[1-12 / 07 / 1997 tarihleri arasında yapılan 1996 – 1997 Eğt.Yılı Sonu Seminer Programı]

 

“Vusûlsüzlüğümüz usûlsüzlüğümüzdendir” şeklindeki vecize, özdeyiş veya atasözünün de ifade ettiği gibi, usûl çok önemlidir. Zaten “usûl” kelimesi, arapça “asıl” kelimesinin çoğuludur. “Asıl” da kök demektir. Demek oluyor ki, Eğitimde Usul başlığıyla kasdolunan mana, eğitimin kökleri, temelleri olmaktadır.

Şimdi burada, bir mukaddime olmak üzere, birkaç kelime ile de olsa, Usûl tabiri hakkında bilgi vermekte fayda mülahaza ediyoruz:

USUL :  Asıllar, kökler, temeller. Asl kelimesinin çokluk şeklidir.

Usul Bilgileri şeklinde bir tabir vardır ki, İmam-ı A”zam Ebu Hanife ile İmam-ı Ebu Yusuf ve İmam-ı Muhammed”in kavillerini (ictihadlarını, re”ylerini, sözlerini) içerisinde bulunduran el-Mebsut, ez-Ziyadat, el-Camiu”s-Sağir, Es-Siyeru”s-Sağir, el-Camiu”l-Kebir, es-Siyeru”l-Kebir kitaplarındaki fıkıh (din) bilgileri demektir. Bu altı kitabı, İmam-ı Muhammed yazmıştır. Bu kitapları, İmam-ı Muhammed”den güvenilir kimseler bildirdiği için, bunlara zahir haberler denmiştir. Usul bilgilerini (haberlerini) ilk toplayan Hakim Şehid”dir. Bunun Kafi kitabı meşhurdur. (İbn-i Abidin)

Bilindiği gibi Hanefi mezhebindeki bigiler, üç ana kısımda toplanır: Birincisi, Usul bigileri, ikincisi, Nevadir haberler: Bunlar da İmam-ı Ebu Yusuf ve İmam-ı Muhammed”den gelen haberlerdir. Fakat bu haberler, o altı kitapta bulunmayıp, ya İmam-ı Muhammed”in el-Keysaniyyat, el-Haruniyyat, el-Cürcaniyyat, er-Rukiyyat adındaki başka kitapları ile bildirilmiştir. Bu dört kitap, yukarıdaki altı kitap gibi açıkça ve sağlam gelmediğinden, bu haberlere zahir olmayan haberler de denir. Yahut başkalarının kitapları ile bildirilmişlerdir. Mesela İmam-ı A”zam”ın talebesinden Hasan bin Ziyad”ın Muharrer adındaki kitabı ve İmam-ı Ebu Yusuf”un Emali adındaki kitabı ile bildirilmiştir. Üçüncüsü, Vakıat haberleri: Üç imamdan bildirilmiş olmayıp, bunların talebelerinin ictihad ettikleri mes”eleler(bilgiler)dir. Böyle haberleri ilk toplayan Ebü”l-Leys Semerkandi olup, bu hususta Nevazil kitabını yazmıştır. (İbn-i Abidin)

Usul ve Füru diye bir tabir daha vardır: 1. Fıkıh ilminde usul; baba ve dedeler, ana ve nineler; füru”, çocuklar ve torunlar.

 

Usul ve furu”a ve zevceye (hanıma) zekat verilmez cümlesinde kasdolunan mana budur. Usulün başka bir manası daha vardır. 2. Usul, iman bilgileri; füru ise, fıkıh bilgileri demektir.

Usul-i Din tamlamasının manası ise şudur: Kalb ile inanılması lazım olan bilgiler, iman ve itikad bilgileri.

Allahü tealanın gösterdiği emirlere ve kulluk vazifelerine İslamiyet denir. İslamiyet, iki kısımdır: Birincisi, usul-i din, ikincisi, Furu”-i din yani beden ve kalb ile yapılacak ibadetler ve işlerdir. Halk için, yani tahsili olmayanlar için yazılmış olan ve herkesin bilmesi ve yapması gereken iman, fıkıh (ibadet, iş) ve ahlak bilgilerini kısaca ve açıkca anlatan kitablara ilm-i hal kitabları denir.

Burada, önemli bir tavsıyeyi hatırlatmakta fayda mülahaza ediyoruz. Dinini bilen ve seven ve kayıran kıymetli zatların ilm-i hal kitablarını alıp, çoluk-çocuğuna öğretmek, her müslümanın birinci vazifesidir. (Seyyid Abdülhakim)

Usul kelimesinden bahsetmişken, yine bir mukaddime olmak üzere Eğitim kelimesinden de bahsetmek yerinde olacaktır. Ancak eğitim kelimesinin, eski literatürümüzdeki adı Terbiyedir.

TERBİYE: Kişiyi, yavaş yavaş, ruhen ve bedenen yetiştirmek, olgunlaştırmak demektir.

Peygamber efendimiz; “Bütün çocuklar, müslümanlığa uygun ve elverişli olarak dünyaya gelirler. Bunları, sonra anaları, babaları,  yahudi veya hıristiyan yahud mecusi yaparlar” buyurarak, müslümanlığın yerleştirilmesinde en mühim işin, çocukların ve gençlerin iyi terbiye edilmesi olduğunu bildiriyor. O halde her müslümanın birinci vazifesi, evladına dinini ve Kur”an-ı Kerim”i öğretmektir. Evlat büyük nimettir. Nimetin kıymeti bilinmezse, elden gider. Bunun için pedagoji yani çocuk terbiyesi, İslam dininde çok kıymetli bir ilimdir. (Seyyid Abdülhakim Arvasi)

Çocuğun terbiyesine çok dikkat etmelidir. Onun kötü arkadaşlarla düşüp kalkmasına mani olmalıdır. Kötü arkadaş, çocuğun edeb ve terbiyesini bozar. (İmam-ı Gazali) İşte burada iyi yurtların önemi çok açıktır.

Allahü teala, bir kulunu severse, ahirete yarar işler, iyi, güzel ameller yaptırır. Allahü tealadan hidayet olmazsa, yüzlerce kitab okusa, nasihat dinlese yola gelmez. Yani terbiye kabul etmeyen kimseye nasihat vermek, öküze tecvid okutmaya benzer. (İ. Gazali)

 

Terbiyenin 2. Edeblendirme, cezalarını verme manası da vardır; bu, konumuzla alakalı olmadığından şimdi, mevzu bahis edilecektir

 

Edeb, te”dib kelimelerinin terbiye, eğitim kelimeleriyle çok yakın alakası vardır. Eğer bir insan, edebli bir insan haline getirilebilirse, eğitimde istenilen maksada, arzu edilen hedefe kavuşulmuş demektir. Bu bakımdan, önemine binaen birazcık edepten bahsetmek gerekir. Fakat vaktimiz kalırsa, bize ayrılan müddetin sonuna doğru ondan bahsedelim.

Bu girizgahtan sonra, evvela altını çizerek şunu ifade edelim ki:

 

Dinimizde, tarihimizde, kültür ve medeniyetimizde eğitimden maksat “iyi insan”, orijinal ismiyle söylemek gerekirse “insan-ı kamil” meydana getirmektir.

Burada, hemen İmam-ı Gazali”nin bir sözünü hatırlayarak mevzumuza girmek istiyoruz.

Buyuruyor ki:

 

“İnsanlar üç gruptur:

 

Birinci grup, gıda gibidir; herkese her zaman lazımdır.

 

İkinci grup, deva (ilaç gibidir); bazı insanlara bazen lazım olur.

 

Üçüncü grup ise, illet (maraz, derd, hastalık) gibidir; herkes ondan kaçar, ama o, insanlara bulaşır.”

Burada, insanların, birinci gruptan olmaları yani herkese lazım olan gıda gibi olmaları esastır. İşte, bizim tarih ve medeniyetimiz boyunca, eğitimimizin ana hedefi bu olmuştur.

Zaten Peygamberler tarihini incelediğimizde de, hepsinin gayesinin yüksek ahlaklı, iyi insanlar meydana getirmek olduğunu görüyoruz.

Son Peygamber olan Hazret-i Muhammed(s.a.v.)”in hadis-i şeriflerini okuduğumuzda da, bazı temel taşlarını görüyoruz. Onlara geçmeden evvel, şunu önemle ifade edelim ki, sevgili Peygamberimiz, kendisini bir muallim (eğitimci) olarak tanıtmış, eğitimcilik vasfını, gönderiliş sebepleri arasında zikretmiş, hayatı boyunca bunu tatbik etmiş ve muvaffakiyeti tarihen sabit, başarısı dost-düşman herkes tarafından kabul edilmiş bir eğitimcidir. O, 23 senede, 150 bin mübarek insan, güzide sahabe meydana getirmiştir. Onlar da, elli sene gibi çok kısa zaman zarfında, gayet mahdut imkanlarla, Endülüs”ten Çin”e kadar olan geniş coğrafi bölgeleri fethedip oralara ilim, irfan, ahlak, fazilet, adalet, medeniyet, nur ve hidayeti, tek kelimeyle söylemek gerekirse, Allahü tealanın mukaddes dini İslamiyyeti götürmüşlerdir.

Kur”an-ı Kerim tefsirleri, Hadis-i şerif şerhleri, Siyer, İslam Tarihi ve Genel Tarihle ilgili eserler, Resulullah”ın davet ve tebliği ile ilgili kaynaklar tetkik edilip oradaki esaslar tesbit edilerek, Genel Eğitim ve Öğretim metoduyla ilgili kitaplar, Psikoloji ve Sosyoloji ile ilgili çalışmalar, Din Eğitimi, Din Psikolojisi, Din Sosyolojisi ve Dinler Tarihi ile ilgili araştırmalarla mukayese edildiği takdirde, Peygamberimizin eğitim metodlarının isabetliliği daha açık ve seçik bir tarzda ortaya çıkacaktır.

Çünkü O”nun eğitimi, Kur”an-ı Kerim”de yer alan esaslara dayanmaktadır. Bu esasları, 23 sene zarfında, barışta ve savaşta, sıkıntı ve mutluluk anlarında, dini, ictimai, ahlaki ve siyasi yönden tedrice riayet ederek hayata, içinde bulunduğu topluma ve çevresindekilere uygulamıştır.

Takdir edileceği üzere, insanları, bağlı bulundukları dinlerinden, eski örf, adet ve geleneklerinden bir anda çevirmek kolay bir iş değildir. İşte sevgili Peygamberimiz, bozuk inançları ve alışkanlıkları söküp atmada tedrice riayet etmiş, bu tedrici inanç, ibadet ve hükümlerin hepsinde uygulanmıştır. O, getirdiği İlahi tebliğlerin, bütün insanlığa anlatılması ve bunların ebediyete kadar geçerli olduğunu ispatlamak için canla başla çalışıyordu. Bu esasların başında, Kelime-i tevhid geliyordu. Bunun da manası: Allah”tan başka, ibadete hakkıyla layık bir ilahın olmadığı ve Muhammed”in O”nun kulu ve resulü olduğuna dair iki temel konuyu ihtiva ediyordu. Tevhid inancı, insanlığın dünyaya gelişinden itibaren gelmiş-geçmiş bütün peygamberlerin tebliğ ettikleri temel inançtır.

Pozitivizm, pragmatizm, naturalizm, idealizm, nihilizm gibi cereyanların eğitim teorileri de vardır. Ama bu ve benzeri eğitim teorileri, başarıları ispatlanmış eğitim esasları değildir.

İşte bu noktada, Resulullah”ın eğitiminin önemi ortaya çıkmaktadır. Zaten ehemmiyeti bugün tesbit edilmiş olan pedagojik esasların hepsi O”nun eğitiminde yer almaktadır.

Peygamberimizin eğitiminde, muallim(öğretmen), eğitimin temel unsuru olup İslam esaslarını öğretmek üzere çeşitli kabilelere muhtelif öğretmenler gönderilmiştir. Burada, zaman zaman sayıları 70”e kadar varan Ashab-ı suffeyi hatırlamalıyız. Onlar bazan kabilelere öğretmen olarak gitmişler, gerektiğinde de harplere mücahit olarak katılmışlardır.

İmam-ı Gazali alimlerin, eğitimcilerin derece ve mertebesini ne kadar veciz bir şekilde ifade etmektedir.Buyuruyor ki: “İlim adamları olmasaydı, insanlar hayvanlar gibi olurdu. Çünkü alimler insanları, öğretim vasıtasıyla barbarlıktan çıkarıp insanlık seviyesine yükseltirler.”

Hazreti Ömer efendimizin: “Biz, en zelil bir kavim idik; Allahü teala, bizi İslamiyyetle aziz eyledi” sözü ne kadar manidardır. Yine Hz. Ömer”in (r.a.): “Cahiliye döneminde yaptığımız iki iş vardır ki, birine hala gülerim; diğerine de hala ağlarım” sözü de çok önemlidir. Bilindiği gibi bu iki şeyle kasdettiği, yolda tapınmak için yanlarına aldıkları putu, kıtlık olunca parçalayıp yemeleri ve kız çocuğunu diri diri toprağa gömmesi hususlarıdır.

Peygamberimiz, ilmin önemi ve alimin fazileti üzerinde o kadar durmuştur ki, iki sınıf dışındaki insanlarda adeta hayır olmadığını söylemiştir. Bu iki hayırlı sınıf ise, alim (ilim adamı) ve öğrencidir.

Bilinmeyen konuların mutlaka ilim ehline sorulması Kur”an-ı Kerim”de geçen bir emirdir. Müslümanlar içinde, terbiye ve aydınlatma işiyle görevli hususi muallimlerin bulunması gerekir. Büyük İslam alimi İmam Gazali (r.aleyh), her şehirde, akaid konusunda ortaya çıkacak tereddütleri gidermek için bir İslam aliminin bulunmasının farz-ı kifaye olduğunu belirtmektedir. İşte İslam nazarında öğretmen yetiştirilmesi her türlü ihtiyaçtan önce gelmektedir. Burada Ashab-ı Suffe”yi tekrar hatırlamamızda fayda vardır. İlmin ayakta durması ulemanın varlığına bağlıdır. Dünya durdukça, ilim adamlarına ihtiyaç devam edecektir. Muallimler de eğitim ve öğretimin temel ihtiyacıdır.

Bir eğitim ve öğretimde, öğretmenin bilgisi, şahsi özellikleri ve öğretim metodlarına vukufiyeti, birbirinden ayrılmaz bir bütün olup pedagojik esaslara göre çok önemlidir.

Şüphesiz ki, Peygamberimizi, belirli kişilere veya özel bir sınıfa ders veren klasik bir eğitimci olarak kabul edemeyiz. Bizlerin işi de, sınıfta ders vermek gibi değildir.

O, Sahabe-i Kiram”ı yani ilk müslümanları nasıl eğitmiştir? diye bir soru sorulacak olursa, tabii ki evvela Kur”an-ı Kerim ile eğitmiştir cevabını veririz. Zaten Hz. Aişe validemiz de, Peygamberimizin ahlakının, Kur”an-ı Kerim ahlakından ibaret olduğunu ifade etmiyor mu?

Şu halde, Kur”an-ı Kerim eğitiminin hedeflerini, ana hatlarıyla tesbit etmemizde fayda vardır.

 

Bunları maddeler halinde şöyle sıralayabiliriz:

1–İyi insan yetiştirmek, insanın hayrına olan herşeyi teşvik etmek,

2-İbadet duygusunu geliştirmek, insanın aklını ve ruhunu eğitmek ve düşünceyi geliştirmek.

