunu (1935) ve Dersim Jenosidi, (Belge Yayınları, 1990) adlı kitabına bakabilirler.
EGE KAÇIRTMASI • Öte yandan, Celal Bayar’ın aleyhine karineleri geçmişte de bulabiliriz. Kendisinin daha İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin Ege Bölgesi ‘Kâtib-i Mesul’ü iken bazı nahoş işlere imza attığını biliyoruz. Bu işlerden en ünlüsü görünüşte Balkanlar’dan gelen Müslüman muhacirlere yer açmak için 1913-1914 arasında Ege Bölgesi’nde yaşayan Rum ahaliyi Ege Adaları’na ve Yunanistan’a ‘kaçırtma’ olayıydı. (Ayrıntılı bilgi için bakınız Celal Bayar, Ben de Yazdım, C. 5, Baha Matbaası, 1967, s. 1568- 1579.) Gayrimüslim azınlıkları ‘dahili tümörler’ olarak niteleyen Kuşçubaşı Eşref’in sözleriyle “Ege havalisindeki temizleme işini, Ordu olarak Pertev Paşa’nın (Sayın Pertev Demirhan) kumandasında olan Dördüncü Kolordu’nun Erkânı Harbiye Reisi Cafer Tayyar Bey (rahmetli General Cafer Tayyar Eğilmez), mülkî amir olarak İzmir Valisi Rahmi Bey (merhum), İttihat ve Terakki Fırkası namına da mes’ul murahhas Mahmut Celâl Bey (sabık Reisicumhur Celâl Bayar) ifa edeceklerdi. Devletin bütün kuvvetleri, bu plânın tatbiki için Harbiye Nezareti’nin ve Başkumandanlığın verdiği emirlere göre hareket edeceklerdi.” (Kuşçubaşı Eşref, I. Dünya Harbinde Teşkilat-ı Mahsusa ve Hayber’de Türk Cengi, Ercan Yayınları, 1962, s. 62)
KAÇ KİŞİ KAÇIRTILDI? • İşin teknik kısmı Kuşçubaşı’na ve çetelerine düşmüştü. Celal Bey’in görevi ise, ‘Rum kaçırtması’ndan sonra geriye kalacak mal ve mülklerin yönetimiydi. Osmanlı Meclisi Mebusanı Başkanı Halil Menteşe, bu olayı açıklamak için “Talat Bey hıyanetleri görülen unsurlardan memleketi temizlemeyi öne almıştı” der. Halbuki, bu işlerin yapıldığı günlerde ne Rum halkının Osmanlı Devleti’ne ihaneti, ne başka bir devlete tabiiyeti, ne de Yunan askerinin Batı Anadolu’yu işgali söz konusuydu. Yani bir devlet, kendi vatandaşını, kendi tebaasını, ülkeden zorla çıkarmaya çalışıyordu.
1913-1914’te Ege’den ‘kaçırtılan’ Rum nüfus konusunda kesin bir bilgi yok. Celal Bayar sadece İzmir civarından 130 bin dolayında Rum’un göç ettirildiğini söyler. Osmanlı Meclisi Mebusan Başkanı Halil (Menteşe) Bey, 200 bin sayısını verir. ABD’nin Türkiye Büyükelçisi Henry Morgenthau ise tahminlerin 200 bin ile bir milyon arasında olduğunu iddia eder.
İŞİN ACI YANI • Benim yukarıda kısaca özetlediğim bu hikâyelerden çıkardığım şu: Celal Bayar ve Cemal Gürsel özel hayatlarında çok yumuşak, çok sevecen kişiler olabilirler, ancak her ikisi de, Ermeni, Rum veya Kürt meselesi gibi ‘milli’ davalarda, en gaddar yöntemleri kullanmaktan çekinmeyecek kadar sert ideolojik çekirdeklere sahipler. Bu açıdan 1959’da binlerce Kürt’ün imha edilmesi ya da toplama kamplarına yerleştirilmesi fikrinin her iki cumhurbaşkanından da çıkması ihtimali eşit görünüyor. Zaten kimin söylediğinden daha önemli olan konu, Türkiye’nin en temel sorunlarından birini ‘çözmek’ deyince aklına ‘beş bin veya iki bin beş yüz Kürt’ü toparlayıp imha etmek veya kamplara koymak’ gelen cumhurbaşkanlarına ya da genelkurmay başkanlarına sahip olmamız…
.3-8-08
.Darülfünundan üniversiteye geçebildik mi?
İki yıl Darülfünun’un rektörlüğünü yapan, ancak 1933’teki ‘Üniversite Reformu’nda kadro dışı bırakılan İsmayıl Hakkı Baltacıoğlu, ülkemizde esas meselenin ne olduğunu (günümüz Türkçesiyle) şöyle özetlemişti: ‘Fikir ve tartışma özgürlüğü bu milletin vicdanında henüz yer tutmamıştır. Şimdiye kadar Darülfünun’un özerk olmaması bundandır. Bilimin esaretindeki sebep, yalnız bir toplum ve tahammül meselesi değil, aynı zamanda bir teşkilat meselesidir. Bizde Darülfünun öğretmenlerinin çoğu memurdur. Memur olmasalar da görevden alınma ve atanmaları hükümete ait olan kişilerdir. Yönetici kadrolar tarafından bu kadar kolayca etkilenen kimselerde düşünce özgürlüğü, millet fikri güç yaşar.” Bu sözleri hatırlatanCumhurbaşkanı Abdullah Gül’ün 21 üniversiteye yeni rektör atarken, üniversitelerinde en yüksek oyu alan bazı adayların yerine, daha alt sıralardaki adayları tercih etmesiyle patlak veren istifa krizi.
AB KRİTERLERİ . Bu krizin temelde Baltacıoğlu’nun tarif ettiği malum sorundan kaynaklandığını söylemek yanlış değil. Bilindiği gibi, dünyanın gelişmiş ülkelerinde, rektör belirleme süreçleri, bazı durumlarda bakanlık ya da hükümet onayına tabi olmakla birlikte, esas olarak siyasi otoriteden bağımsız gerçekleşiyor. Avrupa’da özellikle son 10 yılda üniversitelerin yönetsel ve mali özerkliği güçleniyor, yönetimleri saydamlaşıyor, kalite değerlendirme ve hesap verme sistemleri güçlendiriliyor, klasik akademik organlara yeni organlar ekleniyor, bunlara üniversite için ve dışı paydaşların katılımı teşvik ediliyor. Bizde ise, hiçbir iktidar, 12 Eylül’ün kötü miraslarından YÖK’ü kaldırmaya yanaşmıyor, aksine onu küçük çıkarları için kullanmaya çalışıyor. Üniversiteleri özgür kılmak yerine kendine bağlamaya uğraşıyor. Acaba AKP sistemin tüm parçalarının demokratikleştirilmesinin hayati önemini ne zaman kavrayacak? Bu haftaki yazımız, Darülfünun’dan üniversiteye geçme sürecine dair.
BİRİNCİ DARÜLFÜNUN . ‘Dar’ kelimesi Arapçada ev anlamına gelir ama okul, mektep anlamı da taşır. ‘Fünun’ ise ‘fenler, bilgiler’ demektir Yani Darülfünun, ‘Fenler/Bilgiler Okulu’ demektir. Böyle bir okul kurulmasına ilişkin çalışmalar, Mart 1845’te, Sadrazamı Sait Paşa tarafından başlatılmış, Sultanahmet’te, şimdiki Adliye Sarayı’nın olduğu yerde Darülfünun binası yapılmasını kararlaştırmıştı. İtalyan mimarlar Fossati Kardeşler işe koyuldu ama bina ancak 17 yıl sonra bitebildi. O da eksik gedik. Bunun üzerine bitmiş odalarda, halka açık serbest konferanslar verilmesine karar verildi. Belirli bir programı ve öğretim kadrosu olmayan bu ‘Birinci’ Darülfünun, Ahmet Vefik Paşa, Cevdet Paşa, Derviş Paşa, Müneccim Paşa ve Hekimbaşı Salih Efendi gibi meşhurların verdiği derslerle faaliyete başladı. İzleyici sayısının beş yüz kişiye kadar çıkması üzerine Nuri Efendi Konağı’na taşınıldı. Tam hocaların anlattıkları muhafazakâr çevreleri rahatsız etmeye başlamıştı ki, konak ünlü Hocapaşa Yangını’nda kül oldu da, ‘Birinci’ Darülfünun macerası sona erdi.
DİNÎ TAASSUP . 1870’de, Maarif Nazırı Saffet Paşa, Paris’te çalışmış Hoca Tahsin ve Panislamist düşünür Cemalettin Afganî’nin çabaları ile Çemberlitaş’ta şimdi Basın Müzesi’nde ‘Hikmet (Felsefe) ve Edebiyat’, ‘Hukuk’, ‘Tabiat’ ve ‘Riyaziyat’ olmak üzere dört şubeden oluşan ‘İkinci Darülfünun’ açıldı. Darülfünun-ı Osmanî olarak anılan bu okul da iki sene sonra kapandı. Kapanma nedenleri arasında; Viyana elçisi Şekip Efendi’nin, Avusturya’da 1848 ihtilalinde üniversitelerin monarşinin yıkılması için çaba gösterdiğini yazması, Hoca Tahsin Efendi’nin havanın canlılar için önemini belirtmek amacıyla havasını boşalttığı cam bir fanusa koyduğu güvercinin ölmesi, bir Ramazan akşamı verilen konferansta Cemaleddin Afganî’nin peygamberliğin ‘sanat’ olduğunu söylemesi vardı. Darülfünun’un Reisi Hoca Tahsin, görevden azledildiğinde duygularını şu beyitle dile getirmişti: “Cehâlet mültezem, kesb-i kemâldir cünhâmız bildim/İlâhi cürm-u tahsil-i ilimden tövbeler olsun.” (Cahilliğin gerekli, olgunluk kazanmanın suçumuz olduğunu bildim. Ey Allah’ım ilim tahsili suçundan tövbeler olsun!) Tahsin Efendi yine de şanslıydı, çünkü Cemaleddin Afganî İstanbul’dan sürülmüştü…
OKUL DAYANMIYOR . Neyse ki, hemen 1874’te Galatasaray Sultanîsi içinde okulun müdürü Sava Paşa’ya ‘devlete yük olmamak’ ve ‘önceki Darülfünunların kaderine uğramaması için ihtiyatlı davranmak’ kaydıyla ‘Üçüncü’ Darülfünunu açmak için yetki verildi. ‘Hukuk’, ‘Fen’ ve ‘Edebiyat’ şubelerinden oluşan ve Darülfünun-ı Sultanî adı verilen okulun öğretim dili Fransızca olduğu için yalnız Galatasaray Sultanîsi mezunları gidebiliyordu. Gayrimüslim öğrencilerin çoğu burslu olduğu için mali sorunlar boy gösterdi ve yedi yıl sonra bu okul da kapandı.
ZARARLI CERAYANLARA KARŞI . Bu sefer aradan yıllar geçti. II. Abdülhamit’in cülusunun 25. yıldönümüne rastlayan 31 Ağustos 1901’de, Cağaloğlu’nda, yakın zamana kadar İstanbul Kız Lisesi olarak hizmet veren binada, ‘Darülfünun-ı Şahane’ adıyla ‘dördüncü’ Darülfünun açıldı. Bir önceki bölümlere ‘Dinî İlimler’ şubesi eklenmiş, öğrenim paralı hale getirilerek öğrenci sayısı sınırlandırılmıştı. Ama en önemlisi, çok sıkı idari kontrol oluşturulmuştu. Abdülhamit’in amaçlarından birinin, Osmanlı gençlerinin eğitim gerekçesiyle Avrupa’lara gidip ‘zararlı cereyanlarla’ tanışmasının önlenmesi olduğu söyleyenler olacaktı.
TUĞBA AĞACI NAZARİYESİ . Adı ‘İstanbul Darülfünunu’ olarak değiştirilen üniversite, 21 Ağustos 1909’da Vezneciler’de şimdiki Fen ve Edebiyat Fakültesi’nin olduğu yerdeki Zeynep Hanım Konağı’na taşındı. Bu tarihte ‘Şube’ adı ‘fakülte’ ile değiştiriliyor, okulun beş fakültesinde birer Muallimler Meclisi ( Profesörler Kurulu ) kuruluyor ve şubeler reislerini kendileri seçiyorlardı. ‘Fakülte demek serbestlik demektir. Üniversitenin kapısı herkese açıktır. Yükseköğretim herkesin hakkıdır’ diyen Emrullah Efendi halka açık kursların yanı sıra yine serbest konferanslar şeklinde kadınlar için de dersler açmıştı. (Emrullah Efendi, ‘Tuğba Ağacı Nazariyesi’nin sahibiydi. Nazariyeye göre eğitim ve ilim yukarıdan başlar ve aşağıya, yani üniversiteden liseye doğru gelişirdi. Cennetteki Tuğba Ağacı’nın da kökü yukarıda olduğu için nazariyeye bu adı vermişti.) Bir süre sonra bu kurslar ‘Edebiyat’, ‘Riyaziyat’ ve ‘Tabiat’ olmak üzere üç şubesi bulunan İnas (Kız) Darülfünunu’na dönüştü ama, ‘devrim’ kısa sürdü. İlk mezunlarını 1917’da veren okul 1920’de kaldırılıp ‘erkek’ Darülfünunu’na bağlandı.
Birinci Dünya Savaşı sırasında, müttefik ülkeler olan Almanya ve Avusturya- Macaristan’dan pozitif bilim, felsefe ve edebiyat alanları için profesör ve doçentler getirerek, ıslahat yapma fikri de Emrullah Efendi’ye aitti. Savaş kaybedilince, Mondros Mütarekesi gereğince, bu kadrolar gerisin geri gidince tekrar başa dönüldü ancak, Osmanlı Devleti tarihe gömülürken öyle ‘devrim’ yaptı ki hala aşılamadı: 1919 tarihli Darülfünun-ı Osmani Nizamnamesi ile Darülfünun’a ‘ilmi muhtariyet’ verilmişti!
MALUM BEŞLİ . Ankara’nın, Darülfünun’a ‘mim koyması’ 1921-1922 eğitim öğretim yılında, Darülfünun’un Edebiyat şubesinden Rıza Tevfik (Bölükbaşı), Ali Kemal, Hüseyin Daniş, Cenap Şehabettin ve Muallim Barsamyan adlı beş öğretim elemanının, ders ve konferanslarında, hatta bazı İstanbul gazetelerinde İtilâf Devletleri’ni ve işgalcileri öven, Milli Mücadele güçlerini ise karalayan ve aşağılayan tutum içine girmesiyle oldu. 1924’de Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’na Darülfünun öğrencilerinin destek vermesi üzerine tüy dikti.
Ancak, İsmayıl Hakkı Baltacıoğlu başkanlığındaki Darülfünun Heyeti’nin çabaları ile 21 Nisan 1924’te kabul edilen kanunla okula ‘tüzel kişilik’ kazandırılıyor, 1911’de tanınan ‘ilmi’ özerkliğe ‘idari’ ve ‘mali’ özerklikler ekleniyordu. Ama özerklik sadece görünüşteydi. Çünkü Kanun’a göre, Darülfünun’un reisi, görevini ‘Darülfünun Emiri’ aracılığıyla yerine getiren Maarif Vekili idi. ‘Emin’, okulun tüm müderrislerinin katıldığı seçimde en çok oy alan iki kişiden birinin Maarif Vekili tarafından atanmasıyla göreve geliyordu. Okulun tüm kadroları, kaç çalıştıklarını, neler yaptıklarını, programlarında gerçekleştirdikleri ve gerçekleştiremedikleri şeyleri, eksiklerinin nedenlerini, velhasıl her adımlarını rektörler aracılığıyla Maarif Vekaleti’ne bildirmekle yükümlüydüler.
GERİYE GİDİŞ . Ancak, baştakileri bu da tatmin etmeyecekti. Darülfünun’un kapatılması ilk kez 1925’te telaffuz edilmeye başladı. Kararın kesinleşmesinde 1926 yılının Mart ve Nisan aylarında Akşam gazetesinin Lâtin harflerinin kabul edilmesinin yararlı olup olmayacağı hakkındaki anketine katılan birkaç Darülfünun müderrisinin Lâtin harflerinin alınmasının doğru bir hareket tarzı olmayacağını söylemesi de etkili olmuştu. Cumhuriyet Halk Fırkası’nın 1927 ve 1931 kurultaylarında niyet iyice belirginleşti. 1931 kurultayında Darülfünun’un ıslahı için yapılması gerekenler hakkında bir rapor vermek üzere Avrupalı bir uzmanın çağrılması için bütçeye ödenek konuldu. Ahmet (Ağaoğlu) ve Aziz Şevket (Kansu) beyler Avrupa’dan medet umulmasını eleştirdiler ama İsviçre’nin Cenevre Üniversitesi profesörlerinden Albert Malche’ın gelmesini önleyemediler.
YABANCI DESTEĞİ . 16 Ocak 1932 tarihinde İstanbul’a gelen Prof. Malche, tam beş ay boyunca Darülfünun’da incelemeler yaptı ve Türkçe-Fransızca iki dilde yazdığı yüz sayfadan uzun raporunu Maarif Vekili Reşit Galip’e takdim etti. Reşit Galip raporu dikkatle okudu ve Mustafa Kemal’e sundu. Malche’ın raporunda özetle şunları diyordu: ‘Fakülteler arasında bilimsel işbirliği yoktur. Hocalar ders vermekle yetinmekte, araştırma yapmamakta, en basit çevirileri bitirme tezi olarak kabul etmekte, derslerde çok yüzeysel olarak not tutturmaktadırlar. Ders dışında hocaların rehberlik yapmaları söz konusu değildir. Kurum dışında işleri olan hocaların özel işleri ön plana çıkmaktadır. Aralarında bilimsel işbirliği değil, ayrılık ve çekişme vardır…’
Rapor beğenilmiş olmalıydı ki, Prof. Malche başkanlığında 24 Mayıs 1933’te toplanan Darülfünun Islahat Komitesi, tarihe ‘1933 Üniversite Reformu’ diye geçen harekâtı başlattı. Yeni üniversitenin dört fakültesi (Tıp, Hukuk, Fen ve Edebiyat) İslam Tetkikleri, Milli İktisat ve İçtimaiyat, Türkiyat, Coğrafya, Morfoloji, Kimya, Elektro-Mekanik ve Türk İnkılâbı enstitüleri olacaktı. Bütün öğrencilerin devam mecburiyeti olan bu son enstitüde Recep Peker, Reşit Galip, Hikmet Bayur, Hamdullah Suphi gibi rejimin ağır topları ders vereceklerdi.
Ancak, esas değişiklik ‘özerklik’ konusunda oldu. Malche’ın tavsiyesi uyarınca yeni üniversitenin rektörü Maarif Vekili’nin teklifiyle üçlü kararnameyle; dekanlar, rektörün teklifi ve bakanın kararıyla, profesörler ise, fakülte kurulunun tespit ettiği üç aday arasından yine bakanın kararı ile atanacaktı. Kontrol işi, profesörlerden derse devam cetvelleri isteyecek kadar sıkı tutulmuştu.
BÜYÜK GÜN GELİYOR . 31 Temmuz 1933’te ‘İstanbul Darülfünunu’ tabelası indirilerek yerine ‘İstanbul Üniversitesi’ tabelası çakıldı. 1 Ağustos tarihli Cumhuriyetgazetesi harekâtın bilançosunu veriyordu: “Mülga (kaldırılmış) Darülfünun’un 151 hocasından müderris, muallim ve müderris muavinlerinden yalnız 59’u üniversiteye alınmış, mütebaki 92’si kadro haricinde kalmışlardır. Çıkarılanların 30’u Tıp Fakültesi, 17’si Fen Fakültesi, 5’i İlahiyat Fakültesi, 15’i Hukuk, 13’ü Edebiyat Fakülteleri, 7’si Eczacı, 5’i Dişçi Mektepleri müderris, muallim ve müderris muavinleridir. En çok değişiklik Tıp, Fen ve Hukuk Fakültelerinde olmuştur. Darülfünun kadrosunda mevcut ecnebi profesörler, mukavelelerinin hitamına kadar kaydıyla üniversitelerde, kendi saha ve ihtisasları dahilinde tavzif edilmişlerdir.”
İLİM Mİ İDEALLER Mİ? . Rakamlardan anlaşıldığına gibi ciddi kıyım yapılmıştı. Hangi ölçütlerin kullanıldığı bilinmemekle beraber, Reşit Galip 12 Eylül 1933 tarihliMilliyet gazetesine verdiği demeçte ‘ilimden ziyade idealistliğin ön planda tutulduğunu’ söylemişti. Nitekim tasfiye edilenler arasında Avrupa’da eğitim görmüş, uluslar arası kuruluşlara üye olmuş, ödül almış, eserleri basılmış, modern araştırma kurumları kurmuş olanlar vardı. (Hatta birkaç kişi, çok önceleri rahmetli olmuştu.) Fakat söz konusu 92 kişi sanıldığı gibi emekli edilmedi, sadece açığa alındı. İlk ay içinde maaşlarının tamamını, izleyen dönemde eğer bir devlet memuriyetine girememişlerse, maaşlarının yarısını almaya devam ettiler.
Daha sonraki yıllarda öğretim kadrosu başlıca iki kaynaktan sağlandı: Batı üniversitelerinde tahsil görüp yurda gelenlerden doktora şartı aranmaksızın doçent olarak atananlar ile Nazi baskısından kaçan profesörler. İstanbul Üniversitesi adlı yeni kurum, Darülfünun’la aynı binada, aynı dersliklerde, aynı kütüphane ve laboratuarlarda, neredeyse aynı müfredatla eğitime devam ederken, işin şekli yanı ihmal edilmedi ve ‘üniversite’, ‘fakülte’, ‘rektör’ ve ‘dekan’ gibi terimler eskilerinin yerini aldı. Ancak, bunların Dil Heyeti’nce Türkçe karşılıkları bulununcaya kadar geçici olarak kullanılacakları özenle belirtilmişti. Dil Heyeti bir türlü görevini yapamadı ve terimler günümüze kadar geldi.
Darülfünun’un kapatılma gerekçesi neydi?
Maârif Vekili Dr. Reşit Galip, 1 Ağustos 1933’te verdiği demeçte (yine bugünün Türkçesi ile) epey ağır konuşmuştu: “Ülkede siyasi, sosyal büyük devrimler oldu, Darülfünun bunlara karşı tarafsız gözlemci kaldı, ekonomik alanda önemli hareketler oldu, Darülfünun bunlardan habersiz göründü. Hukukta radikal değişiklikler oldu, Darülfünun yalnız yeni kanunları tedrisat programına almakla yetindi. Harf devrimi oldu, öz dil hareketi başladı, Darülfünun hiç tınmadı. Yeni bir tarih anlayışı, millî bir hareket halinde bütün ülkeyi sardı, Darülfünun’da buna bir ilgi uyandırabilmek için üç yıl kadar beklemek ve uğraşmak lâzım geldi., İstanbul Darülfünunu artık durmuştu, kendisine kapanmıştı…”
REJİMİN REFLEKSİ . Aslında mesele Reşit Galip’in dediğinden daha karmaşıktı. 1929 Dünya Ekonomik Buhranı ile ortaya çıkan ekonomik darboğazın tetiklediği toplumsal muhalefet, 1930’da 99 güncük faaliyet gösterebilen Serbest Fırka’ya akınca Ankara rejimin geleceğinden endişe duymuş, tedirgin olmuş, Serbest Fırka’nın kapatılmasından sonra, 1932’de CHF örgütleriyle yarışır hale gelen Türk Ocakları’nın da kapatılması ihtiyacı duyulmuştu.1935’teki Dördüncü CHF Kurultayı’ndan sonra ise rejim Avrupa’da yükselen faşizmin de etkisiyle iyice otoriterleşmişti. .
1946 REFORMU . İkinci Dünya Savaşı’nın sonunda Batı bloku içinde yer almak gerektiğinde, Ankara Üniversitesi’nin Yahudi asıllı Alman profesörlerinden Ernest Hirsch görevlendirildi ve Avrupa’nın yedi üniversitesi incelenerek oldukça demokratik bir kanun hazırlandı. 13 Haziran 1946 tarihli 4936 Kanun’un 1. Maddesi ‘özerklik’ konusuna ayrılmıştı. Kanunun 12. maddesi ‘Rektör, Fakülte Profesörler Kurullarının bir arada yapacakları toplantıda iki yıl için, aylıklı ordinaryüs profesör veya profesörler arasından, sıra ile, her seçim döneminde başka bir fakülteden olmak üzere salt çoklukla seçilir” deniyordu. Kanun’un 13. maddesi ise ilk kez oluşturulan ‘Üniversitelerarası Kurul’la ilgiliydi. Kurul, Milli Eğitim Bakanı’nın başkanlığında her üniversitenin rektör ve dekanlarıyla, her üniversite senatosunun kendi üyeleri arasından iki yıl için seçeceği, birer temsilciden kurulacaktı. Ancak bu olumlu kanun bile 1947-1948’de Pertev Naili Boratav, Niyazi Berkes ve Behice Boran’ın Ankara Üniversitesi Dil Tarih ve Coğrafya Fakültesi’nden uzaklaştırılmasını önleyemedi. (Aynı fakülteden Muzaffer Şerif ise 1944’de hapse atılmıştı.) Çünkü, İsmayıl Hakkı Baltacıoğlu’nun dediği gibi fikir ve tartışma özgürlüğü bu milletin vicdanında henüz yer tutmamıştı!
Kaynakça: İsmayıl Hakkı Baltacıoğlu, Hayatım, (Yay. Haz. Ali Baltacıoğlu), Dünya Yayıncılık, 1998; Ali Arslan, Darülfünundan Üniversiteye, Kitabevi Yayınları, 1995; Albert Malche, İstanbul Üniversitesi Hakkında Rapor, İstanbul, 1939; Necdet Sakaoğlu, Osmanlı’dan Günümüze Eğitim Tarihi, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2003; Mehmet Serhat Yılmaz, “Darülfünun Reformu-Darülfünun’dan İstanbul Üniversitesine Geçiş Süreci (1863-1933)”, Kastamonu Eğitim Dergisi, Cilt. 9, No:1, (Mart 2001), s. 245-260; Ernst E. Hirsch, Dünya Üniversiteleri ve Türkiye’de Üniversitelerin Gelişmesi, A.Ü. Yayınları, 1998; Mete Tunçay, Haldun Özen, “1933 Tasfiyesinden önce Darülfünun”, Yapıt, Toplumsal Araştırmalar Dergisi, Sayı:7, (Ekim 1984).
10-8-08
..İran’la opera diplomasisi
İran Devlet Başkanı Ahmedinecad’ın bir günlük ‘çalışma ziyareti’ bir başka geziyi hatırlattı. 7 Kasım 1932 tarihli Evening Standard adlı İngiliz gazetesinde “Bu sene İran Şahı’nın Türkiye Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal ile görüşmek üzere Türkiye’ye resmî bir ziyaret yapacağı, birkaç kere ileri sürüldü. Diktatörlerin Van şehrinde görüşeceklerine dair bugün yayınlanan haberin doğruluk payı fazladır. Belki de iki devlet başkanı isyancı Kürtler’e karşı ortak bir siyaset izlemeye karar vermişlerdir” şeklinde bir haber çıkmıştı. Gazete haklıydı. Gerçekten de, 1932’de imzalanan bir dizi anlaşma ile İran sınırı yeniden çizilmiş, sınır güvenliği arttırılmış, 1926-1930 arasındaki Ağrı Kürt İsyanları sırasında bozulan ilişkiler onarılmıştı. Aynı yıl Şah’ın tanışma isteği Mustafa Kemal’e iletildiğinde, Gazi, Tahran Büyükelçisi aracılığıyla kendisinin de Şah ile tanışmak istediğini, ancak o sıralarda seyahat etme imkânı olmadığını söylemişti.
‘ŞENLİK DÖNEMİ’ BAŞLIYOR • Şah kendini şu samimi itirafı ile davet ettirecekti: “Sabırlı bir adam olduğum malumdur. Fakat iki şeyde sabrım kalmamıştır. Biri Avrupa’daki oğlumu görmek, diğeri dostum sevgili Gazi Hazretleri ile buluşmak ve tanışmak. Bunun için kararım on sekiz ay kadar sonra yani gelecek yaz doğruca Ankara’ya giderek evvela Türkiye Reisicumhuru Gazi Hazretleri’ne resmî ziyaret yapmak, ondan sonra hususi bir şekilde İsviçre’deki oğlumu görmektir. Başka hiçbir ecnebi devlete resmî ziyaret yapacak değilim.” 1928’te ağırladığımız Afgan Kralı Emanullah Han ve 1931’de ağırladığımız Irak Kralı Faysal’dan sonra Türkiye’nin İslam dünyasından gelen üçüncü misafiri olan Rıza Şah Pehlevi’nin, 16 Haziran 1934’te başlayan 27 günlük gezisi, Türkiye-İran ilişkilerinde sıcak bir dönemi başlatacaktı. Aslında bu vesile ile 19. yüzyıldan Humeyni döneminin sonuna kadarki gelişmeleri kapsayan bir yazı hazırlamıştım. Ancak yazı işlerinden ikinci sayfayı alamadığım için güncel bağlantıları olan bu geziyi anlatmakla yetinmek zorunda kaldım. İleride diğer konulara dönmeyi umut ediyorum.
Şah’ın geçeceği her ilde büyük tezahüratlarla karşılanacağı tüm yurda duyurulmuş, yerel yöneticilere bu konuda seferber olmaları emredilmiş, Şah’ın geçeceği güzergâhtaki merkezler, yollar ve binalar elden geçirilmiş, şehirler taklarla süslenmişti.
Rıza Şah Pehlevi ve heyeti, 10 Haziran 1934’te Gürcübulak sınır kapısından Türkiye’ye girerken, onları 3. Ordu Müfettişi 1. Ferik Ali Sait Paşa, Kolordu Kumandanı Kemal (Doğan) Paşa, Beyazıt Valisi İmadettin Bey, Cumhurbaşkanlığı Yaveri Cevdet Bey, Hariciye Vekâleti 3. Daire Şefi Kemal Köprülü) Bey’den oluşan heyet karşılamıştı. Şah ilk olarak Türk askerini teftiş etti. Hazırlanan otağda bir süre dinlendikten sonra Türk askerini ikinci kez teftiş etti. Daha sonra Iğdır’a doğru otomobille hareket edildi. Kars, Erzurum, Gümüşhane üzerinden 14 haziranda Trabzon’a ulaşıldı. Aynı gün Türkiye Dışişleri Bakanı Tevfik Rüştü (Aras) Bey tarafından Maçka’da karşılanan Şah, iki firkateynin eşlik ettiği Yavuz zırhlısıyla Samsun’a geçti. Buradan trenle Ankara’ya hareket edildi. Şah geçtiği her il ve ilçede büyük bir sevgi gösterisi ve merasimlerle karşılanıyordu.
ANKARA GARI’NDA KARŞILAMA • 16 haziran saat 14.20’de Ankara Garı’na ulaşan Şah ve heyetine burada da büyük bir karşılama töreni yapıldı. İstasyona önce İsmet Paşa, sonra Meclis Başkanı Kazım Paşa ve tam Şah’ın trenden inmek üzere olduğu dakikalarda geniş mahiyetiyle Mustafa Kemal gelmişti. Şah ve Mustafa Kemal uzun uzun tokalaştıktan sonra mülki ve askerî erkan birbirine takdim edilmişti. Törenden sonra Mustafa Kemal ve Rıza Şah aynı otomobille Şah’ın konaklayacağı Halkevi binasına gitmişlerdi. Rıza Şah için özenle hazırlanan Ankara, uzun zamandan beri ilk defa tamamıyla aydınlatılmaktaydı. O gece Çankaya’da yemek yendi, nutuk teatisi yapıldı. Ertesi gün Orduevi’nde Genelkurmay Başkanı Fevzi Paşa’nın çay ziyafetine katılındı. Rıza Şah aynı gün İran Elçiliği’nde Gazi’nin şerefine bir akşam yemeği verdi. Burada Mustafa Kemal Şah’a bir sürpriz yaparak İsviçre’deki oğlu ile telefonda görüşmelerini sağladı ve Şah’ı çok duygulandırdı. Ertesi günlerde bu önemli konuğa, neredeyse Ankara’daki bütün kurumlar teker teker gezdirildi. Meclis, Atatürk Orman Çiftliği, Kırıkkale’deki fabrikalar, İsmet Paşa Kız Lisesi, Çubuk Barajı, Yüksek Ziraat Enstitüsü, Gazi Muallim Mektebi ve Terbiye Enstitüsü, Numune Hastanesi, Hilal-i Ahmer ve Himaye-i Etfal cemiyetleri gibi pek çok kurum yeni Türkiye vitrininin birer parçaları olarak Şah’a gururla sunuldu. Bütün bu geziler sırasında Şah’a Mustafa Kemal bizzat eşlik ediyordu. Şah Türkçe bildiğinden Mustafa Kemal’le Türkçe anlaşıyorlardı. Ama yaşam tarzları birbirine pek benzemiyordu. Şah Rıza, daha ilk günden, erkenden yatmaya giderken, Mustafa Kemal gecenin geç saatlerine kadar ayaktaydı. Buna rağmen Mustafa Kemal mümkün olduğunca Şah’a eşlik ediyordu. Anlaşılan gezinin Şah üzerindeki etkisini arttırmak istiyordu.
OPERA GECESİ • Gezinin en önemli olayı Şah’ın Ankara’ya gelişinden üç gün sonra yaşandı. Bu, 19 Haziran 1934 Salı günü saat 16.00’da, bugün Resim ve Heykel Müzesi olan, o zamanki Ankara Halkevi sahnesinde Şah’ın şerefine bestelenen ‘ilk milli Türk operası’ Öz Soy’un temsiliydi. Eseri Cumhurbaşkanlığı Bandosu ve İstanbul Konservatuarı Yaylı Çalgılar Orkestrası’nın bir araya getirilmesinden oluşan bir orkestra seslendirmiş, koro ise ortaokul ve liselerden derlenmiş yetenekli öğrencilerden oluşturulmuştu. Önemli rolleri İstanbul Konservatuarı ve Gazi Terbiye Enstitüsü’nün yetiştirdiği sanatçılar üstlenmişti. Birinci perdenin müziklerinde Alman bestecisi Wagner’in tarzını anımsatan mistisizmden, ikinci ve üçüncü perdeler ise Anadolu ezgilerinden taşıyordu. Sonunda arzu edilen etki yaratılmış olmalıydı ki, 20 haziranda yapılan Genelkurmay ziyareti sırasında Şah Mareşal Fevzi Çakmak’a “Sizi her iki ordunun da Genelkurmay Başkanı olarak görmeyi arzu ediyorum” diyecek, Mustafa Kemal ise Öz Soy operasına atıfla şöyle karşılık verecekti: “Türkler ve İranlılar öz kardeştirler, yeniden biraraya gelmelidirler!”
MUSSOLİNİ’YE CEVAP • Ertesi gün Şah ve heyeti Mustafa Kemal’le beraber trenle İzmir’e gitmek üzere yola çıktılar. Eskişehir’de askerî havaalanında avcı uçaklarının manevralarını izlediler ve Gazi burada Şah’a bir uçak hediye etti. (Uçak, 26 Haziran 1934 tarihinde Yüzbaşı Enver ve bir makinist tarafından Tahran’a götürüldü.) Afyon ve Manisa üzerinden 22 haziranda İzmir’e gelen heyet ertesi gün Türk Ordusu’nun askerî manevralarını izledi. Bu manevra İtalyan lideri Mussolini’nin tarihi Mare Nostrum (Bizim Deniz) konuşmasına askerî-politik bir tepkiydi. 24 haziranda Balıkesir’e giden ikili, Necati Bey Öğretmen Okulu’nu ziyaret ettikten sonra Çanakkale’de Çanakkale Savaşı’nın geçtiği cepheleri gezdiler ve aynı gün ünlü Gülcemal Vapuru ile İstanbul’a hareket ettiler.
AYRILIK VAKTİ • Şehir, Türk ve İran bayrakları ile süslenmiş, Boğaz, çiçeklerle dolu kayıklarla bezenmişti. Şah, Dolmabahçe Sarayı’nda, Mustafa Kemal Beylerbeyi Sarayı’nda kaldılar. 29 ve 30 haziranda ikili İstanbul’un tarihî yerlerini ve önemli kurumlarını gezdikten sonra, Şah ve heyeti İran’a dönmek üzere, Zafer ve Tınaztepe muhripleri refakatinde Trabzon’a hareket etti. Şah, 6 temmuzda Gürbulak sınır kapısından Türkiye topraklarını terk ederken Yalova’da bulunan Gazi’ye son derece sıcak bir telgraf çekti, Mustafa Kemal de hemen karşılığını verdi. Böylece başlangıçta 17 gün olarak planlanan ancak Mustafa Kemal’in isteği ile eklenen Eskişehir, İzmir ve İstanbul ziyaretleriyle 27 güne çıkan gezi başarıyla tamamlandı.
Gezi sırasında yaşanan en garip olay ise, Tahran Büyükelçimiz Hüsrev Gerede’nin diplomatik teamüllere aykırı bir şekilde istifa ettirilmesiydi. Daha sonra anlaşılmıştı ki, bu karar Şah’ı mutlu etmek için alınmıştı. Çünkü Şah, Hüsrev Bey’in İran ile başka devletler arasındaki işlere burnunu soktuğundan, İran’dan ziyade, başka devletleri dinlediğinden şikâyet etmişti.
Öz Soy operası neyi temsil ediyordu?
Şah’ın şerefine bestelenen Öz Soy hakkında ne biliyoruz? Konusunun bizzat Mustafa Kemal tarafından seçildiğini, eserin librettosunun (metninin) Münir Hayri Egeli tarafından Firdevsi’nin (ö.1020) 60 bin beyitlik Şehname adlı destansı-mitolojik eserinden ilham alınarak yazıldığını, bu metnin üzerinde Mustafa Kemal’in düzeltmeler yaptığını, o sıralar 27 yaşında olan ve Paris’te müzik eğitimi almış olan Ahmed Adnan Saygun tarafından iki ay gibi kısa sürede bestelendiğini ve o tarihten sonra unutulmaya terk edildiğini biliyoruz. Öylesine terkedilmiş ki, ikinci kez ancak 3 Şubat 1992’de, ‘Atatürk’ün Doğumu’nun 100. Yılı’ etkinlikleri kapsamında sergilenmiş, bu temsilde, besteci Adnan Saygun eserin zayıf atarak tek perdeye indirmiş, ayrıca ilk operası Taş Bebek’teki ‘Sihir Raksı’ bölümünü şölen sahnesine dahil ederek eseri güçlendirmişti. Üçüncü sahnelenişi ise 1934’te eserdeki ‘Ayşim’ karakterini canlandıran Semiha Berksoy’un şerefine 19 Haziran 2007’de oldu, ama pek ilgi görmedi.
MANASIZ REKABETE SON • Şah’ı ‘İran’da olmayan bir şey’, olan opera ile etkilemek fikrinin arka planında ne yatıyordu? Azerbaycan göçmeni olması nedeniyle İran’a özel ilgi duyan siyaset ve fikir adamı Ahmet Ağaoğlu’na göre Mustafa Kemal’e kadar Türk-İran münasebetleri iki kelime ile tarif edilebilirdi: Hedefsiz mücadele ve manasız rekabet! İran tarafından Şah İsmail, Şah Abbas ve Nadir; Türkiye tarafından ise Yavuz Sultan Selim, Kanuni Sultan Süleyman ve IV. Murat’ın mücadeleleri, bu manasız savaşın birer parçasıydılar. Ağaoğlu’na göre, sülalelerin hırsları ve Avrupa’nın dünya hâkimiyeti hırsının, Türkiye ve İran için tehdit haline gelişi, neredeyse aynen Öz Soy’un öyküsüne yansımıştı. Besteci Adnan Saygun ise “Atatürk iki milletin öz kardeşler oldukları fikrini, Şah ile karşılıklı söyledikleri nutuklar sırasında da ortaya atabilirdi. Fakat, sahnenin hareketinden ve musikinin gücünden yararlanarak, bu fikri bir sanat havası içinde işlemenin, heyecanla beslenen duygular üzerinde büyük etkisi olacağını düşünmüş olmalı idi” diyerek neden güzel sanatların bir dalının seçildiğine açıklık getirir.
ŞEHNAME’DEN ÖDÜNÇ • Üç perdede 12 tablodan oluşan Öz Soy operasının librettosu Firdevsi’nin Şehname adlı eserinden esinlenerek hazırlanmıştı. Aruz vezninin ‘fa’ülün, fa’ülün, fa’ülün, fa’ül’ kalıbıyla yazılan 60 bin beyitten oluşan Şehname‘den Öz Soy’a aktarılan bölümün hikâyesi kısaca şöyledir: Hükümdar Cemşîd’in yerine geçen Dahhâk çok zalim bir adamdır. Cemşîd’in koruduğu güneş, nevruz, cem âyinleri, inançları yerine, yılanlara tapan ve onlara küçük çocukları kurban vermeyi zorlayan kanlı bir kişiliktir. Halk bezmiştir. Sonunda Gâve (Türk mitolojisindeki Boz Kurt) adlı demirci Dahhâk’ı alt eder. Cemşîd’in oğlu Ferîdun başa geçer ve üç oğul sahibi olur. Feridun yeryüzünü üç parçaya ayırıp üç oğlu arasında bölüştürür. Tur’a Türkistan ile Çin’i yani Turan ülkesini, İreç’e İran’ı, Selm’e ise Rum ülkesini ve Batı’yı (Mezopotamya ?) verir. Öz Soy’da ise ‘bilge’ bir kişinin ağzından anlatılan öykünün baş kahramanları hükümdar Feridun ve ikiz çocuklarıdır. Çocuklardan biri Türklerin atası Tur’dur, yoldaşı kurt, rengi mavi, ışığı ise aydır. Önceleri Asya’da otururken sonradan tüm dünyaya yayılmış, ama, asıl Anadolu’da gelişmiştir. İkinci çocuk İreç, İranlılar’ın atasıdır, yoldaşı arslan, rengi yeşil, ışığı ise güneştir. İran’da oturmaktadır. (Şehname‘deki üçüncü kardeş, Mezopotamya’da oturan Selm ise nedense unutulmuştur.) Doğumun hemen arkasından, Hükümdarın eşi Hatun öykünün iki kahramanıyla sahneye getirilir ve böylece annelik ile vatanseverlik arasındaki bağ kurulur. Ama bu mutlu sahne birden bozulur ve sahneye mutlu ve huzurlu dünyaya, şölenlere davet edilmediği için intikam yemini eden Ahriman (Zerdüştler’in kötülük tanrısı) girer ve iki kardeşi ayırır.
AHRİMAN SAHNEDE • İkinci perde oldukça uzun; binlerce ve hatta onbinlerce yıllık bir zamanın geride bırakılmasıyla başlar. Yıl 1918’dir. Ahriman bu kez Batı kılığında işgalci olarak ortaya çıkarak kardeşleri güçsüzleştirmeye çalışmaktadır. Bilge kişi, seyirciye Tur ve İraç’ın Ahriman’ın kötülükleri sonucu üç kez birbirinden ayrıldığını, fakat her seferinde yeniden birleştiklerini anlatır. Bu ayrılıkların birincisinden ilkçağ medeniyeti, ikincisinden ortaçağ medeniyeti ve üçüncüsünden ise İslam medeniyeti doğmuştur. Sahne Anadolu’ya dönüşürken Ahriman, Ayşim ve Mehmet adlı iki Türk genci arasında yaşanan aşk öyküsüne karışan Köseağa kimliğinde karşımıza çıkar. Üçüncü perdede kötülük tanrısının tüm oyunları bozulacak ve Feridun’un ikiz çocukları Mustafa Kemal sayesinde buluşacaklardır. Eserin sonunda, iki kardeşten Tur’un adı geçtiğinde, sahnedeki oyuncular, Halkevi’nin locasında operayı izlemekte olan Mustafa Kemal’i; İraç (Aslan) sorulduğunda ise yanındaki Rıza Şah Pehlevi’yi işaret etmişlerdir. Bu jest karşısında çok duygulanan Şah “Kardeşim!,” diyerek, Mustafa Kemal’e sarılmıştır.
ÖZ SOY GÜZEL AMA • Ancak, ilginçtir, Mustafa Kemal, Öz Soy’un temsil edildiği günün akşamı rejisör Münir Hayri Bey’e şöyle der: “Öz Soy güzel, güzel amma.... Onun bütün kıymeti bugün içindi. Bir daha oynanmaz. Şimdi sen her vakit oynanabilecek bir eser vermelisin. Kalacak, kalacak bir eser... Bunu pekâlâ yapabilirsin...” Mustafa Kemal acaba neden böyle demişti? Eseri estetik veya müzikal açıdan beğenmemiş miydi? Yoksa, İran’la Türkiye arasındaki ilişkilerin ileride başka şekiller alacağını mı öngörmüştü? Cevap vermek zor, ancak aynı yıl, librettosunu yine Münir Hayri Egeli’nin yazdığı iki opera daha hazırlattı. Eserlerin metni üzerinde bizzat çalıştı. İlki, bestesi Necil Kazım Akses’e ait olan Bay Önder, ikincisi Adnan Saygun’a ait Taş Bebek idi. Mustafa Kemal’in Ankara’ya gelişinin 15. Yıldönümü dolayısıyla, 27 Aralık 1934’te yine Halkevi’nde Bay Önder’in ilk üç tablosu, Taş Bebek‘in tümü sergilendi, ancak iki opera da hayal kırıklığı yaratınca ‘opera devrimi’ geleceğe bırakıldı.
Doğulu bir modernist: Rıza Şah Pehlevi
Hazar Denizi’nin güney kıyılarındaki Mazenderan’da 1890’da yoksul bir ailede doğan Rıza adlı bir genç iş bulmak için Tahran’a gelir, Rus Elçiliği’nin kapısını çalar. Ruslar bu uzun boylu, yapılı genci ‘kavas’ (hizmetli) olarak işe alırlar. Genç, çalışkanlığı ile göze girer, İran’daki tek ciddi askerî unsur olan Muhafız (Kazak/Koşak) Alayı’nda çavuş olur. Çar II. Nikola’nın kız kardeşinin İran ziyareti sırasında ona saldıran çapulcularız alt ettiği için ödül olarak Tiflis’e götürülür, altı aylık eğitimden sonar subay olur. Alayın başındaki albay, Bolşeviklere sempati duyduğu için Çar tarafından görevden alınca, alayın komutanlığı bir anda Rıza’ya kalır. Rütbesi büyüyen Rıza’nın gözü daha da yükseklerdedir. 21 Şubat 1921’de, emrindeki 1.200 askerle Tahran’a girer. Amacı 140 yıldır iktidarda olan Türk asıllı Kaçar Hanedanı’na son vermektir.
Hanedan Birinci Dünya Savaşı sırasındaki İngiliz ve Rus işgali yüzünden hırpalanmış, ordu silahsız, ambarlar boş, hazine tamtakırdır. Rıza’nın hoşnutsuz ulemayı, çarşı esnafını, şehirli okumuşadamları ve Rusları safdışı etmek isteyen İngilizler’i arkasına aldığını gören, genç ve tecrübesiz Ahmet Şah karşı koymadan şehirden ayrılır. Rıza, gazeteci dostu Ziyaeddin Tabatabai’yi başbakan, kendisini de başkomutan ilan eder. Ardından da savunma bakanlığını üstlenir. Bununla yetineceğini sananlar yanılırlar, çünkü 1923’te bir adım daha atarak yönetimi tümüyle eline alır, ardından o Avrupa’da tedavi gören ve çağrılara karşın geri dönmeyen Ahmed Şah’ı azlederek yerine geçer. Başlangıçtaki hedefi, cumhuriyet kurmaktır, çünkü kendisine Osmanlılar’ı devirmiş olan Mustafa Kemal’i örnek almaktadır. Ancak ulema, “Hayır! İslam devleti monarşi olmalı!” deyince, 1926’da İranlılar’ın saygı duyduğu Pehlevi Hanedanı’nın adıyla (ki hanedanla hiçbir ilişkisi yoktur) aynen Napolyon’un yaptığı gibi kendi kendisini tahta çıkarır.
KURUCU BABA • Kendisine ‘Şehinşah’ yani ‘şahlar şahı’ unvanını layık gören kahramanımız, ülkesini Doğululuktan kurtarmak için derhal Batı tipi reformlara girişir. Önce 40 bin kişilik modern bir ordu kurar, Pers devletinin adını değiştirir, ‘İran’ yani ‘ari insanların ülkesi’ yapar. İran bayrağına Pers ve Sasani alametleri olan aslan ve güneşi ekletir. İran halkının Zerdüşt geçmişine vurgu yapar. Yabancı bankaları ve şirketleri devletleştirir, tek taraflı anlaşmaları yırtar. Göçebe kabilelerin silahlarını toplar ve yerleşik düzene geçmeye zorlar. Okullar, yollar, hastaneler yapar ve elbette halkın dış görünüşünü ihmal etmez. Zorba polisleri aracılığıyla erkeklere ‘fötr’ şapka giymeyi emreder, kadınlara ise başörtüsünün her türlüsünü yasaklar.
İkinci Dünya Savaşı’na gelirken, Rıza Şah ve İran resmî olarak tarafsızdır (ya da Türkiye gibi ‘denge oyunu’ oynuyordur) ama gözü İran’ın petrolünde olan İngilizler’le Ruslar, kendisinin Naziler’e duyduğu sempatiyi bahane ederek 1941’de İran’ı işgal ederler. Şah’ın özenle kurduğu modern ordusu, tek kurşun atmadan teslim olur. Yani Şah ‘mat’ olmuştur. İki müttefik, İngiliz Başbakanı Churchill’in deyimiyle, Şah’a ‘onurlu bir çıkış yolu’ sunarlar ve tahtı genç oğluna bırakmasına izin verirler. Rıza Şah Kanada’ya gitmek isterse de İngilizler tarafından once Mauritius’a, oradan da Johannesburg’a gönderilir. 1944’te orada halkının sevmediği yalnız ve yoksul biri olarak ölecektir...
Özet Kaynakça: Orhangazi Ertekin, “Öz Soy Operası: Kayıp bir destan, kayıp bir tarih”,Toplum ve Bilim, S. 102, s. 142-167; Gökhan Çetinsaya, “Atatürk Dönemi Türkiye-İran İlişkileri, 1926-1938,” Avrasya Dosyası, S. 5/3, Sonbahar 1999, s. 148-175; Metin And, “Cumhuriyet’in İlk Opera Gösterimi ve Yapımcısı”, Sanat Dünyamız, S. 89, Güz 2003.
.17-8-08
.Montrö defterini açmanın riskleri
Ege Denizi ile Karadeniz’i birbirine bağlayan İstanbul Boğazı, Çanakkale Boğazı ve Marmara Denizi’ni kapsayan suyolunun rejimi 9 Kasım 1936 tarihinde yürürlüğe girmiş olan Montrö Boğazlar Sözleşmesi’yle belirlenmiştir. Montrö’nün esas amacı uluslararası deniz ticaretinin ve ulaşımının gereklerini ve yararlarını kıyıdaş devlet olan Türkiye’nin egemenlik haklarla bağdaştırmaktı. Gürcistan’ın kendisine bağlı özerk bir bölge olan Güney Osetya’ya saldırısını bahane eden Rusya Federasyonu’nun Gürcistan’a askerî müdahalesiyle kızışan ortamda, ABD’nin her biri 69 bin ton ağırlığındaki Mercy ve Comfort isimli iki hastane gemisini ‘insani amaçlarla’ Karadeniz’e göndermek istediği, Türkiye’nin ise bu talebe Montrö’ye atıfta bulunarak karşı çıktığı haberleri, yıllardır bilinçli biçimde üzerinde durulmayan bir sorunu gündeme taşıdı.
UFUKTA KRİZ Mİ VAR? • Montrö’ye göre, Karadeniz’e kıyısı olmayan bir devletin insani amaçlarla dahi olsa Karadeniz’e geçirebileceği gemilerinin tonajı 15 bin tonu, gemilerin toplam tonajının 45 bin tonu, sayısının dokuzu, gemilerin Karadeniz’de kalacağı sürenin 21 günü, geçmemesi gerekiyor. (Daha bir dizi ikincil şart da var.) Nitekim taraflar Türkiye’nin haklılığını teslim etti ve Türkiye ile ABD, Montrö’yü ihlal etmeyecek bir formül üzerinde anlaştıklarını açıkladılar. Bu yeni formül şimdilik Rusya’yı rahatsız etmemiş görünüyor ama gerek 17. yüzyıldan beri sıcak denizlere ulaşma politikası güden Rusya’nın, gerekse Başkan Wilson’un ’14 İlkesi’ doğrultusunda dünyanın tüm denizlerinde tam bir seyir serbestîsini savunan ABD’nin ileride bu tür engellemelere tahammül göstereceğinin garantisi yok. Öte yandan, Montrö defteri bir kez açılırsa, aşağıda anlatacağımız nedenlerden dolayı Türkiye’nin bundan zararlı çıkması ihtimali çok büyük.
Montrö’ye geçmeden önce, uluslararası hukuk literatürüne ‘Türk Boğazları’ olarak geçen suyolunun morfolojik özelliklerine değinelim. Bu suyolunun en nadide bölümünü oluşturan İstanbul Boğazı, kuzeyde Anadolu Feneri’ni Türkeli Feneri’ne birleştiren hattan başlayıp güneyde Ahırkapı Feneri’ni Kadıköy İnci Burnu Feneri’ne birleştiren hatta kadar uzanan 31 kilometrelik bir suyoludur. Ortalama genişliği 1.500 metre olup genişlik Kandilli mevkiinde 700 metreye düşer. En derin yeri Rumelihisarı önünde 110 metre, en sığ yeri ise Aşiyan önünde 12,8 metredir. Karadeniz’e çıkışta, Paşabahçe önlerinde bir defada 85 derecelik, Marmara’ya inişte, Yeniköy önlerinde bir defada 70 derecelik iki dönüş de dahil olmak üzere toplam 12 keskin, üç yumuşak rota değişikliği gerektiren İstanbul Boğazı, tuzluluk dereceleri birbirinden farklı iki denizin birleşmesinden oluşan güçlü dip ve yüzey akıntıları, güçlü anaforlar, zaman zaman kasırgaya dönen rüzgârlar, belli mevsimlerde etkili olan sis ve yoğun deniz taşımacılığı yüzünden de dünyanın en zorlu suyoludur. Ayrıca dünyadaki suyolları arasında hiç biri çevresinde bu kadar büyük nüfusu barındırmaz.
ÇANAKKALE BOĞAZI • İzmit Körfezi girişinden Çanakkale Boğazı girişine kadar 224 kilometre uzunluğunda, 11.150 kilometrekare genişliğinde bir iç deniz olan Marmara Denizi’nin öteki ucundaki Çanakkale Boğazı ise kuzeyde Zincirbozan Feneri’nden geçen boylamla başlar, güneyde Mehmetçik Burnu Feneri’ni Kumkale Feneri’ne bağlayan hatla biter. Uzunluğu 68,7 kilometre, genişliği kuzey girişinde 5.120 metre, güney girişinde ise 4.334 metredir. İntepe Limanı önünde 7.223 metreye çıkan genişlik Çanakkale-Kilitbahir arasındaki Nara Burnu’nda 1.307 metreye düşer. En derin yeri Dalyan Burnu önlerinde 94 metre, en sığ yeri kuzey rotası üzerinde Kabageven Burnu önlerinde 25 metredir. Çanakkale Boğazı’nda gemiler en az 11 rota değişikliği yaparken, Nara Burnu önlerinde bir defada 75 derecelik keskin bir dönüş yapmak zorundadırlar. Çanakkale Boğazı’nda (kuvvetli lodosta yön değiştirse de) Marmara’dan Ege Denizi’ne doğru güçlü bir yüzey akıntısı mevcuttur. Gerek güçlü rüzgârlar, zaman zaman etkili olan sis ve arabalıvapur seferleri yüzünden seyrin dikkatli yapılması gerekir.
Tarih boyunca Boğazlarda uygulanan rejimin hikâyesine gelince; Fatih Sultan Mehmed’in 1452’de İstanbul Boğazı’nın en dar yerinde Rumeli Hisarı’nı yaptırıp Boğaz’dan geçecek her geminin belli bir ‘müruriye’ (geçiş parası) ödemesini emretmesiyle başlayan ‘Karadeniz’i Osmanlı gölü yapma’ süreci, 1484’te Karadeniz’in kuzey kıyılarındaki Kili ve Akkerman kalelerinin ele geçirilmesiyle tamamlanmıştı. O günün süper gücü Britanya İmparatorluğu tarafından ‘Ancient rule of the Otoman’ (Osmanlı’nın kadim kaidesi) adıyla tescil edilen bu imtiyazlı durum ilk olarak ‘kapitülasyonlar’ dolayısıyla delindi. 1535’te Fransız, 1579’da İngiliz, 1598’de Hollandalı, 1616’da Germen (Alman) ticaret gemilerine Boğazlar’dan serbestçe geçme imtiyazı tanındı. 1682’de ‘Deli’ Petro’nun Çar olmasından itibaren Rusların Karadeniz’e inmek ve bu denizde serbestçe dolaşma girişimleri ise Osmanlı Devleti tarafından sürekli püskürtüldü.
KÜÇÜK KAYNARCA ‘FELAKETİ’ • Ancak, 1736 yılında Azak Kalesi Ruslar’a terk edilerek ilk gedik verilirken, 1774 Küçük Kaynarca Anlaşması ile Osmanlı Devleti, Kırım’ı Rusya’ya terk etmekle kalmamış, Rusya’ya Karadeniz’de harp gemisi bulundurmak, kendi gemileri ile ticaret yapmak ve ticaret gemilerini Boğazlar’dan geçirme haklarını tanımak kalmıştı. 1807’de, Rusya’nın Boğazlar’ın kendilerine verilmesi talebi ile Fransa ile gizli görüşmeler yaptığını duyan Osmanlı Devleti Britanya ile 5 Ocak 1809 tarihinde, Kale-i Sultaniye Anlaşması’nı imzalayarak arkasını sağlamlaştırmak istedi. Halbuki bu anlaşmayla Osmanlı Devleti, Boğazlar’ın statüsünü tek başına değil, ikili anlaşmalarla belirlemeye razı oluyordu. Barış zamanında, Osmanlı Devleti ile savaş halinde olmayan devletlerin ticaret gemilerinin Boğazlar’dan geçiş yasağına dair ‘Osmanlı’nın kadim kaidesi’ ise Rusya ile girdiği savaştan mağlup ayrılan Osmanlı Devleti ile Rusya arasında 14 Eylül 1829’de imzalanan Edirne Anlaşması ile ebediyen tarihe gömülecekti.
KAVALALI’NIN ETTİĞİ • 1831’de Mısır Valisi Kavalalı Mehmed Ali Paşa’nın devlete isyan etmesi ve Kavalalı’nın oğlu İbrahim Paşa’nın 1832’de Osmanlı ordusunu Konya’da mağlup ederek İstanbul’a yönelmesi üzerine, II. Mahmud Avrupa devletlerinden yardım talep etmek zorunda kalınca yardım çağrısına sadece Rusya cevap vermişti ve elbette yardım karşılıksız değildi! İki devlet arasında 8 Temmuz 1833 tarihinde sekiz yıllık bir süre için imzalanan Hünkâr İskelesi Anlaşması’nın gizli maddesine göre, Osmanlı Devleti, Rusya’nın istemesi halinde, Boğazlar’a herhangi bir yabancı devlet savaş gemisini sokmayacaktı. 1839’te Osmanlı Devleti ile Kavalalı’nın ordularının Nizip’te tekrar karşı karşıya gelmeleri üzerine Osmanlı Devleti ile Rusya, Avusturya, Fransa, Britanya ve Prusya arasında 13 Temmuz 1841’de ‘Akdeniz ve Karadeniz Boğazları Hakkında Londra Sözleşmesi’ imzalandı. Sözleşmeyle barış zamanında Boğazlar’ın savaş gemilerine kapalılığı ilkesi, Osmanlı Devleti’nin takdir ve yetkilerine bağlı olmaktan çıkarılarak, milletlerarası yükümlülüklere bağlanıyordu. O tarihten sonra, 1871 ve 1878 yıllarında Boğazlar’ın statüsü tekrar uluslararası camianın gündemine girdi ama, ciddi bir değişiklik olmadı. 1841 Sözleşmesi bazı değişikliklere ve ihlallere rağmen Birinci Dünya Savaşı’nın sonuna kadar geçerli oldu.
İhlallerden en önemlisi Ağustos 1914’te Goeben ve Breslau adlı iki Alman savaş gemisinin Boğazlar’dan geçip Karadeniz’e çıkması ve ekim ayında bazı Rusya limanlarını bombalaması idi. Bilindiği gibi Osmanlı Devleti bu olayın sonunda Birinci Dünya Savaşı’na girmişti. İtilaf Devletleri’nin İstanbul’u işgalinin ardında yatan en önemli sebep de, Boğazlar’ın Rusya’nın kontrolüne girmesini engellemek içindi.
LOZAN’DA BÜYÜK KAVGA • Lozan barış görüşmeleri sırasında, İsmet İnönü ile Britanya temsilcisi Lord Curzon ve Sovyet Rusya temsilcisi Çiçerin arasında geçen çok sert tartışmalardan sonra Boğazlar’ın statüsü belirlendi. 24 Temmuz 1923 tarihli Lozan Barış Anlaşması’na ve onun bir parçası olan ‘Boğazların Tâbi Olacağı Usule Dair Mukavelename’ye göre, Çanakkale Boğazı’nda, Marmara Denizi’nde ve (Karadeniz) İstanbul Boğazı’nda, denizden veya havadan gerek savaş zamanında gerekse barış zamanında geçiş ve ulaşım tümüyle serbest olacaktı. Böylece Boğazlar’ın rejimi, Türkiye’nin tek yanlı iradesi ile değil, 1841’den beri devam eden ve çok sayıda devletin ortak iradesi sonucu ortaya çıkan uluslararası kurallara tâbi olmaya devam edecekti.
Türkiye, Lozan Boğazlar Sözleşmesi’nin getirdiği rejimin yerine kendi istediği gibi bir rejim getirebilmek için ilk diplomatik girişimini ancak 1933’te, Londra’daki Silahsızlanma Konferansı’nda yaptı. Türkiye’nin talebi, sözleşmesinin, Çanakkale ve İstanbul Boğazları’nın kıyıları ile Marmara Denizi’ndeki adaları (İmralı dışında) askerden ve silahtan arındıran hükümlerinin kaldırılması idi. Ancak bu teklif konferansla ilgili olmadığı gerekçesiyle görüşülmedi bile. İkinci girişim, Milletler Cemiyeti Konseyi’nin savaş kışkırtıcı tavırları yüzünden Almanya ile ilgili olarak 1935 yılı nisan ayında yaptığı olağanüstü toplantıda oldu. Türkiye’nin talebi yine ‘konuyla ilgisizlik’ gerekçesiyle reddedildi. Üçüncü girişim, 1935 yılının mayıs ayında Balkan Antantı Konseyi’nin Bükreş toplantısında, dördüncü girişim aynı yılın eylül ayında Milletler Cemiyeti Genel Kurulu’nda yapıldı ancak kulak asan olmadı. Ama aynı yıl kasım ayında İtalya Habeşistan’a saldırınca Türkiye talebi için yandaş bulmayı başardı.
REBUS SIC STANTIBUS • Türkiye’nin 10 Nisan 1936 tarihinde, Lozan Boğazlar Sözleşmesi’ne taraf olan devletlere gönderdiği notada, Roma Hukuku’nun Rebus sic stantibusilkesine atıfta bulunuluyordu. Bu ilkeye göre bir sözleşmenin yapıldığı sırada öngörülemeyen durumlar ortaya çıkarak sözleşmenin taraflarından birine hakkaniyet ölçülerine uymayan çok ağır yükümlülükler getiren bir durum ortaya çıkarsa, sözleşmenin hakkaniyet ölçülerine göre yeniden düzenlenmesi istenebilirdi. Türkiye gibi Balkan Antantı üyesi olan Yunanistan, Romanya ve Yugoslavya talebi destekledi. 1935’te bir dostluk anlaşması imzaladığı Sovyetler Birliği’ne yaranmak isteyen Fransa ve Akdeniz’deki İtalyan tehdidine karşı Türkiye’yi kendi yanına çekmek isteyen Britanya da talebe destek verince İsviçre’nin Montreux (Montrö) şehrinde uluslararası bir konferans toplandı. Teklife karşı çıkan tek ülke, 1934’te Akdeniz’i Mare Nostrum (Bizim Deniz) diye adlandıran İtalya idi. Yugoslavya, Yunanistan, Bulgaristan, Romanya, Sovyetler Birliği, Türkiye, Britanya (Hindistan ve İrlanda adına da) Fransa ve Japonya’nın katıldığı konferans, 20 Temmuz 1936 tarihinde Montrö Boğazlar Sözleşmesi’nin imzalanmasıyla sonuçlandı.
Başlangıçta karşı çıkan İtalya, 1938’de sözleşmeye katıldı. Ama İkinci Dünya Savaşı sırasında ve sonrasında Sovyetler Birliği ciddi sorunlar çıkardı. Ancak, Sovyetler Birliği’nin 1945 ve 1946’da Montrö’nün gözden geçirilmesi konusundaki ısrarları ise ABD’nin bazı taleplerine rağmen Montrö’de bir değişiklik yapılmadı. Sadece Müttefiklerin isteği ile, İkinci Dünya Savaşı’ndan mağlup ayrılan Japonya’nın 1951’de Montrö’den çekilmesiyle yetinildi.
20 YILLIK SÜRE BİTİNCE • Montrö Boğazlar Sözleşmesi 20 yıllık bir süre için yapılmıştı. Sözleşmenin tadili için tarafların beş yılda bir belli prosedürleri uygulayarak talepte bulunması mümkündü, ancak böyle bir talep hiç gelmedi. Öte yandan, 20 yıllık sürenin sona ermesinden iki yıl önce (yani 1954’te) taraflardan biri, Fransız hükümetine bir sona erdirme talebi ulaştırmış olsaydı, sözleşme 9 Kasım 1956’da sona erecekti. Ancak bugüne dek bu süreç de başlatılmadı. Böylece Montrö uygulanmaya devam etti. Devam etti ama, 1949’de Uluslararası Adalet Divanı’nın Korfu Boğazı hakkında verdiği karar, 1958 tarihli Cenevre Karasuları ve Bitişik Bölge Sözleşmesi, 1969 Viyana Anlaşmalar Hukuku Sözleşmesi ve 1982 tarihli BM Deniz Hukuku Sözleşmesi ve daha bir dizi sözleşmenin ‘özgürlükçü ruhu’ yanında Montrö oldukça ‘muhafazakar’ kaldı. Buna rağmen ne ABD, ne imzacı ülkeler, ne daha sonra eski imzacı ülkelerden doğan yeni ülkeler Montrö’nün uygulanması konusunda Türkiye’yi sıkıştırmadılar. Çünkü, mevcut durum herkesin işine geliyordu. Dahası, Montrö ortadan kalkarsa yerine nasıl bir sözleşmenin konulacağını kimse bilmiyordu.
SÖZLEŞMENİN ZAYIF YANLARI • Yıllar içinde savaş teknolojisindeki ‘gelişmeler’, artan tonajlar, sayılar, değişen yükler, Boğazlar’ın güvenli geçişe pek elvermeyen morfolojisi ile birleşince Montrö’nün kuralları yetersiz gelmeye başladı. Montrö’nün uygulanmasıyla ilgili ilk ciddi uluslararası kriz, Aralık 1968’de ABD’nin Akdeniz’deki 6. Filosu’na ait olan ve her biri sözleşmede yer alan 15 bin ton sınırının altında kalan (10 bin ton) Dyess ve Turner adlı iki savaş gemisinin Karadeniz’e geçerek burada beş gün kalması ve sonra yeniden 6. Filo’ya dönmesi sırasında yaşanmıştı. Gemilerin tonajları ‘serbest geçiş ilkesi’ne uygundu ancak Dyess‘hafif su üstü’ gemisinde 305 mm çapında sekiz adet ASROC (denizaltısavar roketatar) füzesi vardı. Bu silahlar, Montrö Sözleşmesi’nde tanımlanan silahlardan değildi. Ancak, Türkiye muhtemelen Kıbrıs meselesinde ABD’yi yanına çekmek istediği için, Montrö yorumunu esnetmekte bir sakınca görmemişti.
İkinci olay, Temmuz 1976’da Sovyetler Birliği donanmasına ait 40 bin tonluk Kiev’in Karadeniz’den gelerek Boğazlar’ı geçmek istemesi üzerine yaşanmıştı. Kiev hem Montrö’nün sınırı olan 15 bin tonun üzerindeydi hem de sözleşmede tanımlanan gemi türleri arasında değildi. Ruslar bu yüzden gemiyi ‘denizaltısavar kruvazör’ olarak nitelemişlerdi. Halbuki Kiev’i bu türe sokabilecek tek özelliği bir adet ikili ASW türündeki füze rampası ile konvansiyonel rampalarıydı. Bu durum uluslararası bir kriz yarattıysa da, Haşhaş yasağı ve Türkiye’nin Kıbrıs’a müdahalesine destek vermediği için ABD’ye kızgın olan Türkiye, geminin ‘transit geçiş’ yapmasına izin vermişti.
KAZA LİSTESİ • Bu suyolunda 1960’tan bu yana 250 kadar kaza yaşandı. Büyük kazalara gelince; 15 Kasım 1979’de küçük bir Yunan şilebiyle Haydarpaşa açıklarında çarpışan Romen Bandıralı Independenta’nın patlayarak batması sırasında 41 Romen denizci ölmüş, İstanbul’da binlerce evin camları kırılmış, tankerden dökülen petrol haftalarca yanmıştı. Dahası geminin çirkin batığı Haydarpaşa önlerinde 10 yıldan fazla kalmıştı. 28 Ekim 1988’de Panama bandıralıBlue Star adlı tanker ile Türk bandıralı Gaziantep tankeri Ahırkapı açıklarında çarpışmış, Blue Star’daki bin ton amonyak gazı denize ve havaya karışmıştı. 24 Ağustos 1991’de İtalyan bandıralı Leonis tankeriyle Türk bandıralı Denizaltı adlı gemi Tarabya açıklarında çarpışmış, batan Denizaltı’nın beş gemicisi hayatını kaybetmişti. 14 Kasım 1991’de Filipin bandıralıMadonna Lily adlı gemiyle Lübnan bandıralı Rabunion-18 adındaki gemi Anadoluhisarı önlerinde çarpışmış, Rabunion-18 20 bin canlı hayvan yüküyle sulara gömülürken, sekiz denizci de hayatını kaybetmişti. Bu kazanın bir benzeri 20 Nisan 1992’de Çanakkale Boğazı’nda yaşanmıştı. Yine canlı hayvan yüklü Lübnan bandıralı Rabunion-14 adlı gemi ile Romen bandıralı Bazias-1 çarpışırken, Rabunion-14 yüküyle batmıştı. 13 Mart 1994’te her ikisi de Kıbrıs Rum bandıralı Nassia adlı tanker ile Shipbroker adlı şilep Büyükliman dolaylarında çarpışmışlar, 29 kişi yaşamını yitirirken, Nassia’nın taşıdığı 100 bin ton ham petrolün 20 bin tonu denize boşalmış, günlerce süren yangının yarattığı kirli hava kütlesi, tamamen şans eseri olarak lodos sayesinde kentten uzaklaşmıştı.
VARYAG KANDIRMACASI • Kazasız belasız geçen ancak Türkiye’yi çok meşgul eden bir başka konu da, Ukrayna tarafından güya ‘gazino’ yapılmak üzere Çin’e satılan Varyag adlı dev uçak gemisi’nin 1 Kasım 2001’de Montrö’yü ihlal ederek Boğazlar’dan geçirilmesiydi. Türkiye, Çin ve Ukrayna tarafından hem ‘gemi motorsuz ve silahsız’ denilerek, hem de ‘Çin’den gelecek milyonlarca turist’le kandırılmıştı. Araya ABD Başkanı Clinton bile girmişti. Aslında geminin motorsuz olması esas sorundu. Nitekim dev gemi, 21 tekne ve 11 römork eşliğinde İstanbul Boğazı’ndan geçirilirken herkes soluğunu tutmuştu, çünkü geminin kontrolden çıkması halinde yaşanacak facianın boyutlarını kimse tahmin edemiyordu. Ancak daha sonra gemiyi ‘gazino’ yapma vaadiyle 20 milyon dolara açık arttırmada satın alan Chong Lot adlı seyahat şirketinin Çin ordusunun kurduğu kâğıt üzerinde bir şirket olduğu ortaya çıktı. Çin ‘milyonlarca turist gönderme’ sözünü tutmadığı gibi gemiyi modernize etti, adını ‘Shilang’ olarak değiştirdi ve uçak gemisi olarak donanmasına kattı.
OLASI SORUNLAR • Bütün bu kazalar ve tehlikeli geçişler elbette çok önemli sorun ancak ortada daha ciddi bir sorun var. Sözleşmede geçen ‘barış durumu’, ‘savaş durumu’ ve ‘Türkiye’nin kendisini pek yakın bir savaş tehdidi altında hissetmesi durumu’ meselelerinde izlenecek yol ilerde sorun yaratabilir. Çünkü, Türkiye’nin kendisini savaş tehdidi altında hissetmesi halinde, durumu Montrö Boğazlar Sözleşmesi’ne taraf olan devletlere ve Milletler Cemiyeti Genel Sekreterliği’ne bildirmesi gerekiyor. Türkiye’nin bu algısının haklı olup olmadığına Milletler Cemiyeti Konseyi’nde üçte iki çoğunlukta karar verilirse ve de Montrö Sözleşmesi’nin imzacı taraflarının çoğunluğu da aynı görüşte iseler Türkiye sözleşmenin ilgili maddelerini uygulayabilir. Halbuki, biliyoruz ki Milletler Cemiyeti (MC) 18 Nisan 1946’da hukuken ortadan kalktı ve bugün aynı işlevi gören Birleşmiş Milletler (BM), MC’nin genel sekreterlik görevleri, malvarlığı hakları, arşivleri ve siyasi olmayan fonksiyonları dışındaki konularda ‘halefi’ değil. BM, MC’ye tanınan siyasi fonksiyonları, ancak söz konusu anlaşmalara taraf olanların talep etmesi ve BM Genel Kurulu ve ilgili organların incelemesinden sonra alınacak kararlar sonucu yüklenmeyi kabul etmiş.
Her ne kadar Montrö’ye taraf olan ülkeler bu gün BM üyesi iseler de, Montrö’deki Yugoslavya’dan doğan Sırbistan-Karadağ, Sovyetler Birliği’nden doğan Rusya Federasyonu, Ukrayna ve Gürcistan gibi dört yeni devlet yüzünden Montrö’de çıkacak anlaşmazlıkların BM’de çözüme ulaştırması pek kolay görünmüyor.
DİMYAT’A PİRİNCE GİDERKEN • Öte yandan, taraf olan devletlerden birinin ya da daha fazlasının Montrö’nün maddelerinin tadil edilmesini istemeleri, ya da daha kötüsü, anlaşmanın fesih sürecini başlatmaları pekala mümkün. Türkiye, ‘Dimyat’a pirince giderken evdeki bulgurdan olmamak’ için, Montrö’nün uluslararası platformlarda tekrar elde edilmesi zor, hatta imkânsız nitelikteki avantajları ile Boğazlar’ın çevre, can ve mal emniyeti gibi konulardaki dezavantajlarını tarttığı için bugüne dek hoşuna gitmeyen konularda sesini yükseltmek yerine iç hukuk yollarını kullanmayı seçti. Bazı çevrelerin Montrö’nün ihlali olarak değerlendirdiği 1994 tarihli Boğazlar ve Marmara Bölgesi Deniz Trafik Düzeni Hakkında Tüzük (1998’de tadil edildi ve adı Türk Boğazları Deniz Trafik Düzeni Tüzüğü oldu) bu amaçla çıkarılmıştı.
Bu tüzüğün hukuki sorunlarını uzmanlarına bırakarak sözümüzü bağlarsak, bugün olmasa bile yarın, enerji sorunu yüzünden muhtaç olacağımız Rusya ile tüm Batı karşıtı söylemlerimize rağmen askerî, ekonomik ve siyasi açıdan göbekten bağlı olduğumuz ABD’nin, Montrö’nün hukuki boşluklarını bahane ederek Türkiye’yi köşeye sıkıştırmaları pekala mümkün. Hele de, Karadeniz havzasında savaş giderek kızışırken. Bu nedenle, Türkiye’nin inisiyatifi ele alarak, ulusal çıkarları ile uluslararası hukuku ustaca birleştirecek yeni formüller üzerinde çalışması gerekiyor.
ÖZET KAYNAKÇA: Cemal Tukin, Osmanlı Devleti Devrinde Boğazlar Meselesi, İstanbul, 1947; Seha L. Meray, Osman Olcay, Montreux Boğazlar Konferansı, Tutanaklar-Belgeler, Ankara Üni. Siyasal Bilgiler Fak. Yay., 1976; Hüseyin Pazarcı, “Boğazlar Rejimine İlişkin Türk Dış Politikası ve Karşılaşılan Kimi Sorunlar”, Prof. Dr. Ernst E. Hircsh’in Anısına Armağan, Ankara, 1986; Doğu Ergil, “Boğazlar Üzerine Bitmeyen Kavga (1923-1976)”, Lozan’ın 50. Yılına Armağan, İstanbul Üni. Hukuk Fak. Yay., 1978.
24-8-08
Türk Ermenisiz, Ermeni Türksüz olmaz!
Cumhurbaşkanı Abdullah Gül’ün, 6 Eylül’deki maç dolayısıyla Erivan’a gidip gitmeyeceğini açıklamasını beklerken şöyle bir muhasebe yaptım, bilmem katılır mısınız? Bundan 93 yıl önce Ermenilerin başına gelenin adını hâlâ koyamadık. 85 yıllık Cumhuriyet tarihinde sadece dört Ermeni’yi parlamentoya layık gördük. Sivil ve askeri bürokraside ise Ermenileri görmek mümkün olmadı. Ermenice yer isimlerini, Ermeni yazarlarını, sanatçılarını, mimarlarını, devlet adamlarını unutturmaya çalıştık. Ermeni kültür varlıklarını camiye, okula, kışlaya olmadı ahıra çevirdik, olmadı yıktık. 1942’de Varlık Vergisi’yle, 6-7 Eylül 1955’te yağma ile Ermeni işadamlarını belini doğrultamaz hale getirdik. 1974’ten sonra Ermeni vakıflarının mallarına el koyduk. Sonunda nüfuslarını 70 bine indirmeyi başardık.
DİL YARALARI • Okul kitaplarına Ermeniler’i düşman gösteren ifadeleri doldurduk. Ermeni öğrencileri Ermeniler aleyhine kompozisyonlar yazmaya zorladık. ‘Ermeni dölü’, ‘Ermeni piçleri’, ‘maalesef Ermeni’ diyen bakanlar, imamlar, aydınlar, futbol taraftarları, tarih kurumu başkanları tanıdık. Ermenilerin 1930’larda ve 1980’lerde tutulan ‘dönme’ fişleri ile tehdit edilişine şahit olduk. Ermeni cemaatinin dini liderine, gazetelerine tehdit mektupları gönderenlerin kovuşturulmadığını ya da cezalarının tecil edildiğini duyduk. Ermeni cemaatinin en uzlaşmacı önderini kalleşçe arkasından kurşunlayanların devletin çeşitli kademelerince kollandığını gördük. 70 milyonluk koskoca Türkiye’nin sıkıntı içindeki 3 milyonluk küçücük Ermenistan’ı tanımamak için bin dereden su getirişini izledik.
AD KOYMAK • Peki, bugün bu kadar küçük bir gruba böyle davrananların, 1915’te iddia edilen şeyleri yapmadığına dünyayı inandırabilir miyiz? Dünyayı bırakın, kendimizi inandırabilir miyiz? Bence, bugün pek çok Ermeni için ‘soykırım’ terimi, sadece 1915’te yaşananları tanımlayan hukuki bir terim değil, 90 yıldır Ermeni cemaatine, kültürüne, tarihine, devletine, diasporasına, insanına yönelttiğimiz sistematik yok saymanın, inkarın, dışlamanın, düşmanlığın ortak adı. Başkasının acısına bakmayan, başkası ile ilgilenmeyen, başkasını anlamaya çalışmayan bir toplumun, bir halkın gelişmişlik düzeyinden şüphe etmek gerekir. Dolayısıyla Cumhurbaşkanı Abdullah Gül’ün Erivan’ın davetini kabul etmesi, stratejik faydalarından çok aşağıda özetini vermeye çalışacağım 90 yıllık kilitlenme halini çözmesi açısından önemli.
