·· .
İSLAM AİLE HUKUKUNDA BOŞAMA YETKİSİ VE KADININ BOŞANMASI DIVORCE AUTHORITY AND DIVORCING OF A WOMAN IN ISLAMIC FAMILY LAW Ali YÜKSEK* Öz Kuran-ı Kerim, aile müessesesinin gerek inşası, gerek idamesi ve gerekse sonlanması ile ilgili olarak oldukça geniş emir ve tavsiyeler içermektedir. Kuran, evlenmeyi fıtri bir ihtiyaç ve gereklilik olarak görmüş, yetişkinlerin evlendirilmesi emredilmiştir. Evlilikte karşılaşılabilecek bir takım problemlerin sağlıklı bir şekilde çözüme kavuşturmak için takip edilecek yöntemleri sunmuştur. Bütün bunlar İslam’ın, prensip olarak aile müessesesine özel bir değer verdiğini göstermektedir. İslâm, evliliğin geçici olmasını değil, kalıcı olmasını istemiş ve nikâh akdini bir ömür boyu olması şartıyla kabul etmiştir. Evlilikte asıl olan tarafların her ikisinin veya birinin ölümüne kadar evliliğin sürdürülmesidir. İslam’da geçici bir süreyle evlilik akdinin yapılması yasaklanmıştır. Fakat evliliğin fiilen devamına sadece akit yeterli değildir. Evliliğin devamı için karı-koca arasında karşılıklı anlaşma, saygı ve sevginin olması şarttır. İnsanların tabiatlarının, anlayış ve zevklerinin farklı farklı oluşu veya bir takım hadiselerin vukuu buluşu, v.b. sebeplerle bu bağlar yıpranır, hatta kopar. Eşlerin sıcak aile ortamları kaybolur, hatta beraberlikler bir ıstırap ve çileye dönüşebilir. Bu durum Allah’ın istediği hak ve görevlerin yerine getirilmesine engel olur. Bundan kurtulmak gerekir. Böyle bir durumda eşlerin önünde aile saadetinin yok olduğu ve çocukların olumsuz şartlarda gelişimine sebep olduğu nefret ve geçimsizlikle yaşamak, uzun vadede sosyal ve ahlaki zararları beraberinde getirdiği aşikâr olan evliliğin hukuken devam ettiği ancak eşlerin fiilen ayrı yaşamaları durumu ve daha sağlıklı yeni evlilikler kurabilme imkânı sağlayan evliliğin son bulması halidir. İslam aile hukukunda talak-boşanma konusu, çok değişik yönleriyle ele bu çalışmada alınmış ve tartışılmıştır. İşte bu tartışmalardan biri de boşanma kararının kim tarafından alınacağı, bunda kimin yetkili olduğu, kadının kocasını boşayıp boşayamayacağı konusudur. Kadının kocasını boşama hakkına sahip olmaması, kadının kocasını hangi hallede boşayabileceği Kur’an ve sünnetten ortaya konulan delillerle ortaya konulamaya çalışılmıştır. Anahtar Kelimeler: Evlilik, Kadın, Boşanma, İslam Hukuku. Abstract The holy Koran contains a lot of orders and advices about establishment, continuation and the ending of family organization. The Koran accepts the marriage as a naturel need and necessity, and orders to marry adults. The Koran gives methods that can be followed to solve the problems couples can face with during their marriage.All of these * Öğrt. Gör., Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi DKAB Bölümü, aliyuksek05@hotmail.com. - 341 - show that Islam gives special importance to family organization on principle. Islam wants the marriage to be continual, not temporary and accepts the marriage agreement only if it is throughout the lives of couples. The fundamental principle of a marriage is to continue the marriage until the death of one or both of the couples. Temporary marriage is forbidden in Islam. But marriage agreement is not adequate on its own for the continuation of a marriage actually. For the continuity of a marriage, mutual understanding, respect and love are necessary between the couples. The links between the couples may be damaged or even may be cut because of the fact that people's nature, understanding and interests may be different or because of some events happened, etc. The peace in the family may