İbadet duygusunu geliştirmek derken, insanın yaratıcısını bilmesi, yaratıcının Rablığı ve yaratılanın kulluğu esasına dayalı bir münasebetin kurulmasını kasdediyoruz. Bütün peygamberler, insanlara ilk önce bunu öğretmeyi hedef almışlardır. İslam eğitimin en yüce hedefi Allahı tanıtmaktır. İsmail Hakkı Bursevi”nin “Kenz-i mahfi” isimli eserinde zikrettiği bir hadis-i kudside: “Ben, gizli bir hazineydim, bilinmeyi arzu ettim; bunun üzerine mahlukatı yarattım” buyurulmuştur. Kur”an-ı kerimde Zariyat suresinin 56. ayet-i kerimesinde de: “Ben, cinnileri ve insanları, (ancak beni bilsinler, tanısınlar) bana ibadet etsinler diye yarattım” buyurulmaktadır.

Yine insanın, yaratıklar arasındaki yerini ve hayattaki ferdi sorumluluğunu bilmesi, yaratılış hikmetini idrak etmesi, hiç ölmeyecekmiş gibi dünya için, yarın ölecekmiş gibi de ahiret için çalışma düşüncesini yerleştirmek, bu hedefler arasında gelmektedir.

3-Hikmet ve ilim öğretmek,

4-İnsanların, kanun nazarında eşitliğini kavratmak (sevgili Peygamberimiz, kızım Fatıma da hırsızlık yapsa, elini kestiririm buyurmakla bunu ne güzel ifade ediyorlar), mü”minlerin kardeşlik ve işbirliği duygularını yerleştirmek,

5-Takvayı yerleştirmek, ahlaki şahsiyeti geliştirmek ve Kur”an-ı Kerim ölçüleri içinde ferdin bozuk davranışlarını değiştirmek ve iyi yönde geliştirmek,

6-Adaleti kavratmak (Prof. Dr. İsmet Miroğlu, Türkiye Çocuk Dergisi”nde yazdığı bir makalesinde, Venedik”li hıristiyan bir tacirin, Konya kadısına, Konya”lı bir tacir aleyhine açtığı davada, kadı efendinin, hıristiyan tacirin lehine hüküm verdiğini anlatmaktadır. Dost-düşman herkes tarafından bilindiği gibi, koca Osmanlı padişahı da, mahkemede kadı efendinin huzurunda, diğer suçlular gibi titrerdi. Yine Fatihin, kendi yaptırdığı medresede bir oda istemesi üzerine, onu öğretim üyelerini imtihan etmeleri, aslında çok önemli bir göstergedir.)

7-İnsanları, aşırılıklardan korumak,

8-Ferdleri, maddi hayatın gerektirdiği şekilde eğitmek,

9–İslamı yaşayacak ve yaşatacak bir nesil hazırlamak.

Bütün bu hedeflere baktığımızda, “müslüman insan”ın yetiştirilmesi için gerekli olan hedefler olduğunu görüyoruz. İşte bu ölçüler, aslında Kur”an-ı Kerim”in ve onun tefsiri ve uygulaması olan Sünnetin ölçüleri olup yukarıda zikredilen hedefe yöneltmede, İslami eğitimin canlı örneği ise, sevgili Peygamberimizdir.

Hz. Muhammed (s.a.v.), eğitim ve öğretim metodunu, ilk defa, İslamın altın nesli ve ilk nesil olan Sahabe-i Kiram üzerinde uygulamış ve ortaya “hayırlı bir ümmet” çıkmıştır. Bu bahtiyar topluluğun meydana getirilmesinde kullanılan metodları bilmek zaruridir. Biz, bu metodları biraz sonra zikredeceğiz.

 

Önemine binaen şunu da ifade etmeliyiz ki, eğitim sahasında hizmet verenlerin, eğitimle ilgili yeterli metod bilgisine sahip olmaları gerekir.

İşte bunları ifade ettikten sonra, şimdi Peygamberimizin birkaç hadis-i şerifini nakledebiliriz:

“Ben sizin için bir baba gibiyim; bilmediklerinizi öğretiyor, sizi terbiye ediyorum.” (Ebu Davud, Nesai)

“Ben bir muallim olarak gönderildim.” (İbn-i Mace)

“Ben güzel ahlakı tamamlamak için gönderildim.”

“Benim ve sizin benzeriniz, ateş yakan ve ateşine pervane ve çekirgeler düşmeya başlayınca, onları men etmeye çalışan kimse gibidir. Ben sizi ateşe düşmekten korumak için eteklerinizden tutuyorum; halbuki siz benim elimden kurtulmaya çalışıyorsunuz.” (Müslim)

“Allah”ın, benimle gönderdiği hidayet ve ilim, bol yağmura benzer ki, o yağmurun isabet ettiği yerin bir kısmı, suyu içen kuvvetli bir toprak olup bol ot bitirir. Bir kısmı da su içmeyen katı yer olup suyu biriktirir ve muhafaza eder de, Allahü teala o su ile insanları faydalandırır; insanlar ondan içerler, hayvanlarını sularlar ve onunla ekerler biçerler, yine o yağmur öyle bir yere isabet eder ki orası düz ve kaypaktır; ne su tutar ne ot bitirir.

İşte bu, Allah”ın dinini anlayan ve Allahü tealanın benimle gönderdiği hidayet ve ilimden faydalanan ve onları bilip (öğrenip) başkalarına da öğreten kimse ile buna kulak asmayan, benim getirdiğim hidayeti kabul etmeyen kimsenin benzeridir.“(Buhari, Müslim)

Görüldüğü gibi, bu hadis-i şerifte, insanlar, toprak misali ile anlatılıyor:

Üç grup toprak olduğu gibi, üç grup da insan vardır.

Suyu içine alıp bolca ot yetiştiren toprak, yağmurdan hem kendisi istifade eden, hem de başkalarını faydalandıran topraktır.

Suyu içine almayan, ama üzerinde tutan toprak, kendisi faydalanamıyorsa da, hiç olmazsa başkalarının istifadesine sebeb oluyor.

Ama, suyu tutmayan, ot da bitirmeyen toprağın, kendisine de, başkalarına da faydası olmaz.

 

Bütün bunlardan anlaşılıyor ki, eğitimde işin esası, hem kendisine faydalı, hem de ailesine, milletine, vatanına ve devletine faydalı bir unsur meydana getirmektir. İşte yurtlarımızdaki ana hedef budur. Bu da, iyi bir eğitim ile mümkün olabilir.

Şüphesiz ki, eğitimciler için nümûne-i imtisal yani örnek insan, ideal eğitimci, bundan 14 asır evvel, tek başına tebligata başlayarak 23 sene gibi çok kısa zaman zarfında, tarihin bir benzerini görmediği ve kıyamete kadar da göremeyeceği 150.000 kamil insanın meydana gelmesine vesile olan, asr-ı saadetin mimarı sevgili Peygamberimizdir.

Peygamber efendimize itaat ve ittiba etme yani uyma konusunda, Kur”an-ı Kerim”de birçok ayet-i kerime vardır.

Misal olmak üzere, bunlardan bazılarını, Kur”an-ı kerim”deki sure sıralarına göre şöyle zikredebiliriz.

“De ki: Allah”ı seviyorsanız, bana uyunuz ki, Allah da, sizi sevsin ve günahlarınızı bağışlasın.” (Âl-i İmrân:31)

“Allah”a ve ahiret gününe inanıyorsanız, herhangi bir şeyde ihtilafa düştüğünüzde, onu Allah”a ve Resulüne arz ediniz.”        (Nisâ:59)

“Hayır, Rabbine yemin ederim ki, onlar, aralarında çıkan o karışık işlerde,  seni hakem kılmadıkça ve hem de verdiğin hükümden dolayı, hiçbir sıkıntı duymaksızın teslim olmadıkça, iman etmiş olmazlar.” (Nisâ:65)

“Bir kimse, Peygamber”e itaat ederse, Allah”a itaat etmiş demektir.” (Nisâ: 80)

“Peygamber”in emrine muhalefet edenler, fitneye ve can yakıcı azaba uğramaktan korksunlar.” (Nûr:63)

“Allah”tan ve kıyamet gününden korkan sizler için, Peygamber ne güzel örnektir.” (Ahzâb:21)

“Ey kadınlar! Evlerinizde okunan Kur”an”ı ve hikmeti hatırlayınız:” (Ahzâb: 34)

“Muhakkak sen, doğru yola, Allah yoluna kılavuzlarsın…”                                                                               (Şûrâ: 52-53)

“Peygamber”in size getirdiklerini alınız (tutunuz), yasak ettiği şeylerden sakınınız.” (Haşr: 7)

Az evvel zikrettiğimiz Ahzab suresinin 21. ayet-i kerimesinde de ifade buyurulduğu üzere, Peygamber efendimiz, bizler için, her hususta, en güzel örnek olduğuna göre, eğitimde de güzel bir örnektir. Zira Peygamberimizin ve Onun izinden giden alim ve velilerin, nasıl kamil cemiyetler meydana getirdikleri açıkca ortadadır. Burada Karahanlılar, Gazneliler, Timuroğulları, Babürlüler, Selçuklular ve Osmanlıları zikredebiliriz.

Zaten Allahü teala, bir insanda bulunabilecek, görünür görünmez bütün iyilikleri, bütün üstünlükleri, bütün güzellikleri habibinde toplamıştır. O, güzel huyu, yumuşaklığı, afvı, sabrı, ihsanı ve ikramıyla herkesi hayran bırakmış, onu görenler ve sözlerini işitenler, seve seve müslüman olmuşlardır. Onun hiçbir hareketinde, hiçbir işinde, hiçbir sözünde, hiçbir zaman, hiçbir çirkinlik, hiçbir kusur görülmemiştir. İşte bu husus, iyi anlaşılacak olursa, dini ve dünyevi işlerimizde, kimi örnek almamız gerektiği açıkca ortaya çıkar.

Bütün peygamberlerde bulunması vacib olan 7 sıfattan biri olan fetanet sıfatı gereğince, Peygamber efendimizin aklı o kadar çoktu ki, Arabistan yarımadasında, sert ve inatçı insanlar arasında gelip çok güzel idare ederek ve cefalarına sabrederek onları yumuşaklığa ve itaate getirdiğini, çoğunun dinlerini bırakıp müslüman olduklarını ve din-i İslam yolunda, kendi kavimlerine, akrabalarına, hatta babalarına ve oğullarına karşı harbettiklerini, onun yolunda yurtlarını ve mallarını feda edip kanlarını akıttıklarını, dost ve düşman herkes bilmekte ve söylemektedir.  Sevgili Peygamberimiz, Ebu Cehil”e 23 defa İslamiyeti tebliğ etmiştir. Biz de, Peygameberimiz ve Sahabe-yi kiram gibi, maruz kalacağımız çeşitli sıkıntılara ve eziyetlere sabretmeliyiz.

Allahü tealanın, kullarına, razı olduğu yolu göstermek için, çeşitli kavimlere, zaman zaman peygamberler gönderdiği, akl-ı selim sahibi herkes tarafından kabul edilecek olan çok açık bir husustur. Muhammed aleyhisselamı, son peygamber olarak bütün insanlara ve cinnilere göndermiştir. O, her zamanda, her memlekette yani dünya yaratıldığı günden kıyamet kopuncaya kadar, gelmiş ve gelecek bütün varlıkların, her bakımdan en üstünüdür. Hiçbir kimse, hiçbir bakımdan, onun üstünde değildir.

Hal böyle olunca, Resulullah efendimizin eğitim metodunu ortaya koyduğumuzda, bizim için çok önemli ölçüler meydana çıkacaktır.

Sevgili Peygamberimizin eğitim metodunda, üzerinde durabileceğimiz çok önemli 6-7 nokta vardır. Bunlar bizim çalışmalarımızda, eğitimimizde gözününe alacağımız çok önemli noktalardandır.

Önce bunları maddeler halinde sıralayıp sonra tafsilatına geçelim:

1-Konuşma yerinin ve zamanının seçimi; söz, hareket ve bakışlarıyla dinleyicileri kontrol altına alma, gerekirse muhataplara soru sorarak, yemin ederek onların dikkatlerini toplamak,

2-Muhatapların seviyesine uygun konuşmak (Darü”l-Fünun müderrislerinden Seyyid Abdülhakim efendi, konuşmada esas olanın, karşıdakinin  anlaması olduğunu ifade etmişlerdir.)

3-Adeta yaşarcasına, hadiseyi o anda yaşıyormuş gibi, (sevgili Peygamberimizin Mu”te muharebesini anlatması, adeta yaşıyorcasına olmuştur) samimi olarak ve edebe riayet ederek anlatmak,

4-Akıcı, kısa ve özlü konuşmak, adeta kelimeler sayılacak şekilde, gerektiğinde 2-3 defa tekrar ederek veirticalen konuşmak,

5-Konuşma esnasında ses tonunu, jest ve mimikleri iyi ayarlamak,

6-Dolaylı anlatım yaparak, muhatapları mahcup etmemek,

7-Heyecanları kontrol ve i”tirazlara karşı i”tidalli olmak.

Maddelerin tafsilatına geçecek olursak:

 

 

1- a) KONUŞMA YER VE ZAMANININ SEÇİMİ:

Sevgili Peygamberimizin, eğitimde kullandığı metodlardan biri olan takrir metodu, bilgi edinmede son derece faydalı bir metod olup yine bilgi edinmede kullanılan en eski ve en etkili öğretim metodlarındandır. “Takrir“de hikaye etme, nakletme, tebliğ etme, hatırlatma, anlatma, özendirme manaları olduğu gibi, bilimsel açıklama yapma manası da vardır.

Resulullah (s.a.v.)”in, Sahabe-i Kiramın, kendisini görmeleri ve söylediklerini duyabilmeleri için çeşitli tedbirler aldığını biliyoruz. Sahabe-i Kiram az olduğu zaman, sohbet yaparken oturarak konuşurdu. Mescid içindeki sohbetlerinin böyle olduğunu görüyoruz. Bazan minbere çıkarak konuşma yapardı. Eshab-ı Kiram çok olduğu zaman ise zaman zaman ayağa kalkarak konuşurdu.

Önceleri bir hurma kütüğüne dayanarak konuşma yaparken, cemaatin çoğalması ile sesini rahatlıkla duyurabileceği bir minber yapılmıştır.

Mescid dışındaki konuşmalarından bazılarında ayağa kalkmış, bazılarında deve üzerinde hitap etmiş (veda hutbesinde olduğu gibi), bazılarında ise bir tepeye çıkarak halka hitapta bulunmuştur. (Safa tepesindeki konuşması gibi).