BU TOPRAĞIN İNSANLARI • Kilikya’dan Kafkasya’ya uzanan Ermenistan ülkesi, ırmaklar açısından pek şanslıydı ama jeopolitik açıdan durum tam tersiydi. Roma ve onun mirasçısı Bizans ile Persler ve Araplar arasındaki bitmek tükenmez savaşlar sırasında defalarca işgale uğradı, halkları katledildi ve sağa sola savruldu. Ermeniler, 10. ve 11.yüzyıllarda Kilikya bölgesinde, Haçlı ordularının da desteği ile üç asır kadar bağımsızlığını korumayı başaran Kilikya Krallığı döneminde altın çağlarını yaşadılar. Krallık 1375’te sona erdi ama Ermeni Apostolik Kilisesi’nin Katalikosluğu 1441 yılına kadar burada kaldı. Bu yıllarda bir kısım Ermeni bölgede kalmayı seçerken, diğerleri İtalya, Rusya, Suriye ve Fransa’ya doğru yollara düştüler.
MİLLİYETÇİLİĞİN DOĞUŞU • 1453’ten itibaren Ermeni ülkesi, Osmanlı İmparatorluğu ile İran’daki Safeviler arasında ikiye bölündü. Fatih Sultan Mehmed’in Kilikya’da, Batı Anadolu’da ve Bulgaristan dolaylarında yaşayan Ermeniler’i başkente davet etmesiyle başlayan bu yeni dönemin özelliği belli bölgelerde ‘ihtida’ yoluyla asimilasyona karşın, bir bölüm Ermeni’nin ‘millet’ düzeni içinde varlığını sürdürmesine izin verilmesiydi.
17. yüzyılın başlarından itibaren dünyanın yerlerinde Ermeni ticaret diasporaları boy göstermeye başladı. İlk milliyetçi duyguların filizlenmesi de bu dönemde oldu. Ermenice sözlükler, şiirler, gazeteler ve tarih kitapları basılıyor, Katolik Mıkhitarist papazlar milliyetçi düşünceleri diasporalara yayıyordu. İlk Ermenice gazete Hindistan’da, Madras’ta 1794 yılında yayımlandı. Ama Osmanlı ülkesindeki milliyetçi uyanışın bedeli acı oldu. Gereken reformların bir türlü yapılmayışı sonunda Ermeniler ve Osmanlı devleti karşı karşıya geldiler ve 1894-1895 Sason (bugün Batman’a bağlı) ve 1909 Adana Olayları yaşandı.
OSMANLI’DAN KOPUŞ • 1908’de Meşrutiyet’in ilanını coşkuyla karşılayan gayrimüslimler, İttihat ve Terakki’nin (İTC) Abdülhamit döneminin politikalarını devam ettirip, Müslüman halkları ‘milleti hâkime’ sayacağını anlayınca aynen Avrupa’da olduğu gibi kendi ulus-devletlerini kurmaya yöneldiler. İttihatçılar’ın Maliye Bakanı Cavit Bey, Balkan Savaşları’nın arifesinde, Samatya mitinginde “Ermeni vatandaşları hükümete karşı ne kadar şikâyetçi olsalar da, onlar memleketin buhranlı anlarında derhal yardıma koşmayı bilirler. Emin olun efendiler, Türksüz Ermeni olmaz, Ermeni Türk’ün vatan kardeşinden fazla öz kardeşidir” demişti ama 1912’de ‘Dünyaya dehşet veren Osmanlılarız’, ‘Yaşasın Ordu yaşasın harp’, ‘Arş Osmanlılar Tuna hattına’, ‘Sofya’yı da Filibe’yi de alacağız!’ sloganlarıyla ve büyük hayallerle girilen Balkan Savaşları’ndan büyük can ve toprak kayıpları ile çıkıldığında, çoğu Rumeli kökenli olan İttihatçı önderler ciddi bir şoka girdi. Savaş sırasında Kafkasyalı Ermeniler’in Bulgar ve Sırp saflarında Osmanlılar’a karşı savaşması alarm zillerinin çalmasına neden oldu.
Osmanlı Ermenileri ise hem Balkan yenilgisi ile merkezî hükümetin güçsüz düşmesinden, hem de Rusya’nın kendilerini kollamaya niyetli olduğunu ihsas ettirmesinden dolayı oldukça cesaretlenmişlerdi. Bu ortamda, Hınçaklar ve Taşnaklar tarihlerinde nadir rastlanan bir işbirliği yaparak, Sadrazam’a bir mektup yazdılar ve Doğu vilayetlerindeki talan ve cinayetlere katılanların cezalandırılmalarını talep ettiler. Sonuçta İttihatçı rejim 8 Ocak 1914’te uluslararası baskılarla Doğu vilayetleri için önemli bir reform planı imzalamak zorunda kaldı. Aslında Doğu vilayetlerinde reformların yapılması gerekiyordu; ama bu mesele aynı zamanda büyük devletler arasındaki çıkar çatışmasının yeni bir malzemesiydi.
İplerin kopması ise altı ay sonra oldu. İTC Merkez Komitesi adına Bahaeddin Şakir, Ömer Naci ve Hilmi Bey’den oluşan bir heyet yanlarında Gürcü ve Azeri temsilciler olmak üzere, Taşnaksutyun’un 28 Temmuz-14 Ağustos 1914’te Erzurum’da yapılan VIII. Dünya Kongresi’ne gittiler. İddialara göre, Osmanlı hükümeti, Kafkasya’yı Rusya’nın etki alanından çıkarmak ve daha sonra bağımsızlık vermek için Ermeniler’den yardım istemişti. O günlerde, uluslararası ortamı lehlerine gören Ermeni tarafı bu teklifi reddetmişti. Yelkenlerini Avrupa’dan esen milliyetçilik rüzgârıyla şişirmiş olan Ermeni milliyetçilerinin kafasındaki plan, çok değil beş yıl sonra, Mustafa Kemal ve arkadaşlarının kafasında şekillenecek plana benziyordu. Bu köhnemiş, çürümüş, sorunlara çare bulma yeteneğini yitirmiş İmparatorluk’tan ayrılarak kendi ulus-devletlerini kurmak.
ZEYTUN VE VAN OLAYLARI • Bir süredir Osmanlılık ideolojisinden ümitlerini keserek rotayı ‘Türk milliyetçiliği’ne çevirmiş olan İttihatçılar artık Ermeniler’in desteğini alamayacaklarını hatta köstek olacaklarını anlamışlardı; ama onları ülkeden çıkarmak için iyi bir bahane gerekiyordu. Tam bu sıralarda Zeytun (bugün Kahramanmaraş’taki Süleymanlı) olayı yaşandı. Türk tarafının anlattığına göre Osmanlı ordusuna katılmayı reddeden 60 kadar asker kaçağı 30 Ağustos’ta silahları ile Zeytun’a gelmiş, civar köylerden katılanlarla birlikte sayıları 500-600 civarına ulaşan Ermeni gençleri Zeytun’un en sağlam yeri olan, Aziz Astvatsatsin Manastırı’na sığınmışlardı. Bu gençleri Binbaşı Hurşit Bey kumandasındaki 22. Alay, bir nizamiye taburu, Halep Mürettep tümeninden üç depo taburu, iki süvari bölüğü ve iki dağ topu teslim almaya gelmişti. Bu eşitsiz güçler arasında 25 Mart 1915 günü sabahtan akşama kadar devam eden çarpışmalar sonucunda, Ermeni tarafı 37 ölü 100 kadar yaralı, Türk tarafı ise 26 yaralı, biri binbaşı olmak üzere sekiz ölü vermişti. Silahlı çatışma esnasında Zeytun Belediye Başkanı Nazaret Çavuş öldürülmüş, ölüsü ibreti-i alem için Maraş’a getirilerek teşhir edilmişti.
Ardından Van olayları patlak verdi. Gerçi, Türk kaynaklarının da kabul ettiği gibi Ermeniler’in ayaklanmasında bölgenin genç ve tecrübesiz valisi Cevdet Bey’in katı politikalarının rolü büyüktü ama sonuç olarak Van kalesi, Mart 1915’te Ermeniler’in yardımı ile Ruslar’ın eline geçmişti. Bu iki olay İttihatçılar’a uzun süredir hazırlığını yaptıkları bir planı yürürlüğe koyma bahanesi yarattı. 24 Nisan’da İstanbul’dan Ayaş ve Çankırı’ya doğru yola çıkarılan ilk kafileyi diğerleri izledi ve Osmanlı Devleti’nin tüm Ermeni tebaası Suriye’deki Der Zor çöllerine sürüldü.
Ayrıntısına girmeyeceğiz ama peşinen söyleyelim ki, sürgünler siyasi açıdan radikalleşmiş Doğu eyaletleriyle ya da ‘savaş hatları’yla sınırlı kalmadı, ülkenin en asude bölgelerini de kapsadı. İddia edildiğinin tersine İstanbul ve İzmir’den de sürülenler oldu. Sadece ayrılıkçı gruplar değil, Osmanlı idealine yürekten bağlı gruplar da sürüldü. Sadece eli silah tutanlar değil, kundaktaki bebeler ve ölüm döşeğindeki hastalar da sürüldü. Sadece Gregoryenler değil, Katolikler ve Protestanlar da sürüldü. Bazı yerlerde hazırlık için 15 gün veren insaflı yöneticiler vardı; ama çoğu yerde üzerlerine bir hırka bile almalarına izin verilmeden yola çıkarıldılar.
Uzatmayalım, tam 17 ay süren tehcirin bilançosu çok ağır oldu. Tehcirin baş mimarı Talat Paşa bile anılarında “Esas olarak askeri bir önlemden başka bir şey olmayan göç ettirme, vicdansız ve karaktersiz insanların elinde bir facia şeklini almıştır” demişti. (Talat Paşa’nın Anıları, Yay. Haz. Alpay Kabacalı, İstanbul:Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2006, s. 72) 1918’de savaş suçlarını soruşturmak üzere kurulan Mustafa Arif (Deymer) başkanlığında kurulan Osmanlı Dahiliye Nezareti Komisyonu’nun raporuna göre Birinci Cihan Harbi’nde ölen Ermeni sayısı 800.000’di. (Vakit, 15 Mart 1919) 1928’de Genelkurmay Başkanlığı’nın bir belgesinde “Anadolu, bu maada, Vilâyat-ı Şarkiye Müslümanlarından savaş işlemleri yüzünden veya mülteci olarak 500.000 ini kaybetmiştir. 800.000 Ermeni ve 200.000 Rum da katl ve tehcir yüzünden veya amele taburlarında ölmüştür” deniyordu. (Aktaran Hikmet Bayur, Türk İnkilap Tarihi, C. III, Kısım IV, Ankara:Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1991, s.787.) ‘Resmi tarihçi’ diplomat Kâmuran Gürün bile “Binaenaleyh hangi hesabı yaparsak yapalım Türkiye Ermenilerinin Birinci Cihan Harbi içinde her türlü sebepten zaiyat (harp halinde bir toplum olduğu için bu tabiri kullanıyoruz) miktarı 300 bini geçmez” diyerek ciddi bir iskonto yapmıştı ama ortada büyük bir katliam olduğunu inkar edememişti. (Ermeni Dosyası, s. 227.)
DİASPORA OLMAK • Bu yolculuktan sağ çıkmayı başaranlar dünyanın dört bir yanındaki Ermeni diasporalarını oluşturdular. Bugün Rusya’da 2 milyon, ABD’de 800 bin, Gürcistan’da 320 bin, Fransa’da 350 bin, Ukrayna’da 150 bin, Lübnan’da 110 bin, İran’da 100 bin, Suriye’de 80 bin, Arjantin’de 60 bin, Türkiye’de 60 bin, Kanada’da 100 bin ve Avustralya’da 60 bin kişilik cemaatler yaşıyor. Ayrıca sayıları 3 bin ila 25 bin arasında olmak üzere İngiltere,Yunanistan, Almanya, Brezilya, İsveç, Mısır, Ürdün, Irak, Kuveyt, Körfez Emirlikleri, İtalya, Belçika, Hollanda, Avusturya, Romanya, Bulgaristan, Venezuela, Macaristan, Özbekistan, Etiopya ve İsviçre diasporaları var. (Bu arada ülke sayısını 60’a, bazıları 85’e çıkaranlar da var.) Böylece ihtiyatlı tahminlere göre 5-6 milyon Ermeni diasporada yaşıyor.
Türkiye’de Ermeni denince akla ilk gelen ‘diaspora’ kavramı, pek çok kişide Türk düşmanlığı, uzlaşmazlık ve çözümsüzlük gibi negatif çağrışımlar yapar. Diaspora terimi iki Yunanca sözcükten, speiro (=tohum saçmak) ve dia’dan (=baştan başa) gelir. Terim antik dönemden itibaren Yahudiler için Babil’den sürüldükten sonar dünyanın dört bir yanına dağıldıkları sürgünü, Yunanlılar için ise koloni toplumlarını tanımlamıştı. Bugün ise savaş, kıtlık, baskı veya zulümden, ticaret veya daha iyi bir yaşam kurmaya kadar her türlü nedenle anayurtlarından ayrılmak zorunda kalmış tüm gruplara ‘diaspora’ deniyor. Geleceğin dünyasının ‘devletsiz güç’ diye adlandırılan diasporaların dünyası olacağını söyleyenler haklı görünüyor çünkü çoğu diasporanın tarihi ulus-devletlerin çoğundan eski, kapladığı alan ve nüfusu daha fazla. Bugün sadece AB ülkelerinde 150’ye yakın diaspora grubu yaşıyor ve bazı bilim adamları bu yüzden AB’ye ‘DiasEuropa’ adını takıyorlar.
Hangi tipe girerse girsin, tüm diasporaların ortak özellikleri var. Bunlardan ilki, anavatan hatıralarının canlı tutulması, anavatana ilişkin mitolojiler yaratılması ve bunların gelecek kuşaklara aktarılması. İkincisi, halen yaşadıkları ülkenin kendilerini gerçekten kabul edeceğine dair inançsızlık, kendilerini kısmen ya da tamamen dışlanmış hissetmek, bu yüzden ata toprağını gerçek ve ideal ev sayarak, kendileri ya da çocuklarının, koşullar uygun olduğu zaman mutlaka oraya göç etmeleri gerektiğini düşünmek. Üçüncüsü, dönüş gününe kadar ayakta kalması için anavatana yardım etmek, güvenliğini sağlamak. Son özellik ise, dönüş gününe kadar yok olmadan kalabilmek için etnik temelli grup bilincini sürdürmek, dayanışmak ve örgütlenmek. Ermeni diasporası da tüm bu özellikleri gösteren ‘tipik’ bir diaspora. Üstelik küreselleşme çağında, ulus-devletlerin bile bütünlüğünü korumakta güçlük çektiği görülürse, Ermeni diasporasının kimliğini korumak için ne kadar uğraş vermesi gerektiği açık.
Kış Ruhu (Metis Yayınları, İstanbul, 2000, s. 28-42) adlı makalesinde ‘sürgün, bir insan ile doğup büyüdüğü yer arasında, benlik ile benliğin gerçek yuvası arasında zorla açılmış umarsız bir gediktir, özdeki hüznün üstesinden gelmek mümkün değildir çünkü sürgünde edinilen kazanımlar sonsuza kadar arkada bırakılmış bir şeyin kaybedilmesiyle sürekli olarak baltalanır’ diyen Filistin asıllı bilim adamı Edward Said, Nubar adlı bir Ermeni arkadaşının öyküsünü anlatır. Nubar’ın ailesi 1915’te Türkiye’den ayrılıp önce Halep’e sonra Kahire’ye gitmiştir. 1967 savaşından sonra hayat Mısırlı olmayanlar için zorlaşmaya başlayınca bir yardım kuruluşunca ailecek Beyrut’a götürülürler. Beş paraları olmadığı için sekiz ay bir evde tıkılı kalırlar. Ardından sırasıyla Glasgow’a, Gander’e, New York’a ve Seattle’a götürülürler. ‘Nubar için Seattle soydaşlarının kırıma uğradığı Türkiye’den, hiç tanımadığı Ermenistan’dan, hayatının tehlikede olduğu Lübnan’dan iyi bir yer olmaktan başka anlam taşımaz’ diyen yazarın anlatmadığı zorlukları, sıkıntıları, acıları stahayyül etmek ise bize düşer.
CUMHURİYET DÖNEMİ POLİTİKALARI • Aslında, bugün adının ‘tehcir’ mi, ‘mukatele’ mi, ‘kıt’al’ mi, ‘katliam’ mı, ‘kırım’ mı, ‘soykırım’ mı olduğuna bir türlü karar vermediğimiz ‘1915-1917 arasında yaşananlar’ hakkında konuşmak o günlerde zor değildi. Ancak 1920’den itibaren tartışmanın niteliği değişmeye başladı. Çünkü, o günleri hatırlamak bazılarının hoşuna gitmiyordu. Kimdi bu bazıları? Yaşamı boyunca Mustafa Kemal’in yanından ayrılmamış olan Falih Rıfkı (Atay), Çankaya kitabında savaş bittikten sonra İtilaf Kuvvetleri’nin savaş ve tehcir suçlarını soruşturmaya başlaması üzerine ne kadar ‘gocunan varsa’ silahlanıp bir çeteye katıldığını anlatır. Hakikaten de, ‘Yenibahçeli’ Şükrü ve Nail beyler, ‘Deli’ Halit, ‘Küçük’ Kazım, ‘İpsiz’ Recep, ‘Dayı’ Mesut, ‘Kara Aslan’, ‘Kel Oğlan’,Giritli Şevki, Çerkez Ethem, Serezli Parti Pehlivan, ‘Topal’ Osman, Yahya Kahya gibi ‘Milli Mücadele kahramanları’ Ermenilere yönelik katliamlara karışmış kişilerdi.
Dahası, tehcir sırasında İskan ve Muhacirin Umum Müdürü olan Şükrü (Kaya),önce Bitlis daha sonra Halep valisi olan Mustafa Abdülhalik (Renda), Ermeni ölülerinin gömülmesinden sorumlu Sağlık Genel Müfettişi Dr. Tevfik Rüştü (Aras), Van Jandarma kumandanı olan Kazım (Özalp), İTC’nin Ege Katib-i Mesul’ü Celal (Bayar) Bey, Emniyet Müdürü olan Ahmet Esat (Uras) gibi bir dizi önemli şahsiyet de Cumhuriyet döneminde milletvekilliği, valilik, emniyet müdürlüğü, bakanlık, meclis başkanlığı, cumhurbaşkanlığı gibi önemli görevlere getirilmişlerdi. (Yüzlerce kişilik liste için bkz. Sait Çetinoğlu, “İttihat ve Terakki’den Kemalizme,” Resmi Tarih Tartışmaları, C.3, Özgür Üniversite Yayınları, 2007, s. 45-96) Bu kadroların ‘1915’te olanlar’ hakkında konuşmalarını beklemek elbette mümkün değildi.
MUSTAFA KEMAL’İN TUTUMU • Peki, kendisi de İTC üyesi olan, ancak örgüt liderliğini Enver Paşa’ya kaptırdığı için arka plana itilen Mustafa Kemal’in fikri neydi? Mustafa Kemal’in, Ermeni Tehciri’ne karışmadığı genel olarak kabul edilen bir görüştür. Ancak Ermeni Tehciri hakkında ‘gerçekten’ ne düşündüğünü öğrenmek kolay olmamıştır. Örneğin, Eylül 1919’da Sivas’ta Mustafa Kemal’i ziyaret eden Amerikan Generali Harbord kendisine ‘Ermeni kıtâli hakkında ne düşündüğünü’ sorduğunda, Ermenilerin katledilip sürülmelerinin hükümeti ele geçiren küçük bir komitenin eseri olduğunu kendisinin de bunu ‘takbih’ ettiğini (kınadığı) söylemiştir. (Rauf Orbay, “Rauf Orbay'ın Hatıraları,” Yakın Tarihimiz Dergisi, Cilt 3, s.179) 24 Nisan 1920’de, Büyük Millet Meclisi’nde yaptığı konuşmada da 1915’te Ermenilere yapılanları ‘maziye aid fazâhat’ (geçmişe ait alçaklık) olarak tanımlamıştır. (Atatürk'ün TBMM Açık ve Gizli Oturumlarındaki Konuşmaları, Cilt I, Ankara:Kültür Bakanlığı Yayınları, 1991, s.59.)
Ancak, General Kazım Karabekir’in 15. Kolordu’sunun Kars’a doğru yürüyerek Ermeni ordularını yendikten ve Ermeniler 3 Aralık 1920 tarihli Gümrü Anlaşması ile taleplerinden vazgeçmek zorunda kaldıktan sonra, o güne dek İtilaf Devletleri’nin kulağına kar suyu kaçırmamak için gayet özenle seçilen dil ve politikasını değişecektir. 21 Şubat 1921’de,Public Ledger-Philadelphia muhabirinin sorularına verdiği yazılı demeçte, Mustafa Kemal’in şu sözleri yorum yapılmayacak kadar açıktır: ‘İngiltere’nin sulh zamanında ve harp sahasından uzak olarak İrlanda’ya reva gördüğü muameleye hemen hemen kayıtsız bir şekilde bakan dünya efkârı, Ermeni ahalinin tehciri hususunda almaya mecbur kaldığımız karar için bize karşı haklı bir ithamda bulunamaz. Bize karşı yapılmış olan iftiraların aksine, tehcir edilmiş olanlar hayattadır ve bunlardan ekserisi şayet İtilaf Devletleri bizi tekrar harp etmeye zorlamasa idi evlerine dönmüş olurlardı.’ (Atatürk’ün Milli Dış Politikası 1919-1923, C. 1, Ankara:Kültür Bakanlığı Yayınları, 1981, s. 273)
GEÇMİŞE SÜNGER • Nitekim, Lozan Barış Görüşmeleri sırasında, Türk tarafı en büyük mücadeleyi, tehcir suçlularının yargılanmasından vazgeçilmesi konusunda verdi. Aslında sadece Türk tarafının değil, Ermeni Tehciri’nde dolaylı da olsa payı olan büyük devletlerin de eski defterleri açmaktan çıkarı yoktu. Asıl önemlisi, yeni kurulan Sovyet Rusya ile Britanya’nın çıkar alanları arasında güvenli bir bölge oluşturulmasını gerekli gören İngilizler, yeni kurulan Türkiye’yi güçlendirmeyi seçmişlerdi. Lozan görüşmeleri boyunca, Ermeni Tehciri’nin uygarlığa karşı bir meydan okuma olduğu söylendi, Ermenilerin çektiği acılara, başına gelen büyük felaketlere değinildi ancak 1 Ağustos 1914 ile 20 Kasım 1922 arasında işlenmiş bütün suçlar af kapsamına alınarak geçmişe sünger çekildi. Ardından Türkiye’ye dönmek isteyen Ermenilerin yolunu kesecek bir dizi kanun ve kararname çıkarıldı.
Aslında sadece İttihatçılarla örgütsel ya da ideolojik akrabalığı olan Kemalist elitler değil, ülkeden sürülmüş Ermeni mallarını talan eden, Ermenilerin çocuklarını besleme veya evlatlık alan, kızlarını haremlerine katan yerel eşraf ya da halk kesimleri, Ermenilerin el konulan zenginliklerini kendine sermaye yapan ticaret burjuvazisi, Ermenilerin boşalttığı alanlarda kendine iş alanı yaratan zanaatkarlar da hafızalarını sıfırlama ihtiyacı hissediyorlardı. Böylece elitler ve toplumdaki çıkarcılar arasında, önce Ermenilere yapılanları, sonra da doğrudan Ermenileri unutma konusunda bir konsensüs oluşacaktı.
‘MUSA DAĞ’DA KIRK GÜN’ KRİZİ • Ama çok değil 10 yıl sonra yaşanan bir olay ‘mağdurların hafızasının faillerin hafızasına benzemediğini’ gösterdi. Alarm zillerinin çalmasına neden olan, Prag doğumlu Yahudi entelektüeli Franz Werfel’in Türkçe’ye Musa Dağ’da Kırk Gün (İstanbul:Belge Yayınları, 2007) adıyla çevrilen The Forty Days of Musa Dagh adlı romanının ABD’de filme çekileceği haberleriydi. Werfel’in romanı 1915 tehcirinde Antakya yakınlarındaki Musa Dağı’na sığınan beş bin kişilik Ermeni topluluğunun, Gabriel Bagratyan’ın liderliğinde 40 gün boyunca Osmanlı güçlerine karşı direnişini anlatıyordu.
Roman, 1933 yılı Mart ayında Viyana’da yayımlandığında büyük yankı uyandırmıştı ama Türkiye durumu ancak dokuz ay sonra idrak etmişti. Hükümetin ve basının elbirliğiyle gösterdiği tepki kısa sürede sonuç verdi ve Nazi hükümetinin Propaganda Bakanı Goebbels kitabın Almanya’da yasaklandığını ilan etti. Ancak geç kalınmıştı, çünkü kitap Alman Yahudilerinin başucu kitabı olmuştu bile. Viyanalı yayıncısının, Werfel’i 20 bin dolar karşılığında kitabın film haklarını dönemin devlerinden Metro Goldwyn-Mayer’e (MGM) satmaya ikna etmesi ve kitabın ABD’de iki hafta içinde 35 bin kopya satarak 1934 yılı rekorunu kırması Türkiye’yi iyice telaşlandırdı. Başta Cumhuriyet ve Ulus olmak üzere gazetelerde, MGM’nin ‘bir Yahudi Şirketi’ olduğu vurgulanıyor, olayın ‘Ermeni-Yahudi Komplosu olduğu ima ediliyordu. Aynı günlerde İstanbul’da adeta rehine olarak tutulan Ermeni Cemaati Cismani Meclis’i toplanıp olayı kınadığını açıklamaya zorlandı. Bir grup Ermeni, 15 Aralık 1935’te Pangaltı Lisesi’nde toplanarak, kitabın nüshalarını İstiklal Marşı eşliğinde ‘Türk milleti hakkında iftiralarla dolu olduğu’ gerekçesiyle yaktılar. (Bu olay hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Rıfat N. Bali, Musa’nın Evlatları Cumhuriyet’in Yurttaşları, İstanbul: İletişim Yayınları, 2003, s. 109-40)
1936’da Fransa’da kitabın Fransızca baskısının yayımlanması üzerine MGM filmi çekmekten vazgeçtiğini açıkladığında Türkiye, Ermenilere karşı ilk ‘lobi’ savaşını kazanmış görünüyordu. Ancak bu olaydan sonra Türk tarafı uluslararası camiaya karşı daha kuşkuçu, daha savunmacı bir tavır içine girdi. Çünkü en ufak bir gevşeme halinde, kendilerinden hesap sorulacağını hissetmişlerdi.
ERİVAN’DA ANIT • Türkiye’de 1942 Varlık Vergisi ve 6-7 Eylül 1955 yağmaları ile Türkiye’deki cemaat güçten düşürülürken, dünyadaki Ermeni diasporaları ekonomik ve siyasi açıdan kendilerini toparlamaya başlamıştı. Bir başka değişiklik, Ermenistan’la diaspora arasındaki ilişkilerde yaşandı. 1921’de Sovyet sistemine karşı çıktıkları için ülkeden sürülen Taşnaklar kendilerini diasporada Sovyet etkisinin yayılmasını önlemeye adadılar. Bunun sonucu olarak, 1950’lere gelindiğinde Lübnan, İran ve Yunanistan başta olmak üzere pek çok ülkede Ermeni milliyetçileri pozisyonlarını güçlendirmişlerdi. Bu süreç sömürgeciliğin tarihe gömülüşü ile üst üste düşmüş, dünyanın dört bir yanında boy gösteren bağımsızlık hareketleri, Ermeni milliyetçileri için yeni bir model oluşturmaya başlamıştı.
1965’te, tehcirin 50. yıldönümünde, içten ve dıştan gelen baskılara karşı koyamayan Sovyet rejimi ilk kez 1915 olaylarının anılmasına izin verdi. Gösteriler Erivan’da yüz binlerce kişiyi bir araya getirdi. 24 Nisan 1967’de Evrivan’da (Yerevan) açılan Medz Yeghern (Soykırım) Anıtı açıldı. Devlet Akademi Tiyatrosu’ndaki törene Ermenistan Komünist Partisi’nin üst düzey yöneticileri, Ermeni Kilisesi Patriği, Dünya Astronomi Derneği Başkanı Victor Hampartsumyan, Sovyet Atom Enerjisi Komitesi Başkanı Antranik Bedrosyan, MİG uçaklarının tasarımcısı Andom Mikoyan gibi ünlü Ermeniler katılmıştı. Ancak, akademinin dışında kısa sürede 100 bine yakın kişinin toplanması ve hep bir ağızdan İttihat Terakki’yi lanetleyen sloganlar atması, bir ilki sessiz sedasız gerçekleştirerek gelecekteki projelere yol açmayı arzu eden Ermeni komünistlerini telaşlandıracak, ‘topraklarımızı isteriz, vatanımızı isteriz’ diye haykıran kalabalığı yatıştırmak Patrik Hazretlerine düşecekti. Gösteriler Erivan’ın sokaklarına yayılarak gün boyu sürmüş, aynı gün Moskova’da birkaç yüz üniversite öğrencisinden oluşan bir grup Türk Elçiliği’ni işgal edip bayrağını yarıya indirmişlerdi. (Kaynak: Haig Sarkissian “50th Anniversary of the Turkish Genocide As Observed in Erevan,” Armenian Review, Vol. 19. no.4, Winter 1966:23-28)
TÜRKİYE’NİN TEPKİSİ • 9 Nisan 1965 tarihli Hürriyet’teki bir haber şöyle diyordu: ‘Rumların tahriki ile 24 Nisanda Ermeni katliamı adı altında bütün dünyada eski bir olayın istismar edilerek anma törenleri tertip olunmasını şehrimizde yaşayan on binlerce Ermeni vatandaş nefretle karşılamışlardı. İstanbul’daki Ermeniler (…) Bu olsa olsa Kıbrıs Rum Dışişleri Bakanı Kipriyanu’nun bir dalaveresidir. Bazı Ermeniler de bilmiyerek buna alet olabilirler. Biz Türkiye Ermenileri maziyi unutmuş, şimdi tam bir huzur ve mutluluk içinde yaşıyoruz.’
Haberde dikkati çeken husus, Ermeni milliyetçiliğine karşı kitleleri harekete geçirmek için Kıbrıs meselesi bağlamında Rum düşmanlığı ile bağlantı kurma ihtiyacının duyulmasıydı. Aslında bu anlaşılır bir durumdu çünkü Türk halkı daha iyi bildiği güncel bir sorunun katalizörlüğü olmadan, izlenen sistematik unutturma politikaları yüzünden Ermenilerin Türklerden ne istediğini hatırlamayabilir, dolayısıyla Ermenilere neden karşı çıkmak gerektiğini anlamayabilirdi. Hürriyet gazetesi aracılığıyla iletilen tehdidin ciddiyetini anlayan Türkiye’deki Ermeni Katoliklerin Ruhani Reisi Başpiskopos Boğos Kireçyan, toplum liderlerinden Dr. Karabet Arman, Cumhuriyet Senatosu eski üyesi Berç Turan, Türkiye Ermenileri Patriği Şnork Kalustyan ve ‘Bay Yüzde Beş’ diye tanınan Kalust Sarkis Gülbenkyan’ın oğlu Nubar Gülbenkyan gazetelere verdikleri mülakatlarla rejime sadakatlerini bir kez daha ilan etmek zorunda kaldılar. Bu beyanlardan sonra Milliyet başyazarı Refii Cevat Ulunay konuyu bağladı: ‘Ahmet Refik [Altınay] merhumun dediği gibi [söz konusu olan] biri İttihat ve Terakki, diğeri Taşnak olan ‘iki komitenin iki kıt’alidir. Bunun tekrar münakaşasını tarih dahi istemez.’ (Kaynak: Rıfat Bali, “Türk Basınında ve Türk-Ermeni Toplumunda Ermeni Kıyımının 50. yıldönümünün Yansımaları”, Toplumsal Tarih, Mart 2007, S. 159, s.62-65.)
ASALA ŞOKU • 1973 yılında Türkiye'den göç etmiş Mıgırdıç Yanıkyan isimli yaşlı bir Ermeni halı tüccarı yemeğe davet ettiği Los Angeles Başkonsolosu’nu ve yardımcısını tabanca ile vurduğunda olay Türkiye’de büyük yankı yapmıştı. Cinayet siyasi değildi ama 1975’ten 1985’e kadar devam eden ASALA (Armenian Secret Army for the Liberation ofArmenia, Ermenice Hayastani Azatagrut'yan Hay Gaghtni Banak) eylemlerine ilham verdi. Muhtemelen Ocak 1972'de, Lübnan'da, Bekaa'da kurulan ve FHKC (Filistin Halk Kurtuluş Cephesi) ve FKÖ (Filistin Kurtuluş Örgütü) ile dayanışma içinde davranan ASALA, yıllardır Ermeni taleplerine kulaklarını tıkayan Türkiye’nin üzerindeki ölü toprağını kaldırmak için son derece acımasız bir yol seçti ve 1975’ten itibaren Türkiye'nin diplomatik temsilciliklerine ve Türk Hava Yolları bürolarına 35 saldırı yaptı. Batı hem de Doğu Bloğu ülkelerinin desteğini alan örgütün 1983'te Paris'in Orly Havaalanı’ndaki THY bürosuna yaptığı saldırıdan Fransız vatandaşlarının da zarar görmesi üzerine Fransa ASALA'ya resmen, ‘eylemlerini dışarıda yapma’ uyarısında bulundu. Ardından örgüt lideri Agop Agopyan’ın öldürülmesi ve dünyada politik iklimin değişmesiyle dağıldı. Ancak örgüt hedefine ulaşmış, soykırım meselesi Türkiye ve dünya kamuoyunun gündemine sokulmuştu. 10 yıl süren bu dönem, Türk kamuoyunun belleğinde büyük izler bıraktı. Özellikle, Batı ülkelerinin uzun süre, ASALA’yı onayladıklarını düşündüren tutumları, ‘dış düşman’ kavramsallaşmasını ve retoriğini yeniden canlandırdı. Daha doğrusu, bu olaylar geriye dönük bir tarih okuması ile ‘İttihatçılar bu tehlikeli grubu ortadan kaldırmakta çok haklıymış’ düşüncesinin toplumun bilinçaltına yerleşmesine yardımcı oldu.
ASALA eylemlerinin diğer bir sonucu, Türkiye bürokrasisinin ‘en mantıklı’, ‘en soğukkanlı’, ‘en tecrübeli’ kadrolarına sahip olduğu bilinen/ileri sürülen Dışişleri Bakanlığı’nın, Ermeni soykırımı iddialarına karşı en tepkisel tavırları gösteren bakanlık haline gelmesi oldu. Çünkü, bakanlık için konu adeta kişisel bir ‘kan davası’ olmuştu.
PARLAMENTO KARARLARI • Her uluslararası sorunda Ermeni parmağı aramak, Türkiye’den farklı düşünen her ülkenin Ermeni diasporası veya lobileri tarafından yönlendirildiğini düşünmek şeklinde tezahür eden paranoyak tutum, 24 Nisan’ın dünyanın çeşitli ülkelerinde bir biri ardına ‘Ermeni Soykırımı’nı anma günü’ ilan edildiği 1980’lerden itibaren iyice belirginleşti. Türkiye’ye baskı yapmak isteyen diaspora gruplarının yaşadığı ülkelerin parlamentolarında çıkarttıkları ‘soykırımı tanıma’ kararları ile Türkiye iyice köşeye sıkıştı. Böylesi bir atmosferde Sovyetler Birliği dağıldı ve Ermenistan 25 Ağustos 1990'da bağımsızlığını ilan etti. Türkiye Ermenistan'ı ancak 1,5 yıl sonra, 16 Aralık 1991 tarihinde tanıdı, ama o tarihten bu yana diplomatik ilişki geliştirmedi. Çünkü Ermenistan’ın varlığı yıllardır özenle gömmeye çalıştığı bir tarihin adeta hortlaması anlamına geliyordu. Hem bu hortlaktan uzak durmak için, hem de iki toplum arasındaki sıcak ilişkileri önlemek için kısa dönemler dışında sınırlar hep kapalı tutuldu. Bunun nedeni olarak Ermenistan’ın 1920 tarihli Gümrü Anlaşmasını tanımaması, 1990 tarihli Ermenistan Bağımsızlık Bildirgesi'nin 11. maddesinde soykırıma atıfta bulunulması, devlet armasında Ağrı Dağı'nın yer alması gösteriliyordu. (Ermenistan yöneticileri, son yıllarda defalarca Gümrü Anlaşması konusunda bir itirazları olmadığını açıkladılar ancak Türkiye’yi ikna edemediler.) 1992 yılında ABD Kongresi’nin eski Sovyet Cumhuriyetlerine yardımını öngören Freedom Support Act(Özgürlüğü Destekleme Yasası) yasasına Ermeni lobisi tarafından eklenen ‘Section 907’ maddesi ile Azerbaycan’a yardım yapılması 10 yıl boyunca engellenince, Azerileri ‘soydaş’ olarak kayırmayı milli görev edinmiş olan çevreler Ermenistan’la ilişkileri iyice azalttılar. ABD’deki Ermeni diasporasının lobi ve fonlama kuruluşlarının ABD Kongresi’nde ve medyasında etkin olması, başta dışişleri çevreleri olmak üzere pek çok kesimde Ermeni antipatisini güçlendiren bir unsur oldu. Buna, bir de Dağlık Karabağ sorunu eklenince durum iyice kilitlendi. Peki bu sorunun Türkiye ile ilgisi ne? Aslında Türkiye ile ilgisi yok, sadece ‘soydaş’ Azerbaycan’la ilgisi var.
DAĞLIK KARABAĞ MESELESİ • Ermenistan toprağı ile çevrili 4,4 kilometrekarelik Dağlık Karabağ’da, Azeri nüfus Rus hakimiyetine girdiği 1828 tarihinde, Ermeni nüfustan biraz daha fazlaydı. Bundan sonra Ermeniler’in sayısı Azeriler’i geçmeye başladı. 1915’ten itibaren Osmanlı Devleti’nin sürdüğü Ermeniler’in bir kısmının bölgeye sığınmasıyla Ermeniler nüfusun yüzde 80-85’ini oluşturdular. 1 Aralık 1920’de Dağlık Karabağ’ın kaderi konusunda Azerbaycan, Ermenistan ve Rusya Komünist Partisi temsilcileri arasında bir toplantı yapılmıştı. Oylamada Azerbaycan lideri Nerimanov’un karşı çıkmasına rağmen Karabağ’ın Ermenistan’a bağlanması kararı çıkmış, bu karar Rusya Komünist Partisi’nin Kafkaslar sorumlusu Orconikidze tarafından Lenin ve Stalin’e ulaştırılmış, 4 Aralık 1920 tarihli Pravda’da Milliyetler Komiseri Stalin’in, bu kararı teyit eden açıklaması yayınlanmıştı. Ancak birkaç ay sonra, Türkiye ile Sovyet Rusya arasında Moskova Anlaşması imzalandı ve anlaşmanın ödülü olarak, Nahcıvan, Azerbaycan’ın kontrolünde otonom bir bölge olarak tanımlandı. Bir ay sonra, Bolşevikler Zengezur bölgesinde Taşnaklar tarafından yönetilen milliyetçi bir Ermeni direnişi ile karşılaşınca, Zengezur’u Ermenistan’la Azerbaycan arasında paylaştırdılar ve Dağlık Karabağ’a özerklik verdiler. (Zengezur, bugün Ermenistan’ı tek dostu İran’a bağlayan tek kapı. Bu yüzden Azeriler, o tarihte Zengezur’un yarısını Ermeniler’e kaptırdıkları için hâlâ hayıflanırlar.)
Ermeni komünistleri, aydınları, Dağlık Karabağ oblast’ı ve Nahcıvan Otonom Sosyalist Cumhuriyeti ile ilgili tarihsel iddialarını, iç ve dış koşullarda yaşanan bazı gelişmeler sonucu görece özgürleştikleri 1965’ten sonra açıkça dile getirmeye başladılar. Bu talep, bir anlamda, SSCB’nin milliyetler meselesini çözebilme kapasitesine yönelik bir testti.
1967 boyunca Azerbaycan ve Ermenistan arasındaki tartışmalara SSCB Komünist Partisi karışmadı. Ancak aynı yılın Ağustos ayında Dağlık Karabağ’da bir Ermeni çocuğun bir Azeri tarafından öldürülmesi, Azeri yetkililerin katili cezalandırmakta gönülsüz davranması üzerine çocuğun ailesinin de katili öldürmesiyle patlak veren olaylar ancak Sovyet Ordusu’nun müdahalesi ile yatıştı ama artık ok yaydan çıkmıştı. 19-29 Eylül 1967’de Türkiye Başbakanı Süleyman Demirel’in Baku’ye yaptığı ziyaretin büyük törenlerle kutlanması Ermenilerde büyük bir şok yarattı. Bu, Sovyetler Birliği’nin ve Azerbaycan’ın dış politikasındaki yön değişikliğine işaret ediyordu. Azeri tarihçi Ziya Punyatov’un ‘Karabağ Ermenilerinin 11. yüzyılda Gürcüleşmiş, sonra da Ermenileşmiş Azeri Hıristiyanları olduğunu’ iddia etmesi ortamı iyice gerdi. Tartışmaya Sovyetler Birliği’ni Ermenistan’da ‘yeni bir İsrail’ yaratmaya çalışmakla suçlayan Türk yazarların katılması gerilimi iyice arttırdı. Anlaşıldı ki, sosyalizm de milliyetler meselesini çözememişti. (Kaynak:R. H. Dekmejian, “Soviet-Turkish Relations and Politics in the Armenia SSR,” Soviet Studies, Vol. 19, no. 4 (April, 1968): 510-525)
Ancak Ermeni aydınlarının umdukları gelişmeler olmadı, sorun ileriki bir tarihte çözülmek üzere buzdolabına konuldu. Doğu Bloğu’nun dağılmaya yüz tuttuğu 1987- 1991 yılları arasında Ermeniler ve Azeriler arasında çıkan çatışmalarda iki taraftan ölümlerin olması durumun vahametini gösteriyordu. Azeriler Sumgayit ve Baku’de, Ermeniler Hocalı’da ciddi katliamlar yaptılar. Ermenistan Dağlık Karabağ’ı Aralık 1989’da ilhak ettiğinden beri yaklaşık 200 bin Azeri ‘kaçkın’ Azerbaycan’daki mülteci kamplarında son derece insanlık dışı koşullarda hayatını devam ettirmeye çalışıyor.
Avrupa Birliği Ermenistan’ı AGİT’in (Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı) MİNSK Grubu adlı organıyla sıkıştırmaya çalışıyor. Kendi de benzeri sorunlara uğraşan ancak bir türlü çözemeyen Türkiye ise, yaklaşık 200 yıllık bir geçmişi olan bu etnik mesele çözülmeden Ermenistan’la diplomatik ilişki kurmam diyerek, deyim yerindeyse arabayı atın önüne koşuyor. Halbuki pek çok kişi Türkiye’nin Ermenistan’la ilişkileri düzelse, meselenin çözümüne katkıda bulanabileceğini düşünüyor.
‘SÖZDE’ TERİMİNİN İCADI • Dağlık Karabağ parantezini kapayıp, Türkiye’de Ermeni Mesele’sinin nasıl tabu olduğu konusuna geri dönersek, 1992’de Taner Akçam’ın Türk Ulusal Kimliği ve Ermeni Sorunu (İletişim Yayınları, İstanbul) adlı kitabının yayınlanması resmi tezin ilk kez sorgulanmasına neden oldu. Kitap, büyük satış rakamlarına ulaşmadı ama Taner Akçam ve onun yolundan giden araştırmacılar, ölüm sayısı resmi tarihçilerin söylediğinden çok daha yüksek olmakla birlikte, sayıların birincil önemde olmadığını, çünkü tehcirin esas amacının ‘Ermenileri bir etnik grup olarak yok etmeyi amaçladığını’ ileri sürdüler. Onlara göre, ortada bir ‘soykırım’ suçu vardı ve uluslararası hukuk metinlerinin gösterdiği gibi, ‘soykırım’ suçunda sayılar önemli olmadığı gibi, ille de öldürme eyleminin olması bile gerekmezdi. Resmi çevreler, bu iddiaya ‘soykırım’ teriminin ilk kez 1944'te kullanıldığını, dolayısıyla, 1915-1917 olaylarını nitelemekte kullanılamayacağını söyleyerek karşı koymakla yetinmediler, ‘sözde Ermeni soykırımı’ gibi garip bir terminoloji icat ettiler. Öyle ki, son yıllara kadar başına ‘sözde’ getirmeden Ermeni Meselesi’ni tartışmak imkansız hale getirildi.
TARİHİ TERSYÜZ ETMEK • Ardından iş sayılarla oynamaya geldi. Bırakın Kamuran Gürün’ün 300 bin ölü rakamını telaffuz etmeyi, önce sayı 100 bine, sonra 6 bine indirildi, sonra bu da fazla gelerek asıl Ermenilerin Türklere ‘soykırım’ yaptığı söylenmeye başlandı. Bu iddialar, 1915 olaylarının intikamını almak üzere 1916’dan itibaren Rus orduları ile, 1919’dan sonra Fransız orduları ile geri dönen Ermeni çetecilerin, Erzurum ve Antep havalisinde katliamlara dayandırıldığı için, olayların kronolojisini bilmeyen kesimlerce inandırıcı bulunuyordu. Sonra yurdun dört bir yanında ‘Ermenilerin Türklere yaptığı soykırımın anısına anıtlar’ dikilmeye başlandı.
Türk Ceza Kanunu’nun 305. maddesinin gerekçe bölümüyle ‘Birinci Dünya Savaşı sırasında Ermeni Soykırımı’nın meydana geldiğini’ söylemenin suç sayılması 25 Mayıs 2005 tarihinde Boğaziçi Üniversitesi öncülüğündeki bir grup bilim adamı tarafından düzenlenen "İmparatorluğun Çöküş Döneminde Osmanlı Ermenileri: Bilimsel Sorumluluk ve Demokrasi Sorunları" başlıklı konferansın, Adalet Bakanı Cemil Çiçek’in konferansı düzenleyenler için "bizi arkadan hançerlediler" ifadesini kullanmasının ardından iptal edilmesi, devletin ‘işi tarihçilere bırakalım’ sözlerinin ne kadar boş olduğunu gösterdi, Hırant Dink’in katledilmesi ise, bu işe el atmanın ne kadar ölümcül olabileceğini. Bakalım 90 yıllık paslı kilidi açmayı ne zaman başarabileceğiz?
.31-8-08
6-7 Eylül’de devletin ‘muhteşem örgütlenmesi’
Ağustos 1928’de Yunanistan Başbakanı Elefterios Venizelos, Başbakan İsmet Paşa’ya ve Dışişleri Bakanı Tevfik Rüştü (Aras) Bey’e birer mektup yazarak Yunanistan’ın Türk toprakları üzerinde hak etmediğini ve demokratik Türkiye ile ilişkilerini geliştirmek istediğini belirtmişti. Bu mektupların sonucu Venizelos’un İstanbul ve Ankara’ya yaptığı iki parlak ziyaret oldu. İki ülke, 1923 tarihli mübadele anlaşmasının işlemeyen yanlarını 1930’da iki parti halinde Türk-Yunan Dostluk, Tarafsızlık, Uzlaştırma ve Hakemlik Antlaşması’nı imzalayarak düzelttiler. 1931’de İsmet Paşa ve Tevfik Rüştü Bey Atina’yı ziyaret etti. Tevfik Rüştü Bey 1933’de sınır güvenliğini görüşmek üzere tekrar Atina’ya gitti. Yunanistan Başbakanı Tsaldaris ile Dışişleri Bakanı Maximos aynı yıl Ankara’ya geldiler. İki ülke arasındaki balayı, 12 Ocak 1934’te Venizelos’un Mustafa Kemal’i Nobel Barış Ödülü’ne aday göstermesi ile taçlandı.
BALAYI BİTİYOR • 1934’te Türkiye, Yunanistan, Romanya ve Yugoslavya arasında Balkan Antantı, 1938’de yeni bir ‘tarafsızlık’ anlaşması imzalandı. 1941’de Türkiye, Kurtuluş gemisi aracılığıyla savaş dolayısıyla Yunanistan’da hüküm süren korkunç açlığa merhem olmaya çalıştı. 1952’de Yunan Kral ve Kraliçesi Türkiye’yi ziyaret ettiğinde her şey yolunda görünüyordu. Ancak, 1954’te Balkan Paktı’nın yenilenmesinin ardından, Yunanistan’ın Kıbrıs sorununu BM’ye taşıması balayına son verdi. Bu haftaki konumuz bu gerilimin ilk acı meyvesi olan 6-7 Eylül 1955 ‘pogrom’u. İtiraf etmeliyim ki, bu olayı yazıp yazmamayı uzun süre düşündüm. Çünkü bazılarının sandığı gibi, durmadan tarihimizin karanlık, yüz kızartıcı dönemlerini anlatmaktan zevk alıyor değilim. Aksine her seferinde ‘keşke bunlar olmasaydı’, ‘keşke zamanında konuşup halletseydik de yazmak zorunda kalmasaydık’ diyorum ve sağlıklı bir toplum olmak için geçmişle yüzleşmek gerektiği inancıyla, bazı okuyucuları üzmek veya kızdırmak pahasına yazmaya devam ediyorum.
Konumuza dönersek; Yunanistan’ın 1954’te Kıbrıs’a ‘kendi kaderini tayin hakkı’nın tanınması için BM’ye yaptığı başvuru kabul edilmeyip de Grivas liderliğindeki EOKA Kıbrıs’ta İngilizler’e karşı terör eylemlerini başlattığında, İngiltere, Türkiye ve Yunanistan’ı Doğu Akdeniz’i etkileyen siyasal savunmaya ilişkin sorunları görüşmek üzere Londra’da toplanacak üçlü bir konferansa davet etmişti. Türkiye daveti hemen kabul ederken, Yunanistan biraz nazlanmıştı ama sonunda taraflar 29 Ağustos’ta Londra’da buluşmak için sözleşmişlerdi.
Aslında, aylar önce, iktidardaki DP ile muhalefetteki CHP ve Osman Bölükbaşı’nın Cumhuriyetçi Millet Partisi’ne mensup milletvekilleri Rum aleyhtarlığını kışkırtacak önergelerini vermeye başlamışlardı. Siyasilerin en büyük yardımcısı ise Türkiye Milli Talebe Federasyonu (TMTF) ile Kıbrıs Türktür Cemiyeti (KTC) idi. KTC Başkanı, Hürriyetgazetesi yazarı ve avukat Hikmet Bil, 1952’de Adnan Menderes ve Fuad Köprülü’nün Atina ziyaretinde resmî heyete davet edilecek kadar iktidara yakın biriydi. Yönetim kurulu üyelerinden Kamil Önal ise Milli Emniyet Hizmetleri (kısa adıyla MAH, Milli İstihbarat Teşkilatı/ MİT’in selefiydi) üyesi bir başka gazeteciydi. Cemiyetin diğer önemli isimleri Dr. Hüsamettin Canöztürk, Orhan Birgit, Ahmet Emin Yalman, Dr. Ziya Somer, Nevzat Karagil ve Kamil Önal’dı. Devletin maddi yardımda bulunduğu bu örgütlerle hem DP teşkilatlarının hem de tekstil, şişe-cam, motorlu taşıtlar, deri-kundura, tütün-içki, gemi, su gibi çeşitli işkollarında faaliyet gösteren sendikaların ilginç ilişkileri vardı.
BASININ KIŞKIRTICILIĞI • Başta İstanbul’da yayınlanan, Hürriyet, Yeni Sabah ile İzmir’de yayınlanan Gece Postası olmak üzere tüm gazetelerde, hemen her gün İstanbul Fener Rum Patrikhanesi ve Patrik Athenagoras aleyhine haberler boy gösteriyordu. Siyasetle ilgilenmesi yasaklanan ve ekümenikliği reddedilen Patrikhane, ‘Fener, tüm Ortodoks dünyasını temsil eden ekümenik patriklik olduğu halde, sessiz kalarak Kıbrıslı Rumlar’ın lideri Makarios’u desteklemekle’ suçlanıyordu. Ayrıca, gazeteler, Patrikhane’nin topladığı bağışları gizlice Kıbrıs’a yolladığını iddia ediyorlardı. Yunanistan basını da boş durmuyordu elbette. Ethnikos Kiriks’in Atatürk hakkındaki ağır yazısı Türkiye’de büyük tepkiye neden olmuştu.
16 Ağustos’ta KTC Başkanı Hikmet Bil, Kıbrıslı Türkler’in lideri Dr. Fazıl Küçük’ün ‘adadaki Yunanlılar’ın Türk azınlığa karşı katliam hazırlığı içinde olduğuna dair’ mektubunu tüm şubelerine göndererek, üyelerinden ‘Londra ve Atina’nın korkacağı erkekçe bir ses’ çıkarmaya davet etti. 24 Ağustos’ta Adnan Menderes Liman Lokantası’ndaki yemekte Yunanistan ve Kıbrıs aleyhine gayet sert bir nutuk atarak ‘çarşambanın gelişini’ müjdeledi. Ardından İstanbul Üniversitesi Talebe Birliği, Yunan pasaportlu Rumlar’ın mallarının müsadere edilip, yurtdışına çıkarılmalarını talep ederken, gazetelerden Kıbrıslı Türkler’in zor durumda olduğunu okuyan vatandaşlar, Kıbrıs’a gitmek için TMTF’ye kitlesel başvurular yapmaya başladılar. İddialara göre İskenderun şubesine 23 bin, Adana şubesine 15 bin başvuru yapılmıştı.
5 Eylül’de, Hikmet Bil’le bir akşam yemeği yiyen Menderes, Zorlu’nun Londra’dan gönderdiği telgraftan söz edecekti. Telgrafta Zorlu, görüşmelerde zor durumda kaldığını, müzakere koşullarının zor olduğunu, orada artık ‘dizginlenemeyen’ bir Türk kamuoyundan söz etmeyi arzuladığını yazıyordu. Hikmet Bil seferberlik emrini almıştı. Aynı gün gazetelerde üç Rum casususun yakalandığı haberi çıktı. Bir grup genç Taksim’de gövde gösterisi yaparak, üzerinde ‘Kıbrıs Türktür’ yazılı bir pankartı Patrikhane’ye bıraktı. Ayrıca Türk bayrağına dil uzattığı iddia edilen bir Rum genci dövüldü ve bazı Rum gazeteleri yakıldı. Artık iş barut fıçısını patlatacak kıvılcımı çakmaya gelmişti.
ATATÜRK’ÜN EVİNE BOMBA • Bazı Rumların Türk komşuları tarafından yarım ağızla da olsa ‘o gün pek dışarı çıkmamaları, çocuklarına ve karılarına göz kulak olmaları’ yolunda uyarıldıkları o meşum 6 Eylül 1955 günü, saat 13.00’de radyolar, Selanik’te Atatürk’ün doğduğu eve bombalı saldırı yapıldığı haberini verdi. Öğleden sonra İstanbul Ekspres adlı 20-30 bin tirajlı bulvar gazetesi, haberi iki ayrı baskıyla kamuoyuna duyurdu. Sonradan öğrenilecekti ki, DP’yle ve MAH’la ilişkisi olan gazete sahibi Mithat Perin ve Yazı İşleri Müdürü Gökşin Sipahioğlu, Selanik’te bombanın patlayacağını önceden bildikleri için kâğıt stoku yapmışlar ve o gün tam 300 bin gazete basmışlardı.
Öğleden sonra, İstiklal Caddesi’nde toplanan güruh, gayrimüslimlere ait işyerlerini taşlamaya başladı. Olaylar kısa sürede Beyoğlu, Kurtuluş, Şişli, Nişantaşı gibi gayrimüslimlerin yoğun olarak yaşadığı bölgelere yayıldı, ardından Eminönü, Fatih, Eyüp, Bakırköy, Yeşilköy, Ortaköy, Arnavutluk, Bebek, Kadıköy, Moda, Kuzguncuk, Çengelköy gibi uzak bölgelere sıçradı. Saldırganlar halkı tahrik etmek için “Makarios’a ölüm’, “Kıbrıs Türktür” diye haykırıyor, ellerindeki Atatürk ve Bayar resimlerini, KTC rozetlerini karşılaştıkları Türklerin ellerine tutuşturuyorlardı. Daha sonra pek çok tanık, 20-30 kişilik mangaların başında KTC’den öğrencilerin olduğunu, hemen her semtte yağmacıların kullandığı sopaların aynı tornadan çıkmışçasına eşit büyüklükte ve kalınlıkta olduğunu, Rumlara ait ev ve iş yerlerinin önceden tespit edildiğini, hatta kimi yerlerde bu ev ve işyerlerinin bir gece önce tebeşirle ya da soba boyası ile işaretlendiğini, polislerin ise saldırganları izlemekle yetindiğini anlatacaklardı. Sonradan, emniyetten karakollara yangın ve hırsızlık dışındaki olaylara karışmaması talimatı verildiği ortaya çıkacaktı. Bazı Türkler, komşularını kurtarmak için çaba göstermişler, bazıları sadece tanıdıklarını korurken, tanımadıkları gayrimüslimlere saldırmaktan geri durmamışlardı.
SÖZLÜ TARİH • Şimdi de olayları yaşayanları dinleyelim: “Bir Rum arkadaşımın dükkânının önünde elimde bir Türk bayrağı ile nöbet tutuyordum. Ellerinde bir listeyle geldiler. Onlara bu dükkânın bir Türk’e ait olduğunu söyledim. 0 bunun imkânsız olduğunu, çünkü ismin listede olduğunu belirti. Ben de ‘0 zaman listede bir hata olmuştur’ dedim. Ellerindeki listelerde tüm cadde isimleri ve ev numaralan vardı. Kendi aralarında sürekli birbirlerine talimat veriyorlardı. ‘Bu ev bir Rum’un, şu Ermeni’nin, bu dükkânı yağmalayın, şu eve girin’ vs.” (Aktaran Dilek Güven, 6-7 Eylül Olayları, s. 14-15
“Yüksekkaldırım’da bir Yahudi, o kargaşada kendi levhasını bir Türk dükkânının tabelasıyla değiştirdi. Yahudi’nin dükkânına hiçbir şey olmadı ama Türk’ünki yağmalanmıştı. Sonra komşusuna dedi ki ‘Ne yapalım, senin insanların bunu yaptılar.’ Ama garip hatalar da oluyordu. Benim bir profesör arkadaşım vardı. Muayenehanesinin üzerinde Doçent Dr. diye bir levha yazılmıştı. Doçent kelimesini gayrimüslim bir isim zannedip muayenehanesini tahrip etmişler.” (A.g.e., s. 16)
“Tünel’de Cevat Bey’e ait bir kumaş dükkânı vardı. Adam Türktü, ama onun da işyerini yağmalamaya başladılar. Adam hemen pantolonunu aşağı indirdi ve sünnetli olduğunu gösterdi. O da bu şekilde adamların durdurmaya çalıştı. (A.g.e., s. 17)
“Bizim evimiz, Beyoğlu’ndaki Kalyoncu Sokaktaydı. Şiddet olaylar patlak verdiğinde, kapıcı Mehmet, anneme ‘Korkmayın Madam, bizim evde saklanabilirsiniz’ dedi. Eline bir Türk bayrağı aldı, dış kapıyı kilitledi ve binanın önünde durdu. İlk saldırganlar geldiğinde, onlara burada Rum oturmadığını söyledi ve adamlar gerçekten de evimizi yağmalamadan gittiler. 2. kattaki Madam Katina’yı, 3. kattaki Maria’yı ve 4. kattaki Anton’u korumuş olan Mehmet, binadan çıktı, Türk bayrağını bıraktı, eline bir odun parçası aldı ve caddenin karşısındaki gayrimüslimlere ait dükkân ve evlere saldırmaya başladı. Ben onu evimizin penceresinden izleyebiliyordum.” (A.g.e., s. 25)
“Yayamın evindeyken orada gördüklerime inanamadım. Kapılar ve pencereler artık yoktu. Buzdolapları, dolaplar, aynalar parçalanmış ve evinin önüne yığılmıştı. Yataklar, yorganlar kesilmiş, yünler her tarafa dağıtılmıştı. Elbiseler, ayakkabılar, örtüler, halılar lime lime edilmiş, yığınlar halinde tabak çanak binlerce parçaya bölünmüştü. Somya parçalanmış, avizeler, vitrinler, masalar, sandalyeler ve koltuklar baltayla kesilmişti. Yerde odun, kömür ve gaz, tuz ve şeker, yağ ve yumurtalardan bir birikinti oluşmuştu. Soba da tahrip edilmiş, bazı valizlerin içindekiler dahi makasla kesilerek kullanılamaz hale getirilmişti.” (A.g.e., s. 19-20)
MİLLİ İSYAN • Bunlar yaşanırken, Ankara’dan İstanbul Valiliğini arayan Devlet Bakanı Mükerrem Sarol’la İstanbul Valisi Fahrettin Kerim Gökay arasında şu konuşma geçmişti: “-Vali Beyefendi’ dedim, ciddiyetini anlasın diye, ‘İstanbul yakılıp yıkılırken nasıl gönlünüz razı oluyor da orada polislerin size sağladığı emniyet içinde oturuyorsunuz’ dedim. ‘Ayıp değil mi’ dedim. ‘Bu büyük bir felaket. Milli bir felaket.’ ‘Yanımda Dahiliye Vekili var, O’nu veriyorum’ dedi. Telefonu Namık’a verdi. Namık dedi ki, ‘Öyle milli felaket filan değil’ ‘Bu milli bir isyan. Gençliğin milli kıyamı.’ ‘Namık’ dedim, ‘Bunu senden duyduğuma çok üzüldüm. Bu gerçekten milli bir felaket. İstanbul’da devlet yok, emniyet yok, can güvenliği yok. Beyoğlu’nda mağazaları yağma ediyorlar ve sen buna ‘Milli gençlik kıyamı” diyorsun.’” (Birand, Dündar, Çaplı, s. 125-126.)
Benzer olaylar İzmir’de de yaşandı. Saldırganlar, Yunan Konsolosluğu’nu ateşe vermişler, Yunanlı altı NATO subayının evlerini yağmalamış, İngiliz Kültür Enstitüsü’ne saldırılmış, limanda demirli bulunan iki İngiliz gemisinin mürettebatına mazota bulanıp tutuşturulmuş taşlar veya kumaşa sarılmış teneke kutularla saldırmışlardı. İzmir Valisi Kemal Hadımlı ise, olayları göstericilerin omuzlarında izlemişti.
DÜNYA ÇAPINDA SKANDAL • Olaylar sırasında, İstanbul’da Uluslararası Karşılaştırmalı Hukuk Bilimleri Kongresi, Bizans Tarihçileri Kongresi, Uluslararası Üniversite Dernekleri Kongresi ve Uluslararası Kriminologlar ve Polisler Kongresi’nin olduğunu unutmak bu olayı tezgâhlayanların işlediği en büyük hata olmalıdır. Çünkü, o sırada hükümet ciddi ekonomik sorunlarını çözmek için Dünya Bankası’na ve uluslar arası para piyasalarına bel bağlamış durumdaydı. Ama evdeki hesap çarşıya uymamış, hem Londra’daki konferansta, hem de dünyada rezil olan hükümet, 6 Eylül’de İstanbul, Ankara ve İzmir’de ‘örfi idare’ ilan ederek olayları durdurmaya çalışmıştı. Ancak rejim tarafından azınlıklara karşı nefret ve kıskançlık duygusu ile yetiştirilen ve yağmanın tadını alan kitleleri durdurmak kolay olmayacaktı. Nitekim saldırılar İstanbul’da 7 Eylül’de aynı hızla devam ederken, İskenderun, İzmir, Çanakkale’de küçük çaplı saldırılar yaşanacaktı.
Yunanistan’da yayınlanan Vradini gazetesinin 9 Eylül 1955 tarihli nüshasındaki şu ifadeler içimizi acıtabilir: “Zaman geçer fakat insanlar değişmez. Büyük Kemal; köylü vatandaşlarını medeni insanlar haline sokmak istedi. Fakat bunda muvaffak olamadı. Onlar yine barbar olarak kalmıştır. Kilise yakmak, ev yağma etmek onların milli endüstrisi olarak kalmıştır.” (Aktaran 10 Eylül tarihli Demokrat İzmir Gazetesi)
“Galiba dozu kaçırdık Namık...”
Olayların bilançosu kısa sürede ortaya çıkar. Türk basınına göre 11 kişi ölmüştür ancak sadece üç kişinin adları verilmiştir. Bazı Yunan kaynaklarına göre 15 ölü vardır ancak, daha sonra öldüğü iddia edilen bazı kişilerin Yunanistan’da yaşadığı anlaşılmıştır. Yaralı sayısı resmî rakamlara göre 30, gayri resmî rakamlara göre 300’dür. Sadece Balıklı Hastanesi’nde 60 kadın tecavüz nedeniyle tedavi görmüştür. Tecavüze uğrayanların 200’ü aştığı sanılır. 200 bin kişilik güruhun katıldığı tahmin edilen bu harekâtta, ölüm olaylarının az olması ve saldırganların en ufak bir direnişte geri çekilerek başka hedeflere yönelmesi, hükümetin bir katliam planlamadığını, amacın başta Rumlar olmak üzere gayrimüslimleri ekonomik olarak güçten düşürmek, sonra da korkutarak ülkeden kaçırtmak olduğunu düşündürür. Nitekim, Celal Bayar İstiklal Caddesi’ndeki hasarı görünce, etrafındakilerin duyacağı bir sesle İçişleri Bakanı Namık Gedik’e “Galiba dozu kaçırdık” demiştir.
Olaylar sırasında, resmî rakamlara göre 5.300’ü aşkın, gayri resmî rakamlara göre 7 bine yakın bina saldırıya uğrar. En büyük tahribat nüfusun yüzde 15’inden fazlasını Rumların oluşturduğu Beyoğlu’nda yaşanır. Bunu Eminönü, Fatih, Şişli, Beşiktaş, Sarıyer, Kadıköy, Adalar, Üsküdar, Bakırköy izler.
ABD Başkonsolosluğu’na göre saldırıya uğrayan işyerlerinin yüzde 59’u Rumlara, yüzde 17’si Ermenilere, yüzde 12’si Musevilere, yüzde 10’u Müslümanlara; evlerin yüzde 80’i Rumlara, yüzde 9’u Ermenilere, yüzde 5’i Müslümanlara, yüzde 3’ü Musevilere aittir. Ayrıca İsveç Büyükelçiliği binası ile Fransız, İtalyan, Avusturya ve Almanlara ait işyerleri ile Ermeni ve İngiliz mezarlıkları da saldırılardan nasibini almıştır. Hasarın mali portresi konusundaki en düşük tahmin o günün değerleriyle 150 milyon lira, en yüksek tahmin 1 milyar liradır.
8 Eylül’de hükümet yaşananlardan üzüntü duyduğunu ve özür dilediğini belirten bir açıklama ile zararların tazmin edileceği sözünü verir. 9 Eylül’de Maliye Bakanlığı mağdurlara vergi kolaylığı, ucuz inşaat malzemesine erişim olanağı, cam ithalatı, banka borcu olanlara geri ödeme ve banka kredisi alma kolaylığı sağlanacağını açıklar. 10 Eylül’de Cumhurbaşkanı Celal Bayar’ın himayesinde Kızılay Başkanı Rıza Çerçel, Borsa ve Sanayi ve Ticaret Odaları Başkanı Üzeyir Avunduk, Yapı Kredi Bankası Yönetim Kurulu Başkanı Kazım Taşkent ve Sanayi Odası Başkanı İbrahim Esi’den oluşan bir komite kurulur. 9 Ekim 1955’e kadar komiteye bağış yapan 94 gerçek ve tüzel kişiden 42’sinin Türkiye’de faaliyet gösteren yabancı kuruluşlar ya da Rum, Ermeni ve Yahudilere ait firmalar olması, devletin bizzat örgütlediği bu yağmanın faturasının en az yarısını mağdurlara yüklemeyi başardığını gösterir. Sonuçta mağdurlara ödenen tazminat, bağışlanan 9 milyon lira ile, hükümetin tahsis ettiği 60 milyon liradan ibaret kalır. Zararların küçük bir miktarı da olsa tazmin edilmesi memnuniyet vericidir ancak devlet bugüne dek resmen özür dilememiştir.
Nafile yargı süreci
Hükümetin üzüntü beyanından sonraki ilk tepkisi yağmanın sorumluluğunu komünistlere yıkmak olmuştu. 7 Eylül 1955’te aralarında 45 ‘tescilli’ komünist adliyeye getirildi, bunlardan 19’u tutuklandı. Tutuklananlar arasında Aziz Nesin, Kemal Tahir, Nihat Sargın, Müeyyet ve Can Boratav, Asım Bezirci, Hasan İzzettin Dinamo, İlhan Berktay, Aslan Kaynardağ gibi ünlü isimler vardı. Aralık ayına gelindiğinde, hükümet bu saçma suçlamadan vazgeçmek ve tutukluları salıvermek zorunda kalacaktı.
Olaylarla ilgili olarak Beyazıt, Beyoğlu ve Kadıköy’de oluşturulan örfi idare mahkemelerinde 5.104 sanık, Ankara’da 171, İzmir’de 424 kişi yargılandı. CHP lideri İnönü’nün hükümete sert eleştiriler yapması üzerine, sanıkların ezici çoğunluğu peyderpey salıverildi. Mahkeme, TMFT’nin, KTC’nin, MAH’ın ve elbette adı gündeme bile getirilmeyen Özel Harp Dairesi’nin üzerine gitmedi veya gidemedi. Daha sonra, KTC yöneticisi Kamil Önal’ın adamlarının polisin mühürlemiş olduğu KTC binasına girerek MAH’a ait evrakları imha ettikleri anlaşılacaktı. Karar, 1956 yılının Aralık ayı sonunda açıklandı. Sadece 228 kişi suçlu bulunmuştu. Bunların arasında gerçek failler yoktu, geri kalanların da cezaları çok değildi.
27 Mayıs 1960’daki askerî darbe sonrasında dosya yeniden açıldı. Bunda, Fuat Köprülü’nün ‘Olayların olacağını hükümet önceden biliyordu. Bir tertip vardı’ sözlerinin etkisi olduğu söylendi. Olayların tertipçisi olduğu iddiasıyla yargılanan 11 sanıktan sadece Adnan Menderes ve Fatin Rüştü Zorlu 6’şar yıl, İzmir Valisi Kemal Hadımlı ise 4,5 yıl hapse mahkûm edildiler. Böylece devlet adlı dokunulmaz varlık, tüm suçu siyasetçilerin üstüne yıkarak kendini yine temize çıkardı. Rumlarla eksik kalan hesap ise, yine utanç verici biçimde 1964’te kapatılacaktı.
OLAYLARI KİM TERTİPLEMİŞTİ? • Yargılamalar sırasında, Selanik’teki Türk konsolosluğunun bahçesinde bulunan Atatürk’ün doğduğu eve atılan bombanın diplomatik çanta içinde Selanik Başkonsolos Yardımcısı Mehmet Ali Tekinalp tarafından Türkiye’den getirildiği ve Türk Başkonsolosluğu’nun bekçisi Hasan Uçar tarafından bahçeye atıldığı söylendi. İddialara göre Uçar’ı azmettiren kişi Selanik Hukuk Fakültesi ikinci sınıf öğrencisi olan ve MAH elemanı olduğu iddia edilen Oktay Engin’di. Konsolos yardımcısı dokunulmazlık zırhıyla kurtulmuş, Oktay Engin’e üç yıl altı ay, Hasan Uçar’a ise iki yıl hapis cezası verilmişti. Dokuz ay Selanik cezaevindeki hücrede yatan Oktay Engin, tahliye edildikten sonra Gümilcine Konsolosluğumuz tarafından Türkiye’ye getirilmiş ve Başbakan Menderes ile İstanbul Valisi Gökay’ın tavassutu ile Selanik’te yarıda bıraktığı hukuk eğitimini İstanbul’da tamamlamıştı. Uzun yıllar Emniyet teşkilatında önemli görevlerde çalışan ve Nevşehir’e önce kaymakam, sonra da vali olarak atanan Engin hakkındaki suçlamaları hep reddetmişti. (Engin’in açıklamaları için: Faruk Mercan, “Bombacı da MİT elemanı da değilim”, Aksiyon, S. 457, 13 Temmuz 2004)
1994 yılında, Yunanistan’da yayınlanan Yeditepe gazetesinin sahibi Mihail Vasiliadis, İstanbul Ekspres’te yayınlanan fotoğrafların konsolosunun eşi tarafından 3 Eylül Cumartesi günü, yani bombanın patlamasından üç gün önce, Selanik’te fotoğrafçılık yapmakta olan Bay Kiryakidis’e teslim edildiğini iddia etti. Vasiliadis’e göre, konsolosun eşi, fotoğrafçıdan acele etmesini, çünkü ertesi gün İstanbul’a döneceğini söylemiş, 4 Eylül’de de İstanbul’a gelmişti. Yani bombalama fotoğrafları tamamen kurmaca idi. (Aktaran Demirer, s. 438-439.)
ÖZEL HARP DAİRESİ • Ama en ilginci, orgeneral rütbesinden emekli olmuş, tuğgenerallik rütbesinde Özel Harp Dairesi (ÖHD) başkanlığı yapmış, bu konuda eserleri olan, Genelkurmay İstihbarat başkanlığı ve Milli güvenli kurulunda üst düzey görevlerde bulunmuş Sabri Yirmibeşoğlu’nun gazeteci Fatih Güllapoğlu’na söyledikleriydi:
“Bak ben sana bir örnek daha vereyim. 1974’teki Kıbrıs Harekâtı. Eğer Ö.H.D. olmasaydı, o harekât, yani iki harekât da o kadar başarılı olabilir miydi? (...) Adaya, bankacı, gazeteci, memur görüntüsü altında Özel Harp Dairesi elemanları gönderildi ve bu arkadaşlarımız, adadaki sivil direnişi örgütlediler, halkı bilinçlendirdiler. Silahları 10 tonluk küçük teknelerle adaya soktular. Sonra 6-7 Eylül olaylarını ele al...
-Pardon Paşam anlamadım, 6-7 Eylül olayları mı?
-Tabii. 6-7 Eylül de, bir Özel Harp işiydi. Ve muhteşem bir örgütlenmeydi. Amaca da ulaştı. Sorarım size, bu muhteşem bir örgütlenme değil miydi?
-E, evet Paşam!...” (“Türk Gladio’su İçin Bazı İpuçları,”Tempo Dergisi, S. 24, 9-15 Haziran 1991)
Evet, paşamız haklıydı. Özel Harp Dairesi memleketin eğitimli gençlerini, namuslu işçilerini vahşi yağmacılara dönüştürmeyi, yüzlerce yıldır birlikte yaşadığımız gayrimüslim vatandaşlarımızı ülkeden kaçırmayı, Kıbrıs sorununu kangren haline getirmeyi, Türkiye’yi dünyaya rezil etmeyi muhteşem biçimde başarmıştı!
Kaynakça: Dilek Güven, Cumhuriyet Dönemi Azınlık Politikaları Bağlamında 6-7 Eylül Olayları, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2005; 6-7 Eylül Olayları Fotoğraflar–Belgeler Fahri Çoker Arşivi, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2005; Rıdvan Akar, “İki Yıllık Gecikme: 6-7 Eylül 1955”, Toplumsal Tarih S.117, Foti Benlisoy, “6/7 Eylül Olayları Öncesinde Basında Rumlar” ve Uygur Kocabaşoğlu,”6/7 Eylül Olaylarından Sonra Hasar Tespit Çalışmaları Üzerine Birkaç Ayrıntı” Toplumsal Tarih, S. 81, 2000; Mete Tunçay, “Kıbrıs Sorununun Gelişmesi Bağlamında 6-7 Eylül Olayları”, Tarih ve Toplum, S. 33, 1986; Orhan Türker, “6-7 Eylül 1955 Olaylarının İstanbul Rum Basınındaki Yankıları”, a.g.y., S. 177, 1998; Hulusi Dosdoğru, 6-7 Eylül Olayları, Bağlam Yayınları, 1993; Mehmet Ali Birand, Can Dündar, Bülent Çaplı,Demirkırat, Milliyet Yayınları, 1993.
7-9-08
.1922’de Güzelim İzmir’e Kimler Kıydı?
9 Eylül 2008 Salı günü, bazıları için ‘Gavur’ bazıları için ‘Güzel’ İzmir’in düşman işgalinden kurtuluşunun 86. yıldönümü kutladık. O gün, Habertürk televizyon kanalında Balçiçek Pamir’in yönettiği Söz Sende programında, Ateşin Gelini Gavur İzmir (Doğan Kitap, 2008) adlı albüm-kitabın yazarı Mehmet Coral’la birlikte kurtuluştan sonra çıkan İzmir yangınının müsebbibini aradık. Elbette kısacık bir programda ne kadar yapılabilirse. Programa Etyen Mahçupyan da telefonla katıldı. Programın kısıtlı süresi içinde, ancak yüzeysel biçimde değinebildiğimiz konular ise şunlardı: Türkiye’de uzun yıllar, yangını Yunan ordularının ve onlara yardımcı olan Rumların çıkardığı anlatıldı. Ermeni Meselesi ile bağlantılı bir biçimde, 1980’li yıllardan sonra Ermeniler suçlanmaya başladı. Batı kamuoyunda ise başından beri, yangını Türklerin çıkardığını düşünen önemlice bir kesim vardı. Bazı kesimler ise yangının taraflardan herhangi biri veya birkaçı tarafından kazara çıkarıldığını tahmin ediyor.
TEZLER, YANITLAR . Mehmet Coral, kitabındaki bazı imalara rağmen, programda kesin bir dille şehri ‘Ermeniler veya Yunanlılar yaktı’ denemeyeceğini söyledi ama ‘İzmir’i Türkler yaktı!’ tezine de sıcak bakmadığını açıkça belirtti. Etyen Mahçupyan ise tarihsel gerçeklerin sadece o ana ait okumalarla değil, olayın öncesini ve sonrasını kapsayan geniş çaplı bir değerlendirme ile ortaya çıkabileceğini, bu bağlamda ‘bütün dünyanın İzmir’i kimin yaktığını bildiğini’ söyledi. Mahçupyan’ın iması İzmir’i Türk tarafının yaktığı yolundaydı. Ben ise aksine belgelerin kıtlığı dolayısıyla ‘İzmir’i Ermeniler veya Yunanlılar/Rumlar yakmamıştır’ deyip işin içinden çıkılmasının doğru olmadığını ancak resmi tarih hiç üstünde durmasa bile, İzmir’e ilk giren ordu komutanı ‘Sakallı’ Nureddin Paşa’nın sorumlu olduğuna dair pek çok emarenin olduğundan söz ettim. Bu hafta, bu konudaki bilgilerin bir dökümünü yapacağım.
İZMİR’E DOĞRU . “Şehir bir kül yığını. İnsanların ve öküzlerin güçlükle çektikleri top arabaları arasından geçiyoruz. Ne Yunanlılar ne biz ölülerimizi gömmeye vakit bulamamıştık. Türk ordusu, Türk şehirlerini ateşten kurtarmak için var hızıyla koşuyor. Yunan ordusu da yaptığı yangınlardan, cinayetlerden kaçıyor. Hiç birisi öbür tarafa zerrece merhamet göstermiyor.” Halide Edip (Adıvar) Mustafa Kemal’in Uşak’tan İzmir’e yolculuğunu anlattığı Türk’ün Ateşle İmtihanı adlı kitabında (s. 282) Alaşehir’i böyle anlatır. Ardından 18 kurşun yarasına rağmen hayatta kalmayı başaran mucizevî asker Kemalettin Sami Paşa’yla Salihli’ye doğru yola koyulurlar. Yolda İzmir Körfezi’ne demirlemiş olan Edgar Quinet zırhlısından bir mesaj alan Mustafa Kemal. Türk ordusuna teslim etmek istediklerini söyleyen konsoloslar görüşmelere hangi kumandanın gönderileceğini sormaktadırlar. “Kimin şehrini kime veriyorlar!” diye bağırır.