disappear and being together may turn to hank for couples. This situation prevents performance of the rights and duties God wants to be performed. It is necessary to get rid of this. In this study, divorce in Islamic family law is discussed extensively. One( one bir demek some birkac buraya hangisi konulmalıbirden fazla konu söylenmiş some koyarsak is kelimesi are şeklinde yazılmalı) of these discussions is (some of these discussions are)who can decide the divorce, who is authorized for divorce, whether the wife has right to divorce her husband or not. Whether The wife has not or has the right to divorce her husband, and in which situations wife has the right to divorce her husband are worked on by the evidences from The Koran and the Sunna. Keywords: Marriage, Woman, Divorce, Islamic Law. Talak Kavramı ve Talakın Meşrûiyeti Talak, hem mastar hem de isim olan bir kelime olup, lügatte bir bağı çözmek, serbest bırakmak ve salıvermek gibi manalara gelmektedir.1 Fıkıh ıstılahında ise, değişik tarifler bulunmaktadır. Bunlar arasında Ömer Nasuhi Bilmen’in tarifini hepsini kapsaması açısından vermeyi uygun bulduk. Buna göre: "Talâk, boşama ehliyetine haiz2 kocanın nikâh akdini bir takım özel lafızlarla hemen ya da daha sonraki bir zamanda ortadan kaldırmasıdır."3 Tüm tanımları ortak noktalarından hareketle talakı; “Sahih bir şekilde kurulan nikâh akdini özel bir yöntemle izale etmek” şeklinde de tarif edebilir. Talakla ilgili ayetlerinin meallerini vererek, probleme dair Kuran-ı Kerim’deki belli başlı hükümleri tespit edildiğinde; Kur’an: Talâkın meşruiyeti Kitap, sünnet ve icma ile sabittir.4 "Talâk ikidir.",5 "Onları (kadınları) iddetlerinde (temizlik günlerinde) boşayınız."6 âyetlerde, açıkça geçtiği 1 Cemaluddin Muhammed b. Mukerrem İbn Manzur (1990). Lisânü'l-Arab, Beyrut, X, 226; Ebû Bekr Zeynuddin erRazi (1980). Muhtaru's-Sıhah, İstanbul, s. 228; Hayreddin Karaman, Bekir Topaloğlu (1987). Yeni Kamus, İstanbul, tl-k mad.; Mecdüddin Muhammed Fîrûzâbâdî (1987). el-Kamusu'l-Muhit, Beyrut, s. 1167. 2 Erkek, Akıl, Rüşt (Buluğ), Bkz. Muvaffaku’d-din Ebû Muhammed Abdullah b. Ahmed İbn Kudâme, (1972). elMuğni, Beyrut, VII, 294; Burhaneddin Ebi’l Hüseyin Ali b. Ebi Bekr b. Abdu’l-Celil Merğınani (1990). el-Hidaye Şerhu Bidayetü’l Mübtedi, Beyrut, I, 129; Kemaluddin Mumammed b. Abdulvahid b. Abdulhamid İbnü'l-Hümâm es-Sivasi, (t.y.). Şerhu Fethu'l-Kadir, Beyrut, III, 313; Ömer Nasuhi Bilmen (1988). Hukuku İslâmiyye ve Istılahatı Fıkhiyye Kamusu, İstanbul, II, 193; Hayrettin Karaman (1992). Mukayeseli İslam Hukuku, İstanbul, I, 298. 3 Cürcâni, Ta’rifat, s.141; Bilmen, II, 175; Mehmet Erdoğan (1998). Fıkıh ve Hukuk Terimleri Sözlüğü, Rağbet yayınları, İstanbul, I, 434. 4 İbn Kudâme, VIII, 233; Abdullah b. Mahmud el-Mevsılî (1987). el-İhtiyar li Ta'lili'l-Muhtar, İstanbul, III, 121; Zuhaylî, VII, 357; Karaman, I, 294. 5 Bakara, 2/229. 6 Talâk, 65/1. - 342 - üzere, talâkın sayısının ve zamanının belirtilmiş olması, onun meşru bir hak olduğunu göstermektedir. Sünnet: Rasulullah'ın (sav) bu konuda pek çok hadisi vardır. "Cenab-ı Hakk'ın gazabını en çok celbeden helâl, talâktır"7 sözü bunlardandır. İcmâ: Bütün Müslümanlar, talâkın caiz olduğu konusu üzerinde icmâ etmişlerdir.8 Kocanın Boşama Yetkisi ve Meşrûiyeti Kuran-ı Kerim’e göre, boşama yetkisi prensipte kocaya aittir. Koca bu hakkını tek taraflı olarak kullanabilir. Naslarda yer alan açık deliller sebebiyle, müçtehitler ehliyet sahibi bir kocanın, boşama yetkisine sahip olduğu konusunda görüş birliğine sahip olmuşlardır.9 Kocanın, hanımını boşama yetkisi Kur’an, sünnet, icma ve