Prof. Dr. Abdullah Özbek, Bir Eğitimci Olarak Hz. Muhammed adlı eserinde bu konuda şu misalleri vermektedir:

[Hz. Muhammed, dinleyicinin kendini görmesi ve söylediklerini duyabilmesi için çeşitli tedbirler almıştır. Bu tedbirler şöyle sıralanabilir:

a. Dinleyicinin az olduğu zamanlarda, özellikle sohbet havası taşıyan konuşmalarda oturarak konuşurdu. Bilhassa mescidde sohbet ederken -genellikle sabah namazlarından sonra- oturduğu yerde kalır, görülen rüyalar dahil olmak üzere, çeşitli konular görüşülürdü. (Müslim, Rüya, 23; Nesai, Sehv, 99)

Mescidde yaptığı son konuşmayı da, minberde oturarak yapmıştı. (Buhari, Menakıb, 25)

b. Dinleyici sayısı çoğaldığı, yahut önemli konular açıkladığı zamanlarda ayağa kalkarak konuşmuştur. Nitekim bir sabah namazından sonra ayağa kalkmış ve üç defa: “Yalancı şahidlik, şirk koşmaya denk sayılmıştır.” (Ebu Davud, Akdıye, 15) diye tekrarladıktan sonra, şu ayeti okumuştur: “… Pis putlardan kaçının, yalan sözden sakının. Her türlü kötülüğü terkederek ve şirki bırakarak Allah”a dönün.” (Hacc Suresi (22), 30-31)

c. Cemaatin çoğalmasıyla, üzerine çıkıp sesini duyurabileceği bir minber yapılmıştır. (Buhari, Cuma, 26)

Mescit dışında konuşurken bazan ayağa kalkar, bazan da yüksek bir yere çıkmayı gerekli görürdü. Mesela “En yakın hısımlarını korkut!” (Şuara Suresi (26), 214) ayeti gelince, Safa tepesinde halka hitap etmek için, orada bulunan dağdan kopma bir taş yığınına gitmiş, en yüksek taşın üzerine çıkarak konuşmuştur. (Müslim, İman, 353) Bazan da devesinin üzerinden hitapta bulunmuştur. (Buhari, İlim, 39) Veda hutbesini de aynı şekilde devesinin üzerinde, üzengiler üzerine kalkarak irad etmiştir. (Ebu Davud, Menasik, 62)]

[Bir Eğitimci Olarak Hazret-i Muhammed, sayfa 144]

 

 

b) SÖZ, HAREKET VE BAKIŞLARIYLA DİNLEYİCİLERİ KONTROL ALTINA ALMA:

Peygamber efendimiz konuşurken, kendisini, bütünüyle, huzurunda oturan Eshaba verir, başka tarafa bakmaz, mübarek yüzünü tamamen onlara çevirir, tebessüm ederek konuşur, bakışlarıyla huzurundaki her bir kişiyle ülfet kurar, sıcak bir hava meydana getirirdi. Bu davranışlarıyla, adeta kendisini dinleyen herkesi kontrol altında tutardı. Kaynaklardan anladığımıza göre O, tek bir kişiye veya bir tek noktaya bakmazdı.

Eshab-ı Kiram da, Onu, son derece dikkatli dinlerdi. (Adeta başları üzerinde kuş varmış da kaçıverecekmiş gibi dikkatli otururlardı).

[Hz. Muhammed konuşurken, Ashab son derece dikkatli dinlerdi. Bununla birlikte Hz. Muhammed de konuştuğu kimseler veya soru sorana anlamasını kolaylaştırmak için ne gerekiyorsa yapardı; o kadar ki, kendini bütünüyle onlara verir, başka tarafa bakmazdı. Bu davranışlarıyla adeta herkesi kontrol altında tutardı. Diğer taraftan yüzünü bütünüyle dinleyicilere çevirir, tebessüm ederek konuşur, bakışlarıyla her biriyle ülfet kurar, sıcak bir hava meydana getirirdi.

Bir Cuma hutbesi anında, arkadan öne geçmek için cemaati yara yara ilerleyen birine “otur, eziyet verdin” diyerek oturtmuştur. (Ebu Davud, Salat, 238)

Abdullah İbnu Mes”ud, bir Cuma hutbesi esnasında, Hz. Muhammed”in cemaata “oturun” dediği anda içeri girer. Ve hemen o da bu sözü duyup oturur. Fakat Hz. Muhammed (Sallallahü aleyhi ve sellem) “Ey İbnu Mes”ud, yakına gel!” demiştir. (Ebu Davud, Salat, 226)

Bu misaller, Hz. Muhammed”in konuşurken tek kişiye yahut da tek bir noktaya bakmadığını açıkça göstermektedir.]

[B. E. O. Hazret-i Muhammed, s. 143]

 

c) KONUŞMAYA YEMİNLE BAŞLAMAK:

Sahabe-i kiramın dikkatini toplamak ve onları uyarmak için etkin bir metod olan yeminle söze başlama prensibini, Peygamber efendimizin zaman zaman tatbik ettiğini görüyoruz.

[Bu metod, dinleyiciyi uyarmak ve dikkatini toplamak için etkin bir metoddur. Hz. Muhammed”in bazan yeminle söze başladığını görüyoruz:

“Varlığımı elinde tutan zata (Allah”a) yemin ederim ki, iman etmedikçe Cennete, giremezsiniz. Birbirinizi sevmedikçe de, tam iman sahibi olmazsınız. Size, yaptığınız takdirde, birbirinizi seveceğiniz bir şey söyliyeyim mi? Aranızda selamı yaygınlaştırın.” (Müslim, İman, 98)

“Vallahi iman etmiş olmaz, vallahi iman etmiş olmaz, vallahi iman etmiş olmaz!” Bunun üzerine sorulur: “Kim ya Rasulallah?” Cevap verir: “Komşusu, şerrinden emin olmayan kimse.” (Müslim, Edeb, 29)]         [B. E. O. Hazret-i Muhammed, s. 136]

2 – MUHATAPLARIN SEVİYESİNE UYGUN KONUŞMAK:

Sevgili Peygamberimiz, insanların farklı kabiliyetlerde yaratıldıklarını, ihtiyaç ve alakalarının değişiklik arzettiğini en iyi bilenlerden olduğu için, değişik pozisyonlarda muhtelif sözler söylemiştir. Zira muhatapları aynı yaş ve bilgi seviyesinde olmadığı gibi, onlar arasında genç-ihtiyar, kadın-erkek, inanan-inanmayan, kısaca her gruptan insan bulunuyordu.

İnsanlara gerçekleri kabul ettirmede, onların şahsi hususiyetlerini tanımada büyük faydalar vardır. Zaten gönderdiği muallimlere, muhataplarını tanıttığını ve takip edecekleri programı bildirdiğini müşahede ediyoruz.

Peygamberimiz, eğitim ve öğretimde, her sınıf halkın itikadını nazar-ı itibare almış, onlara akıllarının erecekleri ölçüde söz söylemiş, derecelerine göre muamele etmiştir. İşte insanlara anlayacakları ölçüler içinde konuşmak, bugünkü eğitiminde en önemli ilkelerindendir.

Bir topluluğa,  akıllarının kavramayacağı bir sözü söylemek, onlar için fitne olabilir. Bundan dolayı insanlara herşeyi anlatmak doğru değildir. Her doğru, her zaman, her yerde, hekese karşı söylenmemelidir. Eğer bunun aksine hareket edilecek olursa, bundan fayda yerine zarar gelebilir.

Peygamber efendimiz, son derece açık ve seçik konuştuğu için, onu dinleyen herkes sözlerini anlardı. O da, muhatabının durumuna göre, basit veya edebi, uzun yahud kısa ifade tarzlarından birini seçerdi. Anlayış ve kavrayış gücü yüksek olan kişilere gayet kısa konuşmuş, ama anlama seviyesi kısa olanlara tafsilatlı konuşmuştur.

Sevgili Peygamberimiz de, diğer bütün peygamberler gibi, kendi kavminin dilini çok iyi bilirdi.

Prof. Dr. Abdullah Özbek, yukarıda isminden bahsettiğimiz kitabında, bu konuda şu misalleri zikretmektedir.

[İnsanlar farklı kabiliyetlerde yaratılmışlardır. İhtiyaçları ve ilgileri de zaman içinde değişiklik arzeder. Bu sebepten, bir meselenin anlatımında her pozisyon için söylenecek sözler de farklıdır.

Bilindiği gibi Hz. Muhammed, aynı yaş ve bilgi seviyesinde olan belirli bir gruba anlatmıyordu. Genç, ihtiyar, kadın ve erkek, inanan, inanmayan, kısaca her gruptan insan O”nu dinliyordu.

İşte bu sebepten dolayı, kendine sorulan aynı manadaki sorulara, iyi anlaşılması için, farklı cevaplar vermiştir.

“Amellerin hangisi daha faziletlidir?” sorusuna verilen şu cevaplar dikkat çekicidir:

a. Az da olsa devamlı olandır. (Buhari, İman, 32)

b. Allah için sevmek; Allah için buğzetmek (sevmemek) tir. (Ebu Davud, Sünnet, 3)

c. Oruca devam et, çünkü onun dengi yoktur. (Nesai, Sıyam, 43)

d. Hall ve mürtehil olandır. (Darimi, Fedailü”l-Kur”an, 33)

Hall ve mürtehil tabiri: Kur”an-ı Kerimi okuyup ona dost olan, başından başlayıp sonuna kadar okuyan, sonra baş tarafa geçen ve böylece her bitişinde baş tarafa geçip yeniden başlayan kimse için kullanılmıştır.

e. Allah”a ve Rasulü”ne imandır.

-Sonra?

-Allah yolunda ciladdır.

-Sonra?

-Hacc-ı mebrurdur. (Buhari, İman, 18; Müslim, İman, 135)

f. Yemek yedirirsin, tanıdığın ve tanımadığın kimselere selam verirsin. (Buhari, İman, 20)

Aynı tip sorulara verilen bu cevapların değişik oluşu, muhatabların farklılığından kaynaklanmaktadır. Mesela “sadakanın hangisi üstündür?” diye soran Ebu Hureyre”ye “Fakir olanın, güç ve kuvvetiyle yardımda bulunmasıdır” (Ebu Davud, Zekat, 40) derken, benzer soruyu soran Sa”d b. Ubade”ye, “Su çıkartmaktır” (Ebu Davud, Zekat, 41) demiştir. Ebu Hureyre”nin son derece fakir; diğerinin ise bir kabile reisi ve zengin bir kişi olduğu düşünülürse, cevapların şahısların özelliklerine uygun olduğu anlaşılır.

İnsanlara gerçeklerin kabul ettirilmesi için, kişisel özelliklerin tanınmasında büyük yarar vardır. Hz. Muhammed”in öğretim metodlarında, bu konuya çok dikkat edilmiştir. Bir keresinde, Tayy kabilesinden Adi b. Hatem, eman dilemek üzere, Hazret-i  Muhammed”in huzuruna gelir. Hazret-i Muhammed ona üç kere, “Ey Adi, müslüman ol ki, selamette olasın” der. Adi ise, “benim dinim var” diye karşılık verir. Hz. Muhammed, “Ben, senin dinini, senden daha iyi bilirim” demesi üzerine, Adi, “Dinimi benden daha iyi biliyorsun, öyle mi?” diye hayrete düşer. Bunun üzerine Hz. Muhammed, “Sen, Er-Rakusiyye dininde (Hıristiyanlık ile Sabiilik arası bir dinde) değil misin ve sen, kavminin elde ettiği ganimetin dörtte birini almıyor musun?” diye sorunca, “Evet öyle!” der. Sonra Hz. Muhammed, “Halbuki bu yaptığın senin dininde caiz değildir” şeklinde bir açıklama yapar. Bu sorular ve cevaplar karşısında Adi ikna olmak üzeredir. Yalnız içinde bir ukde vardır. İslam”a, kavmin içinde hep zayıf ve kuvvetsiz kimselerin girişine akıl erdiremez. Sonra bu itirazına da makul cevaplar alınca, derhal müslüman olur. (Ahmed b. Hanbel, c. 4, s. 257; Bu konuda geniş bilgi için bak: Ahmet Önkal, Resulullah”ın İslama Davet Metodu, Hayra Hizmet Vakfı Yay. Konya, 1981, s. 137-144)

Hz. Muhammed, gönderdiği eğitimcilere de, muhatablarını tanıtan ve buna göre takip edilmesi gereken program hakkında bilgi vermiştir. Nitekim Yemen”e bir öğretmen olarak gönderdiği Muaz b. Cebel”e şöyle tavsiyede bulunur: “Sen, Ehl-i Kitab olan (yahudi ve hıristiyanlar) bir topluma gidiyorsun. (Bunun farkında olarak) onları önce, Allah”tan başka ilah olmadığına, benim de Allah”ın Rasulü olduğuma şehadet getirmeye davet et. Eğer bunu kabul ederlerse, kendilerine bildir ki, Allah, onlara her gün ve gecede beş vakit namaz farz kılmıştır. Bunu da kabul ederlerse, onlara bildir ki Allah, kendilerine, zenginlerinden alınıp fakirlerine verilecek bir zekat farz kılmıştır. Şayet bunu da kabul ederlerse, sakın mallarının en kıymetlilerini alma! Mazlumun bedduasından da korun. Çünkü bu dua ile Allah arasında perde yoktur.” (Müslim, İman, 29)

Görülüyor ki Hz. Muhammed, eğitim ve öğretimde, her sınıf halkın itikadını nazarı itibara almıştır. Çünkü insanlara akıllarının ereceği ölçüde söz söylemekle emir almış bir eğitimcidir. Bu yüzdendir ki, insanlara derecelerine göre muamele edilmesini emretmiştir. (Ebu Davud, Edeb, 23)

İnsanlara, anlayacakları ölçüler içinde konuşmak, Hz. Muhammed”in eğitiminin en önemli ilkelerindendir. Eğer bu prensibe riayet edilmezse, Allah ve Rasulü”nün sözlerini anlatmak güç olur. (Buhari, İlim, 49) Hatta bir kavme, akıllarının kavrayamadığı bir sözü söylemek, onlardan bir kısmı için fitne bile olur. (Müslim, Mukaddime, 5) Bunun için insanlara her şeyi anlatmak doğru değildir. Bundan, fayda yerine zarar gelebilir.

Kültürlü bir insanı, kara cahil gibi kabul ederek konuşmak, zeka seviyesi düşük bir kimseye, zeki bir insana hitap eder gibi söz söylemek, inanan birisine, inkar durumunda olan birisine anlatır gibi anlatmak; yahut aksini yapmak, hiç bir zaman iyi sonuçlar vermez. (Ahmed Lütfi Kazancı, Peygamber Efendimizin Hitabeti, Marifet Yay. İstanbul, 1980, s. 117)

Hz. Muhammed”in konuşmaları, son derece açık ve seçikti. Dinleyen herkes anlardı. (Ebu Davud, Edeb, 21) Yani O, muhatabının durumuna göre uzun, kısa, basit, edebi bir ifade tarzı seçerdi. Bu konuda bir çok misaller vardır:

a. Abdu”l-Kays kabilesinin elçileri gelip kendilerine uygun içeceklerin hangisi olduğunu sorarlar. Hz. Muhammed, “Nakir”de bulunanı içmeyin” der. Nakir”i bilip bilmediği sorulunca, “Evet, biliyorum; hurma ağacından yapılan, ortası delik bir kaptır.” şeklinde cevap verir. (Müslim, İman, 28)

Bütün peygamberler gibi Hz. Muhammed de, kavminin dilini çok iyi bilmekteydi. (İbrahim Suresi (14), 4) Şüphesiz bu, O”nun etkinliğini arttırmaktadır. Çünkü iletişim vasıtaları arasında en güçlüsü dildir.

b. Muhatabın kavrayış seviyesi, onun kısa ya da ayrıntılı konuşmasını gerektirdiği anlar olmuştur. Bir gün Hz. Muhammed, zekatı verilmemiş altın ve gümüş hakkında kıyamet günü yapılacak muamele hakkında bilgi vermişti. Dinleyicilerden, zekatı verilmeyen deveyi soran olmuş, onu anlatmış, daha sonra inek hakkında da aynı soru sorulmuş, “inek de deve gibidir.” dememiş, ayrıntılı bir şekilde onu da anlatmış, daha sonra sırayla at ve eşek sorulmuş, yine aynı şekilde tafsilatlı bilgi vermiştir. (Müslim, Zekat, 24)

Bir keresinde, bir adam  birinin elini ısırmış, o da elini çekmiş ve adamın bir veya iki ön dişi çıkmış. Bunun üzerine Hz. Muhammed”den yardım dilemiş. Hz. Muhammed: “Bana ne emrediyorsun?” O”na elini senin ağzına koymasını, senin de aygırın kemirdiği gibi kemirmeni mi emretmemi istiyorsun? Ver elini de ısırsın? Sonra çek!” buyurmuştur. (Müslim, Kasâme, 21)

Diğer taraftan kavrayış gücü yüksek olan kişilere, oldukça kısa konuşmuş, cevaplardan tatmin olunduğu için, ikinci bir soru sorulmamıştır. Mesela “Hac kime farzdır?” diye soran şahsa, “Ez-Zadü ve”r-Rahiletü = Azığı ve biniti olana” demiş “Hacı kimdir?” , “Hac nedir? gibi sorulara da, aynı şekilde cevaplar kısa olarak verilmiştir. (İbn-i Mace, Menasik, 6) ]

[B. E. O. Hazret-i Muhammed, s. 131-135]

3 – a) HADİSEYİ YAŞARCASINA ANLATMAK:

Sevgili Peygamberimiz, işleyeceği konuyu canlı bir şekilde sunar, konuyu evvela kendisi benimser, muhataplarına cazip bir şekilde gösterir ve anlatımında samimi olurdu. Muhataplarında hisleri uyandırmak ve yaşatmak için kendisi heyecanlı kısımlardaki teessürleri bizzat duymuş ve yaşamıştır.