KRAMER OTELDE . Yorgun ordunun konakladığı Nif’in (şimdi Kemalpaşa) biraz ilerisindeki Belkahve’den İzmir’e bakarken de, yabancı harp gemileriyle dolu körfeze ve Anadolu şehirlerinin aksine tek bir dumanın bile tütmediği şehre uzun uzun baktıktan sonra yanındakilere “Bu şehre bir şey olsaydı çok üzülürdüm” der. Yunan ordusunun acele ile terk ettiği İzmir’de kendisine önce Karşıyaka’da bir köşk hazırlanır çünkü İzmir’in içi karmakarışıktır ama Bornova’daki bir köşke yerleşilir. Ordu mensupları ve İzmir’in ileri gelenleri onu karşılarında görünce biraz şaşırırlar. Çünkü henüz gelmesini beklememektedirler. Şaşkınlık geçince büyük bir coşku yaşanır. Hoş geldin demeye gelenler, çiçekler, çelenklerle süslü bir sofrada yenilen yemek, alkışlar, yaşasın sesleri. Ancak birden silahlar patlar ve Mustafa Kemal arkada bir odaya kapanır. Kapıyı kapatmadan önce de Ruşen Eşref’e sert bir şekilde ne olduğuna bakmasını emreder. Bir süre sonra anlaşılır ki, Türk ordularının önünden kaçan Yunanlılardan bir bölüğü şehrin girişinde Çolak İbrahim Bey’in emrindeki Türk birliği ile karşılaşmış ve silahlar çekilmiştir. Ardından meşhur olay yaşanır. Mustafa Kemal, Karşıyaka’da bir zamanlar Yunan Kralı Konstantin’in da kaldığı beyaz köşke girerken kapıya serilen Yunan bayrağını kaldırtacak ardından Şevket Süreyya’nın dediği gibi ‘genç bir ilah’ gibi eve girecektir. İzmir’e girişinin, İzmirlilerin meşhur deyişiyle İstirdat’ın yani ‘geri alınışın’ ikinci gününde tek başına soluğu Kordon’daki Kramer Otel’de alan Mustafa Kemal’in alelacele kurulan sofrada yemeğini yerken garsonlara ‘Kral Konstantin de bu otele gelip, burada bir kadeh rakı içer miydi?” diye sorması, garsonların ‘Hayır Paşa efendimiz’ demesi üzerine, ‘Öyleyse neden İzmir’i almak istemiş?” demesi (Aktaran Aydemir, Tek Adam, Cilt 2, s.621) pek manidardır.
YANGIN BAŞLIYOR . İstirdat’ın dördüncü gününde ise bütün bu güzel hava tersine dönecektir. İzmir’in en mamur, en güzel, en zengin mahalleleri alevler içindedir çünkü. Yangın hızla Mustafa Kemal’in yerleştiği eve yaklaşırken, Mustafa Kemal, ateş çemberi içinde panik içinde kaçışan halkın arasından açık bir otomobille Uşakizade Muammer Bey’in Göztepe’deki evine doğru yola çıkar. O gün bir suikasta kurban gitmemesi büyük bir mucizedir.
“Deniz bakır kırmızılığındaydı. En kötüsü de, arkalarından gelen ölüm ateşi ile önlerindeki derin deniz arasında kalan dar rıhtımlarda birbiri üzerine yığılmış binlerce insanın sürekli olarak kilometrelerce uzaklıktan işitilebilecek korkunç çığlıkları yükseliyordu… Akkor halindeki dev balonların sürekli olarak havaya fırlatılmasını, akaryakıt bulunan yerlerin ateş almasını, havanın tiksindirici bir kokuyla kaplanmasını, bu arada üzerimizden ateş saçan bulutların, yanık kömür parçalarının ve kıvılcımların geçişini bir kez tasarlayın. İşte o zaman seyrettiğimiz büyük ve korkun yıkımın korku veren görünüşünü gözünüzün önünde canlandırabilirsiniz.” İngiltere'de yayımlanan Daily Mail gazetesinin muhabiri Ward Price 16 Eylül tarihli yazısında böyle anlatıyordu İzmir Yangını’nı.
YANGIN NEREDE BAŞLADI? . O gün de bugün de pek çok kişinin yangının nerede başladığı meselesini adeta yangını kimin çıkardığı sorusunun cevabı imiş gibi ortaya koymaları ilginçtir. Bazıları yangının Rum mahallesinde başladığını, bazıları Ermeni mahallesinde başladığını söylemiştir. Ancak herkesin üzerinde anlaştığı husus yangının aynı anda bir kaç noktada birden başladığı ve yangının Türk veya Frenk mahallerinden başlamadığı yolundadır. Yangının Rum mahallesinde başladığını ileri süren kaynaklardan biri Dr. Çınar Atay’ın Tarih İçinde İzmir (Yaşar Eğitim ve Kültür Vakfı Yayınları, 1978) adlı kitabıdır. Yazar, Ermeni Rahip Tourian’a dayanarak, yangından bir saat kadar once bir Türk ayakkabı boyacısının Ermeni mahallesinin sokaklarından bağırarak geçtiğini ve buradaki Müslümanlara kaçmalarını bildirdiğini anlatır. Buradan anlaşıldığı kadarıyla yangın Ermeni mahallesinde değil başka yerde çıkmıştır. Atay yangının çıkış yerinin St. Constantin Rum mahallesi, planlayıcısının da Rum Patriği Hrisostomos olduğunu söyler. (Milli Mücadele boyunca Rum milliyetçiliğinin liderliğini yürüten Hrisostomos, İstirdat’tan sonra denize yakın Ayia Fotini Kilisesi’ndedir. Kilise denize çok yakın olduğu için kolayca kaçabileceği halde kaçmamış, yargılandıktan sonar infaz yerine götürülürken halk tarafından linç edilmiştir.) Yangında Ecole Evangelique’te saklanan Rumlara ait 30 bin değerli kitabın yanmasına Rum kundakçıların nasıl razı olduğunu anlatmayan yazarın verdiği diğer ilginç ayrıntı ise yangından kısa süre önce Seda-yı Hak gazetesi ve bazı Türk kuruluşlarının Türk mahallelerine taşınmış olmalarıdır. (s.88-92)
İstanbul’da yayınlanan Djagatamart (Savaş Meydanı) adlı Ermenice gazetenin 19 Eylül 1922 tarihli nüshasında, 16 Eylül’de İzmir’den ayrılan bir gencin hikayesi ise yangının çıkış öyküsünü farklı anlatır: “9 Eylül cumartesi öğleden sonra Türk süvarileri İzmir’in Kordon Boyu’ndan dörtnala, kılıçları çekilmiş vaziyette şehre girdiler. Onlar şehre girerken, önlerinden çevredeki Rum vatandaşlar korkuyla kaçmaya çalışıyorlardı. Yunan askerleri de elbiselerini çıkarıp silahlarını atıp kaçışıyorlardı. Gece Türk askerleri ve silahlı çapulcular karşılarına kim çıkarsa, Rum veya Ermeni yakalayıp belirsiz bir yere götürmeye başladılar. Halk sabaha kadar süren silah sesleri arasında geceyi geçirdi. Pazar sabahı silahlı çapulcular ve askerler çarşıya daldılar ve arabalara, atlara, sırtlarına ne varsa koyup Türk mahalesine taşıdılar. Akşama doğru aynı durum Ermeni mahallesinde tatbik edildi. Araştırma ve soruşturma yapmak gerekçesiyle evlere giriliyor, evlerde ne varsa soyulup talan ediliyordu. Karşı koyanlar da öldürülüyordu. Salı günü öğleden evvel güneyden denize doğru sert bir rüzgar esmeye başladı. Basmane İstasyonu’nun önündeki bir Ermeni evinden yangın dumaları yükseldi. Yangın genişleyerek Ermeni mahallesine ve kilisesine doğru yayılmaya başladı. Başında yangın Mortakiya Rum mahallesini ve sahil boyunu tehdit eder nitelikte değildi. Fakat akşam üstü demiryolu üzerinden bir noktadan ikinci bir yangın Rum mahallesine yöneldi. O gün sabahtan akşama kadar bütün halk Kordon Boyu’nda toplandılar. Gümrük Binası’ndan Punto’ya kadar halk toplanmıştı. Yabancı savaş gemilerinden gelen memurlar ve askerler yalnız İtalyan, İngiliz ve Fransız tabiyetindeki kişileri gemilere aldılar. Kendilerine güvenen gençler denize atlıyor, ilerde duran gemilere yüzmeye çalışıyordu. Bazıları muvaffak oldu ve kendilerini gemilere aldırtmayı başardılar. Ermeni Kilisesi ve okulunun girişi ve etrafı Manisa, Ödemiş, Afyon Karahisar ve diğer yerlerden kaçan Ermeni göçmenlerle doluydu…. Yaşları 50’den büyük olanlar serbest bırakılıyor diğerleri tutuklanıyor veya askere alınıyordu. Çarşamba (13 Eylül) artık yangın Kordon Boyu’na yaklaşmıştı. Büyük patlamalar duyuldu. Sonradan Karantina Hastanesi’nde bulunan benzin depolarının ve başka yanıcı maddelerin patlamış olduğunu öğrendik. Bu arada Ermeni Kilisesi’nin de yangından nasibini aldığını ve çöktüğünü, kemerlerinin dağıldığını gördük. 16 Eylül’de şafakta dört kişi idam edildiler. Bunların ikisi Ermeni, biri de Rum’du…”
NÜFUSUN ARILAŞMASI . Sonuçta, ister Rum mahallesinden çıksın ister daha sonra pek çok kaynağın ittifak edeceği gibi Ermeni mahallesinden çıksın, 13 Eylül’de pek çok noktadan birden başlayan yangın, o ana kadar denizden esen hâkim rüzgar imbatın yerini güney-güneydoğu yönünden esen rüzgarın almasıyla 14 Eylül’de batıya doğru yayılır. 15 Eylül’de kontrol altına alınır ama ancak 18 Eylül’de söndürülebilir. 23 Eylül günü Hisar Camii arkasında yeni bir yangın başlar. Şehrin tekrar güvenli hale gelmesi ancak 30 Eylül’de olacaktır. Bu tarihe kadar Ermeni, Rum mahalleleri tamamen, Avrupalıların yaşadığı Frenk Mahallesi ise kısmen yanmıştır. Muhtemelen 15 Eylül’de rüzgârın tekrar imbata dönmesi sayesinde Türk ve Yahudi mahallelerine zarar gelmemiştir. Yangında yaklaşık 2,6 milyon metrekarelik bir alan, 25 bin ev, işyeri, kilise, hastane, fabrika, depo, otel ve lokanta yok olmuştur. Türk ordularının önünden İzmir’e doğru sürülen Rum ve Ermeni sayısının İzmir’de yaşayanlarla birlikte 500 bine yakın olduğu, bunların ancak 320 bininin gemilerle tahliye edilebildiği, geri kalan 180 bin kişinin çeşitli biçimlerde yaşamını yitirdiği kabul edilir. Böylece şehir gayrimüslim ahalisinden bir anlamda kendiliğinden ‘kurtulur’.
Yangın Ermeni ve Rum mahallelerini tamamen yaktığı için, Ermeni ve Rumlardan geriye mülk kalmamıştır ama 3 Ekim 1922 tarihli İleri gazetesinde yayınlanan bir habere bakılırsa, geride kalan taşınabilir varlıklar 3,5 milyon altın değerindedir. 1924’ten itibaren yangın zararlarını tazmin ettirmek için sigorta şirketlerinin aleyhine açılan 150’ye yakın davanın dosyası ortada yoktur ancak, bu davaların hepsinin ‘yangının savaş durumunda ortaya çıktığı’ ileri sürülerek sigorta şirketleri lehine bittiği bilinmektedir. Böylece kimse yangından doğan zararını tazmin ettirememiştir.
BASININ TAVRI . Yangını izleyen günlerde, genel olarak, İngiliz, Fransız ve İtalyan basını yangın hakkında temkinli bir tavır takınmışlardır. Örneğin 16 Eylül 1922 tarihli The London Times’ta çıkan makalede yangını düzenli ordular şehre girmeden önce şehri ele geçiren Türk başıbozukların çıkardığı, ancak düzenli Türk ordularının yağmacılara veya yangını çıkaranlara karşı acımasız davrandığı, buna karşılık Türklerin yangına müdahalede yetersiz kaldığı anlatılır. Gazetenin 6 Ekim 1922 tarihli nüshasında ise yangını kimin çıkardığı konusunda bir kanıt olmadığını ancak Yunanlılar ve Ermenilerin çıkardığı konusunda uzlaşma olduğu yazılıdır. Fransız gazeteleri Figaro şehri Türklerin, Les Temps Yunanlıların, Le Matin ise Ermenilerin yaktığını ileri sürer. ABD’de çıkan New York Times şehri Yunanlılarla işbirliği yapan Rumlardan ve Ermenilerden intikam almak isteyen Türklerin yaktığını düşünürken The Portsmonth Daily Times “yangın, katliamlarının ve diğer suçlarının izlerini kaldırmak isteyen Türkler tarafından çıkarıldı’ denmektedir. Milli Mücadele’yi ve Mustafa Kemal’i ABD’de tanıtan faaliyetleri ile bildiğimiz Daily Mail muhabiri Ward Price ise yangını kimlerin çıkardığına dair hiçbir şey söylemez.
MİSYONLARIN TAVRI . Benzer bir kafa karışıklığı ABD, İngiliz ve Fransız misyon şefleri arasında da vardır. Yangına dair en ayrıntılı bilgileri Amerikalı donanma görevlisi A. J. Hepburn, ABD Türkiye Yüksek Komiseri Amiral Mark Lambert Bristol’e sunduğu 22 Eylül 1922 tarihli 48 sayfalık raporunda yangını başıbozuk Türk askerlerinin çıkarmış olduğunu ileri sürer. Bu askerlerin yangın çıkarmasının nedeni de, şehirde pek çok yağma ve katliam gerçekleştirmiş olmalarıdır. ABD’li istihbarat subayı Teğmen Merrill ise 14 Eylül 1922’de general Amiral Bristol’e çektiği telgrafta ‘Türklerin Hıristiyan azınlıklar sorunundan kurtulma planına uygun olarak Türk mahalleri dışında İzmir’i yaktıklarına ve Müttefikleri de onları tahliye etmeye zorladıklarına ikna oldum. Sanırım şimdi İstanbul’a saldırı için hazırlanacaklar” der. ABD’li Konsolos Yardımcısı Maynard Barnes de konsolosluğun köşesindeki caddeye gaz döken Türk askerleri gördüğünü anlatır.
Buna karşılık İzmir’deki Amerikan Kız Koleji Misyon Başkanı MacLahlan ‘Türk üniforması giymiş Ermeni teröristlerin yangınları çıkardığına kanaat getirdim. Anlaşıldığı kadarıyla böyle yapmakla Türk ordusuna karşı Batı’nın müdahale etmesini planlıyorlardı” der. İzmir’deki Britanya Konsolosu H. Lamb ise 20 Eylül’de hükümetine Yunanlıların Ermenilerle işbirliği içinde şehri yaktığını rapor eder.
İTFAİYE ŞEFİNİN TANIKLIĞI . İzmir’i Ermeniler yaktı diyenlerin en çok atıfta bulundukları belge, 1910-1922 arasında İzmir İtfaiye Şefi Paul Grescovich’in (Sırp asıllı Avusturya-Macaristan vatandaşıdır) yangın esnasında Near East Relief adlı yardım kuruluşu adına İzmir’de bulunan Amerikalı mühendis Mark Prentiss’e anlattıklarıdır. Prentiss’in ABD’ye döndükten sonra hazırladığı ve Amiral Bristol’a, gönderdiği kapsamlı rapor kapsamlı raporun bir kısmı Grescowich’in anlattıkları üzerine inşa edilmiştir.
Prentiss ilk kez 10 Eylül’de ikinci kez ise 13 Eylül’de yangın çıktıktan sonra görüşen Grescovich’e göre her yıl bu aylarda on günde bir yangın çıkarken, bu yıl Eylül’ün ilk haftasında günde beş yangın çıkmış ve kendisinin kırpılmış teşkilatı bunlarla başa çıkmayı başarmıştır. Pazar gecesi, Pazartesi günü ve gecesi aynı anda çıkan pek çok yangın ihbarı aldığını söyleyen Greschovich bu yangınlarla baş etmekte zorlandığını çünkü Türk askeri valisi Kazım Paşa’nın departmanındaki Rum asıllı itfaiyecileri görevden aldığını anlatıyor. Daha önce yüze yakın olan personel böylece 37 kişiye düşmüş. Paul Grescovich bu yüzden Eylül’ün 10’undan 13’üne kadar çıkan yangınlardan Türkleri sorumlu görür. 13 Eylül sabahı iki Ermeni rahibin önderliğinde Ermeni Okulu’ndan ve Dominikan Kiliselerinden çıkan birkaç bin Ermeni rıhtıma doğru uzaklaştıktan sonra bu kişilerin boşalttığı yerleri incelediğini, oralarda gaz emdirilmiş ve yakılmaya hazır meşaleleri bulduğunu anlatır. Grescovich Türk yetkililerine defalarca başvurduğunu ancak ilk yardımın saat akşam 18.00’de geldiğini belirtir. 100 askerlik birlikle saat 20.00’de yangını söndürmeye başlamışlar. Askerler yangının yayılmasını önlemek için evleri bombalamışlar.
AMİRAL BRİSTOL’ÜN ETKİSİ . Prentiss, Greschovich’in bu anlatımlarına ve bazı şahit ifadelerine dayanarak Ocak 1923’te Amiral Bristol’e sunduğu raporda ‘Ermenilerin ve Yunanlıların, elde ettikleri ganimetlerin Türklerin eline geçmesini istemedikleri herkesçe biliniyordu. Yangının çıkmasından günler önce. Ermeni gençlerinden oluşan bir grubun İzmir’i yakmak üzere organize edildiğini söyleyen raporların varlığıda biliniyordu” denmektedir. Bugün ABD Kongre Kütüphanesi’nde ‘Bristol Papers’ adıyla tasnif edilen belge grubunun içinde bulunan Prentiss’in bu raporu Ermeni kaynakları tarafından güvenilir bulunmaz çünkü, Mark Prentiss, henüz olayın sıcaklığı sürerken ve Amiral Bristol’e raporunu yazmadan önce, serbest muhabiri olarak çalıştığı New York Times gazetesinin 18 Eylül 1922 tarihli nüshasında yayınlanan ‘Relief man tells tragedy’ başlığıyla çıkan yazısında, İzmir’in Türklerin eline geçmesinden sonra binlerce kişinin Türk kuvvetlerince öldürüldüğünden ve şehri yağmaladığından söz ettikten sonra kendi şahit olduğu bazı yağma ve öldürme olaylarını anlatıyor ardından ‘Bizlerin çoğu gözlerimizle gördük –ve bunları doğrulamaya hazırız- Türk askerleri ellerindeki gazlı maddeleri caddelere ve evlere atan askeri yetkililerce yönetiliyorlardı. Konsolos yardımcısı Barnes bir Türk askerini Gümrük Binasını ve Pasaport Bürosu’nu ateşe verirken görmüş. Aynı şekilde Binbaşı Davis [Kızılhaç yetkilisiydi C. Clafun Davis’ten söz ediyor olmalı] Türk askerlerini evleri ateşe verirken gördüğünü söyledi. Donanma devriyesi de Amerikan Okulu civarında çıkan yangının Türkler tarafından çıkarıldığına şahit olmuş” diye yazmıştı. Ermeni araştırmacılara göre, Prentiss, bu görüşlerini ‘Yunanlı ve Ermeni düşmanı’ olduğu yazılarından bilinen Amiral Bristol’ün baskıları ile değiştirmiştir.
‘ASYA’NIN BELASI’. ABD’nin İzmir Konsolosu olan ve şehre Türk ordusunun girmesiyle 11 Eylül 1922 günü (yangından önce) İzmir’den ayrılan George Horton’un emekliye ayrıldıktan sonra yazdığı ve 1926’da The Blight of Asia (‘Asya’nın belası’ diye tercüme edilebilecek bu adla Türkler kastediliyordu) adlı kitap da Batı kamuoyunu Türklerin suçlu olduğuna inandıran önemli bir kaynaktır. Kitabın asıl isminin “An Account of the Systematic Extermination of Christian Populations by Mohammedans and of the Culpability of Certain Great Powers; with the True Story of the Burning of Smyrna” (Hıristiyan Nüfusun Müslümanlarca Sistematik İmhasının ve Büyük Güçlerin Suç Ortaklığının Bir Anlatısı, İzmir’in Yanışının Gerçek Hikayesi” olması bile kitabın hangi tezi savunduğunu göstermeye yeter.
E. Alexander Powell adlı bir yazar 1923’te yayınladığı The Struggle for power in Muslem Asia (The century Co. New York/London) kitabında şehri Ermeni ve Rumların yaktığına dair yeminli ifadelerden söz edip Batı basınında işin Türklere yıkılmasının büyük haksızlık olduğunu söyler. 1923’te yayınlanan Current History (Cilt V, s. 319) adlı kitapta yer alan“Smyrna During the Greek Occupation" adlı makalenin Müslüman yazarı Albay Raşit Galip ise yangının Ermeni mahallesinde başladığını ancak yangını Yunanlıların çıkardığını söyler. Albaya göre kundakçılar patlayıcı maddelerini Aya Triada ve Aya Fotini kiliselerinde ve bazı özel evlerde saklamışlar.
Lord Kinross, Atatürk/Bir Milletin Doğuşu (Altın Kitaplar, 1966) adlı meşhur biyografisinde, yangının orijinine ilişkin sağlam kanıtların hiçbir zaman ortaya çıkmadığını, Mustafa Kemal’in Fransız Amiral Dumesnil’e yangının Ermeniler tarafından çıkarıldığını söylediğini ve Türkler şehre gelmeden önce kiliselerde şehri yakmanın kutsal bir görev olduğuna dair vaazların verildiğini söylediğini, bu amaçla kullanılan petrolün Ermenilerin evlerinde bulunduğunu ve birçok kişinin yangın çıkarmaktan tutuklandığını belirtir. Diğer kaynakların Türkleri ve özellikle fanatikliği ve gaddarlığı ile meşhur Nureddin Paşa’yı suçladığını belirten Kinross, kendi kanaatinin de silahsızlandırdıkları Ermenileri imha etmek için bir binaya hapseden Türklerin yangını çıkardığı yolunda olduğunu söyler. Kinross’a göre Türkler binayı ateşe vermeden önce Ermeni mahallesine giriş çıkışı yasaklamış ve bir karantina bölgesi oluşturmuşlardır. Ancak rüzgâr yangının sınırlı kalmasına izin vermemiş ve alevler çabucak şehri sarmıştır. İtfaiye teşkilatının yetersiz oluşu da yangının büyümesine neden olmuştur.
O günlerin birinci elden tanığı Şevket Süreyya Aydemir ise ilk kez 1967 yılında yayınlanan Tek Adam’ın ikinci cildinde (s.622) ‘Bu yangının sebebi hala aydınlanmış değildir. Ermeniler yaktı, Rumlar yaktı, yağmacılar yaktı, hatta Türkler yaktı derler” demekle yetinir.
MODERN KAYNAKLARIN ELEŞTİRİSİ . Bu kafa karışıklığı bugüne kadar sürer. İzmir’i Türklerin yaktığını iddia eden en meşhur kitap, Ermeni asıllı Amerikalı yazar Margaret Housepian (Hovsepyan) Dobkin’in 1971’de yayınladığı Smyrna 1922: Destruction of a City(Kent State University Press,1988) adlı ödüllü araştırmasıdır. Kitap, ‘Türk dostu’ Amerikalı yazar Heath W. Lowry tarafından arşiv belgelerini seçici bir biçimde ele aldığı ve olayın en önemli tanığı olan İzmir İtfaiye Şefi Paul Greschovich’in anlatılarını es geçtiği için nesnel olmamakla suçlanmıştır. (Lowry’nin makalesinin online versiyonu için:http://www.tallarmeniantale.com/lowry-izmir.htm)
Lowry’ye göre ‘Türk dostu’ Bernard Lewis, The Emergence of Modern Turkey, (Oxford University Press, 1968) adlı kitabında İzmir Yangını’na tek satırla bile değinmez. Bir başka ‘Türk dostu’ Amerikalı yazar Stanford Shaw ise eşi Ezel Kural’la birlikte yazdığı History of Ottoman Empire and Modern Turkey. Volume II: Reform, Revolution and Republic: The Rise of Modern Turkey, 1808-1975 (Cambridge University Press, 1977) adlı eserinde yangını Türklerin çıkardığını reddeder ama gerçek suçlunun kim olduğuna dair bir öneride bulunmaz. Lowry ise Amerikan, İngiliz, Fransız ve İtalyan kaynaklarının eksiğini tamamlamak için incelenmesi şart olan Türk kaynaklarının henüz hiç bir araştırmacıya sunulmadığını söyleyerk konuyu bağlar.
Türk yazarı Dr. Bilge Umar ise, İzmir’de Yunanlıların Son Günleri (Bilgi Yayınevi, 1974) adlı eserinde bu felaketten Türkler ve Ermenilerin ortaklaşa sorumlu olduklarını, Greschovich’in raporundan anlaşıldığı kadarıyla yangını evlerine sakladıkları tüfekleri ve cephaneleri yok etmek isteyen Ermenilerin kazayla başlattığını, Türklerin de başlangıçta yangına kayıtsız kalarak yayılmasına neden oldukları söyler
MUSTAFA KEMAL VE ARKADAŞLARININ TUTUMU
Peki, Türkiye’de anlaşılır nedenle pek taraftar bulmayan, daha doğrusu üzerinde konuşmaya başlamanın bile bazılarının tepesini attıran tez, yani ‘İzmir’i Türkler yaktı’ teziyle ilgili ne söylenebilir?
Belkahve’den bakarken ‘Bu şehre bir şey olsaydı çok üzülürdüm’ diyen Mustafa Kemal’in yangın sırasındaki tavrı hala bir muammadır. İddialardan biri 13 Eylül’de kalmakta olduğu köşkün balkonundan yangını izlerken yanındaki genç subaylara şöyle dediğine dairdir: “Çocuklar, bu manzaraya iyice bakın! Bu alevler bir devrin sona erip yeni bir devrin başladığını gösteren bir yangındır. Osmanlı İmparatorluğu’nun son yüzyılındaki bütün günahları şu ateşle temizlenirken yeni Türk Devleti’nin kuruluşu ve Türk milletinin yükselişi de cihana ilan ediliyor.” (Doğumundan ölümüne kadar: Kaynakçalı Atatürk günlüğü, Yay. Haz. Utkan Kocatürk, Ankara Atatürk Araştırma Merkezi, 1999)
Mustafa Kemal’in yaveri Salih Bozok’un anlattığına göre alevler ‘Gavur İzmir’i’ bir kül yığınına dönüştürürken, Uşakizadelerin Göztepe’deki köşkünde bir ziyafet verilmektedir. “Fevzi Paşa Hazretlerinden başka herkes önündeki kadehleri zevkle doldurdu. Mezeler çeşitli ve nefisti. Fevzi Paşa içki içmediği halde kalamar tavadan tabağına öbek öbek alıyor ‘Bu İzmir’in kalamarı da pek başka oluyor, aman pek özlemişim diye afiyetle yiyordu. Velhasıl herkes son kertesine kadar sofradan ve başlayan geceden memnundu…” (Bozok’tan nakleden İsmet Bozdağ, Latife ve Fikriye, İki Aşk Arasında, Truva Yayınları, s. 81-82)
‘YANSIN VE YIKILSIN!’. Gerisini Mustafa Kemal’in yaveri Salih Bozok’tan dinleyelim: Denize nazır terasta Mustafa Kemal ile Latife bir ara yalnız kalmışlardı. Latife anne ve babasından, yaptığı işlerden söz ediyordu. Mustafa Kemal de ona Başkumandanlık Meydan Muharebesi’ne ait hatıralarını anlatıyordu. Yangın bütün dehşetiyle sürüyordu. Kordon Boyu ve bugün fuarın yer aldı alan alevler içindeydi. İki yaver uzaklarında kalmıştı, ama konuşmaları duyuluyordu. Mustafa Kemal Latife’ye sordu: ‘Bu yangın yerinde size ait emlak var mıydı?’ Latife, ‘emlakimizin mühim bir kısmı yanan sahadadır’ dedi ve heyecanla ekledi: ‘Paşam isterse hepsi yansın. Yeter ki siz sağ olun. Bu mesut günleri gören insanlar için malın ne kıymeti olur? Memleket kurtuldu ya. İleride olanları yeniden ve daha mükemmel bir surette yaptırırız.’ Bu cevap Mustafa Kemal’in çok hoşuna gitti. ‘Evet! Yansın ve yıkılsın” dedi. ‘Hepsinin telafisi mümkündür.’ (“Salih Bozok Anlatıyor”, Cumhuriyet, 30 Ocak 1939)
Ankara’dan Yakup Kadri ile birlikte gelerek ziyafete katılan Falih Rıfkı ise Mustafa Kemal’in ‘yalçın ve yırtılmaz sakinlikle’ yangını izlediğini teyit eder. (Çankaya, s. 323)
Peki o gün sofrada kalamar ziyafeti çeken Fevzi (Çakmak) Paşa’nın düşüncesi nedir? Fevzi Paşa anılarında ‘Nurettin Paşa’nın kısa görüşü acı biten iki olaya neden olmuştur. Biri İzmir’in büyük yangını, diğeri Gazi Kemal’in bu yangın münasebetiyle yerleştiği otelden Latife Hanım’ın Göztepe’deki evine yatılı misafiretidir’ der. (Süleyman Külçe, Mareşal Fevzi Çakmak, Askeri Hususi Hayatı, Birinci Cilt, Cumhuriyet Matbaası, 1953, s. 236. )
SADECE ‘NAHOŞ BİR OLAY’ MI? . Bu görüşü destekleyen bir başka belge de, İtilaf Güçleri’nin Fransız komutanı Amiral Dumesnil’in 11 Eylül 1922 günü Konak’ta Nureddin Paşa’yla, 15 Eylül 1922 günü de Mustafa Kemal’le Göztepe’de yaptığı görüşme tutanaklarıdır. Dumesnil’in yardımcısı korvet komutanı (sonra amiral) Moreau tarafından tutulan tutanaklarda, Nureddin Paşa’nın şehirde oturan Rum ve Ermenilerin İzmir’den çıkarılarak ülkenin yakılıp yıkılmış iç bölgelerine götürülmelerini emrettiğini söylediği yazılıdır. Amiral Dumesnil’in şehrin Rum ahalisi arasından hak edenlere cezaları verildikten sonra kalanlarının İzmir’in geleceği için şehirden sürülmemesi yolundaki önerisine Nureddin Paşa ‘bize çok çektirdiler. Onlara acıyacak değiliz. Yunanlıların işlediği cinayetler çok büyüktür’ cevabını vermiştir. Nureddin Paşa’yı ikna edemeyen Dumesnil 15 Eylül’de Mustafa Kemal’e, yangını Türklerin çıkardığı yolundaki söylentileri aktarır ve “Birçok kişi Türklerin ateşe gaz döktüklerini bir takım teferruat ile anlatıyorlar. Ben derhal kurmay heyetimin zabitleri tarafından tahkikat yaptırdım. Bu tahkikat, dolaşan rivayetleri teyit etmedi. [Ancak] Söylendiğine göre İngiliz amirali Türklerin mesuliyetine inanıyor’ der. Mustafa Kemal yangının işgalden önce oluşturulan bir teşkilatın eseri olduğunu belirtince, Amiral Dumesnil kendisinden Batılı çevreleri ikna etmek için daha güçlü bir tekzip yapmasını ister. Ancak Mustafa Kemal’den duyabildiği en ağır ifade ‘Evet bu yangın nahoş bir hadisedir” olur. Amiral bu sözün kendisine biraz zayıf göründüğünü belirtir, ancak Mustafa Kemal’den daha fazlasını duyamaz. Ardından Mustafa Kemal konuşmayı İtilaf Devletleri ile yapılacak barış müzakerelerine getirir ve yangın meselesini kapatır. (Aktaran Cengiz İlhan, “Kurtuluş Günlerinde İki Görüşme”, İşgalden Kurtuluşa İzmir, İzmir Büyükşehir Belediyesi ve Cumhuriyet imecesi, 2007, s.96-102)
FRANSIZLAR İKNA OLUYOR . Nitekim, 17 Eylül 1922’de Mustafa Kemal Ankara hükümetinin İstanbul’daki mutemet adamı Hamid Bey’e bir telgraf gönderir. Telgrafta İzmir yangınının Yunanlılar ve Ermeniler tarafından daha önceden planlandığı şekilde şehri yok etmek için çıkarıldığı, bu bilginin pek çok belge ve şahitlerin ifadeleri tespit edildiğini yazılıdır. Dumesnil ise 28 Eylül 1922 tarihli raporunda İzmir’i Türklerin yakmadığına ikna olduğunu, suçluların Ermeniler olduğunu tahmin ettiğini yazarak bu görüşü onayladığını gösterir. 1921 tarihli Ankara Anlaşması’ndan beri örnekleri sergilenen Fransız-Türk dostluğunun yeni bir nişanesidir sanki bu rapor. Halbuki, İngilizler, Türklerin masumiyeti konusunda uzun süre ikna olmayacaklar, durumu soruşturmak için İzmir’e bir komisyon göndereceklerdir. (21 Temmuz 1924 tarihli Cumhuriyet gazetesindeki bu haberi ve konuyla ilgili onlarca –çoğunu kullanamadığım- belgeyi bana temin eden Sait Çetinoğlu’na ve Kevork Büyükagopyan’a teşekkürü borç bilirim.)
FALİH RIFKI’NIN SÖZLERİ . Peki İzmir’in simsiyah dev bir çukura dönüşmesine neden olan o korkunç yangından sadece ‘nahoş bir olay’ diye söz eden Mustafa Kemal daha sonra yangın hakkında konuşmuş mudur? Maalesef hayır. Örneğin CHF’nin 15-20 Ekim 1927 tarihinde Ankara’da toplanan ikinci Kurultay’ında Parti Genel Başkanı sıfatıyla yaptığı 36,5 saatlik büyük Nutuk’ta bu konuda tek kelime etmemiştir! Buna karşılık aynı Nutuk’ta (TDK Yayınları, 1965, s. 532-547) Daha sonra kartvizitine “Yemen, Selmanpak, Batı Anadolu, Afyonkarahisar, Dumlupınar ve İzmir savaşları galibi…” yazdıracak olan ‘Sakallı’ Nureddin Paşa’yı tam 16 sayfa boyunca alaya alır, ağır şekilde eleştirir, hatta yerin dibine batırır.
Peki, Mustafa Kemal’in yangın konusundaki suskunluğunun ve Nureddin Paşa hakkındaki bu öfkesinin nedeni nedir? Bunun cevabı belki de Falih Rıfkı’nın şu satırlarında gizlidir: “Gavur İzmir karanlıkta alev alev, gündüz tüte tüte yanıp bitti. Yangından sorumlu olanlar, o zaman bize söylendiğine göre, sadece Ermeni kundakçıları mı idi? Bu işte o zamanki ordu komutanı Nureddin Paşa'nın hayli marifeti olduğunu da söyleyenler çoktu. Atatürk’ün Nureddin Paşa’yı eskiden beri sevmediği Nutuk’unda görünür. (...) Kibirli, dar kafalı, zulüm ve ceberrut düşkünü bir kimse idi. Bu yüzden bir zamanlar Millet Meclisi kendini harp divanına verip mahkum bile ettirmek istemişti. (...) Nureddin Paşa’nın biri İzmir’de, biri İzmit’te tertip ettiği iki linçin hikayesi gene o vakitler, bizi ikrah içinde bırakmıştır (iğrendirmiştir). Bunlardan biri İzmir metropoliti Meletyos [Hrisostomos], öteki de Peyam-ı Sabah yazarı Ali Kemal’dir.
Bildiklerimin doğrusunu yazmaya karar verdiğim için o zamanki notlarımdan bir sayfayı buraya aktarmak istiyorum:
‘Yağmacılar da ateşin büyümesine yardım ettiler. En çok esef ettiğim şeylerden biri, bir fotoğrafçı dükkanını yağmaya giden subay, bütün taarruz harpleri boyunca çekmiş olduğu filmleri otelde bıraktığı için, bu tarihi vesikaların yanıp gitmesi olmuştur. İzmir’i niçin yakıyorduk? Kordon konakları, oteller ve gazinolar kalırsa, azınlıklardan kurtulamayacağımızdan mı korkuyorduk? Birinci Dünya Harbinde Ermeniler tehcir olunduğu vakit, Anadolu şehir ve kasabalarının oturulabilir ne kadar mahalle ve semtleri varsa, gene bu korku ile yakmıştık. bu kuru kuruya tahripçilik hissinden başka bir şey değildir. Bunda bir aşağılık duygusunun da etkisi var. Bir Avrupa parçasına benzeyen her köşe, sanki Hıristiyan ve yabancı olmak, mutlak bizim olmamak kaderinde idi. Bir harp daha olsa da yenilmiş olsak, İzmir’i arsalar halinde bırakmış olmak, şehrin Türklüğünü korumaya kafi gelecek miydi? Koyu bir mutaassıp, öfkelendirici bir demagog olarak tanımış olduğum Nureddin Paşa olmasaydı, bu facianın sonuna kadar devam etmeyeceğini sanıyorum. Nureddin Paşa, ta Afyon’dan beri yunanlıların yakıp kül ettiği Türk kasabalarının enkazını ve ağlayıp çırpınan halkını görerek gelen subayların ve neferlerin affedilmez hınç ve intikam hislerinden de şüphesiz kuvvet almakta idi.” (Çankaya, Doğan Kardeş Matbaacılık 1969, s. 324-325.)
Falih Rıfkı’nın hatıra defterinin bu mahrem satırlarını Çankaya’nın bazı baskılarına koymaması, ayrıca Babamız Atatürk (Doğan Kardeş Yayınları, 1955) adlı kitabında “Bu sırada bir mesele çıkarmak isteyen Ermeni komitecileri şehri tutuşturdular” demesi ise ‘resmi tarih’ okumaları açısından ilginçtir.
İSMET İNÖNÜ’NÜN İMASI . Yıllar sonra “Yangın nerede başladı, kim başlattı bilmiyorum…İzmir’e girdiğimiz günlerin bende kalan en acı hatırası yangındır. Bu yangınların sebepleri büyük tarih hadiseleri içindeki sebeplerdir. Küçükler emir aldıklarını söylerler, büyükler disiplininin kalmadığını söylerler” (Teoman Özalp,Atatürk’ten Anılar, Kazım Özalp, İş Bankası Kültür Yayınları, 1992, s. 300) diyen İsmet Paşa’nın kastettiği ‘büyükler’ acaba kimdir? Mesela Nureddin Paşa olabilir mi?
Sözlü Tarihte İzmir Yangını
Bugün pek çok resmî tarihçiye göre Ermeniler 1915 Tehciri’nin intikamını almak için ittifak yaptıkları Yunanlıların yenilmesi üzerine artık İzmir’de yaşamaktan umutlarını kestikleri ve bana yar olmayan Türklere yar olmasın diye böyle korkunç bir yola başvurmuşlardır. Ermeni mahallesinde Türk ordularına yönelik bir direniş olduğuna dair bilgilerle birleştirilince bu ihtimal güçlü görünür. Ancak bunun tam tersi bilgiler de vardır. Örneğin İzmir’in tanınmış doktorlarından biri olan Garabet Haçeryan’ın anılarında var. (Dora Sakayan, Bir Ermeni Doktorun Yaşadıkları: Garabet Haçeryan’ın İzmir Güncesi, Belge Yayınları, 2005)
Haçeryan, 28 Ağustos 1922’den itibaren hatırat tutmaya başlamış. Hatıratın ilk sayfasında, “Çalgıcı Başı Sokağı, 109 numarada, Garabet Balabanyan’ın ferah ve rahat evinde oturuyoruz. Eşim Elisa ve bebeğimiz Vartuhi ile birlikte, mutluyuz ve rahatımız yerinde” diyen doktor yangın gününü şöyle anlatıyor: “Bu gün Uruç Yortusu (Meryem’in göğe yükselişi) ertesi. İzmir’in Hıristiyan ahalisi için tatil ve kutlama günü. Öğleden önce, insanlar her zamanki gibi geziniyorlar. Akşama doğru, Türklerin Afyon önlerinde bir taarruz başlattıklarına ve küçük bir zafer kazandıklarına dair bir söylenti dolaşmaya başladı; hiç önemsemedik…. Zengin Ermeniler ve zengin Ermeni doktorlar İzmir’i terk ettiler. Bana gelince, Türk hükümeti aleyhine hiçbir şey yapmadığım için, İzmir’i terk etmeyi düşünmüyorum. Aksine belediye doktoruyum ve askerde tam dört yıl geçirdim ve kusursuz hizmetimi teyid eden resmi belgelerim, madalyalarım var. Dolayısıyla, tehlike bu kadar uzakken, İzmir’de ulaştığım konumumu kaybetmek istemiyorum.”
Haçeryan, 9 Eylül’de şehre gelen Türk askerlerinin, onlardan korkan gayrimüslimleri ‘korkmayın size bir şey yapmayacağız’ diye teskin ettiğini, ancak ertesi gün şehre indiğinde her yerin kurumuş kanla dolu olduğunu ve özellikle Ermeni Meydanı’nın yağmalandığını gördüğünü belirtiyor. 13 Eylül Çarşamba ile işaretlenmiş güne ait sayfada ise, öğleden sonra saat ikide Ermenilerin yerleşim bölgesi olan Haytnos yönünden dev bir bulutun yükseldiğini ve aynı anda birçok yerde, kasten çıkarıldığı belli olan alevlerin göğü sardığı yazılı. Haçeryan, kendisini Türk sanan bir Türk askerinin “biz lazım olanını yaptık, siz geri dönün” dediğini, bundan sonra da çocuklarının her birinin eline bir bohça tutuşturularak devam edecek göçlerin başladığını anlatıyor. Haçeryan’a göre, Ermeniler eğer şehri ateşe vermeyi düşünselerdi, bunun için Türk askerlerinin şehri kontrol altına almasını beklemezlerdi, daha şehri gelirlerken bu işi yaparlardı.
FARKLI YAKLAŞIMLAR . Pelin Böke’nin gerçekleştirdiği bir sözlü tarih araştırması (İzmir 1919-1922:Tanıklıklar, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2006), İzmir’deki yangını yaşamış Levantenleri konuşturmaktadır. 1914 doğumlu Levanten kökenli Ferdinando Stano ise Haçeryan’dan farklı bir hikaye anlatıyor: “O gece yangın başladı Gazi Bulvarı’nda. Evde çoluk çocuk, annem, babam, amcalar hepsi vardı. Bir battaniye aldık, nerde yatacağız belli değil. İzmir’den Turan’a gitmek..!!?? Vesait yok, araba çalışmaz, hiçbir şey. Ermeniler birinciydi yangını çıkaran. Yunanlılar çarpışıyordu ara sırada. Türkler Eşrefpaşa’da, yukarıdaydılar. Ermeniler Yunanlılarla birlik çarpışıyordu o zaman. Eee gördüler, Türkler başladılar inmeye Eşrefpaşa’dan İzmir’e doğru, yangına verdiler İzmir’i.”
Buna karşılık Leyla Neyzi’nin Ben Kimim? Türkiye’de Sözlü Tarih, Kimlik ve Öznellik, (İletişim Yayınları, 2004) adlı kitabında yer verdiği İzmir’in ünlü ailelerinden Kâtipzadelere mensup Gülfem İren ise ‘O depoyu Ermeniler mi tutuşturdu, Türkler mi tutuşturdu? Bana kalırsa Türkler tutuşturdu, büyük bir kolaylık ve temizlik olsun diye. Ve sonra kimse, kör olsun Rumlar, Ermeniler yaktı, demedi. bir de o var. Demek ki suç bizdeydi. Ama yanılabilirim” diyerek bir çeşit özeleştiri yapar. Gülfem Hanım’ın şu sözleri ise haklılık duygusu ile suçluluk duygusunun nasıl iç içe olduğunu gösterir: “Büyük bir pislik kalktı, ama haklı mıydılar haksız mıydılar? Bir miktar haklıydılar. Çünkü Osmanlı İmparatorluğu çökmüştü. Çöken bir devletin orasını burasını koparmak da yabancılar için kolaydı. O fuarın olduğu yer, binlerce Ermeni, Rum ve Yahudi’nin barınağıydı. O temizliği yapmak için onu yaptılar….Olmalı mıydı böyle bir şey olmamalı mıydı, onu hâlâ düşünürüm. Bu topraklar bizim olduğu kadar onların da hakkıydı, ta ecdatlarından beri. Bizim vatan topraklarımız diyoruz, evet çok şükür bugüne, ama bizim kadar onların da memleketi”.
Başlangıçta sadece okuyucum, şimdi ise dostum olan İzmir’li Fadıl Kocagöz’ün bana özel olarak anlattıkları da ilginç. İzmir’in ünlü yazarı Samim Kocagöz’ün oğlu olan Fadıl Kocagöz şöyle diyor: “….İşgal’den önce İzmir Gümrüğü’nde çalışan, Girit’li olmakla birlikte, Helenika ve Fransızca bildiğinden işgal altında da bu vazifesini sürdüren, İstirdat’tan sonra 1927’ye kadar Sandık Emini olarak vazifede kalan anne-dedem Fadıl Sami Bey ve Kurtuluş Savaşı romanı yazan babam Hasan Samim ile Karşıyaka’da aynı evde yaşadım. Babamın, dedemim anılarını dinleyişini, evrakını okuyuşlarını çok iyi anımsıyorum. Ancak daha sonra bunun sadece işgal günlerine yoğunlaştığını, İstirdat ve yangının hep pas geçildiğini fark ettim. İkisi de, Yeni Asır Gazetesi’nin her 9 Eylül günü yayımladığı ve alt yazısı ‘9 Eylül İzmir Yangını, Yunan’ın son kahpeliği’ gibi bir şeyler olan o ünlü yangın fotografisi sabitliğinde dururlardı. Ancak, pederin Kalpaklılar-Doludizgin romanının yayınlanmasından birkaç yıl sonra dedem, bir sabah ilk vapurla, ben Sant-Joseph Ortaokuluna, o Pasaport’taki nargile kahvesine gitmek için Alsancak’a geçerken İstirdat’ta, Ermeni Kilisesi’nin kubbe mazgallarından alevlerin yükselişini ve kubbenin çöküşünü Namazgâh mahallesinden nasıl izlediklerini, Ermeni mahallesinin yangının önüne geçmek için nasıl çepeçevre dinamitlendiğini anlattı. Kilise yangını için, “İçinde cephanelik vardı, Körfezde alargada bekleyen gemiler onları kabul etmiyordu. Ya Sakallı Nurettin kundakladı ya da topyekün intihar ettiler” sözü içime işlemişti....”
BİTİRİRKEN . Her okuyucu, yukarıdaki anlatılar eşliğinde kendi tarih okumasını yapacaktır. Ancak, şurası da bir gerçektir ki, pek çoğumuz bu bilgilerden bile mahrum büyüdük. Bunun nedeni de tarihimizin bazı sayfaları hakkında konuşmanın adeta bir tabu haline getirilmesi. Peki bugün resmi tarihin önündeki en büyük engel gibi gözüken ‘İzmir’i Türkler yaktı’ dendiğinde ‘İzmir’i Atatürk ve arkadaşları yaktı’ diye anlaşılmasının önlenmesi için soruyu ‘İzmir’i Nureddin Paşa mı yaktı?’ diye değiştirmek tıkanıklığımızı açar mı? İzmir’e kimlerin kıydığı konusunu açıklığa kavuşturmak için hem Amerikan, Fransız, İngiliz ve İtalyan kaynaklarının, hem resmi ve yarı-resmi, gizli ya da açık Türk kaynaklarının, hem Yunan, Rum ve Ermeni kaynaklarının karşılaştırmalı bir okumasına ihtiyaç var, hem de bu olayın içinde yer aldığı tarihsel bağlamı yani Osmanlı’nın son yüzyılından bugune kadarki Cumhuriyet tarihinin siyasi, ekonomik, sosyal, kültürel ve zihinsel açıdan analize tabi tutulmasına. Yani ‘Sakallı’ Nureddin Paşa’nın şahsında Nureddin Paşaları doğuran zihniyeti analiz etmemiz, İzmir Yangını özelinde 1910’lardan beri ‘dahili düşmanlar’ olarak görülen gayrimüslimlere karşı yöneltilen sistematik sürgün, imha ve sermaye transferi politikalarını irdelememiz daha sağlıklı sonuçlar verecektir.
.14-9-08
.6-7 Eylül’e dair farklı tarih okumaları
Geçen hafta belirttiğim gibi, bu hafta bazı yazılarıma yönelik eleştirileri sizlerle paylaşma haftası. İlk mektubun sonundaki “Bu tekzibi yayımlamak için 48 saatiniz var. Ondan sonra adli süreç başlayacaktır” tehdidi olmasaydı da Sayın Mithat Perin’in mektubunu yayınlayacağımı bilmenizi isterim. Nitekim ikinci mektubun sahibi Mehmet Arif Demirer’in eleştirilerini kendiliğimden yayınlıyorum. Çünkü, DP’nin Münakalat (Ulaştırma) Vekili Arif Demirer’in oğlunun 6-7 Eylül yorumundan haberdar olmanızı istedim. Her iki mektupta katılmadığım çok şey var ancak üzerine düşüneceğim iddialar da var.
“Eğitimli bir profesyonel tarihçi, geçmiş gerçekliğin bütün ulaşılabilir kaynakları üzerinde eleştirel olarak çalışmaya devam eder... Tarihyazımının tarihinde gördüğümüz, belki de, süregiden bir diyalogdur ve bu diyalog hiçbir zaman nihai noktaya ulaşmamakla birlikte, bakış açısının genişlemesine katkıda bulunmaktadır.” (Georg G. Iggers, Yirminci Yüzyılda Tarih Yazımı, Tarih Vakfı Yurt Yay., 2000, s. 13 ve 15.) Iggers’in dediklerine yürekten katılan biri olarak, itirazlar arasında haklı olduğuna kanaat getirdiklerim olursa, bunları sizlerle paylaşacağımdan emin olabilirsiniz.
DOSTÇA ELEŞTİRİ . Ardından ‘İzmir Yangını’ yazısında sözünü ettiğim Mehmet Coral’ın mektubu geldi. Mehmet Bey’le pek çok konuda farklı düşünüyorduk ama yazışmalarımız sonunda aynı malzemelerden hareket edilse bile, hem farklı tarih okumalarının mümkün olduğunda, hem de tarihin tabulaştırılmaması gerektiği konusunda anlaştık. Dolayısıyla kendisinin mektubunu yayınlamama gerek kalmadı. Ancak Mehmet Bey, yazının web sayfasındaki uzun versiyonunda ‘İzmir’in tanınmış doktorlarından’ dediğim Garabet Haçeryan’ın aslında İstanbullu olduğunu ve Çanakkale Savaşı’ndan sonra İzmir’e geldiğini; Smyrna 1922, Destruction of a Citykitabının yazarı Housepian’ın ön adının Margaret değil, Marjorie olduğunu söyledi ki, çok haklıydı. Bu yanlışlarım için özür diliyorum.
EKSİKLER . Mehmet Bey, ayrıca 1909’da Aydın’da doğan, 1922’den sonra Anadolu’dan göç etmek zorunda kalan Rum-Yunanlı yazar Dido Sotiriyu’nun Türkçe’ye Benden Selam Olsun Anadoluya (Alan Yayıncılık, 1996) adıyla çevrilen eseri ile çağdaş Yunanlı yazar Kozmas Politis’in Yitik Kentin Kırk Yılı (Belge Yayınları, 1994) adlı eserinden söz etmememi de eleştiriyordu. Bu eserlerden, her ne kadar tanıklıklardan süzülseler de, birer roman olduklarından söz etmemiştim. Yoksa, iki yazarın anlattıkları benim tezimi destekler nitelikteydi. Neden söz ettiğimi daha iyi anlatmak için Dido Sotiriyu’nun 1962’de yazdığı, 1982’de Abdi İpekçi Türk Yunan Dostluk Ödülü’nü alan ve orijinal adı ‘Kanlı Topraklar Üzerine’ diye çevrilebilecek kitaptan ilgili bölümü aşağıda aktarıyorum. Ama önce ‘tekzip’ ve ‘eleştiri’ mektupları.
***
Selçuk Perin’in Mektubu
“Ayşe hanım, adım Selçuk PERİN ve İstanbul Ekspres Gazetesinin isim hakkı sahibiyim. Ben merhum Gazeteci Yazar Mithat Perin’in oğluyum, sizden yazınıza gerekli tekzibi yazmanızı ve bunu köşenizde aynı puntolarla yayımlamanızı istiyorum. Aksi takdirde Gökşin SİPAHİOĞLU ile birlikte hakkınızda yanlış bilgi yayman isimleri lekelemekten ve davacı olacağımızı bildirmek isterim.
Öncelikle İstanbul Ekspres gazetesi bir bulvar gazetesi değildir, hiç bir zaman da olmamıştır. Türkiye’nin ilk akşam gazetesi olup Türk gazeteciliğine mizanpajı, birinci sayfada fotoğrafı getirmiş, Abdi İpekçi, Oğuz Seren, Ergil Tezerdi, Ali ORALOĞLU, Gökşin SİPAHİOĞLU, Özkan ... ve diğerlerinin mesleklerini en iyi seviyeye çıkardıkları bir okul olmuştur.
Yazınızdaki hatalara gelince:
1. Haber TRT İstanbul radyosu tarafından ilk defa olarak saat 11:00 AA’ya atfen verilmiş ve annem tarafından gazeteye uçurulmuştur.
2. O zamanlar gazetelerin kâğıt stoku yapacak ne paraları ne de imkânları vardı. Neden mi? Çünkü gazete kâğıdı ithal idi ve karne ile gazetelere verilirdi.
3. Babam gazetede değil idi ve Yazı işleri müdürü olan Gökşin SİPAHİOĞLU dönmüş olan gazetenin birinci sayfa kalıbını değiştirmiş ve baskıya vermiştir. Bunu da ilk haberi vermiş olan Anadolu Ajansını arayıp teyit ettirdikten sonra yapmıştır.
4. O gün 300.000 adet gazete basılmamıştır. Rakam 230.000 civarındadır ve babam dönmekte olan gazetenin kâğıdını yırtarak baskıyı durdurmuştur, çünkü ertesi günün gazete kâğıdını garantilemek zorundadır.
5. Dediğiniz gibi Gökşin SİPAHİOĞLU gazetede yalnızca yazı işleri müdürlüğü görevi yapmamış ama gazeteye foto muhabiri olarak girmiştir. Görev süresi de denildiği gibi birkaç ay değil birkaç yıldır. (Ayşe Hür’ün notu: Yazımda görev süresine ilişkin bir bilgi yoktu.)
6. Mithat Perin ve Gökşin Sipahioğlu gazetede çıkan haberden dolayı İstanbul Baş Savcılığı tarafından mahkemeye verilmiş ve bu dava İstanbul 9. Ağır Ceza Mahkemesinde görülmüş her iki sanık ta bu davadan beraat etmişler, dava Savcının isteği ile Yargıtay’a intikal etmiş ve beraat kararı onaylanmıştır. Davada Mahkeme Başkanı Saim BAŞOL ve Baş Savcı da EGESEL’dir.
7. Mithat Perin aynı davadan Yassı ada mahkemelerine de yargılanmış ve orada da beraat etmiştir.
8. Mithat Perin’e vurmuş olduğunuz damgalardan birisi de MİT’e olan yakınlığıdır. Kendisinin MİT ile yakınlığı sokakta gezen insanlardan fazla olmamıştır.
Bu noktalardan yola çıkarak araştırmanızda vermiş olduğunuz Kaynakça içerisinde de eksik bilgiler veya taraflı bilgiler olduğunu kabul etmek zorundasınız.
6-7 Eylül olayları sırasında ben beş yaşında idim ve bunu çok yakinen yaşadım çünkü O gayr-ı Müslimler içerisinde arkadaşlarımın babaları, anneleri ve hatta işyerleri vardı. Siz kaç yaşında idiniz. Yaşadınız mı bunları? Sizin babanız bu şekilde gazeteci olduğu için suçlandı mı?
Bu tekzibi yayımlamak için 48 saatiniz var. Ondan sonra adli süreç başlayacaktır.
Saygılarımla, Selçuk Perin.”
***
Mehmet Arif Demirer’in Mektubu
“Ayşe Hanım, yazmadıklarınız ya da yanlış yazdıklarınız ile Yunan derin devletine ilişkin iddialarım şunlar:
1. Dünyanın ilk terör örgütü olan Rum EOKA, Kıbrıs’ta 1 Nisan 1955’ten itibaren kalleşçe (arkadan) İngiliz askerlerini ve Ada’nın polislerini katletmeye başlamıştı. Ada’daki polislerin çoğu Kıbrıslı Türklerdi. Bu durum, Kıbrıs’ta iki toplum arasında gerginlik yaratmıştı. Sonuçta gözler İstanbul’daki 90 bin Rum ve Yunan uyruklu hemşerilere çevrilmişti.
2. Kıbrıs’ta aniden oluşan bu gergin ortamdan telaşlanan İngiltere, Türkiye ve Yunanistan’ı Londra’da 29 Ağustos – 7 Eylül tarihlerinde toplanacak bir üçlü konferansa davet etmişti.
3. Devlet Vekili (Dışişleri Bakanı değil) Fatin Rüştü Zorlu başkanlığındaki Türkiye heyeti 25 Ağustos günü Londra’ya hareket etmeden önce, 24 Ağustos akşamı, Menderes Liman Lokantası’nda bir konuşma yapmış ve hiçbir köşe yazarının alıntılamadığı şunları söylemişti: “Baksınlar, görsünler; memleketimizdeki Rum vatandaşlarımızla ne derecelere kadar kardeşçe ve hepimiz aynı vatanın çocukları olmak bahtiyarlığı içinde yaşamaktayız.” İki gün sonra İsmet İnönü’nün ULUS gazetesinde yayımlanan açıklaması: “Hükümetle Beraberiz” (ULUS, 26 Ağustos 1955). Bugün sizler bu konuşmayı okumadan eleştiriyorsunuz.
4. Londra Konferansı’nda Türkiye’nin yeni Kıbrıs tezi açıklanmıştı: “İngiltere Kıbrıs’da hükümranlık haklarından vaz geçerse, Lozan Antlaşmasına göre Ada eski sahibine döner.Yunanistan Kıbrıs konusunda taraf değildir. Aksi takdirde Lozan’ı masaya yatırırız.”
5. Bu tez Türkiye ve yabancı basında çok olumlu karşılanmış, İngilizler de tezimizi olumlu bulmuşlardı. Konferans’a 2 Eylül cuma günü ara verilmişti. Yunan Heyeti apar topar Atina’ya dönmüştü. O hafta sonu Yunan derin devleti fazla mesai yapmıştı çünkü 3 Eylül tarihli Atina gazetelerinde şu manşet vardı: ‘Kıbrıs’ı kaybettik.’
6. 5-6 Eylül gecesi saat 4:00’te Selanik’te ATATÜRK Müzesi’nin avlusunda acemice yapılmış bir bomba patlamış, binanın birkaç camı kırılmıştı.
7. Türkiye Radyoları bu olayı 6 Eylül günü 13:00 haberlerinde 8. sırada heyecansız bir şekilde duyurmuştu. (Bu haberin belgesi vardır) Haberin içeriği İstanbul Ekspres’ten çok farklıdır.
8. İstanbul Ekspres gazetesi yazı işleri müdürü Gökşin Sipahioğlu, saat 13:30’da gazetenin sahibi Mithat Perin’i telefonla aramış ve ikinci baskı yapmak istediğini, 300 bin basacağını ve kağıt almak için nakit para istediğini bildirmişti. Perin, 28 Ekim 1994 günü bana Bebek’teki evinde (eşi de orada idi) Sipahioğlu’nun o gün çok ısrar ettiğini, büyük bir gazetecilik başarısı olacağını söylediğini açıklamış ve ben bunu 1995 yılı Temmuz ayında yayımlanan ilk kitabımda aynen yayımlamıştım. Kitabın birer suretini Perin’e ve Sipahioğlu’na göndermiştim. Kendilerinden herhangi bir tekzip ya da düzeltme talebi almış değilim.
9. Perin, saat 16:30’da gazeteye gittiğini, basımı devam etmekte olan ve o saate kadar 150 bin adedinin sokaklarda satıldığını öğrendiği gazetenin basımını, “bobini yırtarak” durdurduğunu, “Bu iş kötü. Ortalığı karıştırabilir” diye düşündüğü söylemiştir. Sipahioğlu’nun ise böyle bir kaygısı olmamıştır. Sipahioğlu bastığı gazetenin bir dinamit olduğunun farkında değil(miy)di.
10. Yazılarınızda, gazeteci Hikmet Bil’in Menderes ile tanıksız bir görüşmesine dayalı olarak yazdıklarını sizler değişik biçimlerde aktardınız. Bil’in iddiasının aslı: “Biraz önce Zorlu’dan bir mesaj aldım. Çok zor durumda imiş. Yardım istiyor. Bir demarş yapmak istiyorum.” Eğer o günün gazetelerini, örneğin ULUS hatta AKİS’a kısaca bir göz atmış olsa idiniz bu iddianın ne kadar temelsiz ve gerçeklerle taban tabana zıt olduğunu görürdünüz.
11. 8 Eylül günü Konferans bir Sonuç Bildirisi yayımlayarak sona erecekti. Bu bildiride Kıbrıs konusunda sadece İngiltere ve Türkiye’nin taraf olduğu Yunanistan’ın ise taraf olmadığı tescil ve ilan edilmiş olacaktı.
12. Konferansın Sonuç Bildiri’sinin açıklanması kimin işine gelecek, kimin işine gelmeyecekti? Bu soruyu yazılarınızda hiçbir zaman sormadınız. Siz bunun üzerinde bile durmadınız.
13. İstanbul Ekspres’in 2. Baskı’sı olayları tetikledi. Saat 18:00 – 20:00 arasında aralarında Orhan Birgit’in de bulunduğu üniversite öğrencileri Taksim’e doğru yürüdüler. Saat 20:00 – 22:00 arasında ağırlıklı olarak Cibali Sigara fabrikası işçileri ve işsiz gençler Beyoğlu’nda dükkanları tahrip ettiler. 22:00 –24:00 arasında tahrip edilen dükkanlar taşradan gelen gecekondu sakinleri tarafından talan edildi.
14. İstanbul Emniyet Müdürü, bir yazı ile Birinci Ordu’dan, 19 bin asker istemişti. Yazıda askerlerin saat 20:00’de belirlenmiş adreslerde bulunmaları isteniyordu. Askerler dört saat gecikme ile saat 24:00’de geldi ve duruma hakim oldu. 7 Eylül günü önemli bir olay yoktur.
15. 6 Eylül’den sonra Rumlar İstanbul’dan göç etmediler. 1957 seçimlerinde DP’ye tulum ve iki Rum milletvekili çıkardılar. 1959 yılında Zürih ve Londra Antlaşmaları imzalandı ve Ada’ya barış ve bu antlaşmalara göre 16 Ağustos 1960’te Türk bayrak ve askeri geldi. Bu tarihte Zorlu ve Menderes Yassıada’da idi. 27 Mayıs Rejimi, Fuat Köprülü’nün 9 Haziran 1960 tarihli Yeni Sabah’ta yayımlanan ihbarı (“Olayları Zorlu istedi, Menderes onayladı, Gedik tertipledi”) nedeni ile Yassıada’da kendi kalemize gol atmak anlamında 11 sanık aleyhine bir dava açtı. Sanıklar arasında Bayar, Menderes ve Zorlu da vardı. Dava 5 Ocak 1961 günü Zorlu ve Menderes’in mahkumiyeti ile sonuçlandı. Köprülü’nün damadı (sağlığında yayımladığım kitap ve makalelerimde ve televizyonda yaptığım açıklamalarda “Yalancı Tanık” olarak tanımladığım) Coşkun Kırca’nın, kayınpederini teyit eden tanık ifadesi mahkeme kararının dayanağı idi. Bu karardan bir gün sonra, 6 Eylül 1955 günü DP İstanbul İl Başkanı olan Orhan Köprülü (Fuat Köprülü’nün oğlu) Devlet Başkanı Gürsel’in kontenjanından 1961 Anayasası’nı hazırlayan Kurucu Meclis’e Onur Üyesi olarak girdi.
SONSÖZ: Türkiye, Konferans’ı etkilemek için nümayişler yapmayı planlamış olsa idi, herhalde, kendi tezi doğrultusunda hazırlanmakta olan Sonuç Bildirisi’nin kesinleşeceği son oturum gününü (7 Eylül) beklemez ve ne yapacak idi ise 29 Ağustos (pazartesi) – 2 Eylül (Cuma) tarihleri arasındaki hafta içinde yapardı. Bu tarihler arasında hiçbir şey yapılmadı çünkü bu tür nümayişlere zerre kadar ihtiyaç yoktu. Konferans tamamen lehimize gelişmişti. Bu nedenle Sn. Ayşe Hür’ün Hikmet Bil kaynaklı iddiaları temelsizdir. Bomba Yunanistan’da patlamıştır. Sipahioğlu 2. Baskı hakkında değişik tarihlerde çok değişik ve çelişkili açıklamalar yapmıştır. Olaylar, askerin 4 saat geç gelmesi nedeni ile boyut değiştirmiş ve kontrolden çıkmıştır. Yunan derin devleti ise kendi amaçlarına uygun eylem planını uygulamış ve uygulatmıştır.
Kaynakça: Mahmut Dikerdem, Ortadoğu’da Devrim Yılları, Cem Yayınevi, 1977; Mehmet Arif Demirer, 6 Eylül 1955–Yassıada 6/7 Eylül Davası, Bağlam, 1995; a.g.y., 6 Eylül 1955 Olayları-50. Yılda Yeni Bakış–Hangi Derin Devlet?, 2006.”
***
Dido Sotiriyu’dan İzmir Yangını
“At kişnemeleriyle uyandık sabahleyin. Gözlerimizi ovalayarak ayağa fırladık: Türk atlıları kol geziyordu rıhtımda... Susup kaldık hepimiz. Cırlak bir çocuk sesi yükseldi o kadar:
– Ne yapacak şimdi Türkler?
İşin can alıcı tarafı buradaydı, evet: Ne yapacaklardı? Rıhtımdaki tek tük Türk evlerinin balkonlarından alkış sesleri ve ‘Yaşasın’lar yükseldi. Sonra resmi geçit de bitti ve bir ölüm sessizliği yerleşti ortalığa.
Bütün mavunaların içinde kıyıya en yakın olanı bizimkiydi; ilkin biz işittik tellalın bağırdığını...
– Ne diyor, ne diyor?
– Herkes korkmadan kıyıya çıkıp işine gitsin... diyor. Hiç kimseye en ufak bir kötülük edilmeyecekmiş!
– Zafer, herhalde insanların yüreğini yumuşatıyor... diye mırıldandı annem.
– Büyük devletlerin işi bu! Hıristiyanların kılına bile dokunulmamasını emrettiler mutlaka!
– Evet evet! Bugüne kadar dökülen kan yeter de artar bile!
– Bu kadar donanma, bu kadar savaş gemisi burada boşu boşuna mı demirlemiş bekliyor sandınız yani?
Bir tavus kuşu gibi kabarıp gülümseyerek bana yaklaşmıştı Kosta:
– Ya şimdi ne düşünüyorsun bakalım Manolaki... dedi... satın aldığım arazi hakkında? İyi mi etmişim, yoksa Teodoros’a kazıklanmış mıyım söyle?
Öylesine sevinçliydim ki, bin tane çılgınlık yapmış olsa, binini birden bağışlardım o anda!
Artık rahattık mavunada, huzura kavuşmuştuk! Kendi evimizdeymiş gibi yiyeceklerimizi koyduk ortaya: Tuzlu balıklar, yumurtalar, konserveler... ve karşılıklı kibarlık gösterisiyle birbirimize ikrama başladık.
Bu toplu sevinç havası içinde, birden acı bir çığlık koptu, sonra da bir uğultu:
– Yangın!
– Yangın var!
– İzmir’i ateşe verdiler!
Kırmızı siyah alevler yükseliyordu göğe doğru.
– Ermeni mahallesinin oradan geliyor!
– O taraftan geliyor evet!
– Gene Ermeniler ödüyor hepimiz adına!
'İzmir’i ateşe vermeleri imkânsız... Ne kazanırlar İzmir’i yakmakla? Şehir şimdi onların zaten!
Evet, ama biz ne kazanmıştık çekilirken Türk köylerini ateşe vermekle? Yangın gittikçe yayılıyordu. Her sokaktan, her delikten fırlayan, dehşetten çılgına dönmüş yüz binlerce insan, bir anda rıhtıma doğru hücuma kalkmıştı:
– Allahım imdada yetiş!
– Kurtarın bizi!
– Acıyın bize!
Gittikçe daha fazlalaşıyor kaçanlar. İnsanlar birbirinden seçilmiyorlar artık. Ne ilerleyen ne duran, gittikçe kabarıp dört bir tarafa taşan, simsiyah bir ırmak görüyorum sadece. Önde deniz var, arkada ateş ve ölüm! Şehrin dibinden doğru, insanların paniğe kapılmasına neden olan bir uğultu geliyor:
– Boğazlıyorlar bizi!
– Merhamet!
Ve deniz, artık bir set olmaktan çoktan çıkmıştır: Binlerce insan denize atılmakta ve boğulmaktadır artık. İnsan leşleri yarışmaktadır suda. Sokaklar dolmakta, boşalmakta, yeniden dolmaktadır. Gençler, ihtiyarlar, kadınlar ve çocuklar birbirini çiğnemekte ve ölmektedirler. Saldırmalar, süngüler durmadan işlemekte, tüfekler durmadan çalışmaktadır:
– Vurun keratalara!
Akşam karanlığında bir kat daha artmıştı çığlıklar. Sadece, savaş gemilerinin projektörleri, rıhtıma çevrildiği zaman, boğazlaşmaya bir an için ara veriliyordu...
Mavunaya ölmeden erişebilenler, çeşitli mahallelerdeki durumu bir bir anlattılar: Pehlivan’ın adamlarıyla Nureddin Paşa’nın askerleri, önlerine çıkan bütün ev ve dükkânları talan etmekte, yakıp yıkmaktaydılar; henüz ölmemiş erkeklere işkence ediyor, papazları kiliselerde çarmıha geriyor, dayakla yarı ölü hale getirdikleri genç kız ve delikanlıları, mihrabın üzerine uzatıp, ırzlarına geçiyorlardı. Bir baştan öbür başa bütün şehirde, Türk bıçağı habire vuruyor, vuruyor, vuruyordu...
Yangın, gece boyunca devam etmişti. Duvarlar devrilip yıkılıyor, camekanlar uçuyordu havaya, her şeyi yutuyordu alevler, ne varsa eritip yoğuruyordu... Yüzyıllar boyunca göz nuru ve alın teri dökerek ne kurduysa insanlar... Ev, fabrika, okul, tapınak, müze, hastane, kütüphane, tiyatro namına ne yaptılarsa, yanmış, yıkılmış ve sadece bir kül yığını kalmıştı geriye. Simsiyah bir duman ve yanık kokan bir kül yığını!
Dünya başımıza yıkılmıştı işte! İzmir, perişan olmuştu! Ve İzmir’le birlikte bizim de bütün hayatımız!.. Ürkmüş kuş yavruları gibi yüreklerimiz, ümit etmeyi çoktan unutmuşlardı. Amansız bir yıkıcıydı korku; insanları pençesine geçirmiş, yerle yeksan etmişti. Ve ölümü bile yenip susturmuştu sonunda...
Ölümden korkmuyordu artık insanlar; korkudan, terörden korkuyorlardı. Bir hamur yoğurur gibi yoğuruyordu işte insanlığı. Elbiselerden başlıyor, gelip yüreklere yerleşiyordu. Ve emrediyordu o amansız sesiyle: Diz çök Gavur! Çöküyorduk. Soyun Gavur! Soyunuyorduk. Bacaklarını aç Gavur! Açıyorduk. Oyna Gavur! Oynuyorduk. Tükür şerefine, tükür vatanına Gavur! Tükürüyorduk. Allahını inkar et Gavur! İnkar ettik onu da...
Peki ya koruyucularımız ne yapıyorlardı? Ne yapıyordu şeritleri altın yaldızlı amiraller, nazenin diplomatları İtilaf Devletleri’nin, güngörmüş konsülleri? Kameralar yerleştiriyorlardı gemilerin güvertesine ve boğuşmayı filme alıyorlardı! Marşlar çaldırıyorlardı bandolarına, oyun havaları çaldırıyorlardı... ıstırap çığlıklarıyla dualar, tayfalarının kulaklarını tırmalamasın diye! Oysa, ihtar mahiyetinde bir top atışı, bir tek emir... zincirini koparmış saldırganları darmadağın etmeye yeter de artardı belki... Ama yapılmadı o top atışı, o emir verilmedi!” (Benden Selam Söyle Anadoluya, s.220-223)
(Not: Mehmet Coral da kitabına Nureddin Paşa’yı ve Türkleri suçlayan bölümleri almamış.)
.21-9-08
.Bal tutan parmağını yalar’ ülkesi
‘Selam verdim rüşvet değil diye almadı’, ‘devletin malı deniz yemeyen domuz’, ‘domuzdan bir kıl koparmak kardır’, ‘ye kürküm ye’, ‘su akarken küpünü dolduracaksın’, ‘bal tutan parmağını yalar’, ‘benim memurum işini bilir’ gibi özdeyişlerle büyümüş kuşaklarız. Sadece 1980 sonrasında olanları hatırlayalım: Yüce Divan’da ve mahkemede rüşvet ve görevi kötüye kullanmaktan mahkum olan bakanlar, ‘Lockheed Skandalı’, ‘Karayolları Yolsuzluğu’, ‘İLKSAN Yolsuzluğu’, Türkbank, İstanbul Bankası ve Hisarbank yolsuzlukları ve sayısız ‘hayali ihracat’...İş adamı Selim Edes'in, Turgut Özal'ın prenslerinden Emlak Bankası Genel Müdürü Engin Civan'a bankayla ilgili bir arazi alışverişi dolayısıyla verdiği 3.5 milyon Dolar rüşveti geri istediğinde Engin Civan’ın kendisine “makbuzun falan var mı, muhasebeciyi çağıralım” demesi üzerine tarihe geçen “rüşvetin belgesi mi olur p.....k!” cevabı ile sembolize olan süreç 2001’de kokuşmuş sistem tarafından tam 65 milyar dolarımızı hortumlandığının ortaya çıkmasıyla sonlanmıştı.
AKP’NİN DOSYASI . 2002’den beri güya rüşvet ve yolsuzlukla mücadele konusunda iddialı olan bir parti tarafından yönetiliyoruz. Ama, Cumhurbaşkanı Gül’ün dokunulmazlık sayesinde yargılanamadığı ama Necmettin Erbakan’ın mahkûm olduğu ‘Kayıp Trilyon Davası’, Tapu ve Kadastro Genel Müdürü Mehmet Zeki Atlı’nın ve Bayındırlık ve İskan Bakanı Faruk Nafiz Özak’ın tapu sicil müdürlüklerindeki rüşvet iddiaları üzerine ‘vatandaşın ev alırken mutlu olup da memura verdiği 15-20 milyon liranın rüşvet değil bahşiş olduğunu’ söylemeleri, ‘Ofer’, ‘Ali Dibo’, ‘Çalık’ muammaları, belediyelerdeki imar yolsuzlukları, AKP Genel Başkan YardımcısıŞaban Dişli’nin 1 milyon dolarlık ‘iş takibi’, Almanya’daki Deniz Feneri yolsuzluğuna AKP’nin tepkisi hayal kırıklığı yaratıyor. Yolsuzlukla demokrasi ters orantılıdır diyenler haklı görünüyor. Televizyonda AKP’li Dengir Mir Mehmet Fırat ile CHP’li Kemal Kılıçdaroğlu’nun pek ‘medeni’ tartışmasını izlerken, arka plandaki sayısız ‘medeniyetsizlikleri’ düşünürken buldum kendimi ve aşağıdaki yazıyı yazdım. (Sayfayı bağladıktan sonra, gazetelerde Ankara’nın Çankaya İlçesi’nin CHP’li Belediye Başkanı Muzaffer Eryılmaz’a ait olduğu iddia edilen bir telefon dinlemesinin utanç verici dökümleri boy gösterdi. Bakalım arkası nasıl gelecek?)
KADİM SUÇLARDAN . Halen İstanbul Arkeoloji Müzesi’nde bulunan bir Sümer tableti rüşvetin ilk belgesi sayılabilir. Sümerolog Veysel Donbaz’ın çözdüğü “Sümer okul günleri” adlı tablette okulun başarısız bir öğrencisinin ailesinin öğretmeni evlerine davet edip yedirip içirmesi v türlü hediyeler vermesi anlatılıyor. Tabletin devamında, bu ağırlamanın sonucunu okuyoruz: Başarısız çocuk birden sınıfın en başarılı öğrencisi olmakla kalmıyor, ardından sınıf başkanı bile seçiliyor.
2.300 yıl öncesine ait bir Çin metninde, yolsuzluğun 40 yolu sayılmış. Belgeye göre, rüşveti önlemek için memurlara verilen ‘yang-lien’ adlı ek ödeme yapılıyormuş, ama sonucun ne olduğu yazılı değil belgede.
“Nasıl dilin ucundaki balı veya zehri tatmamak mümkün değilse, devlete hizmet edenlerin de kralın hâsılatının en azından küçük bir parçasını yiyip bitirmemesi mümkün değildir. Nasıl sudaki bir balığın su içip içmediğini tespit edemezsek, devlete hizmet edenlerin de kendileri için para alıp almadıklarını tespit edemeyiz.” Bu satırlar da Hint hukukunun temel kaynaklarından sayılan MÖ 400’lü yıllarda yazılmış Arthasastra’dan alınma.
Eski Yunan’da yaşamış ünlü filozof Platon “devlet memurları hiçbir hediye almadan hizmet etmelidirler. Buna uymayanlar yargı kararlarıyla cezalandırıldığında cenaze merasimi yapılmadan gömülmelidirler” derken, herhalde yolsuzluğun ne boyutlara ulaşabileceğini tahmin etmemiş.
‘İHTİYAÇ İPİ’ . Rüşvet kelimesinin kökeni, Arapça kuş yavrusunun, kendisini beslemeye gelen annesine boynunu uzatması anlamına gelen reşâ fiili. Aynı kökten gelen rişâ ise, kuyudan su çıkarmaya yarayan kovanın ipi demek. Rüşvet vermenin kuyuya kova sarkıtmaya benzetilmesine bakılırsa, rüşvet ‘ihtiyaç ipi’ anlamına geliyor.
İslam hukukunun ilk ve temel kaynağı olan Kur’an’da rüşvet konusunda kesin hükümler yoktur. Sadece, Bakara Suresi’nin 188. ayetinde “Aranızda birbirinizin mallarını haksız yere yemeyin. İnsanların mallarının bir kısmını bile bile günaha girerek yemek için onları hâkimlere vermeyin” der. Bu ifade bazı çevirilere ‘Hâkimlere rüşvet vermeyin’ şeklinde geçmiştir ki bu yanıltıcıdır. Eksikliği fark eden fıkıh uzmanları çareyi Hazreti Muhammed’in rüşvet ile ilgili hadislerine dikkat çekmekte bulurlar ki, bunların en ünlüsü “rüşvet verene de, alana da, ikisi arasında vasıta olanlara da Allah lanet eylesin” ve “rüşvetten gelişen her cesede en layık şey ateştir” hadisleridir. Ancak ne söz konusu ayette, ne de hadislerde rüşvetin cezası belirtilmemiştir.
Bazı fıkıh uzmanları, rüşvet failine malî ceza verilebileceğini savunurlar. Bazılarına göre görevden uzaklaştırma cezası verilmelidir. Bazıları uzaklaştırılmayı gerektiren bir suç işleyen memura, ayrıca kırk sopa vurulmasını, bazıları kırbaç veya sürgün cezası verilebileceğini ileri sürerler. Ama ortada kesin bir ceza olmadığı için, rüşvet devam eder gider.
HEDİYE MÜBAHTIR . Rüşvetin can yoldaşı ‘hediye’ ise, Arapça’da toplamak, bir araya getirmek, birbirine katmak, biriktirmek anlamlarına gelir. İslam dinine göre hediye almak ve vermek teşvik edilen ve hoş karşılanan bir şeydir. Peygamberin“Hediyeleşin ki birbirinizi daha çok sevin” “Hediyeleşin çünkü hediye göğüsteki kini giderir” gibi hadisleri buna dayanak gösterilir.
Peygamberin bu hadislerine rağmen Hazreti Ömer, halifeliği esnasında hediye kabul etmemiş, kabul etmek zorunda kaldığında ise onu devlet hazinesine vermiştir. Kendisine bu konuda sorulan soruyu ise “ O (verilen şey), Allah Resulü için hediyedir, bizim için ise rüşvettir. Çünkü insanlar, Allah Resulünün nübüvvet makamına hürmeten hediye verirlerdi; bize ise ancak işgal ettiğimiz makamdan dolayı hediye vermektedirler” diye cevaplamıştır. Bugün Maliki ve Şafii hukukçulara göre, devlet yöneticileri eğer hediye alırsa emrinde çalışanlar da ona uyarak hediye almaya başlarlar ki, bu rüşvet kapısının aralanması anlamına gelir. Bu yoruma rağmen, Hanefi hukukçuların çoğu, hediyenin değerinde veya miktarındaki bu artışın, kişinin malındaki veya kazancındaki artışla paralellik göstermesi halinde verilen hediyeyi hukuka uygun görürler ve Hazreti Ömer’in kemiklerini sızlatırlar!