O, bazan kalpleri titreten, gözleri yaşartan, tüyleri ürperten konuşmalar yapar, dinleyenler üzerinde büyük bir heyecan meydana getirirdi. Anlattığı konuyu kendisi adeta yaşıyordu. zaman zaman konuşma esnasında ellerini hareket ettiriyor avuçlarını açıp kapıyordu.

[İyi bir öğretmen, işleyeceği konuyu canlı bir şekilde sunmalıdır. Bunun için de, öğretmenin konuyu benimsemesi, öğrenciye cazib bir şekilde göstermesi ve telkinlerde samimi olması gerekir. Bilhassa heyecanlı kısımlardaki teessürleri bizzat yaşamış ve duymuş olmalıdır. Öğrencilerde bu hisleri yaşatmak ve uyandırmak, ancak bu sayede mümkün olur. Tasvir yaparken ve hikaye anlatırken, öğretmenin en çok göze çarpan tarafı burada toplanır.

Bir gün Hz. Muhammed, minberden şu ayeti okuyordu: “O kafirler, Allah”ı (O”nun kudret ve yüceliğini) hakkıyla takdir edemediler. Oysa kıyamet günü, yer küresi tamamen O”nun tasarrufundadır. Gökler de, kudret elinde dürülmüştür. Allah, onların ortak koştuklarından münezzehtir ve çok yücedir.” (Zümer Suresi  (39) ,67)

Bu ayeti okurken, elini hareket ettiriyor, avucunu açıp kapıyordu ki:  “Rab, kendini ululayıp yüceltiyor, mütekebbir Ben”im, gerçek hükümdar Ben”im, kerem ve ihsan sahibi Ben”im” buyuruyor.

O, adeta anlattığı bu konuyu yaşıyordu. Buna şahid olan Ashab, “neredeyse minberle birlikte devrilecek sandık” diyorlar. (Ahmed b. Hanbel, c. 2, s. 88)

Hz. Muhammed bazan tüyler ürpertici, kalbler titretici ve gözler yaşartıcı beliğ konuşmalar yapar, dinleyenler üzerinde büyük bir heyecan uyandırdı.(İbn-i Mace, Mukaddime, 6)]

[B. E. O. Hazret-i Muhammed, s. 135]

 

b) SAMİMİ KONUŞMA:

Kur”an-ı Kerim”de, Peygamber efendimize, ruhlara tesir edecek şekilde beliğ söz söylemesi emredildiğinden, Onun konuşmalarında yapmacık en küçük bir ize rastlanmamıştır.

[Hz. Muhammed”in konuşmalarında yapmacık en küçük bir ize rastlamak mümkün değildir. Çünkü Kur”an”da kendisine ruhlara tesir edecek şekilde beliğ söz söylemesi emredilmişti. (Nisa Suresi (4), 63) Yine Kur”an”da “Ben sözümü zinetleme çabasına düşenlerden değilim.” (Sad Suresi (38), 86) demesi istenmektedir.]

[B. E. O. Hazret-i Muhammed, s. 129-130]

 

c) EDEBE RİAYET:

Peygamber efendimizin, konuşmalarında son derece nazik olduğu, edeb dışı çirkin herhangi bir kelime kullanmadığı müşahade edilmiştir. Hatta O, kötü davranış ve düşünceleri hatırlatan kelimelerin kullanılmasını yasaklamış, kötülüklerin tasvir edilmesini de mahzurlu görmüştür. Çünkü kötülükler, bütün teferruatıyla tasvir edilince, onu bilmeyenler de öğrenip yapmaya kalkışabilirler.

[Hz. Muhammed konuşmalarında son derece nazikti. Kötü davranış ve düşünceleri hatırlatan kelimelerin kullanılmasını da yasaklamıştı. (Müslim, Kitabu”l-Elfaz mine”l-Edeb, 12)

Edeb dışı çirkin herhangi bir kelime kullandığına şahit olunmamıştır. (Buhari, Menakıb, 23) Enes b. Malik bu konuda şöyle bir açıklama yapar: “Hz. Muhammed, utanç verici sözleri konuşan, lanet eden, söğen bir kimse değildi. Azarlayacağı zaman, “Ne oluyor ona, alnı toprak olasıcaya” derdi.” (Buhari, Edeb, 44)

Hz. Muhhamed, kötülüklerin tasvir edilmesini de sakıncalı görmüştür. (Müslim, Zühd,

Kötülüklerin tasvir edilmesi gerçekten sakıncalıdır. Çünkü, kötülük yapmayı bilmeyenler, ya da yapmaktan çekinenler, öğrenmiş olurlar. Fırsat bulunca da, deneme yapmaları muhtemeldir.]           [B. E. O. Hazret-i Muhammed, s. 130]

 

4 – a) AKICI KONUŞMA:

Peygamberimizin, konuşma esnasında kullandığı kelimeler ve cümlelerin, son derece pürüzsüz ve kulağa hoş gelecek şekilde söylenen, mekana, zamana ve şartlara uygun, son derece fasih ve beliğ sözler olduğu hekesce bilinmektedir.

Onun konuşması veciz bir tarzda, çok açık ve seçik, kısa ama eksiksiz olduğu için, ayrıca konuşurken acele ile değil, ağır ağır konuştuğundan dinleyenler kolayca anlar ve hemen ezberlerlerdi.

[Görülüyor ki, Hz. Muhammed”in konuşmaları oldukça fasihtir. Yani konuşurken kullandığı kelimeler, cümleler, son derece pürüzsüz ve kulağa hoş gelecek şekilde söylenmiştir. Aynı zamanda bu konuşmalar, söylenen sözün mekana, zamana, şartlara uygunluğu, kısaca  taşın gediğe konulması yönüyle son derece beliğdir.

Konuşması açık seçik, eksiksiz ve kısa idi. Dinleyenler kolayca anlardı. Hz. Ayşe”nin naklettiğine göre Hz. Muhammed, acele ile konuşmaz; açık ve ağır (duraklara riayet ederek) konuşurdu; dinleyen, Onun sözünü hemen ezberleyebilirdi. (Buhari, Menakıb, 23; Ebu Davud, İlim, 7, Edeb, 18)

Cahiliye ve İslam döneminin meşhur neseb bilgini Hz. Ebu Bekr, daha önce de zikrettiğimiz gibi, Hz. Muhammed”in konuşmalarındaki fesahat ve belağata büyük hayranlık duyardı. Bir gün duygusunu açığa vurarak şöyle der: “Ben, Araplar arasında çok dolaştım ve bir çok edipler dinledim. Fakat senden edibine rastlamadım. Seni kim eğitti?” Bu soruya, Hz. Muhammed şöyle cevap verir: “Beni, Rabbim eğitti ve güzel yetiştirdi.”

Meşhur edebiyatçı Cahız (v. 775-877 M.), Hz. Muhammed”in konuşmalarını şöyle tasvir eder: “Allah, O”nun sözüne tatlılık vermiş, kabul örtüsüne bürümüş; O”nda heybetle sevimliliği bir araya getirmişti. Sözü tekrar etmez, dinleyen de tekrarlatmaya hemen hemen hiç ihtiyaç duymazdı. Bununla birlikte, ne bir kelime eksik olur, ne dili sürçer, ne de delil kuvvetini kaybederdi. Hiç bir rakip, O”nun karşısında duramamış, bir tek hatip, O”nu susturamamıştır. Az sözle büyük manalar ifade eden hutbeler irad eder, hasmını susturma yoluna gitmeyip, sağlam delilllerle iknaya çalışırdı. Hiç bir kimse, O”nunkinden daha fadalı, daha doğru ve ölçülü söz duymamış olurdu.”

Hz. Muhammed, öyle ulu orta konuşmaz, söyleyeceklerini veciz bir şekilde ifade ederdi. Kendisine, Cennete yaklaştıran ve Cehennemden uzaklaştıran davranışlar hakkında sorulduğunda da, eliyle ağzını işaret ederek, konuşurken çok dikkatli olunmasını tavsiye etmiştir. (Tirmizi, İman,

Ebu Hureyre, Hz. Muhammed”in şöyle dediğini nakleder: “İnsan, hiç ehemmiyet vermeden bir kelime söyler, o söz sebebiyle düşüşü, cehenneme yetmiş yıl sürecek olan derin bir çukura yuvarlanır.” (Tirmizi, Zühd, 10) ]

[B. E. O. Hazret-i Muhammed, s. 128-129]

 

b) KISA VE ÖZLÜ KONUŞMA:

Peygamberimiz, yaldızlı söz söyleyerek gerçekleri abartmak ve insanların takdirini kazanmak gibi basit bir düşünceye sahip olmadığından, Onun konuşmalarındaki hedefi, sadece gerçekleri kavratmak olduğundan, sözü az, manası çok olan sözler söylerdi.

[Hz. Muhammed”in konuşmalarındaki hedef, gerçekleri kavratmaktır. Hiç bir zaman yaldızlı söz söylererek gerçekleri abartmak ve insanların takdirini kazanmak değildir. O, bazı konuşmaların kalbleri cezbettiğini ve insanları büyüleyerek istenilen yere çekmede kullanıldığını bilmektedir. Bunun için bu tip konuşmaların sakıncalarını da dile getirmiştir. (Ebu Davud, Edeb, 94, 95) Çünkü, böyle konuşmalar, büyüleyici olup gerçekleri saptırabilir.

Kaynaklardan anlaşıldığına göre O, sözü az, manası çok olan sözler söylerdi. Nitekim bir keresinde kendisini, “Cevamiu”l-kelim (az, öz söz söyleme kabiliyeti) ile göndirildim” diye tanıtmıştır. (Buhari, Ta”bir, 22, Cihad, 122) Konuya misal teşkil edecek yüzlerce hadis vardır. Bir kaçını aşağıya alıyoruz:

“Kolaylaştırın! Güçleştirmeyin! Teskin edin! Nefret ettirmeyin!” (Müslim, Cihad,

Bu hadis, bütün dünya ve ahiret hayırlarını kapsamaktadır. Aynı zamanda dünyaya ait işlerde insanlara kolaylık gösterilmesi, ahiret işleri hususunda da hayırlı va”adler; sevindirici müjdeler verilmesi emredilmiştir.

“Ameller niyetlere göre değer ifade eder.” (Buhari, Bed”ül-Vahiy, 1; Müslim, İmaret, 155)

“İçki içmeyiniz, çünkü o bütün kötülüklerin anahtarıdır.” (İbn-i Mace, Eşribe, 1)

“Her sarhoşluk veren haramdır.”] (İbn-i Mace, Eşribe, 9)

[B. E. O. Hazret-i Muhammed, s. 127-128]

 

c) İRTİCALİ KONUŞMA:

Peygamberimiz bütün konuşmalarını, sohbetlerini, hutbelerini irticalen yapmış, herhangi bir metne bakmamıştır. İrticali konuşmanın, metinden okumaktan daha etkili olduğu bilinmektedir.

[Hz. Muhammed, konuşmalarının tamamını irticali yapmıştır. Daha önce de açıkladığımız gibi, okuma – yazma bilmeyen bir toplum içinde yaşıyordu. Bu sebepten bütün hutbelerini, bütün sohbetlerini, hiç bir yazılı metne dayanmadan yaptığını söyleyebiliriz.

Bir eğitimcinin, yazılı metinlere fazla bakmadan meseleleri anlatması, çok daha etkilidir. İkide bir notlarına bakan, dili sürçen “eee”, “ııı” diye konuyu toparlamaya çalışan konuşmacıdan, kimse hoşlanmaz. Hatta bu bilgiler alay konusu bile olurlar.]

[B. E. O. Hazret-i Muhammed, s. 130 ]

5 – a) SES TONUNU İYİ AYARLAMAK:

Rahmet ve merhamet duygusuna sahip olduğu, tatlı söz söylediği ve yumuşak davrandığı Kur”an-ı Kerim”le sabit olan Peygamberimizin, kaba, katı kalpli ve sert tabiatlı olmaması sebebiyle, insanların, Onun etrafında toplandıkları ve dağılıp gitmedikleri yine ayet-i kerimeyle sabittir. O, dinleyicileri usandırmamak için fırsat kolladığı gibi, ses tonuna da dikkat etmiş, icabında konunun önemini belirtmek için, sesini yükseltmiş, öyle ki üzerinde bulunduğu minber kökünden sallanmıştır.

[Kur”an”da Hz. Muhammed”in, rahmet ve merhamet duygusuyla tatlı söz söylediği ve yumuşak davrandığı belirtilir. İnsanların etrafında toplanmaları ve dağılıp gitmemelerinin sebebi de kaba, sert tabiatlı ve katı kalbli olmayışıdır. (Al-i İmran Suresi (3), 159)

Hz. Muhammed, dinleyicileri usandırmamak için fırsat kolladığı gibi (Buhari, İlim, 11-12), ses tonuna da özen göstermiştir.

Hz. Muhammed, sesini dinleyicilerine duyurmak için oldukça çok ihtimam gösteriyordu. Aynı zamanda muhatabların kendisini görmesi de çok önemliydi. Sırf bu yüzden devesinin sırtında Safa ile Merve arasında tavaf yapmıştır. (Ebu Davud, Menasik, 51) Yine bu maksadla, ayağa kalkar, minbere ya da bir kayanın üzerine çıkar öyle konuşurdu. Nitekim minberde yaptığı en son konuşmada, hasta olduğu için oturmuş, yüksek sesle konuşamayacağı için, cemaatin iyice yaklaşmasını istemişti. (Buhari, Cuma, 29)

Bir keresinde, arka kısımda bulunan kadınların işitmediklerini zannederek, onların yanına kadar gitmiş ve özel olarak va”z etmiştir. (Buhari, İlim, 32)

Ümmu”l-Husayn Ahmesi diyor ki: Rasulullah”ı, Veda Haccı”nda hitab ederken gördüm. Üzerinde, koltuğunun altından geçirerek sarındığı bir elbise vardı. O”nun omuzunda, (yüksek sesle haykırması sebebiyle) titreyen adalelerine bakıyordum. Şöyle diyordu: “Ey insanlar! Allah”tan korkun… Size emir tayın edilen kişi, burnu kesik bir köle bile olsa – Allah”ın kitabına göre hükmettiği müddetçe – ona itaat edin.” (Tirmizi, Cihad, 28)

Arafat”da yapmış olduğu konuşma, ayrıca Rabia b. Ümeyye b. Halef tarafından cümle cümle tekrarlanmıştır.

Mina”da kuşluk vakti, boz bir deve üzerinde yaptığı konuşmada ise, tekrarlama işini Hz. Ali yapmıştır. (Ebu, Davud, Menasik, 73)

Bunlar, o günün şartları içerisinde, hoparlör tertibatı olarak değerlendirilebilir. Çünkü konuşmalardaki dinleyici sayısı, yüz bini aşmaktadır. Ama bu tekrarlama yoluyla, hutbeyi herkes dinleyebilmiştir.

Hz. Muhammed, konunun önemini belirtmek için de, ses tonunu ayarlamıştır. Avf b. Malik El-Eşcai diyor ki: Rasulullah”ın yanında oturuyorduk. “Allah”ın Rasulü”ne biat etmiyor musunuz?” dedi. Bu sözü, (bizden cevap alamayınca) üç kere tekrarladı. Ellerimizi uzattık ve dedik ki: “Ey Allah”ın Rasulü, biz sana biat etmiştik. Bu defa ne üzerine biat edelim?” Dedi ki: “Allah”a ibadet etmek, O”na hiç bir şeyi ortak koşmamak, beş vakit namaz kılmak…” dedi. Sonra fısıltı halinde ilave etti: “Kimseden bir şey istememek üzere biat edin.” (Müslim, Zekat, 108)

Abdullah b. Ömer de şöyle bir olay nakleder: Rasulüllah şöyle buyurdu: “Şanı yüce Allah, kıyamet günü, gökleri toplayıp dürer, sonra onları sağ eline alır: “Malik Ben”im, nerede cebbarlar, nerede kibirlenenler?” der. Sonra yerleri, sol elinde toplayıp dürer: “Melik Ben”im, nerede cebbarlar, nerede kibirlenenler? der” Rasulüllah bunları söylerken parmaklarını açıp kapıyor, “Melik Ben”im…” der, diye anlatıyordu. Minbere baktım, ta kökünden sarsılıyordu. O derecede ki, Rasulüllah ile birlikte minber devrilecek diye korkmağa başladım. (Müslim, Münafikın, 24-25)

Bundan anlaşılmaktadır ki, Hz. Muhammed, minberi sarsacak derecede heyecanlı konuşmuştur.]

[B. E. O. Hazret-i Muhammed, s. 137-139]

 

b) JEST YAPILMASI:

Peygamberimiz, konuşma esnasında, konunun daha iyi anlaşılması için, gerektiğinde sözlerini jestlerle desteklemiş, parmak ve el hareketleri yapmıştır.

Ayrıca davranışlarıyla yaptığı jestler ve asasıyla yaptığı jestlerde vardır. Bütün bunlara rağmen konuşmalarında asla yersiz ve aşırı hareketlere yer vermemiştir.

Prof. Dr. Abdullah Özbek, mezkur eserinde, bu konuda şu misalleri vermektedir:

[Hz. Muhammed, gerektiği anlarda, konuşmalarını jestlerle desteklemiştir. Şüphesiz bundan maksad, konunun daha iyi anlaşılmasını temindir:

 

Parmak ve Elleriyle Yaptığı Jestler:

a. “Mü”min diğer mü”min için, birbirine destek olan bir bina gibidir” derken, parmaklarını kenetleyerek göstermiştir. (Buhari, Salat, 89)

b. Bir gün Ebu”l-Münzir”le Hz. Muhammed arasında şöyle bir konuşma geçer:

Hz. Muhammed: Ya Ebe”l-Münzir! Allah”ın kitabından ezberinde bulunan hangi ayet daha büyüktür? Bilir misin?

Ebu”l-Münzir: Allah ve Rasulü daha iyi bilir.

Hz. Muhammed: Ya Ebe”l-Münzir! Allah”ın kitabından ezberinde bulunan hangi ayet daha büyüktür? Bilir misin?

Ebu”l-Münzir: Ayetü”l-Kürsi”dir.

Bu cevap Hz. Muhammed”in hoşuna gider. Memnuniyetini ifade etmek için, Ebu”l-Münzir”in göğsüne vurur ve: “Vallahi, ilim sana afiyet olsun Ey Ebü”l-Münzir!” der. (Müslim, Salatü”l-Müsafirin, 258; Ebu Davud, Salat, 352)

c. “Ben, kıyamet ile sizin aranızda şu kadar mesafe kaldığı bir zamanda nübüvvet vazifesiyle gönderildim” derken, şehadet parmağıyla orta parmağının arasını hafifçe açmıştır. (Buhari, Talak, 25)

“Yetimin kefili  olanla ben, cennette şu ikisi gibiyiz” derken de aynı işareti yapmıştır. (Buhari, Talak, 25)

d. “Ay şöyle, şöyledir” derken, iki elinin on parmağını gösterip üç işaretle otuz gün olduğunu anlatmıştır. (Buhari, Talak, 25)

e. Muaz b. Cebel”e tavsiyelerde bulunurken, dilini eliyle tutarak; “İşte bunu muhafaza et” diye hatırlatma yapmıştır. (Tirmizi, İman,

f. “Cennet kapısının halkasını ilk defa tutan ve çalan ben olacağım” derken, eliyle bir kapı halkasını tutup çalar gibi yapmıştır. (Darimi, Mukaddime,

 

Davranışlarıyla Yaptığı Jestler:

Hz. Muhammed, Hz. Ali ve Fatma”yı sabah namazı için uyandırmağa gelmiş, fakat Hz. Ali “Ey Allah”ın Rasulü, ruhumuz Allah”ın elindedir. Kalkmamızı dilerse kaldırır” şeklinde cevap vermiştir. Hz. Muhammed bu sözleri duyar ve geri dönerken, eliyle dizine vurarak şu ayeti okumuştur: “İnsan çok mücadele eden bir varlıktır.” (Kehf Suresi (18), 54)

 

Asası İle Yaptığı Jestler:

Hz. Muhammed, bazı konuları anlatırken, asasını da bir öğretim aracı olarak kullanırdı. Bir keresinde minberde konuşurken, asa ile minbere vurarak: “Bu Taybe”dir (Medine Şehridir). Bu Taybe”dir. Dikkat edin, bunu, (Deccal”ın Mekke ile Medine”ye giremiyeceğini) size anlatmıştım. (Müslim, Fiten, 119) diye açıklamada bulunmuştur.

Yine fakir müslümanlar için gönderilen ve mescidin tavanına asılan düşük kaliteli hurma salkımına asa ile dürterek: “Bu sadakanın sahibi istese, bundan daha iyisini sadaka olarak verebilirdi” (Ebu Davud, Zekat, 16) diyerek dikkat çekmiştir.

Hz. Muhammed, daima, konuların ruhuna uygun jestler yapmıştır. Asla konuşmalarında yersiz ve aşırı hareketlere yer vermemiştir. Çünkü fazla el-kol hareketleri, dinleyenlerin dikkatini dağıtır. Mesela Veda Hutbesi”nde yüz bin kişilik topluluğa hitab ederken, konuşmasının sonunda şehadet parmağını yukarı kaldırarak üç defa “şahid ol Ya Rab!” (Ebu Davud, Menasik, 57) demesi, her zaman hatırlanacak jestlerinden biridir. Ve bu jest konuşmanın gücünü artırıcı niteliktedir.]

[B. E. O. Hazret-i Muhammed, s. 139-141]

 

c) MİMİKLER:

Konuşmanın yüze ve bakışlara aksettirilmesi anlamına gelen mimikler, önemli bir konuşma yapmak isteyen kimsenin, daha söze başlamadan önce, yüzünde, o sözün belirtileri olarak görülür. Bazan bakışlar, söylenilecek sözün ciddiyetini aksettirir, tüyleri diken diken yapar. Hatta Sahabe-i Kiram, Peygamber efendimiz konuşma yapacağı zaman, Onun mübarek yüzüne baktıklarında, söze başlamadan evvel, ne tarzda ve nasıl bir konuşma yapacağını anlarlardı.

Sevindiği zaman yüzü nurlanıp adeta ay parçası gibi olurdu, sevindirici bir haberi verirken neşe içinde bulunurdu. Kızdığı zaman ise, sesi yükselir, bazan mübarek gözleri kızarırdı. Hatta hiç konuşmadan sadece yüzündeki ifadelerle maksadını anlattığı olurdu.

Bir Eğitimci Olarak Hz. Muhammed kitabında, bu konuda da şunlar ifade edilmektedir:

[Mimik, konuşmanın yüze ve bakışlara aksetmesidir. Önemli bir konuşma yapmak isteyen kimsenin, daha söze başlamadan, yüzünde, o sözün belirtileri görülür. Bazan tüyler diken diken olur, bakışlar, söylenecek sözün ciddiyetini aksettirir.

Hz. Muhammed”in konuşmalarında, mimiklerin büyük değeri vardır. Ashab çok kere, O”nun ne konuşacağını yüzünden anlamaya çalışırdı. Hatta söze başlamadan nasıl, ne tarzda bir konuşma yapacağının kestirildiği zamanlar olmuştur.

Ka”b b. Malik”in naklettiğine göre, Hz. Muhammed, sevindiği zaman yüzü nurlanır, adeta ay parçası gibi olurdu. (Buhari, Megazi, 79) Bu durumu, görenler tarafından açıkça anlaşılırdı.

Sevindirici bir haberi verirken de, neşe içinde olduğu gözlenmiştir. (Buhari, Tefsirü”l-Kur”an, 6)

Hz. Muhammed”in yüzünde kızgınlık belirtileri de zaman zaman müşahede edilmiştir. Mesela Üsame”nin, Beni Mahzum”dan hırsızlık yapan bir kadına şefaatçı olması üzerine, yüzünün rengi değişmiştir. (Müslim, Hudud, 9) Konuların durumuna göre, konuşurken, bazan gözleri kızarır, sesi yükselir, kızgınlığı artardı. (Müslim, Cuma, 43) Bir gün Cehennemi zikretmiş, ondan Allah”a sığınmış, (sanki hoşlanmadığı bir şey yüzüne yaklaştırılmış gibi) yüzünü çevirme gayreti içine girmişti. Bu durum, bir kaç kere tekrarlandıktan sonra: “Bir hurmanın yarısıyla da olsa, kendinizi cehennemden kurtarmağa çalışın!” demişti. (Buhari, Edeb, 34)

Bir gün hutbe esnasında Zeyd b. Harise”nin, Cafer b. Ebi Talib”in, Abdullah b. Revaha”nın ard arda şehid düştüklerini, gözlerinden yaş dökerek haber vermişti. (Buhari, Megazi, 44)

Taif kuşatmasından bir sonuç alınamamıştı. Hz. Muhammed arkadaşlarına “Yarın dönüyoruz” deyince, bir kısmı fethetmeden dönmelerinin doğru olmayacağını beyan eder. Bunun üzerine Hz. Muhammed: “O halde yürüyün savaşa!” emrini verir. Yürürler yürümesini ama, bir çok zararlara da uğrarlar. Bu sefer Hz. Muhammed gülümser. (Buhari, Tevhid, 31) Bu gülümsemenin manası açıktır. Yani “Bir musibet, bin nasihatten yeğdir…” manasına!…

Hz. Muhammed”in hiç konuşmadan, sadece yüzündeki ifadelerle de maksadını anlattığı zamanlar olmuştur.

Bir gün Hz. Muhammed, Hz. Aişe”nin yanına girer. Hz. Aişe”nin yanında bir erkek vardır. Hz. Muhammed”in, bundan hoşlanmadığı, yüz hatlarından bellidir. Bunun üzerine Hz. Ailşe, şu açıklamayı yapmak zorunda kalır:

-Bu, benim süt kardeşimdir.

Hz. Muhammed buna şöyle karşılık verir:

“Kardeşlerinizin  kim olduğuna bakın. Süt, ancak açlık sebebiyle emzirilme neticesi sabit olur.”(Buhari, Nikah, 21)]

[B. E. O. Hazret-i Muhammed, s. 141-143]

 

6 – DOLAYLI ANLATIM:

Dolaylı anlatımın terbiyevi değeri çok yüksek olduğundan, Peygamber efendimiz, genellikle söyleceklerini dolaylı olarak söyler, şöyle yap, böyle yapma şeklinde direkt emirler vermezdi.  Onun nasihatlerini dinleyen herkes, kendi seviyesine göre, dersini alırdı.

Abdullah Özbek, burada da şu misalleri vermektedir:

[Hz. Muhammed, bazan söyleyeceklerini dolaylı olarak söylerdi. Böyle bir anlatımın, terbiyevi (eğitsel) değeri çok yüksektir. Çünkü insanlara, “şöyle yap! böyle yapma!” şeklinde söylenen direkt emirler, aksi tesir yapabilir. Ama indirekt olarak söylenirse, herkes seviyesine göre dersini alır.

Aşağıya aldığımız bir kaç misal, konuya yeteri kadar açıklık getirecektir:

“Mü”min, elinden ve dilinden müslümanların emin olduğu kimsedir.” (Müslim, İman, 64-65)

“Mü”min, iyi geçinilen kimsedir. İyi geçinmeyen ve kendisiyle iyi geçinilmeyen kimsede hayır yoktur.” (Ahmed b. Hanbel, c.5, s.335)

“Mü”min, Kur”an”ı okuyan ve onunla amel eden kimsedir.” (Buhari, Fedailü”l-Kur”an, 36)

“Mü”min, insanların, mal ve canları konusunda emin oldukları kimsedir.” (Tirmizi, İman, 12; Nesai, İman, 8; İbn-i Mace, Fiten, 2; Ahmed b. Hanbel, c.3, s. 154, c.6, s. 21-22)

“Mü”min, insanlarla arkadaşlık kuran ve onların sıkıntılarına sabreden kişidir. ” (İbn-i Mace, Fiten, 23; Ahmed b. Hanbel, c. 2, s. 43, c. 5, s. 365)

“Mü”min lanetci olmaz.” (Tirmizi, Birr, 72)

Hz. Muhammed, emirlerinden ve tavsiyelerinden yüz çevirenleri direkt olarak suçlamaz, yani, “falana ne oluyor!” demez; “bir takım adamlara ne oluyor ki!” diyerek genel uyarıda bulunurdu. (Müslim, Fedail, 35; Ebu Davud, Edeb, 6)

Birgün Hz. Muhammed ve Ashab”ı, mescidde namaz vaktini bekliyorlardı. Sonra birlikte deve eti yerler. Birden bire çevreye çok rahatsız edici bir koku yayılır. Herkes, bu kokunun sahibini aramaya koyulur. Bu arada kokunun sahibi, büyük bir sıkıntı içindedir. Kokuyu çıkaranı bulmak için tek yol, namaz vaktinin gelmesidir. Çünkü abdest almaya kim yönelirse, bu rahatsız eden kokuyu o çıkarmıştır.