ÇANDARLI’YLA BİSMİLLAH . Gelelim İslam hukukunun nasıl uygulandığına. Neşrî Tarihi’nde, Osmanlı Devleti’nin ikinci sultanı Orhan Bey zamanında (1326-1360) askeri teşkilatın ilk adımı sayılan ‘yaya’ (piyade) sınıfı kurulurken “Padişah hizmetinde olalum deyü çok kişiler kadıya rüşvetler virüb yalvardılar. Beni yaz didiler...” denir. Sözü edilen kadı, Bursa kadısı Çandarlı Kara Halil Paşa’dır.
Lütfi Paşa, Asafname adlı eserinde Yıldırım (I) Bayezid (1389-1402) döneminde rüşvetin adalet teşkilatına kadar girdiğini anlatır. Özellikle kadılar rüşvet almakta işi öyle ileri götürmüşlerdir ki, devlet katında tedbirler almak lazım gelmiştir.
Kanuni Sultan (I) Süleyman devrinin (1512-1566) son yıllarında rüşvet artık devletin bütün mekanizmalarına hâkim olmuştur. Tarihçi Abdurrahman Şeref Efendi, Kaptan-ı Derya Barbaros Hayrettin Paşa’nın bir sefer dönüşü Kanuni’ye ‘omuzlarına değerli kumaşlar yüklenmiş 2 bin esir, omuzlarına birer kese akçe asılmış 200 esir, ellerindeki gümüş tepsilerde altın keseleri taşıyan 100 esir, ellerindeki altın tepsiler içinde inci ve mercan tespihler, gerdanlıklar, altın kadehler ve sair nefis eşya bulunan 200 esir’ hediye ettiğini anlatır.
‘İKBAL BİTİ’ RÜSTEM PAŞA . Kanuni’nin damadı Rüstem Paşa, ‘Kehle-i ikbal’ (İkbal Biti) lakabı ile anılırdı ki, bu lakap ‘ballı adamın üzerinde bit çıksa işe yarar’ anlamına gelen bir beyitten ilham alınarak türetilmişti. Söz konusu beyit ise, Rüstem Paşa’yı çekemeyenlerin kendisi için ‘cüzamlı’ dedikodularını çıkardığı bir dönemde paşanın üzerinde bit çıkması üzerine kaleme alınmıştı. İnanışa göre cüzamlının üzerinde bit çıkmazdı. Bit olduğuna göre, ya paşa cüzamlı değildi, ya da dedikodulardan bir bit sayesinde kurtulacak kadar ‘ballı’ idi!
Tarihçi Peçevi’nin tarihçi Ali’den aktardığına göre III. Murat (1574-1595) rüşvet alan ilk padişahtır. III. Murat’ın vezirlerinden Şemsi Paşa, ataları Kızıl Ahmetli ailesinin öcünü almak için bir bahane bulup, padişaha 40 bin altın rüşvet verdiği gibi, bu tarihten sonra padişaha verilen dilekçeleri yüklü rüşvetler karşılığında almaya ve aldığı rüşvetlerin bir bölümünü de padişaha vermeye, böylece bir komisyoncu gibi çalışmaya başlamıştı.
1620’de II. Osman’a sunulan yazarı bilinmeyen Kitab-ı Müstetab, 1631’de I. İbrahim’e sunulan Koçi Bey Risalesi ve Katip Çelebi’nin 1652/1653’te sunduğu’Bozuklukların Düzeltilmesinde Tutulacak Yollar’ risalesi ve Defterdar Sarı Mehmet Paşa’nın 1714-1717 arasında yazdığı tahmin edilen "Nesâyih ül-vüzerâ v’el-ümerâ veya Kitab-ı Güldeste" (Devlet Adamlarına Öğütler) bakılırsa, ekonomik ve sosyal gerilemeye bağlı olarak 17. yüzyıldan itibaren rüşvet iyice kurumsallaşmıştı. Hatta rüşvet listesinin başına padişah, arkasına sadrazamın adı yazılır olmuştu.
VALLAHİ DE BİLLAHİ DE . 1839 tarihli Tanzimat Fermanı uyarınca 1840 yılında Ceza Kanunnamesi yürürlüğe girdi. Bu kanunnamenin beşinci faslında rüşvet suçu geniş şekilde düzenlenmişti. 1849 yılında bütün memurlara rüşvet almayacaklarına ilişkin yemin etme usulü getirildi. İstanbul’da başta padişah olmak üzere bütün yüksek memurlar Kuran’a el basarak yemin ettiler. Taşrada görevli memurlar da bu yemini halkın gözü önünde yaptılar. 1855 yılında yürürlüğe giren 30 maddelik bir nizamname ile sırasıyla rüşvet, devlet malını çalmak, rüşvet sayılan ve sayılmayan hediyeler ve bunları alma kuralları düzenlendi. 1858’de Fransız Ceza Kanunu’ndan yararlanılarak eski ceza kanunun ilgili maddelerinde bazı düzeltmeler yapılarak rüşvet suçu ağırlaştırıldı, ama rüşveti önlemek mümkün olmadı.
Gazeteci Ali Suavi, 1875 yılında, Simav’da Nahiye Müdürü’nün odasında kimsesiz ve yoksul bir köylü kadının ninesinden kalmış 20 kuruş değerindeki toprak tencere, keser sapı gibi bir takım eşyanın bir köylüsü tarafından el konulduğundan şikayet etmesi üzerine, Nahiye Müdürü’nün kendisinden ‘şikayetleri yazma parası’ adıyla istediği 60 kuruşu temin etmek için, Nahiye Müdürü tarafından oğlunu esnaftan birine yıllığı kırk kuruşa besleme olarak vermesini ve peşin ödenen 20 kuruşu Nahiye Müdürü’ne getirmesini nefretle anlatmıştır.
‘ERMENİ FIRTINASI’ . Birinci Dünya Savaşı sırasındaki yolsuzlukları, Beyoğlu’nun balozlarında, müzikhollerinde ve restoranlarında su gibi para harcayan savaş zenginlerini hızlıca geçelim. Osmanlı Devleti rüşvetle başa çıkamadan yerini Cumhuriyet’e bıraktığı için rüşvet suçu daha hafif olmak kaydıyla yeni döneme de aktarılmıştı. İlk rüşvet olayının gazetelere yansıması için çok beklemek gerekmedi. 1924 yılı Nisan ayından patlak veren ve basının ‘Ermeni Fırtınası’ adını taktığı olayın esasını İstanbul Emniyet Müdürlüğü’nün verdiği emirle üç Ermeni ile daha önce ‘vatan haini’ ilan edilerek sınır dışı edilen bir Rum’un rüşvet vererek Türkiye’ye dönmeyi ve mallarını ‘emval-i metruke’ (terkedilmiş mal) sayılmaktan kurtarması oluşturuyordu.
Hükümet rüşvet iddialarına cevap vermek yerine konuyu hükümete güven meselesi yaptı. Güven oylamasında hükümete 80 milletvekili güvenoyu, 20 kişi güvensizlik oyu verdi. Geri kalanı da rey vermemek için savuşmuştu. Ancak gazetelerin ısrarı üzerine tahkikat açılmasına mecbur olundu. Soruşturma sürerken İç İşleri Bakanı Ferit (Tek) Bey eski Şer’iye Vekili (Adalet Bakanı) Mustafa Fevzi Efendi’nin ricası üzerine, söz konusu izni verdiğini açıkladı.
Ferit Bey’in, daha Damat Ferit Paşa Hükümeti’nde Nafıa Nazırı (Bayındırlık Bakanı) iken Milli Mücadele aleyhine çektiği bir telgraf gazetelere sızdırılması üzerine Ferit Bey istifa etmek zorunda kaldı. Yerine Recep (Peker) Bey İçişleri Bakanı oldu. Sonuçta olaylara karıştığı iddia edilen 11 küçük memur azledildi. Yolsuzluklarda rolü olan milletvekilleri ve diğer nüfuzlu kişiler ise heyetin yetkisi dışında sayılmış, bunlar hakkında Ankara’ya gizli bir dosya gönderilmişti. Basının baskısı üzerine bu gizli rapor, 23 Temmuz 1924 tarihli gazetelerde yayınlandı. Raporda, söz konusu kişilerden Sebuhyan’ın kendisinden istenen 200 bin lira rüşveti vermediği için olay patlak verdiği anlatılıyordu. Ama olay hükümetten kurban verilmeden apar topar kapatıldı. (Ayrıntılı bilgi: Ahmet Emin Yalman, Gördüklerim ve Geçirdiklerim, Pera Yayıncılık ve Turizm A.Ş. c. II, s. 932-952)
‘HAVUZ-YAVUZ OLAYI’ . Ardından Birinci Dünya Savaşı’nın baş kahramanlarından Yavuz zırhlısının onarımı için inşa edilen havuzla ilgili skandal patlak verdi. Mayıs 1924’ten Ağustos 1927’ye kadar uzayan havuz inşaatı sırasında yaşanan yolsuzluklar, bu da yetmezmiş gibi Yavuz’un havuza indirilirken kırılması üzerine Yavuz’un tamiri bir başka şirkete verilmiş, bu şirkette de İhsan Bey’in 20 yıllık arkadaşı Hakkı Bey’in ortaklığının olduğu ortaya çıkmıştı. Dahası, tamir bir türlü başlayamamıştı, çünkü sigorta şirketleri bir önceki havuz kırılması olayından dolayı sigorta birimlerini beş kat arttırmışlardı ve bunu Bakanlığın ödemesini istiyorlardı.
Olaylar bir hükümet değişikliğine rastlamıştı. Bakanlar Kurulu 1 Kasım 1927’de istifa edecekti. İsmet İnönü Bahriye Nazırlığı’nın kaldırılacağını söylemişti. Bu haberler ortada iken İhsan Bey 30 Ekim’de apar topar yeni bir anlaşma yaptı. Bunu duyan İnönü çılgına döndü. Konuyu Mustafa Kemal’e açtı. 24 Aralık 1927’de yeni kurulan İnönü hükümetinin ilk işi, İhsan Bey hakkında meclis soruşturması açılmasını istemek oldu. Meclis İhsan Bey’in dokunulmazlığını kaldırdı ve Yüce Divan’a gönderdi. Dava 16 Nisan 1928’de sonuçlandı. Mahkeme Eski Bahriye Vekili İhsan Bey’i ‘fesat karıştırmak suretiyle rüşvete teşebbüs ettiğinden’ iki sene ağır hapis cezasına çarptırdı. Sanıklardan Sapancalı Hakkı Bey bir yıl, Nazım ve Dr. Fikret beyler dörder ay hapis ve yüzer lira ağır para cezası aldılar. Bunca skandaldan sonra, Mustafa Kemal’in 1934’te Soyadı Kanunu çıktığında İhsan Bey’e ‘Eryavuz’ soyadını vermesi ise güya, İhsan Bey’i ‘arlandırmak’ (terbiye etmek) içindi!(Ayrıntılı bilgi: Mehmet Altun, “Havuz-Yavuz olayı”, Toplumsal Tarih, S.110, Şubat 2003, s.36-39)
ESKİ DEFTERLER . İkinci olay yaşanırken, un ve zahire fiyatlarının yükselmesini önlemek için Ticaret Bakanlığı emrine verilen 500 bin liranın harcanmasında usulsüzlük yaptığı gerekçesiyle Ticaret Bakanı Ali Cenani Bey hakkında Meclis bünyesinde bir soruşturma komisyonu oluşturulmuştu. 14 Nisan 1928’de dokunulmazlığı kaldırılarak Divân-ı Âli’ye (Yüce Divan) sevk edilen Ali Cenani Bey, 1 ay hapis ve ortaya çıkan zarar olan 170 bin lirayı tazmin etme cezasına çarptırıldı.
1929 yılında, Sultan Reşad döneminde kurulan Ahmet Muhtar Paşa hükümetinde Bahriye Nazırı olan Mahmut Muhtar Paşa (Katırcıoğlu), 1911 yılında Anadolu Demiryolu Kumpanyası ile ilgili bir işte, Times Iron Works fabrikasına verilen 20 bin İngiliz lirası yüzünden Divân-ı Âli’ye verildi. Araya giren Trablusgarp ve Balkan savaşları, onu takip eden Milli Mücadele yılları dolayısıyla olay unutuldu sanılırken, Dünya Büyük Buhranı dolayısıyla kasası boşalan Cumhuriyet yönetimi eski defterleri açmış ve eski bakanın yakasına yapışmıştı. Dava sonunda, hazinenin zararı olan 22.411 altının, yüzde beş iskonto ile Mahmut Muhtar Paşa’dan tahsil edilmesine karar verildi.
Tek Parti döneminde bürokratik elit, devletçi politikaların nimetlerinden yararlanarak, kendine rant sağlamayı ihmal etmedi. İkinci Dünya Savaşı sırasında alıp başını giden karaborsacılık, karne yolsuzlukları, 1947’de Marshall Yardımları ile başlayan ithal malları tahsislerindeki yolsuzluklar, bakır, kalay, lastik yolsuzlukları yüzünden Gümrük ve Tekel Bakanı Suat Hayri Ürgüplü ve bakanlığın pek çok memurları yargılandı ama Ürgüplü beraat ederken, memurlar ufak tefek cezalarla kurtuldular. Cumhuriyet’in bu ilk çeyreğindeki yolsuzlukların arkasında ‘devlet eliyle ferdi zengin etmek’ politikaları yatıyordu.
1950-1960’LAR . 1950’ler ise ‘bürokratik devleti yıkarak yerine liberal devleti kurduğunu’ iddia eden DP ile kamu yönetimi bürokrasisi arasındaki savaşla geçti. DP’nin ilk işi yeni kurulan ve daha sonra kamu maliyesine büyük yük olacak Kamu İktisadi Teşekkülleri’ne (KİT) adamlarını yerleştirmek burada çalışan memurlara daha yüksek ücret vermek ve ücretli yurt dışı gezilerine göndermek oldu. Ama 1960 darbesinden sonraki Yassıada yargılamalarında Milli Birlik Komitesi (MBK) ‘köpek’, ‘bebek’ ve ‘don’ suçlamalarından öteye gidemedi.
1960 darbesinden sonraki dönemin ilk rüşvet davası 1961 yılında MBK hükümeti bakanlarından Ticaret Bakanı Mehmet Baydur’un İngiltere’de bir firmaya arpa satışı sırasında yolsuzluk yaptığı iddiasıyla yargılandı ama sonunda suçsuz olduğu ortaya çıktı. 1963’te DDY Genel Müdürlüğü’nce alınacak dizel lokomotifler için açılan ihalede yolsuzluk iddialarını soruşturmak için Meclis’te kurulan Tahkikat Komisyonu’nun Millet Partili üyesi Memduh Erdemir, yolsuzluk iddialarıyla ilgili bir şey bulunamadığını söyleyince, yolsuzluğu ortaya çıkarmaya fazlaca kafayı takmış olan parti başkanı Osman Bölükbaşı, intihara teşebbüs etmiş, son anda kurtarılmıştı. Elbette Bölükbaşı’nın bu dramatik tepkisi bazılarına pek garip görünmüştü!
HAYALİ İHRACATIN İCADI . Adalet Partisi Genel Başkanı Süleyman Demirel’e çok yakın bir isim olan eski DP’li Mıgırdıç Şellefyan’ın 1962’de Gaziantep Havaalanı ihalesini aldıktan sonra batması ve teneke yolsuzluğu bugünkülerin yanında çocuk oyunu kalıyordu ama Şellefyan’ın Süleyman Demirel’in yeğeni Yahya Demirel’le birlikte 1975’te mobilya diye sunta ihraç ederek o günün parasıyla 25 milyon lira vergi iadesi almaları Türkiye’yi hala yakasını kurtaramadığı ‘hayali ihracat’ belasıyla tanıştırdı. Sivil kesim yapar da asker kesimi durur mu? Elbette durmadı.
LOCKHEED SKANDALI . Türk Silahlı Kuvvetleri (TSK) 1974-1975 yıllarında Aeritalia şirketinden Lockheed-Martin lisansıyla üretilen 40 adet uçak satın almıştı.1976’da, Lockheed-Martin’in yeminli denetçisi, ABD Senatosu’na verdiği ifadede, şirketin uçak satabilmek için Hollanda, Japonya, İtalya ve Türkiye’de askeri yetkililere 1971-1975 yılları arasında toplam 24 milyon dolar rüşvet verdiğini söylediğinde hem TBMM, hem de Genelkurmay Başkanlığı, iddiaları araştırmak için birer komisyon kurmak zorunda kaldı. Soruşturma sırasında, Aeritalia’nın Eylül 1975’te deprem felaketine uğrayan Lice’de bir okul yaptırması için Hava Kuvvetleri Komutanı Emin Alpkaya’ya 30 bin dolar verdiği ortaya çıkınca kıyamet koptu. Alpkaya, ‘konudan Genelkurmay Başkanı Semih Sancar’ın haberi vardı” dedi ama Genelkurmay Başkanı bunu reddetti. Sonuçta, komisyonun raporu üzerine, Lockheed’in Türkiye Temsilcisi Altay Kolektif Şirketi’nin sahibi Nezih Dural, rüşvet verme suçundan tutuklandı. Cumhurbaşkanı Korutürk ve Başbakan Demirel aralarında anlaşarak Emin Alpkaya’yı 5 Mart 1976’da istifaya zorladılar. 7 Nisan’da açılan dava, jet hızıyla yürütüldü ve 30 Nisan’da Alpkaya’nın beraatı ile sonuçlandı. Genelkurmay Başkanı Semih Sancar kararı temyiz ettiyse de, Askeri Yargıtay beraat kararını onayladı.
Bir genel, bir ara seçimden sonra hükümetler ve ordu komuta kademesi değişti. Lockheed Skandalı’yla ilgili soruşturmalar, 12 Eylül 1980 darbesinden önceki son hükümetin Başbakanı Demirel tarafından şu sözlerle kapatıldı: “Bence Lockheed bir muammadır. Üzerinde çok uğraşılmış, bir şey çıkarılamamıştır. Kişi suçu ispatlanmadıkça suçsuzdur, ispatlarlarsa ben de üstüne varırım. Biz üstümüze düşeni yaptık. Çok iyi yaptık..."
Halbuki TBMM Susurluk Komisyonu Raporu’nun genel değerlendirme bölümündeki şu ifadeler üzeri örtülen pisliğin anahtar niteliğine işaret ediyordu: "Bütün dünyada yankılar uyandıran uluslararası rüşvet ve yolsuzlukların önemli bir örneği olan Lockheed olayı ülkemizi de yakından ilgilendirmiştir. Bu konuda Türkiye Büyük Millet Meclisi’nde 1976 yılında Meclis Araştırma Komisyonu kurulmuştur. 15 ay çalışma neticesinde 524 sayı ile 278 sayfalık bir rapor hazırlanmıştır. Bu rapor bugün tartıştığımız gerçekleri yıllar önce görmemizi sağlayabilirdi. O nedenle raporun yeniden gün ışığına getirilmesi uygun olacaktır." Tahmin edileceği gibi kimse komisyonun bu tavsiyesine kulak asmadı. (Aktaran Mehmet Altan, “Lockheed olayı örtbas edildi”, 24 Ağustos 2002, Radikal)
TAHSİN ŞAHİNKAYA . 12 Kasım 2001 tarihli Hürriyet’teki bir haber olayı tekrar gündeme getirdi. Haberde, emekli büyükelçi Yalım Eralp “O tarihte [1981] Washington’da Büyükelçilik Müsteşarı olarak görev yapıyordum. ABD’liler Kongre’de bana, ‘Sizinkiler olayı kasten manipüle edip, rüşvetle F-16 yerine öbür uçak F-18’i almaya gayret ediyorlar’ demeye getirdiler... Aynı bilgi, Büyükelçi Şükrü Elekdağ’a da verildi. Şükrü Bey’le, bunu Ankara’ya bildirmeli ama nasıl yapacağız diye düşündük. Şifreyle göndermeyi önerdi; ‘9 tane basılır, birçok kimse okur’ dedim. Bilgilerde falanca askerî kişilerin otelde buluşmaları, rüşvet aldıkları gibi ayrıntılar da vardı. Öyle bir tarif yapılıyordu ki, zamanın Hava Kuvvetleri Komutanı Tahsin Şahinkaya sonucu çıkıyordu...” diyordu ama elbette Şükrü Elekdağ bu iddiayı reddettiği gibi, 12 Eylül’ün darbecilerini yargılamayı yasaklayan anayasa maddesi yüzünden malum şüphelilerin üstüne gidilemedi....
1980 sonrasındaki ‘neo-liberal’ dönemin yolsuzluk ve rüşvet hikayeleri Kanuni dönemini aratmadı. Son yaşadıklarımız ise, yasalardaki yeni düzenlemelere, AB kriterlerine, uluslar arası denetime rağmen, bir arpa boyu yol gitmediğimizi gösteriyor.
Özet Kaynakça: Ahmet Mumcu, Osmanlı Devletinde Rüşvet, İnkilab Kitabevi, İstanbul 1985; AhmetGökçen, Tanzimat Dönemi Osmanlı Ceza Kanunları ve Bu Kanunlardaki Ceza Müeyyideleri, İstanbul 1989; Kemal Daşçıoğlu, “Osmanlı Döneminde Rüşvet ve Sahtekârlık Suçları ve Bunlara Verilen Cezalar Üzerine Bazı Belgeler’’, Sayıştay Dergisi, 2005, Ekim-Aralık, S: 59, s.119-124.
28-9-08
Unutma kültüründen hatırlama kültürüne
Geçtiğimiz günlerde, Yerevan’daki Soykırım Müzesi ve Enstitüsü direktörü Hayk Demoyan’ın saygın İngiliz gazetesi The Guardian’a ‘Atatürk’ün Ermenilere karşı savaş suçu işlediğini hatta bu nedenle gıyabında idama mahkûm edildiğini’ açıkladığını duyduk. Bu en azından benim için yeni bir bilgiydi. Çünkü, her ne kadar Lozan’dan itibaren İttihatçıların Ermeni karşıtı politikalarını daha meşru bir kılıfa sokarak sürdürdüğünü düşünsem de Mustafa Kemal’in doğrudan ya da dolaylı olarak Ermeni kırımında rol aldığına dair bir kanıttan haberdar değildim. Şaşkınlığım sürerken, gazetemizin yazarı Amberin Zaman’ın Hayk Demoyan’la yaptığı röportajı okudum. Bu röportajdan, ciddiyetiyle tanınan The Guardian’ın (nedense) Demoyan’ın söylediklerinin tam tersini yazdığını, aslında Mustafa Kemal’in bir tren yolculuğu sırasında İzmit civarında rastladığı binlerce Ermeniyi kurtaran bir kahraman olduğunu öğrendim. Demoyan bir tarih vermiyordu ama ‘binlerce kadın ve çocuktan oluşan kafile’, ‘tehcir’, ‘binlerce Ermeni’nin sürüldüğü ve öldüğü Der Zor çölleri’ gibi 1915 kırımını sembolize eden bir terminoloji kullandığı için, olayın 1915 civarında yaşandığını iddia ettiğini düşündüm. Bu da, Mustafa Kemal’in görev takvimi açısından pek inandırıcı gelmedi. Kafamdaki soru işaretlerini Hayk Demoyan’a yazdım.
ÇELİŞKİLER . Kendisi ayrıntıların yeni yeni netleştiğini, söz konusu ‘kahramanlık’ olayının 1915’te değil, 1931 veya 1932’de yaşanmış olabileceğini düşündüğünü söyledi. Kafam iyice karıştı. Çünkü hem genel olarak Mustafa Kemal’in ve çevresinin Ermenilere yönelik politikalarını, hem de özel olarak Avrupa’da yükselen ırkçılığa ve savaş tehlikesine paralel olarak, gayrimüslim düşmanlığının 1930’larda aldığı şekli biliyordum. Nitekim diğer gayrimüslimlerle birlikte her nasılsa Anadolu’nun köy ve kasabalarında kalan Ermeniler 1929-1930, 1934 ve 1938-1939’da üç büyük dalga halinde önce büyük şehirlere göçertilmeye, sonra da ülkeden kaçırtılmaya çalışılmışlardı. Ama doğrusu işin ‘binlerce çocuk ve kadından oluşan Ermeni kafileleri’ne dönüştüğünü duymamıştım. Üstelik, o dönemin neredeyse tek karar vericisi Mustafa Kemal’in bir yandan gayrimüslim karşıtı uygulamalara imza atarken, bir yandan da yolda gördüğü kafilelere şaşırması ve onları geri göndermesi bana garip görünmüştü. Sonuçta Demoyan’ın bu kadar sansasyonel bir iddiayı yeterince araştırma yapmadan ortaya attığını hissettim ama son sözümü söylemek için iddialarını netleştirmesini beklemeye, beklerken de aslında çoktan yapmam gereken bir işe girişmeye, ‘tarihle barışma’ ya da ‘geçmişle hesaplaşma’ konusundaki düşüncelerimi paylaşmaya karar verdim.
YENİ KAVRAMLAR . İlk kez Federal Almanya’nın İkinci Dünya Savaşı sonrasındaki ilk cumhurbaşkanı Theodor Heuss’un ağzından duyduğumuz ‘Vergangenheitsbewältigung’ kavramının başka dillere çevrilmesi çok zor olmuştu. ‘Üstesinden gelinmemiş bir geçmişin gölgesiyle hesaplaşma’ diye çevrilebilecek bu Almanca terim bazı dillere ‘geçmişle hesaplaşma’, bazılarına ‘geçmişle baş etme’, bazılarına ‘geçmişin üstesinden gelme’ diye çevrildi. Bu ifadelerdeki negatif tonlamadan kaçınmak isteyenler ise ‘geçmişle ilişki’, ‘geçmiş politikası’, “geçmişin işlenmesi’, ‘hatırlama kültürü’ gibi daha yansız terimleri kullanmaya çalıştılar. Benim kendimi yakın hissettiğim ise daha pozitif bir tonlaması olduğunu sandığım ‘tarihle barışma’ terimi.
Türkiye’de bu alanda önemli çalışmalara imza atmış Mithat Sancar, Geçmişle Hesaplaşma(İletişim, 2007) adlı kitabının adından da anlaşıldığı üzere tercihini ‘geçmişle hesaplaşma’ teriminden yana yapmış. Bunu yaparken de, bir zamanlar benim tercihim olan ‘geçmişle yüzleşme’ teriminin sadece geçmişe tartışmaya, geçmişle ilgili ‘hakikatleri’ ortaya çıkarmaya ve kabul etmeye açık olma cesaretini içerdiğini, halbuki ‘geçmişle hesaplaşma’ denince bunlara ek olarak sorunlu geçmişle ilgili başka edimleri de (örneğin yargılama, tazminat, cezalandırma gibi hukuki sonuçları da) içeriği için daha kapsayıcı olduğunu söylüyor.
UNUTMAK MI HATIRLAMAK MI?. Antik Yunan’da, Peloponez Savaşları’nın ardından geçmişteki kötü olayları hatırlamayı yasaklayan bir yasa çıkarılmıştı. Roma’da Sezar’ın öldürülmesinden sonra Senato’da konuşan büyük hatip Cicero ‘bu cinayete dair bütün anılar ebedi unutuşa havale edilmelidir’ demişti.
Avrupa’yı kana boyayan 30 Yıl Savaşları’nı sonlandıran 1648 tarihli Westphalia Barışı’nın şartlarından biri, savaş boyunca işlenen suçları unutmakla ilgiliydi. Fransız Devrimi’nden sonra önce Napolyon, onun sürgüne gönderilmesinden sonra da tahta geçen 18. Louise Fransız Devrimi’nin hatırlanmasını kanunla yasaklamıştı. ‘Modern’ ve ‘ilkel’ toplum demek, yerine sırasıyla ‘sıcak’ ve ‘soğuk’ toplum tanımlarını öneren antropolog Claude Levi-Strauss’a göre ‘soğuk’ toplumlar (örneğin Amazon yerlileri), yaşadıkları tarihsel olayların toplumsal denge ve devamlılık üzerine yapabileceği olumsuz etkileri yok etmek için onları mitler yoluyla kolektif hafızalarına başarıyla dahil ediyorlardı. Bizim de dahil olduğumuz ‘modern’ ya da ‘sıcak’ toplumlar ise, neredeyse İkinci Dünya Savaşı’nın sonuna kadar, geçmişin kötü olaylarını unutma ve affetmeyi bir kural haline getirmişlerdi.
Ancak, günümüzde radikal bir değişiklik yaşanıyor. İspanya, Avusturya veya Mozambik’te olduğu gibi bir kuşağın yarattığı vahşet üzerine fazlaca konuşmadan daha barışçıl ilişkilere geçmeyi tercih edenler olduysa da günümüzün genel eğilimi geçmişle yüzleşmek yönünde. Bunun temel nedenlerinden biri 20. yüzyılın başta ‘Holocaust’ olmak üzere tarihin en korkunç kıyımlarına, vahşetlerine sahne olmasıysa, diğeri küreselleşme ile birlikte bireylerin ve toplumların birbirini gözleme tarzlarının geçirdiği büyük değişim ve gelişim. Günümüzde artık (ne iyi ki) hiç bir kabahat gizli kalamıyor. Küreselleşmeyle birlikte yerel/ulusal hafızalar küresel (kozmopolitan) hafızaya doğru evriliyor. Örneğin evrensel insan hakları kavramı küresel hafızanın ürünü.
‘SANAL’ HAFIZA . Geçmişle yüzleşmenin ana unsuru olan ‘toplumsal hafıza’ son yıllarda sosyal bilimlerin temel çalışma alanlarından biri haline geldi. Bu bağlamda bireysel hafıza ile toplumsal hafıza arasındaki ilişkiler de irdeleniyor. Hafızanın nasıl işlediği konusunda bilgilerimiz arttıkça daha iyi anlıyoruz ki, hafıza, tarihsel gerçekliği birebir yansıtan bir ayna değil. Hiçbir hafıza geçmişi olduğu gibi koruyamıyor. Aksine ondan geriye ancak, bireyin dahil olduğu grubun her dönemde kendi bağlamına özgü olarak yeniden kurabildiği biçimi kalıyor. Örneğin bugün pek ateşli tartışmalara neden olan ‘kimlikler’ ‘gerçek’ ve ‘uydurulmuş/yaratılmış’ sanal bir hafızaya müracaat edilmeden inşa edilemiyor.
Hafızanın alt başlıklarına hızlıca göz atarsak; İletişimsel hafıza yakın geçmişe ilişkin anıları kapsar. Bazıları daha az, bazıları daha fazla iletişimsel hafızaya sahip olur. 40 yıl gibi bir süreden sonra iletişimsel hafıza nitelik değiştirir ve gündelik olmayan olayların kaydedildiği ‘kültürel hafıza’ devreye girer. Kültürel hafızanın temel unsurları, sembolleştirme, efsaneleştirme, törenselleştirme gibi süreçler. Bu hafızayı şamanlar rahipler, öğretmenler, yazarlar, filozoflar, ve diğer toplumsal önderler, anıtlar, heykeller, tarih kitapları, yer isimleri, anma günleri, marşlar gibi çeşitli araçlar kuşaktan kuşağa aktarırlar. Bu iki hafıza, etkileşim içinde faaliyet gösterir.
NEDEN HATIRLAMALIYIZ? . Peki, geçmiş neden hatırlanır? Temel olarak iki nedenle: Birincisi geçmişin çizgisinden ayrılmamak için, ikincisi ayrılmak için. Birinci durumda geçmişi, bugünkü ihtiyaçlar doğrultusunda ‘yeniden kurma’ çabası ağırlık kazanır. Geçmişin gurur verici yönleri öne çıkarılırken, kötü yanları gözden kaçırılmaya çalışılır. Özellikle yeni bir başlangıç yapma iddiasında olan toplumlar ‘geçmişe kalın bir çizgi çekme’ ve ‘bir sıfır noktası’ tespit ederek geleceğe yönelme politikalarını yaşama geçirirken çeşitli ‘bastırma’ stratejileri kullanırlar. Bastırma bazı durumlarda ‘kamusal suskunluk’, bazı durumlarda ‘resmi hatırlama yasağı’ şeklinde tezahür eder. Daha çok ‘unutma’ ile ‘hatırlama’nın (gerçeğin başka türlü hatırlatılması da dahil) çeşitli kombinasyonları kullanılır çünkü düşünür Nietzsche’nin dediği gibi ‘İnsan unutmayı bir türlü öğrenemez. Hep geçmişe bağlı kaldığı için şaşar durur kendine. İstediği kadar ileri yürüsün, zinciri ile birlikte yürür.’
NEYİ HATIRLAMALIYIZ? . “Fetihler, baskı ve sömürüler, kölelik, sömürgecilik ve emperyalizm, Nazi vahşeti, sosyal ve sosyalist devrimler adına sayısız insanın kurban edilmesi gibi büyük şiddet eylemlerine ilişkin hatıralardan bir eleştirel dünya hafızası çıkabilir. Bunun ön şartı, hafızanın seçici olmaması, daha çok bir hatırlama adaletini esas almasıdır.” (Otfried Höffe’den aktaran Mithat Sancar, Geçmişle Hesaplaşma, İletişim, 2007, s. 82) Gerçekten de geçmişin çizgisini sürdürmek istemeyen bir toplumun ‘unutma-hatırlama’ ikiliğinden ‘hatırlama’ yönünde hareket etmesi gerektiği açık. Peki hatırlayalım da, neyi hatırlayalım?
Bugün bu konuda çalışan bilim adamlarının ezici bir çoğunluğu, esas olarak geçmişteki haksızlıkların, mağduriyetlerin hatırlanmasına ağırlık verilmesinden yana. Çünkü, Adorno’nun dediği gibi geçmişi bastırmak ve hatırlamayı engellemek, kurbanları ikinci kez kurban etmek demek. İşte bu yaklaşım, insanlık tarihinde çok yeni bir durum, çünkü bugüne dek toplumsal/ulusal hafızanın kurgulanması, ya kahramanca bir geçmişi referans alarak, ya da bizzat faillerin kurban-mağdur rolünü benimseyerek yapılırdı. Halbuki günümüzün ‘geçmişle hesaplaşma’ politikalarının esasını, bir ulusun kendini kabahatleri üzerinden tanımlaması oluşturuyor.
Resmî siyasal kimliğini Nazi rejimini ret ve mahkûm etme üzerine inşa etmiş Almanya, ‘negatif hafıza’ diye adlandırabileceğimiz bu yeni hafızanın işlevsel olarak kullanıldığı ilk örnek. Gerçi Almanya da bu işi tamamen gönüllü bir biçimde yapmadı. Hatta, ‘suçüstü’ hali olmasaydı belki onlar da eski usule devam edeceklerdi ancak, Türkiye’de 1970’lerden beri hepimizin gözü önünde işlenen yüzlerce suçun nasıl üstünün örtüldüğünü hatırlayınca, Alman deneyiminin her şeye rağmen takdire layık olduğunu kabul etmek gerekiyor. Bu konuda ikinci önemli örnek ise Güney Afrika Cumhuriyeti.
MAĞDURUN GÖZÜYLE BAKABİLMEK . Bu noktada, geçmişle hesaplaşma deyince akıllarına ilk olarak Almanya örneğinde olduğu gibi mahkemeler, cezalar gelenlere bir hatırlatma yapmak istiyorum. Aslolan, birilerini suçlu ilan etmek ya da yargılamak değil, bir insani acının ya da mağduriyetin giderilmesi, dindirilmesidir. Bir acıyı dindirmenin en önemli yolu da geçmişe mağdurların ve kurbanların gözüyle bakmaya çalışmak, onların bakış açısını kavramaya çalışmak, onlarla birlikte yas tutabilmektir. Böylece, kurbanların failler tarafından ayaklar altına alınan haysiyetleri biraz olsun onarılır. Artık konuşmaya hazır hale gelen bireyler, kuşaklar, toplumlar arasındaki güven ve dayanışma duyguları güçlenir. Birbirine güvenen insanların toplumsal barış ve uzlaşmayı sağlaması kolaylaşır. Ayrıca, geçmişin tecrübelerinden hareket ederek, aynı kötülüklerin gelecekte tekrar edilmesinin önü daha kolay alınır.
Öte yandan geçmişi hatırlamanın özgürleştirici etkisi sadece kurban/mağdur grupları için değil, ‘fail grupları’ için de geçerlidir. Adorno ‘onlar da yaptı, biz de yaptık’, ‘ilk onlar yaptı’, ‘asıl sorumlu dış güçlerdi’, ‘hastalıktan ve açlıktan öldüler’, ‘hak etmeselerdi niye yapılsın ki’ türü savunmalar için “bu tür tepkiler bir sorunun halledilmemiş olduğunun, bir yara olarak durduğunun göstergeleridir” der. Gerçekten de, eğer geçmişle sağlıklı biçimde hesaplaşmak mümkün olmazsa, geçmişte o grubu ‘fail’ haline getiren kin, öfke, dışlama gerekçeleri, biçimleri sürekli yeniden üretilir, yara adeta irin torbasına döner. Bu da, geçmişin kötülüklerinin her an hortlaması tehlikesi demektir. Eski Yugoslavya’da, Ruanda’da yaşananlar bunun kanıtıdır.
DENGEYİ TUTTURMAK . Peki, ‘tarihle hesaplaşma’ çabalarının amacından sapmasını nasıl önleyeceğiz? ‘Fazla hatırlama’ ile ‘bastırma/unutma’ arasında dengeyi nasıl tutturacağız? Bu konudaki örneklerden ilk akla gelenler İspanya, Avusturya ve Mozambik’te uygulanan ‘affet ve unut’ yöntemi, Almanya’da uygulanan ‘cezaya dayalı adalet’ yöntemi ve Güney Afrika’da uygulanan ‘onarıcı adalet’ yöntemi. (Benim tercihim son yöntemden yana ama hepsi hakkında ayrıntılı bilgi almak isteyenlere Mithat Sancar’ın kitabını salık veriyorum.)
Gelecekteki sorunları önlemek açısından ise Maria Marchetta’nın ‘demokratik hatırlama politikası’ dediği kavramın önemi büyük. Bu politikaların temel şartı bireylerin ve toplumsal grupların o toplumun geçmişiyle ilişkisini belirleyen karar ve uygulama süreçlerine aktif katılımı. Demokratik hatırlama süreçleri için yukarıdan düzenlenen ve denetlenen politikalar değil, bireylere farklı iletişim imkânları ve teklifleri sunan hatırlatma faaliyetleri programına ihtiyaç var. Bu nedenle geçmişe dair tasavvur farklılıklarını kabul etmek ve farklı tarih yorumlarının özgürce dile getirilmesine olanak sağlamak gerekiyor.
TARAF’IN TUTUMUNA DAİR . Konuyu baştaki bölüme bağlayarak bitirmek istiyorum. Gerek, gelecek vadeden bir tarihçi olduğunu bildiğim Hayk Demoyan’ın, gerekse bu sayfada Mustafa Kemal’i de içine alan bir resmi tarih eleştirisinin yapılmasına olanak sağlayan, bu konuda en ufak bir kısıtlama getirmeyen, aksine beni cesaretlendiren Taraf yöneticilerinin, henüz gerçekliği pek şüpheli bir olaydan kalkarak, bu ülkede ‘resmî tarihin’ en büyük kurucu figürü hakkında, eski klişeleri yeniden üreterek güya yeni bir anlatı kurma çabaları (bu çaba öylesine ateşliydi ki, röportajın duyurusu iki gün üst üste, manşet üstüne atılmış dev spotlarla yapılmıştı), ‘demokratik hatırlama politikası’ kapsamında hoş görülebilir mi? Bence hayır.
Tarih, amacımız ne kadar yüce olursa olsun, istediğimiz gibi eğip bükebileceğimiz bir alan olmamalı. Tarihsel anlatımızı, tekil olayları göz ardı etmeden ama tekil olayların toplamından çok daha fazla bir şey olan daha üst bir düzleme oturtmalıyız. Geçmişle yüzleşirken, elbette sadece kötülükler üzerine odaklanmamalıyız. Aksine, iyi örnekleri de ortaya koymalıyız. Ama bu örnekleri tarihsel gerçeklikten ve tarihsel bağlamından koparmamalıyız. (‘Kahramanlık’, ‘hainlik’ gibi sübjektif kategorilerin ciddi bir tarih anlatısında yeri olmadığını söylemeye herhalde gerek yok.)
Muhtemelen (diyorum çünkü kendilerinden bu konuda doyurucu bir cevap alamadım)Taraf yöneticileri Türkiye ile Ermenistan arasındaki ilişkilerde yaşanan yumuşama sürecine kendilerince katkıda bulunmayı istediler. Ne de olsa Demoyan’a atıfla The Guardian’da yayımlanan ‘Atatürk kırım suçlusuydu’ şeklindeki haber Cumhurbaşkanı Abdullah Gül’ün Yerevan (Erivan) ziyaretiyle başlayan bahar havası dinamitlenebilirdi. Bu da son derece üzücü olurdu. Öyleyse, pek çok kesim için, söyledikleri adeta hadis, yaptıkları sünnet olan bir büyük adamın dahil olduğu iddia edilen bir kahramanlık hikayesi aracılığıyla, Ermeni-Türk yakınlaşmasına çeşitli nedenlerle direnen kesimleri birazcık olsun etkilemeyi, geriletmeyi denemenin ne sakıncası olabilirdi? Eğer durum böyleyse, bunun yukarıda anlattığım ‘geçmişle hesaplaşma’ ya da ‘tarihle barışma’ ilkelerine uymadığı açıktır.
‘Özür dileme’ çağından örnekler
1970 . Batı Almanya Şansölyesi Willy Brandt, eskiden Varşova Gettosu’nun olduğu yerde, diz çökerek Almanya’nın soykırımdaki sorumluluğunu, bundan duyduğu suçluluk duygusunu, üzüntüyü dile getirdi.
1988 . ABD, 2. Dünya Savaşı sırasında toplama kamplarında “enterne” edilen Japon asıllı Amerikan vatandaşlarından resmen özür dilediği gibi, enterne edilenlerden halen sağ olanların her birine 20’şer bin dolardan toplam 1,2 milyar dolar tazminat ödenmeye ve bu kesimin kültürel ve tarihsel meselelerini kamuoyuna duyurmalarında kullanılmak üzere 50 milyon dolarlık bir fon oluşturulmasına karar verdi.
1993 . Güney Afrika Cumhuriyeti Başbakanı F.W. de Klerk ‘apartheid’ (ırk ayrımı) politikalarından dolayı özür diledi. Nelson Mandela da Afrika Ulusal Kongresi tarafından ‘düşmanlara’ karşı yürütülen katliamlardan dolayı özür diledi. Güney Afrika’da gelişen süreç, bu ülkeyi ‘geçmişle hesaplaşma’ konusunda örnek haline getirdi.
Aynı yıl, Japonya Başbakanı Tomiichi Murayama 1937’de 200 bin Asyalı kadının Japon askerleri tarafından seks kölesi olarak kullanılmasından dolayı özür dilerken, Asyalı kadınlar için bir de fon kurdu. Ancak Japonya bu tavrını devam ettirmedi.
Ardından İngiltere Kraliçesi II. Elizabeth 1863’de Maorilerin topraklarını ellerinden aldıkları için Yeni Zelanda hükümetinden özür diledi, 39 bin dönümlük toprağı Maorilere iade etmekle kalmadı, ayrıca 112 milyon dolarlık tazminat ödemeyi kabul etti. Ancak bu tavır Maorilerce yetersiz ve ‘ikiyüzlü’ bulundu.
1998 . Kanada hükümeti ülkenin yerlilerine karşı yürütülen geçmiş politikalardan dolayı resmen özür diledi.
Aynı yıl, Vatikan, Nazi soykırımına sessiz kaldığı için özür diledi.
1999 . Danimarka Başbakanı Poul Nyrup Rasmussen ABD’ye askeri üs açmak için Grönland’ın yerlileri olan Inuitleri göçe zorladıkları için özür diledi.
Aynı yıl, 2 bin kadar Hıristiyan, Haçlı Seferleri dolayısıyla özür dilemek amacıyla ‘Kutsal Topraklara’ doğru bir yürüyüş başlattı.
2000 . Hollanda hükümeti, geçmişte verdikleri zararlardan dolayı Yahudiler, Çingeneler ve Endenozyalılardan özür diledi ve 180 milyon dolar tazminat ödemeyi kabul etti.
2002 . Belçika hükümeti Kongo Başbakanı Patrice Lumumba’nın öldürülmesine karıştıkları için özür diledi ve Kongo gençliğine ve demokrasisine adanmış bir fon kurdu.
Aynı yıl, Norveç Parlamentosu İkinci Dünya Savaşı sırasında ülkeyi işgal eden Alman askerlerinin geride bıraktığı 12 bin gayri meşru çocuğa, yetişmeleri sırasında ayrımcılık yapıldığı için tazminat ödemeye karar verdi.
2004 . Almanya Dışişleri Bakanı Josckha Fisher tarihsel ve ahlaki sorumluluklarından söz ederek, 1904-1907 arasında Namibya’da (bugünkü Botswana) 65 bin Herero’nun Alman birliklerince katledilmesinin ‘soykırım’ olduğunu kabul etti ancak tazminat ödemeye hazır olmadıklarını bildirdi.
2006 . Fransa bir yandan sömürgecilikle ilgili resmen özür dileyip sömürgeciliğin acılı bir uzantısı olan göçün tarihi konusunda müzeler açma kararı aldı, bir yandan da okul kitaplarına ‘sömürgeciliğin aslında ne kadar kahramanca bir dönem olduğuna’ dair bölümler koydu. Dahası, Cezayir’i yöneten eski yöneticilerini ödüllendirmek için kanun teklifleri verdi. Böylece tarihe ‘kötü örnek’ olarak geçti.
Bu iyi ve kötü uygulamalardan dersler çıkarak, geçmişle hesaplaşmayı, şartı ‘söyle kurtul’, ‘itiraf et temizlen’ olan bir çeşit ‘sivil din’ yerine daha iyi, daha güzel bir dünyanın ahlaki kaldıracı yapmak elimizde….
.5-10-08
.Millet-i müsellaha’nın doğuşu
“Ordunun 16. yüzyıldan başlayan modernleştirici rolü sadece Batılı askeri kuram ve teknolojilerin ithalinde değil, Müslümanlar için ilk laik okulların kurulması, ilk Türkçe gramer kitaplarının yayımlanması, Türk alfabesinin sadeleştirilmesi çabaları gibi toplumsal dönüşümlerde de belirgindi. Orduyla toplum arasında ve orduyla siyasal, kültürel reformlar arasında kurulan bu daimi ilişki, Cumhuriyet dönemindeki pek çok sorunun temel nedeni oldu.”
Askerlikle ilgili kavram ve kurumların toplum yaşamındaki ve siyasetteki ağırlığının hem arttığı hem nitelik değiştirdiği günlerde, askerlik kurumuna daha yakından bakmakta yarar var. Avrupa’da çok uluslu imparatorlukların yerini ulus-devletler alırken, ulus-devletler anayasal sistemler, vatandaşlık, zorunlu temel eğitim, nüfus sayımları, idari düzenlemeler ve zorunlu askerlik gibi uygulamalarla karakterize olmuştu. İlk zorunlu askerlik uygulamasının ilk işareti 16. yüzyılın başlarında Floransalı devlet adamı, düşünür, askeri stratejist Machiavelli’nin emriyle verilmişti. Buna göre bir halk milisi kurmak amacıyla Floransa’ya bağlı Toskana’daki 18-30 yaş arasındaki ve tarımda çalışan tüm erkekler göreve çağrılmış, ancak ekonominin aksamaması için bu gruptan bile çok az kişi askere alınmıştı.
ORDU-MİLLET . Günümüzdeki anlamıyla zorunlu askerliğin anavatanı ise Fransa. Fransız İhtilali’nin önemli belgelerinden 1793 Konvansiyonu’nun 1. Maddesi’ndeki şu ifadeler sistemin ne kadar yaygın tasarlandığını gösterir: “Şu andan itibaren, düşmanlarımızın tümü Cumhuriyet topraklarından çıkartılana kadar, Fransızların hepsi ordularda hizmet etmek üzere sürekli göreve alınmıştır. Genç erkekler muharebeye gidecekler; evli erkekler silah yapacaklar ve harp malzemesi taşıyacaklar; kadınlar çadır ve giyecek yapacaklar ve hastanelerde hizmet edecekler; çocuklar eski ketenlerden pansuman bezi yapacaklar; yaşlı erkekler meydanlarda Cumhuriyetin lehinde ve krallara karsı nefret dolu konuşmalar yaparak askerlerin cesaretlerin arttıracaklar.” Bu emredici dile rağmen, başlangıçta asker ihtiyacı ağırlıklı olarak gönüllülerle giderilmeye çalışıldı.
ZORUNLU ASKERLİK . Devrim ateşi sönmeye başlayıp gönüllük tavsayınca, 1798’de çıkarılan Jourdan Kanunu ile sistem sert bir şekilde işletilmeye başladı. Bu tarihte 600 bin kişi silah altına alınır ki, bu o güne dek hiçbir ulus-devletin gerçekleştiremediği bir sayıydı. Fransızların rakip devletlerin paralı ordularına karşı sağladığı bu üstünlük, diğer ulus-devletler için esin kaynağı oldu. 1812’de İsveç, 1814’te Norveç ve Prusya, 1831’de İspanya ve 1849’da Danimarka zorunlu askerlik başlar, ardından tüm dünyaya yayıldı. Ordunun siyasetteki ağırlığının nedenlerini anlamak açısından, ordunun Osmanlı-Türk modernleşmesindeki rolünün irdelenmesi faydalı olur diye düşüyorum. Bu hafta, Osmanlı’da ‘ordu-millet’ ya da ‘asker-millet’ kavramının nasıl biçimlendiğine, önümüzdeki hafta ise Cumhuriyet dönemindeki duruma değineceğim.
I. Murad döneminden (1326-1389) itibaren Osmanlı Devleti’nde askerlik teşkilatının belkemiği, Hıristiyan tebaa arasından seçilen ve Müslümanlaştırılan ‘devşirme’lerden oluşturulan Kapıkulu Ocakları’ydı. Ocaklardan en kalabalığı olan Yeniçerilerin mevcutları 1480 yılında 10 bin, 17. yüzyıl başlarında 40 bin, ocağın kapatıldığı dönemde 70 bin civarında idi. Bugünden bakınca belki fark edilmiyor ama, ‘gazilik’ anlayışının terk edilerek yerine Yeniçeri ordunun kurulması, toplumsal, siyasi ve kültürel anlamda büyük bir devrimdi. Bunun ilk adımı ise Osmanlı beyinin ‘gazilerin başındaki gazi’ olmaktan çıkıp ‘sultan’ olmasıydı elbette. 16. yüzyıl sonlarından itibaren ‘devşirme’ sistemi zayıflamış, buna paralel olarak ordudaki disiplin gevşemiş, askerlerin evlenmeleri ve askerlik dışında başka işlerle uğraşmalarına göz yumulmaya başlanmıştı. Böylece o güne dek çıkarı savaş yapmaktan yana olan bir kastın yerini, artık askerlikle ilişkisi kalmayan, çıkarları farklılaşmış şehirli orta sınıfı mensupları, kışladaki kazan kaldırmaların yerini bir çeşit halk ayaklanmaları aldı. Celali İsyanları sırasında zayıflayan devletin hem asker hem de para eksiğini gidermek için, beylerbeylerine ve sekban birliklerine asker almak için vergi toplama yetkisi vermesi sadece küçük rütbeli komutanların, halkı kendi hesaplarına soymasıyla değil, daha önemlisi Osmanlı’nın temel politikalarından olan askeri sınıfla reayanın, yani yönetenle yönetilenin birbirine karıştırılmaması ilkesinin de açıkça ihlal edilmesiyle sonuçlandı. Dolayısıyla ordunun siyaset sahnesinde etkin rol oynaması, sıkça ileri sürüldüğü gibi Tanzimat’la değil, daha bu dönemde başladı.
NİZAM-I CEDİT . Silah ve teçhizat bakımından da çağa ayak uyduramayınca, Osmanlı orduları Batı orduları karşısında yenilmeye başladı. III. Selim dönemindeki Nizam-Cedit (Yeni Düzen) orduları Osmanlı İmparatorluğu’nda Avrupa usullerine göre talim yapan ilk askeri örgütlenmeler olarak bir başka devrime işaret ediyordu. 1807’de patlak veren Kabakçı Mustafa İsyanı’yla III. Selim’in tahttan indirilmesinden sonra ilk iş bu birliklerin talim yaptığı kışlaların yıkılması oldu ama, devlete istedikleri gibi nizam verebileceklerini düşünen ‘kalemiye’ mensuplarının oluşturduğu bir çeşit ‘Sivil Nizam-ı Cedit’ varlığını sürdürdü. Hariciye Nezareti ve Tercüme Bürosu gibi yenilikler bunun sonucuydu.
Orduda reform konusundaki ikinci ciddi adım II. Mahmut dönemde kurulan Sekban-ı Cedid adı verilen Batı usullerinde eğitim yapan birlikler oldu. Bu birliklerin sonunu da Alemdar Mustafa Paşa’nın ölümüyle biten Yeniçeri ayaklanması getirdi. Haziran 1826’da Eşkinci Ocağı’nın kurulmasından üç gün sonra başlayan bir diğer isyan ise II. Mahmut’un Yeniçeri Ocağı’nı kapatmasına vesile oldu. Tarihe ‘Vak’a-yı Hayriye’ (Hayırlı Olay) olarak geçen bu olaydan sonra kurulan Asakir-i Mansure-i Muhammediye, Prusya’dan getirilen askerlerin gözetiminde, çağın gereklerine uygun bir biçimde teşkilatlanarak göreve başlamıştı.
DIŞLAYICI YAKLAŞIM . Adından anlaşıldığı gibi tüm Osmanlı tebaasını değil, sadece Müslüman tebaayı kapsayan, dahası, lağvedilen Yeniçeri Ocağı’ndaki Bektaşiliğe karşı, Sünniliğin egemen olduğu 12 bin kişilik ordunun 1828-1829 Osmanlı-Rus Savaşı’nda bu ordu da yetersiz kalması üzerine 1834 yılında bir yandan Redif-i Asakir-i Mansure-i Muhammediyeadıyla yedek kuvvet, hem de Mekteb-i Harbiye kuruldu. Okula öğrenci alımında seçkinci bir yöntem izlendi ve aynen Prusya’da olduğu gibi sadece ‘zadegân’ denilen devletin tepesindeki asker ve sivil bürokratların çocukları alındı. Böylece bu grupların konumları biraz daha pekiştirilmiş oldu.
O zamana kadar her yıl veya ihtiyaç duyulduğunda hangi vilayet ve kazadan ne miktarda asker alınacağına Divan-ı Hümayun karar veriyordu. Tespit edilen miktar taşra valilerine bildiriliyor, onlar tarafından görevlendirilen memurlar o yerin ileri gelenleriyle birlikte istenilen sayıdaki eratı halk arasından seçiyorlardı. Yani kimlerin askere alınacağı, askerliğin ne kadar süreceği gibi konularda yazılı kurallar yoktu.
Batılılaşma hamleleri kapsamında, 3 Kasım 1839’da ilan edilen Gülhane Hattı-ı Hümayunu ile yapılan düzenlemelerden devletin temel beklentisi giderek artan asker ihtiyacını karşılamaksa, ikincil beklentisi, imparatorluğu oluşturan farklı etnik köken, dil ve dine sahip tebaayı vatandaş olarak eğitip onlara ortak bir kimlik kazandırmaktı. Nitekim fermandaki “Vatanın muhafazası için halkın askerlik yapmasının bir hizmet borcu olduğu’ vurgusu bu amaca işaret ediyordu.
İSTİSNA BOLLUĞU . Fakat fermanda sözü edilen düzenlemelerin ilk adımı ancak dört yıl sonra atılabildi. Prusya sisteminden esinlenilerek hazırlanan 1843 tarihli Tensikat-ı Celile-i Askeriye kanuna göre ‘muvazzaflık’ (asıl askerlik) 5 yılla, ‘rediflik’ (yedek) 7 yılla sınırlandı. Sisteme göre her yılın mart ayı basında orduların mevcudunun beşte biri terhis edilecek ve yerlerine kur’a ile yenileri alınacaktı. Ancak nüfus sayımı yapılmadığı için işler öngörüldüğü gitmedi. Bunun üzerine 1846’da kura usulü getirildi. Ancak kanunun istisnalar bölümü öyle genişti ki, sonuçta sadece garibanlar ‘vatandaşlık’ görevini yapar olmuştu. (Osmanlı Devleti’nin modern anlamdaki bu ilk vatandaşlarının 10’larca yıl süren savaşlarda telef olduklarını hatırlatmaya gerek yok herhalde.) İstisnalar arasında Osmanlı sülalesinden gelenler, Bilâd-ı Selâse (Galata, Üsküdar, Eyüp) halkı, Mekke ve Medine’de yaşayanlar, Yemen’deki Arap aşiretleri, gayrimüslimler, ilmiye, kalemiye ve mülkiye sınıfında bazı kişiler, müftüler, şeyhler, cami imamları, hatipler, müezzinler, kayyumlar, ulema sınıfından olanların çocukları, medrese öğrencilerinden kendilerine yapılan imtihanı başarı ile geçenler vardı.
BEDEL-İ ASKERİYE . Fermanlara göre ‘eşit vatandaş’ olan gayrimüslimlerin askere alınmaları konusundaki ilk adım ise 1847’de atıldı ve bir miktar Rum Bahriye’ye alındı. Kırım Savaşı sonrasında Avrupa masasında yer alabilmek için 18 Şubat 1856’da ilan edilen Islahat Fermanı arifesinde, konu tekrar gündeme geldi ama modernleşme hamlelerinin mimarlarından Ahmet Cevdet Paşa bile Osmanlı ordularının şimdiye kadar ‘Ya gaza, ya şahadet, haydi din-i mübin uğruna çocuklar!’ nidalarıyla harekete geçirildiğini, gayrimüslimler askere alınırsa her taburda bir imamın yanı sıra papaz da bulundurmak gerektiğini, üstelik tek papazın da yetmeyeceğini, Ortodoks, Katolik, Ermeni, Yakubi, Protestan papazlar isteyeceklerini söyleyerek itiraz etmişti. Paşa’ya göre orduyu Batıdaki gibi vatan uğruna harekete geçirmek mümkün olmazdı çünkü ‘bizde vatan deyince askerin aklına köylerindeki meydanlar gelirdi.’
Sonunda cizyenin ‘bedel-i askerî’ şekline dönüştürülmesine ve eşitlik ilkesi uyarınca Müslümanların da isterlerse bedel ödeyerek askerlikten muaf tutulmasına karar verildi. Ancak bu sistem de sorunu çözmedi. Bir kere Müslümanların ödeyeceği bedel (8 bin kuruş) gayrimüslimlerin ödeyeceğinden (5 bin kuruş) fazlaydı, hem de peşin ödemek gerekiyordu. Öte yandan her 180 gayrimüslimden birinin kurayla askere alınması kararlaştırıldığından, bir gayrimüslimin bedelini 180 kişi paylaşarak ödemek zorundaydı. Bu da gayrimüslimlerin daha önce ödedikleri cizyeye yakın bir bedel oluşturuyordu.
HALK ÇOCUKLARI HARBİYE’DE . İlk kez 21 Ocak 1864 tarihli Tasvir-i Efkar gazetesinde boy gösteren ‘asker-millet’ kavramının yaşama geçirilmesi görüldüğü gibi kolay olmuyordu. Ama 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nın sebep olduğu büyük subay kayıplarını gidermek için Mekteb-i Harbiye’nin kapılarının halk çocuklarına açılması süreci hızlandırdı. Mustafa Kemal veya İsmet İnönü gibi halk çocuklarının Harbiye’ye girmesi ancak böyle mümkün oldu. Yani askerlik giderek orta ve alt sınıfların ikbal ve ekmek kapılarından biri haline geliyordu.
Orduyu büyük gözaltına alan, donanmayı Haliç’te çürümeye terk eden, isyan bastırmaya giden birliklere bile silahlarını son anda verecek kadar ‘ordu-septik’ olan II. Abdülhamit’in askeri uygulamalarına damgasını vuran kişi ‘yurttaşlar topluluğu bir ordu, her yurttaş bir askerdir’ diyerek ‘Millet-i müselleha’ (Silahlı millet/asker millet) kavramını formüle eden Colmar von Goltz Paşa’ydı. Ancak Goltz Paşa başkanlığındaki Alman askerlerin danışmanlığını yaptığı Aşiret Mektepleri, Hamidiye Alayları gibi düzenlemeler, modern anlamda devlet-vatandaş ilişkisini tesis etmeyi değil, esas olarak Arap, Kürt ve Arnavut aşiretleri gibi Sünni-Müslüman unsurların merkeze entegre edilmesini hedefliyordu.
EŞİT VATANDAŞLAR MI? . Esas misyonu ‘devleti kurtarmak’ olan asker ve sivil bürokrat ittifakının cisimleşmiş hali sayabileceğimiz İttihat ve Terakki’nin itici gücüyle 1908’de Meşrutiyet’in ilanı, ulus-devlet fikrinin belirginleşmesine işaret etti. Nitekim 7 Ağustos 1909’da çıkarılan kanunla bedel-i askerlik kaldırıldı ve askerlik hanedan ailesi dışında bütün tebaa için zorunluluk haline getirildi. Kanun görüşülürken, bazı Müslüman mebusların, gayrimüslimlerin askere alınması konusundaki tereddütlerini dile getirmeleri üzerine Rum, Ermeni ve Bulgar mebuslar bunu eşitlik adına hararetle savunmuşlar, ama cemaatleri üzerindeki etkilerinin zayıflayacağından korkan kiliseler, özellikle de Rum Ortodoks Patrikhanesi kanuna karşı çıkmıştı. Ancak gayrimüslimlerin silah altına alınması yine tam olarak gerçekleşmedi. Gerekçe ordunun mevcudunun zaten yüksek olmasıydı. Ama esas neden, gayrimüslimlerin devlete sadakati konusunda tereddütlerin olmasıydı.
ORDU + PARTİ = İKTİDAR . Bu dönemin temel karakteristiği 1826'da Yeniçeri Ocağı’nın kaldırılmasıyla siyaset dışına kaydırıldığı düşünülen ordunun yeniden ve değişik bir şekilde siyasete ağırlığını koymasıydı. ‘Ordu + parti (veya hizip) = iktidar’ diye formüle edilebilecek bu idare tarzının en önemli unsurları, siyasetin her alanına darbeci bir anlayışın egemen olması, ordunun ve para-militer örgütlerin gücünü kullanarak muhalefetin sindirilmesi ve tasfiyesi düşüncesi idi. Üstelik bu anlayış sivil unsurlar ve muhalefet tarafından da itiraz görmüyordu. Harbiye mezunu subayların Yunan ve Bulgar milliyetçilerine karşı gerilla mücadelesi yürütmeye çalıştığı 1912 sonbaharındaki I. Balkan Savaşı sırasında hapishanelerden salınarak orduya dahil edilen, dört bini aşkın ‘cani ve katil’le kurduğu ittifak ise Ermeni kırımında önemli roller gören Teşkilat-ı Mahsusa’nın çekirdeğini oluşturacaktı.
İç düşmanlar Amele Taburları’na
Balkan Savaşları’nda yaşanan büyük bozgunun faturası esas olarak gayrimüslimlere çıkarılmıştı.
Dolayısıyla, 22 Mayıs 1914 tarihli geçici askerlik kanunuyla Osmanlı sülalesi dışında kalan her erkek askerlik hizmetini yapmakla mükellef kılındı, ama gayrimüslimlerin çok azı normal askerlik yapabildi. Çoğunluk Amele Taburları denen geri hizmet birliklerine alındı. (Yezidiler 1.500 lira maktu bedelle bundan da ‘muaf’ tutuldular.) Çünkü gayrimüslimler İttihatçıların gözünde bir süredir ‘vatandaş’ değil ‘iç düşmanlar’, hatta Teşkilat-ı Mahsusa şefi Kuşçubaşı Eşref’in deyimiyle ‘dahili tümörler’di.
Amele Taburları adı üstünde, cephede çarpışmak için değil, cephe gerisinde ordunun ihtiyacı olan hizmetleri karşılamak üzere oluşturulmuş silahsız birliklerdi. (Ağırlıklı olarak köylü kadınlardan oluşan ‘Kadın Amele Taburları’, esirlerden oluşturulan ‘Üsera Taburları’ ve para ödenerek oluşturan taburlar da vardı.) O tarihte ordunun mevcudunun 726 bin olduğu biliniyor, fakat Amele Taburları’nın sayısı ve mevcutları konusunda düzenli bilgiler yok. Tahminler de 100 bin civarında ferdin Amele Taburlarına alındığı yolunda.
Bazı devlet yazışmalarından öğrenebildiğimiz bazı rakamlar şöyle: Birinci Ordu’ya bağlı taburların bir bölümünde 4.811 Müslüman’a karşılık, 11.939 Rum, 7.318 Ermeni ve 1.671 Yahudi vardı. Halep Menzil Komutanlığı’na bağlı Birinci, İkinci ve Üçüncü taburlarla, Antep, Kütahya, Halep, Nevşehir, Denizli ve Aydın amele taburlarının bir bölümünde 1.872 Müslüman’a karşılık 1.494 Rum, 664 Ermeni ve 175 Yahudi vardı. Dokuzuncu Kolordu’ya bağlı amele taburlarının bir bölümünde, 6.172 kişiden 4.869’u Ermeni, 1.199’u Rum’du. Dördüncü Kolordu’ya bağlı Manisa, Urla, Bornova, Antalya, Menemen, Nif, İzmir ve Foça amele taburlarında 2.672 Müslüman’a karşılık 5.872 Ermeni, 1.135 Rum ve Yahudi vardı. Bursa’daki taburda hiç Müslüman yoktu, sadece 500 Yahudi vardı. Bazı taburlarda sadece Ermeniler, sadece Rumlar veya sadece Ermeniler ve Rumlar vardı.
EMEK SÖMÜRÜSÜ . Amele Taburları’nda sanıldığı gibi sadece niteliksiz insanlar değil, doktor, eczacı, baytar, mühendis, yüzbaşı gibi meslek sahipleri de bulunuyordu. Ama esas ağırlık demircilik, marangozluk, tesviyecilik, taşçılık, duvarcılık gibi meslek sahiplerindeydi. Bu ‘askerlere’ başta yol, köprü, kanal, bent ve demiryolu inşaatı olmak üzere, taş kırma, kar temizleme, mezar kazma, kömür, kükürt ve tuz çıkarma, odun kesme, hasat yapma, çekirge ile mücadele etme, çim biçme, hatta ıhlamur toplama ve pastırma yapma gibi envai çeşit iş yaptırılıyordu.
Taburlardaki hayatı tahmin etmek zor değil. O yıllarda, düzenli ordunun durumu bile çok kötüyken, adeta köle statüsünde istihdam edilen amele askerlere daha iyi bakılması mümkün değildi. Su, gıda, giyecek, yakacak ve temizlik malzemesi ya son derece sınırlı idi, ya da hiç yoktu. Askerler çoğu zaman üzerlerine atacak bir battaniye bile bulamadan kötü barakalarda, açık havada yatıyorlardı. Kolera, lekeli humma, bitlenme, uyuz, verem, zatürre ve frengi taburlarda kol geziyordu. Hatta frengililerden oluşan özel taburlar bile kurulmuştu.
Gayrimüslimlerin genel nüfus içindeki oranları dikkate alındığında Amele Taburları’nın devlete sadakatleri konusunda yoğun şüpheler bulunan gayrimüslimleri cephelerden uzak tutmak, uzak tutarken de iliklerine kadar sömürmek amacıyla tasarlandığı anlaşılıyor. ABD Büyükelçisi Morgenthau anılarında “Yol işçilerine ve yük hayvanlarına dönüştürülmüşlerdi. Her türlü ordu ihtiyacı onların sırtına yükleniyor ve yük altında sendelerken, Türklerin kırbaç ve süngüleriyle yorgun gövdelerini Kafkas dağlarında sürüklemek zorunda kalıyorlardı...” der ve 50-100 kişilik grupların nasıl kurşuna dizildiğini anlatır.
Bunlar gayrimüslim gençlerin askerden kaçmalarının tek değilse bile temel nedenlerinden biriydi. Çok değil, bir yıl sonra bu gençlerin Zeytun’da olduğu gibi isyanları, ‘millet-i hakime’ tarafından yaklaşık altı asır özenle askerlik görevinden uzak tutulan gayrimüslimlerin, toptan ‘devlete ihanet’le suçlanmasında baş malzeme yapılacaktı.
Özet Kaynakça: Suat Parlar, Askeri Modernleşme Yoluyla Bayraksız İstila, Bağdat Yayınları, 2007; Ufuk Gülsoy, Osmanlı Gayrimüslimlerinin Askerlik Serüveni, Simurg, 2000; Eric Jan Zürcher, “Teoride ve Pratikte Osmanlı Zorunlu Askerlik Sistemi,” Savaş, Devrim ve Uluslaşma Türkiye Tarihinde Geçiş Dönemi (1908-1928) içinde, Bilgi Üniversitesi, 2005; Mehmet Hacısalihoğlu, “Ordu-Millet Düşüncesi”, Toplumsal Tarih, S. 164, Ağustos 2007, s. 36-42; Zekeriya Özdemir, “Birinci Dünya Savaşı'nda amele taburları” Gazi Üniversitesi, Sos. Bil. Enstitüsü’nde kabul edilmiş master tezi; Ahmet Kuyaş, “Osmanlı Türk Modernleşmesi ve Ordunun Siyasetteki Yeri Üzerine”, Cogito, S.19 (1999), s. 259-267, Henry Morgenthau,Ambassador Morgenthau’s Story, New York, 1926.
.12-10-08
.Cumhuriyet’in ‘ordu-millet’ projesi
“Askerimizi, askeriyemizi sevmiyenin Türklüğünden şüphe edilmelidir.” (Kültür Bakanlığı Milli Seferberlik Direktörü Kadri Yaman, 1938)
‘Bu Cumhuriyet’i askerler kurdu’ sözü gerçeğin aşırı zorlanması anlamına gelir ama, Cumhuriyet’in kuruluşunda asker kadroların ve ordunun büyük rolü olduğu açıktı. Osmanlı döneminin asker kadrolarının yüzde 93’ü (sivil kadrolarının yüzde 85’i) yeni rejimde göreve devam etmişti. Ordu ve kolordu komutanlarının tümü Birinci ve İkinci Meclis’te milletvekiliydi. Birinci Meclis’in yüzde 14’ü, İkinci Meclis’in yüzde 20’si asker kökenli üyelerden oluşmuştu. Yeni ulus-devletin kurucu önderlerinin yüzde 80’i asker veya asker kökenliydi. Cumhuriyet’in ilk yarısında Savunma, bayındırlık ve ulaştırma bakanlıklarının asker kökenlilere verilmesi gelenek olmuştu. Taşra teşkilatında kumandanların, ordu müfettişlerinin valilerin, kaymakamların görevini yapmaları sık rastlanan bir durumdu. 1938’e kadarki dönemde, milli savunma bütçesini Genelkurmay Başkanlığı hazırlardı. Bütçenin yüzde 30-35’i askerî harcamalar ayrılırdı.
GOLTZ PAŞA’NIN TİLMİZLERİ • Cumhuriyeti kuran asker kadrolar, Prusya sisteminin egemen olduğu Mekteb-i Harbiye’den mezun olmuşlardı. Bu okullarda ders veren Alman subaylarının Osmanlı İmparatorluğu’na taşıdığı temel fikir, tüm milleti silâhaltında tutmayı amaçlayan militarist bir dünya görüşüydü. Aynı zamanda, 19. yüzyıl Pozitivizminin ve Kameralizminin (aydın despotizmi) etkisi altında olan kurucu kadrolar, bir felsefi spekülasyon geleneğinden beslenmedikleri için olayların tarihsel arka planına kafa yormak yerine, gündelik hayatın içinden üretilen, bir tür ‘hal çareleri arama’ siyasetine yatkındılar. Dolayısıyla rejimin ‘iç düşmanlara’ karşı korunmasında ordunun gücüne başvurmaktan çekinmiyorlardı. Bu hafta, ‘millet-i müselleha’ kavramının Atatürk dönemindeki serüvenini izleyeceğiz. Pehlivan tefrikasına döndü demezseniz, önümüzdeki hafta da Atatürk’ten sonrasına bakacağız.
1923-1938 arasındaki dönemde, ordunun siyasete doğrudan müdahale etmediğini, hatta uzak durduğunu düşünmek yaygın bir tavırdır. O dönem bazıları için sanki bir tür ‘Asr-ı saadet’tir. Peki, bu doğru mudur? Mustafa Kemal’in gerektiği zaman orduyu siyaseti etkilemek için kullanmasının en önemli örneği Halifeliğin kaldırılması kararını, 15-20 Şubat 1924’te İzmir’deki Harb Oyunları için toplanan ordu komutanlarına aldırmasıydı. Ama, Halifeliğin kaldırıldığı 3 Mart 1924’te kabul edilen kanunlardan birinin de Erkanı Harbiye Umumiye Vekaleti’nin kaldırılması, dolayısıyla kabineden çıkarılmasıydı. Mustafa Kemal’in kafasında ‘vazifesinde müstakil’ bir Erkânı Harbiye Umum-u Riyaseti (Genelkurmay Başkanlığı) olduğunu anlayan Ali Fuat Paşa’nın, bunun ‘kontrolsüzlük’ olacağı uyarısı üzerine Mustafa Kemal, ‘haklı olduğunu’, ancak ‘bazı sebeplerin’ kendisini böyle karar almaya mecbur ettiğini söylemişti. Bu ‘bazı sebepler’ zamanla ortaya çıkacaktı ama ilk hedefin orduyu, meclisin denetiminden çıkararak cumhurbaşkanına, yani kendisine bağlamak olduğu açıktı. Genelkurmay Başkanı Mustafa Kemal’e sonsuz sadakati ve siyasi hırsının olmamasıyla meşhur Mareşal Fevzi (Çakmak) Paşa’ydı. Bu özelliklerine atıfla ‘Kuzu Paşa’ diye ya da ‘Müşir Paşa’ diye anılan mareşalin tek kusuru koyu Müslüman oluşu ve askerî konulardaki aşırı muhafazakâr tutumuydu ama bu ‘karşıdevrimci’ özelliklerine rağmen Mustafa Kemal, Fevzi Paşa’ya saygıda kusur etmezdi. Örneğin ayağına çağırmak yerine onu ziyaret etmeyi tercih ederdi. Müşir Paşa da bu ayrıcalıklı konumunun tadını çıkarmayı bilirdi.
MÜŞİR PAŞA’NIN İZNİ • Ancak ayrıcalıkları sadece protokolde değildi. Bir dönem durum öyle bir hal almıştı ki, Fevzi Paşa’nın onayını almadan hiçbir yatırım yapılamaz olmuştu. Örneğin İktisat Vekili Celal Bayar, 1936’da, demir çelik tesislerinin Karadeniz Ereğlisi’nde kurulmasını ekonomik açıdan rasyonel bulurken, Müşir Paşa “orasını savunmak zordur” deyip tesisin hiç uygun olmayan Karabük’e kurulmasını sağlamıştı. Doğu vilayetlerine yol yapılmasını, sanayi tesisi kurulmasını, okullar açılmasını ‘Kürtlük akımlarını teşvik eder’ diye yıllarca engellemişti. (Samet Ağaoğlu, Demokrat Parti’nin Doğuş ve Yükseliş Sebepleri, 1972, s.135.) 1937’de,Diyarbakır ve Urfa’ya birer fabrika kurulmasını isteyen Urfa Milletvekili Behiç Bey’e, İktisat Vekili Celal Bayar Genelkurmay Başkanı’nın onayını alması gerektiği cevabını vermişti. (Cemal Madanoğlu, Anılar, 1911- 1938, Çağdaş Yayınları, 1982, s.135) Yıllarca milletvekilliği ve bakanlık yapmış Hilmi Uran’a göre demiryollarının güzergâhını tayinde ekonomik düşüncelerle askerî mülahazalar çarpışır ama son sözü daima askerler söylerdi. (Uran, Hatıralarım, Ankara 1959, s. 239).
SİYASET YASAĞI MI? • Fevzi Paşa parantezini kapatarak tekrar geriye dönersek, bu tezi savunanların sıkça verdiği örnekler olarak, 1924 Anayasası’nın ‘Milletvekilliği ile Hükûmet memurluğu bir kişide birleşemez’ diyen 23. maddesi veya Mustafa Kemal’in 19 Ekim 1924’te, eski bir CHF grup kararına dayanarak Meclis’in kumandan üyelerine ya milletvekilliğini, ya askerliği seçmelerini emretmesini, ‘askeri siyasetten uzak tutmak’ olarak nitelemek mümkün müdür? Bilindiği gibi, bu emir üzerine, Genelkurmay Başkanı Fevzi (Çakmak) Paşa, Üçüncü Ordu Kumandanı Cevat (Çobanlı) Paşa ile 1, 2, 3. ve 5. Kolordu Kumandanları milletvekilliğinden istifa ederek/ettirilerek askerliği seçmişler, Kâzım Karabekir ve Ali Fuat (Cebesoy) Paşa ise ordu müfettişliğinden istifa ederek siyasete devam etmeye karar vermişlerdi. Bir ay sonra da Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nı (TpCF) kurmuşlardı. Ancak, bu karar, askerleri siyasetten uzaklaştırmak için değil, Cumhuriyet’in ilanı ve Halifeliğin kaldırılması başta olmak üzere pek çok konuda Mustafa Kemal’e muhalefet eden komutanları ordudan uzaklaştırmak amacıyla alınmıştı. Elbette, işin en ironik yanı, kumandanlara siyasi ahlak dersi veren Mustafa Kemal’in ve has adamı İsmet Paşa başta olmak üzere rejime sadık pek çok asker-mebusun askerlikten istifa etmemeleriydi!
Aynı şekilde asker kişilere siyaset yasağı getiren 1928 tarihli ‘Askerî Memurlar Hakkındaki Kanun’ ile 1930 tarihli Askerî Ceza Kanunu’nun 148. maddesi, sanıldığı gibi askerlerin siyasete girmesini değil, sadece bir kişinin askerken milletvekili olmasını engelliyordu. Nitekim pek çok asker, görevlerinden istifa ettikten sonra, eğer rejimle ve liderle ters düşmüyorlarsa, ‘sivil’ siyasete katılmışlar, önemli görevlere getirilmişlerdi. Mustafa Kemal’in ölümüne kadarki dönemde görev yapan tüm Milli Müdafaa Vekillerinin (Savunma Bakanlarının) bir zamanlar Fevzi Paşa’nın komutası altında görev yapmış eski subaylar olması da eklenince ortaya mükemmel bir sistem çıkmıştı: Sanki ordu siyasetin dışındaymış gibi görünüyor ama, ‘Sarı Paşa’, ‘Kuzu Paşa’ vasıtasıyla orduyu istediği gibi yönlendirebiliyordu.
ORDUYA YARGI YETKİSİ • Örneğin ordu, 1925’te Şeyh Said İsyanı’nı bastırmak bahanesi ile çıkarılan Takrir-i Sükun Kanunu’na, TpCF’nin kapatılmasına ve hukuk dışılığını kurucularının bile kabul ettiği İstiklal Mahkemeleri’nin kurulmasına tam destek verdi. Solcusundan İslamcısına, Türkünden Kürdüne, rejimin tüm muhaliflerine kök söktüren bu mahkemeler en önemli işlevlerini İzmir Suikastı Davası vasıtasıyla, Mustafa Kemal’in son muhaliflerini tasfiye ederek gördü. (Gerçi, bu mahkemede Kâzım Karabekir’i ipten kurtaran da ordunun desteğiydi.) Hükümetin asker üyeleri ancak bu davadan sonra üniformalarını çıkarmayı göze aldılar. Mustafa Kemal, 30 Haziran 1927’de tuğgeneral rütbesi ile askerlikten emekliye ayrıldı. Başbakan İsmet (İnönü) Paşa ve TBMM Başkanı Kâzım (Özalp) Paşa, Mustafa Kemal’le birlikte 1. Ferik iken emekliye ayrıldı. Rize ve Çorum milletvekili Fuat (Bulca), 4 temmuzda albay iken emekliye ayrıldı. Eski Adana Valisi ve Kütahya Milletvekili Mehmet Nuri (Conker), 4 Temmuz 1927’de albay rütbesiyle emekliye ayrıldı. Muhalif kanattan Refet (Bele) Paşa 8 Aralık 1926’da, Ali Fuat (Cebesoy) Paşa, Edirne mebusu Cafer Tayyar (Eğilmez) Paşa, Kastamonu mebusu Halit (Akmansü), Ardahan mebusu ‘Deli’ Halit (Karsıalan) Paşa, Erzurum mebusu Rüştü Paşa ve bir dizi sefir, vali, mebus ve hekimin de ‘sivilleşmesi’ 1926-1927 yıllarından itibaren mümkün oldu. (Aktaran Mete Tunçay, Türkiye Cumhuriyeti’nde Tek Parti Yönetimi’nin Kurulması, Tarih Vakfı Yayınları, 2005, s. 120-123.)
Ancak, apoletlerin sökülmesiyle doğan boşluk 1927’de başlatılan (1952’de kaldırılan) ‘Umumi Müfettişlik’ kurumu ile dolduruldu. Bu kurum vasıtasıyla ülke sürekli bir sıkıyönetim atmosferinde yaşatıldı. 1935 tarihli Ordu İç Hizmet Kanunu’nun 34. maddesinde konan “ordunun görevi Türk vatanını ve Türkiye Cumhuriyeti’ni Anayasa’ya göre korumaktır” maddesiyle ise ordunun gerektiğinde siyasete müdahalesinin yolu açıldı. (Bu madde 1960 darbesinin dayanağı oldu ve 1961 Anayasası’nın 35.maddesinde tekrar edildi.)
Son olarak, Atatürk’ün yerine, 1937’den beri geri plana itilmiş olan İsmet İnönü’yü cumhurbaşkanı seçme kararı da tamamen orduya aitti. 11 Kasım 1938 günü, Meclis’in etrafının askerlerce sarılması İnönü’nün Cumhurbaşkanı seçilmesini garanti etmişti.
EĞİTİMİN MİLİTARİZASYONU
‘Ordu millet’ veya ‘asker millet’ oluşumunda ‘zorunlu askerlik’ uygulamasının hayati rolünden söz etmiştik. Cumhuriyetin ilk zorunlu askerlik kanunu 1927 yılında çıktı. Bu yıl, aynı zamanda ilk nüfus sayımının yapıldığı yıldı. Elbette bu tesadüf değildi, çünkü asker alımının başarısı, güvenilir bir nüfus sayıma bağlıydı. (1927’deki asker sayısı 1922’deki asker sayısından birazcık daha fazlaydı ki bu rakam 78 bin kişi civarındaydı.) Lozan Barış Antlaşması ile Türkiye Cumhuriyeti’nin dış düşmanlarıntaarruzundan kurtulduğunun büyük ölçüde netleştiği yıllarda, yüksek askerî harcamaların ve mevcudu giderek artan ordunun meşruiyeti, esas olarak ‘iç düşmanlara’ yani isyancı Kürtlere ve ‘mürtecilere’ karşı savaşlara dayandırılıyordu.Yine de, iş sağlama bağlandı ve ordunun egemen konumunu aklileştirmek etmek için gereken bütün aygıtlar kullanıldı.
İsminin başında ‘milli’ sıfatı olan iki bakanlıktan birinin ‘Milli Eğitim’ diğerinin ‘Milli Savunma’ bakanlıkları olması rastlantı değildi. Mustafa Kemal Atatürk için en çok kullanılan iki unvanın ‘başöğretmen’ ve ‘başkomutan’ olması da rastlantı değildi. Ayrıca, ‘öğretmen ordusu’ ve ‘bir eğitim yuvası olarak askerlik ocağı’ gibi terimler de bilinçliydi.
Bu konuda çok önemli çalışmalara imza atmış akademisyen Ayşe Gül Altınay’ın gösterdiği gibi ‘ordu-millet’ veya ‘asker-millet’ yaratmak işine daha Cumhuriyet’in ilk yıllarında başlanmıştı. Ekim 1923’te faaliyete geçen Harb Akademilerinde aynen Osmanlı döneminde olduğu gibi Goltz ekolünden gelen Alman subaylar ders vermeye başlamıştı (Bu görevliler ancak 1939’da savaş başlayınca Türkiye’den ayrılacaklardı.) 1924 yılı ilkokul programında beden eğitimi dersleri, silahla atış yapmayı da içeren bir çeşit askerliğe hazırlık dersi gibiydi. Kâzım Karabekir Paşa, Şubat 1925’te Maarif Vekaleti bütçesi görüşülürken, ‘artık milleti müselleha devrinin geldiğini kabul etmek gerekir’ dedikten sonra beden eğitimi derslerinin daha ciddiyetle işlenmesini, silahla başarılı atış talimleri yapılmasına önem verilmesini istemişti. Nitekim 1926’dan itibaren tüm okullarda kız ve erkek öğrencilere askerlik dersi verilmeye başlamıştı. 1938 tarihli Beden Terbiyesi Kanunu ile bu iş daha da ileri götürülecek, 12 ile 45 yaş arasındaki her erkekle 12-30 yaş arasındaki her kız askerî nitelik taşıyan beden eğitimine tabi tutulacaklardı.
MİLLİ GÜVENLİK DERSİ • Askerlikle ilgili kavramların genç zihinlere nakşedilmesinde, Kemalizm’in üretildiği model kitaplardan biri olan Vatandaş İçin Medeni Bilgiler kitabının bir parçası olan ve 1931’de ‘Afet’ imzasıyla yayımlananAskerlik Vazifesi adlı broşürün büyük rolü olmuştu. 1939’a kadar, daima emekli ya da muvazzaf subaylar tarafından verilecek olan milli güvenlik derslerinde okutulan kitabın yazarı henüz 24 yaşındaki Afet (İnan) Hanım gibi görünüyordu ama kitabın asıl yazarının dönemin diğer önemli doktrinizasyon kitaplarında olduğu gibi, Mustafa Kemal olduğu anlaşılıyordu. Nitekim kitapla ilgili olarak İnönü’ye yazdığı mektupta ‘yazılırken ve yazıldıktan sonra bizzat alakadar oldum’ demişti. Başvekil İsmet Bey ve Genelkurmay Başkanı Fevzi Paşa’nın onayıyla kamuoyuna takdim edilen kitap, Goltz Paşa’nın tüm ülkeyi bir ordugâh olarak gören, ordunun millete değil, milletin orduya hizmet etmesini esas alan ‘ordu-millet’ doktrini esasına göre hazırlanmıştı.
AFET İNAN VE/VEYA ATATÜRK İNTİHALCİ Mİ? • Askerlik Vazifesi kitabını incelemiş olan tarihçi Hasan Ünder’e göre kitabın önemlice bir bölümü, Goltz Paşa’nın 1884’te Abdülhamit tarafından Millet-i Müsellaha adıyla Osmanlıcaya çevrilen Das Volk in Waffen adlı kitabından adeta kopya edilmişti. Ünder, ‘kopya’ paragrafları sayfa sayfa tespit etmişti. Aslında bu normaldi. Çünkü ‘kitapla bizzat alakadar olan’ Mustafa Kemal, 1909’da, Selanik’te kıdemli kolağası (yüzbaşı) iken Goltz Paşa ile bizzat tanışmış, hatta ikili Mustafa Kemal’in yaptığı plan uyarınca Vardar nehri civarında düzenlenen bir manevraya birlikte katılmışlardı. Mustafa Kemal Zabit ve Kumandan ile Hasbıhal (1914) adlı risalesinde Goltz Paşa’dan ‘Millet-i Müselleha müellifi’ ve ‘büyük âlim, filozof’ olarak söz etmişti. (Hasan Ünder, “Millet-i Müsellaha ve Medeni Bilgiler”, Tarih ve Toplum, C. 32, 1999, S. 192, s. 48-56.)
Ancak, ortada normal olmayan bir şey vardı: Afet Hanım, Askerlik Vazifesi kitabını yazarken yararlandığı kaynakları sayarken Goltz’un kitabından hiç söz etmemişti! Sanki böyle bir kitaptan haberi bile yoktu. Afet Hanım’ın kitaptan habersiz olması kabul edilebilirdi, ama ‘yazılırken ve yazıldıktan sonra bizzat alakadar olan’ Mustafa Kemal’in kitaptan habersiz olması mümkün değildi. Her ne kadar Hasan Ünder “okul kitaplarında kaynak göstermek adet değildi” diyerek Mustafa Kemal’i ve Afet İnan’ı savunmaya çalışsa da, anlaşılan, açık veya gizli yazarlarımızdan biri ‘intihalcilik’ yapmıştı!
ERATI DA İHMAL ETMEYELİM! • 1934’de erata dağıtılmak üzere basılan Askerin Ders Kitabı da ordu vasıtasıyla milli kimlik aktarımının nasıl yapıldığını gösteren önemli bir örnekti. Kitaptan bir bölümü okuyalım: “Asker Sen Kimsin? SEN TÜRKSÜN! Yeryüzünün en ulu milletindensin; sana anlatacağımız (tarih) denilen yazılar ortada yokken senin milletin doğdu; kanı temiz, yüreği yılmaz, gözü pek yeryüzüne geldi. On binlerce yıl öyle yaşadın; yine öyle yaşayacaksın; senin dedelerinin, ninelerinin çok önce kurduğu yurtlar senlikte yeryüzünün cenneti oldular. Bil ki; başka milletlerin görgüde, yapkıda ilk örneği, desteği, öğütçüsü senin milletin BÜYÜK TÜRK MİLLETİ’dir.
SEN TÜRKSÜN! On iki bin yıl evvelinde yeryüzünün başka milletleri mağaralarda, taş kovuklarında yaban adamları gibi yaşarken senin dedelerin ORTA ASYA denilen anayurdunun göbeğinde kurdukları şehirlerde yaşar, altın başlı kargısı, gümüş bezeli terkisi ile ağızlar sulandırır, gözler kamaştırırdı. Yeryüzüne şenliği, medeniyeti senin ataların verdi, atı dağdan indirip kuzu gibi yapan, üstüne binip dağlar asan ve tas kovuklarına sinmiş başka milletleri şaşkın şaşkın kendisine baktıran senin milletin BÜYÜK TÜRK MİLLETİ’dir!...” (Aktaran Serdar Şen, Silahlı Kuvvetler ve Modernizm, Sarmal Yayınevi, 1996, s. 66.)
KIZLARI DA ALIN ASKERE! • Yazımızı, ordu-milletin kadın üyelerinin rolüne ilişkin birkaç anekdotla bitirelim. Halide Onbaşı, Gördesli Makbule, Binbaşı Emire Ayşe, Çete Ayşe, Adile Hanım, Asker Saime, Küçük Nezahat, Gül Hanım, Fatma Seher ve daha nicesi... Milli Mücadele sırasında kimi sırtında mermi taşıyan, kimi kağnı çeken, kimi silah kaçıran, kimi cephede göğüs göğse çarpışan kadınlar sanmışlardı ki, Cumhuriyet’in ilanından sonra da erkeklerle eşit muamele görecekler. Bunun bir işareti, Osmanlı döneminden beri kadın hakları konusunda mücadele eden öğretmen ve yazar Nezihe Muhiddin önderliğindeki hanımlar tarafından 15 Haziran 1923’te Dahiliye Vekaleti’ne sunulan Kadınlar Halk Fırkası’nın kuruluş beyannamesinin 8. maddesiydi. Maddede ‘kadınların savaş halinde askerlik görevi yapması’ öngörülüyordu. Ancak, partinin kuruluşuna rejimin erkek sahipleri izin vermedi. İzin vermeme gerekçelerinden biri bu madde idi. Dahası, gazetelerde günlerce bu talep alay konusu yapılmıştı.
Beş yıl sonra, 21 Haziran 1927 günü Meclis’te sadece erkekleri yükümlü tutan Askerlik Kanunu görüşülürken, Giresun Milletvekili Hakkı Tarık (Us) Bey bir vesileyle kadınların seçme ve seçilme hakkından yana olduğunu söyleyince, Müdafaayı Milliye Vekili Recep (Peker) “kadınlar Türk vatanıyla bu denli ilgili iseler önce askerlik yapsınlar” diyerek işi yokuşa sürecekti. Hatırlanacağı üzere daha önce kadınların parti kurmaları ‘askerlik yaparız’ dedikleri için engellenmişti!
HADDİMİZİ BİLELİM • 1934’te en nihayet kadınların milletvekili seçimlerinde aday olmaları ve oy kullanmaları mümkün olduğunda,1935 seçimlerinin arifesinde, 27 Şubat tarihli Cumhuriyet gazetesinde, aday kadınlara ve ikinci seçmenlere yönelik dört soruluk bir anketin cevapları yayınlanmıştı. Sorulardan biri kadınların askerlik yapması konusunda ne düşündükleriydi. Ankete cevap veren doktor, öğretmen, akademisyen, edebiyatçı kadınların çoğunun söze “mebus olmak haddimize düşmez ama olursak...” diye başlaması bir yana, askerlik konusunda rejimin erkeklerinin istediği türden cevaplar vermesi dikkat çekiciydi. Örneğin çocuk doktoru Nihal Hanım “olmaz efendim olmaz. Kadın nerede askerlik nerede? İçimizde daha bayram topundan korkan kadınlarımız var. Hem de fizyoloji kadınların aleyhinedir. Erkekte metanet, cesaret, adale kuvveti, pazu ne bileyim mukavemet, asap her şey kuvvetlidir. Aksini iddia eden varsa gelsin bana sorsun. Ben doktorum. Asker olunur iddiasında bulunanların sözü züppelikten başka bir şey değildir. Siz hayalata değil, maddiyata bakın. Biz kadın doktorlar bu kadar modern yetiştiğimiz halde hükümet tabibliği bile yapamıyoruz. Öyle ata binip, beline de tabanca asıp cürmü meşhuda hiçbirimiz gidemeyiz doğrusu. Hem kadınların 30 gün içinde sayılan tavırları programları, Mazhar Osman’ın dediği gibi 7 günü geçmez....” demişti.
SABİHA GÖKÇEN ‘OLAYI’ • Ama çok değil, iki yıl sonra, Atatürk, 1937 baharında, ‘çıbanbaşı’ olarak nitelenen Dersim’i bombalayan bir uçağı kullanan 24 yaşındaki manevi kızı Sabiha Gökçen’e şöyle diyerek Dr. Nihal Hanım’ı mahcup edecekti: “Seninle gurur duyuyorum Gökçen! Sadece ben değil, bu olayı dikkatle izleyen tüm Türk milleti de seninle gurur duyuyor (...) Biz asker milletiz. Yediden yetmişe, kadın ve erkek, bizler asker olarak yaratıldık!” (Sabiha Gökçen, Atatürk’le Bir Ömür, Oktay Verel’in Kaleminden, Altın Kitaplar, 1996, s. 125-126.)
Ancak, Dersim’deki başarılarından dolayı kendisine madalya takıldıktan sadece beş ay sonra, 29 Ekim Cumhuriyet Balosu’nda, Genelkurmay Başkanı Fevzi Çakmak, aynen Dr. Nihal Hanım gibi, askerliğin ‘kadın işi olmadığını’ Sabiha’nın yüzüne karşı en açık şekilde söyleyecekti. (aynı eser, s. 228) Çünkü Cumhuriyet’in ‘model kadını’, her daim modern ama iffetli, sadık eş ve kutsal anaydı. Dolayısıyla bu kadınlara ‘vatana asker yetiştirmek’ düşerdi, asker olmak değil. Nitekim, Sabiha Gökçen’in ‘Türk ordusunun dişi ikonu’ olma serüveni sadece üç yıl sürecek, kendisi unutulmaya terk edilirken, orduya bir daha kadın asker alınması için 1955’e kadar beklemek gerekecekti...
Ek Kaynakça: Ayşe Gül Altınay, The Myth of the Military-Nation, Palgrave MacMillan, New York, 2004; Ayşe Gül Altınay, Tanıl Bora, “Ordu, Militarizm ve Milliyetçilik”, Modern Türkiye’de Siyasi Düsünce, C. IV, Milliyetçilik, Haz. Tanıl Bora, İletişim Yayınları, 2002, s. 140-154; Bir Zümre, Bir Parti: Türkiye’de Ordu, Haz. Ahmet İnsel, Ali Bayramoğlu, Birikim Yayınları, 2004, ilgili bölümler; Hasan Ünder, “Goltz, Milleti Müsellaha ve Kemalizmdeki Spartan Ögeler”, Tarih ve Toplum, Cilt: 35, Sayı: 206, Şubat 2001, s. 45-53; Ümit Özdağ,Ordu-Siyaset İlişkisi, Gündoğan Yayınları, 1991, s. 43-121.
.19-10-08
.‘Milli Güvenlik Devleti’nin inşaası
“Ey Mete’nin Asya’ya yayılan Ordusu/ Ey Attila’nın Avrupa’ya giren/ Fatih’in İstanbul’a mâleden, devir açan/ Dünyaya medeniyet götüren ordu/ İnsanlığa özgürlüğü aşılayan Ordu/ Tarihi yazan, yazdıran Ordu/ Sen milletin özü/ Sen milletin gözü/ Sen milletin sözüsün!” (Orgeneral Cemal Tural’ın 1966 yılı Kara Kuvvetleri Günü mesajından.)
ESKİ KAFALAR . Bu hafta, ‘ordu-millet’ projesine kısa bir ara verilen 1938’den 1960 arasına göz atacağız. ‘Paşalar Meclisi’nin kararıyla İnönü Cumhurbaşkanı olduktan sonra da ordu ‘Kuzu Paşa’ Mareşal Fevzi Çakmak’a emanet edildi. Mareşal, tam 22 yıl süreyle Genelkurmay Başkanlığı’nı yürüttü. Bu dönemde, ‘madem İstiklal Savaşı’nı biz kazandık, o halde her şeyi biz biliyoruz, karayı da biz biliyoruz, denizi de biliyoruz, havayı da biliyoruz’ diyen savaş kahramanı korgenerallerin egemenliği vardı.
KONTROL ALTINDA . Mareşalin merkeziyetçiliğinin ve muhafazakârlığının farkında olan İsmet İnönü ise tedbirini almıştı. Genelkurmay II. Başkanı Asım Gündüz aracılığıyla Fevzi Paşa’yı denetliyor, hatta yetkilerini tırpanlıyordu. 12 Ocak 1944’te, Fevzi Çakmak, İnönü’nün teşekkür mektubuyla yaş haddinden emekli edildiğinde, 68 yaşındaydı ve hastaydı ancak daha sonradan ‘eğer sorun yaş olsaydı 1949’da 67 yaşındaki Orgeneral A. Nafiz Gürman atanmazdı’ diyenler haklıydı. Gerisini aşağıda okuyacaksınız.
***
İsmet İnönü, Atatürk’ün emaneti Fevzi Çakmak’ı emekliye sevk etme kararını, ABD Başkanı Roosevelt ve Britanya Başbakanı Churchill’le 4 Aralık 1943’te Kahire’de buluştuktan hemen sonra vermişti. Müttefikler, Kahire’de İnönü’den Türkiye’nin kendi yanlarında savaşa girmesini istemişlerdi. İnönü’nün savaşa girmeye niyeti olmasa bile, Alman ekolünden gelen ve Almanlara sempati duyan bir genelkurmay başkanını Müttefiklere açıklaması zordu. Öte yandan yıllardır bütçeden aslan payını almasına rağmen ordunun hali içler acısıydı. Bunda Mareşal’le Milli Savunma Bakanlığı’nın arasında uyum olmamasının rolü büyüktü. Ama yine de esas kabahatli, Fevzi Çakmak gibi eski tip bir askeri, yıllarca ordunun başında tutanlardı. Muhtemelen İnönü sorumluluğunu o günlerde iyice idrak etmişti.
PERİŞAN ORDU . İkinci Dünya Savaşı’nın arifesinde, Mareşal’in karşı olduğu donanmanın en büyük gemisi Birinci Dünya Savaşı’nın ‘anti-kahramanı’ Yavuz (eski Goeben) zırhlısıydı. 1940’ta Almanya’dan iki denizaltı (Saldıray ve Yıldıray) alınmıştı ama donanmanın başında bir karacı bulunuyordu. Ordunun esasını oluşturan karacılar ise Birinci Dünya Savaşı’nda Verdun cephesinde kullanılan her biri 48 tonluk toplara sahiptiler ama bunları çekecek araçları yoktu. Top mermileri ise, Doğu cephesinde Ruslardan kalan mermilerdi. Tank, tanksavar gibi araçlar yok, uçak sayılıydı. Erler, 1898 tarihli ‘Mauser’ler kullanmakta, sevkıyatlar manda, katır, at ve develerle yapılmakta, ancak zavallı hayvanlar açlıktan birbirinin kuyruklarını yemeye çalışmaktaydı. Çadırlar ve üniformalar yırtık pırtık, potinler delikti, hatta bazı durumlarda askerler yalınayaktı. Zatürree, verem, dizanteri gibi hastalıklarla baş edilememekteydi. Komutanlar morali bozuk alt rütbelilerin şikayetlerini önlemek için ‘biz Kurtuluş Savaşı’nda....” diye başlayan nutuklar atıyorlardı.
İnönü, Mareşali emekli ettikten sonra, orduyu siyasetten uzaklaştırmak için bir dizi karar aldı. Önce bir dizi yüksek rütbeli komutan emekliye sevk edildi. Genelkurmay Başkanlığı, Başbakan’a bağlandı ve ona karşı sorumlu tutuldu. Ancak, Çakmak, döneminin mirası olan, yüksek komuta kademesi ile subay kadroları arasındaki çelişkileri gidermek kolay olmadı. Daha sonra başımıza çok iş açacak olan ‘genç subaylar’, ordunun demode yapısından, komuta kademelerinin yıllarca değişmemesinden, ordunun CHP’nin politikalarına payanda olmasından rahatsızdılar. TSK’da ilk illegal örgütlenmeler bu dönemde başladı. Öyle ki, 1942-1943’te, Çorlu’da bir grup subay, ordunun halinden sorumlu tuttukları İnönü yönetimini devirmek için biraraya gelmişler, neyse ki, başlarındaki general bunun bir ‘intihar’ olacağını söyleyerek darbeyi önlemişti.
AMERİKAN YARDIMININ ETKİSİ . Kara Kuvvetleri’ne dayalı ordu modelini değiştirmek, Türkiye’nin 1947 tarihli Truman Doktrini kapsamında 100 milyon dolar askerî yardımla takviye edilmesi kararı çıktıktan iki yıl sonra mümkün oldu. (Türk ordusu hakkında bilgi vermek üzere ABD’ye giden Genelkurmay Başkanı Orgeneral Salih Omurtak, 100 milyonun Türk ordusunu modernleştirmeye yetmeyeceğini söylemişti ki, haklıydı.)
Verdiği paraların boşa gitmesini istemeyen ABD’nin yönlendirmesiyle ordu, kara, deniz ve hava kuvvetleri olarak örgütlendi, kuvvet komutanları Genelkurmay Başkanı’na bağlandı. Yeni modelde, Genelkurmay Başkanı, Savunma Bakanı’nın önerisi ile Bakanlar Kurulu kararıyla atanıyor ve Savunma Bakanlığı’na bağlanıyordu. Kanunun gerekçesinde değişikliğin nedeni ‘demokratik rejimle idare olunan memleketlerdeki gibi’ diye tarif edilmişti. Ancak kanunun kabulü hiç de kolay olmadı. Milletvekilleri ‘senelerin yetiştirdiği tecrübeli, görgülü ve kudretli bir genelkurmay başkanının, ordu ile bakan oluncaya kadar hiç ilgisi olmamış genç bir bakan tarafından önerilmesi’ni son derece yakışıksız buluyorlardı. Yıllarca Avrupa ülkelerindeki ‘liberal’ havayı teneffüs etmiş olan Dr. Adnan Adıvar bile buna itiraz etmiş, ‘eskiden tek parti idaresi idi, fakat şimdi çok parti olunca benim içime bir korku geldi’ demişti. Bu yeni statü, 1960’a kadar ciddi sıkıntı kaynağı olacaktı.
ASKER VE SEÇİMLER . 1950 seçimleri arifesinde, TSK’nın genç kadroları, artık iktidarın değişmesini istediklerini açıkça hissettiriyorlardı. DP sempatisinin arkasında elbette, liberal düşüncelere yakınlaşmak falan yoktu, sadece DP’nin ordunun modernleşmesini sağlayacağı, rütbe alımındaki sorunları gidereceği gibi umutlar vardı. Üst kademeler ise bekleneceği gibi, CHP’nin yanındaydı. Hatta, DP’nin ezici bir seçim zaferi kazandığı 14 Mayıs 1950 gecesi 1. Ordu Komutanı Org. Noyan parti müfettişi Sadi Irmak’ı arayarak, ‘eğer Cumhurbaşkanı Hazretleri yeşil ışık yakarsa, seçimlere komünistlerin hile karıştırdığı varsayımıyla müdahale edebileceklerini ve Milli Şef’in emirlerini beklediklerini’ söylemişti. Neyse ki Paşa ‘Milli irade nasıl tecelli ettiyse başta kendisi olmak üzere bütün devlet birimlerinin saygı göstermesi gerektiğini’ belirtmişti. (Aktaran: Mehmet Ali Birand, Can Dündar, Bülent Çaplı, Demirkırat, Bir Demokrasinin Doğuşu, Doğan Kitapçılık, 1999, s.57.)
‘KALBİ VATANCA ATAN’ SUBAYLAR . Kaderin garip bir cilvesi olarak, ‘genç subaylar’ DP’nin iktidara gelişinde olduğu gibi gidişinde de etkili oldular. Dönemin I. Ordu Komutanı Korgeneral Cemal Tural 27 Mayıs 1960 darbesini, “kalbi vatanca vuran, vicdanı milletçe işleyen Harbiye’nin Türk milletine bir gecede yeni bir vatan, yeni bir hürriyet kazandırması”, “milletin aziz ve kahraman ordusunun süngülerinin pırıltısı ve hikâyesi altında hakiki ve ebedi saltanatı kurması” gibi tumturaklı sözlerle tarif etmişti. DP’yi orduyu modernleştirecek diye destekleyen genç subayların, DP’ye karşı olmalarının, orduyu modernleştiren temel güç olan ABD’yle ilişkilerin giderek yoğunlaşmasından rahatsız olması da ironiktir. Kemalist ideolojinin ‘anti-emperyalizm’ söyleminin etkisindeki bu kadrolar, Osmanlı ve Cumhuriyet döneminin temel sorunu olan ‘Batı’yla aşk ve nefret’ ikilemini yaşıyorlardı.
1960 darbesinden sonra, ABD ile ilişkilerde bir değişiklik olmadıysa da 235’i general olmak üzere tam 4.171 askerin topluca emekli edilmesi, gençlerin önünü açtığı için genel bir memnuniyet havası oluşmuştu. Elbette, Milli Birlik Komitesi’nin ilk işlerinden biri olan Ordu Yardımlaşma Kurumu’nun (OYAK) kurulmasının etkisini unutmayalım. Yine de 1962 ve 1963’te iki darbe girişiminin yapılması önlenemeyecekti.
MGK: ‘İkinci Cumhuriyeti partilerden koruma’ aracı
1922’de kurulan Harp Encümeni, ya da 1933’te kurulan Yüksek Müdafaa Meclisi gibi kurullar çok işlevsel olmamıştı. Truman Doktrini kapsamında Türk Ordusu’nun modernizasyonu ile ilgili düzenlemeler arasında 1949’da Cumhurbaşkanı’nın doğal başkanlığında, Milli Savunma Bakanı, Genelkurmay Başkanı’ndan oluşan (buna daha sonra Harp Kuvvetleri Komutanı da katılacaktı) Milli Savunma Yüksek Kurulu’nun görevi ‘topyekûn savaş’ konsepti uyarınca, savunma birimleri arasında eşgüdümü sağlamaktı. Yani, siyasete müdahale etmesini mümkün kılacak atraksiyonları yoktu. Nitekim ileriki yıllarda, 1950-1960 arasındaki hükümetler, kurulu ciddiye almamakla suçlanacaklardı.
ÖZGÜRLÜKÇÜ ANAYASA’NIN HEDİYESİ . Ordunun siyasete bağımsız bir aktör olarak dönüşü, 27 Mayıs 1960 darbesiyle oldu. Pek çok kesim tarafından ‘özgürlükçü anayasa’ olarak adlandırılan 1961 Anayasası’nın 111. maddesiyle kurulan MGK’nın görevlerini madde şöyle tarif ediyordu: “...Milli Güvenlik Kurulu, milli güvenlik ile ilgili kararların alınmasında ve koordinasyonunun sağlanmasında yardımcılık etmek üzere, gerekli temel görüşleri Bakanlar Kurulu’na bildirir.” İdris Küçükömer’e göre MGK, 1961 Anayasası’nın en önemli kurumuydu. Hatta, parlamentonun üçüncü bölümüydü. (O dönemde Meclis’in yanında bir de Senato vardı.)
Dikkat edilirse, bir önceki kuruldaki ‘savunma’ sözcüğü ‘güvenlik’le değiştirilmişti. Bu önemli bir değişiklikti çünkü böylece kurulun kapsamı birden değişiyordu. Öte yandan Türkiye’de ‘milli’ kelimesi her türlü demagojiye ve istismara açık bir kavramı temsil ettiği için, bu kurulun neyin güvenliğini sağlayacağı çok açık değildi. Acaba memleketi sadece içten ve dıştan gelecek işgal, silahlı saldırı, isyan gibi somut tehlikelere karşı korumakla mı yükümlüydü, yoksa komünizm, irtica tehlikesi, ‘arkadan hançerlemek’ gibi ideolojik saldırılar da görev alanı içine giriyor muydu?
MÜDEBBİR DEVLET . Buna dair bir ipucunu Milli Birlik Komitesi üyesi Tabii Senatör Haydar Tunçkanat 1966’da şöyle vermişti: “Komite, oy çokluğu ile iktidara gelecek olan siyasi partilerin yeni Anayasamızla kurulacak İkinci Cumhuriyeti de dejenere edip yeni bir ihtilale sebep olmalarını önlemek için, yeni Anayasa ile Milli Güvenlik Kurulunu bir tedbir olarak getirmiş[ti.]” (Akşam, 22 Eylül 1966)
Ancak bu mühim kurulun 11 üyesinden 6’sının başbakan, bakan gibi sivil unsurlar olması ilginçti. Sivil üyelerden biri Çalışma Bakanı’ydı. Bu, o günlerde yavaş yavaş geliştiği görülen işçi sınıfının grev, direniş gibi eylemlerinin de ‘milli güvenlik’ konsepti içine alındığını düşündürüyordu.
MGK’nın görevlerini tarif eden 111. maddenin son cümlesi, 12 Mart 1971 müdahalesinden sonraki restorasyon döneminde kurula ‘kuvvet temsilcileri katılır’ ibaresinin yerine ‘kuvvet komutanları katılır’, ‘MGK hükümete yardımcılık eder’ ibaresi de ‘tavsiye eder’ olarak değiştirildi. Böylece MGK’nın işlevi ve ağırlığı güçlendirildi. 1971’deki bir diğer önemli değişiklik, TSK’nın Sayıştay denetiminden çıkarılmasıydı. 1982 Anayasası’nın 118. maddesinde ise MGK’nın görevleri şöyle tarif edilecekti: “....Bakanlar Kurulu’na bildirir. Kurulun, Devletin varlığı ve bağımsızlığı, ülkenin bütünlüğü ve bölünmezliği, toplumun huzur ve güvenliğinin korunması hususunda alınmasını zorunlu gördüğü tedbirlere ait kararlar Bakanlar Kurulu’nca öncelikle dikkate alınır.” Orduyu Sayıştay denetiminden kurtaran madde de aynen korunmuştu. ‘Milli güvenlik devleti’ne sivillerin burnunu sokmasının âlemi yoktu elbette...
Kaynakça: Ali Bayramoğlu, “Asker ve Siyaset”, Bir Zümre, Bir Parti, Türkiye’de Ordu (İletişim, 2004) içinde, s. 59-118; Hikmet Özdemir, Rejim ve Asker, AFA Yayınları, 1989; Ümit Özdağ, Ordu-Siyaset İlişkisi, Gündoğan Yayınları, 1991, s. 125-169; Yılmaz Tezkan, “Tartışılan Bir Kurum: Milli Güvenlik Kurulu”, Siyaset, Strateji ve Milli Güvenlik (Ülke Kitapları 2000) içinde, s. 22-34; Muhsin Batur, Anılar ve Görüşler, İstanbul, 1983; Abdi İpekçi,Ömer Sami Coşar, İhtilalin İçyüzü, İstanbul, 1965.)
Cumhuriyet’in amele taburları: Yirmi Kur’a İhtiyatlar
Yıl 1941, günlerden 22 Nisan’dı. O gün Meclis, ateşli tartışmalardan sonra Milli Müdafaa (Savunma) Vekaleti’nin teklifini değerlendirerek, 1312-1329 (1896-1913) doğumlu tüm gayrimüslim erkeklerin Nafıa (Bayındırlık) Vekaleti emrine verilmek üzere askere çağırılmasına karar vermişti. Gerekçe Nazi ordularının Yunanistan’ı işgal edip Türkiye sınırlarına dayanmalarıydı. Hükümet Alman ordusunun bir sonraki hedefinin Türkiye olmasından korkuyordu. Karar gereği, mayıs ayının ilk yarısında 28 ile 45 yaş arasındaki 12 bin civarında gayrimüslim askere alındı. Bu iş gizli tutulduğu için, askere alınacaklar durumu kendilerini teslim almak üzere kapılarına gelen görevlilerden öğrenmişlerdi. Buna daha sonra Türkiye’nin dört bir yanındaki gayrimüslim erkekler de katıldı. Peki, madem tehlike o kadar büyüktü, neden sadece gayrimüslimler askere alınmıştı? Elbette ki hükümet bir işgal durumunda gayrimüslimlerin ‘beşinci kol’ gibi davranacaklarından korkmuştu!
BABASINI KAYBEDEN ÇOCUK . O sıralar henüz dört beş yaşlarında olan Ohannes Garavaryan, babası Suren’in, Taksim Sakız Ağacı’ndaki evlerinden iki jandarma ve bir polisle derdest edilip Sultanahmet Meydanı’nda tel örgülerle çevrili alana tıkılmasının yürek burkan hikâyesini şöyle bitirmişti: “...Üçüncü gün babamı görmeye gittiğimizde tel örgünün içinde kimsecikler yoktu. Babasını, kocasını, oğlunu görmeye gelenler korkuyla etraflarına bakınıyor, Nereye götürdüler acaba? Ne yapacaklar acaba? diye birbirlerine soruyorlardı. Kimsenin ne olup bittiğinden haberi yoktu.
Babasız kalmıştım. Çocukluğumun en kara günleridir o günler. Birçok acımı, korkumu unuttum, ama babamın götürülüşünü, tel örgüler içindeki halini hiç unutmadım. Bunca yıl geçti aradan, hâlâ bazen rüyama girer. Bir müddet sonra haber geldi. Babamı ve diğer erkekleri‚ Amele Taburu denen askerlik taburuna almışlar. Demiryollarında, taş ocaklarında zorla çalıştırıyorlarmış. Bu haber evimize mutluluk getirdi. Ben çok sevindim. Amele Taburu’nun ne demek olduğunu bilmiyordum. Ama babam ölmemişti, bir gün dönecekti.
Bir sene kadar sonra babam eve geldi (...) Babamın arkadaşları, akrabalarımızdan, tanıdıklarımızdan erkekler babamın etrafını sarmışlardı. Ben babamın yanında duruyordum. Babam durmadan başlarına gelenleri, yaşadıklarını anlatıyordu. Acılı olaylara bile gülüyordu misafirlerimiz. Babamı özlemiştim. Bir daha kaybetmemek için elinden tutuyordum. Babam gülünce ben de gülüyordum. Evimiz düğün evine dönmüştü.” (“6-7 Eylül 1955’e tanıklık edenler anlatıyor”, Hazırlayan: Kemal Yalçın, AGOS, S. 597, 7 Eylül 2007)
‘GÂVUR ASKERLER’ . Silah verilmeyen, üniforma olarak 1939 Erzincan depreminde Yunanistan’dan yardım olarak gönderilen çöpçü elbiseleri giydirilen bu ‘askerler’ sivrisinek kaynayan ve sıtma yayan bataklığın, rutubet, çamur ve aşırı sıcağın bunalttığı, su darlığı çekilen kamplara gönderilmişlerdi. Zonguldak’ta tünel inşaatlarında, Ankara’da Gençlik Parkı’nın yapımında, Afyon, Karabük, Konya, Kütahya illerinde taş kırma, yol yapma gibi ağır işlerde çalıştırılmışlardı. Ama en kötüsü, ‘gâvur askerler’ diye alay edilmişler, aşağılanmışlardı.
Kasım 1939’da yürürlüğe giren hükümet kararıyla gayrimüslimlere bedel ödemek kaydıyla on sekiz ay yerine altı ay askerlik yapma imkânı verilmesinin anlamı yavaş yavaş ortaya çıkıyordu. Hükümet gayrimüslimleri orduda görmek istemiyordu. Nitekim 1941’de yedek subay sınavlarında hiçbir gayrimüslim genç başarılı olamadı. 20 Kur’a İhtiyatlar ise ‘iç düşman’ paranoyasının zirvesiydi. Kimi gerçek, kimi söylenti pek çok olay yüzünden bu askerler imha edilmek üzere toplandıklarına inanmışlardı. Nasıl inanmasınlar, kazdıkları çukurların başında onlara nezaret eden çavuşları ‘bu çukurlar sizin mezarınız olacak!” diye bağırıyorlardı.
MAREŞALİN HİMMETİYLE Mİ? Yirmi Kur’a İhtiyatlar, 27 Temmuz 1942 günü terhis edildi. İddialara göre onları evlerine geri gönderen ‘İslam dininin en yüksek ahlaki değerlerine göre yaşayan’ Mareşal Fevzi Çakmak’tı. 20 Kur’a İhtiyatlar’a alındığında askerlik görevini daha yeni tamamlamış olan Vitali Hakko bu ikinci terhis kararı karşısında duyduğu tedirginlik dolu sevinci şöyle anlatır: “Bitmeyecek hiçbir şey yoktur. Toplam onsekiz ay süren askerliğim de bir gün sona erdi. Tabii sevindik. Ama üç gün sonra yeniden askere çağrılmayacağımızı kim temin edebilirdi?Hiç kimse! Bizler de böyle yarı sevinçli, yarı tedirgin İstanbul’un yolunu tuttuk.” Vitali Hakko’nun hisleri onu yanıltmamıştı. Sadece üç buçuk ay sonra, 11 Kasım 1942’de ülkedeki gayrimüslimlerin iflahını kesecek olan Varlık Vergisi Kanunu kabul Meclis’te kabul edilecekti...
Kaynak: Rıfat Bali, Bir Türkleştirme Serüveni, (1923-1945) Cumhuriyet Yıllarında Türkiye Yahudileri, (İletişim, 1999), s. 408-423; a.g.y., Devletin Yahudileri ve ‘Öteki’ Yahudi, (İletişim Yayınları, 2004), s.301-307.
.26-10-08
.Biz cumhuriyeti çok sevdik!
Cumhuriyet’in en görkemli kutlanışı 10. yılda olmuştu. Bugünden baktığımızda anlamakta güçlük çekeceğimiz bir heyecanla yapılan kutlamalar için, 11 Haziran 1933 tarihinde bir kanun bile çıkarılmıştı. O yılın mirası olan 10. Yıl marşını hala coşkuyla söyleyen milyonlar var. (10. yıl kutlamalarına dair kısa bir özeti, yazının web nüshasında bulabilirsiniz.) Mustafa Kemal’in hasta olduğu 15. yıl kutlamaları hüzünlü geçmiş, ‘Cumhuriyet’in iyiliklerini ruhlara sindirmek’ şiarı ile yapılan 25. yıl kutlamaları ise daha canlı olmakla birlikte 10. Yıl kutlamalarının yanında çok sönük kalmıştı. Şeker Bayramı’na rastlayan 50. yıl kutlamalarına Bekir Sıtkı Erdoğan’ın bestelediği ama belleklerde pek yer etmeyen 50. Yıl Marşı ile çeşitli ‘Türk baleleri’ damgasını vurmuş, fakat 10. yılın coşkusu yine tekrarlanamamıştı.
85. YIL COŞKUSU . 75. yıl kutlamaları, giderek azalan coşkuyu yeniden oluşturmak için iyi bir fırsat oldu ve kamu kuruluşlarınca hazırlanan 38 milyon dolarlık 150 kadar proje ve çeşitli sivil toplum kuruluşları tarafından önerilen 2 milyon dolarlık 30 kadar projeyle kutlamalara içerik kazandırıldı. Kamu binalarında, hala 75. Yıl logosunu taşıyan tabelaları görmek mümkün. 85. yılı ise, görkemli resepsiyonlar ve havai fişek gösterilerinin ışıltısında, ama laiklik, anayasa, ordu-devlet-toplum ilişkileri, Kürt meselesi, Ergenekon Davası, dünya ekonomik krizi, AB ile tıkanan ilişkiler gibi çok temel ve derin sorunların gölgesinde, daha doğrusu bunlar yokmuş gibi davranarak ‘kutladık’. Ben de, düşünce dünyamızda egemen olan yüzeysellik modasına uyarak, bu haftaki yazımda sadece Cumhuriyet’in nasıl ilan edildiğini anlatmakla yetineceğim. Kıssadan hisse çıkarmak elbette serbest…
YENİ BİR DÖNEM . Mustafa Kemal’in en yakın arkadaşlarından yazar Falih Rıfkı (Atay),Çankaya adlı eserinde, 11 Ekim 1922’de Mudanya Mütarekesi’nin imzalanmasının ardından Halide Edip (Adıvar), Yakup Kadri (Karaosmanoğlu), Ruşen Eşref (Ünaydın), Asım (Us) Bey’le birlikte, ‘Yunan zulümleri üzerine belge toplamak üzere’ gittikleri Bursa seyahatinden söz ederken, Bursa valisinin Mustafa Kemal’i karşılama programına Sultan Osman’ın Türbesi’nin ziyaretini de koyduğunu görünce, “Mustafa Kemal’in bu ziyarette bulunacağını zannetmiyorum” demesinin hazır bulunanlar tarafından nasıl şaşkınlıkla karşıladığını anlattır. Ardından devam eder: “Mustafa Kemal’in İstanbul’a giderek yeni bir sadrazam olmayacağını pek iyi biliyorduk. Hanedan intihar etmişti. Ortaçağda olsaydık Mustafa Kemal’e biat edileceği ve hanedanın isim değiştireceği zamanda idik. Yirminci asırda, çöken hanedanların yerine cumhuriyetler gelir. Mustafa Kemal’in devlet reisi olmaktan başka hiçbir şey olmasına ihtimal yoktu.” (s.331-332)
SALTANATIN İLGASI. Falih Rıfkı haklıydı, nitekim bu konudaki ilk adım olan ‘Saltanat’ın ilgası’ işi, çok değil dokuz gün sonra tamamlanmıştı. İtilaf Devletleri’nin Lozan’a hem İstanbul hem de Ankara hükümetlerinin temsilcisini çağırması üzerine, Saltanatın ilgasına dair kanun teklifini Meclis’in tek Hürriyet ve İtilaf Fırkası kökenli üyesi, Sinop Mebusu Rıza Nur hazırlamıştı. Teklifi ilk imzalayanlar arasında saltanata ve hilafete bağlılığıyla tanınan Rauf (Orbay) da vardı. Mustafa Kemal ise teklife 81. kişi olarak imza koymuştu. 30 Ekim günü önergenin kabulü için gereken çoğunluk sağlanamadığı için görüşmeler ertesi güne ertelenmiş, oturum değişiklikler için yeter sayının bulunmayacağı anlaşılınca, tatil edilmişti. 31 Ekim günü meclis çalışmazdı 1 Kasım’da, saat 6.45’de tekrar toplandığında sinirler iyice gerilmişti. İkinci Grubun lideri Erzurum Mebusu Hüseyin Avni Bey ve 25 arkadaşının Saltanatın ilgasından sonra Hilafetin korunması yolundaki ifadelerini öneriye ekletmelerinden sonra, Saltanatın kaldırılmasında hemfikir olunduğu halde Halifelik konusunda kafaların karışık olduğunu gören Mustafa Kemal kürsüye çıkmış ve Halifeliğin ve Sultanlığın tarihine ilişkin gece yarısına dek süren uzun bir konuşmaya yapmıştı.
BAZI KAFALAR KESİLECEKTİR! . Ancak bu uzun konuşmaya rağmen, 23 kişilik komisyon üç saat süren dini tartışmalar sonunda hala yönergeye son halini veremeyince, iki gündür mutat akşam yemeklerini kaçırdığı için zaten sinirli olan Mustafa Kemal’in sabrı taştı ve bir sıranın üstüne çıkarak “…Mesele zaten emrivaki olmuş bir hakikati ifadeden ibarettir. Bu mutlaka olacaktır. Burada toplananlar, Meclis ve herkes meseleyi tabii görürse, fikrimce uygun olur. Aksi takdirde yine hakikat usulü dairesinde ifade olunacaktır. Fakat ihtimal bazı kafalar kesilecektir” diye biten meşhur konuşmasını yaptı. Komisyon Başkanı Ankara mebusu Hoca Mustafa Efendi, durumun nezaketini anlayarak, “Efendim, biz meseleyi başka nokta-i nazardan mütalaa ediyorduk. İzahatınızdan tenevvür ettik [aydınlandık]” diye ustaca çark etmiş, meclis 2 Kasım gecesi saat 3.00 de tekrar toplanmış ve Birinci Grup adına Mustafa Kemal’in, İkinci Grup adına Hüseyin Avni Bey’in lehte konuşmalarını takiben ‘gök gürültüsünü andıran alkışlar arasında’ ‘Saltanat ilga’ edilmişti. Lazistan Mebusu Ziya Hurşit mazbataya itiraz etmek için sürekli söz istemiş ancak kendisine söz verilmemişti. Ziya Hurşit’in yasaya karşı olduğunu söyleyerek kararın oybirliği ile değil, oy çokluğuyla kabul edildiği şeklinde yazılması önerisi de dikkate alınmamıştı. (Ziya Hurşit, 1926’da Mustafa Kemal’e İzmir’de suikast düzenlemek suçundan asılacaktı.)
İki maddeli kanunun 1. maddesinde Misak-ı Milli sınırları içinde TBMM hükümetinden başka hükümet tanınmayacağı kesin bir dille belirtilirken, 2. maddesinde “Hilafet Osmanlı Hanedanına aittir….Türkiye Devleti, Hilafet makamının dayanağıdır” denmekteydi. Bu kararın alınmasından sonra ilk yapılan iş Lozan’a gidecek heyetin seçilmesi oldu. Müfid Efendi’nin okuduğu Türkçe dua ile kanun onandı ve işlem tamamlandı.
VAHDETTİN’İN GAYBUBETİ . Bunlar olurken, Vahdettin, son bir ümitle yaveri vasıtasıyla, Ankara hükümetinin İstanbul’daki temsilcisi Refet (Bele) Paşa’ya Mustafa Kemal’le görüşmek istediğini söylemiş, isteğini yazılı olarak tekrarlaması istenince bir daha girişimde bulunmamıştı. Refet Paşa’nın Yıldız Sarayı çevresinde güvenlik çemberini iyice sıklaştırması üzerine iyice korkan Vahdettin, bir kaç gün sonra İstanbul’daki İşgal Kuvvetleri Komutanı General Charles Harrington’a “İstanbul’da hayatımı tehlikede gördüğümden İngiltere Devlet anlayışına iltica ve bir an evvel İstanbul’dan naklimi talep ederim efendim” şeklinde bir mektup yazmıştı. (Mektubu Halife-i Müslümîn diye imzalamıştı.) Vahadettin ve maiyetindeki 9 kişi, 17 Kasım 1922 sabahı saat 6.00’da iki İngiliz Kızılhaç Ambulansı ile önce Tophane rıhtımına, oradan da İngilizlerin HMS Malaya gemisine götürülürken, Refet Paşa Ankara’ya Vahdettin’in ‘Sarayburnu’ndan gaybubet eylediğini’ (gözden kaybolduğunu) müjdelemişti. (Saltanatın ilgası ile Vahdettin’in yurtdışına kaçışı arasındaki 17 günlük dönemde, kendisine dokunulmaması, günümüzün meşhur ‘Vahdettin hain miydi, değil miydi?’ tartışmaları açısından ilginç olmalıdır.)
PRÜZLERİN GİDERİLMESİ . Saltanat kaldırılmış, padişah kaçırtılmıştı ama rejimin şekli hala belli değildi. Bunun halledilmesi için, bir dizi siyasi manevraya daha gerek duyulacaktı. Önce, Birinci Meclis’in Lozan’ı Musulsuz imzalamayacağını anlaşıldığı için meclisin yenilenmesi kararı alındı. Bu karara, Mustafa Kemal’e muhalefet edenlerin oluşturduğu İkinci Grup da karşı çıkmamıştı. Meclis’in tatile girmesinden sadece bir gün önce, 15 Nisan’da, Mustafa Kemal’in yandaşı Birinci Grup’un oylarıyla Hıyanet-i Vataniye Kanunu’nda alelacele bir değişiklik yapılarak Millet Meclisi Hükümeti’ne muhalefet etmek ve Saltanat’ın yeniden kurulması için kampanya yürütmek ‘vatana ihanet’ kapsamına alındı. Sonuçta, 11 Ağustos 1923’de açılan ikinci meclise üç kişi dışında, hep Mustafa Kemal’in elleriyle seçtiği adayların girmesi başarıldı.
İki gün sonra Mustafa Kemal oybirliği ile meclis başkanı seçildi. Aynı gün Lozan görüşmeleri yüzünden İsmet Paşa ile çatışan Rauf Bey başbakanlıktan çekildi ve Mustafa Kemal’in yakın arkadaşı Ali Fethi (Okyar) Bey başkanlığındaki yeni hükümet, 23 Ağustos 1923’te, Musulsuz Lozan Barış Antlaşması’nı onaylayarak (14 ret oyu vardı) Mustafa Kemal ve ekibini büyük bir dertten kurtardı. Lozan gereği, 2 Ekim’de İtilaf Devletleri İstanbul’dan çekilince, o güne dek gündeme getirilmesi yakışık almayan İstanbul’un başkentlikten ıskatı meselesi ele alındı ve 13 Ekim’de Ankara başkent ilan edildi. Sıra rejimin adını koymaya gelmişti.
Cumhuriyet ‘milli sır’ mıydı?
“Meşrutiyet, köhneleşmiş ve tutarlılığını kaybetmiş olan Osmanlı İmparatorluğu’nun gövdesi üzerine değil, aksine Türk çoğunluğunun yaşadığı kısım üzerinde oturtulmalı, düşmanlarının yapacağı bir tasfiye yerine ihtilal idaresi, tek başına, bir Türk Devleti kurmalıdır.” (Ali Fuat Cebesoy, Sınıf Arkadaşım Atatürk, 1981, s.114) 1905 veya 1907’de sarf edildiği iddia edilen bu sözler Mustafa Kemal’in kafasında ‘cumhuriyet’ fikrinin çoktan var olduğuna karine olarak kabul edilir.
Londra’da yaşayan Sultan Vahdettin’in yeğeni Prens Sami’nin 1951’de Haluk Yusuf Şehsuvaroğlu’na anlattıklarına bakılırsa, Samsun ve havalisinde bozulan asayişin düzeltilmesi için Osmanlı ileri gelenlerinden hazırlanan bir liste Padişah’ın önüne çıkarıldığında, Padişah parmağını Mustafa Kemal’in isminin üzerine koyarak ‘O gitmelidir’ dediğinde Mustafa Kemal’in isminin karşısında ‘Cumhuriyetçidir’ yazdığını görmüştür. (Aktaran Hamza Eroğlu, Atatürk ve Cumhuriyet, TTK Yayınları, 1989, s. 20.)
YAZIN MAZHAR BEY! . Daha sonra ‘Milli Sır’ adıyla karşımıza çıkacak bir başka iddiaya göre, 7/8 Temmuz 1919 gecesi, Erzurum’da, sabaha karşı Mustafa Kemal, Mazhar Müfit ve Süreyya beylere ‘sonuna kadar mahrem kalmak’ koşuluyla (başka şeylerin yanı sıra) şunları yazdırır: “Zaferden sonra şekli hükümet Cumhuriyet olacaktır…İki, padişah ve hanedan hakkında zamanı gelince, icap eden muamele yapılacaktır. Üç…” (Mazhar Müfit Kansu, Erzurumdan Ölümüne Kadar Atatürk’le Beraber, C.I. Ankara, 1988, s. 31-32.)
Şevket Süreyya Aydemir’e göre, Mustafa Kemal’in en yakınındakilerden İsmet Bey, Sakarya harbinin cereyan ettiği 1921 yılı ortasında, Garp cephesinin Sivrihisar karargahında, Yakup Kadri ve Halide Edip’e ilerde Cumhuriyet rejiminin kurulmasının zorunlu olduğundan söz etmiştir. (Tek Adam, Cilt III, Yükselen Matbaası, 1965, s. 155)
Kazım Karabekir ise, 1922 Eylülünde Bursa’da buluşan Milli Mücadele liderlerinin, üzerinde konuştuğu siyasi formüllerden birinin Mustafa Kemal’in en küçük şehzadeye hilafet ve saltanat naibi ve aynı zamanda diktatör yapılması olduğunu iddia eder. Formülü Fevzi ve İsmet paşalar önermiştir, ama Karabekir, fikrin Mustafa Kemal’den çıktığını düşünmektedir. ( Uğur Mumcu,Kazım Karabekir Anlatıyor, UM:AG Yayınları, 1990, s. 42)
NEUE FREİE PRESSE’NİN HABERİ . 23 Eylül 1923 tarihli Neue Freie Presse adlı Avusturya gazetesinde çıkan bir haber bu tartışmalara nokta koyacaktır. Habere göre Mustafa Kemal, basında Teşkilat-ı Esasiye’de (anayasa) tadilat yapıldığına dair haberler hakkında “… bütün bu tadilat cumhuriyet esasına müteveccih (yönelik) olacaktır. Türkiye hal-i hazırda olduğu kadar istikbalde de daha fazla demokratik bir cumhuriyet olacaktır. Hiçbir suretle Garp cumhuriyetlerinin sisteminden farklı olmayacaktır. Türkiye’nin bu cumhuriyetlerden ayrıldığı bir şekil meselesinden başka bir şey değildir” demiştir.
27 Eylül günü bu demecin resmen doğrulanmasıyla kamuoyunda ateşli bir tartışma başlar. 4 Ekim’de CHF divanı, devletin adının Türkiye Cumhuriyeti olmasını kararlaştırır. 7 Ekim’de Yeni Gün gazetesinde yayınlanan sorulu cevaplı makalede “Hayır, cumhuriyet ilan olunmayacaktır. Zaten mevcut olan idarenin cumhuriyet olduğu söylenecektir…” denmektedir. İstanbul’da yayınlanan Tevhid- Efkâr’ın 19 Ekim tarihli nüshasında ise yapılacak değişiklikleri saptamakla görevli ‘Mütehassıslar Encümeni’nin Mustafa Kemal başkanlığında İstasyon Binası’nda çalışmasını alaya alarak, ‘Bizim bildiğimize göre cumhuriyet istasyon binalarında değil, millet meclislerinde doğar. İstasyon binasından ise olsa olsa tren çıkar’ denmektedir. Gazeteye göre, cumhuriyet tartışmaları CHF’yi ikiye bölmüştür.
Gazete haklıdır, çünkü Milli Mücadele’nin önemli adamlarından Rauf (Orbay) Bey, 4 Ağustos’ta Ankara’dan ayrılıp önce Sivas’a sonra İzmir’e geçmiş, Refet (Bele) Bey ve Dr. Adnan (Adıvar) Bey’le buluşmuştur. Milli Mücadele’nin kahraman komutanı Kazım Karabekir Paşa, görevli olarak bulunduğu Sarıkamış’tan ayrılarak, İstanbul’a gelmek üzere Trabzon’a doğru yola çıkmıştır. Bir diğer önemli komutan Ali Fuat (Cebesoy) Paşa TBMM İkinci Başkanlığı görevinden istifa dilekçesini vermiştir. Kısaca taraflar ‘cephede’ yerlerini almaktadır.
SUNİ HÜKÜMET KRİZİ . İşte tam bu sırada, Mustafa Kemal’in has adamlarından hükümet başkanı Ali Fethi (Okyar) Bey aynı zamanda üstlendiği Dahiliye Vekilliği’nden yorgunluk gerekçesiyle istifa eder. CHF grubunun Mustafa Kemal’e danışmadan, Rauf Bey’i Meclis İkinci Başkanlığına, Erzincan Mebusu Sabit Bey’i de Dahiliye Vekilliğine seçmesi, Mustafa Kemal tarafından bir hükümet krizine dönüştürülür ve Mustafa Kemal’in baskısıyla hükümet 27 Ekim’de istifa eder. Bunun üzerine o ana kadar Ankara’da kalan Ali Fuat Paşa da İstanbul’a doğru yola çıkar.
Muhalefetin ağır topları Ankara dışında olduğu 28 Ekim gecesi, Mustafa Kemal İsmet Paşa, Milli Müdafaa Vekili Kazım (Özalp), eski Kolordu kumandanlarından Sinop Mebusu Kemalettin Sami ve Milli Mücadele Kocaeli Grubu Kumandanı Halit Paşa, Rize Mebusu Ekrem ve Afyon Mebusu Ruşen Eşref Bey’i Çankaya’da yemeğe alıkoymuş ve tüm yemek boyunca dalgın ve sessiz duran Mustafa Kemal, birden ‘Yarın Cumhuriyet ilân edeceğiz” demiştir. Daha sonra diğer misafirlerini uğurlamış, İsmet Beyle ikisi, ertesi gün sunulacak teklif üzerine çalışmışlardır. (Aktaran Şevket Süreyya Aydemir, Tek Adam, Cilt III, Yükselen Matbaası, 1965, s. 153.)
YAŞASIN CUMHURİYET! . 29 Ekim günü Pazartesi günü saat 10.00 da toplanan CHF grubunun yeni hükümeti kuramamasıyla başlayan tartışmalar, Mustafa Kemal’in 13.30 da kürsüye çıkarak ‘eksiklik ve yanlışlığın uygulanmakta olan usûl ve şekilde olduğunu, bunun da ancak Cumhuriyet idaresi ile giderilebileceğini’ söylemesiyle yeni bir merhaleye girer. Konu meclise taşınır ve bir dizi başka oylamadan sonra, saatler 20.30’u gösterdiğinde Mustafa Kemal’in hazırladığı değişiklik önergesi ‘Yaşasın Cumhuriyet!’ haykırışları arasında oylamaya katılan 158 kişinin oyuyla kabul edilir. Cumhuriyet’e evet diyenler arasında Rasih (Kaplan) Hoca, Mehmet Emin (Yurdakul) Bey, Şeyh Saffet Efendi gibi muhafazakar üyeler de vardır. Fakat, Meclis’in toplam üye sayısının 270 civarında olduğu ve bu üyelerin neredeyse tamamının Mustafa Kemal elleriyle seçtiği üyeler olduğu hatırlanınca, bu tarihi oylamaya sadece 158 milletvekilin katılması manalıdır.
DURUMUN TAVZİHİ . Önergede dikkati çeken husus, ‘Cumhuriyet’in ilanından’ değil, ‘Türkiye Devleti’nin hükümet şeklinin Cumhuriyet olduğunun açıklığa kavuşturulmasından’ (kullanılan terim ‘tavzih’tir) söz edilmesidir. Tavzih işi, Anayasa’nın 1. maddesine ‘Türkiye Devletinin şekl-i hükümeti cumhuriyettir’ cümlesinin eklenmesiyle yapılır. Ancak hemen ardına, daha önceki metinde olmayan “Türkiye Devletinin dini, din-i islamdır, resmi lisanı Türkçedir’ şeklinde yeni bir madde getirilir. Bunun muhafazakar kesimlere verilmiş bir sus payı olduğu açıktır. Ayrıca ‘cumhurbaşkanlığı’ konusuyla ilgili iki yeni madde ile bazı maddelerde de değişiklikler yapılır.
Bundan sonra cumhurbaşkanı seçimine geçilmiş, seçime katılan 158 kişinin tamamının oyunu alan Mustafa Kemal Türkiye’nin ilk cumhurbaşkanı olmuştur. (Daha önceki oylamaya da 158 kişi katıldığına göre, Mustafa Kemal kendisine oy vermiş olmalıdır.) Mustafa Kemal’in teşekkür konuşmasını Afyon milletvekili Kamil Efendi’nin okuduğu dua izler. Ankara halkı, olayı gece atılan silah ve havai fişeklerle öğrenir, ama İstanbul’da kutlamalar, 30 Ekim günü sabaha karşı 3’te Selimiye’den atılan 101 pare top atışı yapıldığı için halk büyük korku yaşar.
İLK TEPKİLER . 31 Ekim günü, Halife Abdülmecid Efendi, Mustafa Kemal’e, dedesinin hükümdarlığını ima eden ‘Abdülmecid bin Abdülaziz Han’ imzalı kuru bir tebrik telgrafı gönderir. Mustafa Kemal de kendisine aynı kurulukta teşekkür eder. Aynı gün İstanbul’daki Vatan veTevhid-i Efkar gazetelerini ziyaret eden Rauf Bey, cumhuriyetin kendilerinin yokluğunda alelacele ilan edilmesinden duyduğu şaşkınlığı belirttikten sonra, olayın İttihatçıların Merkez-i Umumi kararlarına benzediğini ima eder ve hükümetin bu acelenin haklı ve mantıklı gerekçelerini açıklamasını beklediğini ekler. 13 Ekim’de Sarıkamış’tan ayrılan, Cumhuriyet’in ilanını Trabzon’da iken top atışlarından öğrenen Kazım Karabekir, 10 Kasım’da İstanbul’a vardıktan sonra şu açıklamayı yapar: “Cumhuriyet şeklinin memleketleri yükselten bir şekl-i idare olduğu şüphesizdir. Şahsi saltanatların aleyhdarıyım.” (Hakimiyet-i Milliye, 11 Kasım, 1923.) Diğerleri İstanbul’da kalırken, Kazım Karabekir 15 Kasım’da Ankara’ya gelmiş ve Mustafa Kemal’i ziyaret etmek istemiştir, ancak hastalık mazeretiyle huzura alınmamıştır. Bu tarihten sonra, ‘cumhuriyet’ tartışmaları, yerini ‘hilafet’ tartışmalarına bırakacaktır.
VAHDETTİN’İN SONU . Bunlar yaşanırken, Vahdettin önce Malta’ya götürüldü ama İngiltere Harp, Deniz ve Sömürge Bakanlığı masraflarını ödememeye başlayınca, eski Mekke Şerifi, yeni Hicaz Kralı Hüseyin’in daveti üzerine Cidde’ye gitti. Bölge halkının ilgisizliğine ve ağır iklim koşullarına dayanamayınca önce Kıbrıs’a oradan da hayatının sonuna kadar yaşayacağı San Remo’ya geçti. Vahdettin Türkiye’de gömülmeyi arzu etmiş ancak bunun mümkün olmayacağını hissettiği için Şam’daki Selâhaddin Eyyubi Türbesi'ni seçmişti. Ancak kalp yetmezliğinden 15 Mayıs 1926 günü 65 yaşında vefat ettiğinde cenazesi alacaklıların haciz koymaları yüzünden bir süre ortada kaldı. Devrin Suriye Devlet Başkanı Ahmed Nami Bey, olayı duyunca çok üzüldü ve bütün borçlarını ödeyerek, cenazesini Suriye'ye getirtti. Ancak Selâhaddin Eyyubi Türbesi dolu olduğu için, cenaze Sultan Selim Camii'nin bahçesine gömüldü.
10. YIL COŞKUSU . Tekrar Cumhuriyet meselesine dönersek, bugünden baktığımızda anlamakta güçlük çekeceğimiz bir heyecanla ele alınan Cumhuriyet’in 10. yılı kutlamalarının çalışmaları aylar önce başlamıştı. 11 Haziran 1933 tarihinde çıkarılan kanunla işe başlanmıştı. Kanuna göre, bayramda devlete ait ulaşım araçları indirim yapacak, kutlamalara ilişkin kitap ve broşürlerden posta ücreti alınmayacak, memurlara maaşları ayın 28’inde ödenecekti. 10. Yıl Kutlama Komitesi’nin başına CHF Genel Sekreteri Recep (Peker) Bey getirilmişti. Recep Peker, parti örgütüne 31 Ağustos 1933 tarihinde gönderdiği yazıda, Partililerin kendilerine, ailelerine ve çocuklarına alacakları yeni elbise, şapka, palto gibi giysilerinin Cumhuriyet Bayramı’na denk getirilmesinin ve bunun gelenekselleştirilmesinin ‘maksada büyük hizmet olacağını’ belirtmişti.
Komite ayrıca Cumhuriyetin simgesi olacak bir marş hazırlanmasına karar vermişti. Güftesini Behçet Kemal (Çağlar) ve Faruk Nafiz’in (Çamlıbel) bestesini Cemal Reşit’in (Rey) yaptığı 10. Yıl Marşı önce Halkevi’nde Recep Bey ve diğer mühim zatın önünde, sonra 500 kişilik bir topluluğun önünde, en nihayet 14 Ekim’de Mustafa Kemal’in huzurunda sunuldu ve Mustafa Kemal’in marşı çok beğendiğini söylemesi üzerine ülkeye takdim edildi. İlk ağızda İstanbul’da halka marşı öğretmek amacıyla Şehir Bandosu Beyazıt Meydanı’nda marşı sunmuştu. Bunu Taksim Meydanı’ndaki gösteri izledi. Ardından tüm ülkede benzer talimler yapıldı.
LAF ÇOK İŞ AZ . Ülke boydan boya Mustafa Kemal’in vecizeleri ve CHF’nin sloganlarını içeren afişlerle donatılmıştı. Bu sloganlar arasında şunlar vardı: ‘Durmayalım, düşeriz’, ‘Biz bize benzeriz’, ‘Türküm, ne mutlu bana’ , ‘Dağılan çöker, daima bir, daima toplu’ , ‘Ne mutlu milletimize, kendi bağrından bir Mustafa Kamâl çıkardı’, ‘Sekiz yılda dört bin kilometre demir yolu!’ ‘Türk ordusu! İnkılabı, istiklali koruyan ve kollayan sensin. Sana saygı’ , ‘Türk ordusu milletin özüdür’, ‘Sevr, ölüm; Lozan, hayat. Sevr saltanatın, Lozan Cumhuriyetin’, ‘Devletin yapıcılık kuvvetine inan’ , ‘İmtiyazsız, sınıfsız kaynaşmış bir milletiz’, ‘Demiryollarile; kömüre, bakıra varıyoruz: Akdenizi Karadenize bağladık. Balıkesire vardık, Sivası aştık, yarın Erzurumdayız’, ‘İktisad savaşı devam ediyor; uzun sürecektir, fakat bunda da mutlak muzaffer olacağız’, ‘Türk inkılabı eşsizdir’!... (Aktaran Hakkı Uyar, “CHP Genel Sekreterliğinin Parti Örgütü ile Yazışmaları: Durmayalım, Düşeriz”, Toplumsal Tarih, S. 118, Ekim 2003, s. 80-83, online versiyonu: kisi.deu.edu.tr/hakki.uyar/22.pdf)
Sonuçta üç güne yayılan kutlamalar kapsamında ‘Köyle kenti buluşturmak için’ devlet araçları ile büyük kentlere taşınan köylüler devlete ait konukevlerinde ve şehirli ailelerin evlerinde misafir edildiler. Köylere broşürler ve Cumhuriyetle ilgili piyes metinleri gönderildi. Sokaklara kurulan ‘halk kürsüleri’ vasıtasıyla, halk Cumhuriyet hakkındaki düşüncelerini söylemeye çağrıldı. Ankara’da törenler Mustafa Kemal’in radyoda 10 Yıl Nutku’ndan bölümler okunması ile başlamış, yerli ve yabancı konukların huzurunda yapılan ve 4,5 saat süren geçit töreni ile devam etmişti.
BİR AVUÇ TOPRAK . İstanbul’da ise, Beyazıt Meydanı’nda toplanan 150 bin kişilik grup, hoparlörlerden Mustafa Kemal’in nutkunu dinledikten sonra hep bir ağızdan 10. Yıl Marşı’nı söylemişler, ardından Taksim’e doğru yürüyüşe geçmişlerdi. 29 Ekim gecesi Boğaz’da demirleyen 300 parça gemiden oluşan donanmanın ışık seli ile ‘Nurdan taç giymiş’ olan Dolmabahçe Sarayı’nda Cumhuriyet Balosu yapılmıştı. Menemen şehidi Kubilay için dikilecek anıtın temeli atılmış, Onuncu Yıl İktisat Sergisi, Resim Sergisi, Maarif Sergisi açılmış, günün anlam ve ehemmiyetini anlatan konuşmalar ve piyeslerden sonra törenler, ikinci ve üçüncü günlerde bütün ülkede ‘Türk vatanının bütünlüğünü göstermek üzere’ yerden bir avuç toprak alınarak kadife bir kese içinde Mustafa Kemal’e armağan olarak gönderilmesi töreni ile sona ermişti.
.2-11-08
Tarihten ve belgeden korkan devlet
ŞANSLI GAZETECİ . Can Dündar’ın Mustafa adlı filmini henüz göremedim, ama film hakkında öyle çok yazı yazıldı ki, filmi görsem bile anlatmamı isteyeceğinizi sanmıyorum. Ama film dolayısıyla artık herkesin öğrendiği bir gerçeğin altını çizmek istiyorum. O da, Can Dündar’ın incelemesine izin verilen Atatürk’ün Not Defterleri’nin (ve Atatürk’e ait pek çok belgenin) neredeyse 70 yıldır sadece kamuoyundan değil tarihçilerden ve araştırmacılardan bile saklandığı gerçeği. Yıllardır Atatürk’ün, 1904’ten 1938’e kadar cebinde taşıdığı küçük defterlere not tuttuğu söylenir ama bu defterler kaç tanedir, içinde neler vardır, hangi yıllara aittir, nerede saklanır, buralara nereden ve nasıl gelmiştir gibi konular adeta bir muammadır.
DERDEST EDİLEN BELGELER . Bir iddiaya göre, 10 Kasım 1938’de Atatürk’ün ölüm haberi ulaştığında, o güne dek herhangi bir nedenle kendisine mektup yazanların, Çankaya Köşkü’ne üşüştüğü, herkes şahsıyla ilgili evrakı yok etme telaşındayken, Genelkurmay Başkanı Fevzi Çakmak’ın emriyle Muhafız Birliği’nin Köşk’ü korumaya almış, giriş çıkışı yasakladıktan sonra, çalışma odasında özel kalem görevlilerince işaret edilen kutu, dolap ve çekmecelerde bulunan bütün kâğıt, belge ve defterleri tasnifsiz halde bir sandığa doldurularak Genelkurmay binasına naklettirilmiştir. Uzun süre İş Bankası’nın kasalarında muhafaza edildiği sanılan sandıkla kimse ilgilenmez. Genelkurmay Harp Tarihi Dairesi oluşurken ortaya çıkan defterleri ilk kez yurt gezisine çıkarken Genelkurmay’dan Atatürk hakkında nakledeceği özel bilgi notu isteyen Kenan Evren okur ve defterlerin yayınlanmasının sakıncalı olduğuna karar verir.
EVREN KAFASI . Buna benzer bir bilgiyi, Hasan Celal Güzel vermişti. Kendisinden Cumhurbaşkanlığı arşivlerini düzenlemesini isteyen Evren Paşa’nın “Atatürk’ün günlük programını ve görüşmelerini tutan yâverleri, çok teferruata yer vermişler. Yediğini, içtiğini, bazen bir hanımla özel görüşmesini bile yazmışlar. Bunlar açıklanırsa Atatürk düşmanları bu belgeleri O’nun aleyhinde kullanırlar, diye endişeliyim” diyerek bu belgeleri SEKA’ya gönderip imha ettireceğini söylediğini aktaran Güzel, yazısını “Aklıma gelince içim ürperiyor ve Evren Paşa’nın bu eşsiz tarih hazinesini yok etmemiş olmasını diliyorum” diye bitirmişti. (‘Latife Hanım’ın Defterleri”, Dünden Bugüne Tercüman Gazetesi, 4 Şubat 2005)
ŞANSLI ARAŞTIRMACI . Yakın zamana kadar 32 defter olduğu ve bunların ATASE, Anıtkabir ve Cumhurbaşkanlığı arşivlerinde dağınık olarak bulunduğu sanılırken, 2006 yılında Genelkurmay (ATASE) Arşivi yetkilileri, kendilerinde 34 defter olduğunu, bunların 12 ciltte toplandığını, şimdiye kadar 6 cildin satışa sunulduğunu, diğer 6 cildin ise yayım aşamasında olduğunu açıklamışlardı. Ama ne hikmetse, ‘6 cildin yayım aşaması’ bir türlü tamamlanamadı. Öte yandan, Can Dündar’a kadar, ATASE’deki 24 defter üzerinde çalışarak 1987’de bir master tezi hazırlayan Emekli Albay Ali Mithat İnan’dan gayri hiçbir araştırmacı defterlerin aslını görme şerefine nail olamadığı için, ATASE’nin yayımladığı ciltlerde sansürlenen yerler var mı kuşkusu giderilemedi. Öte yandan o defterlerde tam olarak ne yazıldığını öğreninceye kadar, Mustafa Kemal Atatürk’ün saklanması gereken ne gibi sırları, defoları olduğunu merak edenlere hak vermemek mümkün değil.
ŞANSSIZ TOPLUM . Bu haftaki yazıda ancak bir kaçını aktarabileceğim yüzlerce olay gösteriyor ki, Cumhuriyet döneminde belge deyince akla, bir an önce kurtulunması gereken, kurtulmak mümkün değilse imha edilmesi gereken, imha edilemiyorsa gözlerden saklanması gereken bir baş belası gelmiş. Tarihe bakışımız değişmeden belgeye, arşive bakışımızın değişmesi kolay değil elbette ama bütün zorluklara rağmen, başta ATASE olmak üzere tüm kurumlardan, bugüne dek bizlerden sakladıkları ne kadar tarihsel bilgi ve belge varsa bir an önce ortaya çıkarmalarını, araştırmacılara ve halka sunmalarını ısrarla istemeliyiz. Tarihsel ve güncel gerçekleri bilmek bizim vatandaşlık hakkımız, bunları bize sunmak da onların görevi!
I. Dünya Savaşı yıllarında, Rus işgali sırasında el konulmasın diye Samsun’a gönderilen ve işgal sonrası Trabzon’a iade edilen 500 yıllık Trabzon Vilayet Arşivi’nin 1982’de yanlışlıkla denize dökülmesine de, 1987’de 76 kamyon evrakın bilimsel metotlarla ayıklanmadan Konya Vilâyet Arşivi’nden çıkarılıp SEKA’ya gönderilmesine de ses çıkarmamıştık. (Aktaran Enis Berberoğlu, “Dünü unutma yoksa soyulursun”, Hürriyet, 26 Haziran 1998.)
Şahbaba kitabının yazarı Murat Bardakçı “milyonlarca belgenin olduğu Başbakanlık Osmanlı Arşivleri’nde bugün Sultan Vahideddin’le ilgili işe yarar tek bir siyasi belge bulunmuyor, var olanlar sadece nişan tevcihi, cülus yıldönümü kutlaması yahut doğum günü tebriki gibisinden beşinci, onuncu derecedeki protokol yazışmaları (…) İşin vahim tarafı, arşivlerde bulunması gereken siyasi belgelerin şimdi nerede olduğunu kimselerin bilmemesi” dediğinde de üzülmemiştik. (Aktaran Mustafa İslamoğlu, “Şahbabanın Kemikleri Sızlamaz mı?”, Yeni Şafak, 10 Şubat 1999)
OKKASI ÜÇ KURUŞ ON PARA . 1931 yılında, İstanbul Defterdarlığı Maliye Arşivi’ne ait yaklaşık 50 ton Osmanlı belgesinin ‘bakkal ve sairenin eline geçmemesi için, evrakı alana, bunu yurtdışına çıkarma şartını koyması üzerine, ‘okkası üç kuruş on paraya’ Bulgaristan’a satılmasından yaşımız icabı haberimiz olmamıştı ama, yıllar sonra Sirkeci Tren İstasyonu’na götüren kamyonlardan evrakların Sultanahmet Parkı civarında ortalığa saçıldığını ve çöpçüler tarafından toplanarak Kumkapı’da denize döküldüğünü veya belgelerin bir bölümünün 40 milyon levaya Vatikan’a satıldığını okuduğumuzda da sarsılmamıştık. (Bulgaristan’daki Osmanlı evrakı, T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, 1994.)
2000 yılında, aralarında Sultan II. Beyazıt tarafından kurulan Haremeyn Vakfı da olmak üzere çeşitli vakıflara ait Osmanlı evraklarının, SEKA çöplüğünden vatandaşlarca toplandığı gazetelere yansıdığında da ilgi göstermemiştik. (“Osmanlı Arşivi’nin Belgeleri Kâğıt Yapılsın Diye SEKA’ya Gönderildi”, Yeni Şafak, 17 Haziran 2000.)
Halil İnalcık, arşivlerimizin tam olarak açık olmadığını,1989 yılında çıkarılan bir kararname ile, Osmanlı Arşivleri’nde çalışmanın daha da zorlaştığını söylediğinde de konuyla ilgilenmedik. (“Osmanlı arşivleri dünyaya açılmalı”, Radikal, 11 Şubat 2001)
KORUMAK MI İMHA ETMEK Mİ? . Durumu, Cumhuriyet kuşaklarının Osmanlı geçmişine ilgisizliğiyle açıklamak mümkün mü acaba? Bence değil, çünkü Cumhuriyet kuşakları kendi dönemlerine karşı da ilgisiz. Osmanlı’dan Cumhuriyet’e yaklaşık 150 milyon belge, 366 bin defter kaldığını biliyoruz. Bu sayılar, Osmanlı arşivlerinin dünyanın belki de en muhteşem bilgi hazinesi olduğunu gösteriyor. Bu hazinenin korunması yolundaki ilk adımı 1 Mart 1923’te atan Cumhuriyet hükümetleri, muhtemelen Osmanlı gibi belgelere boğulmamak için, 1934’te ‘Muhafazasına Lüzum Kalmayan Evrak ve Vesaikin İmhasına Dair’ nizamnamelerin ilkini çıkarmıştı. Ancak, devlet dairelerinin 10 yaşını aşmış belgeleri imha etmesini öngören bu nizamnamede evrakların imha şekli açıklanmadığından taşra ile merkez teşkilatları arasında bitmez tükenmez yazışmalar yapıldıktan sonra, gizliliği olan ama güncelliğini yitiren belgelerin kıyılarak kağıt tüccarlarına satılmasına karar verilmişti, çünkü o yıllarda henüz SEKA kurulmamıştı!
ALLAHTAN ÖDENEK YOKTU . Uygulamadaki başıbozukluk yüzünden 1937’de rafa kaldırılan nizamnamenin yerine 1956’da çıkarılan yeni İmha Kanunu ve 1957’deki uygulama yönetmeliği ise o kadar karışıktı ki, uygulama adeta imkansız hale gelmişti. Sonuçta Maliye Bakanlığı ödenek ayıramadığı gerekçesiyle 1959’da bu yasanın uygulanmasına son verdi de bazı belgeler kıyılmaktan kurtuldu! 1923-1934 ve 1937-1956 arasında kaç komisyonun ne kadar belgenin imhasına karar verdiğini bilemiyoruz. Çünkü, tahmin edileceği gibi, imhaya ilişkin kayıtlar da ortada yok! 1959’dan 1988’e kadarki dönemde ise, tam 17 kurumun TBMM’den aldığı özel izinle kendi belgelerini imha ettiği ileri sürülüyor. (Prof. Dr. Oğuz İçimsoy’un Tarih Vakfı’nın Ekim 1998’de düzenlediği Özelleştirme ve Kurum Arşivleri adlı panelde sunduğu “Özelleştirme uygulamaları ve özelleştirilen kamu kuruluşlarının arşivleri” başlıklı bildiriden.)
Bu kurumlar arasında Sümerbank, Etibank, Tariş gibi Cumhuriyet’in ilk göz ağrıları da var. Bir başka örnek de faaliyet alanı belgeler olan basın yayın alanından. Binlerce kitap ve belgelik arşivi ile Cumhuriyet kuşağının gururu olan Orhan Koloğlu, adını hatırlamadığım bir televizyon programında, kendisi Basın Yayın Genel Müdürü iken (1974, 1978-79) Milli Mücadele’den itibaren bütün demeçlerin, resmi açıklamaların kaynağı olan kurumunun arşivini araştırmaya kalktığında ‘bina değişimi sırasında’ bütün belgelerin SEKA’ya gönderilmiş olduğunu öğrendiğini açıklamıştı.
SEKA’NIN KÂĞIT İHTİYACI . 1980’lerde televizyonlarda “siz imha edeceğiniz kâğıtları söyleyin biz kamyon gönderelim” mealindeki reklamları hatırlayanlar için şaşırtıcı olmayacak bir bilgi daha: 12 Eylül darbesi sonrasında gerek devletin kağıt ihtiyacını karşılamak, gerekse ait olduğu kurum binalarında yeni boş alanlar açmak ve gelir temin etmek gerekçesiyle Tek Parti döneminin hafızası anlamına gelen CHP’nin grup toplantılarının tutanakları, 1960 sonrasına damgasını vuran Adalet Partisi’nin arşivleri, Cumhuriyet Senatosu’na ait zabıtların tamamı ve Cumhuriyet’in kuruluş yıllarında rejimin bekçisi olan İstiklal Mahkemesi zabıtlarının bir bölümü de SEKA’ya gönderilerek imha edilmişti! (Aktaran Ahmet Aksu, “Devlet arşivi imha ediliyor; Cumhuriyet tarihi yazılamayacak”, Zaman, 17 Haziran 2002.)