Bu problemi Hz. Muhammed şöyle çözer: “Kim, deve eti yemişse, abdest alsın!” Orada bulananlar, “Hepimiz yedik” diye cevap verirler. Hz. Muhammed, “Öyleyse hepiniz abdest alın.” buyurur. ]

[B. E. O. Hazret-i Muhammed, s. 136-137]

 

7 – a) HEYECANLARI KONTROL:

Bu konuda Abdullah Özbek şunları ifade etmektedir:

[Hz. Muhammed, şüphesiz bir insandı. Elbetteki O”nun da heyecanları, duyguları ve endişeleri vardı. Ancak bu endişeleri, hiç bir zaman zaaf derecesinde değildir. O”nun bütün endişesi, insanların hidayetten mahrum kalması düşüncesine dayanır. Çünkü bir tek insanın doğru yola getirilmesi, kırmızı develere sahip olmaktan daha hayırlıdır.(Buhari, Fedailü”l-Ashab, 9)

Hz. Muhammed gerçekten, bir kısım insanların hidayete kavuşmamaları sebebiyle, son derece üzülmüştür. (Şuara suresi (26), 3) Böyle anlarda, Allah O”nu teselli etmiştir.

Hz. Muhammed”in asil endişesi, Kur”an”da şöyle dile getirilir: “… Zahmet çekmeniz onu incitir ve üzer. O, size çok düşkündür. Mü”minlere karşı çok merhametli, çok şefkatlidir, onlara hayır diler.” (Tevbe suresi (9), 120)

Hz. Muhammed, bu konuda, kendisi ile insanlar arasındaki durumunu şöyle açıklar:

“Benimle insanların hali, ateş yakan bir kimsenin haline benzer. Ateş yanıp da etrafını parlattığı zaman pervaneler ve diğer haşerat ateşe atılmağa başlarlar. Adam, onları uzaklaştırmağa çalışır. Fakat onlar, adama galip gelirler ve ateşe atılırlar. (Aynı şekilde) ben de, sizi ateşten çekebilmek için eteklerinizden tutup asılıyorum, “buraya gelin, ateşten uzaklaşın, buraya gelin, ateşten uzaklaşın” diyorum. Siz ise, elimden kurtulup ona atılmaktasınız.” (Buhari, Rikak, 26; Müslim, Fedail, 18)

Hz. Muhammed, konuşmalarında son derece samimi idi. O”nun konuşmalarında asla gurur ve kibir izine rastlanmaz. Bu sebepten, cemaat onun yaptığı konuşmaları, başına konan kuşu kaçırmak istemeyen bir insandaki sükünetle dinlerdi. (Ebu Davud, Tıb, 1) Bazan da gözleri yaşarır, hıçkırarak ağlarlardı. (Buhari, Deavat, 35) Yeri gelir, her cümleye “Allahü ekber” diyerek çoşkun bir sevinçle karşılık verdikleri anlar olurdu (Buhari, Enbiya, 7)

Bu konuşmaların hiç birinde, Hz. Muhammed”in tavrı değişmezdi. O, daima böyle anlarda Allah”a hamdederdi.]

[B. E. O. Hazret-i Muhammed, s. 145-146]

 

b) İ”TİRAZLAR KARŞISINDA İ”TİDAL

Bir Eğitimci Olarak Hz. Muhammed kitabında bu konuda da şunlar kaydedilmiştir:

[Hz. Muhammed her fırsatta, içinde bulunduğu topluma gerçekleri anlatıyordu. Bu maksatla sayısız konuşma yapmıştır. Elbetteki bütün konuşmaları aynı şekilde hüsnü kabul görmüş değildir. Böyle durumlarda dahi O, hiç bir şey olmamış gibi konuşmasına devam etmiştir. Nitekim Safa tepesinde yapmış olduğu konuşma, amcası Ebu Lehep tarafından protesto edilmişti. (Müslim, İman, 355)

Hz. Muhammed, hac için Mekke”ye, ticaret için Ukaz, Mecenne, Zü”l-Mecaz gibi panayırlara giderek, oralara gelen kabilelerle, birer birer görüşüp İslam”ı anlatıyordu. Şüphesiz konuşmalara, başta Ebu Lehep ve Ebu Cehil olmak üzere, karşı çıkanlar oluyordu.

Bu karşı çıkışlar, hiç bir zaman, Hz. Muhammed”in gerçekleri konuşmadığı şeklinde bir iddiaya dayanmıyordu. Asıl sebep, çoğunlukla bu dine alt tabakadan (köle, fakir, v.b.) kişilerin girmesi ve Allah”ın, Peygamber olarak Hz. Muhammed gibi birini seçmesidir. Çünkü bu itiraz sahipleri, bütün kinlerine rağmen, onun konuşmalarında bir tatlılık buluyorlardı.

Hz. Muhammed”in, Hicret”e kadar çok sıkıntılı günler geçirdiği olmuştur. Bile bile onu yalanlamaları, sihirbaz, kahin, deli demeleri ve maddi eza ve cezaya tabi tutmaları, elbetteki kolay katlanılır cinsten olaylar değildir. Ama O, bütün bunlara rağmen Allah”ın emirlerini açıklamaya çalışıyor, asla benzeri bir karşılık vermiyordu. Çünkü şahsına karşı yapılan bir fenalıktan dolayı intikam almamıştır. (Buhari, Menakıb, 3)]

[B. E. O. Hazret-i Muhammed, s. 146-147]

 

Peygamber efendimizin, eğitim metodları ile ilgili bu bilgileri verdikten sonra şimdi de, kısaca EDEB VE DİNİMİZDEKİ YERİ”nden bahsetmek istiyoruz:

 

EDEB: Güzel terbiye, iyi davranış, güzel ahlak, haya, nezaket, zarafet gibi ma”nalara gelir. Mesela terbiyeli çocuk için, edebli çocuk denmektedir. Hadis-i şerifte:

(Evladınıza ikram edin, edebli, terbiyeli yetiştirin!) buyuruldu.

Dinimiz İslamiyet, baştanbaşa edebdir. Edeb, kulun kendisini Cenab-ı Hakkın iradesine tabi” etmesi, güzel ahlaklı olmasıdır.

Hadis-i şerifte:

(Sizin en iyiniz, ahlakı en güzel olanınızdır) buyuruldu.

Hazret-i Ömer:

(Edeb, ilimden önce gelir) buyurdu.

Hazret-i Ömer, çok heybetli olmasına rağmen, edebinden, hayasından Resulullahın huzurunda çok yavaş konuşurdu.

Peygamber Efendimiz de, bir kimsenin yanında iki diz üzerine oturur, ona saygılı olmak için mübarek bacağını dikip oturmazdı.

Hadis-i şerifte:

(Resulullahın hayası, bakire islam kızlarının hayasından çoktu) buyuruldu.

İbni Mübarek hazretleri:

(Bütün ilimleri bilenin, eğer edebinde noksanlık varsa, onunla görüşmediğime üzülmem. Fakat edebli kimse ile görüşemesem üzülürüm) buyurdu.

Her zaman her yerde edebli, hayalı olmaya çalışmalıdır!

Hadis-i şerifte:

(Hayanın azlığı insanı küfre düşürür) buyuruldu.

Haya, bir binayı tutan direk gibidir. Direksiz binanın durması kolay olmadığı gibi, hayasız kimsenin de imanını muhafaza etmesi zordur.

Hadis-i şeriflerde buyuruldu ki:

(Allahtan haya edin! Allahtan haya eden, kötü düşünceden uzak durur, midesine girenleri kontrol eder, ölümü hatırlar.)

(Haya, imanın nizamıdır. Bir şeyin nizamı bozulunca, parçaları da bozulur.)

(Haya, baştanbaşa hayırdır.)

(Her dinin bir ahlakı vardır. İslamiyetin ahlakı da hayadır.)

(Haya imandandır. Hayasızın imanı yok demektir.)

(Hayasız hep kötülük eder.)

(Hayasız olan, emanete hıyanet eder, hain olur, merhamet duygusu kalmaz, dinden uzaklaşır, la”nete uğrar, şeytan gibi olur.)

(İnsan, salih iki komşusundan utandığı gibi, gece-gündüz kendisiyle beraber olan yanındaki iki melekten de utanmalıdır!)

(Haya ile iman, ikiz kardeştir. Biri giderse, diğeri de gider.)

Dinimizde hayanın yeri çok mühimdir. Allahü tealadan utanmak, imanın kuvvetli olduğuna, hayasızlık da imanın zayıf olduğuna alamettir.

Hadis-i şerifte: (Hayanın azlığı küfürdendir) buyuruldu.

Hayasız kimse, zamanla küfre kadar gidebilir. Haya, imanın esasındandır. Hayası olan, Allahtan utandığı gibi, günahtan çekinir. İnsanlardan utanmayan, Allah”tan da utanmaz. İnsanlardan utanarak günahı gizlemek de hayadandır. İnsanlardan utananın, Allahü tealadan da utandığı anlaşılır.

Çünkü hadis-i şerifte:

(Allahtan sakınan, insanlardan da sakınır) buyuruluyor. Hayasız olan mürüvvetsiz olur.

Hazret-i Ebu Bekir:

(Hayasız insan, halk içinde çıplak oturan gibidir) buyurdu.

Hadika”da buyuruluyor ki:

Kadın-erkek münasebetlerinde ve abdest bozmakta kullanılan kelimeleri aynen söylemek mürüvvete [insanlığa] uygun değildir, hayayı yok eder. Böyle kelimeleri anlatmak lazım olunca, açık olarak söylenmez, kinaye olarak söylenir.

[Kinaye, bir şeyi, açık ma”nası başka olan kelime ile anlatmak demektir.]

Hadis-i şeriflerde buyuruldu ki:

(Haya bir insan olsaydı, salih bir kimse olurdu.)

(Haya, iffet, dile hakimiyet ve akıl, imandandır.)

(Mü”min, ayıplamaz, la”net etmez, çirkin söz söylemez ve hayasız değildir.)

Kur”an-ı Kerimde buyuruluyor ki:

(İman edenler arasında kötülüğün, hayasızlığın yayılmasını isteyenler ve sevenler için, dünyada da, Ahirette de elim bir azab vardır.)

Allahü tealanın ni”metinde, ni”meti vereni görmeli, daima O”nun huzurunda olduğunu düşünmeli, mesela otururken, yatarken edebe riayet etmelidir. Yiyip, içerken, konuşurken, okurken ve her çeşit iş yaparken, bütün bunların Allahü tealanın kudretiyle yapıldığını, bütün işlerde O”nun emrine uyup yasak ettiklerinden sakınmayı düşünmelidir. Böyle düşünmek çok üstün bir ibadettir.

Allahü tealadan haya eden, korkan bir kimse, Onun emirlerini severek yapar ve yasak ettiklerinden de severek sakınır. Bunun neticesinde de, ebedi seadet yurdu olan Cennete gider. Bunun aksi olursa, sonsuz azab yeri olan Cehenneme gider.

Allahü tealanın lüftettiği ni”metlerden istifade ederken, bazı sıkıntılara katlanmak lazımdır. İyi arkadaş, büyük bir ni”mettir. İyi arkadaşta da bazı kusurlar var diye şikayet etmek doğru değildir.

Çünkü, (Her güzelde bir kusur bulunur),

(Kusursuz dost arıyan dostsuz kalır) demişlerdir.

Ni”metlerde kusur aranmaz. Sonra, kendimiz kusursuz bir insan mıyız da, kusursuz arkadaş arıyoruz? Gülü koklamak için yanına gitmek külfetine katlanmamız lazımdır.

(Külfetsiz ni”met, dikensiz gül ve engelsiz yar olmaz) demişlerdir.

Bir ni”met, külfetsiz ele geçerse, kıymeti olmaz. Mirasyedi gibi harcarız, şükrünü düşünmeyiz. Allahü tealadan gül isteyen aşık dikenine de katlanmalıdır.

Allahü teâlâ, insanları yaratdığı gibi, insanların işlerini de yaratıyor. İyi ve fenâ şeylerin hepsi, Onun takdîri, dilemesi iledir. Fakat, iyi işlerden râzıdır, beğenir. Fenâlardan râzı değildir, beğenmez. İyi ve kötü her iş, Onun istemesi ve yaratması ile ise de, Onu yalnız, bir kötü şeyin yaratıcısı olarak adlandırmak edebsizlik olur. Kötülüklerin yaratıcısı dememelidir. İyi ve kötünün yaratıcısıdır demelidir. Meselâ, herşeyin hâlıkıdır demeli. Fakat, pisliklerin veyâ domuzların hâlıkı dememelidir. Ona karşı edeb, böyle olur.

(Şerefü”l-insan bi”l-ilmi ve”l-edeb, lâ bi”l-mâli ve”l-haseb.)

Ya?nî insanın şerefi, kıymeti, ilmi ve edebi ile ölçülür. Malı ve hasebi ile yani baba ve dedeleri ile değil!

 

Babanın, çocuklarına ilm, edeb ve san?at öğretmesi farzdır.

Edeb, kulun kendisini, Hak teâlânın irâdesine tâbi? etmesidir. Hakkı, kendi irâdesine tâbi? etmemekdir. Hak teâlânın fermânına muntazır olmakdır.

Abdülhâlık Goncdüvânî hazretleri Vasıyyetnâme kitâbında diyor ki:

(Sana vasıyyet eylerim ey oğul ki, her hâlinde ilm ve edeb ve takvâ üzere ol! İslâm âlimlerinin kitâblarını oku! Fıkh ve hadîs öğren! Câhil tarîkatcılardan sakın! Şöhret yapma! Şöhretde âfet vardır. Çok simâ? eyleme! Çok simâ?, kalbde nifak yapar, kalbi öldürür. Simâ?ı inkâr da etme ki, büyüklerin çoğu simâ? yapmışlardır. Arslandan kaçar gibi, câhillerden kaç! Bid?at sâhibi, sapıklar ile ve dünyâya düşkün olanlar ile arkadaşlık etme! Halâldan yi! Çok gülme! Kahkaha ile gülmek, gönlü öldürür. Herkese, şefkat ve merhamet et! Kimseyi hakîr görme! Kimse ile münâkaşa, mücâdele etme! Kimseden birşey isteme! Tasavvuf büyüklerine dil uzatma! Onları inkâr eden felâkete düşer. Mayan fıkh ve evin mescid olsun!)

Her asrda gelen islâm âlimleri, dahâ önce gelenlerin, büyüklükleri, üstünlükleri, vera? ve takvâları karşısında titrerler, onların sözlerine sened, delîl olarak sarılırlardı. Bu din, edeb dînidir. Tevâdu? dînidir. Câhil olan, cesûr olur. Kendini âlim sanır. Âlim olan tevâdu? gösterir. Tevâdu? göstereni Allahü teâlâ yükseltir.

Dinde söz sâhibi olmak için, müctehid olmak lâzımdır. Müctehid olmıyanların, din büyüklerini muhâkemeye kalkışmaları edeb sınırlarını aşmak olur.

İslâm dîni, edeb ve güzel ahlâk dînidir. İslâm âlimleri ?rahmetullahi teâlâ aleyhim ecma?în?, terbiyede ve güzel ahlâkda, islâm dîninin mümessili olmuşlardır. Onu dünyâya böyle tanıtmışlardır.

Abdullah b. Mübarek buyururdu ki: (Edeb nedir? Âlimler çeşidli şekillerde ta?rif etmişlerdir. Bence edeb, kişinin nefsini tanımasıdır.)