1998 yılında Dışişleri Bakanlığı’na ait kıymetli evrakların bulunduğu bir çelik kasanın Milli Emlak tarafından hurdacılara satıldığını hurdacıdan kasayı satın alan market sahibi içindeki evrakların gizli damgalı olduğunu görüp de Dışişleri Bakanlığı’na, onlar ilgilenmeyince Genelkurmay Başkanlığına haber verince öğrenmiştik.
Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü’nden Prof. Dr. Yusuf Küçükdağ’a göre durum o kadar vahimdi ki, “bir an önce gerekli altyapı oluşturulmazsa bundan 50–100 yıl sonra bugünlerin tarihi yazılamayacak” idi. Marmara Üniversitesi Yakın Çağ Tarihi Öğretim Üyesi Prof. Dr. Vahdettin Engin de aynını düşünüyordu. İstanbul Şişhane’deki Tünel’le ilgili bir çalışma yaptığı sırada Osmanlıca ve Fransızca pek çok değerli belgenin İETT arşiviyle beraber 1982 yılında imha edildiğini öğrenen Engin’e göre Türkiye Cumhuriyeti’nin arşivleri öylesine tahrip olmuştu ki, Cumhuriyet tarihi ile ilgili master ve doktora öğrencilerine üzerinde çalışacak belgeleri mevcut olan konu bulmakta ciddi sıkıntılar yaşanıyordu. (Zaman, 17 Haziran 2002.)
BİZ DEĞİL BAŞKALARI SUÇLU . İlber Ortaylı 13 Şubat 2001’de Milliyet’te yayımlanan yazısında “Artık bir sır değil; Dışişleri arşivlerimiz düzensiz. 18. ve 19. asırda bu yerkürede büyük devlet olarak yaşayanların hepsinin muhteşem Hariciye Nezareti arşivleri vardır. Onların içinde bu tarihi imtiyazın farkında olmayan ve bir Dışişleri Bakanlığı arşivi (imparatorluk ve cumhuriyet bir arada) kurup ilmi araştırmalara açamayan tek ülke Türkiye’dir” demiş ve eklemişti: “Tabii Ermeniler de bu noksanı büyük şamatayla istismar ediyorlar..” Yani her zamanki gibi, biz değil, arşivlerini düzenleyemeyen Dışişleri Bakanlığı değil, başkaları (bu olayda Ermeniler) suçluydu!
Bütün bunlar bize, belgeyi ya gereksiz görerek saklamanın gereğine inanmayan, ya da tehlikeli görerek derhal imha etmek gerektiğini düşünen bir zihniyetle karşı karşıya olduğumuzu gösteriyor. Buna bir de iyi niyetle bu sorunları aşmak isteyenlerin karşılaştığı, mekân, yetişmiş eleman, araç-gereç, para sorunlarını eklersek durumun ne kadar vahim olduğunu tahmin edebiliriz. Şimdi bazı özel vakalara göz atalım.
BULGARİSTAN’A SATILAN OSMANLI EVRAKLARI
Olayın başlangıcı 1929 yılına kadar gitmişti. İddialara göre, o yıl Maliye Bakanlığı, Defterdarlığa bir yazı göndererek ‘depolardaki lüzumsuz evrakların satılmasını’ istemişti. İstanbul Defterdarı da, 1931 yılında deposundaki eski yazılı evrakların değerli olup olmadığına bakmaksızın hepsini elden çıkarmaya karar vermişti. Önce 1928’de yapılan ‘Harf Devrimi’ dolayısıyla artık gözden düşmüş olan eski yazılı evrakların yakılması düşünülmüş, sonra birileri ‘niye yakalım satarız maliyeye gelir elde ederiz’ demiş, başka birileri de ‘yurtiçinde satarsak bakkalların eline geçer, biri ola ki yazıları okur, sonra evrakların tarihi değere sahip olduğu anlaşılır, biz de zor durumda kalırız en iyisi yurtdışına satalım’ demişti. Onun içinde sözleşmeye, satılan evrakların yurt dışına çıkarılma şartı konulmuştu. İhaleyi kazanan İzzet Bey, evrakları Bulgaristan’da faaliyet gösteren İsviçreli bir fabrikatöre satmıştı. Satış fiyatı da ‘okkası üç kuruş on para’ idi.
1931 yılının Mayıs ayının 11’inde, Sultanahmet’teki Maliye Evrak Hazinesi’nin önüne 20-30 kadar araba sıralanmış, kapının önüne konan baskülde çemberlenmiş evraklar tartılıp arabalara yerleştiriliyor ardından da Sirkeci’ye götürüyorlardı ki, defterdarlık binasının koridorlarında, üzerinde hademelerin gezdiği evrak yığınlarını ve taşıma sırasında arabalardan uçuşan evrakların çöpçüler tarafından süpürülerek imha edildiğini gören İbrahim Hakkı’nın (Konyalı) Son Posta gazetesinde yayınlanan yazısı üzerine skandal kamuoyuna yansıdı. Olayı öğrenen İstanbul Belediyesi’nin basınla ilişkilerden sorumlu görevlisi Osman Nuri (Ergin), konuyu bu toprakların yetiştirdiği en önemli entelektüellerden olan Muallim Cevdet (İnançalp)’e duyurmuş, duyduklarına ve gazetelerde okuduklarına inanamayan Muallim Cevdet, büyük bir şok içinde Sultanahmet’e gitmiş ve bir süre sonra, beşer kuruşa çocukların elinde topladığı ve içinde 1683 tarihli II. Viyana seferine dair ‘Yol Masraf Defteri’, Uygurca metinleri okumaya yarayan bir anahtar, Sırbistan’da ilk fethedilen yer olan Niş kalesine dair elyazmalarının da bulunduğu bir kucak evrakla ağlayarak geri dönmüştü.
İbrahim Hakkı, Osman Nuri, Muallim Cevdet ve İstanbul Mebusu Halil Ethem (Eldem) Başvekil İsmet Paşa’ya bir mektup yazarak, olayı anlatmışlar ve acilen el koymasını istemişlerdi. Bazı milletvekilleri konuyu TBMM’ye taşıyınca, sorumlular hakkında dava açılmış ancak duruşmalarda İstanbul Defterdarı Şefik Bey ‘satılan evrak yazısız, kıymetsiz kağıt parçaları ve eski defterlerdi’ diyerek kendini savunurken, olayın faillerinden Maliye Bakanlığı Müsteşarı Ali Rıza Bey, ‘Bence mesele o kadar sade ve ehemmiyetsizdir ki…’ diye başladığı savunmasını, ‘Eğer bu kağıtlar yakılsaydı, kimsenin sorumluluğu olmayacaktı’ diyerek bitirmişti. Sonuçta sorumlulara küçük cezalar verilmiş ama bunlar da Recep Peker hükümeti zamanında çıkan afla bağışlanmıştı. Bulgaristan’a satılan 200 balya ve 500 sandık evrakın ancak 8 tonu 53 balyası iki yıl sonra geri alınabilmiş ancak bu balyalar günlerce gümrükte beklemiş ve 1936’a kadar da açılmamıştı. Bulgaristan’da kalan bölümün bir kısmının 40 milyon Bulgar levasına Vatikan’a satıldığı söylenmişti.
Olayın son perdesi 1993’de dönemin Devlet Arşivleri Genel Müdürü, İsmet Binark’ın Bulgaristan’a yaptığı ziyarette açıldı. Binark, 1931’de satılan belgelerin bir kısmının tasnif edilerek Sofya’daki Cyril ve Methodius kütüphanelerinde saklandığını görünce, iki ülke arasındaki kültürel anlaşmalar çerçevesnde bu belgelerden tasnifi tamamlanmış olan 1 milyon belge,700 adet maliye defteri,405 adet icmal ve mufassal tahrir defteri, 200 adet şer’iye siciline ait mikrofilmleri ve fotokopileri 1997 yılında Türkiye’ye verilmesini sağladı. O tarihte, tasnif edilmeyi bekleyen 500 bin belgenin daha olduğu söylenmişti. Muhtemelen bunlar da tasnif edilmiştir ancak henüz Türkiye’ye geldiğine dair bir bilgiye sahip değiliz.
CHP ARŞİVİNİN BAŞINA GELENLER
Gazeteci Faruk Bildirici CHP arşivi ile ilgili araştırmasının sonuçlarını 23 Aralık 2001 tarihliHürriyet gazetesinde anlatmıştı. Bildirici’nin CHP arşivlerine merak sarmasının nedeni o sırada üzerinde büyük tartışmalar yapılan Salkım Hanımın Taneleri adlı filmdi. Filmde 11 Kasım 1942’de yürürlüğe giren ve nasıl uygulandığını dönemin İstanbul Defterdarı Faik Ökte’nin anıları olmasa hiç bir zaman öğrenemeyeceğimiz Varlık Vergisi’nin neden olduğu dramatik olaylar anlatılıyordu. Bildirici, bu görüşmelerin ele alındığı grup tutanaklarını bulma umuduyla çıktığı yolculukta CHP arşivinin ilk kez 1953’te Demokrat Parti (DP) tarafından talan edildiğini öğrenmişti. (DP arşivini de 27 Mayısçılar yok etmişti.) 1953’te CHP’nin gericilik suçlamasıyla kapatılan Millet Partisi’ne destek vermesine kızan DP, 6195 sayılı yasayla CHP arşivine el koyduktan sonra arşivi bir süre aynı kanunla kapatılan Ulus gazetesinin matbaasında bekletmiş, 2 Ocak 1959’da TBMM Müzesi’ne devretmişti. Eski Eserler ve Müzeler Genel Müdürlüğü, belgeleri tasnif etmek üzere 26 Ekim 1963’te bir heyet oluşturmuş, kitaplar kütüphanelere, kıyafet resimleri Etnoğrafya Müzesi’ne, plaklar Devlet Konservatuvarı’na, gravür ve fotoğraf camları Müzeler Genel Müdürlüğü’ne, belgeler ise Başbakanlık, Milli Eğitim Bakanlığı ve TBMM Başkanlığı’na gönderilmişti.1979’da TBMM Başkanı Cahit Karakaş, CHP’ye ait evrakı tekrar TBMM Müzesi’ne yollamıştı. Bu yorucu yolculuk sırasında arşiv malzemelerinin ne hale geldiğini tahmin etmek zor değildi.
SEKA’DA HAMUR OLDU . 12 Eylül 1980 askerî darbesiyle partiler kapatılınca, diğer partilerin arşiviyle birlikte CHP’nin DP talanından geri kalan arşivi de toplanıp SEKA’ya gönderilerek kağıt hamuru yapılmıştı! O dönemde sadece TBMM’deki CHP Grup odalarında bulunan kimi belgeler kurtulabilmişti.
Faruk Bildirici bazı ipuçlarını izleyerek Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Cumhuriyet Dairesi Başkanı Oktay Şimşek’e ulaşmıştı. Şimşek, eski meclis binası (şimdiki adıyla Ankara Kurtuluş Savaşı ve Cumhuriyet Müzesi) depolarında bulunan CHP’ye ait yüzlerce koli belgenin 1992’de kendilerine gönderildiğini doğrulamıştı. Sonunda, uzmanlar, CHP Genel Merkezi’nin 14 bürosuna ait belgelerden ilk beşinin tasnifini tamamlayarak, araştırmacılara açmıştı. Tasnifi tamamlandıkça öbür bürolara ait belgeler de peyderpey kullanıma açılacaktı. Ancak bu belgeler arasında Bildirici’nin bu maceralı yolculuğa çıkış nedeni olan Varlık Vergisi görüşmelerine dair tek satır yoktu. Sanki böyle bir kanun hiç olmamıştı, ya da gökten zembille inmişti!
VARLIK VERGİSİ BELGELERİ
Varlık Vergisi meselesinin nasıl bir tabu olduğunu, yakında Belge Yayınları’ndan Ekonomik ve Kültürel Genosid: Varlık Vergisi 1942–1944 adlı kitabı çıkacak olan Sait Çetinoğlu’nun tecrübelerinden de anlayabiliriz. Çetinoğlu’na göre Cumhuriyet Arşivi’ndeki CHP arşivi katalogunda verginin konması ve kaldırılmasına ait hiçbir bilgi ve belgenin kaydı yoktur. O dönemde Varlık Vergisi’ni ödemek için kredi almak zorunda olanların ilk adresi olan Osmanlı Bankası’nda bu döneme ait belgeler araştırmacılara kapalıdır. Bunun nedeni, bankanın kendini o dönemdeki olaylardan dolayı suçlu hissetmesi olabilir mi acaba? Çünkü o dönemde hangi firma Osmanlı Bankası’ndan Varlık Vergisi ödemesi ile ilgili kredi almışsa, kesinlikle hiçbiri bir daha belini doğrultamamıştı.
Sait Çetinoğlu, Bilgi Edinme Hakkı Kanunu’na dayanarak 3 Nisan 2007 tarihinde 27838 sayılı dilekçeyle Maliye Bakanlığı Gelir İdaresi Başkanlığı’na başvurduktan iki ay 23 gün sonra şu cevabı almıştı: “[D]ilekçede belirtilen hususların 4982 sayılı Bilgi Edinme Hakkı Kanunu kapsamında cevaplanması mümkün bulunmamaktadır. Öte yandan dilekçede belirtilen hususlar mükellefiyetinizle ilgili tereddüt edilen bir konuya ilişkin olmadığından, Vergi Usul Kanunu’nun 413 üncü maddesi gereğince görüş bildirilmesi mümkün değildir. Bilgi Edinilmesini rica ederim. Başkan a. Feyyaz Yazar Gelir İdaresi Grup Başkanı.”. Aynı talebe Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü “bilginin hak sahibinin bizzat ya da vekili aracılığı ile” tapu müdürlüklerine başvuru halinde yapılacağı belirtilmişti.
Sait Çetinoğlu Varlık Vergisi dolayısıyla elden çıkarılan mülklerin Sümerbank, Toprak Mahsulleri Ofisi, Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş, İş Bankası, Umum Sigorta, Milli Reasürans, İstanbul Belediyesi ve Vakıflar Umum Müdürlüğü gibi resmi ve yarı-resmi kuruluşlarca edinildiğine dair bilgileri tahkik etmek için benzer bir başvuruyu Vakıflar Genel Müdürlüğü’ne yapmıştı. Müdürlükten gelen yazım hatalarıyla dolu 30 Nisan 2007 tarihli e-mail’de aynen şunlar yazıyordu: “Başvurunuzda prof. ayhan aktar iletişim yayınlarında çıkan varlık vergisi kıtabının 204. sahifesinde vakıflar umum müdürlüğü tafafından da birçok gayrimenkulun satın alındığı belirtilmektedir. Sözkonusu gayrimenkullerin listesinin kimlerden satın alındığı ve satınalınma değerini de içerecek şekilde tarafıma verilmesi yazmışsınız ancak bahsettiğiniz konu ile ilgili olarak hangi gayri menkullerden bahsedildiği anlaşılamamış olup, konu hakkında daha ayrıntılı bilgilerle birlikte başvurulması halinde gerekli işlem yürütülecektir.”
Bunlara rağmen yılmayan Sait Çetinoğlu araştırmaya devam etti ancak İstanbul Büyükşehir Belediye Başkanlığı’ndan gelen son derece bozuk Türkçeli cevap da olumsuzdu: “Söz konusu talep incelemiş olmakla, Bilgi Edinme Kanunun uygulanmasına ilişkin esas ve unsurleri hakkındaki yönetmeliğin 12. maddesinin 2. fıkrası gereği Müdürlüğümüzün ayrı ve özel bir çalışma ve inceleme neticesi verebileceği bir bilgi olması ve yine aynı yönetmeliğin 21., 34. ve 36. maddeleri kapsamımda gizlilik dereceli ve açıklanması yasak, ticari sır niteliği taşıyan ve kurum içi düzenlemelerle ilgili bulunmasından dolayı bu taleb Bilgi Edinme Kanunu kapsamında değerlendirilmiş olup cevap verilememektedir.” Toprak Mahsulleri Ofisi 27 Nisan 2007 tarihli cevabında; “Kurumumuz kayıtlarının tetkikinde e-mail mesajınızda istemiş olduğunuz bilgiler ile ilgili kayıtlara rastlanmamıştır”; Şeker Şirketi 30 .4.2007 günlü yanıtında; “ İlgi e-mailinizde bahsedilen şekilde herhangi bir gayrimenkul satın alınmamıştır” denmekteydi. Türkiye İş Bankası da soruları müşteri ilişkileri kapsamında görmediğinden bilgi vermeyecekti.
Buna da şükürdü çünkü cevap bile vermeyenler vardı. Kısacası Türkiye’de bilgi edinmek, hele de böyle ayıplı konularda ise, gerçekten çok ama çok zor bir işti!
LATİFE HANIM’IN TTK’DA HAPSEDİLEN EVRAK-I METRUKESİ
İdeolojik kökenli bir sansür de Atatürk’ün ayrıldığı eşi Latife Hanım’ın mektuplarının başına gelmişti. Mayıs 1975’te yıllardan beri çektiği hastalığın kanser olduğunu öğrenen Latife Hanım, kim bilir hangi gerekçeyle evindeki bazı belgeleri yakmıştı ama Ziraat Bankası ve Osmanlı Bankası’nın kasalarında saklanan 219 adet belge, 1976 yılında, dönemin Türk Tarih Kurumu (TTK) Başkanı Enver Ziya Karal’ın teklifi üzerine, Uşaklıgil Ailesi tarafından TTK’ya verilmişti. Ziraat Bankası’ndaki kasa 1977’de, Osmanlı Bankası’ndaki kasa 1979’da açılmış ve ‘Latife Uşaklıgil Belgeleri’ TTK adına Ordinaryüs Profesör Reşat Kaynar tarafından incelenmişti. Kaynar, 10 Nisan 1979 tarihli raporunda şöyle demişti: ‘Bu belgeler gerek devrim tarihinin gerek Cumhuriyet tarihinin gerçek belgelere dayanması yolunda başlıca vazife görecek niteliktedir. Bu belgeleri incelemeksizin devrim tarihinin daha doğrusu Cumhuriyet tarihinin yazılması mümkün olmaz.” Madem bu kadar önemli belgelerdi, o halde incelemeye sunulması gerekmez mi demeyin, çünkü burası Türkiye’ydi. Belgeler üzerindeki 25 yıllık yayın yasağının kalktığı Şubat 2005’te, TTK Başkanı Yusuf Halaçoğlu, ailenin isteği üzerine evrakların açıklanmasından vazgeçildiğini söyleyerek, malum paranoyanın devam ettiğini göstermişti. Reşat Kaynar ise 25 yıl önceki incelemesine atıfla “Bir tarihçi olarak bunların o günün şartlarında kamuoyunun bilgisine sunulmasını uygun bulmadım…” diyecekti. (İpek Çalışlar, Latife Hanım, Doğan Kitap, 2006, s. 463-473.) Yani yine rejimin muhafızları, halkın neyi bilmesi gerektiğine karar vermişti. Bu saçma sansür hala sürüyor ve biz ‘devrim tarihini’ hala eksik biliyoruz!
AFET İNAN’IN SANSÜRÜ
“28 Temmuz 1918, Pazar
“Karlsbad’da geçen günlerimin anılarını bütünüyle ve olduğu gibi bu deftere geçiremedim. Bunun iki nedeni var: Birincisi, yeterince yazı yazmak için vaktim olmadı. İkincisi, her düşündüğümü, her yaptığımı, yani bütün fikirlerimi ve hayatımla ilgili sırları bu defterlere nasıl emanet edebilirdim? Hatta bu yazdıklarımı bile bir gün, ihtimal pek yakın bir günde yok etmeyecek miyim? Şimdiye kadar hep öyle olduğu içindir ki, anılarımı toplayan bir derlemem yoktur.”
Mustafa Kemal’in, “Karlsbad ve Viyana’da geçen günlerim” başlıklı altı defterlik hatıralarının son sayfasında bu samimi not vardı. Bu itiraftan sonra arşivlerdeki 34 defterin nasıl günümüze ulaştığı iyice muamma ama şimdilik bunu bir kenara bırakalım. Bilindiği gibi Mustafa Kemal, 1918 yılının Temmuz ayında, zaman zaman depreşen böbrek ağrılarını tedavi ettirmek için, bugün Çek Cumhuriyeti’nin sınırları içinde bulunan Karlsbad kaplıcalarına gitmişti. Oradaki günlerini, gecelerini, gözlemlerini, siyasete ve geleceğe dair düşüncelerini bazı defterlere not etmişti. Bunları manevi kızı TTK Başkanı Prof. Afet İnan, 1931’de Çankaya’daki eski köşkün kütüphanesinde bulmuş, götürüp Atatürk’e göstermişti. Çok duygulanan Atatürk, Afet İnan’a “Bunları sen sakla, ileride yayımlarsın” demişti. İnan, defterleri tam 48 yıl kendine sakladı, ilkin 1979’da bir konferansta kullandı, 1983 yılında da yayımladı. Ama görüldü ki, Afet İnan hatıraların bazı bölümlerini (…..) işareti ile sansürlemişti. Sansürün nedeni sorulduğunda kızgın kızgın, “Canım ne önemi var ki diğer anlattıklarının yanında. Biraz eğlenmiş, o kadar... Bilinmese ne olur?...” demişti. Atatürk’ün pek çok not defteri, Afet İnan’ın sansürü ile yayınlanmıştı ve bu belgelerin asıllarının nerede olduğu da net olarak öğrenilememişti. (Afet İnan’ın bu konudaki makalesinin internet versiyonu:http://turkoloji.cu.edu.tr/ATATURK/arastirmalar/ataturk_karlsbad_hatiralari.pdf).
1915 ERMENİ TEHCİRİ’YLE İLGİLİ HAYATİ BELGELER NERDE?
Osmanlı’dan günümüze kadar süren en katı ideolojik sansür elbette 1915 Ermeni Tehciri’ne dair evraklara uygulandı. Örneğin Osmanlı Devleti’nin Dahiliye Nezareti Şifre Kalemi belgelerinden Türkiye Cumhuriyeti arşivlerine aktarılan belgeler arasında 1915 Ermeni Tehciri’yle ilgili belgeler yok. Yine Osmanlı Mebuban Meclisi tarafından Ermenilere yönelik tehcir ve katliam suçlarını kovuşturmak amacıyla, 24 Kasım 1918 tarihinde kurulan Tedkik-i Seyyiat Komisyonu’nun belgelerinin nerede olduğu bilinmiyor. Bunların 1922 sonrasında, İstanbul’un Ankara Hükümetinin kontrolü altına girmiş olması nedeniyle İstanbul Örfi İdare (Sıkıyönetim) Kumandanlığı tarafından Ankara’da Genelkurmay Başkanlığı’na aktarılmış olması gerekir ancak belgelerin Genelkurmay (ATASE) Arşivi’nde olup olmadığına dair herhangi bir bilgi veya açıklama bugüne kadar yapılmış değil.
Aynı şekilde, İttihat ve Terakki Merkez Komitesi ile Teşkilat-ı Mahsusa’ya ait belgelerin nerede olduğu da bilinmiyor. 1919-21 yıllarında İstanbul Divan-ı Harb-i Örfi’de görülen İttihat ve Terakki merkez ve yerel yöneticileri aleyhine açılan davalara ilişkin belgelerin asılları da kayıp. Tehcir edilen Ermenilerin mallarını takip için kurulan Emval-i Metruke (Terkedilmiş Mallar) Komisyonları’nın defterleri de ortada yok. Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü’nün tapu kayıtlarını elektronik ortama aktarma isteği Milli Güvenlik Kurulu tarafından uygun görülmediği için, o dönemlerin tapu kayıtlarını incelemek de mümkün değil. Ondan sonra da dünyaya ‘Arşivlerimiz açıktır!’ diye meydan okuyoruz. Neyimize güveniyorsak?!… (Daha fazla bilgi için 25 Mayıs 2008’de bu sütunlarda yayınlanan “Taşnak arşivini bırak, Osmanlı arşivine bak” başlıklı yazıma bakılabilir.)
Özür ve düzeltme: Geçen haftaki yazıda, okuyucumuz Ertuğrul İnanç’ın dikkatimi çektiği iki hatamı özür dileyerek düzeltmek istiyorum. Cumhuriyet’in 50. Yıldönümü için bestelenen marşın bestesi değil güftesi Bekir Sıtkı Erdoğan’a, bestesi ise Necil Kazım Akses’e aitti. Abdülaziz, Halife Abdülmecid Efendi’nin dedesi değil babasıydı.
.9-11-08
.1937-1938’de Dersim’de neler oldu?
DERSİM’E RESMÎ BAKIŞ . Hatırlarsanız, 19-23 Ekim 2008 tarihleri arasında Taraf’ta yayınlanan ‘Osmanlı’dan Günümüze Kürtler ve Devlet’ başlıklı yazı dizisinin ‘Devletin isyanları önleme reçetesi’ adlı dördüncü bölümünü şöyle bitirmiştim: “Mülkiye Müfettişi Hamdi Bey, Şubat 1926’da hükümete sunduğu raporda, “Dersim, Cumhuriyet hükümeti için bir çıbanbaşıdır. Bu çıban üzerinde kesin bir ameliye yapmak ve elim ihtimalleri önlemek, memleket selameti için mutlaka lazımdır” demişti. 1931’de Birinci Umumi Müfettişi İbrahim Tali (Öngören) yöntemi açıkladı: “A. Bütün Dersimin hariçle münasebetini kat ederek (keserek) bu yüzden taarruzlarına ve ticaretlerine mani olmak, aç kalacak halkı zamanla kendiliğinden ilticaya icbar etmek (zorlamak) ve şu suretle Dersimi fenalardan tahliye. B. Her tarafı esaslı surette kapadıktan sonra ihata çenberini tedricen darlaştırmak ve fenalıklardan dolayı yakalananları derhal Dersimden çıkarak Garba atmak ve serpiştirmek.”
OKŞAMAKLA OLMAZ . “Erkânı Harbiye Reisi’ne verilen raporda ise açık konuşulmuştu: “Dersimli okşanmakla kazanılmaz. Silahlı kuvvetlerin müdahalesi Dersimliye daha çok tesir yapar ve ıslahın esasını teşkil eder. Dersim evvela koloni gibi nazarı itibara alınmalı. Türk camiası içinde Kürtlük eritilmeli, ondan sonra ve tedricen öz Türk hukukuna mazhar kılınmalıdır.”... Bu konuya önümüzdeki haftalarda, 3 Ağustos 2008 tarihli ‘Kürtleri imha etmek fikri kime aitti?’ başlıklı yazımı tekzip eden Sayın Nilüfer Bayar Gürsoy’un mektubuna cevap verirken değineceğim.” Bu hafta, Tayip Erdoğan’ın ‘Tek devlet, tek bayrağa karşı olan buyursun beğendiği yere gitsin’, Vecdi Gönül’ün ‘Rumlar ve Ermenler devam etseydi bugün aynı milli devlet olur muyduk?’ vecizeleriyle sembolize olan ırkçı zihniyetin en kanlı tezahürlerinden olan 1937-1938 Dersim harekâtlarının tarihçesini, önümüzdeki hafta ise söz konusu mektubu yayımlayacağım. Böylece her iki tarafın da ne dediği daha iyi anlaşılacak.
* * *
Bugün Tunceli, Bingöl, Erzincan, Elazığ’ı da içine alan bölgeye MÖ. 6 yüzyılda Pers KralıDarius’un egemenliğinden dolayı Dranis deniyordu. Bundan 200 yıl sonra Yunan ülkesinden kalkıp Pers ülkesine giden efsanevi ‘On Binlerin Yürüyüşü’nü anlatan Xenophon’un Anabasiseserinde bölgenin adı Derxene olarak geçer. Ermenicenin ilk kez yazı dili olarak kullanılmaya başladığı 5. yüzyıla ait Ermeni kaynaklarında bölgeden Derjan diye söz edilir. Bitlis hükümdarı Şeref Han Bitlisi’nin 1597’de kaleme aldığı Şerefname’de ise “Derzini, içinde büyük bir kilise bulunan bir kaledir. Kale ahlaksız kâfirlerin elinde bulunduğu sırada, ona Derzir adını verirlerdi. Kaleyi Habil ve Kâbil istila ettikten sonra, adı kullanıla kullanıla Derzini şeklini aldı” satırlarını okuruz. Bütün bunların ‘Dersim’ adının erken biçimleri olduğu sanılır.
Genel olarak, Dersim adının Farsçada ‘kapı’ anlamına gelen ‘der’ ile ‘gümüş’ anlamına gelen ‘sim’ kelimelerinden geldiği kabul edilir. Eski Ermeni kaynaklarında bölgede bolca gümüş olduğundan söz edilir ama bugün buna dair tek kanıt, komşu Gümüşhane ilidir. 7. yüzyılda yaşamış büyük Ermeni tarihçisi Horenli Musa ise bölgenin ismini, ‘Sim’ asıllı bir Ermeni soylusuna bağlar.
ESAS DERSİM . Tarihsel ve kültürel açıdan büyük öneme sahip olan Esas/Merkezi/Gerçek Dersim olarak adlandırılan bölge, bazı kaynaklara göre Tujik (Abbasan) ve Kutu Deresi mıntıkaları, bazı kaynaklara göre Munzur Çayı ile Pülümür Suyu (Harçik) arasındaki dağlık bölge, bazı kaynaklara göre ise Halvori, Mazgirt ve Kiğı’nın gerisindeki dağlık bölgedir. Çemişgezek ve Pertek’in de kısmen içinde bulunduğu Ovacık ve Hozat bölgesine ‘Batı Dersim’; Pülümür, Nazimiye ve Mazgirt’i içine alan bölgeye ise ‘Doğu Dersim’ denir.
1847 yılında Dersim Sancağı Erzurum vilayetine, 1859’da Harput vilayetine bağlanmıştır. Dersim adının haritalarda boy göstermesi bundan sonra olmuştur. Bu tarihten sonra bazen sancak bazen vilayet olan Dersim 1923 sonrasında vilayet yapılmış ama 1926’da lağvedilerek kazaları Erzincan ve Elazığ vilayetleri arasında bölüştürülmüştür.
PROTO ERMENİLER . Kendilerini Şafi Kürtlerden ayırmaya özen gösteren Kızılbaş (Alevi) Dersimlilerin etnik kimliği tartışılan bir konudur. ‘Erken Dersimliler’ denilen Kırmanclar birçok kaynakta ‘proto-Ermeni’ olarak tanımlanmaktadır. İddialara göre, Ermeniler tarih içinde büyük ölçüde Aleviliğe geçmiş, ama Surp Sarkis, Gağant, Zadik, Vartavar gibi eski inanç ve geleneklerini kendi içlerinde yaşatmaya devam etmişlerdir. ‘Geç Dersimliler’ ise Zazaca (Dımıli) konuşan Şeyh Hasananlılar (Abbasan, Ferhadan, Karabalan, Kureyşan) ve Seydanlılar (Kalan, Kevan, Koçan) aşiretleridir. Ancak Zazacayı Kürtçenin bir lehçesi sayanlar hepsinin kimliğini Kürt olarak tanımlarken, Zazacayı Kürtçeden ayrı bir dil olarak değerlendirenler Zaza ve Kürt şeklinde iki farklı etnik kimlikten söz edilmesi gerektiğini savunurlar.
KIZILBAŞ DERSİMLİLER . Osmanlı belgelerinde bölgedeki aşiretlerden genel olarak ‘Dirsimli’ veya ‘Dujik/Duşik’ aşiretleri olarak söz edilir ve hepsi ‘Ekrâd (Kürtler) taifesinden’ olarak sınıflandırır. Yalnızca Zazaca konuşan Balabanlar’ın Yörükan taifesinden Türkler olduğu söylenir.
Kızılbaş Kürtlerin yurdu Dersim’i hükümetin gözünde ‘çıban başı’ yapan, Dersimlilerin Osmanlı’dan beri alışık oldukları gibi özerk yaşamak istemeleri, devlete vergi ve asker vermeye yanaşmamalarıydı. Ama Cumhuriyet kadroları işi kökten halletmeye kararlıydılar. 1925 Şeyh Said, 1926-1930 Ağrı isyanlarının bastırılmasından sonra sıra Dersim’e gelmişti. 14 Haziran 1934’te Türkiye’yi etnisite esasına göre üç bölgeye ayıran 2510 sayılı İskan Kanunu çıkarıldı. 25 Aralık 1935’de bir nevi sıkıyönetim kanunu olan 2884 sayılı Tunceli İlinin İdaresi Hakkındaki Kanun çıkarıldı ve Dersim’in adı Tunceli (‘Tunç Eli’) olarak değiştirildi. Ardından Birinci Umumi Müfettişlik bölgesi kapsamında bulunan Elazığ, Tunceli, Erzincan ve Bingöl’ü içeren Elazığ merkezli Dördüncü Genel Valilik kuruldu. Bu genel valiliğin başına General Abdullah Alpdoğan atandı. Alpdoğan Paşa, 1921’deki Koçgiri ayaklanmasını gaddarca bastıran Sakallı Nurettin Paşa’nın damadıydı ve aynen kayınpederi gibi çok sert bir askerdi.
1937 ISLAHAT PROGRAMI . Bölgeye dair izlenim ve önerilerini 1935’te hazırladığı ‘Şark Raporu’nda belirtmiş olan Başbakan İsmet İnönü 18 Haziran 1937’de Genelkurmay Başkanı Fevzi Çakmak’ın da katıldığı Bakanlar Kurulu toplantısında Dersim için ‘Islahat Programı’nı açıkladı. Programa göre, Dersim’e yol, köprü, okul, kışla yapılacak, askerlik ve vergi işleri düzene konulacak, ağalık, derebeylik, şeyhlik kökünden kaldırılacak, zorbaların malları devlete geçecek, halka toprak, ziraat aletleri ve tohumluk verilecekti. Dersim’i haydut yatağı durumuna getirenler, Batı illerine nakledilecek, orada iskân edilip, namuslu, eğitilmiş vatandaşlar haline getirileceklerdi. Dersim tamamen boşaltılacak ve burada Bakanlar Kurulu’nun izni olmadan kimse oturmayacak ve yerleşmeyecekti. Böylece, resmi tarih tezine göre ‘Horasan’dan gelme öz Sünni Türk olan ama sonradan Kızılbaş Kürtlere dönüşen Dersimliler’, asıl çevrelerine, benliklerine kavuşacaktı. İnönü’nün açıkladığı önlemler arasında “Türklerin yoğun olduğu yerlerde kız ve erkek yatılı okulları açılarak Dersim’den beş yaşını doldurmuş kız ve erkek çocukların okutulup büyütülmesi, bunların kendi aralarında evlendirilerek, kendi ana ve babalarından kalan mallar ve mülklerin içinde birer Türk yuvası haline getirilmesi’ de vardı.
Aslında daha program hazırlanırken, jandarmaca aranan 3.700 kişiden 2 bini güvenlik güçlerine teslim olmuş, ‘asayişsizlik’ olaylarında önemli bir azalma kaydedilmişti. Direnen tek kesim, Kutu deresine saklanan Seyit Rıza ve yandaşlarıydı.
KEÇİLERİN MEŞE YAPRAĞI . Direnişçilerin endişelerini ve devletin onlara bakışını resmi görüşe yakın Ahmet Emin Yalman’ın Tan gazetesindeki haber gayet iyi anlatıyordu. Gazetenin diliyle ‘Hayatı başlı başına bir çapulculuk tarihi teşkil eden’ Abbasuşağı aşiretinin lideri Seyit Rıza adlı şerir (haydut) saltanat devrinden beri kati bir darbe yemediği için gitgide, servetini melanetleri kadar çoğaltabilmişti, ama hükümetin Tunçeli mıntıkasını imar ve ıslah işine başladığını görür görmez fena hiddetlenmiş, elindeki nüfuzun ve derebeylik kuvvetinin gitmemesi için’ çare düşünmüştü. Gazeteye göre Seyit Rıza halkı şu iddialarla kışkırtıyordu: 1) Aşiret kadınlarının namusu tehlikededir. Bunlar gündüzleri kocalarının, geceleri karakolla efradının malı olacaktır. 2) Hükümetin yaptırdığı karakollar, yakında bu mıntıkadan sürülecek olan aşiretlere posta mevkii olmak içindir. 3) Köylerdeki bütün halk, bir yere toplanacak, bir sıraya yapılacak evlerin içerisine tıkılacak, bu evlerin yalnız iki kapısı olacak, bu kapıların önünde birer polis bekleyecektir. 4) Ekmek ve odun vesika ile verilecektir. 5) Keçilere verilen meşe yaprağı bile vesikaya bağlanacaktır. 6) Halkın bütün kazandığı elinden alınacaktır.
HALVORİ TOPLANTISI . Gazete, bu propagandalara kanan Abbasuşağı, Yusufhan, Demenan, Haydaran, Kureyşan ve Bahtiyar aşiretlerinin, ilk olarak Seyit Rıza tarafından ‘birer tek şeker veya birer lokma ekmek, keçekülah göndermek suretiyle’ yapılan davetlere uyarak Haydaran aşireti içinde Kürpik’te toplandıklarını belirtiyor, ‘muhteris ve mel’un bir zihniyet’ taşıdığını iddia ettiği Demenan aşiretinin lideri Cebrail’in “Mektep, nahiye, bizim nemize?... Bunları ortadan kaldırmalıyız!... Hepsini hemen yakmalıyız!” diyerek isyanın işaretini verdiğini söylüyordu. Haber şöyle devam ediyordu: [T]oplantıların hemen hemen en mühimi olan Halvori toplantısı[na da] ...davet bermutat teklif ve kabul masasına birer tek şeker, bir lokma ekmek ve keçekülah göndermek suretile olmuştur. Seyit Rıza, bu toplantıda bulunmak üzere Munzur suyu kıyılarına bizzat inmiştir. Karşı sahilde bulunan Cebrail ile uzaktan uzağa bağırmak suretile konuşulmuştur. Hava biraz bozuk olduğu için hayli zahmet de çekilmiştir. Cebrail Seyit Rıza’dan daha kuvvetli tedbirler almasını istemiş, Seyit Rıza bu işte sonuna kadar elbirliğile yürünüleceğini, devlete karşı ne mümkünse yapılacağını, hükümet kuvvetlerine karşı bir cephe teşkil edilmek üzere aşiretlerin tamamile el ele vererek çarpışacağını ve bunun içinde aşiretler arasındaki şahsi kan ve kin davalarının şimdilik tamamile unutulmuş addedileceğini söylemiştir. Mahut şerirlerden Hisso Seydo da bu toplantıda bulunmuş, aht ve peyman manasına olarak Munzur suyundan bir avuç içilmiştir...” (12 Kasım 1937, Tan)
BOMBARDIMAN UÇAKLARI . İki aşiret reisinin Munzur’un iki yakasından birbirine bağırmasını ‘en mühim toplantı’ diye sunan Tan gazetesinin niyeti tam olarak anlaşılmayan merkeze yönelik çevresel bir tepkiden ibaret olan olayı ‘büyük bir isyan’ olarak gösterme gayretleri gerçekten gülünçtür, ancak Kızılbaş Dersimliler ile Türk ulus-devleti arasındaki savaşın sonu çok hazindir. 20 Eylül’de İsmet İnönü Atatürk tarafından görevinden alınmış ve başbakanlığa Celal Bayar getirilmiş, bütçeye 1 milyon liraya yakın tahsisat konulmuş, ardından Diyarbakır’dan kalkan üç uçak filosu bölgeye bombalar yağdırmıştır. Bu uçaklardan birini Mustafa Kemal’in manevi kızı ve Türkiye’nin ‘ilk kadın pilotu’ Sabiha Gökçen kullanmıştır. (Sabiha Gökçen meselesine bir başka yazıda döneceğim.) Seyit Rıza’nın aşiretine sığınan Koçgirili Alişer ve karısı Zarife öldürüldükten sonra Seyit Rıza ve iki adamı, bazı kaynaklara göre 5 Eylül’de, bazılarına göre 10 Eylül’de, kendilerine güvence veren Erzincan Valisi’ne teslim olmaya giderken tutuklanmışlardır. Dersim’in siyasi önderlerinden Baytar Nuri Dersimi ise yurt dışına kaçmayı başarmıştır.
YARGILANMALAR . Seyit Rıza ve yandaşlarının duruşması 18 Ekim 1937’de Elazığ’da başlar. Bundan sonrasını resmi görüşe yakın Ahmet Emin Yalman’ın Tan gazetesinden izleyelim: “Seyit Rıza 18 Ekim günkü duruşmada Demirhan, Haydaran ve Yusufhan aşiretlerinin elebaşlarının 20 Martta Kahmut köprüsünü yaktıklarına dair ifade veren şahide “Allaha, devlete karşı gelmek için kudurmuş muyum ben!?” diye haykırdı ve el kaldırdı. Sonra şahit Muhindili Hüseyin dinlendi... Kamer şöyle haykırmış. “Başına şapka koydun da adam mı oldun?” Şahit aşiret reislerinin yanında bir Ermeni casusuna rastladığını da söyledi. Yine bu şahidin ifadesine göre aşiret reisleri bir devlet kurmak için su içmek suretile yemin etmişler. Hüseyin Demirhanlıları ikna etmiş fakat Seyit Rıza şöyle bağırmış: “Su için yemininden dönmez!”
Şahidin bu ifadesi hakkında ne diyeceği Seyit Rızaya soruldu, kat’iyen inkâr etti. Yusufhan aşireti reisi de şahidi ithama çalıştı ve dedi ki: “Bu adam casustur, şeyh oğludur. Bizi teslim olmamaya teşvik etti.” Bundan sonra şahit Hıdır çağrıldı ve isyanın başlangıcı hakkında malumat verdi, dedi ki: “Reisler, kabile halkına, devlet kurmak için Ermeni’den dört milyon altın geldi, demişler. Reislerden Hiso da Seyit Rıza’nın evinde plan çizmiş:” Şahidin ifadesi hakkında diyecekler sorulduğu zaman inkar etti. ... Mahkeme ayın 22 sine bırakıldı.(19 Ekim 1937, Tan)
Seyit Rıza İtiraf Ediyor
Tunçeli isyanı maznunlarının muhakemelerine bugün de devam edildi. ... Bugünkü celsede bir kısım suçluların mazbut ifadeleri okundu. Dinlenen şahitler, karakolu basanların Seyit Rızanın aşiretinden ve damatlarından olduğunu, Şeyvan (Seyhanlı) aşireti reisi Hasso Seydonun da askeri mühimmatı yağman edenler arasında bulunduğu söylediler. Bu celsede en dikkate değer taraf Seyit Rıza’nın torununun şahadeti oldu. Bu torun, dedesinin 60 silahlı şahısla beraber olduğunu anlattı. Verdiği tafsilat karşısında Seyit Rıza bir hayli şaşkınlıklar geçirdi ve tevil yollu cevaplar vermek mecburiyetinde kaldı. Seyit Rızanın adamlarından Zeynel’in ifadesi de suçluları şaşırttı ve aşiret reislerini itirafa mecbur bıraktı.... (23 Ekim 1937, Tan)
Seyit Rıza ve Avenesinin Muhakemesi
Tunceli isyanı maznunlarının bugün de muhakemelerine geç vakte kadar devam edildi. Bugünkü mahkemede isyan hadisesine ait Nazimiye Hozat Malazgirt kaymakamlarının o sırada verdikleri raporlar ve suçluların silahlı olarak devlet kuvvetlerine karşı geldiklerine dair delilli telgrafları okundu. Suçlular inkâra devam etmişlerdir. Muhakeme ayın üçüne kaldı. (2 Kasım 1937, Tan)
Tunceli isyanı suçlularının muhakemelerine bugün de devam edildi.
Mahut Seyit Rıza ve suç ortakları yine mahkemenin karşısına çıktılar. Bugünkü celsede iddia makamı iddiasını okuyarak, suçlulardan bir kısmının Türk Ceza Kanunu’nun 149. maddesinin ikinci fıkrasına göre cezalandırılmasını, bir kısmının da yine ayni maddenin üçüncü fıkrasına göre cezalandırılmalarını istedi. Neticede muhakeme müdafaa için Cumartesiye kaldı. İkinci fıkraya göre cezaları istenilenler arasında Sergerde Şeyh Rıza ve oğlu ve aveneleri bulunmaktadır. Bunlar hakkında istenilen ceza idamdır. (5 Kasım 1937, Tan)
Dersim Şakilerinin Sorgusu
Dersim şakilerinin elebaşısı mahut Seyit Rıza, çok bitkin bir vaziyettedir. Muhakemenin son celselerinde suçlular, tamami(y)le şaşalamış bir vaziyetteydiler. Birbirlerini itham ediyorlardı. Seyit Rıza’nın mahkemede okunan mektuplarında, çok küstahça ve ahmakça satırlar vardır. Seyit Rıza, takip müfrezeleri çekilmediği takdirde çok kan döküleceğini, kendisinin 70 aşireti(y)le başka yere gideceğini, hükümete katiyen teslim olmayacağını yazmaktadır.... Müddeiumumînin (savcının) geçen celsede okuduğu iddianamede yalnız dokuz kişinin beraatı istenilmektedir. Kararın şu günlerde tefhim edilmesi (açıklanması) muhtemeldir. (8 Kasım 1937, Tan)
Atatürk Doğu Seyahatine Çıkıyor
Cumhurreisimiz Atatürk’ün, bugünlerde Şarki ve Cenubi Anadolu’da geniş bir tetkik seyahatine çıkmaları muhtemeldir. Büyük Şefimizin bu seyahat esnasında Mersin veya Antalya’dan vapurla İstanbul’a geçmeleri de ihtimal dahilinde görülüyor. Başvekilimiz Celal Bayar ile Dahiliye Vekili ve Parti Genel Sekreteri Şükrü Kaya ve Nafıa Vekili Ali Çetinkaya’nın da bu seyahat esnasında Atatürk’ün beraberlerinde bulunacakları öğrenilmektedir. Nafıa vekilimiz bu seyahat esnasında Diyarbekir-Cizre hattının temel atma töreninde bulunacaktır. (9 Kasım 1937, Tan)
Büyük Şefin Seyahati
Atatürk Dün Akşam Şark Vilayetlerine Bir Tetkik Seyahatine Çıktılar Beraberlerinde Başvekil Celal Bayar ile Dahiliye ve Nafıa Vekillerimiz de Bulunuyor (13 Kasım 1937, Tan)
Dersim Şakilerinin Akıbeti
Seyit Rıza, Oğlu ve Avenesi Dün Sabah Elazizde İdam Edildiler. Tunceli hadisesine ait muhakeme hitam bulmuştur (bitmiştir). Tunçeli’de isyan eden 58 suçluya ait karar tefhim edilmiştir. Bu karara göre suçlulardan 11 i idama mahkûm olmuş fakat içlerinden dördü hakkında idam cezası yaşların geçkin olmalarından dolayı 30 sene ağır hapse tahvil edilmiştir. Diğer yedi idam mahkûmları şunlardır: Seyit Rıza ile oğlu Hüseyin ve Seyhanlı aşireti reisi Hasso Seydi ve Yusufhanlı aşiret reisi Kamer oğlu Fındık ve Demenanlı aşiret reisi Cebrail oğlu Hasan, Kureyşanlı Ulikeye oğlu Hasan ve Mirza Ali oğlu Alidir. İdam hükümleri bu sabah infaz edilmiştir. 14 Suçlu hakkında beraat kararı verilmiştir. Diğer suçlular da muhtelif ağır cezalara mahkûm olmuşlardır. (16 Kasım 1937, Tan)
Cumhurreisi Dün Elaziz’de Karşılandı
Cumhurreisimiz Atatürk, bugün saat 13’te Elaziz’i ilk defa olarak şereflendirdiler. Elazizliler, Büyük şefe karşı emsalsiz karşılama tezahüratı yapıyorlardı. Önderimizin şehre ayak basmaları top ateşile selamlandı ve Atamız, kendilerini karşılayan mekteplilere, askerlere iltifatlarda bulundular. (...)
Atatürk maiyetlerinde Başvekil Bayar, Dahiliye ve Nafıa Vekilleri, orgeneral Kazım Orbay, Umumi Müfettiş Korgeneral Alpdoğan ve diğer zevat olduğu halde Tunceli’ne gitmişlerdir. Yolda Muratsuyu üzerindeki eski köprüden geçilerek eski Pertek kalesinin bulunduğu saha önünden Hozat deresi üzerinde inşa edilmiş olan beton köprüye gidildi ve Türk tekniğinin yüksek bir eseri olan bu köprünün kurdelesi bizzat Atatürk tarafından kesilmek suretiyle küşat resmi (açılış töreni) yapıldı. Bu köprünün eski adı Soyungeç ve Sungeç olduğu hakkındaki maruzat üzerine Atatürk dilimize telaffuz itibarile en kolay şekli olan Singeç adı verilmesini tensip ettiler. Dönüşte Muratsuyu üzerinde kurulmakta olan yüz metre uzunlundaki Pertek köprüsünün başına gidildi.
Atatürk köprünün fenni, mali, ve iktisadi bakımlarından kıymet ve ehemmiyeti hakkında mütehassıslar tarafından verilen malumatı dinledikten sonra Pertek kaza merkezini teşrif buyurdular. Kasaba methalinden Halkevine kadar giden yol üzerinde Atatürk’ün kudumüne intizar eden büyük bir kalabalık yüce Önderi candan gelen tezahürlerle alkışlamışlardır.
Kasaba methalinden itibaren yürüyerek gelen Atatürk, minimini mektep çocuklarının önünde durarak bunlarla ayrı ayrı konuşmuş ve içlerinden bazılarının yüzünde sivrisinek ısırmasından hâsıl olan çıban hakkında kaza doktorundan izahat alarak bunun sebebi ve tedavisi üzerinde esaslı tetkikat yapılmasını emir buyurmuşlardır.
Atatürk Pertek Halkevini ve salonunu gezmişler, kütüphane ve sahnesile diğer tesisatını çok beğenmişlerdir. Pertek’ten coşkun uğurlama tezahürleri arasında ayrılan Atatürk saat 17 de Elaziz’e avdet buyurmuşlardır... (18 Kasım 1937, Tan)
SEYİT RIZA’NIN İDAMI. O döneme Malatya Emniyet Müdürlüğü’nde görevli olan ve Emniyet Genel Müdürü Şükrü Sökmensür’in emriyle, Diyarbakır’da yeni yapılan Singeç köprüsünü açmaya gidecek olan Atatürk’ten Seyit Rıza’nın hayatının bağışlanmasını isteyecek ‘6 bin beyaz donluya meydan vermemek’ için, duruma el koyan İhsan Sabri Çağlayangil’e göre usule itiraz eden savcı izinli sayılarak göreve yardımcı getirilmiş, okuma yazma ve Türkçe bilmeyen sanıklara ne iddianame, ne avukat verilmiş, asabilmek için Seyit Rıza’nın yaşı 57’ye indirilmiş, oğlunun yaşı da 17’den 21’e çıkartılmıştı, bölge komutanı Alpdoğan Paşa, kararın yazılacağı boş kağıdı önceden imzalamıştı. Çağlayangil şöyle bitirmişti: “Seyit Rıza’yı meydana çıkardık. Etrafta hiç kimse yoktu. Ama Seyit Rıza meydan insan doluymuş gibi sessizliğe ve boşluğa bağırdı: ‘Evladı kerbelayı. Bihatayı. Ayıptır. Zulümdür. Cinayettir’ dedi. Benim tüylerim diken diken oldu. Bu yaşlı adam rap-rap yürüdü. Çingeneyi itti, ip boynuna geçirdi, sandalyeye ayağı ile tekme vurdu ve kendini astı. Gömüleceği yer türbe olmasın diye cenazesi de yakıldı...” (İhsan Sabri Çağlayangil, Anılar, Güneş Yayınları, 1990, s. 45-55.)
Bir iddiaya göre ise, Seyit Rıza’nın bedeni yakılmamış, gizli bir yere gömülmüştür. Seyit Rıza’nın varisleri devletten bugüne dek bu konuda bir bilgi alamamışlardır.
İKİNCİ DERSİM HAREKÂTI . Ancak idamlardan sadece 1,5 ay sonra Dersim’de ilkinden de kapsamlı bir harekata başlandı. Genelkurmay kitabına göre, Ovacık ilçesi adliyesi ve asker alma şubesinin istediği 1.149 kişi hakkında kanunu takibat yapan müfrezeye Kaçkerek köyünde 2 Ocak 1938 günü pusu kurulması ve toplam 9 jandarma erinin öldürülmesi üzerine, Haydaran ve Kör Abbas aşiretlerinden 100 kişi, Demananlı 50 haydut, Keçel haydutlarından 100 kişi, Abbas Aşuran ve Beyit uşaklarından 50 kadar silahlı kişiyle bunların 5-6 bin tahmin edilen aile efradını temizlenecekti. (Reşat Hallı, Türkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar (1924-1938), Genelkurmay Harb Tarihi Başkanlığı, 1972, s. 432 ve devamı)
Amacın bu olmadığı belliydi. Çünkü operasyonlar yalnız isyan bölgesi denilen yerlerle sınırlı kalmamış, devlete vergi veren, askere giden Pertek, Mazgirt, Nazimiye, Pülümür ilçe ve köylerini, hatta Dersim’i aşarak Erzincan’ı da içine almıştı. 31 Ağustos’a kadar süren ikinci ‘tedip’ ve ‘tenkil’ harekâtında, Genelkurmay kaynağı tarafından ‘haydut’, ‘eşkıya’, ‘şaki’, ‘dağlı’ diye nitelenen ve bu gruplar yine kitabın diliyle ‘imha edilmiş’, ‘temizlenmiş’, ‘köyleri yakılmış’tı. 6-16 Eylül 1938 arasındaki harekâtın bilançosu ise şöyleydi: “Tarama bölgesinden ölü ve diri 7.954 kişi çıkarılmıştır. 1.019 silah toplanmıştır.” (Reşat Hallı, s. 478) Gayri resmi kaynaklara göre ise ölü sayısı bunun kat kat üstündedir.
VE SÜRGÜNLER . ‘Tarama’nın ardından İçişleri Bakanı Şükrü Kaya tarafından bizzat seçilen 3.470 kişiden oluşan 347 aile Tekirdağ, Edirne, Kırklareli, Balıkesir, Manisa ve İzmir gibi Batı illerine serpiştirilerek yerleştirilirler. Mustafa Kemal, hastalığı dolayısıyla Celal Bayar tarafından okunan 1 Kasım 1938’deki Meclis’i açış konuşmasında Tunceli’de ‘haydutluk ve eşkıyalık olaylarının bitirilerek ulusal egemenliğin sağlanmasından duyduğu kıvancı’ dile getirmiş, İsmet İnönü ‘Dersim müşkilesinden kurtulduk’ demiştir. Halbuki, dağlara sığınanların mücadelesi 1946 affına dek sürecek, bölgenin yasak bölge olmasına ise ancak 1948’de son verilecektir.
ÇAĞLAYANGİL’İN KORKUNÇ İDDİASI: “ORDU GAZ KULLANDI” . Dersim müşkilesine son verirken kullanılan araçların neler olduğunu geçtiğimiz aylarda bana posta ile ulaştırılan bir ses kaydından öğrendim. Kayıtta Süleyman Demirel hükümetlerinin ünlü Dışişleri Bakanı İhsan Sabri Çağlayangil’le emekli olduktan sonra, 1986’da yapılan bir röportajdan bir bölüm vardı. Çağlayangil’i yakından tanıyan birkaç kişiye kaydı dinlettikten sonra, sesin kendisine ait olduğundan emin oldum. Röportaj Çağlayangil’in evinde yapılmışa benziyordu, çünkü arada Çağlayangil’in eşinin sesi de duyuluyordu. Özellikle son cümleleri tüyler ürpertici olan bantın dökümünü kelimesi kelimesine aktarıyorum:
KANLI BİR HAREKET . “.....Tercümana Kürtçe anlattı. Tercüman bize tercüme etti. [Kürt adam şöyle dedi] ‘Beyanatınız bizi duygulandırdı. Vereceğiniz isimler üzerinde inceleme yaptık. Üç tanesi hariç bunları size teslim etmeye karar verdik.’ Abdullah Paşa bu üç tanenin kim olduğunu sordu. İçlerinden biri bu kadın. Bir tane de başka adam var. Abdullah Paşa bu üç kişinin istisna edilmesine razı olamayacaklarını, bu üç kişinin de teslimi gerektiğini kabul ettiklerini beyan etti ve bu üç kişinin istisnasının sebebi sordu. Kürt büyük bir samimiyetle dedi ki: ‘Bir adamın bir kocası olur dedi. Siz bir hareket yapıyorsunuz. Bu hareket gelir geçer. Buraları yine Kürt ağalarına kalır. O zamanlar bize zulüm ederler. Bizi kurtaramazsınız siz. Siz bütün Dersim’e hâkim olsanız, oraya devlet otoritesi girse zaten biz ağaya kul olmalıyız. Ama siz yoksunuz, bizim daimi muhatabımız ağa olduğu için ve kudret de onda olduğu için ve bunlar da şeyh olduğu için, din büyükleri olduğu için, size değil onlara itaate, sizin değil onların söylediğini yapmaya mecburuz.’ Abdullah Paşa, şimdiye kadar bu işin böyle olduğunu, fakat hükümetin bundan sonra kararlı olduğunu, Dersim’i de yurdun öbür parçaları gibi hükümetin otoritesinin cari olduğu ve hükümetin üstünde tek bir otoritenin bulunmadığı yer yapmakta kararlı olduğunu, ağaların lafına kapılmamasını, meseleyi tekrar tezekkür etmelerini söyledi. Bunlar kabul etmediler. Sonra biz geri döndük. Yani meclise. Neticeyi söylüyorum. Bunlar kabul etmediler. Mağaralara iltica etmişlerdi. Ordu zehirli gaz kullandı. Mağaraların kapısının içinden. Bunları fare gibi zehirledi. Yediden yetmişe o Dersim Kürtlerini kestiler. Kanlı bir hareket oldu. Dersim davası da bitti. Hükümet otoritesi de köye ve Dersim’e girdi. Dersim böyle bitti. Bugün Dersim’e rahatça gidebilirsiniz. Jandarma da gider siz de gidersiniz. Yalnız son zamanlarda bilhassa sınırlarda dış tesirlerden Kürtlerin bağımsızlık hareketi başladı. Kürtlerin bir bölümü Türkiye’de, bir bölümü İran’da....” (Kayıt burada bitiyor.)
Eğer Çağlayangil’in dedikleri doğruysa ‘Dersim’de soykırım yapıldı’ diyenlere nasıl itiraz edeceğiz?
Not: Gazetedeki sayfamda, bu kaydın bir kopyasını Internet sayfasına koyacağımı duyurmuştum ama, teknik ekip henüz bunu halledemedi. İsteyenlere kaydı göndermeye çalışacağım. Ama ilerde daha kolay bir yol bulmayı umuyorum.)
Kaynakça: Reşat Hallı, Türkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar (1924-1938), Genelkurmay Harb Tarihi Başkanlığı, 1972, M. Kalman, Belge ve Tanıklarıyla Dersim Direnişleri, Nûjen Yayınları, 1995, Nurşen Mazıcı, Celal Bayar’ın Başbakanlık Dönemi (1937-1939), Der Yayınları, İstanbul, 1996; Dersim, Jandarma Genel Komutanlığı’nın Raporu, Kaynak Yayınları, 1998; İsmail Beşikçi, Tunceli Kanunu (1935) ve Dersim Jenosidi, Belge Yayınları, 1990; Mehmet Bayrak,Alevilik ve Kürtlük, Öz-Ge Yayınları, Ankara, 1997.
.16-11-08
.Atatürk Dersim’i vuracağız dedi, vurduk”
Bu hafta, daha önce sözünü ettiğim gibi, 3. Cumhurbaşkanı Celal Bayar’ın kızı Sayın Dr. Nilüfer Bayar Gürsoy’un, 3 Ağustos 2008 tarihinde bu sütunlarda yayınlanan ‘Kürtleri imha etmek fikri kime aitti?’ başlıklı yazıma yaptığı itirazları ve benim bunlara verdiğim cevaplarımı okuyacaksınız. Mektubun ilk bölümleri Celal Bayar’ın Doğu (veya Kürt, veya Dersim) politikasına ilişkin. Geçen haftaki ‘1937-1938’de Dersim’de neler oldu?’başlıklı yazımda bu politikalar hakkında epey bilgi verdiğim için, bu yazıda, sadece eksik kalan yerleri tamamlamakla yetineceğim.
SON KEZ . Celal Bayar’ın örgütleyicilerinden olduğu 1913’te başlayan Ege’deki ‘Rum kaçırtması’na ilişkin itirazlara cevaplarımı ise biraz daha geniş tutacağım. Böylece Savunma Bakanı Vecdi Gönül’ün tartışmaya açtığı mübadelenin arka planı biraz daha aydınlanacak. Her iddiaya ilişkin cevabımı Sayın Gürsoy’un mektubundaki ilgili paragrafların altında görebilirsiniz. Ancak, Sayın Gürsoy bu yazıma da, şimdi yaptığı gibi, babasının kitapları dışında bir kaynak göstermeden itiraz ederse, bir daha mektubunu yayınlamayı düşünmüyorum. Çünkü bu yolla bir yere varamayacağımız gibi, uzayan bu tartışmanın, siz okuyucuların değişik konularla buluşma hakkını ihlal ettiği kanısındayım.
* * *
NİLÜFER GÜRSOY’un itirazı: 3 Ağustos 2008 tarihli gazetenizde çıkan Ayşe Hür’ün “Kürtleri imha etmek fikri kime aitti?” başlıklı yazısı, daha önce yazmış olduğu 13 Temmuz 2008 tarihindeki “Kımıl olayından 49’lar davasına” başlıklı yazısına vermiş olduğum cevaba cevap teşkil ediyor. Bu yazısında da bazı tarihi olaylarla ilgili yanıltmalar ve gerçekle bağdaşmayan yorumlar var. Bunların gazetenizde düzeltilmesi için yazmak gereğini duydum. Bu yazıma da yer vermenizi ve yanlışların düzeltilmesini isteyeceğim.
Değineceklerime yazı başlığı “Kürtleri imha etmek fikri kime aitti?” sözünden başlayacağım. Konu, bir kısım Kürtleri asmak iken ve cezalandırılacakların sayısı kaynaklara göre bin ile beş bin veya iki bin beş yüz arasında değişirken; iki makale arasında ne oldu da bu tartışmadan ileriye gitmeyen sözde kalmış bir iddia “Kürtleri imha etmek...” şeklini aldı, tırmandırıldı, soykırıma dönüştürülmeğe çalışıldı?
AYŞE HÜR’ün cevabı: ‘Kürtleri imha etmek’ ifadesini Sayın Gürsoy’un ‘Kımıl Olayı’ndan 49’lar Davası’na adlı yazıma gönderdiği tekzip mektubundan ödünç aldım. Sayın Gürsoy, ‘bin ile iki bin beş yüz kadar Kürt’ün asılması’ fikrinin Celal Bayar’dan değil de Cemal Gürsel’den çıktığını ispatlamak için, Ferzende Kaya’nın kitabından şu alıntıyı yapmıştı: “49’lar tutuklanmadan önceki günlerde, Reisicumhur, Başbakan, Dışişleri Bakanı, İçişleri Bakanı ve Genelkurmay Başkanı toplantı halindedirler. Konu, Kara Kuvvetleri Komutanı Cemal Gürsel Paşa’nın Doğu ile ilgili raporunun konuşulması. Özet olarak, Kürtler silahlanmışlar; devlete başkaldırabilirler; tedbir olarak beş bin veya iki bin beş yüz kişiyi toparlayıp imha edelim veya kamplarda alıkoyalım, fikri tartışılıyor...” (Ferzende Kaya, Mezopotamya Sürgünü, Anka Yayınları, İstanbul 2003, s. 133). Benim tek yaptığım, koyu renkle gösterdiğim ifadeyi başlığa taşımak oldu.
* * *
NİLÜFER GÜRSOY’un itirazı:Celal Bayar’ın Şark Raporu’na gelince; yazar tekrar tarafsız bir gözle ve dikkatle okuyacak olursa görecektir ki, şiddet değil, Doğu halkını korumaya alan fikir hâkimdir. Genel olarak yöre halkını kalkındırmayı hedeflemiştir:
“Doğu illerinde hâkimiyet ve idare bakımından göze çarpan açık bir hakikat vardır: Şeyh Sait ve Ağrı isyanları’ndan sonra Türklük ve Kürtlük ihtirası, karşılıklı şahlanmıştır. İsyan edenleri cezalandırmak için şiddetin manası, anlaşılır ve yerindedir. İsyandan sonra, fark gözetmeksizin idare etmek de, bundan ayrı ve mutedil bir sistemdir.” (C. Bayar, Şark Raporu, Kaynak Yayınları, s.64).
Yurt içinde herhangi bir çatışma, kaynaşma varsa bunun tedbirini almak ve sükûnu sağlamak devletin görevidir. Nitekim 1937’deki Dersim isyanında Başbakan olarak elbetteki Bayar, sorumluluğu üstlenen kişidir. Ancak “harekâta bizzat katılmıştır” sözü gerçek dışıdır. Katıldığı 23 Ağustos 1938’deki askerî manevradır.
AYŞE HÜR’ün cevabı:O günün gazetelerine bakan herkes rahatça görebilir ki, Bayar Hükümeti’nin Dersim’de yürüttüğü harekâtı, dünya ve Türkiye kamuoyunun gözünden kaçırmak için olay gazetelere ‘Fırat ve Murat kıyılarında yapılan manevralar’ olarak aksettirilmişti. Birinci Dersim Harekâtı’na katılan Sabiha Gökçen’e verilen madalya bile gazetelerde “gerek kurslarda, gerek Türk hava ordusu mektep ve kıt’alarında [gösterdiği] büyük muvaffakıyetler ve son atışlı tatbikatta kahramanca hizmet” yüzünden verilmiş gibi sunulmuştu. (Havacılık ve Spor, 15 Haziran 1937, S.193)
Yani o yıllarda, ‘manevra’, ‘tatbikat’ gibi terimler, kanlı bir askerî harekâtın kod adıydı. Dersim’de olanlara dair resmi anlatıyı öğrenmek bile, ancak 1972 yılında Genelkurmay Harb Tarihi Başkanlığı’nın Türkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar (1924-1938) adlı kitabının yayımlanmasıyla mümkün olmuştu. Ama işin ‘gayri resmi’ yanını hâlâ tam bilmiyoruz.
Bu ‘manevra’lardan birinde Dersim’in kaderi belirlemişti. Bu olayı Celal Bayar’ın ağzından dinleyelim: “Şimdi, Mareşal, Erkan-ı Harbiye Reisi (Genelkurmay Başkanı), ben başbakanım. Atatürk malum... Üçümüz Dersim’de yapılan büyük ordu manevralarındayız. Manevranın da sonuna gelmek üzereyiz. Üçümüz bir arada ‘Ordunun emniyeti bakımından strateji ne olmalıdır?’, onu görüşüyoruz. İkisi de Birinci Cihan Harbi’nde muharebe etmişler. Ben daha çok izleyiciyim. Malumatları geniş... Oradaki her şeyi biliyorlar. Hatta şahsen casusları bile biliyorlar. Dersim’in o halde kalırsa her zaman ordunun emniyeti bakımından tehlikeli olacağını görüşüyorlardı... O sırada biz konuşurken, Dersimlilerin jandarma karakollarımızdan üç-dört tanesini bastıkları haberi geldi. Atatürk’le göz göze geldik. Birbirimizi anlıyorduk. Atatürk benim yüzüme baktı. ‘Ne olacak?’ dedi. Anlıyorum, orada emniyet tesis edilecek. Ne olursa olsun bana hitap edecekler. Hükümet reisi benim. ‘Anlıyorum efendim, bana hitap edişinizin manasını’ dedim. Atatürk: ‘Sorumluluğu üzerime alıyorum, vuracağız Dersim’i’ dedi ve vurduk...” (Kurtul Altuğ, “Celal Bayar Anlatıyor”, Tercüman, 17 Eylül 1986.) Bu mülakatta, Celal Bayar, asıl sorumlunun Atatürk olduğunu ima ediyor, ama kendisinin ‘etkisiz’ eleman olduğunu kabul etmek zor.
Geçen hafta yayınladığım İhsan Sabri Çağlayangil’in konuşmasından anlaşıldığına göre ‘Dersim’i vurmak’ için zehirli gaz kullanılmış, mağaralara sağınmış Dersimliler (Çağlayangil’in deyimiyle) ‘fare gibi zehirlemiş’, ‘yediden yetmişe kesilmişler’ di. Eğer, Sayın Gürsoy, bu tarz bir müdahaleyi, ‘sükûnu sağlamak’ faslından mubah görüyorsa benim kendisine söyleyecek sözüm yok.
* * *
NİLÜFER GÜRSOY’un itirazı: Adı geçen Hava Kuvvetleri Komutanı Muhsin Batur, tabii senatör değildir. Senatoya kontenjan senatörü olarak girmiştir.
AYŞE HÜR’ün cevabı: Sayın Gürsoy haklıdır. Muhsin Batur tabii senatör değil kontenjan senatörüydü. Bu bilgiyi, Celal Bayar üzerine bir doktora tezi hazırlayan Sayın Nurşen Mazıcı’nın kitabından (Celal Bayar Başbakanlık Dönemi (1937-1939), Der Yayınları, s. 84) almıştım. Bilgiyi, başka kaynaklardan kontrol etmeden kullanmakla hata etmişim, özür dilerim.
* * *
NİLÜFER GÜRSOY’un itirazı: Rumların Ege Bölgesi’nden çıkarılma/çıkmasına gelince; yazarın iddia ettiği gibi “Halbuki bu işlerin yapıldığı günlerde ne Rum halkının Osmanlı Devleti’ne ihaneti, ne başka bir devlete tabiiyeti ne de Yunan askerinin Batı Anadolu’yu işgali söz konusuydu. Yani bir devlet, kendi vatandaşını, kendi tebaasını ülkeden zorla çıkarmaya çalışıyordu” sözleri o günlerin tarihi hakikatleri ile hiç örtüşmüyor. Anadolu topraklarını işgal niyeti, işgalden çok önceki yıllardan başlıyor. Anadolu’yu işgal konusunda iddia edilenin aksi kanıtlarını General Metaksas’ın Venizelos’a verdiği raporda görürüz (Celal Bayar, Ben de Yazdım, c.5, s.111-116.) İşgal niyetleri 1913’de masaya yatırılan raporla anlaşılmaktadır.
Bayar’ın Eşref Kuşçubaşı’dan naklen verdiği kısımlarda da o günlerin gerçek manzarası ortaya çıkmaktadır:
“...İzmir ve havalisi, cidden büyük bir tehlike içindeydi. İkinci Abdülhamit’in tamamen gayrı milli olan siyaseti, Yunan megalo-ideasını öylesine pişirmiş, Etniki-Eterya’nın faaliyeti, öylesine dal budak salmıştı ki, kasten kıyılara ve stratejik noktalara teksif edilmiş olan Rum unsuru, bir anda ayaklanacak ve ordumuzu arkadan vuracaktı.
“Elimizdeki vesikalar, inanılmaz hazırlığın ne derece ilerlediğini gösteriyordu... Bunlardan Edremit’ten İzmir’e kadar olanlar Midilli’ye, Urla ve İzmir çevresi ise Yunan genelkurmayı tarafından nazari olarak Sakız’a bağlanmıştı. Askerlik çağına gelenler, bir vesile ile bu adalara gidiyorlar, orada eğitim görüyor, terbiye ediliyorlardı...” (Bkz. Ben de Yazdım, s. 104.)
“1- İstanbul’dan itibaren Milas’a kadar bütün sahil, maharetle teksif edilmiş Rum ekseriyetle dolu idi. 2- Bunlar, kadroları Midilli, Sakız ve Sisam’da olan üç Yunan kolordusunun bölgelerine taksim edilmişlerdi. Askerlik çağına gelen Rum delikanlıları bu adalara gidiyorlar, askerî eğitim ve terbiye görüyorlar, kendilerine dahili isyan ve harici harp vukuunda ifa edecekleri hizmetler talim ve tebliğ edildikten sonra yerlerine dönüyorlardı.” (A.g.e., s.106).
AYŞE HÜR’ün cevabı: Sayın Gürsoy, bu iddialarını sadece babasının hatıratına dayandırabilmiş. Babasının şahidi de, bu kaçırtma operasyonunu uygulamaya koyan İttihatçı Kuşçubaşı Eşref. ‘Minareyi çalan kılıfını hazırlar’ lafını akılda tutup, başka kaynaklardan olayın arka planına bakalım:
Balkan Harbi sonrasında devletlerarası ilk nüfus mübadelesi 29 Eylül 1913’te Bulgaristan’la yapılan anlaşma uyarınca sınır bölgesindeki 9714 Müslüman aile ile 9472 Bulgar ailenin karşılıklı olarak değiştirilmesi biçiminde olmuştu. (Yusuf Hikmet Bayur, Türk İnkılabı Tarihi, cilt II, Kısım II, TTK Yayınları, 1983, s. 486) Osmanlı Hükümeti Bulgaristan’la yapılan mübadelenin bir benzerini Yunanistan’la yapmak istediğini Venizelos’a 21 Mayıs 1914’te bildirmiş; Venizelos 22 Mayıs 1914’te prensip olarak benimsediğini bildiren bir mektup yazmış, resmi Yunan görüşü ise 27 Haziran 1914’te iletilmişti. Buna göre Yunanistan sadece halkın arzusu ile olursa mübadeleyi kabul ediyordu. (Canlı Tarihler, Galip Kemali Söylemezoğlu Hatıraları, Atina Sefareti (1913-1916), Türkiye Yayınevi, 1946, s. 56-66, 102-103.)
Ancak İttihat ve Terakki, anlaşmanın imzalanmasını beklemeden Ege ve Trakya bölgesinde, devlet için bir risk veya tehdit kabul edilen Hıristiyan varlığını asgari ölçüye indirmek için daha 1913’te harekete geçmişti. Zorunlu göçler 1914 Mart’ından sonra sistematik hal aldı ancak gerek büyük devletlerin, gerekse Yunanistan’ın ve Osmanlı Devleti’ndeki Rum cemaatinin tepkisi üzerine Hükümet, Talat Paşa başkanlığında bir delegasyonu, çeşitli elçiliklerden birer memur eşliğinde, inceleme yapmak amacıyla Ege bölgesine yollamak zorunda kaldı. 1 Temmuz 1914’te Osmanlı kabinesine bir rapor sunan Talat Paşa, raporunda bölgede Rumlara terör ve şiddet uygulandığını itiraf ediyordu. Sadece Haziran 1914’te Ayında Foça’da meydana gelen katliamda Amerikan ve Alman kaynaklarına göre sadece bir hafta içinde 50 kişi katledilmişti. 25 Haziran 1914 tarihli bir başka rapora göre, bu dönemde İzmir ve civarında katledilenlerin sayısı ise 500-600 civarındaydı. (NA/RG 59, 867.00/630 ve 632.)
Venizelos Ekim 1914’teki bir görüşmede, Atina Büyükelçisi Galib Kemali Bey’e bu durumdan açıkça şikâyet edecek ve Rumların sürgününe son verilmesini ve anlaşma yapıldıktan sonra sürülmelerin yapılmasını isteyecekti. Bir Alman belgesinde şöyle yazıyordu: “Talat Bey...hiç çekinmeden hükümetin Dünya Savaşını bahane ederek, dış ülkelerin diplomatik müdahalelerine aldırmaksızın, ülkeyi iç düşmanlardan –her türlü mezhebe bağlı tüm Hıristiyanlardan– tamamen temizlemek istediğini anlattı.” (PA-AA/Botschaft Konstantinopel/Bd. 169. Halep Konsolosu Rößler’den İstanbul Büyükelçiliğine 6 Haziran 1915 tarihli rapora Büyükelçi Mordtmann tarafından düşülen not.)
Bunlar olurken Birinci Dünya Savaşı patlak vermiş, Osmanlı Devleti Almanya’nın yanında savaşa girmek için Goeben ve Breslau olayını örgütlemişti. İstanbul Alman Büyükelçiliğinde askerî ataşe olarak görev yapan Hans Humann, 1 Kasım 1914’te yolladığı bir raporunda, Venizelos’un Almanya’nın Atina büyükelçisine, Türkiye ile İttifak güçleri arasındaki savaşta kesinlikle ‘tarafsız kalacağı’ sözünü verdiğini aktarmıştı. Venizelos’un savaşta tarafsız kalmak için iki önemli şartı vardı: Osmanlı Devleti, Ege adalarına yönelik provokasyon yapmayacak ve Rum vatandaşlarını zorla sürgün etmeyi durduracaktı. (Ernst Jaeckh Papers, Yale University Papers, Grup no. 467, Kutu 1, Dosya 17.) Ancak köy boşaltmaları devam etti. Örneğin 25 Nisan 1915’te Konya vilâyetine çekilen bir telgraftan, sadece sahil bölgelerinde şüpheli görülen Rumların yerlerinden kaydırılması konusunda 23 Ocak 1915’te alınmış bir Başkumandanlık kararı olduğu, bu kararın iç bölgelerdeki Rumlara uygulanmaması gerektiği bildiriliyor ve merkezden habersiz olarak Isparta’dan sürülmüş olan 30 civarında Rum’un tekrar çıkartıldıkları yerlere iadesi isteniyordu. (BOA/DH.ŞFR., nr. 52/104.)
1916’ın bahar aylarında Midilli, Sakız ve Sisam adalarının İttifak güçlerince işgal edilmesi; Doğu’da Rus birliklerinin ilerlemesi ve Yunanistan’ın Rusya ve İngiltere’nin yanında her an savaşa girmesinin bekleniyor olması üzerine köy boşaltmalarına hız verildi. Örneğin Teşkilat-ı Mahsusa’nın has adamlarından Bahaettin Şakir’in Aralık 1916’da Samsun bölgesine gelmesinden sonra 18 köy tamamen 15 köy kısmen yakıldı. 1917 Ocak ayında Samsun’dan 4 bin kişi önce Havza sonra Çorum’a sürüldü. Rumlar, daha önce boşaltılmış olan Ermeni köylerine yerleştirildiler. Bunu, Giresun ve Amasya yöresinin boşaltılması takip etti.
Celal Bayar’a göre savaş öncesi sadece İzmir ve civarından 130.000 dolayında Rum zorla Yunanistan’a göç ettirilmişti. Bayar’ın şahidi Kuşçubaşı Eşref ise sadece 1914 içinde ve harbin ilk aylarında, Ege mıntıkasında ve bilhassa sahillerde yuvalanmış ve kümelenmiş olan Rum-Ermeni nüfustan 1.150.000 kişinin sürüldüğünü belirtmişti. (Bayar, Ben de Yazdım, Baha Matbaası, 1967, C. 5, s. 1568, 1576.) Rumlardan boşaltılan köylere ise sistematik biçimde Müslüman muhacirler yerleştirilmişti.
* * *
NİLÜFER GÜRSOY’un itirazı:1913 yılında Rumların İzmir’den göçmesini, Milli Mücadele’nin başarı ile sonuçlanmasını sağlamış olan hareketler arasında görmemek ve kınamak mantığını, bu ülkenin vatandaşı olarak anlayabilmek mümkün değil. Yazar neyin müdafaasını yapmaktadır? Eli kolu bağlı olarak vatanın istilasını mı beklemeliydi?
Milli Mücadele sürecinde o günün şartlarıyla mukabil tedbirler alınmaya çalışılıyor ve başarı ile alınıyor. Çıkartma olayı bu süreç içerisinde ve istihbarata göre alınmış müşterek bir karardır. Mahmut Celal Bey (Bayar) da bu kararın, bölgedeki siyasi baş sorumlusu olarak üstüne düşeni yapmıştır. Rumlar evlerindeki saksılarını da alarak yabancı gemilerle yurdu terk ediyorlar.
AYŞE HÜR’ün cevabı: Elimizdeki belgeler, 1913-1916 kaçırtmasının ‘Rum ihaneti’ yüzünden değil, Balkan Savaşı’nın ardından Anadolu’ya akan Müslüman muhacirlere yer bulmak için yapıldığını gösteriyor. (Elbette, esas ‘devletin ve sermayenin Türkleştirilmesi’ başlığı altında toplayabileceğimiz ideolojik ve ekonomik gerekçeler var ama yerim az olduğu için o kadar derine inmeyeceğim.) Dünyaya sadece milliyetçilik gözlüğü ile bakanlar, bunları ‘kutsal’ bir misyon olarak görebilirler ama Dr. Gürsoy gibi aydın birinin, o günün az gelişmiş hukuk anlayışına göre bile, belirli kurallara uymadan yaptırılan yer değiştirmelerin, ‘savaş suçu’ veya ‘insanlık suçu’ kapsamında değerlendirildiğini bilmesi gerekir.