 

Şair Yusuf Nabi”nin, Hacc yolculuğunda, ayağını, sevgili Peygamberimizin kabr-i şerifine doğru uzatan devlet adamına söylediği şu kaside ne kadar güzeldir?

 

Sakın terk-i edebden, kûy-i mahbûb-i Hudâ”dır bu,

 

Nazargâh-ı ilâhîdir, makâm-ı Mustafâ”dır bu!

Hiçbir bî-edeb yani edebsiz, Allahü teâlâya kavuşamamışdır.

İslam ahlakına göre huylar, güzel ve çirkin olmak üzere iki kısma ayrılır. Güzel huylara ?ahlak-ı hasene? veya ?ahlak-ı hamide?, kötü huylara da ?ahlak-ı kabiha? veya ?ahlak-ı zemime? denir. Edep, haya, cömertlik, tevazu (alçak gönüllü olmak), ikram gibi huylar güzel; kibir, haset(kıskançlık), kin, düşmanlık, cimrilik, sefihlik gibi huylar da çirkindir.

İslam alimleri, güzel ahlakı; ?Güler yüzlü olmak, insanların kalbini kırmamak, kimseyle münakaşa etmemek, müslümanlara su-i zanda (kötü zanda) bulunmamak, cömert olmak ve dine hizmet? diye tarif etmişlerdir. Güzel ahlaka sahip olmak için, kötü huyları teşhis etmek lazımdır.

İbrâhim Düsûkî hazretleri;

?Cenâb-ı Hak şu kimseleri sever: İffetli ve kalbi temiz olanı, elini fenâlıktan men edeni, dilini gıybetten ve lüzûmsuz sözden koruyanı, edep yerine sâhib olanı, iyilik, ikrâm ve ihsâna koşanı, dâimâ Allahü teâlâyı hatırlayanı…? buyurdu.

Yavuz Sultan Selim Han”a, Ridâniye Seferi sırasında, Şam?a uğradığı zaman, Muhammed Bedahşî?den söz edilince, onun ismini daha önceden de duyduğunu ve hususî ziyâretine gideceğini bildirdi. Yavuz Sultan Selim Han, Muhammed Bedahşî hazretlerinin evine giderek ziyâret etti. Selim Hanın ilk ziyârete gidişinde aralarında hiçbir konuşma geçmedi. Sultan onun büyük bir evliyâ olduğunu anlayıp huzûrunda edeple oturdu.

İkinci defâ ziyâretinde, önce Muhammed Bedahşî konuşmaya başladı. Yavuz Sultan Selim Han, Muhammed Bedahşî hazretlerini büyük bir dikkatle dinledi ve tek kelime olsun karşılık vermedi. Sukût ve edep ile huzûrundan ayrıldı. Yanında bulunanlardan biri, Yavuz Sultan Selim Hana; ?Sultânım hiç konuşmadınız, hep dinlediniz?? diye sorunca, dedi ki: ?Büyük velîlerin meclis ve mahfelinde, onlar konuşurlarken, başkasının konuşması edep dışı sayılır. Bulunduğumuz makam, edep makamı idi, bize sâdece dinlemek düşerdi. Nitekim biz de öyle yaptık.”

 

Sâdeddîn-i Kaşgârî talebelerine nasîhat edip buyurdu ki:

?Ey dostlarım! Biliniz ki, Allahü teâlâ, azamet ve büyüklüğü ile bizlere gâyet yakındır. Bu sözü anlayamasanız da, böylece i”tikâd edip inanmalısınız. Tenhâda ve açıkta edebi gözetmek başlıca vazifenizdir. Evinizde tek başınıza olduğunuz zaman dahi, ayağınızı uzatmayınız. Her an Allahü teâlânın sizi gördüğünü biliniz ve ona göre hareketlerinizi düzenleyiniz. Kendinizi zâhir ve bâtının edebi ile süsleyiniz. Zâhirî edep; Allahü teâlânın emirlerini yapmak, yasaklarından kaçınmak, dâimâ abdestli bulunmak, istigfâr eylemek, az konuşmak, her işi ihlâsla yapmak, İslâm âlimlerinin eserlerini okumak gibi hususlardır. Bâtınî edep ise; bid?at sâhibi, fâsık gibi kimselerle düşüp kalkmak, dünyâya bağlanmak gibi Allahü teâlâyı unutturacak her türlü işten, yâni mâsivâdan uzaklaşmaktır.

Bir insanda bir kalp vardır. Oraya sâdece Allahü teâlânın sevgisi doldurulmalıdır. İnsan, her nefeste bir hazîneyi kaybeder. Ancak cenâb-ı Hakk?ı hatırladığı zamanlar bu hazîne kaybolmuş sayılmaz. Bu şuûr insanda hâkim olunca, Allahü teâlâdan utanma duygusu da berâber gelir ve gafletten uyanır. Gönül, cenâb-ı Hakk?a yöneldiği zaman, içinde bir pencere açılır ve o pencereden, ilâhî feyz nûru girer. Bu nûr, doğudan batıya kadar her zerreye hayât verir. Fakat penceresiz evler nasipsiz kalır:

İnsanı Allahü teâlâdan uzaklaştıran perdelerin en zararlısı, dünyâ düşüncelerinin kalbe yerleşmesidir. Bu düşünceler, kötü arkadaşlardan ve lüzumsuz şeylerle uğraşmaktan hâsıl olur. Çok uğraşarak bunları kalpten çıkarmalıdır. Allahü teâlâya kavuşmak isteyenlerin, bunlardan sakınması, hayâli arttıran her şeyden kaçınması lâzımdır. Çalışmayan, sıkıntıya katlanmayan, zevklerini, şehvetlerini bırakmayanlara bu nîmeti ihsân etmek Allahü teâlânın âdeti değildir.?

Yûnus Emre hazretleri;

 

İlim meclislerinde aradım kıldım talep,

İlim geride kaldı, ille edep, ille edep buyurmuştur.

İmam Zührî buyurdu ki:

?Biz, bir âlime gittiğimizde, bize göre, ondan edep ve terbiyeyi öğrenmek, onun ilminden istifâde etmekten önce gelirdi.?

Adi bin Müsafir rahmetullahi aleyh buyurdu ki:

?Edebini, edeb öğreten hocadan almayan, kendisine uyanları yanlış yola götürür.?

Tasavvuf büyüklerinden biri; ?Tasavvuf, edeb demektir. Edebleri gözetmeyen Rabbinin rızâsına kavuşamaz.? buyurmuştur.

İsa aleyhisselama, bu güzel ahlakını kimden öğrendin dediklerinde;

?Bir kimseden öğrenmedim. İnsanlara baktım. Hoşuma gitmeyen şeylerden sakındım ve beğendiklerimi yaptım.? buyurdu.

Hazret-i Lokman Hakim?e; ?Edebi kimden öğrendin?? dediklerinde; ?Edebsizden!? dedi.

 

Kimyâ-i se?âdet”de buyuruluyor ki,

(Kur?ân-ı kerîm okumasını öğrenmek çok sevâbdır. Fakat, Kur?ân-ı kerîm okuyanların ve hâfızların, ona saygı göstermeleri lâzımdır. Bunun için de, her sözü, her işi Kur?ân-ı kerîme uygun olmalıdır. Onun edebi ile edeblenmelidir. Onun yasak etdiği şeylerden sakınmalıdır. Ona, böyle saygı göstermezse, Kur?ân-ı kerîm, kendisine düşman olur, lanet eder

 

Emre uymak, edebi gözetmekden önce gelir.

Bilgisi, anlayışı ve edebi az olan kimse, her yerde herşeyi söylemekden sıkılmaz.

(Tasavvuf, başdan başa edebdir) cümlesi, ata sözü olmuşdur. Edebi gözetmiyen bir kimse, Allahü teâlâya kavuşamaz. Edeblerden birkaçını yapamadığı için üzülürse ve edebleri yerine getiremezse ve uğraşdığı hâlde başaramazsa, afv olunur.

 

Edebi olmıyan, Allahın rızâsına kavuşamamışdır.

Allahü teâlâ, insan neslini devâm etdirmek için, erkek ve kadınları birbirlerine karşı câzib kılmışdır. Aynı zemânda, bu kuvvetli duygu karşısında, insanları dünyâda çetin bir imtihâna tâbi? tutmuşdur. Dünyâdaki kısa ömrümüz içinde, en zor imtihân iffet imtihânıdır. Bu imtihânda kazanan bir insan, dünyâ ve âhıretin kahramânıdır. İnsanların kemâli (ya?nî kusûrsuz olması) veyâ insanın düşüklüğü, dahâ ziyâde iffet işinde belli olur. Allahü teâlâ, Kur?ân-ı kerîmin birçok yerinde, iffetini muhâfaza edenlere, büyük mükâfâtlar va?d etmiş ve müjdeler vermişdir. İffetini muhâfaza etmeyenlere de, Cehennem azâbını göstermişdir. (Allahü teâlâ, iffetsizleri, bir insânı öldüren bir kâtil ile bir tutmakdadır).

İnsan günâhlarının belki de yüzde doksanı, iffet mevzû?u içindedir.

İffetsiz insan, Allahü teâlânın indinde günâhkâr olduğu gibi, insan topluluğu içinde de, günâhkâr ve şerefsizdir. Bir kötü kadının, cem?iyyet içindeki haysiyyet ve i?tibârı ile bir köpeğin i?tibârı arasında hemen hiçbir fark yok gibidir. Erkeklik ve dişilik duyguları insanlarda da, hayvânda da vardır. Hayvânlarda utanma hissi olmadığı için, onlar, bu duygularını gizlemezler. İnsanlar ise, (hayâ) şeref ve haysiyyet duygularına sâhib oldukları için, erkeklik ve dişilik hislerine karşı çeşidli ve meşrû? yolları ararlar.

Bir insanın ve bir âilenin şerefi ve i?tibârı, bu duygu karşısındaki tutumu ile ölçülür. Zengin ve çok güzel bir kadın, eğer iffetsiz ise, şerefi yokdur. İ?tibârı kırıkdır. Cem?iyyet nazârında, o bir kötü kadındır. Fakîr ve afîf bir kadın ise, her yerde, her zemân i?tibârlıdır. Hurmete lâyıkdır. Bu söylediklerimiz, normâl ve temiz bir cem?iyyetin iffet ölçüleridir. İffet kâidelerini ayaklar altına almış azgın bir hayvân sürüsü gibi, yalnız hayvânî hisleri peşinde koşan insan toplulukları, bu sözlerle alay ederler. Onlar için konuşulacak sözümüz yokdur. Yalnız onlara (Allahü teâlâ islâh etsin) diyebiliriz.

Dünyâdaki pek çok rezâletler, cinâyetler, kavgalar, kıskançlıklar, hülâsa bütün fenâlıklar, iffetsizlik yüzünden meydâna gelmekdedir.

İnsanların pek çoğu, iffetsizliğin fenâlıklarını bildikleri hâlde, kendilerini bu fenâ yollara sapmakdan alıkoyamazlar. Bu kuvvetli duygu karşısında, insanları zabt edecek, onları selâmet yoluna çıkaracak çâreler nelerdir? Bu, terbiye ve ahlâk mes?elesidir. Din, ahlâk demekdir demişdik. Bu mühim mevzû?da da yine din terbiyesi birinci plânda rol oynamakdadır. Allahü teâlâdan korkmasını öğrenmiş, hakîkaten Allahü teâlâdan korkan bir insan iffetsiz olamaz. O hâlde, çocuklarımıza Allahü teâlânın korkusunu öğretmeğe çalışmak bizim için en başda gelen vazîfe oluyor. Allahü teâlâdan korkmak için, Allahü teâlâyı iyi bilmek lâzımdır. Allahü teâlâyı bilmek için, onun büyüklüğünü ve sıfatlarını öğrenmek mecbûriyyetindeyiz. Allahü teâlâyı hiç düşünmeyen bir topluluk için, Allahü teâlânın korkusuna sâhib olmak kolay değildir. Allahü teâlâdan korkmak da, bir bilgi, bir çalışma ve bir gayret işidir. Durup dururken, Allahü teâlânın korkusu meydâna gelmez. Bu korkuyu, Allahü teâlâ dilediği kuluna kolaylıkla da verir. Allahü teâlâdan korkmak, bir insan için iyi alâmetdir.

Bilhâssa büyük şehrlerde iffet işi, tehlikeli bir istikâmetdedir. Bir genç kızın, kendi başına, yalnız kendi aklı ve idrâki ile iffetini muhâfaza etmesi, cidden güçdür. O genç kız, (eğer biraz da güzelse), hâtıra ve hayâle gelmeyen tehlikelerle çevrilmiş demekdir. Bu tehlike, mektebde, yollarda, otobüsde, komşularda, hattâ evinin içinde yakasını bırakmaz. Hele o kızcağız, kadınlık duygusuna karşı koymasını bilmeyecek derecede za?îf ahlâklı ise, o zemân tehlike iki misli artmış demekdir. İşte bunun içindir ki, genç kızın beş dakîkasını bile kontrolsüz bırakmak aslâ câiz değildir. Ev içinde anne kontrolu, ev dışında baba kontrolu onları, koruyucu melek gibi ta?kîb etmelidir.

Eğitimde usul konusuyla alakalı olarak şimdilik bu bilgilerle iktifa etmek istiyoruz.


.XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX


.

HUZURLU HAYAT İÇİN HUZURLU AİLE

 

Ailede var nlmayan millet, millet olma hüviyetini ile yitirmiştir, Bütünüylü sevgi, saygı, dayanışma ve yardımlaşma, milletin itibarî varlığına aileden akseder ve böyle bir millet, ıııilldlerarası muvâzenen in, cihan sulh ve salâhının şâhid ve nâzın durumuna yükselir; eşya ve hâdiselere hükmeder hâle gelir.

Aile kurumu, kadın ve erkeğin meşru kurallar çerçevesinde, yani nikâh akdiyle bir araya gelmeleriyle oluşur. Resulullah (a.s.) Efendimiz de; “Evlenin çoğalın, kıyamet günü ümmetimin çokluğuyla iftihar edeceğim.” (Nesai, Nikah 11; İbn Mâce, Nikah buyurarak ümmetini evlenmeye, aile kurmaya teşvik ediyor.

İslâm, evlilik ve aile kurumuna öncelikle, kadın ve erkeğin haram yollara sapmasını önlemek, toplumu şekillendiren sosyal üniteyi oluşturmak ve birçok peygamberin “Soyumdan inanan ve hayırlı işler yapan bir nesil ver.” duasında olduğu gibi hayırlı nesiller yetiştirme hedeflerini yükler. Allah Tealâ, mü’minlerin mü’minlerle evlenmesini emir buyurarak (Bakara, 2/221), bizlere ailenin oluşmasındaki temel kuralı bildirir. Yani Müslüman aile, Müslüman anne ve babadan meydana gelmektedir. Ayrıca Peygamber Efendimiz de bu konuda bizlere şöyle bir tavsiyede bulunur: “Kadınlar ile dört özellik için evlenilir: Malı, hasebi (şerefi), güzelliği, dindarlığı için. Sen dindar olanını seç, bereket görürsün” (Ebû Davud, Nikah 2; İbn Mâce, Nikah 6)

Hem dünya hem de ahiret mutluluğunu talep edenlerin, Efendimiz’in koyduğu bu ölçüye riayet etmelerinde hayati bir önem vardır. Çünkü evlilik olayının sadece bu dünya ile ilgili bir boyutu yoktur, bilakis ahiretle de alakalı bir özelliğe sahiptir. Hadis-i şerifte işaret edilen dindar bir hanımla evlenen erkeğin bereketlenmesindeki muradın, aile saadeti, huzuru ve mutluluğunun bu dünyayla alakalı olmasının ötesinde, ebedi hayatla da alakalı bir husus olması da kuvvetle muhtemeldir. Ahiretin tarlası olarak kabul edilen bu dünyada sınırları çizilmiş olan ideal evliliği gerçekleştirenlerin, birlikte yaşamaları muhtemel ebedi hayatları için çok önemli bir adım attıklarını söylemek mümkündür.