‘Rum kaçırtması’ sayesinde Milli Mücadele’nin başarıya ulaştığı iddiasına gelince, aksine Yunan ordusunun 27 Haziran 1917’de İtilaf Devletleri’nin yanında savaşa girmesi ve 1919’da Ege’ye çıkartma yapmasının nedenlerinden biri, 1913-1916 arasındaki olayların intikamını almaktı. Belki 1922 çekilişi sırasında, Ege bölgesinde büyük katliamlara imza atmalarının nedenlerinden biri de buydu. Ne demişler, ‘rüzgâr eken, fırtına biçer...”
* * *
NİLÜFER GÜRSOY’un itirazı: Yazarın köşe adı “Tarih defteri” olduğuna göre, yazıların tarih metoduna sadık kalarak yazılmasını beklemek okuyucunun hakkıdır. Bir araştırmacının uyması gereken hususları sıralayacak olursak: ele alınan konuların gerçeklere uyması; dayanılan kaynakların sağlam olması; çelişkili görüşler varsa, karşıt kaynakların da incelenmesi ve dikkate alınması gerekir. Yazarı da en çok ilgilendirecek olan, alınan tarih dilimi zamanındaki şartlara ve gerçeklere sadık kalınması; anakronik ideoloji ve kasıtlı yorumlarla bunların çarpıtılmamasıdır. Aksi halde ‘Tarih Defteri’ maksatlı bir karalama defterine dönüşür. İmza: Dr. Nilüfer Bayar Gürsoy.
AYŞE HÜR’ün cevabı: Bildiğim kadarıyla Sayın Gürsoy tıp doktorudur. Ben ise tarih eğitimi almış, 1992’den beri yoğun biçimde tarihle uğraşan, halen tarih doktorası yapan biriyim. Sayın Gürsoy’un tarihle ilgisi babasının hatırasını korumakla sınırlı görünüyor. Ben ise, sadece bilimsel merakla tarihe bakıyorum. (Bu arada, ‘maksatlı bir karalama’ iddiasını yakışıksız bulduğumu söylemeliyim.) Sayın Gürsoy, babasını savunmak için, sadece babasının anılarına dayanıyor, ben ise Bayar’ın anılarının yanı sıra, yerli ve yabancı arşiv belgelerine dayanıyorum. Kimin ‘tarih metoduna sadık kalarak’ yazdığının kararını okuyuculara bırakıyorum.
Elbette, hâlâ çok eksiğim var. Hatalar yapıyorum. Her hafta, değişik bir konuda, değişik bir döneme ait ciddi bir tarih yazısı hazırlamak kolay değil. Karşılaştığım zorluklardan biri, konularımla ilgili belgelere ulaşmak. Bunun nedenlerini arşivler hakkındaki yazımı okuyanlar tahmin edebilir. İlginçtir, doktorasını Celal Bayar hakkında yapan Nurşen Mazıcı’nın kitabının önsözündeki satırlar, Sayın Gürsoy’un da, belge konusunda pek eli açık olmadığını düşündürüyor. Mazıcı şöyle yazmış: “Araştırmamıza başlarken döneme özgü belge bulabilme umuduyla, Bayar’ın kişisel kitaplığından yararlanmak üzere kızı Sayın Nilüfer Gürsoy’a başvurdum. Ancak yaklaşık 100 kolideki bu kaynakların sınıflandırılmasının yapılmadığı ve Umurbey’deki Celal Bayar Vakfı’nda da gerekli belge ve kaynaklara ulaşamayacağım iletildi... Bayar’a özgü kaynaklar ve belgelerin sınıflamasının kısa sürede yapılarak bilim adamlarının yararlanmasına sunulmasını diliyor ve bu çalışmadaki tüm eksik ve yetersizliklerden kendimi sorumlu tutuyorum.”
Bu satırlar 1996’da yazılmış. O tarihten bu yana Celal Bayar’ın 100 kolilik arşivi araştırmacılara açıldıysa, Sayın Gürsoy’dan özür dilerim. Ama açılmadıysa bana ‘bilimsel metodoloji ve kaynak’ konusunda ders veren Sayın Gürsoy’un, biz araştırmacılara özür borcu olduğu açık.
KAYNAKÇA: Rum kaçırtması ile ilgili bilgileri Taner Akçam’ın Ermeni Meselesi Hallolunmuştur(İletişim, 2008, s. 79-131) kitabından derledim. Ayrıca, geçen haftaki yazımda geçen ‘Geç Dersimliler’, ‘Erken Dersimliler gibi kavramların Dersimli Seyfi Cengiz adlı araştırmacıya ait olduğu, halbuki adının kaynakçada geçmediği yolunda eleştiriler aldım. Kasıttan değil, bilgisizlikten doğan bu eksikliği düzeltir özür dilerim. Seyfi Cengiz’in bu konuda kitabı var mı tespit edemedim ama internette Dersim hakkında makaleleri var. İlgilenenlere duyururum.
* * *
AÇIKLAMA VE ÖZÜR: Geçen haftaki ‘1937-1938’de Dersim’de neler oldu?’ başlıklı yazının internetteki nüshasındaki tarih hataları için özür dilerim. Geçtiğimiz hafta bilgisayarımı ve mail adreslerimi felç eden bir virüs saldırısına maruz kaldım. Bu dönemde üzerinde çalıştığım belgelerin tümünde, bazı düzeltmelerin hafızaya kaydedilmediğini sonradan fark ettim. Bunlar arasında sözünü ettiğim yazı da varmış. Bu yazıyı Taraf’ın web sayfasından kendi sitelerine taşıyanların, eski nüshayı düzeltilmiş bu nüsha ile değiştirmelerini rica ederim.
.23-11-08
.Her Türk asker mi doğar?
Bugün askerlik hizmeti yapmaktan kaçınmayı ifade eden ‘vicdani ret’ kavramı ile askerlik hizmetinin yerine zorunlu sivil hizmet vermeyi de reddetmeyi ifade eden ‘total ret’ kavramları giderek hayatımızın parçası oluyor. (Türkiye’de bu ayrım pek yapılmıyor.) Vicdani reddin kökenlerini Avrupa’daki feodal beylere belli bir bedel ödeyerek askerlik görevinden muaf tutulan bazı Hıristiyan tarikatlarının tavırlarında bulanlar var. Feodal rejimin askerlik ya da savaş vergisi dayatmasına ilk karşı çıkış 16. yüzyılda Almanya’da Protestan Wiedetäufer Tarikatı tarafından yapılmış. Tarikat, Katolik kilisesinin kışkırtmasıyla kanlı bir şekilde ezilmiş elbette. 18. yüzyılda İngiltere’de, dinî inançları nedeniyle şiddet kullanmayı, askerlik yapmayı ve vergi vermeyi reddeden Quaker’lar ise gerekçelerinin açıklığı ve tavırlarındaki tutarlılıkla ilk vicdani retçiler olarak adlandırılabilirler.
MODERN TEPKİLER . Modern anlamda ‘vicdani ret’ çıkışı, ilk kez Birinci Dünya Savaşı sırasında İngiltere’de gerçekleşti. Savaşa çağrılan binlerce insan savaşa katılmayı reddettiler, bunlardan üç bini hapse atıldı. Ama bu itirazın kalıcı sonuçları oldu. Britanya 1916’da ‘vicdani ret’ hakkını içtihatları arasına kattı. Onu, 1917’de Danimarka, 1920’de İsveç, 1922’de Hollanda, 1931’de Finlandiya izledi. Vicdani ret hareketi 1968 ve sonrasında Avrupa’yı sarstı, Vietnam Savaşı’ndan sonra da ABD’yi sarstı. Avrupa devletleri ‘vicdani ret’ hakkını 70’lerin ortasından başlayarak tanımaya başladılar. Bugün pek çok ülkede, silahlı hizmet yapmak istemeyen insanlar yine zorunlu olarak ve çoğunlukla askerlikten daha uzun bir süre hastane, okul vb sosyal birimlerde çok düşük ücretlerle hizmet etmeye zorlanıyorlar. Ancak bu zorlamaya karşı tepkiler giderek artıyor.
TSK NAMUS BEKÇİSİ Mİ? . Türkiye’deki durum ise hakikaten içler acısı. ‘Her Türk asker doğar’ doktrinizasyonu yüzünden, değil ‘total retçi’ veya ‘vicdani retçi’ olmak, ordu veya askerlik hakkında ufak bir eleştiride bulunmak bile en ağır saldırılarla karşılaşmayı göze almak demek. Nitekim, Osman Murat Ülke, Mehmet Tarhan, Mehmet Bal ve Halil Savda başta olmak üzere vicdani ve total retçilerin uğradıkları baskıları hep birlikte izliyoruz ama sesimizi çıkarmıyoruz. Son olarak, Fatih Altaylı, bir televizyon programında TSK’yı eleştiren bir kadın konuşmacı hakkında şu yüz kızartıcı cümleyi sarfetti: “Hanımefendi belki farkındasınız, belki değilsiniz ama o ordu sizin bacak aranızı da koruyor!” Kimseden bu sözlere tepki gelmedi. TSK ise hâlâ bu yeni görev tanımı (!) ile ilgili açıklama ya da yalanlama yapmadı. “Çok yazık” diyelim ve bu haftaki yazımıza geçelim.
TÜRKLERİN FAZİLETLERİ . “Her Türk asker doğar” söyleminin modern/milliyetçi dönemin icadı olduğu söylenirse de ben bunu, bu mitin Türk ulus-devletinin kök önermesi olarak tanımlanması, askere biat etmenin kurumsallaşması ve dogma haline getirilmesi modern dönemde olmuştur diye tadil etmekten yanayım. Çünkü, Türklerin askerlik becerilerinden övgüyle sözeden pek çok tarihsel kaynak vardır.
Örneğin 9. yüzyılda yazmış büyük Arap edibi, düşünürü ve aynı zamanda din âlimi olan Cahiz’in, Türkler hakkında yazılmış ilk antropolojik eser sayılan Türklerin Faziletleri adlı kitabında, “Türkler askerlik konusunda dünyanın en ileri milletidir” denir. Gerçi yazar bunları söylerken eski Yunanlıların felsefe ve bilimde, Çinlilerin sanatta, İranlıların devlet idaresinde, Arapların edebiyatta ileri olduğunu belirtirse de “Bir Türk tek başına bir millettir” diyerek hepimizin kıvanç duyacağı şekilde noktayı koyar.
Maveraünnehr Türklerine ilişkin birinci elden gözlemler yapan 10. yüzyıl coğrafyacısı İbn-i Havkal’a göre “Abbasiler başka askerlere kudret, cüret, cesaret, atılganlık bakımından üstün oldukları için” Türkleri emirlerinde toplamıştır. Havkal’ın çağdaşı Makdisi ise “düşmanların en kuvvetlisi, en kalın boyunlusu, belalara en çok sabredeni, rahata en az alışanı Türklerdir” diyerek Türkleri pohpohlar.
ALLAHIN ORDUSU . “Ben Türklerin en açık konuşanlarından, en zekilerinden, mızrağı en keskin olanlarından biriyim” diyen 11. yüzyıl yazarı Kaşgarlı Mahmud’a bakılırsa bir hadiste “Allah; benim Türk adını verdiğim bir ordum var. Onları doğuda iskân ettim. Bir kavme kızarsam onları o kavme musallat kılarım” denmektedir. Kaşgarlı şöyle devam eder: “İşte bu hadis Türkler için bütün insanlara karşı bir üstünlüktür. Çünkü Tanrı onlara ad vermeyi kendi üstüne almıştır ve onları yeryüzünün en yüksek yerine, havası en temiz ülkelerine yerleştirmiş ve onlara ‘kendi ordumdur’ demiştir.”
Ancak bazı yazarların Türkleri övdükleri mi yoksa yerdikleri mi pek belli değildir. Örneğin. Türkler hakkında çok değerli etnolojik bilgiler veren 10. yüzyıl yazarlarından Mesudi, “Türklerin en küçük gözlü ve en kısa boyluları Oğuzlardır” dedikten sonra boy kısalığını “Türklerin at üstünde geçirdikleri zamanın yerde geçirdikleri zamandan da uykuda geçirdikleri zamandan da uzun oluşuna” bağlayarak gönlümüzü almayı başarır. Aynı Mesudi “Dokuz Oğuzlar ‘yırtıcılar ve atlılar hükümdarı’ adını alır. Zira yeryüzündeki hükümdarlar arasında onların adamlarından daha kahraman ve kan dökmeye istekli adamları olan, onlardan daha çok atı olan kimse yoktur” diyerek tam göğsümüzü kabartırken “Türklerin ülkesinde soğuk çok olduğu, hararet bedenlerinin nemini buharlaştıramadığı için çok etli ve yumuşak bedenlidirler. Birçok huyları kadınlara benzer. Bu sebeple onlarda cinsi arzu azdır. Bazen cinsi arzunun azlığı çok ata binmekten de ileri gelir” diyerek tekrar canımızı sıkar.
KAHRAMAN VE YIRTICI . 13. yüzyıl yazarı Kazvini de övgü ile yergi karışımı laflar etmiştir. Kazvini’ye göre “Türkler kalabalık oluşları, cesaretleri, kahramanlıkları ve yırtıcılıkları ile diğer milletlerden ayrılırlar. Yüzleri geniş, burunları yassı, bilekleri kalın ve ahlâkları azdır. Öfkeli, zalim, ceberrut ve et yiyici tabiatlıdırlar.” Kazvini, “Onlardan biri köle olduğu zaman efendisinin askerlerine kumandan olmakla yetinmez, efendisinin elinden hükümdarlığı alıp yerine geçmek ister” dedikten sonra şu tavsiyede bulunmuştur: “Türkler size dokunmadıkça onlarla mütareke halinde olunuz.”
Türklerin askerlik maharetlerine övgü konusunda daha yakın tarihten örnekler de vardır. Örneğin Alman generali Moltke “Ordu-milletin en canlı örneği Türklerdir”; Fransız imparatoru Napoléon “Türkler mağlup edilemez”; Avusturyalı mareşal Montecuccoli “Türkler ölmesini biliyorlar. Ben de ölmesini bilen bir milletin yenilmeyeceğini bilecek kadar tecrübeliyim” demiştir. (Konumuzla doğrudan ilgili değil ama hatırlatalım, Türk Kara Ordusu’nun Osmanlıların Yeniçeri Ordusu ile değil, Hun İmparatoru Mo-Tun’un 10 bin kişilik birlikleri ile kurulduğunu iddia ederek, TSK’nın tarihini 2217 yıl öncesine götüren ve TSK’yı buna ikna eden Türk-İslam Sentezi’nin ideologu Prof. İbrahim Kafesoğlu’dur. )
SADECE GAYRIMÜSLİMLER Mİ? . Hakkında böyle övgüler bulunan bir halkın askerlikten kaçması fikrini kabul etmek kolay olmadığı için, Osmanlı ordusundan firar edenlerin sadece Hıristiyanlar olduğunu düşünmek eğilimi vardır. Halbuki, ‘asker doğan’ Müslüman-Türkler de askerden kaçmışlardır. Üstelik bu oran Avrupa’ya göre çok yüksekti. Avrupa’da seferber edilen orduların yüzde 0,7 ile yüzde 1 kadarını asker kaçakları oluştururken, Osmanlı İmparatorluğu’nda bu oran yüzde 20’lere varıyordu. Peki, hem ‘asker-millet’ olmakla ilgili mitlere, hem de Kuran’da savaş alanını terk etmemek konusundaki kesin hükümlere rağmen neden bu kadar çok Türk askeri firar ediyordu?
Birinci Dünya Savaşı yıllarında Harbiye İkmal Şubesi Müdür Vekili olan Miralay Behiç (Erkin) Bey’e göre nedeni şuydu: “Enver Paşa’nın kanaatince askerin firarı korkudan, benim ve daha birçok arkadaşlarımın kanaatince de eratın birçok yolsuzluklara tahammül edememelerinden ileri gelmekte idi. Bu mesele hakkında ordularımızın komutanlarının fikirlerini sorduk; aynı neticeye vardık. Yâni fena ve az gıda, alışılmayan iklimlere tahammül edememek, fena giyinmek, kadın ihtiyâcı, sigara ihtiyâcı, ara sıra izin alıp ailesini görememek, siperlerde uzun müddet kalmak vs. Memleketimizin o zamanki perişan hâli bütün bu mahzurları izâle edecek imkânları tahsile müsait değildi.
FİRARI ÖNLEMEK ZOR . Firar edemeyen erat arasında intihar edenler ve cinnet getirenler de vardı. Kasten kendini yaralayanlar eksik değildi. Bu sonuncular derhâl îdâm olunuyorlardı. Firarın cezası îdâm olduğu hâlde, firarın önünü almak mümkün olamamış; bilâkis günden güne artmıştır. Siper hayâtından bıkanlar arasında mahsus kabahat işleyerek hapsolunmak ve bu sayede geriye gitmek vak’aları artmıştı. Bunun için bir kânun yapıldı; bu gibilerin hapis cezası dayak cezasına çevrildi. Enver Paşa, firara karşı esaslı tedbir alacak yerde şiddeti artırdı. (...)
Firar meselesi öyle bir şekil almıştı ki bugün bir firariyi îdâm eden manga eratından bâzıları ertesi günü kendileri kaçıyorlardı. Yâni îdâm cezası dahi müessir olamıyordu. Bâzıları kasten frengi hastalığı alarak askerlikten kurtulmaya teşebbüs ediyorlardı. Nihayet frengili amele taburları teşkiline mecbur olduk.
Askerlikten kurtulmak için sun’î hastalıklar, sahte izin vesikaları misilli türlü türlü çârelere başvurulduğu gibi zenginlerin, bâzı karakteri zayıf doktorlardan rapor almak, asker alma şubeleriyle anlaşmak gibi suiistimaller günden güne artıyor, bunlarla başa çıkmak bizim için çok müşkül oluyordu.”
MİLLİ MÜCADELE YILLARI . Asker kaçakları Milli Mücadele döneminde de büyük sorun olmaya devam etti. Silahaltına çağrılanlar İstanbul Hükümeti’nin fetvasını ve padişahın askerliği kaldırdığına dair fermanını dikkate alarak ya askere gelmiyor ya da şubelerden ve kıtalardan kaçıyorlardı. Kaçarken de kendilerine verilen silah ve cephaneleri beraberinde götürüyorlardı. Elbette köylerine kasabalarına rahatça giremedikleri için de, dağa çıkıyor, yol kesiyor, halkın başına bela oluyorlardı. Ankara, bir ara sayıları yüzbinlere ulaşan asker kaçakları ile baş etmek için İstiklal Mahkemeleri’ni kurdu. Bu mahkemelerde casusluk, bozgunculuk, askerden kaçma, eşkıyalık ve isyan suçlarından yaklaşık 60 bin kişi yargılandı, bunların 40 binine çeşitli cezalar verildi, 1054 idam cezası infaz edildi. Ardından aynen Osmanlı Devleti’nde olduğu gibi ‘Amele Taburu’ uygulamasını başlattı. Bu sert tedbirler sayesinde halk yavaş yavaş Kuva-yı Seyyare denilen çetelere katılmaya başladı. Ardından düzenli orduya geçildi ve disiplinsizlik azaldı.
DOĞUŞTAN ‘TOTAL RETÇİ’ BİR CEMAAT: MOLOKANLAR
Bir zamanlar Kars ilinin bugünkü adlarıyla Yalınçayır (Zührap), Atçılar ve Çalkavur adlı üç köyünde ‘total retçi’ diye tanımlayabileceğimiz bir cemaat yaşıyordu. Adları Rusçada süt anlamına gelen ‘moloko’ sözcüğünden gelen Molokanlar (‘Süt içenler’) veya Türkçe kaynaklardaki adlarıyla Malakanlar, Slav kökenli bir Ortodoks tarikatının mensuplarıydı. Molokanlardan ilk kez, bölgede çalışmalar yapan ziraat profesörü İlhan Abidin ve Milli Mücadele yıllarının önemli figürlerinden Erzurum Mebusu Cevat Dursunoğlu söz etmişti. Ama Molokanların kaderini belirleyen kişi Kazım Karabekir oldu. Karbekir’in Molokanlarla ilişkisine gelmeden Molokanlar hakkında biraz bilgi verelim.
SADE HIRİSTİYANLAR . Rus Ortodoks öğretisi, Büyük Perhiz’de (Lent) süt içmeyi günah sayarken, hergün süt içilebileceğini ileri süren Molokan öğretisi, 17. yüzyılda Rusya’da ortaya çıkmıştı. Peygamberleri Maksim adını taşıyan, inançları Tevrat, İncil ve Zebur’un öğretilerinin bir karışımı olan bu grupların özünde, Hıristiyanlığın en sade, en törensiz ilk dönemlerine dönüşü özledikleri anlaşılıyordu. Çünkü Molokanlar haçı, ikonları, teslis inancını (baba-oğul-kutsal ruh üçlemesini), vaftizi, günah çıkarmayı, istavrozu, silah taşımayı, hatta tanrının otoritesine meydan okuduğu için devlet otoritesini bile reddediyorlardı. Erkekleri sakallarını kesmeyen ve sigara içmeyen, kadınları başlarını örten, topluluk dışından evlenmeyen ancak, sekizinci göbeğe kadar akraba evliliklerini ensest sayan Molokan tarikatının kurucularından Ukle-İn, daha sonra ünlü Rus yazarı Leo Tolstoy’un da mensubu olacağı Dukhobor (Manevi Güreşçiler) tarikatının liderinin kızıyla evlendiği için Molokanlarla Dukhobor’lar akraba tarikatlar sayılıyorlardı.
SÜRGÜN BAŞLIYOR . 1805’te I. Aleksandr tarafından çıkarılan bir fermanla, Rusya’daki diğer azınlıklar gibi koruma altına alınan Molokanların kaderi, 1830’da I. Nikola tarafından çıkarılan bir diğer fermanla kökten değişti ve Molokanlar önce Kırım, Orta Asya, Sibirya ve Transkafkasya’ya, sonra da Rus ordularının ilerleme hattında yerleşim yerleri oluşturma politikası uyarınca, Tiflis, Erivan, Gence, Şamahı gibi sınır eyaletlerine sürüldüler. Serfliği kaldıran ve azınlıklara bazı haklar tanıyan II. Aleksandr döneminin (1855-1881) başlarında Molokanlarn ve Dukhoborların durumu biraz iyileştiyse de balayı, zorunlu askerlik uygulamasıyla sona erdi. Askerliği insanların zalimliği olarak tanımlayan Molokanların askerlik yapmayı reddetmesi üzerine bir kısım Molokan ABD, Kanada hatta Avustralya gibi uzak ülkelere göç ederken, bir kısmı da 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı sonunda Rusya’ya savaş tazminatı olarak verilen Kars yöresine iskân edildi. Amaç, Ermenistan bölgesinin Slavlaştırılmasıydı.
BOLŞEVİK SEMPATİZANLARI . Ancak, asıl şehrin hemen yanına bir garnizon-şehir inşa eden Rusların Kars’taki misafirliği 1917 Ekim Devrimi’ne kadar sürdü. Çarlığı yıkan Bolşevikler, Kars bölgesindeki egemenliklerini daha fazla sürdürmek istemediler. Molokanlar da Bolşevik Rusya’ya göçmek yerinde Kars’ta kalmayı tercih ettiler ama, Molokanlar arasında Bolşevik düşüncelere ve Türkiye Komünist Partisi’ne sempati duyanların ortaya çıkması ve Sovyet Rusya sefiri Midavini’nin Molokanlara sahip çıkması, Milli Mücadele kadrolarında alarm zillerinin çalmasına neden oldu. Bir yandan Rusya’dan silah ve altın yardımı alan, bir yandan da komünist akımları kontrol altına almaya çalışan Kemalist kadrolar, Molokanları bölgeden çıkartmanın yollarını aramaya başladılar. İşte sol fikirlere gayet mesafeli olan General Kazım Karabekir’in rolü burada ortaya çıktı.
Kazım Karabekir Molokanları şöyle anlatıyordu: “Malakanlar Ruslar zamanında dahi askerliğe gitmezlermiş, erkekleri hep sakallı. Umumiyetle iri vücutlu, canlı kanlı, sıhhat numunesi insanlar. Elbise ve vücutları temiz. Hayvanları kadana, arabaları çok eşya alır, dört tekerlekli, büyük ve sağlam. Ziraat, ekme, biçme aletleri hep son sistem, yalnız kuvvei ceriye beygirdir. Kan dökmek en büyük günah imiş, harpte dahi olsa. Ben onları yalnız nakliyede kullanıyordum. Buna dahi itiraz ediyorlardı. Karsın her tarafında şoseler boyunca uzanan bu köylüler teşvikatla Bolşevik teşkilatına başlayarak bugün gösterdikleri samimi hayatlarını bozmaya da başlamışlardı.”
ZORLA ASKERLİK . Karabekir, çözümü bulmuştu. Madem Molokanlar askerlik yapmaya karşıydılar, o halde onları kaçırtmak için askere alınmaları yoluna gidilecekti. Yine Karabekir’den dinleyelim: “Malakanların en nihayet 20 kânunusaniye (20 Ocak 1921) kadar memleketimizden çıkmadıkları halde katiyen askere alınacakları hakkında Ankara’dan emir geldi. Kars Rus Sovyet konsolosu Norman ziyaretime geldi. Malakanların askere alınması halinde Rusya’daki Türk tebaasının da askere alınacağını söyledi. Cevaben hükümetimiz 20 kânunusaniye kadar müddet temdid etmiştir, bundan sonra gitmezlerse askere alınacaklardır, artık bence yapılacak bir şey olmadığını söyledim .”
Rusya Sovyet Federatif Sosyalist Cumhuriyeti (RSFSC) Dışişleri Komiseri Çiçerin, 18 Mayıs 1921’de baskı ile köylerinden uzaklaştırılan Molokanlardan boşalan yerlere Anadolu’dan getirilen Müslümanların yerleştirildiğini belirterek bu durumun derhal düzeltilmesini aksi takdirde bu davranışların Rus emekçi kitlelerinin tepkilerine neden olacağını ihtar etmişti ancak Kazım Karabekir buna kulak asmadı. RSFSC, 13 haziranda yeni bir nota ile “...bu toprakları terk edip göç etmek isteyen Molokanlar, malını mülkünü beraberlerinde alıp götürebilirler, ne yazık ki buna Türk makamları engel olmaya çalıştılar; bu da yetmedi, Molokanlar soyuldu ve her türlü baskı altında bırakıldı, ellerinden toprakları alındı. Bu göçmenler evlerinden kovuldu, açlıktan yarı ölmüş Molokanlar ahırlara ve tavlalara kapatıldı...” diye şikâyet ediyordu ama tacizler devam etti.
TUTULMAYAN SÖZLER . Nihayet, 13 Ekim 1921’de Kars’ta Türkiye ile Ermenistan, Azerbaycan ve Gürcistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri arasında imzalanan Dostluk Antlaşması’na Molokanlarla ilgili bir madde kondu. Buna göre, Molokanlar istedikleri zaman Türk vatandaşlığından çıkıp, ülkeyi serbestçe terk edebilecekler, eşyalarını, mal ve mülklerini veya bunların değeri kadar parayı yanlarında götürebileceklerdi.
RSFSC’nin 13 Kasım 1921’de verdiği notaya bakılırsa anlaşmanın bu maddesi de havada kalmıştı? “...Biz Misak-ı Milli’yi bütünüyle kabul ettikten sonra bu paktın Rus milli azınlığa karşı tanınmaması ve dinî haklarına saygı gösterilmemesi yersiz ve yakışıksız bir hareket olacaktır. Çarlık rejimi bile Molokanların dinî inançlarına göz dikmiş değildir ve Molokanlar bu rejim sıralarında bile askerlikten muaf tutulmuşlardır. Kaldı ki Misak-ı Milli’de ifade olunan özgürlük ilkelerini ihlal eden bir hükümetin, bu konuda Çarlığın zulmünü bile gölgede bırakan hareketlerde bulunmaması ve böyle hareketleri hakli olarak kabul etmemesi gerekir...’’
SON MOLOKAN . Rus tarafının birbiri ardına gelen notaları durumu değiştirmeyince, 20 bin nüfuslu Molokan cemaati yollara düştü. Askerlik yapmayı kabul ederek Türkiye’de kalan küçük grup ise, zaman içinde 1600 kişiye ulaştı ama onlar da 1962’de soylarını devam ettirecek eş adayları bulabilecekleri Ermenistan, ABD, Kanada ve Avustralya’ya doğru yola çıkmak zorunda kaldılar. Kars’taki son Molokan Vasili Dölemenci 26 Nisan 2007'de hayatını kaybedince tarihin bir sayfası daha kapandı.
SONSÖZ . Cumhuriyet dönemi boyunca, ‘ordu-millet’ yaratmak için gerek okullarda, gerek asker ocağında adeta beyinler yıkandı ama, son olarak DTP Milletvekili Akın Birdal’ın sorusu üzerine Milli Savunma Bakanı Vecdi Gönül’ün açıklamasından öğrendiğimize göre, askerlik çağında olan 14 milyon 306 bin 525 kişiden 1 milyonu, tecilli, yoklama kaçağı ya da bakayaydı. (1 Haziran 2008 tarihli gazetelerden) Peki buna şaşmamız mı lazım? Bence hayır, çünkü her Türk ‘asker’ doğmaz, her Türk ‘insan’ doğar!
Kaynakça: Ramazan Şeşen, İslam Coğrafyacılarına Göre Türkler ve Türk Ülkeleri, TTK Yayınları, 2001; Ergun Aybars, İstiklal Mahkemeleri (1920-1923), Bilgi Yayınevi, 1975, Rahmi Apak, İstiklal Savaşı’nda Garp Cephesi Nasıl Kuruldu?, TTK Yayınları, 1990; Miralay Behiç Erkin’in yayınlanmamış hatıratından aktaran Sait Çetinoğlu, ‘Her Türk asker(mi) doğar?”,http://www.savaskarsitlari.org; Orhan Türkdoğan, Etnik Sosyoloji, TİMAŞ Yayınları, 1998, s. 268-283; a.g.y., Kars’ta Bir Etnik Grup Malakanlar’ın Toplumsal Yapısı, IQ Kültür Sanat Yayıncılık, 2005; Kazım Karabekir, İstiklal Harbimiz, Emre Yayınları, 2. Cilt, 1993, s. 194, 203-204, 298; Stefanos Yerasimos, Türk-Sovyet İlişkileri 1917-1923, Gözlem Yayıncılık, 1979, s. 332, 373-375, 430.
.30-11-08
.1948 Soykırım Sözleşmesi’nin 60 yılı
MEDYA CEPHESİ • Gazetelerde, 5-8 aralık tarihleri arasında, CNN International kanalında, Christiane Amanpour’un hazırladığı ‘Scream Bloody Murder’ (Kanlı Cinayeti Haykır) adlı belgeselin gösterilmesinin Türkiye Dışişleri Bakanlığı tarafından önlenmeye çalışıldığına dair haberler vardı. Telaşın nedeni, belgeselde 1915-1917’de yaşanan Ermeni Tehciri’nden soykırım olarak söz edilmesiymiş. Bu sayfayı baskıya hazırlarken belgesel yeni gösterilmişti. Bu sefer de gazetelerde bazı Ermenilerin, 1915 soykırımından az söz edilmesini protesto ettiklerini okuduk. Filmi görmediğim için kim haklı anlayamadım ama Obama döneminde gerilimin daha da artacağını görebiliyorum.
HUKUK CEPHESI • 9 Aralık’ta 60. yılı kutlanacak olan 1948 Soykırım Sözleşmesi’nin tarihçesini ele alırken, benim de pek çok kişiyi rahatsız etme ihtimalim yüksek. Üstelik konuyu mümkün olduğunca ana hatlarıyla ele almaya çalıştığım, sözleşme ile Türkiye’nin nazik meselelerinin bağını kurmayı ileriye bıraktığım halde ortaya uzun ve ağır bir yazı çıktı. (Taraf’ın web sayfasındaki metin, 1948 sonrasına da değindiğim için daha uzun.) Yine de, Ermeni Tehciri, Dersim Harekâtı gibi olayların adını soykırım koyanların hangi hukuk kaynaklarını temel aldıklarını merak edenlerin kızarak da olsa okuma zahmetine gireceğini umuyorum. Herkese iyi bayramlar...
TERİM İCADI • Yunanca ‘genos=soy’ ile Latince ‘caedere’ kökünden gelen ‘cide=öldürme’ sözcüklerinden oluşan ‘genocide=soykırım’ terimini ve onun uluslararası hukukun parçası olmasını Yahudi asıllı Polonyalı hukukçu Raphael Lemkin’in (1900- 1959) ısrarlı çabalarına borçluyuz. Terimin öncülü olan ‘barbarlık eylemleri’ (Acts of Barbarity) kavramı, yine Lemkin tarafından önce 1933’de ceza hukuku ile ilgili olarak Madrid’de yapılan uluslararası bir konferansta önerilmiş fakat o sırada kabul görmemişti.
Almanların 1939’da Polonya’yı işgal etmesi üzerine Lemkin orduya yazıldı, ancak Polonya’nın Nazilere teslim olması üzerine önce İsveç’e oradan da ABD’ye göçtü. ABD’de önce Duke Üniversite’sinde hocalık yapan Lemkin, Başkan Roosevelt döneminde Savaş Bakanlığı’nda görev aldı. Kafasındaki suçu tanımlamak için pek çok kelime üreten Lemkin ‘genocide’ terimini ilk kez, 1944’de, “Axis Rule in Occupied Europe: Laws of Occupation - Analysis of Government-Proposals for Redress” adlı ünlü makalesinde kullandı. Terim, Lemkin’in yılmaz çabaları sonucu 9 Aralık 1948’de Soykırımı Önleme ve Ceza Sözleşmesi (kısaca 1948 Soykırım Sözleşmesi) ile uluslararası hukukun parçası oldu.(Makale için:http://www.preventgenocide.org/lemkin/AxisRule1944-1.htm)
1) Lemkin soykırım terimini Yahudi Soykırımı (Holocaust) için mi yaratmıştı?
Bugün pek çok kişi, terimin Ermeni Tehciri’ne uygulanmasının saçma olduğunu, çünkü Ermeni Tehciri sırasında soykırım diye bir kavram olmadığını, Lemkin’in terimi özel olarak Holocaust için ürettiğini ileri sürer. Ancak, Lemkin’in New York Halk Kütüphanesi’nin Nadir Eserler Bölümü’nde saklanan hatıratına göre bu iddialar doğru değildir. Hatırata göre Lemkin’in soykırım meselesi üzerinde kafa yormaya başlaması çocuk yaşlarına kadar gidiyordu. O yıllarda Polonya’nın Wolkowysk şehrinde yaşayan Lemkin’i, konu üzerinde düşünmeye iten Polonyalı yazar Henryk Sienkiewicz’in Nobel ödülü kazanmış Quo Vadis? Adlı romanıydı. Romanda, Roma imparatoru Neron tarafından Hıristiyanlığı kabul edenlere yönelik katliamlar anlatılmaktaydı.
TALAT PAŞA CİNAYETİ • Gençlik yaşlarında kitlesel öldürmeler üzerine bulduğu tüm kitapları okuyan Lemkin’i etkileyen ikinci olay, ailesini 1915 Ermeni tehcirinde kaybeden Soghomon Tehlirian adlı Ermeni gencin İttihat ve Terakki’nin liderlerinden Talat Paşa’yı 15Mart 1921’de Berlin’de öldürmesi oldu. Suikast Avrupa’da büyük yankı yaratmış fakat Tehlirian, jüri tarafından cezai ehliyeti olmadığı gerekçesiyle beraat ettirilmişti. Bu olayın ardından Lvov Üniversitesi’ndeki dil eğitimini bırakıp hukuk fakültesine geçen Lemkin’in kafasını kurcalayan sorular şunlardı: Böyle bir olayın faili –ya da ailesinin öcünü kişisel biçimde alan kişi- suçlu sayılır mı? Bir zorbanın öldürülmesi terör eylemi midir? Tehlirian’ın ailesini öldürenleri bu kişilerin ülkesi cezalandırmıyorsa, failleri cezalandırmayı becerebilecek bir uluslararası hukuk düzeni kurabilir mi?
CESUR BİR PLAN • Lemkin anılarında şöyle devam ediyordu: “1915’te Almanlar W. [Wolkowysk] şehrini ve çevresini işgal ettiler. Bu tarihte daha çok tarih okumaya, imha edilmiş milli, dinsel ve etnik gruplar hakkında daha çok çalışmaya ve gözleme başladım. Türkiye’de Hıristiyan olmaktan başka suçu olmayan 1.200.000 Ermeni ölüme gönderilmişti. Savaştan sonra 150 kadar Türk savaş suçlusu tutuklandı ve Britanya hükümeti tarafından Malta’ya gönderildi... Bir gün (Ermeni) delegeler gazetelerde Türk savaş suçlularının serbest bırakıldığını okudular. ...Bir millet toptan öldürmüştü ve suçlular serbest kalmıştı. Bu beni şok etti. Neden bir adam bir adamı öldürünce cezalandırılır? Niye bir milyon insanın öldürülmesi bir tek kişinin öldürülmesinden daha az suçtur? ...Kendimi sayıları giderek artan kurbanların yerine koydum. Anladım ki, hafızanın görevi sadece geçmiş olayları kaydetmek değil aksine insan bilincini uyarmak. ...Hukukçu olmaya ve milletlerin işbirliğini sağlayarak soykırımın suç haline getirilmesi için çalışmaya karar verdim. ...Kafamda cesur bir plan vardı. ...Türkiye’nin de imzalamasını içeren bir plan. Bu Ermeni soykırımı için bir çeşit kefaret olabilirdi. Fakat bu nasıl başarılabilirdi? Türkler Osmanlı İmparatorluğu’nun yerine koydukları ilerlemeci kavramlardan ve cumhuriyetçi hükümet biçiminden gayet gururluydular. Belki de Soykırım Sözleşmesi sosyal ve uluslar arası gelişme çerçevesine yerleştirilmeli...” (Robert Merrill Bartlett, They Stand Invincible:Men Who Are Reshaping Our World, N.Y.: Thomas Y. Crowell, 1959, s. 96-97 veRaphael Lemkin’s Thoughts on Genocide:Not Guilty, Yay. Haz. Steven L. Jacobs, Lewiston, N.Y.:Edwin Melen Pres, 1992’den aktaran Samantha Power, A Problem from Hell, America and the Age of Genocide, HarperCollins, 2003, s. 17- 29, 47-60.)
ISRARLI ÇABALAR • Lemkin hatıralarında iki yerde daha Ermeni meselesine değinir. AyrıcaMethodist Kadınlar Konseyi’nden Thelma Stevens’a yazdığı 26 Temmuz 1950 tarihli mektupta Ermeni Tehciri ile Yahudi Soykırımı arasında benzerlik kurar. (Bir iddiaya göre, Lemkin’i Talat Paşa cinayeti kadar etkileyen diğer bir olay Ukraynalı bakan Symon Petliura’nın, 1918’de Yahudilere yönelik bir katliamda ailesini kaybeden anarşist Shalom Schwartzbard tarafından 1926’da Paris’te vurulmasıdır.) Gerçi Almanların Polonya’yı işgal ettiği tarihte henüz 15 yaşında olan Lemkin’in o sırada Ermeni Tehciri hakkında bilgi sahibi olması pek olanaklı değildir, ama Lemkin’in 1933’den 1943’e kadarki dönemde, bugünkü BM’nin öncülü olan Cemiyet-i Akvam’da, diplomatları ‘bir zamanlar Doğu’da olan şeyin Avrupa’nın göbeğinde de olabileceği konusunda’ uyarmak için delice uğraştığı bilinmektedir. Nitekim, tarih Lemkin’i haklı çıkaracaktır. Milyonlarca kişiyle birlikte Lemkin’in ailesinden 40 kişi, Nazilerin toplama kamplarında hayatını kaybedecektir.
BİR DAHA DOĞRULUYOR • Lemkin, 1949 yılında Amerikan CBS televizyonuna verdiği bir röportajda Ermeni olaylarının soykırım kavramını geliştirmesi üzerindeki etkisini bir kez daha tekrarlar: “Soykırımla ilgilenmeye başladım çünkü Ermenilere yapılan buydu. Daha sonra Ermeniler Versailles’de son derece bozuk bir anlaşma elde ettiler, çünkü onların suçluları soykırımdan suçluydular ve cezalandırılmamışlardı. Biliyorsunuz, onlar [Ermeniler] adaleti gerçekleştirme işini ellerine aldılar ve terörist eylemler organize ettiler. 1921’deki Talat Paşa davası çok öğreticiydi. Annesi soykırımda öldürülmüş bir adam [Soghomon Tehlirian] Talat Paşa’yı öldürdü ve mahkemede cinayeti rüyasında annesinin defalarca bunu yapmasını söylediği için yaptığını anlattı. ‘Annenin katili burada, bu konuda bir şeyler yapmalısın!’ Bunun üzerine cinayeti işliyor. Gördüğün gibi, bir avukat olarak düşündüm ki, bir suç kurban tarafından değil mahkeme tarafından, ulusal hukuk tarafından cezalandırılmalıdır.” (Aktaran Harut Sassounian, “Lemkin Discusses Armenian Genocide. In Newly-Found 1949 CBS Interview”,California Courier Online, December 8, 2005.)
2) Sözleşmeye göre sadece öldürmeler mi suç sayılmaktadır?
Uzun tartışmalardan sonra 9 Aralık 1948’de, Hindistan’ın ilk kabul oyunu takiben, yoğun alkışlar arasında oybirliğiyle kabul edilen Soykırım Sözleşmesi’nin 2. maddesi, “bu sözleşme bakımından ulusal, etnik, ırksal veya dinsel bir grubu, kısmen veya tamamen ortadan kaldırmak amacıyla işlenen aşağıdaki fiillerden her hangi biri, soykırım suçunu oluşturur”, ifadesi ile başlıyor ve suç teşkil eden fiilleri şöyle sıralıyordu: “a) Grup üyelerini öldürmek, b) Grup üyelerine ciddi bedensel ve zihinsel zarar vermek, c) Grubu, fiziksel varlığını kısmen veya tamamen yok olmasına yol açacak hayat şartlarına tabi tutmak, d) Grup içinde doğumları önlemek amacıyla önlemler almak, e) Grubun çocuklarını bir başka gruba zorla nakletmektir.” diyordu. Sözleşmenin 3. maddesine göre, soykırım suçuna teşebbüs etmek, bile cezalandırmayı gerektiriyordu. (Sözleşme metni için:http://www.unhchr.ch/html/menu3/b/p_genoci.htm)
ÖLÜM ŞART DEĞİL • Metinden görüleceği gibi yukarıdaki suçlardan her hangi birini işlemek bile soykırım suçunu oluşturuyor. Yine dikkat edileceği gibi, soykırım denince, akla sadece öldürmelerin gelmesi de yanlış. Bir grubun çocuklarının bir başka gruba nakledilmesi (örneğin evlatlık olarak verilmesi) bile eğer, grubu kısmen veya tümüyle yok etmek kastıyla yapılmışsa soykırım sayılabilir. Örneğin, 1910’lardan 1970’lere kadar Avustralya yerlileri olan Aborjinlerin çocuklarının zorla ailelerinden kopartılarak asimile edilmeleri olayı ortaya çıkınca, devlet yetkilileri savunmalarında, sayıları 100 bine varan bu çocukların Avrupalı ailelere transfer edilmesini, çocukların ‘eğitimi ve iş imkânı’ nedeniyle yaptıklarını bu nedenle ortada işlenmiş bir soykırım suçu olmadığını iddia etmişlerdi. Konuyu soruşturan komisyon ise, hangi amaçla olursa olsun, sonuçta eylemin, soykırım sözleşmesinin 2. maddesinin (e) fıkrasındaki soykırım suçuna uyduğunu kararını vermişti. (Olayın ayrıntıları için:http://www.austlii.edu.au/au/other/IndigLRes/stolen/stolen_c.html)
Bugün pek çok kişinin herhangi bir olayda, kurban sayısını düşürerek suçlamadan kurtulacaklarını sandıkları için açıkça belirtmekte yarar var; öldürmelerin sayısı da suçun niteliği açısından belirleyici değildir. Örneğin Amerika kıtasındaki milyonlarca yerlinin tarih içinde imhası soykırım sayılmazken, Srebrenica’da yedi bin Müslüman erkeğin öldürülmesi soykırım sayılmıştır.
3) Soykırımda, suçun arkasındaki ‘saik’ önemli midir?
Yani, ulusal, etnik, ırksal veya dinsel bir grubun kısmen veya tamamen imhasına yönelik eylemlerin ardında ille de bir gerekçe mi olmalıdır? Gerekçe bölümünün konması unutulmuş değil, aksine uzun tartışmalardan sonra buna karar verilmiştir.
Soykırım suçunun uluslar arası hukukun parçası olması için ilk teklif BM gündemine 1946 yılında Küba, Hindistan ve Panama tarafından getirilmişti. Lemkin tarafından yazıldığı söylenen ve 9 Kasım 1946 tarihli oturumda ele alınan bu öneride soykırımın bir suç olarak tanımlanması isteniyordu. Alınan karar, BM’nin soykırım konusunda bir kanun teklifi hazırlaması için Sosyal ve Ekonomik İşler Konseyine tam yetki vermesi idi. BM’nin 11 Aralık 1946 tarihli 55. oturumunda yetki kararı oybirliği ile alınan ve 96 (I) olarak bilinen bu karar, bağlayıcı bir hukuk metni karakterinde olmamasına rağmen soykırım tanımının yapıldığı ilk uluslar arası hukuk metni sayıldı. Buna göre, soykırım suçunun ‘ırk, din, politik ve diğer grupların kısmen veya tamamen imha edilmesiyle’ meydana geldiği kabul edilirken, saik olarak da ‘dini, ırksal, politik veya başka nedenler’ sayılıyordu. (Karar metni için.http://daccessdds.un.org/doc/UNDOC/GEN/NR0/767/27/IMG/NR076727.pdf?OpenElement)
GEREKÇE DEĞİL, AMAÇ • Karar uyarınca, Lemkin’in de üye olduğu yedi kişilik geçici alt komisyon, 5 Nisan ve 26 Ağustos 1948 tarihleri arasında konuyu görüştü. Lemkin’e göre, bir grubun hedef alınması ve imhasının amaçlanması soykırım suçunu oluşturmakta yeterliydi. Ancak Lemkin ‘saik’ terimi yerine buna yakın sayılabilecek bir terim olan ‘amaç’tan (objective) bahsediyordu. Ona göre soykırım suçunun amacı, grubun politik ve sosyal kurumlarının, kültürünün, dilinin, ulusal duygularının, dininin ve ekonomik varlığının yok edilmesiydi. Görüşmeler sırasında Lübnan, ırk, din, dil veya politik görüşlere dayanan ötekinden nefret fikrinin ve fanatizm ürünü her türlü eylem türünün ‘saik’ olarak sözleşmeye konulması gerektiği fikrini savunmuştu. Çin, ‘ulusal veya ırksal kökenli veya dini inanca dayalı saik’ tanımlaması yaptı. Sovyetler Birliği, sözleşmenin giriş bölümüne ‘soykırım suçu faşizm-nazizm ve diğer ırk teorileri ile organik olarak bağlıdır’ cümlesini eklemek istedi. Komisyon, Nazizm ve faşizmden önce de soykırım olduğu söylendikten sonra ‘soykırım suçu, gelecekte başka saiklara dayanarak da işlenebilir. Bu nedenle soykırımın ancak faşizm-nazizmin ürünü ise cezalandırılması ve sözleşmenin sadece bu tarihteki olaylarla ilgili olduğu fikrini ortaya atmak tehlikelidir’ diyerek bu teklifleri reddetti.
SAİKLERİ SAYMAK TEHLİKELİ • İngiltere ise ‘Grubun imhası amacı bir kere mevcut olduktan sonra, fail hangi amaçla cinayeti işlerse işlesin, bu soykırımdır’ fikrini savunuyordu. İngiltere saik unsurunu belirleyecek özel bir ifade konulmasını sadece gereksiz değil ayrıca tehlikeli de buluyordu. Çünkü böyle bir ek, sınırlayıcı karakterinden dolayı, soykırım suçunu işleyenlere cinayeti maddede sıralanan Saiklerden herhangi birisiyle işlememiş olduklarını iddia etmek hakkını verirdi. Norveç de saik unsurunun ispatının çok zor olduğu gerçeğinin altını çizerek İngiltere’yi desteklemişti.
Tartışmalarda özetle “eğer”, denilmiştir, “biz soykırım tanımına saik konusunda bazı şeyler eklersek, katiller her zaman gelip, ‘biz bu cinayetleri sizin saydığınız nedenlerle işlemedik, başka nedenlerle işledik, bu nedenle bizi soykırım suçuyla yargılayamazsınız’ diyebilirler. O nedenle saik meselesinin belirtilmemesi, ‘hangi nedenlerle olursa olsun’ ilkesinin kabul edilmesi gerekir.”
Sonuçta, “ırksal, etnik, ulusal veya dinsel bir grubun üyelerinin bu gruba mensup oldukları için öldürülmelerinin, ulusal güvenlik ve bir grubu devletin belli bölgesinden çıkartmak arzusunu da içeren çeşitli farklı saiklerle de yapılabileceği” fikri ağır bastı ve saikların sayılması ısrarından vazgeçildi. Tüm üyeler, Venezuela’nın önerisi ile, tüm saikleri kapsayacak ‘as such’ (bu anlamda, bu ad altında, bu sıfatla) ifadesinin metne girmesinde anlaştılar. Böylece hem saik unsuru tamamıyla atılmamış, hem de saiklerin özel olarak sayılması yoluna gidilmeyerek her hangi bir saik daraltmasının önüne geçilmiş oluyordu. Böylece konunun ağırlık noktası, saik unsurundan kasıt unsuruna kaydırılmıştı.
APARTHEID • Soykırım suçunu tespit etmek için saik unsurunun tespitinin gerekli olup olmadığı meselesi ileriki yıllarda da tartışılmıştır. Bu konudaki önemli bir örnek, insanlık suçunun bir başka özel türü olan “apartheid” (ırk ayrımcılığı) ile ilgili yapılan bazı sözleşme ve düzenlemelerdir. Apartheid’i suç olarak tanımlayan 30 Kasım 1978 Sözleşmesisi’nin 3. Maddesi, cezai sorumluluğun ‘hangi saik ile olursa olsun’ bireylere, kurumlara ve devletlere karşı uygulanacağı ilkesi kabul etmiştir. Yani ırkçı ayrımcılık suçunun işlenmesinde bile saik esas belirleyici olarak kabul edilmemiştir. (Karar metni için:http://www.unhchr.ch/html/menu3/b/11.htm)
Uygulamadaki eksikleri tamamlamak için hazırlanan 1998 Roma Ceza Mahkemeleri Sözleşmesi’nin 30. maddesi tartışılırken ve UAD’nin Serebrenitsa kararı sırasında da ‘saik’ meselesi gündeme geldi. Sonunda sözleşmede ‘saik’ tanımlanması buna karşılık soykırım suçunun manevi unsurunu, hem ‘kasıt’ (intent) hem de ‘bilgi ya da bilgisi dahilinde’ (knowledge) boyutlarıyla ele aldı ve uluslararası hukuk ilkesi haline getirdi. Sözleşme, kasıt için iki önemli ilke sayıyordu. Birincisi kişinin eyleme katılması, eylem içinde olmayı amaçlaması iken, sonuçla ilgili olan ikinci husus, kişinin “o sonuca neden olmayı amaçlaması veya olayların normal sonucu olarak gerçekleşebileceğinin farkında olması” ve “olayların doğal sonucu olarak bir ortamın mevcut olduğunun veya bir sonuç doğuracağının farkında olması” şeklinde tanımlandı.
(Yukarıdaki tartışmaların ayrıntılı değerlendirmesi için: Taner Akçam, “Gündüz Aktan ve Soykırımda Saik Meselesi”, Birikim, S. 201, Ocak 2006, s. 15-27; William A. Schabas,Genocide in International Law: The Crime of Crimes, Cambridge: Cambridge University Press, 2000, s. 245-257; Matthew Lippman, “The Convention on the Prevention and Punishment of the Crime of Genecide: Fifty Years Later”, Arizona L. Journal of International And Comparative Law, Vol. 15, (1998) s. 415-514.)
4) Soykırım Sözleşmesi’nde neden dört çeşit grubun tanımlanması ile yetinilmiş?
Yukarıda da belirttiğim gibi Sözleşmenin hazırlık aşamasında dört gruba ‘politik’ grupların da dahil edilmesi teklif edilmiş ancak, siyasi ya da kültürel grupların hareketli gruplar oldukları buna karşılık etnik, ırksal, ulusal ve dinsel grupların, kişilerin doğuştan getirdikleri özellikleri barındıran sabit gruplar olduğu ileri sürülerek teklif reddedilmiştir. Bunun ardında, 1932’de Ukrayna’da Sovyet uygulamalarına direnen ‘kulak’ sınıfını tasfiye etmek için Stalin’in emriyle Ukrayna sınırlarını kapatan ve bir yıl içinde milyonlarca Ukraynalının açlıktan ölmesine neden olan Sovyetler Birliği’nin; 1910’lardan 1940’lara kadar Afrika’da yüz binlerce kişiyi katleden İtalya’nın dirençleri vardır. Tasnifin yetersizliğine dair en önemli örnek, 1970’lerde, Kamboçya’da iktidardaki Kızıl Kmerler’in, iki milyona yakın kişiyi politik nedenlerle ‘ölüm tarlaları’ denen çalışma kamplarında öldürmelerinin soykırım tanımına girmemesidir.
5) Soykırım suçuyla ‘insanlığa karşı suçlar’ ve ‘etnik temizlik’ suçlarını ayıran nedir?
1948 Soykırım Sözleşmesi’nin 2. maddesinde sayılan beş ayrı eylem türünden sadece bir tanesini bile işlemek, suçun maddi unsurunun (actus reus) yerine gelmesi olarak kabul ediliyor. Ancak soykırım suçlamasının yapılabilmesi için, maddi unsurların varlığı yeterli değildir. Suç işleme düşüncesinin var olması ve bu düşüncenin bir karar haline gelmesi, yani manevi unsurun (mens rea) da olması, suçlanan kişinin özel bir kasta (dolus specialis) sahip olduğunun ispat edilmesi gerekir. Bir olayda ‘özel kasıt’ ispat edilemezse, suçlanan kişinin ceza almayacağı anlamına gelmez. Belki soykırım suçundan değil ama savaş suçu, insanlık suçu veya ceza hukukunun herhangi başka bir maddesine göre sanık cezalandırılabilir.
Bosna savaşının dilimize kattığı ‘etnik temizlik’ ise belli bir etnisiteye dahil nüfusun ya da halkın bir bölgenin homojenleştirilmesi, yani orada tek tip insan grubunun kalması için, bölgeden zorla transfer edilmesi, sürgün edilmesi, uzaklaştırılmasına denir. “Etnik temizlik” soykırımın bir türüdür ve ancak soykırım sözleşmesinde belirtilen şartları taşıdığı ölçüde soykırım olarak isimlendirilir. Sonuç olarak, soykırım suçuyla insanlığa karşı suçları ve etnik temizliği ayıran, ilkinde grubu imha etmeye yönelik özel kastın’ olmasıdır. Yoksa diğerleri de son derece ağır suçlardır.
GÜNÜMÜZDEKİ DURUM • 1980’lerin ortalarına kadar, dünya yüzünde pek çok soykırım işlendiği halde, pek çok devlet, kendilerine yöneltilen soykırım suçlamasından kurtulmak için sürekli olarak ‘kasıt’ ve ‘saik’ unsurlarıyla oynayarak, işledikleri suçun soykırım sayılamayacağını ispat etmeye çalıştığı için ve pek çok olayda suç işleyenler geride imha kastını ispatlayacak yazılı belge bırakacak kadar akılsız olmadıkları için, 1948 Soykırım Sözleşmesi uygulanamaz haldeydi. Bu tıkanıklığı açmak için 1985 yılında BM Ekonomik ve Sosyal Konseyi’ne bağlı Azınlıkların Korunması ve Ayrımcılığın Önlenmesi Alt Komisyonu’na “Soykırım Suçlarının Önlenmesi ve Cezalandırılması Sorusu Üzerine Gözden geçirilmiş ve Güncelleştirilmiş Rapor” adlı bir değerlendirme sunuldu. Raporda, dünyada işlenen her soykırım suçunun, Nazi örneğinde başarıldığı gibi belgelenemeyeceğine değinildikten sonra “Bir mahkeme soykırım için şart olan zorunlu kastı yeterli sayıda belgeden sonuç çıkartmak yoluyla elde edemiyorsa belli durumlarda bu kasıt, sanığın mantıki olarak eyleminin sonuçlarının farkında olduğunun tahmin edilebildiği, belli derecede suç oluşturan ihmalkârlık, pervasızlık ve savsaklamaları içerebilir” denildi.
Bu sayede örneğin Hutuların Tutsilere uyguladığı soykırım suçları için BM Güvenlik Konseyi’nin 955 Sayılı Kararı ile 1994’te kurulan Ruanda Uluslararası Ceza Mahkemesi (ICTR) belli bir ilerleme kaydedebildi. Mahkeme, Kayishema ve Ruzindana davalarında ”hedeflenen grubun imha edilmesi gerektiğini belirten yazı, konuşma ve imha emirlerinin yokluğu durumunda, eylemin muhtevası, kapsamı ve gruba yönelik nefreti ve onun imhasının hedeflendiğini gösteren işleniş tarzından çıkarılabilir, eylemin yoğun ve sistematik karakteri ve buna uygun fiziksel sonuçları da özel kastı göstermek açısından son derece önemlidir” dedikten sonra, grup üyelerinin veya mallarının fiziksel olarak hedeflenmesi; hedef gösterilen gruba yönelik kullanılan dil; kullanılan silahlar ve fiziksel yaralamaların boyutunu, öldürmenin sistematik tarzda yapılıp yapılmadığı ve planlamanın sistemli bir şekilde olup olmadığı gibi unsurları, kastı ispat edecek “ikincil kanıtlar” (circumstantial evidence) olarak değerlendirilebileceğini belirtti. Böylece eski başbakan Jean-Paul Akayesu’nun yargılamalarında, yeni doğmuş çocukların ve Tutsi erkekleri tarafından hamile bırakılmış Hutu kadınları dahil olmak üzere hamile kadınların öldürülmelerini, yollarda barikatlar kurularak Tutsiler’in kaçmalarının engellenmesini, Tutsi olup olmadıklarının anlaşılabilmesi için insanların kimlik kartlarının sürekli kontrol edilmesini, eylemlerden önce, eylem sırasında ve sonrasında radyo yoluyla Tutsiler aleyhine düzenli propaganda yapılmasını ‘ikincil kanıtlar’ olarak kullandı.
(Taner Akçam’ın yukarıda sözünü ettiğim makalesinde bu konuda ayrıntılı bilgi bulunuyor.)
6) Soykırım suçu için önceden tasarlanmış bir plan şart mıdır?
1948 Soykırım Sözleşmesi’nde bu konuda açık bir hüküm olmadığı için bu konu hep tartışılmıştır. Soykırım suçu genel olarak devleti ele geçiren bir grup insan (hükümet, örgüt, parti, çete vb.) tarafından işlenen bir suç türü olduğu için, bu insanların, suçun işlenmesine ilişkin genel bir plan hazırlaması son derece mantıklıdır, ama bu konu, her zaman ‘kasıt’ meselesine göre ikinci derecede öneme haiz kabul edilmiştir. Ancak, 1995 temmuzunda, Bosna Savaşı sırasında, Srebrenica’da yedi bin Müslüman erkeğin soykırıma uğradığına dair Uluslararası Adalet Divanı’nın (UAD) 26 Şubat 2007’de açıkladığı tartışmalı kararı bu konuda yeni bir içtahat oluşturdu. UHD’nin Srebrenica’da soykırım suçunu işleyen paramiliter örgüt VRS (‘Republika Sırpska’ Ordusu) ve ‘Akrepler’ in Yugoslav Federal Cumhuriyeti’nden doğan Sırbistan ve Karadağ’ın bir organı olmadığını kabul ettiği halde ortada bir soykırım suçu olduğuna hükmetmesi ve bugünkü Sırbistan’ı soykırımdan değil ama, ‘Republika Srpska’ (Sırp Cumhuriyeti) ve VRS’nin politik, ekonomik ve askerî gelişimine yardımcı olarak soykırımı önlemediği için suçlu bulması, hem imhaya dair genel bir hükümet planı olmasına gerek olmadığının altını çizdi, hem de devletin böyle bir planın olmadığı durumlarda bile sorumluluktan kurtulamayacağını gösterdi. (Karar için: http://www.icjcij. org/court/index.php?pr=1898&pt=3 &p1=1&p2=3&p3=1)
7) 1948 Soykırım Sözleşmesi, geçmiş olaylara uygulanabilir mi?
Roma hukukundan miras ‘nullum crimen sine lege, nulla púna sine lege praevia=Yasa olmadan suç olmaz, daha önce kabul edilmiş yasa olmadan ceza verilemez’ ilkesi uyarınca, bir yasanın geriye doğru işlemeyeceği genel pozitif hukuk ilkesidir. Ancak uygulamada bu kuralın pek çokistisnası var. En bilinen ex post facto (=olay olduktan sonra) suç, 8 Ağustos 1945 tarihli Londra Anlaşması ile tanımlanan ‘barışa karşı suçlar’ (crimes against peace) tanımıdır ki, Nazi suçluları için özel olarak kurulan Nurnberg ve Tokyo mahkemelerindeki yargılama ve cezalandırmalar buna dayanarak yapılmıştır. (Nazi kasapları Klaus Barbie veya Adolf Eichmann davaları gibi örnekler de vardır ama bunlar çok tartışmalı olduğu için üzerinde durmuyorum.)
TEBK’İN UĞRADIĞI HÜSRAN • Öte yandan, 2002 yılında, altı Türk, dört Ermeni üyeden oluşan ve ne yazık ki kısa süre faaliyet gösterebilen Türk-Ermeni Barışma Komitesi’nin (TEBK), Türk üyeleri, tezlerinde haklı olduklarına fazlaca güvenerek, International Center for Transitional Justice (ICTJ) adlı saygın hukuk kuruluşundan, 1948 Soykırım Sözleşmesi’nin 20. yüzyılın başında yaşanan olaylara uygulanıp uygulanmayacağı konusunda görüş istemişlerdi. ICTJ, 4 Şubat 2003 tarihli raporunda, Sözleşmenin, yürürlüğe girdiği 12 Ocak 1951 tarihinden önceki olaylara uygulanamayacağını ancak 1915-1916’da yaşanan Ermeni Tehciri’nin, üç unsur açısından 1948 Soykırım Sözleşmesi’ne göre soykırım olarak adlandırılabileceğini belirtmişti.(Rapor için: www.ictj.org/images/content/7/5/759.pdf)
Kafa karıştıran kararlar Buna karşılık, hangi durumlarda savaş suçları ve insanlığa karşı suçlarda yasaların geriye işlemeyeceği ilkesinin uygulanmayacağını karara bağlayan 1968 Konvansiyonu’nun 1. maddesinin (b) fıkrasına göre 1948 Soykırım Sözleşmesi’nde tanımlandığı şekliyle soykırım suçlarında zaman aşımı (statuory limitation) uygulanmayacak deniyor. (Konvansiyon metni için: http://www.unhchr.ch/html/menu3/b/p_limit.htm)
Uluslararası hukukçu Alfred de Zayas’a göre ise 1948 Soykırım Sözleşmesi, yeni bir suç tanımı yapmayan, aksine sadece tarihin önceki dönemlerinde işlenmiş çeşitli soykırımları tanımlayan bir hukuk metni (declatory law) olduğu için, hem geçmişe (retrospective) hem de geleceğe (future oriented) uygulanabilir niteliktedir. (Sözleşmenin giriş bölümünde ‘“Birleşmiş Milletler ... Tarihin her döneminde soykırımın insanlık için büyük kayıplar meydana getirdiğini kabul eder” demektedir.) Zayas’a göre, sözleşmenin dili de bu konuda lehte ya da aleyhte bir unsur içermemektedir. “Sözleşmeyi hazırlayanlar eğer isteselerdi sözleşmenin başına buna dair bir ibare koyarlardı” diyen Zayas, buna örnek olarak 1980’de yürürlüğe giren 1969 tarihli Anlaşmalarla İlgili Viyana Konvansiyonu’nun, 4. maddesini ve 1998 Roma Ceza Mahkemeleri Sözleşmesi’nin 11. maddesindeki açık ifadeleri gösterir. (Zayas’ın hem bu konuyu, hem de Ermeni Tehciri’nin neden ‘soykırım’ tanımına girdiğine dair makalesi için: “The Genocide against the Armenians 1915-1923 and the relevance of the 1948 Genocide Convention”,www.alfreddezayas.com/Law_history/armlegopi.sh tml).
.7-12-08
.Mezopotamya’nın kadim halkı: Süryaniler
Orhan Miroğlu, 10 Aralık 2008 tarihli sütununda, Midyat-İdil yolu üzerindeki Mor Gabriel Manastırı’nın, çevresindeki toprakları haksız yere üzerine geçirdiği iddiasıyla köylüler tarafından haklarında açılmış üç davadan ve Süryani-Kürt ilişkilerinden söz ettiği ‘Kardeşim Kuryakos’ adlı güzelim yazısına, Mor Gabriel Süryani Manastırı’nın Vakıf Başkanı Kuryakos Ergün’ün “Bu manastır varken Osmanlı da yoktu, Türkiye Cumhuriyeti de yoktu. Biz burada işgalci değiliz, yüzyıllardır bu topraklardayız” şeklindeki yakınmasına ironik bir cevap veriyordu: “Toprağa gözü doymayanların ülkesinde bu sözlerin ne kıymeti olur, kardeşim Kuryakos?”
FİKRİ TAKİP • Bu hafta için, Moğollar, Mevlana Celaleddin Rumi ve Mevlevilik hakkında bir yazı hazırladığım halde, derhal fikrimi değiştirdim ve Miroğlu’nun açtığı yoldan devam etmeye karar verdim. Böylece, bu toprakların kadim halklarından Süryanilerle ilgili bilgi boşluğumuzun bir bölümünü olsun doldurmayı umuyorum. Uzun ve karmaşık bir tarihçeyi bir sayfada anlatmanın imkânsızlığı yüzünden gazete sayfasında sadece Osmanlı’nın son yılları ile Cumhuriyet tarihindeki bazı siyasi olaylara değindim ama gazetenin web sayfası için hazırladığım bu nüshada, Süryanilerin kökenleri, dinleri ve etkisi günümüze dek süren ‘Seyfo’ anlatısına ilişkin bazı temel bilgileri bulabilirsiniz.
KÖKEN • Süryanilerin kökenine ilişkin tartışmalar, milliyetçilik akımlarının şiddetlendiği 19. yüzyılda ortaya çıktı. Bugün özellikle diasporada, tarihlerini Babil ve Asur kültürlerine götürenlerle, ilk Hıristiyan topluluklarından Aramilere götürenler arasında ateşli bir tartışma sürüyor. Bu gruplardan ilki politik, ikincisi dinsel vurgularıyla dikkati çekiyor. Asurlular en eski yazılı belgeleri MÖ 2000 yıllarına ait olan Mezopotamyalı bir şehir devleti halkı. Bazı kaynaklara göre Arap yarımadasından Mezopotamya’ya gelen Sami kavimlerinden biri olduğu, bazı kaynaklara göre Orta Asya’dan gelen kavimlerle Mezopotamya kavimlerinin karışımı olduğu iddia edilen Aramilerin tarih yüzüne MÖ 14. yüzyılda çıktığına dair ipuçları vardır ancak haklarındaki ilk açık bilgiler MÖ 1200’lere ait. Tevrat’a göre, Aramiler ile Asurlular Hz. Nuh’un oğlu Sam’ın beş oğlundan ikisinin neslinden geliyorlar, ama MÖ 1000’li yıllarda birbirlerine düşman olmuş bu iki kardeş.
DİL • Ancak ilginçtir, Asurlular Aramileri egemenlikleri altına aldıktan sonra Aramice konuşmaya başlamışlar. Dünyanın hala konuşulan en eski dili olma özelliğini koruyan Aramice, Hıristiyanlığı ilk benimseyen halklardan biri olan Urfa (Edessa) halkının da diliymiş. Bazıları günümüz Süryanicesinin Urfalıların konuştuğu Aramice lehçesi olduğunu söylüyor. Bugün Tur Abdin’de (kelime anlamıyla Kullar/Köleler Dağı anlamına gelmekte olup, Süryani terminolojisinde Diyarbakır, Urfa, Nusaybin ve Mardin’i içine alan bölgenin adı) halk arasında konuşulan ‘Turoyo’ ise modern Aramicenin lehçelerinden biri.
DİN • Sami ırkından yarı efsanevi bir topluluk olan Aramilerin en azından bir bölümü, 30’lu yıllarda Hıristiyanlığı kabul ederek 38 yılında Antakya Patrikliğini kurdular. Hıristiyanlığı kabul etmeyen Aramilerden ayırt etmek için, bu gruba Süryani denildi. (Yani Süryani adı, kökeni Asur veya Arami olan bir halkın dinsel adı. Bu yüzden de bugün Süryani denince akla etnik vurgusuna göre dinsel vurgusu ağır basan etno-dinsel grup geliyor.)
Süryani (kendi deyişleriyle ‘Süryoyo’) adının ortaya çıkışıyla ilgili bilgilerin çoğu mitolojik niteliktedir. Süryani adının Lübnan’ın güneyindeki Sur şehrinden geldiğini ileri sürenlere göre, şehrin ‘Suriin’ denilen bölgesinde Hz. İsa’nın havarileri etrafında oluşan Hıristiyan topluma Sur şehri ile ticari ilişkileri olan Yunanlılar Süryani demişlerdir. Bir başka teze göre ise bir Sami kavmi olan Aramilerin memleketi, İskender’in halefleri tarafından ele geçirildikten sonra ismi ‘Suriye’ olarak değiştirilmiş ve burada yaşayan halka da Süryani denilmiştir. Bir diğer görüşe göre Suriye ismi, bölgeyi ele geçiren komutan Kilikos’un kardeşi Suros’dan gelmektedir. Bazı kaynaklara göre Süryani ismi, Pers Kralı Keyhüsrev’den, bir başkasına göre Antakya şehrini inşa eden, Mezopotamya’da hüküm sürmüş olan Arami Kralı Sürrüs’ten, bir diğerine göre Hz. İbrahim’in sülalesinden Dadanoğlu Asur veya Asurîn’den gelmektedir. Filolojik yaklaşıma göre ise Asurluların ülkesine, Yunanlılar tarafından kelimenin sonuna bir ‘y’ harfi eklenerek “Asurya”denilmiş, daha sonra kelimenin başında bulunan ‘a’ harfi düşerek kelime Surya’ya dönüşmüştür.
BÖLÜNMELER • Hıristiyanlığı ‘Katolik’ ve ‘Ortodoks’ diye bölen tartışmalar arasında Hz. İsa’nın tanrısal (Baba) ve insani (Oğul) doğası konusundaki ayrılıklar çok önemlidir. Bu tartışmalara çözüm bulmak amacıyla toplanan 431 tarihli Efes ve 451 tarihli Kadıköy (Halkedon) Konsili’nde aforoz edilen Süryani ilahiyatçı Mar Nasturius’un izinden giderek Hz. İsa’nın tanrısal ve insani doğasının birbirinden ayrı olduğunu savunanlara Nasturi denilmişti. (19. yüzyılda Nasturi Kilisesi, adını ‘Doğu Asurî Kilisesi’ olarak değiştirmiştir.) Kadıköy Konsili’ni izleyen yıllarda baskılardan sonra yok olma tehlikesiyle karşı karşıya kalan Antakya Süryani Kilisesi’ni 540’lardan itibaren yeniden ayağa kaldıran Urfalı rahip Yakup Baraday’ın adından dolayı, Bizans otoriteleri tarafından Süryani Ortodokslara ‘Yakubiler’ denmeye başladı. (Bu adlandırma Osmanlılar döneminde de kullanıldı ancak bugün kullanılmıyor.)
Yine Kadıköy Konsili’nde, Bizans İmparatoru Markianos’un yanında yer alarak, Kadıköy Konsili’nin kararlarını destekleyenlere, Süryaniler ‘Malkoye Melkit’ (Melkitler) adını verince ortaya yeni bir kilise çıktı. Bu ifade, Süryanicede ‘Kralın yandaşları’ anlamına geliyordu. Melkitler uzun süre Bizans kilisesinin şemsiyesi altında Süryanice liturjik dille eğitimlerine devam ettiler. Arap istilalarından sonra Bizans kilisesinden ayrıldılar. Dillerini daha sonraları Süryaniceden Arapçaya çevirdiler. Bu topluluk günümüzde Rum Ortodoks adıyla anılmakta. Lübnan’daki Melkitlerin içinden, 7. yüzyılda Mor Marun adlı rahibin çektiği bir grup Maronit Patrikliği’ni Diğer yandan Rum Ortodoks (Melkit) Kilisesi bireylerinden bir bölümü, başka bir anlaşmazlık yüzünden Roma Papalık Kürsüsü’ne bağlandılar. (Katolik Papalığın otoritesini kabul eden ancak kendi içlerinde Ortodoks ilahiyatın gereklerini uygulayanlara ‘uniat kiliseleri’ deniyor. Konumuza giren Keldani, Marunî, Melkit, Kıpti Katolik, Süryani Katolik, Malabar Katolik Kilisesi ‘uniat’ kiliseleri arasında.)
1445 yılında, Kıbrıs Metropoliti Timetheos’un önderliğindeki bir grup Nesturilerden ayrıldı. Papa tarafından kendilerine Keldaniler (İncil’de Babil şehrinin yerine kullanılan Kalde şehrine atıfla ‘Kalde şehrinin ahalisi’) adı verildi. 1782 yılında Episkopos Mihael Carve’nin önderliğini yaptığı bir grup Suriyeli Süryani, Süryani Katolik Kilisesi’ni kurup (kendi hiyerarşileri içinde) Papalığa bağlandı. 19. yüzyılda Protestan misyonerlerinin Süryaniler arasındaki propaganda çalışmaları sonucu ortaya bir de Süryani Protestan cemaati çıktı ama bu küçük grup bağımsız bir örgütlenme gerçekleştiremedi. Bazı kaynaklarda 1600’lerin başında, idarecilerin zalimliği yüzünden bazı Süryanilerin İslamiyet’e geçtiği iddia edilir. Bugün bu gruplara Mhalmi denilmektedir.
Süryanilerin ilk Patriklik merkezi Antakya’daydı. Patriklik makamı, tarih içinde Halep, Malatya, Diyarbakır ve Mardin arasında gidip geldikten sonra, 1293 yılında Patrik Mor İgnatiyos Yusuf Mar Vahap tarafından sürekli ve resmen Mardin’deki Deyrülzafaran (Deyrü’z-Zafaran) Manastırı’na taşındı. Ancak, bu tarihten sonra pek çok patrik, Diyarbakır’daki Meryem Ana Kilisesi’nde veya Mardin’deki Kırklar Kilisesi’nde ikamet etmeyi tercih etti. Çünkü Diyarbakır hem merkezi devletle, hem dünyayla ilişkiler açısından daha gelişmiş bir yerleşim yeriydi.
Süryani Ortodoks Kilisesi Patriğinin cemaat içinde kullandığı unvan ‘Tüm Doğu ve Süryani Yakubî Kiliseleri ile Antakya Havari Patriği Kadasetli Mar İgnatiyos’ idi. ‘Mar’ veya ‘Mor’ ‘aziz’ anlamına gelmekte, ‘İgnatiyos’ ise, 1293’te Patrik Mar Vahab’ın, 107 yılında Roma’da öldürülen Antakya Piskoposu İgnatiyos’un adını kullanmasından sonra kullanılması gelenek haline gelen bir unvandır.
OSMANLI DÖNEMİ: ERMENİLERİN GÖLGESİNDE
Süryani tarihçilere göre, Süryaniler en büyük zulmü Bizanslılardan görmüş, buna karşılık Abbasiler ve Selçuklular döneminde baskı rahat yaşamışlardı. Osmanlı Devleti’nde (Mısır’daki Kıptîler ve Bosnalı Bogomillerle birlikte) devletle ilişkilerini yürütmek açısından Ermeni Ortodoks (Gregoryen) Patrikliğine bağlandılar, ancak kendi iç işlerinde özerk bırakıldılar. İki patriklik arasındaki bu ilişkinin Fatih Sultan Mehmet zamanında mı yoksa Yavuz Sultan Selim zamanında mı kurulduğu tam bilinmiyor ama ikincisi zamanında olması daha kuvvetli ihtimal.
AYRILMA ÇABALARI • Süryani Ortodoks Kilisesi, 1782 yılında, az sayıda episkopos tarafından patrik seçilen Mihayel Carve’nin, seçime katılmayan episkoposlar tarafından gayrimeşru ilan edilmesi üzerine bir kriz yaşadı. Carve’nin Suriye’deki Katolik Süryanilerin başına geçmesi ve 1845’te Papa tarafından kendisine ‘Süryani Katolik Patriği’ unvanı verilmesi üzerine, Ortodoks Süryaniler kendilerine ‘Süryani Kadim’ demeye başladılar. Süryani Katolikler, imparatorluğun Katolik cemaati ile birlikte 1831’den itibaren ayrı bir Patriklik altında toplandı, Süryani Kadimler ise Ermeni Patrikhanesi’ne bağlı kaldı. Katolik Süryaniler Suriye ve Lübnan bölgesinde misyoner faaliyetleri yürüten Fransızların desteğiyle Avrupa’ya açılmış, Süryani Kadimler ise bırakın Avrupa devletleriyle teması, Osmanlı Devleti ile ilişkilerinde bile Ermeni Ortodoks Patrikliği’ne muhtaç kalmışlardı. İstanbul’daki konumlarını güçlendirmek ve görece bağımsız bir politika izlemek için 1844’te İstanbul’daki Meryem Ana Kilisesi’ne yerleşen Süryani Kadimler (ki Ermenilerin iddiasına göre kilise Ermeni cemaatine aitti) eski Babil ve Asur halkından olduklarını, köklerinin Hıristiyanlık öncesine giden Sabiînlere (Yıldıza tapan) uzandığını belirterek, idari açıdan Ermeni Patrikliği’nden ayrılmak için iki kez girişimde bulundular ama başarılı olamadılar.
Ermeni Ahkâm Defterlerinde ‘Ermeni milleti kullarına bağlı Süryani taifesi’ veya ‘Ermeni yamakları’ gibi terimlerle anılanSüryani Kadimlerinin kendileri adına aldıkları ilk berat 1897 tarihini taşır ancak, bu berat statülerinin değiştiğini göstermez. Süryaniler, ilk defa 18 Mart 1330/1914 tarihinde Adliye ve Mezahip Nezareti’ne başvurarak, Süryani Kadim Ortodoks Kilisesi’nin Osmanlı bürokrasisindeki yerini tescil ettirdiler. (64 maddelik nizamname için bkz. Murat Bebiroğlu, Osmanlı Devleti’nde Gayrimüslim Nizamnameleri, Akademi Matbaası, 2008, s.195-213.)
MONDROS SONRASI ARAYIŞLAR • Osmanlı Devleti’nin Birinci Dünya Savaşı’nda yenilgisini tescil eden 30 Ekim 1918 tarihli Mondros Mütarekesi’nde, Arap asıllı nüfusun yoğun yaşadığı Mardin ve civarı hakkında verilmiş bir karar yoktu. İngilizler ve Fransızlardan hangisi daha ikna edici olursa, bölge o tarafın payına bırakılacaktı. Önce Irak’taki İngiliz yetkilisi Binbaşı E.W. Corbett Noel geldi şehre. 11Mayıs 1919’da V. Kolordu Komutanı Miralay Kenan Paşa ile görüştü, ardından kenti teslim etmeleri için şehrin ileri gelenlerini ikna etmeye çalıştı. Şehir halkı iki arada kalmıştı. Suriye ve diğer Arap toprakları İngiliz ve Fransızların idaresine geçmişti. Bir yandan üstün bir güce sahip olan İngiliz ve Fransızlar, öte yandan dağılmakta olan Osmanlı Devleti vardı. Bir karar vermek durumundaydılar. Süryani kaynaklarına göre, şehrin Müslüman eşrafı, Süryani Kadim Kilisesi Patriği Mor İgnatiyos İlyas Şakir Efendi’ye akıl danışmaya karar verdiler. İlyas Şakir Efendi, onları ikna etti ve Binbaşı Noel’e, “Biz Araplar, Kürtler ve Süryaniler olarak Osmanlı idaresinden ayrılmak istemiyoruz. Halifeye bağlıyız ve Türk kardeşlerimizin yanında kalmaya devam edeceğiz. Gerekirse mallarımız ve canlarımızla savaşacağız” dedi. Olumsuz cevabı alan Binbaşı Noel, bu sefer Derik kazasına gitti ve Deriklileri kazanmaya çalıştı. Ancak, orada da başarılı olamadı. 28Mayıs 1919’da Mardin’i terk etti. Bu Süryani anlatısına bakılırsa, Mardin’in düşman eline düşmemesinde Süryani Kadim Patriği İlyas Şakir Efendi’nin manevi önderliğinin payı büyüktü.