Binaların sağlıklı olarak ayakta durabilmesi için temelinin sağlam olması gerektiği gibi, toplumların da sapasağlam dimdik ayakta durabilmeleri için aile kurumunun çok sağlam olması gerekir. Yarınlara güvenle bakabilmenin en temel şartı budur.

“Sağlam aile” kavramından ne anlamaktayız? Yaygın anlayışta çocuklar, torunlar, gelinler ve yakın akrabalar aile kavramının içinde yer almaktadır. Ancak bu geniş yelpazenin temelini karı ve koca oluşturur. Bu ikili ailenin çekirdeğidir. İşte sağlam aile, çekirdeği sağlam olan ailedir. Yani faziletli kişilik sahibi; kendini, dünya hayatını ve bu hayatın sonrasını gereğince kavrayabilmiş ve bu kavrayışa göre hayatını şekillendirebilmiş kadın ve erkeğin oluşturduğu ailedir.

Böylesine faziletli özelliklere sahip erkek ve kadın arasındaki ilişki ve iletişim de sağlam olacak ve bu durum ailenin geneline de doğrudan yansıyacaktır. Böylece “huzurlu” ve “mutlu” olarak vasıflandırılan aile ortaya çıkacaktır. Tabii, genel manada ahlaklı, sağlam karakterli olumlu özelliklere sahip çocukların da ancak böyle bir aile ortamında yetişeceğinde hiç şüphe yoktur.

Aile kurumunun temeli, evlenmek üzere olan iki insanın birbirini seçmesiyle, tercih etmesiyle atılmaktadır.. Eş seçiminde en isabetli yol Efendimiz’in yoludur. Zaten Allah Resulü bizim için her hususta en ideal modeldir. Bunun yanı sıra, bizim yapımızı, bize uygun olanı, tecrübeleriyle ve feraset nazarıyla görebilen büyüklerimizin de katkılarını unutmamak gerek. Sağlam bir aile kurabilmek için onların tavsiye ve yönlendirmeleri de büyük önem taşımaktadır.

Ailenin temeli olan eşlerin birlikteliği, esas olarak kalpte, gönülde başlar. Evlenecek olan iki insan, her şeyden önce birbirlerini gönüllerinde kabul ederler. Ne var ki, evliliğin en kritik noktası budur. Kendisine ve hayata dair tecrübesi çok sınırlı olan iki insanın, zamanla değişme ihtimali bulunan beğeniler ve arzular üzerine attıkları bu temel gerçekten sağlam olabilir mi?

Gerçekten de hayatın bir döneminde fazlaca öne çıkan bir istek, zamanla önemini yitirebiliyor. Karşımızdaki insanla ilgili bugünkü beklenti ve talebimiz, yaşadığımız sosyal, kültürel, maddî vb. değişiklerle birlikte tamamen değişebiliyor. Özellikle kadına da erkeğe de zengin kıyaslama imkânı ve ortamı sunan modern hayat, bu değişmeyi adeta kaçınılmaz kılıyor. Bugünkü Batı’da yaşanan ve artık ülkemizde özellikle büyük şehirlerde kendini göstermeye başlayan ailevî çözülmenin temelinde, ilerde zikredeceğimiz çeşitli sosyal ve kültürel etkinin yanı sıra bu ve buna benzer sebepler yatmaktadır.

Peki, bunca değişikliğe rağmen kalıcı bir evlilik nasıl olabilir? Sağlam bir aile nasıl kurulabilir?

Mü’minin aile ve evliliğe bakışı, her şeyden önce ibadet nazarıyladır. O, rabbinin haklarında; “Onlar ki, ey Rabbimiz derler. Bize zevcelerimizden ve nesillerimizden gözbebeğimiz olacak (salih insanlar) ihsan et. Bizi takva sahiplerine rehber kıl” (Furkan, 25/74) buyurduğu övülmüş kullardan olmak için evlenir. O, Peygamberin, ‘Evlenin, çoğalın.” tavsiyesinin bir gereği olarak ve “Allah, kendisine Saliha bir eş lutfettiği bir erkeğe dininin yarısında yardım etmiştir. Diğer yarısı için de Allah’tan korksun ve takva dairesinde yaşasın” (Keşfu’l-Hafâ, 2/313) hadis-i şerifi mucibince evlenir. Yani evlenip yuva kurmayı Rabbinin rızasına bir yol, bir ibadet olarak algılar; “Âdet yerini bulsun.” kabilinden değil.

Bu niyetle yola çıkan mü’min şunu bilir ki, eş seçimi kişinin kendi iradesindedir, ama bizim irademizi kuşatan bir de mutlak irade olduğunu unutmamak gerekir. Doğduğumuz ülke, içinde yaşadığımız kültürel doku, ebeveynimizden devraldığımız özellikler vs. bu külli iradenin birer tezahürüdür. Yani bizim dışımızda seçimimizi etkileyen büyük etkenler de var. Dolayısıyla mü’min, yaşadığı aile hayatında kendi nefsî isteklerine göre karar vermeden önce ilahi programın cilvelerini arar. İçinde bulunduğu durumdan kendi hayatı için ibretler çıkarır. Çünkü “kader” ve “kısmet”e inanır.Bir yuva kurduktan sonra onu korumak, öncelikle Allah’ın: “Mü’min erkek ve kadınlara söyle: Gözlerini haramdan sakınsınlar ve ırzlarını korusunlar.” (Nur, 24/30-31) emrine uymakla mümkündür. Bu ayetten anlaşılan odur ki, günümüz toplumundaki “Kadında mazi, erkekte istikbal aranır.” anlayışının isabetli ve doğru değildir. Mazisi ve istikbali temiz olması gereken sadece kadınlar değil, bilakis erkeklerdir de. Kendimizi iffet ve namusu koruma emrinin dışında tutamayız. Ayrıca “Erkeğin çapkını makbuldür” gibi gayri örfi ve dini anlayışlar batılıların bize empoze ettiği bir durumdur ve aileyi bozmak için sinsice kültürümüze sokulmuş bir anlayıştır. Unutmamak gerekir ki erkeğin çapkınlık yaptığı kadın, bir başkasının kızı, karısı, anası veya gelinidir. Yani kendisine dinen haram kılınmış olan kimsedir. İslâm’da kişinin kendi helalinin dışındakiler haramdır. Bu temel ilkeyi unutmamak gerekir. Bu, hem aile hem de toplum hayatının huzuru, güveni ve geleceği için temel şarttır. Sonra eşler, birbirlerine karşı güvenlerini yerine getirmeye çalışmalı, sorumlulukları Allah ve Resulünün bildirdiği şekilde paylaşmalıdır.

Mü’min eşine sadıktır. Eşinde hoşuna gitmeyen bazı haller olsa da sadıktır. Peygamber efendimizin, “Zevcenizden her hangi bir fenalık görürseniz ondan nefret etmeyiniz. O zaman ona daha başka, daha güzel, daha iyi sözler söyleyiniz” (Müslim) tavsiyesine uyarız. Bazı durumlarda kalbi eşinden soğuyan kişi de “Onlara hoşça, güzelce muamele edin. Şayet onlardan nefret edecek olursanız (tahammül edin). Belki Allah sizin nefret ettiğiniz şeyi büyük hayırlarla donatmıştır.” (Nisa. 4/18) ilahi emri doğrultusunda hareket etmelidir.

Mü’min bilir ki, rabbinin onun elinin altına verdiği her şey bir emanet ve imtihan vesilesidir. O sebeple kendi haklarını da, emanetlerin haklarını da öğrenmek ve gözetmek mecburiyetindeyiz. Allah elçisinin şu sözünü rehber edinmeliyiz: “Her biriniz eli altındakilerden sorumludur. Erkek karısından ve çocuklarından sorumludur. Onların sorumluluğu erkeğin boynundadır. Kadın da kocasından ve çocuklarından sorumludur.” (Buhari, ahkam 1). Bu anlayış neticesinde taraflar, İslâm’ın öngördüğü vazifeleri ibadet anlayışı ve şevkiyle yerine getirirler. Bunlara riayet eden Müslüman ailelerde ihmal ve boş vermişlikten kaynaklanan çözülmeler yaşanmaz.

Mü’min erkek ve hanımlar, huzur ve mutluluğun yerinin kalp olduğunu; birtakım manevî rahatsızlıklarla malûl insanların hiçbir şeyle, hiçbir kimseyle tatmin olamayacağını da bilmektedirler. Kalb, Rasulullah (s.a.s.) Efendimiz’in bildirdiğine göre Allah’ın elindedir. Allah, kalbi dilediği yöne çevirendir. Bundan dolayı Efendimiz (s.a.s.) Allah’a yakınlaşmak için çaba göstermemizi ve şöyle dua etmemizi tavsiye ediyor: “Ey kalbleri evirip çeviren Allah’ım! Kalbimi dinin üzerine sabit kıl!” (Tirmizi, kader 7).

Ailenin temelini, yani karı ile kocayı bir arada tutan hamur sevgidir. Sevgi ise kalptedir. Sevgi de, kalp de manevidir ve insan gücü kullanılarak müdahale edilemez. İşte mü’minler, sevginin de kalbin de sahibi olan Yüce Allah’a samimi yönelirse, Allah onların kalplerini birbirine sevdirir. Kalpler ne ölçüde Allah’a teveccüh ediyorsa o ölçüde istikamet kazanır. Ne kadar istikametli oluyorsa aile hayatı da o kadar huzur ve dengeli olur.

Bir ailenin mutluluk içinde hayatını sürdürmesi eşler arasındaki karşılıklı emniyet, güven, samimi hürmet ve sevgiye bağlıdır. 

Kalpleri, gönülleri kudreti altında tutan Allah, bu yönelişin ve neticede huzura kavuşmanın yolunu da tarif ediyor: “Dikkat ediniz! Kalbler sadece Allah’ı anmakla huzur bulur” (Ra’d, 13/28). Allah’ı anmaktan murad ondan gafil olmamaktır. Aile hayatında da, hayatın diğer bütün alanlarında da huzura kavuşmanın başka yolu yoktur.

Aile saadeti için sevgiyi pekiştirici davranışlar çok önemlidir. Nitekim Hz. Peygamber Efendimiz’in aile hayatında bunun çok canlı örnekleri bulunmaktadır:

Hz. Peygamber, hanımlarıyla aralarındaki sevgi bağlarını pekiştirecek, yakınlığı artıracak tarzda senli-benli olurdu. Bunun en güzel örneklerinden biri, Hz. Âişe ile evliklerinin ilk yıllarında yaptıkları koşudur. Validemizin anlattığına göre, Resûl-i Ekrem (s.a.s), bir sefere giderken, yanına Hz. Âişe’yi almıştı. Yolda yürüyorlardı. Hz. Peygamber yanındaki sahabilere, siz yürüye durun, buyurdu. Sahabiler, bir hayli gittikten sonra Hz. Aişe’ye ‘Yarışalım mı?’ diye sordu. Hz. Âişe de bu teklifi severek kabul etti. Yarıştılar; genç ve enerjik Hz. Âişe yarışı kazandı.

Aradan yıllar, geçtikten sonra, yine bir seferde beraberdiler. Hz. Peygamber yine; ‘Yarışalım mı?’ diye sordu. Hz. Âişe, bir zamanlar yaptıkları yarışı hatırlayarak teklifi memnuniyetle kabul etti. Yarıştılar, bu defa da Hz. Âişe kaybetti. Çünkü kendi ifadesiyle söyleyecek olursak, kilo almış ve biraz şişmanlamıştı. Hz. Peygamber gülerek, ‘Bu, vaktiyle kazandığın müsabakanın rövanşıdır.’ buyurdu” (Müsned 6/39, 264; Ebû Dâvud, cihad 61)

Sonuç olarak söylemek gerekirse, günümüzde aile kavramına verilen değerin ve duyulan saygının yerini, batılılarda olduğu gibi ailesiz, bir hayat anlayışı almaya başlamıştır. Kadın-erkek birlikteliğinin yalnızca cismani tatmin aracı olduğu düşüncesi topluma empoze edilmeye çalışılıyor. Her gün TV’lerin magazin programlarında sahte birliktelikler ve suni aşklara dair haberler sunuluyor. Adeta bu sahte sevgiye ve gayri meşru ilişkilere toplum özendirilmeye çalışılmaktadır. Aile ocağı gibi, sevgi de kutsal ve ciddiyet ister. Bakınız “Kerem ile Aslının sevgisine”, “Ferhat ile Şirininkine” ilk günkü gibi saf ve temizler. Aradan asırlar geçmiş olmasına rağmen, sevgilerindeki o samimiyet sebebiyle Allah, isimlerini hâlâ yaşatmaktadır onların ve yaşatacaktır da.

Yaygınlaştırılmaya çalışılan yeni anlayışta evlenip aile kurmak, sorumluluk almak, gelecek temiz nesillerin devamına katkıda bulunmak gereksiz bir yük olarak kabul ediliyor. Nikâhsız beraberliklerden çocuk sahibi olmak adeta özendiriliyor. Aile külfetine girmeksizin çocuk edinmenin sonuçları ile o çok özendiğimiz veya özendirilmeye yönlendirildiğimiz Batı’nın başı ciddi anlamda dertteyken, bizim magazin dünyamız bunu çözüm olarak sunuyor.

Neticede kültürel bozulma ve çözülme o düzeye vardı ki, tamamen Batı hayat tarzının bir ürünü olan flört, kendilerini çok dindar diye vasıflandıran gençlerimizi bile etkisi altına almış durumda. Oysa bizim inancımız, hayat tarzımız, kültürümüz, geleneğimiz, ne nikâhsız beraberliği kabul ediyor, ne de geçici nikâha izin veriyor.

Uzunca bir zamandır Müslümanların çok dikkatli olması gereken bir dönemi yaşıyoruz. Savaş meydanlarında mağlup olanlar, huzur ve mutluluk vaatleriyle bugün aramızda kuzu postunda dolaşıyorlar. Teknolojinin bütün imkânlarını kullanarak kültürümüzün can damarlarını, bizi biz yapan her şeyi tahrip etmeye çalışıyorlar.

Bilmeliyiz ki, Müslüman aile Müslüman toplumun temel direğidir. Bu direk yıkılırsa toplumumuzun ayakta kalması mümkün değildir. Televizyonuyla, sinemasıyla, müziğiyle, edebiyatıyla, içimize sızıp bizi yok etmeye çalışanlara karşı bütün gayretimizle bu nezih aile kurumumuzu korumak ve yaşatmak zorundayız. Bu yolda asla yıkılmadan dimdik ayakta kalarak, insanlığın huzur ve mutluluk ümitlerini kendi huzur ve mutluluğumuzla yeşertmek zorundayız.

* Atatürk Üniv. İlahiyat Fak. Öğrt. Üyesi
arozkan@yeniumit.com.tr