SÜRYANİLERİ İKNA TURU • İlyas Şakir Efendi o günlerde Süryani nüfusun yoğun olduğu yerlere uzun bir geziye çıktı. Bu gezinin, 1915’te Ermenilerle birlikte ayaklanan Diyarbakır, Mardin, Cizre’deki Süryanileri yatıştırmak için olduğu anlaşılıyordu. 18 nisanda başlayan gezi Diyarbakır, Siverek, Urfa, Halep, Humus, Hama, Şam, Zahle ve Beyrut’un ziyaret edilmesinden sonra İstanbul’da son buldu. 26 Eylül 1919’da Sultan Vahdettin ile görüşen İlyas Şakir Efendi’ye Vahdettin tarafından birinci dereceden Osmanlı nişanı verildi.
1915 ZARARLARININ TAZMİNİ • Daha İlyas Şakir Efendi İstanbul’a varmadan, Süryani Ortodoks cemaatinin temsilcileri Padişah’tan, 1915’te Ermenilerle birlikte Suriye’ye göçürülen Süryanilerin yeniden memleketlerine dönmelerine izin verilmesi ve Mardin’de yapımına başlanan okulun inşası ile yetim ve dullarının iaşesi için örtülü ödenekten (tahsisat-ı mesture) yardım yapılmasını talep etmişti. Vahdettin’in emri ile konu Meclis-i Vükela’da (Bakanlar Kurulu) 22 Kasım 1919 tarihinde incelendi ve şu anlamlı cevap verildi: “Vaki isteklerden harp esnasında tehcir edilmiş olan Süryanilerin memleketlerine iadesiyle iskânı ve menkul ve gayrı menkul mallarının istirdat ve kendilerine teslimi, hükûmetçe yardımda bulunulması ve maarif iane hissesinden Süryani mekteplerine tahsisat verilmesi, Galatasaray Sultani mektebi ile resmî mekteplerde her sene Süryanilerden ikişer çocuğun leylî olarak meccanen kabulü (...) muharebede ve tehcir esnasında ölenlerin çocuklarına hükûmetçe yardım yapılması ve Süryani yetim ve dullarının kendi ruhani reislerine teslimi, bunlardan mezhep değiştirenlerin asıl dinlerine serbestçe dönmelerinin sağlanması, evvelce hükûmet tarafından tahsis olunmuşken bir seneden beri kesilmiş olan 2.000 kuruşun elli liraya iblağı, gerek İstanbul gerek taşrada meclis ve dairelerde Kadim Süryani cemaatinden de ehil ve lâyık olanların hizmete alınmaları, Süryani kilisesi bitişiğinde inşasına başlanan mektebin ikmali için nakdi yardımda bulunulması (...) kararlaşmıştır.” (Aktaran Mustafa Oral, “Mardin’in Son Süryani Kadim Patriği Mar İgnatios III. İlyas Şakir Efendi”, Makalelerle Mardin, IV, Önemli Simalar, Dini Topluluklar, Mardin, 2007, s. 281-282.)
Karar anlamlıydı, çünkü ifadelerden görüldüğü gibi, devlet en azından 1915’te Süryanilere yapılan kötü muameleyi ve haksızlıkları itiraf ediyor ve bunların bazılarını telâfi etmeyi kabul ediyordu.
İTİLAF DEVLETLERİYLE TEMASLAR • Ancak İlyas Şakir Efendi, imparatorluğun sonunun yakın olduğunu ve ortaya çıkacak kaos ortamında Süryanilerin başına işler geleceğini hissetmiş olmalıydı ki, aynı zamanda İtilaf Devletleri nezdinde girişimlerde bulunmaya karar verdi. Fransız ve İngiliz arşivlerindeki belgelere bakılırsa, İlyas Şakir Efendi, Birinci Dünya Savaşı’nı bitirmek üzere Ocak 1919-Ocak 1920 arasında toplanan Paris Barış Konferansı’na Musul’daki Dominiken Mektebi’nde eğitim gördüğü için önce Katolik olan, ancak daha sonra Ortodoksluğa geçen Suriye Metropoliti Severios Afram Barsavm (Efraim Barsam) başkanlığında bir heyet gönderdi. İlyas Şakir Efendi tarafından Temmuz 1917’de ABD’deki Süryani Ortodoks cemaatine elçi tayin edilen, Suriye’de iken İtilaf Devletleri’nin en yakın adamı, Arap milliyetçisi Emir Faysal’ın ateşli bir taraftarı olan Barsavm, mükemmel Fransızcası da düşünülünce mükemmel bir seçimdi. Ancak, bütün bu artılarına rağmen, Fransız Dışişleri Bakanlığı’nın raporlarındaki “Doğu’da bol olan entrikacı papazlardan biri”, “Türkler ve Almanlara yaptığı riyakârlıkları unuttu”, “Suriye’deki tüm entrikacılar gibi hararetle ve yüksek sesle konuşarak baskı yapabileceğini zannedenlerden”, “Endişeye gerek yok, Emir Faysal kendi rolünü emniyetealdıktan sonra bu küçük Hıristiyan topluluğunu hakir görecek ve uzaklaşacaktır. İşte o gün onlar bizim sunacağımız himayeden mutlu olacaklardır” gibi ifadelere bakılırsa, Fransızlar, Ortodoks Süryanileri pek ciddiye almıyorlardı. Öte yandan, Barsavm, Diyarbakır, Harput, Bitlis, Van ve Urfa vilayetlerini kapsayan özerk bir yönetimden yana olduğu için de Fransız çıkarlarıyla uymuyordu.
KATOLİKLERE SEMPATİ • Aynı dönemde Suriye’deki Katolik Süryanileri temsil eden Mar Rahmani de, İngilizleri “Roma’dan davet aldım” diyerek ikna ederek Paris’te boy gösterdi. Fransızların ona karşı tavrı epey farklıydı. Raporlarda Mar Rahmani’nin “Fransa’nın eski bir dostu olduğu, her zaman Fransız eğitiminden yana olduğu”, “yüksek kültürü ile sivrildiği, Fransa’daki bilimsel çevrelerde çok iyi tanındığı”, “tüm Suriyeli Hıristiyanlar gibi İttihatçı-Türk geleneğinin Araplar tarafından devam ettirilmesinden korktuğu” yazıyordu. Mar Rahmani, Suriye ve Lübnan’da bir Fransız mandası kurulmasını istiyordu ki bu da Fransızların hoşuna giden bir husustu.
ABD’den gelen Keldani delegasyonu ise bölgede bir Amerikan mandası için kulis yapıyordu. Her üç cemaatin de ortak korkusu, Türklerin gidişiyle meydanın çok milletli bir devlet idaresinde tecrübesiz olan Araplara kalması ve bölgede bağımsız bir Kürt devletinin kurulmasıydı. (Aktaran Sebastien de Courtois, Le gênocide oubliê, Cheritens d’Orient, les derniers aramêens, Paris, 2002, s. 186-195. Bu kaynaktaki belgeleri tercüme ederek bana veren dostum Sayın Tomas Çerme’ye çok teşekkür ederim.)
BÜYÜK DEVLETLERİN İKİ YÜZLÜLÜĞÜ • Sonuçta, Keldaniler Paris’ten, ABD’nin Anadolu’da bir Amerikan mandasına sıcak bakmaması yüzünden eli boş döndüler. Katolik Süryaniler, Suriye ve Lübnan’ın Fransız yetke alanı olmasından dolayı, görece memnun ayrıldılar. Ortodoks Süryanilerin temsilcisi Barsavm ise büyük bir hayal kırıklığına uğradı. Barsavm daha sonra “Orada [Paris’te] halkımın başına gelen bin bir türlü felaketi tek tek açıkladım. Baskı ve zulmü ayrıntılı olarak anlattım. Özellikle de savaşta hunharca katledilen, açlıktan ve soğuktan telef olan ölülerimizin resimlerini önlerinde sergilememe rağmen, konferansa katılan delegelerin hiç birinin gözyaşı akıtmadığını ve hatta delegelerin bize acımadıklarını görünce, orada taştan heykellere konuşma yaptığımı hissettim” diyerek büyük devletlerin 1915 konusundaki ikiyüzlü tavrını doğrulayacaktı. (Mor Iğnatiyos I. Afrem Bet-Barşawmo, Tur-Abdin Tarihi, İsveç Nsibin s.5’ten aktaran Talip Atalay, “Lozan Anlaşması Öncesinde ve Sonrasında Süryani Eğitim Kurumları”, Khuka, Cilt. VIII, Sayı.1, Diyarbakır, 2005, s. 63-69.)
SEVR RAHATSIZLIĞI • 18-26 Nisan 1920 tarihleri arasında yapılan San Remo Konferansı’nın 19 nisan günkü oturumunda, İngiliz Başbakanı Lloyd George Kürt sorununun çözümüne ilişkin görüşünü açıklarken, Kürdistan’ın Ermenistan’a komşu olduğunu ve geleceğinin Süryani ve Keldani Hıristiyanları ilgilendirdiğini söyleyince Ankara’da alarm zilleri çaldı. 10 Ağustos 1920 tarihli Sevr Anlaşması’nın 62. maddesinde de Kürtlerin çoğunlukta bulunduğu bölgede yerel özerklik gerçekleştirileceği, özerklik planının, Süryani ve Keldanilerin yanı sıra bölgedeki diğer etnik ve dinsel azınlıkların korunması için bütün güvenceleri içereceği belirtilince, Ankara’da rahatsızlık iyice arttı.
CUMHURİYET DÖNEMİ: YENİ DEVLET, YENİ DENGELER VE...
Sevr Antlaşması’nın bir türlü yürürlüğe girmemesi üzerine, cemaati için en akıllıca tavrın, Kemalistlerle uzlaşmak zorunda olduğunu anlamış olması beklenen İlyas Şakir Efendi ilk iş olarak Süryani Kadim erkeklerinin Milli Mücadele’ye katılmasını emretti. Bu askerlerin ailelerinden gelen 70-75 kişilik bir kadın grubu da Diyarbakır’daki bir kilisede dikimevi açarak orduya katkıda bulundular. (19 Kasım 1977 tarihli Milliyet’te çıkan Ferit Özcan’ın açıklaması’ndan aktaran Talip Atalay.) Süryani kaynaklarına göre, İlyas Şakir Efendi, Mustafa Kemal’i Ankara’ya ilk geldiği gün olan 27 Aralık 1919’da karşılayanlar ve 23 Nisan 1920’de Büyük Millet Meclisi’nin açılışına katılanlar arasındaydı. (Mustafa Oral’a göre bu doğru değildir, ancak 1917’de Mardin’i üç kere ziyaret eden Mustafa Kemal’in, İlyas Şakir Efendi’yle tanışmış olması muhtemeldir.)
MUSTAFA KEMAL’LE BULUŞMA • Muhtemelen İtilaf Güçleri tarafından zorunlu ikamete tabi tutulduğu İstanbul’da 22 Haziran 1922’de İkdam gazetesine bir beyanat vermiş ve Süryani cemaati olarak Türklerden bir şikâyeti olmadığını belirten Şakir Efendi, Şubat 1923’te Ankara’ya gelerek Mustafa Kemal’le bizzat görüşmek için çaba gösterdi. (Aktaran Zeki Sarıhan, Kurtuluş Savaşı Günlüğü, C.IV, TTK Yayınları, 1994, s.491)
Söz konusu tarihte, Lozan’da süren barış görüşmelerinde, azınlıklar konusunda ateşli tartışmalar yapılıyordu. Hatta, Britanya delegesi Lord Curzon’un Süryani, Keldani, Yezidi ve Nesturilerin haklarından söz etmeye kalkması üzerine, Osmanlı’da ‘millet sistemi’ne dahil olan Rumlar, Ermeniler ve Yahudiler dışındaki Hıristiyan kesimleri ‘azınlık’ saymamaya yeminli olan Türk delegesi Dr. Rıza Nur öfkeyle salonu terk etmişti. Başka görüş ayrılıkları da baş gösterince İsmet (İnönü) Bey de Türkiye’ye doğru yola çıkmıştı. Bunlar olurken, 9 Şubat 1923’te Mustafa Kemal’e yakınlığı ile tanınan Celal Nuri (İleri) Bey’in İleri gazetesine bir röportaj veren İlyas Şakir Efendi, “Azınlık hukuku meselesi, bu dakikaya kadar mümessili bulunduğumuz cemaatin ne akıl ne de hayaline gelmiştir, ne de gelmesi ihtimali vardır. Biz, bunu olanca kuvvetimizle protesto ederiz. Ben cemaatim namına ne böyle haklar talebinde bulundum, ne de bulunacağım. Süryaniler, Misak-ı Milli hudutları için yaşayan milletin bir azınlığıdır. Biricik arzuları ise, iyi günlerde de fena günlerde de birlikte bulunmaktır” diyerek Mustafa Kemal’e yatıştırıcı bir mesaj göndermişti.
O sırada Mustafa Kemal 14 Ocak 1923’te çıktığı Ege gezisinde idi. 20 Şubat 1923’te Ankara’ya dönen Mustafa Kemal’i garda karşılayanlar arasında İlyas Şakir Efendi de vardı. Bu anı ölümsüzleştiren fotoğraf halen Deyrülzafaran Manastırı’nın duvarında asılı duruyor. (Ancak fotoğrafın altında yanlışlıkla 22 Şubat 1922 yazılmış.) 4 Mart 1923 tarihli Hakimiyet-i Milliyegazetesine bakılırsa, İlyas Şakir Efendi ile Mustafa Kemal, 3 martta görüşmüş ve İlyas Şakir Efendi, 19 mayısta Diyarbakır üzerinden Mardin’e dönmüştü. Bu görüşmede nelerin konuşulduğunu tam olarak bilmiyoruz. Ancak İlyas Şakir Efendi’nin 29 Ekim’de Cumhuriyet’in ilanını bir telgrafla kutladığını biliyoruz.
LOZAN’DAN FERAGAT • Ancak bütün bu iyi niyet gösterileri sonuç vermedi ve Türkiye Cumhuriyeti, Süryanilere (aynen Keldaniler, Yezidiler ve Nesturiler gibi) Lozan Barış Antlaşması’nca gayrimüslim azınlıklara tanınan hakları tanımadı. Ancak bu tanımamayı, Süryani cemaatinin liderlerinin haklardan feragat ettiklerini ilan etmelerini isteyerek kamufle etti. Bu yüzden Süryaniler okullarını kuramadılar, dillerini, kültürlerini geliştiremediler. (Halbuki, azınlık hakları, 17. yüzyıldan beri bireysel haklar sayıldığı için cemaat liderinin bireyler aleyhine, bu haklardan feragat etmesi geçersizdi.)
Ağustos-Eylül 1924’te Hakkâri bölgesinde keşif gezisi yapan Hakkâri Valisi başkanlığındaki heyete yönelik Nesturi saldırısı ve 13 Şubat 1925’te patlak veren Şeyh Said İsyanı’na bir grup Midyat Süryanisi ile Nesturi’nin destek vermesi, Süryaniler için daha da zor günlerin gelmesine neden oldu. İlyas Şakir Efendi’nin Şeyh Said İsyanı’na katılanları yargılayan Diyarbakır Şark İstiklâl Mahkemesi heyetini ziyaret etmesi, heyetin Deyrülzafaran Manastırı’na mukabil ziyarette bulunması, hattâ Mahkeme Reisi Mazhar Müfit (Kansu) Bey’in manastırın hatıra defterine övücü sözler yazması bile içleri rahatlatmamış olmalıydı ki, 1925 yılının sonlarında Halep’e giden İlyas Şakir Efendi bir daha geri dönmedi. (Hana Dolapönü, Tarihte Mardin, Hilal Matbaası, 1972, s.168-169.)
UYUMLU OLMAK YETMEZ • Süryani Kadimler, aynı tarihlerde çıkarılan Şapka İktisası Kanunu’na ilk uyanlar oldular. (Türkiye’deki Süryani ruhanilerin, diğer cemaatlerin aksine fötr şapka giymeleri geleneği bu çabaların mirasıydı.) 1928 Harf Devrimi’nden itibaren ayin metinlerinden bir bölümü ile yazışmalarını Türkçe yapmaya başladılar. (P. Gabriel Akyüz, TümYönleriyle Süryaniler, Mardin, Anadolu Ofset,. 2005, s. 456.)
Ancak İlyas Şakir Efendi’nin büyük bir Süryani cemaatinin yaşadığı Hindistan’ın Malabar bölgesindeki Kerela eyaletine bağlı Mancanikara köyünde 13 Şubat 1932 günü vefat etmesinden sonra radikal bir karar alındı. 1933 yılında, Patriklik Merkezi, ‘cemaatin arzusu doğrultusunda’, ‘görülen lüzum üzerine’ ve güya ‘muvakkaten’ (geçici olarak) Mardin’den Humus’a taşındı. Ancak geri dönmek mümkün olmadı ve Patriklik 1959’da nakledildiği Şam’da kaldı. 1933’ten sonra Mardin’de sadece bir metropolit bulunduruldu. Patrik İlyas Şakir Efendi’nin kendisine halef olarak, Türklere ve Türk devletine yakın bir ilahiyatçı ve kültür adamı olan Mardinli Yuhanna Dolabani yerine Musullu Afram Barsavm’ı seçmesi de Patrikliğin Türkiye’ye dönmesinin önünde resmi engel olmuştu.
YOK OLAN CEMAAT • CHP’li İçişleri Bakanı Şükrü Kaya’nın Cumhurbaşkanlığı’na yazdığı 23 Haziran 1938 tarihli bir raporda, Fransızların Suriye’de Ermeni ve Süryanilerle Kürtleri kendilerine bağlıyarak bir Hıristiyan çoğunluğu oluşturma çabalarından şikâyet ediliyordu. (Aktaran Oral, s. 289.) İkinci Dünya Savaşı yıllarında Batı ülkelerine göç etmeyi sürdüren Süryanilerin devletçe affedilmesi, 1952’de TBMM Başkanı Refik Koraltan’ın, 1956’da Cumhurbaşkanı Celal Bayar’ın Deyrülzafaran Manastırı’nı ziyaretiyle oldu. Süryaniler Bayar’ı ‘Ne Mutlu Türküm Diyene’ dövizleriyle karşılamışlardı...
Övüne övüne bitiremediğimiz hoşgörü geleneğimize rağmen Süryanileri neden Türkiye’de tutamadığımız herhalde anlaşılmıştır. 1970’larda ekonomik nedenlerle, 1980 sonrasında politik ve güvenlik nedenleriyle iki büyük göç dalgası daha yaşayan Süryani nüfus neredeyse bitme noktasına geldi. Örneğin 1980’de, Mardin’de 18.700 Süryani yaşarken, bu sayı 2001’de 1975’e düşmüştü. Bugün, dünyada 15 milyon, Türkiye’de ise 10-15 bin Süryani’nin yaşadığı sanılıyor.
Türkiye’deki demokratikleşme paketleri ve güven arttırıcı önlemler sayesinde, dünyanın dört bir yanına savrulmuş Süryani nüfustan bir kısmı Türkiye’ye dönmeye karar verdi ama 2006’da Mardin’deki sayı ancak üç bine ulaşabildi. Mardin’deki Süryani cemaatinin Ermenilerden kalan kilise ve binaları kendilerine mal ettikleri, devletin de tehlikeli gördüğü Ermeni taleplerinin önünü kesmek için buna göz yumduğu iddiaları ise ayrıca incelenmeye değer.
1915’te Ermeni Tehciri sırasında Enver Paşa’ya “biz Osmanlı idaresine bağlıyız, bizi koruyun, bizi göndermeyin” diyen, 1919’da İngiliz Binbaşı Noel’e “biz Osmanlıyız, Türk kardeşlerimizden ayrılmayacağız” diyen, 1923’te Mustafa Kemal’e “biz Cumhuriyet’e bağlıyız” diyen, 1956’da Celal Bayar’ı “Ne Mutlu Türk’üm Diyene” diye karşılayan, gayrimüslimlerin bu en sessiz, en uysal, en sadık cemaatini bile ‘hoşgörü değirmenimizde’ öğüttüğümüzü görünce, insan umudunu yitiriyor...
TOPLUMSAL BELLEKTEN BİR SAYFA: ‘SEYFO’
“Bazı toplumsal olaylar, insanlar üzerinde öyle kalıcı etkiler bırakır ki, bu olaylar tekrarlanmasa da yıllar sonra bu olayların tekrar olma olasılığı endişesi her zaman olur. Bu endişe, söz konusu olaya maruz kalmış toplulukların sonraki kuşaklardaki üyelerinin hayatlarında kendisini hep hissettirir. 1914-1915’lerde Ermenilere yönelik politikalar ve yaşananlardan bölgedeki diğer tüm Hıristiyan grupların etkilendiği ve baskılara maruz kaldığı da bilinmektedir. Bu baskıların olduğuna dair bilgilere yazılı tarihte pek rastlanmamakla beraber, bölgedeki sözlü tarih bu bilgilerle doludur.
Bölgedeki Müslüman gruplar tarihsel dönemleri anlatırken 1900’lerin başlarına denk gelen iki Hıristiyan Fermanından (fermana Fıleh’a) söz etmektedirler. Aynı şekilde Süryaniler bu fermanları ‘seyfo’ (kılıçtan geçirme), ‘qettla’ (katliam) ve ‘sawqiyat’ (sürgün) olarak adlandırmaktadırlar. Bunu birebir yaşayanlardan sağ kalanlar artık pek olmasa da hemen her Süryani’nin hafızasında, bu olaya ilişkin atalarından duydukları anılar vardır. Süryani anlatımlarına göre Ferman, kendilerinden daha çok bölgede yaşayıp zengin ve sanatkâr olan Ermeniler için çıkarılmış fakat kendilerine de uygulanmıştır. Süryanilerde, 1914-15 fermanlarında pek çok Süryani ölmesine rağmen, İstanbul’un Süryanileri affettiği ve bu nedenle bölgede kalabildikleri inancı vardır. Fermanın, Süryanilerin bölgede beraber yaşadıkları diğer gruplara ilişkin yargılarının oluşmasında da oldukça önemli bir yeri vardır. Fermanın Süryanilere uygulanmasının en önemli nedeninin devletin merkezi bir kararı olmaktan çok bölgedeki Kürtler ve Arapların Ermenilere yönelik fermanı bir fırsat olarak değerlendirip Süryanilere yönelik katliamlara başladıkları, bunun en önemli nedeninin de bölgedeki Süryani nüfusunun elindeki malları ele geçirmek olduğu inancı oldukça yaygındır. Bu anlatı incelendiğinde Süryanilerin ötekine ve devlete ilişkin bakışının önemli ipuçlarını taşıdığı görülmektedir: Devlet Süryanilere yönelik olarak sürekli bir biçimde iyi davranmıştır; Müslümanlar her fırsatta Süryanilere yönelik saldırılarda bulunmuşlardır. Devlete ve Müslümanlara bu bakışın mantığının ise devlet eliyle gerçekleştirilen uygulamaların müsebbibi olarak Müslümanları göstererek devletle iyi geçinme stratejisinin haklılaştırma çabası olduğunu söylenebilir. Bu anlatının sebebinin devlet ile iyi geçinme strateji olduğunun en açık göstergelerinden birisi yurtdışında yaşayan Süryanilerin yaptıkları yayınlarda fermanın yerel Müslüman gruplar tarafından değil devlet tarafından organize edildiğinin sıkça yinelenmesidir. Özetle yurtiçindeki anlatı yurtdışında tersine çevrilmektedir.
Ancak bölgedeki Müslümanların fermanı bir fırsat olarak gördükleri de bir başka gerçektir. Örneğin, Süryaniler bölgedeki Kürt aşiretleri tarafından aşiret kapsamı içine alınmakla birlikte, Ferman sırasında bu aşiretlerin çoğu kendilerine sahip çıkmamış; hatta aynı aşiret mensupları tarafından da baskıya maruz kalmıştır. Bu baskının oluşmasında Süryanilerin tabi oldukları aşiretlerin bölgedeki gücünü yitirmesinin etkisi de oldukça fazladır. Örneğin, bölgedeki çoğu Süryani ve Yezidi’nin mensup olduğu Heverka Aşireti Reisi Haco’nun Suriye’ye gitmesiyle birlikte, Süryani ve Yezidilerin diğer aşiretler, özellikle Dekşuriler, tarafından baskıya maruz kaldıkları hatta öldürüldüklerine dair sözlü bilgiler vardır ve bu bilgiler Müslümanlar tarafından da doğrulanmaktadırlar. Bunun yanında fermandan sonra bazı aşiret reisleri, Süryanileri eski yerlerine yerleştirmek istemiş ama fermandan hemen sonra boşalan köylere yerleşmiş diğer köylüler itiraz ettikleri için uzun süre köylerine dönememişlerdir.
Bölgede Müslümanlar arasında yaygın kanı ve iddia, ferman sırasında Müslümanların çoğu Süryani’yi koruduğudur. Ancak gerek Süryanilerden gerek Müslümanlardan bunun tersi konusunda örnek olayları anlatanlar da vardır. Ferman sonrası Süryani mallarına yönelik yağmanın izlerine günlük dilde hala rastlanmaktadır. Örneğin, birisinin fazla malı olup, eğer bunun fazla emek harcamadan elde edildiğine inanılması durumunda kullanılan, Kürtçe “bixwin, malê fıla ye” (yiyin Hıristiyan malıdır) sözü bunun en tipik örneğidir. Günümüzde bazı Kürtlerin dedelerinin yaptıklarını tasvip etmediklerini söylemelerine karşın yaşanan olayın büyüklüğü nedeniyle Kürtlere yönelik güvensizlik Süryaniler arasında hâlâ çok yaygındır.
Süryani kaynaklara göre, kendilerine yönelik kırım sadece 1915’lerden ibaret değildir. 1843 yılından 1845 yılına kadar Kürt Beyi Bedirhan tarafından 50.000’den fazla kişi, 1850 yılında 100.000’den fazla kişi, Amid (Diyarbakır) ve Urhoy’da (Urfa) yaklaşık 20.000 kişi, 1909 yılında 3000 kişi ve 1915 ile 1918 yılları arasında 500.000’den fazla kişinin katledildiği yazılmaktadır. Ancak sözü edilen bu katliamlar sadece Tur Abdin’de değil, Cezire, Hakkari vb. Mezopotamya’nın diğer bölgelerinde de gerçekleştirilmiştir (bkz. Zinda Magazine April 26, 1999).
Bu gibi anılardan hareketle özelde Süryanilere genelde ise tüm Hıristiyan gruplara yönelik olarak bölgedeki Müslümanların sahip olduğu bakışın hemen hemen aynı olduğu sonucu çıkartılabilir. Bu bakışın oluşmasında dini farklılıklar yanında ekonomik gerekçelendirmeler de önemli bir yer tutmaktadır. Aslında ekonomik gerekçelerin mi dini ötekileştirmeyi güçlendirdiği yoksa dini gerekçelerin mi ekonomik nedenli saldırıları gerekçelendirdiği çok da açık değildir. Çünkü bu iki gerekçe seti dönüşlü bir biçimde birbirini sürekli olarak beslemektedir. Örneğin bölgede Süryanilerin çok zengin oldukları, Müslüman halk arasında neredeyse günlük sohbetlerin değişmeyen konusu haline gelmiştir. Bu ve benzeri anlatılar her ekonomik güçlük döneminde Süryani mallarını gelir seviyesini yükseltmek için el konulabilecek bir meta olarak görme anlayışının haklılaştırma yollarından birisi olarak görülebilir. Süryanilerin ‘gâvur’ olması bu tarz girişimlerin daha haklılaştırılmasının birçok durumda da dince verilmiş bir hak olarak görülmesinin ana nedeni olmaktadır.” (Abdurrahim Özmen, “Tur Abdin Süryanileri Örneğinde Etno-Kültürel Sınırlar”, Ankara Üni. Sosyal Bil. Enst. Halkbilim (Etnoloji) Anabilim Dalı’nda hazırlanmış doktora tezi, s. 175-179’den aynen aktarılmıştır.)
Ek Kaynakça: Mehmet Çelik, Süryani Kilisesi Tarihi, İstanbul 1987; Aynı yazar, Süryaniler ve Diyarbakır, Çhiviyazıları Yayınevi, İstanbul 2003; Sabri Atman; Asurlar Süryaniler, Kaynak Yayınları, İstanbul 1997; Nesim Doru, Doğu’dan Batı’ya Köprü: Süryaniler, Dipnot Yayınları, Ankara 2007. Aziz Suryal Atiya, Mezopotamya’da İlk Doğu ve Batı Süryani Kiliseleri: Yakubi, Nasturi, Maruni, İsveç Nsibin Yayınevi, 1995; Suavi Aydın, Kudret Emiroğlu, Oktay Özel, Süha Ünsal, Mardin: Aşiret-Cemaat-Devlet, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2005; Lektör Bertil Nelhans,Asuri, Arami, Kıldani, Süryani Adlandırmalarının Dünü Üzerine, İsveç: Nsibin Yayınevi, 1990;Süryaniler ve Süryanilik I, Orient Yayınları, 2005; Welat Tori, Birlikte Yaşadığımız Halklar Keldanî, Assuri, Süryani, Ermeni, Koral Yayınları, İstanbul 1991.
.14-12-08
.Gitme ey yolcu, beraber ağlaşalım !”
BEKA ENDİŞESİ . 1912-1913 Balkan Savaşları’nın yenilgiyle bitmesinden sonra Osmanlıcık ideolojisi ebediyen tarihe gömülmüş ve Türkçülüğe siyasi bir proje olarak bel bağlayanların sayısı hızla artmıştı. Türk milliyetçiliğinin sahneye geç gelmesi bu görüşün sahipleri açısından arayı kapatma telaşı yaratmış görünüyordu. Osmanlı’ya oldukça ters olan kapitalizmi ve milliyetçiliği ithal ederken ya da Batı’nın reform ısrarlarına boyun eğerken ortaya çıkan sorunlar, Batı dünyasına ve bu dünyanın doğal bir uzantısı gibi görülen gayrimüslimlere yönelik öfkeyi arttırıyordu. İttihatçıların ‘dahili tümörler’ dediği gayrimüslimler, hem ülke ekonomisinde Müslümanlardan daha büyük pay sahibi oldukları, hem de özerklik veya bağımsızlık talepleri ile örgütlendikleri için hedef tahtasındaydılar.
RADİKAL PLAN . Balkanlardaki büyük toprak kayıplarını sindirememiş olan İttihatçılar, Batılı devletlerin 1878 Berlin Antlaşması uyarınca Ermeni vilayetlerinde yapılması gereken idari ve toprak reformlar için baskı yapmaya başlamasıyla telaşa düştüler. Bölgenin Ermenilere geçmesi, imparatorluğun bir çeşit ‘yeniden doğuşu’ gibi görülen ‘Büyük Turan’ ülküsünün gerçekleşmesinin engellenmesi demekti. Birinci Dünya Savaşı ile ortaya çıkan kaotik ortam, İttihatçıların, 1914’te Ege’de, Rumları kaçırtarak provasını yaptıkları radikal planı yürürlüğe koymaları için gerekçe oldu. Bu hafta, ‘Ermenilerden özür diliyorum’ kampanyası etrafında koparılan fırtınaları biraz daha iyi anlamak için, omurgasını, Turan hayallerini sona erdiren ve tehcirle ilişkisi olan Sarıkamış Faciası’nın oluşturduğu küçük bir kronoloji hazırladım.
* * *
8 ŞUBAT 1914 . Osmanlı Devleti, uluslar arası baskılar yüzünden 8 Şubat 1914’de Doğu Vilayetleri için önemli bir reform planını (Yeniköy Anlaşması) imzalamak zorunda kaldı.
2 AĞUSTOS 1914 . Sadrazam ve Hariciye Nazırı Mehmed Said Halim Paşa’nın yalısında toplanan Alman Sefiri Baron von Wangenheim, Harbiye Nazırı Enver Paşa, Dahiliye Nazırı Talat Paşa ve Meclis-i Mebusan Başkanı Halil (Menteşe) Bey, gizli bir ittifak anlaşması imzaladılar. Benzer bir anlaşma Avusturya sefiri Pallivicini ile de imzalandı. Bu anlaşmalar o kadar gizliydi ki, kabine üyelerinin, hatta padişahın bile haberi yoktu! Ülke maceracı bir kliğin önderliğinde makûs sonuna doğru yola çıkmıştı.
? AĞUSTOS 1914 . İTC Merkez-i Umumisi’nden Bahaeddin Şakir, Ömer Naci ve Hilmi Bey yanlarında Gürcü ve Azeri temsilcilerle Taşnak (Ermeni Devrimci Federasyonu, EDF) partisinin Erzurum’da yapılan 8. Dünya Kongresi’ne gittiler. Heyet, EDF temsilcileri Rostom, Vramyan ve Agnuni’ye “Başarımız Ermenilerin pozisyonuna bağlı. Eğer bizimle yürürseniz Kafkasları birlikte paylaşırız... Erivan, Kars ve Elizabetpol’un doğu kısmı, Van, Bitlis ve Erzurum vilayetleriyle birlikte Ermenistan’ı oluşturur” dediler. Benzeri teklifler İstanbul, Muş ve Van’daki EDF’lilere de yapılmıştı. Uluslararası ortamı kendi lehlerine gören EDF temsilcileri teklife sıcak bakmadıklarını söyledi. Böylece, İTC ile EDF arasında 1907’den beri süren ittifakın sonu geldi.
16 AĞUSTOS 1914 . Almanların Goeben gemisi ‘Yavuz Sultan Selim’, Breslau gemisi ise ‘Midilli’ adını alarak Osmanlı bayrağı çektiler ve Alman Amirali Souchon’un yönetimine teslim edildiler.
? EKİM 1914 . İmparatorluğun gayrimüslim tebaasının Amele Taburları’na alınmasına başladı. 1907 doğumlu Yozgatlı Veronika Berberyan yıllar sonra o günleri şöyle anlattı: “...Cumartesi günü, akşama doğru bütün erkekleri Türk ordusuna göndermek üzere toplamışlar; fakat orada Ermenileri Türklerden ayırmışlar. Ermenilerin haklarını savunma konusunda tam yetkili kılınmış olan dedem, Papaz Hakob Berberyan Ermenilerin silahaltına alınan Türklerden ayrıldığını görünce demiş ki: ‘Niçin Ermenileri ayırıyorsunuz?’ Türk binbaşı şöyle cevap vermiş: ‘Papaz Efendi, Ermeniler yol yapmaya gidecek, Türkler ise Rus cephesine.’ Ertesi gün pazardı. Dedem Kutsal Ayini bitirmiş ve daha yeni eve gelmişti. Nefes dahi alamadan kötü haber bize ulaştı. Artin Ağa’nın oğlu değirmenciydi; sabah kalkıp çalışmaya gitmiş, değirmenin yanında bir sürü insan kafatası, ayaklar, eller görmüş. Dili korkudan tutulmuş bir halde, nefes nefese koşarak eve dönmüş ve gördüğünü anlatmış. Artin Ağa oğluyla birlikte gelip dedeme dedi ki: ‘Dün akşam askere götürülenleri gece vakti boğazlamışlar.’ Dedem şöyle cevap verdi: ‘Gidin, Kaymakam’a şikâyet edin.’ Artin Ağa Kaymakam’a şikâyet etmeye gitmiş; ama o gece artık eve gelmemiş...”
22 EKİM 1914 . Enver Paşa Donanma Kumandanı Amiral Suchon Paşa’ya yazılı emir verdi: “Donanmayı Hümayûn, Karadeniz’de hakimiyet-i bahriyeyi kazanacaktır. Bunun için Rus donanmasını, nerede bulursanız ilân-ı harp etmeden ona hücum ediniz.”
29 EKİM 1914 . Karadeniz’e açılan Yavuz ve Midilli Rusya’nın Sivastopol, Novorossisk ve Odessa limanlarını top ateşine tuttu.
2 KASIM 1914 . Rusya Osmanlı Devleti’ne savaş ilan etti. İtilaf Devletleri’nin savaşa katılma karşılığında İttihatçılara vaat ettiği paralar, Romanya ve Bulgaristan üzerinden İstanbul’a doğru yola çıktı. Rus-Kafkas ordusu, Karadeniz’den Ağrı Dağı’ndaki hudut üzerinden yedi kol halindeki saldırısıyla Pasinler’e kadar ilerledi.
9-18 KASIM 1914 . 3. Ordu, Rusları Köprüköy’de [Eleşkirt] durdurdu. Ama Kumandan Hasan İzzet Paşa, askerin giyim ve iaşesinin yetersizliğini ve kış şartlarını düşünerek çekilen Rusların peşine düşmedi.
? KASIM 1914 . Adsız bir asker günlüğünde şunları yazdı: “Bu yaz, iki alayımızla Yemen’den buraya naklolunduk. Yola koyulmamızdan dört ay sonra buraya ulaştık ki, Arabistan’ın cehennemî sıcağı Köprüköy’deki [Eleşkirt]ayaz yanında nimet-i ilâhi imiş. Burada çadırın perdesi buza kesmiş oğlak kulağı gibi kırılmakta ve kopmakta. Bölük kumandanım, beni sıhhiyeye nakletmiş ise de, tabip ve ilaç yokluğundan çaresiz kalıp tekrar takımıma döndüm. Akşam yaklaşınca Köprüköy’e civar dağlardan tipi boşanır. Kumandanımız, gelecek cuma Başkumandan Enver Paşa Hazretleri’nin teftiş ve hücum için geleceğini müjdeledi. O gelinceye kadar da yün içlik, çorap ve paltoların verileceğini ve Yemen yazlıklarını atacağımızı müjdeledi. Allah, devlete ve millete zeval vermesin. Başkumandan Paşa Hazretleri’nin gelmesi ile, Moskof’un kahrolacağından ve kâfirin, karşımızdaki tepelerde geceleri seyrettiğimiz ocaklı ve mutfaklı karargâhlarını ele geçireceğimizden subaylarımız çok emin...”
16 ARALIK 1914 . Alman kurmay ve generalleriyle Erzurum’a gelen Harbiye Nazırı Enver Paşa, hocası Hasan İzzet Paşa’ya bağırdı: “Hatalı davrandınız, başarılı olamadınız! Rus Ordusu burada yok edilmeliydi. Şimdi hemen harekete geçip, Rus Ordusu’nu yok edeceksiniz!” Yaşlı asker cesaretle cevap verdi: “Olmaz! Havaları görüyorsunuz. Her yerde kar var. Karakış başlamıştır. Bu şartlar altında bir harekât faciaya dönüşebilir. Kış şiddetini kaybetsin, yollar açılsın, düşmana haddini bildiririz!” Enver öfkeyle haykırdı: “Eğer hocam olmasaydınız, sizi idam ettirirdim!”
18 ARALIK 1914 . 3. Ordu’nun komutanlığını üstlenen Enver Paşa cephede konuştu: “Askerler! Hepinizi ziyaret ettim. Ayağınızda çarık, sırtınızda paltonuz olmadığını gördüm. Lâkin karşınızdaki düşman sizden korkuyor. Yakın zamanda Kafkasya’ya gireceğiz. Orada her türlü nimete kavuşacaksınız. İslâm âleminin bütün ümidi sizsiniz!”
19 ARALIK 1914 . Enver Paşa İstanbul’daki eşi Naciye Sultan’a şu satırları yazdı: “Naciye, güzel melek! Ben yakında avdeti umarken şimdi zuhur eden bir hal beni daha bir müddetçik buraya bağladı. 3. Ordu Kumandanı Hasan İzzet Paşa orduyu idare için kendisinde cesaret göremediğini söylüyor... Hep umduğum adamlar böyle çıkıyor. Şimdilik 3. Ordu’yu ben idare edeceğim. Allah kısmet eder de şu Moskofları bir ezersem, o vakit cicimi açık alınla kucaklarım...”
22 ARALIK 1914 . 3. Ordu’ya bağlı 9, 10, 11. Kolordular harekâta başladı. Kar kalınlığı kimi yerlerde bir metreyi geçiyordu. Zemheri denilen kışın en soğuk günleriydi. Kar kalınlığı bazı yerlerde bir metreyi geçiyordu. Sıfırın altında 39 derecelik soğuklar, düşmandan daha tehlikeliydi. Gündüz başlayan yürüyüşte yumuşayan çarıklar gece donmaya, ayakları mengene gibi sıkmaya başladı. Adım atmak neredeyse imkânsızdı. Askerler donmamak için oldukları yerde atlıyor, zıplıyor, kendilerini yerden yere vuruyordu ama nafile. Ayak parmaklarından başlayan donma, yavaş yavaş tüm vücutlarına yayılıyordu. Kimi yere çömeldi, kimi oturdu, kimi yuvarlandı, kimi bir ağaç gövdesine dayandı. Ortalık kardan heykellerle doldu.
24 ARALIK 1914 . Beyköy’le Kuruköy’e ulaşmayı 3.200 kişi başardı. “Onları teslim alamadım. Çünkü bizden çok evvel Allahlarına teslim olmuşlardı” diye yazdı Rus Kurmay Başkanı Pietroroviç raporuna. Ama Enver Paşa inadından dönmedi. Acımasız emrini verdi: “Geri adım atanı üstü vuracaktır!” Ardından örnek olması için 40-50 kişi kurşuna dizildi.
1 OCAK 1915 . Albay Hafız Hakkı Paşa başkumandan vekiline itiraf etti: “Bitti paşam, ordumuzun kısm-i küllisi mahvoldu.”
3 OCAK 1915 . Her şeyin bittiğini anlayan Enver Paşa, Albay Hafız Hakkı Bey’i ‘Paşa’ yaparak 3. Ordu’nun başına geçirdikten sonra Erzurum’a doğru yola çıktı. Enver’i götüren araç, yolda bir Rus karakol birliği ile karşılaştı ancak Rus askerleri kendisini tanımadıkları için kurtuldu.
4 OCAK 1915 . Hafız Hakkı Paşa geri çekilme emri verdi ve Sarıkamış Harekâtı sona erdi.
10 OCAK 1915 .Erzurum’dan otomobille Refahiye-Suşehri üzerinden İstanbul’a ulaşan Enver Paşa ‘cici karısı’ Naciye Sultan’a sarıldı. Ardından da Cercle d’Orient Kulübü’nde verilen ziyafete katıldı. İstanbul gazeteleri Genel Karargâhın zafer bildirisini yayımladı: “Ordumuz Sarıkamış’a dek ilerleyerek kesin başarı kazanmıştır.” Ancak, Enver Paşa basına öyle bir sansür uyguladı ki, yıllarca Sarıkamış Faciası hakkında gazetelerde tek satır, tek resim çıkmadı. Kendisine, 3. Ordu mıntıkasında zayi olmuş asker sayısının aslında 600 bin civarında olduğunu hesapladığını söyleyen Harbiye Nezareti'nin Ordu İkmal Dairesi Müdür vekili Miralay Behiç (Erkin) Bey’e şöyle dedi: “Bunlar nasıl olsa bir gün ölecek değiller miydi!”
15 ŞUBAT 1915 . Hafız Hakkı Paşa, tifüse yakalandı ve Erzurum’da hayata veda etti.
19 ŞUBAT 1915 . İtilaf Devletleri donanması, mayın ve lağım bölgelerini koruyan bataryaları susturduktan sonra açılan geçitten Marmara’ya girmek üzere Çanakkale Boğazı’nda harekâta başladı.
25 ŞUBAT 1915 . Harbiye Nezareti ordu birliklerine gönderdiği bir yazıyla, Ermeni askerlerin silahsızlandırılmasını ve karargâhlardan uzak tutulmalarını emretti.
26 ŞUBAT 1915 . Adana Valiliği, Erzin’deki Ermenilerin sahildeki İngiliz savaş gemileri ile ilişki kurma faaliyetinde olduklarını tespit ederek, “o bölgede hiçbir Ermeni kalmamak üzere Dörtyol’daki Ermenilerin tümüyle Osmaniye Ceyhan ve Adana’ya sevk edilmesine” karar verdi.
25 MART 1915 . Zeytun’daki (bugün Kahramanmaraş’ta Süleymanlı) Aziz Astvatsatsin Manastırı’na sığınan 500 kadar Ermeni asker kaçağı, Binbaşı Hurşit Bey kumandasındaki 3 bin kişilik birlik tarafından teslim alınmaya gelindi. Sabahtan akşama kadar devam eden çarpışmalar sonucunda kaçaklar teslim oldu.
26 MART 1915 . 4. Ordu Komutanı Cemal Paşa Dahiliye Nezareti’ne isyanın bastırıldığını haber verdi. Bölge valisinin itirazlarına rağmen Zeytun’daki Ermenilerin üçte ikisinin Müslüman halkı çok olan ovalık bölgelere (örneğin Konya’ya) göç ettirilmesini önerdi. Sonra sürgünlerin yönü Der Zor’a çevrildi. Onların boşalttığı evlere Müslüman muhacirler yerleştirilmeye başladı.
19 NİSAN 1915 . Van bölgesindeki Ermeniler isyan etti, hükümet birlikleri ile çeteler karşılıklı katliamlar yaptı.
24 NİSAN 1915 . Yabancı basından ve kaçan esirlerden Sarıkamış faciasının aslını öğrenen halkı yatıştırmak için gazetelerde ‘Ermenilerin düşmanla ittifak yapıp orduyu arkadan vurduğu’na dair yazılar boy göstermişti. Bu konuda başı çeken Harb Mecmuası’nı çıkaran Albay Seyfi’nin de içinde bulunduğu gizli komite tehcir kararını aldı ve İstanbul’daki Ermeni cemaatinin önde gelenlerinden oluşan 235 kişilik ilk kafile Ayaş ve Çankırı’ya doğru yola çıkarıldı. Bu kişilerin çoğundan bir daha haber alınamadı.
18 MAYIS 1915 . Van şehri Ermeni isyancıların yardımıyla Rusların eline düştü. Rusların kurduğu Antranik’in komutasındaki 1. Ermeni gönüllü birliği ile Osmanlı Meclisi’nde Erzurum milletvekili olan Armen Garo namlı Karekin Pastırmacıyan’ın örgütlediği 2. Ermeni gönüllü birliği bölgedeki Müslüman köylerini ve kendilerini desteklemeyen Ermeni köylerini yağmaladı, katliamlar yaptılar. Karekin Pastırmacıyan’ın kardeşi Vahan Pastırmacıyan ise, Sarıkamış’taki Osmanlı ordusunda Binbaşı Ziya (Yergök) Bey’in komutasında Ruslara karşı savaşmıştı.
27 MAYIS 1915 . Ülkenin dört bir yanındaki Ermenileri Der Zor çöllerine gönderecek geçici tehcir kararnamesi çıkarıldı.
? HAZİRAN 1915: Bursalı Aşot Ohanyan zorlu yolculuğu şöyle anlattı: “1914’te Türk Hükümeti gençlerimizi toplayıp, silah altına aldı; ondan sonra da ailelere ‘araba kiralayın, yakın bir yere gideceğiz’ denildi. Parası olan yük arabası kiraladı, parası olmayan da yayan gitti. Biz de çocuktuk; annemizin eteğinden tutup yürüyerek gittik. Uzun süre yolculuk ettik. İlk durağımız Konya idi. Orada, bizi şehre sokacaklarına, dağlarda jandarmaların gözetimi altında aç susuz bıraktılar... Günlerce, haftalarca yürüyorduk. Ayaklarımız kanlar içinde yürüyorduk. Zaptiyeler kamçıyla vuruyorlardı. Birçokları buna dayanamayıp, yolda öldü. Cesetler yerde kalıyordu ve geceleri kurtlar onları yiyordu. Yayan gidiyorduk. Zaten çok az kişi kalmıştık, çünkü birçok insan ölmüştü. Bir de İğde diye bir köyün yakınlarına ulaştık. Orada ‘Paranız yok mu? Paraları çıkarın!’ diyerek üstümüze saldırdılar ve soygun başladı...”
17 HAZİRAN 1915 . Almanya Büyükelçisi Wangenheim merkeze gönderdiği rapora “Ermeni tehcirinin sadece askerî nedenlerle yapılmadığı çok açık” diye yazdı. Talat Paşa “Dünya Savaşı’nı bahane ederek, dış ülkelerin diplomatik müdahalelerine aldırmaksızın, ülkeyi iç düşmanlardan tamamen temizlemek” istediğini ve bunun “Türkiye’nin müttefiki Almanya’nın da çıkarlarına” olduğunu söylemişti. Talat’a göre devlet böylece güçlenecekti.
9 TEMMUZ 1915 . Amerikan Büyükelçisi Morgenthau, hatıratına, şu notu düştü: “Talat bana, meseleyi [tehciri] son derece etraflıca tartıştıklarını ve sonuçta bağlı kalacakları bir karara ulaştıklarını söyledi. Dünya tarafından suçlanacaklarını söylediğimde, kendilerini nasıl savunacaklarını bildiklerini söyledi. Başka bir deyişle umurunda bile değildi.”
31 AĞUSTOS 1915 . Talat Paşa elinde bölgelere yolladığı bazı telgrafların çevirileri olduğu halde Alman Büyükelçiliği’ne gitti ve tarihe geçecek ünlü sözünü söyledi: “Ermeni meselesi hallolunmuştur!”
15 ARALIK. 1917 . Sarıkamış Harekâtı sırasında Osmanlı Genelkurmay Başkanı olan General Bronsart von Schellendorf raporuna “Memleketin en güzide kuvvetleri harbin ilk senesinde harcandı” diye yazdı.
14 MART 1919 . Savaş suçlarını soruşturmak üzere 1918’de Mustafa Arif (Deymer) başkanlığında kurulan Osmanlı Dahiliye Nezareti Komisyonu’nun raporuna göre Birinci Dünya Savaşı sırasında hayatını kaybeden Osmanlı Ermenilerinin sayısı 800 bindi.
SARIKAMIŞ HAREKATININ BİLANÇOSU
“Askeri kırdıran Enveri Paşa” (Bir Sarıkamış türküsünden)
Yıllardır tartışılır, Sarıkamış’ta cepheye kaç kişi sürülmüştü, kaç kişi şehit olmuştu? 1933’te yine Genelkurmay tarafından yapılan açıklamaya göre ‘zayiat’ yani ‘kayıp’ sayısı 109.274 idi. Bu kayıpların ne kadarı ‘şehit’, ne kadarı ‘yaralı’, ne kadarı ‘esir’, ne kadarı ‘firar’ hâlâ bilinmiyor. Daha sonra halk arasında yaygın kanaate uygun olarak “90 bin şehit verildi” dendi, ama sonra bu sayının Enver’in prestijini sarstığı görülünce sayı düşürülmeye çalışıldı. Ordunun tüm mevcudu 75 bin kişiyken, nasıl 90 bin şehit verilebilirdi ki? Tüm arşivler elinin altında olduğu halde yıllardır bu konuda bilimsel bir araştırma yayınlamamış olan Genelkurmay 18 Aralık 2007’de Internet sitesine koyduğu ‘bilgi notu’yla rakamı sessizce revize etti: Sarıkamış’ta tek kurşun atmadan şehit olanların sayısı 60 bindi!
Peki, bu sayılar doğru muydu? Sarıkamış’taki 9. Kolordu Kurmay Başkanı Yarbay Köprülülü Şerif (İlden) Bey hatıratında şöyle yazmıştı: “9. Kolordu bölgesinde en bol olan şey erler idi. Gerçekten askere alma dairelerinden toparlanılmış cetvellere göre redif, usta ve acemi erlerin toplam sayısı 130.000 ve yaş sınırına varmamış yedek usta ve acemi erlerin toplamı 43.000 ki tümü 190.000 er ediyordu... Harekât başlayacağı zaman, 3. Ordu’nun mevcudu 190.000 insan ve 60.000 hayvandı. Bu mevcudun altı aylık iaşesi için yaklaşık 88 milyon kg. buğday, çavdar ve arpaya gereksinim varken, ordu ambarlarında yalnız 1.250.000 kg yiyecek ve tahıl vardı...” Anlaşılıyordu ki, Sarıkamış’ta çarpışan 3. Ordu, 75.000 kişilik değil, 173 bin kişilik orduydu.
SUÇLU AYAĞA KALK! . Peki, 1933’de itiraf edilen 109.274 ‘zayiat’ kimin suçu? Harekâta karar veren, bunu komuta kademesine zorla kabul ettiren, askerleri giysisiz, iaşesiz -39 derecede cepheye süren Enver Paşa’nın suçlandığını sanıyorsunuz değil mi? Yanılıyorsunuz. Kimi İttihatçılar gibi Ermeni çetelerini suçladı, kimi Köprüköy’de düşmanı takip etmeyen Hasan İzzet Paşa’ya attı suçu, kimi en az Enver Paşa kadar hırslı ama strateji ve taktik cahili olan Hafız Hakkı Paşa’ya, kimi Osmanlı Genelkurmayı’nın başındaki Alman generali General Bronsart von Schellendorf’a attı suçu.
2007’de Genelkurmay, "Sarıkamış Kuşatma Harekâtı; düşman kuvvetlerinin arkasına düşmeyi hedef alan başarılı bir plandı. Ancak stratejinin faktörlerinden zaman ve iklim şartları iyi değerlendirilemediği için bu sonuç kaçınılmaz olmuştur” diyerek durumu idare etmeyi seçti.
Halbuki, Enver’le düştüğü anlaşmazlık yüzünden Irak’a gönderilen Goltz Paşa günlüğüne şöyle yazmıştı: “Kafkasya’da maalesef Napolyon Bonapart olduğunu iddia eden ve cahil yetişen birçok adam var. Bunlar, ordularına güçleriyle bağdaşmayan görevler vermişler ve bu yüzden ordularını büyük zarara uğratmışlardır.”
Birinci Dünya Savaşı’nda kaç şehit verildiği de hala bilinmiyor. Resmi rakamlara gör 400 bin şehit var. Bunların hesabının da İttihatçı Paşalara sorulması gerekiyor. Hal böyleyken, birileri hatalarına hala günah keçileri arıyor. Onlar güneşi balçıkla sıvamaya çalışsın, noktayı ‘vatan şairi’ Mehmet Akif (Ersoy) koysun: “Gitme ey yolcu, beraber oturup ağlaşalım/ Elemim bir yüreğin kârı değil, paylaşalım/ Ne yapıp yeisimi kahreyleyeyim, bilmem ki/ Öyle dehşetli muhitimde dönen matem ki!/ Ah! Karşımda vatan namına bir kabristan yatıyor şimdi...”
Özet Kaynakça: Köprülülü Şerif (İlden), Sarıkamış, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2003; Alptekin Müderrisoğlu, Sarıkamış Dramı, Kasdaş Yayınları, 1988; Bingür Sönmez, Reyhan Yıldız, Ateşe dönen dünya:Sarıkamış, İkarus, 2008; Metin Tekin, Birinci Dünya Savaşı Anıları-Sarıkamış’tan Sibirya’ya, Timaş Yayınları, 2006; Taner Akçam, Ermeni Meselesi Hallolunmuştur, İletişim, 2008; a.g.y., İnsan Hakları ve Ermeni Sorunu, İmge Yayınevi, 2002; Vergine Svazlian, Ermeni Soykırımı, Hayatta Kalan Görgü Tanıklarının Anlattıkları,http://www.ermeni.org/turkce.
.21-12-08
.İstanbul Divan-ı Harb-i Örfî Yargılamaları
MÜTAREKE SONRASI . Geçen hafta 1915 Tehciri’ne kadar gelmiştik. Tehcir sürecini bir başka zamana bırakıp, devam edelim. 30 Ekim 1918’de Osmanlı Devleti’nin teslimiyet belgesi olan Mondros Mütarekesi’nin imzalanmasından iki gün sonra bir Alman gemisi ile ‘suç mahallini’ terk eden Enver, Talat ve Cemal paşalar hesap vermekten kurtulmuş görünüyorlardı ancak, 13 Kasım’da İstanbul’u gayrı resmî olarak işgal eden İtilaf Devletleri’nin ilk işinin Birinci Dünya Savaşı ve 1915 Tehciri suçlularını mahkemeye çıkarmak olacağını anlayan daha alt düzeydeki kadroların durumu zordu. Ne var ki, Mütareke’den önce bizzat Talat Paşa’nın girişimiyle kabineyi kuran Sadrazam Ahmet İzzet Paşa’nın savaş ve tehcir suçlarını soruşturmaya niyeti olmadığı çabuk anlaşıldı.
GAYRI MEŞRU MU? . Enver, Talat ve Cemal paşaların kaçışlarına da yardım ettiği sanılan Ahmet İzzet Paşa, İttihatçılar hakkında soruşturma açılmasını engellemeye çalıştı, bazı evrakları imha etti, aranan bazı sanıkların İstanbul’dan çıkmasına yardım etti. Tepkiler üzerine Ahmet İzzet Paşa kabinesi istifa etti ve 11 Kasım 1918’de Tevfik Paşa kabinesi kuruldu. Hürriyet ve İtilaf etrafında toplanan muhalifler ve İtilaf Devletleri yargılamalar için yeni hükümeti de sıkıştırmaya başladılar. Ardından başlayan bir buçuk yıllık yargılama süreci, hiçbir tarafı memnun etmeden sona erdi. Bu haftanın konusu, İtilaf Devletleri, Hürriyet ve İtilaf Fırkası ve Damat Ferit Paşa gibi, şaibeli ve ‘gayrı milli’ unsurların güçlü etkisi yüzünden, resmî tarihçiler tarafından ‘gayrı meşru’ ilan edilen İstanbul yargılamaları.
* * *
1915 Tehciri’nden sonra, Britanya Başbakanı Lloyd George şu itirafta bulunmuştu: “Ermenistan bizim kurduğumuz zafer sunağında kurban edildi... Zavallı Ermeniler bir kez daha eski efendilerinin ökçesi altında kaldılar... Türklerin kötü yönetim sicilinde bile eşi bulunmayan bu vahşet eylemiyle Ermeni nüfusu sayıca bir milyon azaltıldı. Bu tecavüzlerin gerçekleşmesindeki payımızı göz önünde tutuyor, elimize geçecek ilk fırsatta yaptığımız hatayı düzeltmek için ahlaki bir sorumluluk taşıyorduk.” (War Memoirs of Lloyd George, London: Ivor Nicholson & Watson, 1933, c.2, s.811)
ABD’de ise, daha tehcir sırasında ciddi bir kamuoyu hassasiyeti vardı. Sadece The New York Times gazetesi tehcirle ilgili 194 makale yayınlamıştı. Bunların yüzde 70’i ilk dört sayfada yer almıştı. (The Armenian Genocide. News Accounts from the American Press: 1915-1922, Yay. Haz. Richard D. Kloian, Berkeley: ACC Books, 1985.) İstanbul’dan 1916 kışında ayrılan eski İstanbul Büyükelçisi Henry Morgenthau, İstanbul’dan Washington’a yolladığı ‘mahrem’ ve ‘gizli’ raporları kaydettiği günlüğünü 1918’de kitap halinde yayınlanınca bu hassasiyet katlanarak arttı. Halbuki Morgenthau, İstanbul’da iken, ABD hükümetine ve Protestan misyonerlerine, Osmanlı Devleti’ne Ermeni Tehciri konusunda baskı yapmamasını tavsiye etmişti. Gerekçesi, 1896’da benzer baskıların Abdülhamit’i, Ermenilere karşı sertleştirmesiydi. (Henry Morgenthau,Ambassador Morgenthau’s Story, New York: Doubleday, 1918, s. 301-325.)
20 bin Protestan ve Katolik kilisesi, 40 vali, bir Kardinal, 85 piskopos ve Harvard, Chicago, Princeton, Michigan gibi Amerikan’ın en prestijli üniversitelerinin içinde bulunduğu 250 kurumun rektörü, Osmanlı Devleti’nde büyükelçilik yapmış Oscar Straus, Henry Morgenthau ve Abram Elkus gibi isimlerin de dahil olduğu bir sivil toplum hareketinin önderliğinde Ermeniler için düzenlenen bir bağış kampanyasında 115 milyon dolar toplanmıştı ki bu dönemi için son derece büyük bir paraydı., (The Lausanne Treaty, Turkey and Armenia, New York, 1926, s. 204.).
BEŞİNCİ ŞUBE KOMİSYONU
Başını Britanya ve ABD’nin çektiği uluslararası baskılar çok ağırdı ama, içerden gelen baskılar da ciddiydi. Peyam-ı Sabah, Hadisat, İleri, Alemdar, Yeni İstanbul, İkdam ve Zaman gibi İttihatçı karşıtı gazetelerin yürüttüğü kampanyalar ve Mütareke’den kısa süre önce, 10 Ekim 1918’de tekrar açılan Meclis-i Mebusan’ın ilk oturumlarından birinde, İttihatçı kökenli Trabzon Mebusu Mehmet Hafız Bey’in, savaş ve tehcir sırasında yaşanan cinayet ve katliamların soruşturulması talep etmesiyle başlayan ateşli tartışmalar Meclis’in kapandığı 21 Aralık 1918’e kadar sürmüş ve sonunda ‘savaş ve tehcir suçlarını kovuşturmak’ için Meclis bünyesinde bir komisyon kurulmasına karar verilmişti. ‘Beşinci Şube Komisyonu' adıyla anılan bu komisyonu ‘Suiistimalleri, Hesapları ve Seyyiatı Tetkik Komisyonu’ (başkanından dolayı ‘Mazhar Komisyonu’ diye anılacaktı) izledi. (5. Şube soruşturma tutanaklarının yeniden basımı için: Osman Selim Kocahanoğlu, İttihat ve Terakki'nin Sorgulanması ve Yargılanması, Temel Yayınları, 1998. ‘Mazhar Komisyonu’ raporları ise ortada yok. Tahminlere göre ATASE arşivlerinde saklanıyor.)
O güne dek pek sesi çıkmayan Padişah Vahdettin, 24 Kasım 1918 tarihli Daily Mail gazetesine verdiği mülakatta, ‘bazı siyasi komiteler tarafından Ermeniler hakkında icra edilen muamele’nin nihayet soruşturulmaya başlamasından duyduğu sevinci belirtiyordu.
HÜRRİYET VE İTİLAFÇILAR SAHNEDE
İttihatçıların 23 Ocak 1913’teki Babıâli Baskını’ndan sonra dağılan Hürriyet ve İtilaf Fırkası, bu ortamdan cesaretlenip, 14 Ocak 1919’da ikinci kez kuruluş toplantısı yaptı ve İttihatçılara karşı cephenin liderliğine soyundu. Tehcir sırasında Diyarbakır Valisi olan Dr. Reşit’in 25 Ocak’ta hapisten kaçması üzerine muhalefet yargılamaların başlaması için hükümeti sıkıştırmaya başladı. Baskılar sonuç verdi ve Ocak ayı sonu itibariyle 112 zanlı dönemin ünlü hapishanesi Bekir Ağa Koğuşu’na konuldu.
Beşinci Şube tarafından yürütülen soruşturmalar sonunda, ‘1 milyon Ermeni ile 550 bin Rum’un öldürüldüğü, gayri Müslim azınlıklardan oluşturulan Amele Taburları’nda ise 250 bin kişi açlık ve yoksulluktan öldüğü’ gerekçesiyle, savaş ve tehcir suçlularının Divan-ı Harb-i Örfîlerde yargılanmasına 5 Şubat 1919’da başlandı. Ertesi gün, 25 Ocak’ta hapishaneden kaçmış olan Dr. Reşit Bey, yakalanacağını görünce intihar etti.
‘NEMRUT MUSTAFA DİVANI’
Sadece İstanbul’da üç tane Divan-ı Harp vardı. Ayrıca başka illerde de mahkemeler kurulmuştu. Mahkemelerin başındaki Mustafa Nazım Paşa’nın Kürt asıllı olduğunu ve verdiği kararların haksız olduğunu ima etmek için resmî tarihçiler tarafından ‘Kürt Nemrut Mustafa Divanı’ diye adlandırılan bu mahkemelerde, mahkeme heyetlerini oluşturan yedi sivilden üçü Hıristiyan’dı. Bunlardan bir tanesi hâkim olarak görev yapıyordu. Ancak 4 Mart’ta Hürriyet ve İtilaf Fırkası’nın desteğiyle kurulan Damat Ferit Paşa hükümeti tarafından, Hıristiyan ve sivil üyelerin görevlerine 8 Mart’ta son verildi, geriye sadece Müslüman ve asker üyeler kaldı.
Duruşmalar, basına ve izleyicilere açık olarak yapıldı. 1921’e kadar toplam 63 dava açıldı, Bunlardan 8’i dava açılma aşamasında ‘gereksiz’ görülerek reddedildi. Kalan 55 davanın 34’ünde sanıklar çeşitli cezalara çarptırıldılar. 21 dava ise beraatla sonuçlandı. Davaların 12’sine ait belgelerin tamamı ya da bir kısmı dönemin resmî gazetesi olan Takvim-i Vekayi’de ve dönemin önemli gazeteleri İkdam, Alemdar, İleri, Ati, Peyam-ı Sabah, Tasvir-i Efkâr veVakit’te geniş biçimde tefrika edildi. Davada Dahiliye Nazırlığı ile, 3. ve 4. Ordu Komutanlığı, 5. Kolordu ve 15. Tümen Komutanlığı, Teşkilat-ı Mahsusa, Ankara Vilayeti ve İstanbul Merkez Komutanlığı’ndan çeşitli vilayetlere ve kaymakamlıklara gönderilen çoğu şifreli belgeler sunuldu. Bunların orijinalliği sanıklar ve ilgili kurumlarca tescil edildikten sonra dosyaya konuldu. Cemil Arif başkanlığındaki sanık avukatları, savunmalarını ‘Ermeni katliamına dair suçların adi suçlar olmayıp hükümet tarafından çıkarılan ve padişah tarafından onaylanan tehcir kanunu uygulamaları çerçevesinde gerçekleştiği’ üzerine kurmuşlar, yani tehcirin merkezi hükümetin işi olduğunu kabul etmişlerdi.
BOĞAZLIYAN KAYMAKAMI’NIN İDAMI
İlk ceza, Boğazlıyan Kaymakamı (daha sonra Yozgat mutasarrıf vekili) Kemal’e verildi. 10 Nisan 1919’da idam sehpasına çıkarken “Sevgili Vatandaşlarım! Ben bir Türk memuruyum, Aldığım emri yerine getirdim. Vazifemi yaptığıma vicdanım emindir" diyen Kemal, böylece asıl suçluların kimler olduğuna dair tarihe not düşmüştü. (Aktaran A. Alper Gazigiray, Tarihten Günümüze Ermeni Terörünün Kaynakları, Gözen Yayınları, 1982 s. 533.) Ancak idam İstanbul’da büyük bir İttihatçı gösterisine neden oldu. Gösterinin şiddeti ile Hükümet idam hükmünün İtilaf Devletleri’ne verilen bir taviz olduğunu düşünmeye başladı. Padişah, idam hükmünü onayladığı halde, ‘işin intikam ve bilahare mukatele (karşılıklı katliam) şeklini almasından’ duyduğu endişeyi belirtti.
15 Mayıs 1919’da İzmir Yunanlılar tarafından işgal edilince, psikolojik ibre tamamen İttihatçılardan yana döndü. 28 Nisan’da İttihat ve Terakki yöneticilerinin davası başladı ancak 20 ve 23 Mayıs günlerinde İstanbul’da kitlesel gösteriler yapıldı. Damat Ferit kabinesi, halkı yatıştırmak için Bekir Ağa Bölüğü’nde tutuklu bulunan 41 tutukluyu serbest bıraktı. Gerek serbest bırakmalardan gerekse gösterilerden dolayı telaşlanan İngilizler 28 Mayıs 1919’da Bekir Ağa Bölüğü’ndeki 67 tutukludan 12’sini Mondros’a, geri kalanını Malta’ya götürdüler. Daha sonra buna savaş sırasında görevde olan kabinelerin bakanları eklendi. 3 Haziran’da Malta’ya götürülenlerin dosyaları ayrılarak duruşmalara devam edildi. 13 Temmuz’da Enver, Talat, Cemal paşalar ile 13 kişi gıyaplarında ölüm cezasına çarptırıldıktan sonra davalar bitti. İdama mahkûm edilenlerden sadece ikisi; Erzincan Jandarma Komutanı ‘Hayran Baba’ lakaplı Hafız Abdullah Avni Bey 22 Temmuz 1920’de, Urfa Mutasarrıfı Nusret Bey 5 Ağustos 1920’de idam edildiler.
MALTA MAHKÛMLARI
16 Mart 1920’de İstanbul’un İtilaf Devletleri tarafından ‘resmen’ işgalinden sonra aralarında Ankara’nın temsilcilerinin de bulunduğu 80 kişinin daha Malta’ya götürülmesi üzerine, kırım suçlularının yargılanması Anadolu Hareketi için ‘hayat memat’ meselesi haline geldi. 27 Mayıs 1921’de İstanbul’daki Divan-ı Harb-i Örfî Mahkemesi’nin Mustafa Kemal için idam cezası vermesi (o tarihe kadar Milli Mücadele kadroları için verilen idam cezalarının sayısı 100’e ulaşmıştı) Ankara’nın tavrının sertleşmesine neden oldu. 11 Ağustos’ta Ankara hükümeti, ‘tehcir vesaire’ dolayısıyla İstanbul hükümetince kurulan İdare-i Örfîye Divanı Harbi’ni lağvettiğini ilan etti. Mustafa Kemal, 12 Ağustos’ta tehcir suçlamasıyla ‘vatan evlatları’ idam edilecek olursa, kendisinin de İngiliz Yarbayı Rawlinson'u ve diğer İngiliz esirleri asacağını İstanbul’a bildirdi. Aynı gün, Meclis’te Boğazlayan Kaymakamı Kemal ile Urfa Mutasarrıfı Nusret ‘Milli Şehid’ ilan edildi ve ailelerine maaş bağlanmasına karar verildi. Bu tarihten sonra İstanbul’da yeni bir tutuklama olmadı. (Süreç hakkında ayrıntılı bilgi için Taner Akçam, İnsan Hakları ve Ermeni Sorunu, İmge Yayınevi, 2002, s. 388-481.)
Bekir Ağa Bölüğü’ndeki piyasa havası
İşbirlikçi Damat Ferit Paşa’nın ve İttihatçıların can düşmanı Hürriyet ve İtilafçıların etkisi ortadayken, İstanbul Divan-ı Harb-i Örfî yargılamalarının siyasi karakterde olmadığını söylemek zordu ancak İttihatçılar gerek soruşturmalar, gerekse davalar boyunca, siyasi ibreyi kendilerinden yana döndürmekte büyük başarı göstermişlerdi. Öncelikle sanıklar herhangi bir baskı ya da kötü muamele görmedikleri gibi duruşmalarını beklerken son derece gevşek koşullarda gözaltında tutulmuşlardı.
Beyazıt’ta, Harbiye Nezareti’nin (bugün İstanbul Üniversitesi Merkez Binası) kuzeydoğusunda yer alan Bekir Ağa Bölüğü, 1870’lerden beri hapishane olarak kullanılıyordu. Uzun tarihi boyunca, Bölük’te kalanlara yapılan muamele hakkında birbirinin tam zıttı anlatımlar çoksa da, ‘Savaş ve Tehcir suçluları’ ile ilgili koşullar iyi bilinmektedir. Örneğin, 10 Mart 1919’da başka bir olaydan dolayı gözaltına alınan gazeteci Ahmet Emin (Yalman) anılarında şöyle der: “Polis Müdürlüğü’nün üst katındaki açık teras kısa bir zamanda bir piyasa yeri haline geldi. Tal’at, Enver, Cemal, Dr. Bahaettin Şakir ve Dr. Nazım hariç olmak üzere bütün harp devrini temsil eden adamlar, eski sadrazam Said Halim Paşa’sıyla Şeyhülislam Musa Kazım Efendi’siyle orada idi. Vekiller heyeti kararıyla mevkuflarla ihtilat (tutuklularla konuşma) yasaktı. Bununla beraber yüksek makamlardan izin alabilen imtiyazlı ziyaretçiler akın ediyordu. Bu arada Mustafa Kemal Paşa da geldi. Mevkuflar arasındaki tanıdıklarıyla ve bilhassa Fethi Bey’le uzun zaman görüştü. Evlerden güzel yemekler geliyor, herkes birbirine ikram ediyordu. Okuyacak şey de boldu...” (Yakın Tarihte Gördüklerim ve Geçirdiklerim, Pera Turizm ve Ticaret A.Ş. Yayınları, 1997, s. 411-413.) Mustafa Kemal ‘kırım’ tutuklularını daha sonra da ziyaret etmişti. Aynı şekilde Kazım Karabekir de 13 Şubat 1919’da, yani Doğu’ya atanmasından bir gün önce, Bekir Ağa Bölüğü’ne veda etmeyi ihmal etmemişti. (Sina Akşin, İstanbul Hükümetleri ve Milli Mücadele, Cem Yayınları, 1992, c. 1, s. 278.)
‘AYIP OLMASIN’ DİYE DÖNENLER
Bir İngiliz raporu da bunları doğruluyordu: “a) Toplam 112 kişi olan mahkûmlar hapishanede istedikleri gibi gezinebiliyorlar ve bütün gün bir arada bulunuyorlar. b) Mahkumların arkadaşları için ziyaret saatleri güya 12 ile 14 arası ama bu saatlere uyulmuyor ve isteyen istediği zaman cezaevine gelip gidiyor. c) Cezaevine gelen ziyaretçiler, girişleri sırasında tesadüfî göz atmalar dışında herhangi bir aramaya tabi tutulmuyorlar ve bu kişilerin bazen yiyecek olduğunu iddia ettikleri büyük paketlerle geliyorlar, halbuki bu paketlerin içinde her şey olabilir. d) Kadınlar tüm gün istedikleri zaman gelebiliyorlar ve hiç bir aramaya tabi tutulmuyorlar. e) Türk askerleri güya mahkûmları gözetlemekle görevliler ama bütün gün onlarla birlikteler, eğer rüşvete dayanıklı değillerse, rahatlıkla mahkûmların kaçışına yardımcı olabilirler.” ( FO371/4173/84878, folio 487’dan aktaran Taner Akçam, ‘‘Review Essay: Guenter Lewy’s The Armenian Massacres in Ottoman Turkey,’’ Genocide Studies and Prevention 3, 1 April 2008, s. 127.)
Celal (Bayar) Bey’in aktardığına göre de sanıkların çoğu istediği zaman hapishaneyi terk edebiliyorlar ve ancak birkaç gün sonra, o da, kendi deyimleriyle, hapishane müdürüne ‘ayıp olmasın’ diye geri dönüyorlardı. (Celal Bayar, Ben de Yazdım, C. 5, Baha Matbaası, 1967, s. 1529.) Eski Diyarbakır Valisi Dr. Reşit, hapishaneden istediği zaman çıkanlar arasındaydı. 25 Ocak 1919’daki firarı, aslında hapishaneyi terk ettikten sonra geri gelmemesi biçiminde olmuştu. Yozgat davasında 15 yıl ağır hapis cezasında çarptırılan Feyyaz Ali adlı bir suçlu ise başka bir ildeki davasına gidebilmesi için hapishaneden serbest bırakılınca, Ankara’ya gitmiş ve Büyük Millet Meclisi’ne katılmıştı. Tutuklu İttihatçıları hapishaneden kaçırmak için bir plan hazırlayan ve kendisi de bir İttihatçı olan Yunus Nadi, daha sonra anılarında, tekliflerini yalnız Halil (Kut) Paşa ile Küçük Talat’ın (Muşkara) kabul edip kaçtığını, diğerlerinin, “nasıl olsa yakında hepimiz çıkacağız” diyerek red ettiklerini aktarmıştı.(Yunus Nadi, Kurtuluş Savaşı Anıları, Çağdaş Yayınları, 1978, s. 64.)
MALTA’DAKİ TUTUKLULARLA İNGİLİZ TUTSAKLARIN TAKASI
Ancak, Britanya, Malta’daki tutukluları mahkûm etmeye yetecek sağlam kanıtlar toplayamamıştı. Kanıtların büyük bir kısmı İttihatçılar tarafından yok edilmişti. (Bu konuda daha fazla bilgi için yine bu sütunlarda 25.5.2008 tarihinde yayınlanan ‘Taşnak arşivini bırak, Osmanlı arşivine bak” adlı yazıma bakılabilir.) Osmanlı yetkilileriyle tam bir işbirliği sağlanamamıştı. ABD bile elindeki belgeleri vermekte gönülsüz davranmıştı. Sonunda, Britanya da pes etti ve Ankara’nın elindeki İngiliz tutsaklarla Malta’dakileri takas etmek için Ankara’yla temasa başladı. 16 Mart 1921’de Ankara temsilcisi Bekir Sami (Kunduh) Bey ile Britanya Hükümeti arasında tutsakların değiştirilmesi için bir anlaşma imzalandı. İngilizler, Malta’daki 144 kişiyi, (130’u doğrudan Ermeni katliamlarına karışmakla suçlanıyordu) ‘delil yetersizliği’ gerekçesi ile peyderpey salıverilmeye başladılar. Britanya Yüksek Komiserliği, savaş sırasında İngiliz savaş esirlerine zalimce davranan sekiz kişiyle, Ermenilerin toplu katliamlarında rolü olan dört kişiyi serbest bırakmama kararındaydı ama bu dört kişiden üçünün de dahil olduğu 16 kişilik bir grup 30 Ağustos 1921’de Malta’dan kaçtı. Son takas, 1 Kasım 1921’de yapıldı. Bir İngiliz raporundaki şu cümleler, Malta’dakileri neyin kurtardığını gayet iyi özetliyordu: “Parlamento üyeleri arasındaki güçlü inanç, bir tek İngiliz esirin bir gemi dolusu Türk’e değeceği yönündeydi. Takas bu yüzden yapıldı.” (Süreç hakkında ayrıntılı bilgi için: Vartkes Yeghiayan, Malta Belgeleri, Belge Yayınları, 2007; Akçam, s. 561-570.)
DOSYANIN KAPANMASI
Lozan Barış Görüşmeleri sırasında İtilaf Devletleri’nin tüm ısrarlarına karşılık, Ermeni kayıplarının giderilmesi konusunda en ufak bir taviz vermeyeceklerini gösteren Türk tarafı en büyük mücadeleyi, tehcir suçlularının yargılanmasından vazgeçilmesi konusunda verdi. Ancak, sadece Türk tarafının değil, yaşanan trajedide dolaylı da olsa payı olan büyük devletlerin de eski defterleri açmaktan çıkarı yoktu. Sonuçta 1 Ağustos 1914 ile 20 Kasım 1922 arasında işlenmiş bütün ‘suçlar’ af kapsamına alındı ve 31 Mart 1923’te sivil mahkemeler ve Divan-ı Harpler tarafından verilen tüm cezalar için af çıkarılarak ‘Ermeni dosyası’ uluslar arası arena nezdinde ebediyen kapatıldı.
VEFA BORCU ÖDENİYOR
Dosya dışa karşı kapatıldı ama Tehcir’in ‘kahramanları’na devlet desteği devam etti. 27 Haziran 1926 tarihli 405 Sayılı kanunla ‘Ermeni suikast komiteleri tarafından şehit edilen veya bu uğurda zarara uğrayan Talat ve Cemal paşalar, Trabzon Valisi Cemal Azmi, Teşkilat-ı Mahsusa lideri Bahaettin Şakir, Cemal Paşa’nın yaverleri Süreyya Bey ve Nusret beyler, Sait Halim Paşa, Urfa Mutasarrıfı Nusret Bey, Boğazlıyan Kaymakamı Kemal Bey, Dr. Reşit Bey, Hafız Abdullah Avni ve Muş Mutasarrıfı Servet Bey ve ailelerine ‘Emval-i Metruke’ (Ermeniler veya Rumlarca terkedilmiş mallar) faslından 20 bin liraya kadar kıymette arazi verilmesi kararlaştırıldı.
Mustafa Kemal’le kişisel çatışma içinde olduğu bilinen Enver Paşa için böyle bir uygulama yapılmadı. Sadece, 5 Temmuz 1939 tarih ve 4255 Sayılı Kanun’la Enver Paşa’nın çocukları Mahpeyker, Türkan ve Ali’nin Türkiye’ye gelmelerine izin verildi. Böylece, İttihatçılara karşı vefa borcu (!) birazcık olsun ödenmiş oldu...
Not: Yazıyı yazarken henüz satışa sunulmamış olduğu için okuyamadığım şu kitapta çok ilginç bilgiler olduğuna eminim: Taner Akçam ve Vahakn N. Dadrian, “Tehcir ve Taktil”, Divan-ı Harb-i Örfî Zabıtları, İttihat ve Terakki Yargılanmaları, İstanbul Bilgi Ünivesitesi Yayınları, 2008.
.28-12-2008
|
Bugün 73 ziyaretçi (168 klik) kişi burdaydı!
|
|
|
|
|
| Bugün 732 ziyaretçi (1845 klik) kişi burdaydı! |
|
 |
|
|