akıl ile sabittir. Bu delillerden öne çıkanlar şu şekilde sıralanabilir: Kur’an; “Şayet, daha önce, kesin bir mehir (fariza) belirleyerek (nikahlamış olduğunuz eşlerinizi), kendilerine dokunmadan boşarsanız, (mehir olarak) belirlediğiniz miktarın yarısı (onların hakkı)dır. Ancak o (kadı)nlar bağışlarsa yahut nikah düğümü elinde bulunanlar bağışlarsa başka. (Ey erkekler) sizin bağışta bulunmanız takvaya daha uygundur. Aranızda fazlı da unutmayın. Muhakkak ki Allah yaptıklarınızı görendir.”10 “Kadınları boşadığınız zaman, onlar da ecelleri (iddetlerinin bitme vakti)ne ulaştıklarında, artık onları ya iyilikle tutunuz ya da iyilikle salınız. Onları, (Allah’ın hududunu) tecavüz etmek suretiyle, zarar vermek için tutmayınız. Kim bunu yaparsa hiç şüphe yok ki (bizzat) kendisine zulmetmiş olur. Allah'ın ayetlerini eğlence edinmeyiniz. Allah'ın üzerinizdeki nimetini11 ve öğüt vermek için size indirdiği kitap ve hikmeti hatırlayın. Allah (ın emirlerine muhalefetten) korununuz ve biliniz ki, hiç şüphesiz Allah her şeyi bilmektedir.”12 (Kendisiyle nikâhlandıktan sonra) dokunmadığınız veya onlar için belli bir mehir takdir etmediğiniz, kadınları boşarsanız üzerinize bir sorumluluk yoktur. (Ancak) onlara (gönüllerini hoş edecek bir) meta verin. Zengin olanın kendi haline göre (bir şey) vermesi, fakir olanın da kendi haline göre, örfe uygun bir meta vermesi gerekir. (Bunları) yapmak iyiler üzerine bir vazifedir.”13 Müfessirlerin çoğunluğuna göre yukarıdaki zikredilen ayetlerdeki “nikah düğümü elinde bulunanlar”, “Kadınları boşadığınız zaman”, “kadınları boşarsanız üzerinize bir sorumluluk yoktur” ifadeleri erkeğin hanımını boşama yetkisine dolaylı olarak (işaret yoluyla) kaynaklık etmektedir. Bu ayetlerdeki boşama fiilleri erkeğe isnad edilmiştir.14 Kur’an’da kadının boşamasına dair herhangi bir bilgi yoktur15 7 Süleyman b. Eş'as es-Sicistani Ebû Davud, (t.y.). Sünen-ü Ebi Davud, Beyrut, Talâk, 7/3, r. 2178; Muhammed b. Ali Şevkânî, (t.y.). Neylü'l-Evtar, Kahire, VI, 220. 8 Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed Kurtubî (1985). el-Cami' li Ahkami'l-Kur'an, Beyrut, 1985, III, 126; İbn Kudâme, VIII, 223; el-Mevsılî, III, 121; Zuhaylî, VII, 357; Karaman, I, 294. 9 Kurtubî, III, 130; el-Mevsılî, III, 121; Bilmen, II, 175.; Ebû Zehra,el-Ahvalü’ş Şahsiyye, (t.y.). Kahire, s. 289; Karaman, I, 292; Alauddin Ebû Bekr, b. Mes'ud Kâsânî (t.y.)., Bedai'u-Sanai fi Tertibi'ş-Şerai, Beyrut, III, 106; Halil Cin, ve Ahmet Akgündüz (1989). Türk Hukuk Tarihi, Konya, II, s. 95. 10 Bakara, 2/237. 11 İman ve İslam nimeti hk. bkz. Ebi’l Feda el-Hafız İbni Kesir (1992). Tefsiru’l Kur’anı’l Azim, Beyrut, I, 421; Elmalılı, M. Hamdi Yazır (t.y.). Hak Dini Kur’an Dili, İstanbul, II, 111. 12 Bakara, 2/231. 13 Bakara, 2/237. 14 Geniş bilgi için, Bkz. Cassas, Ebû Bekir Ahmet b Ali Er-Razi (1985). Ahkamu’l-Kur’an, Beyrut, II, 152; Kurtubî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed (1994). el-Cami' li Ahkami'l-Kur'an, Kahire, III, 204, 205; Elmalılı, II, 111, 112, 122. 15 Ekrem Doğanay, (t.y.). İslamda Talakın Hükmü ve Hikmetleri, Gonca yayınevi, s.18, 23. - 343 - Sünnet: Hz. Peygamber (sav’den nakledilen rivayetler de boşama yetkisinin erkeklerde olduğunu desteklemektedir. Konu ile alakalı bir rivayet şöyledir: “Abdullah b. Abbas (ra)’dan rivayet edildiğine göre o şöyle demiştir: Allah’ın Rasülü (sav)’nün yanına bir adam geldi ve şöyle dedi: “Ya Rasûlellâh! Efendim (daha önce) beni cariyesiyle evlendirdi. Şimdi ise onunla benim aramı açmak (boşamak) istiyor.” Hz. Peygamber (sav) derhal minbere çıkarak şöyle buyurdu: “Ey İnsanlar! Sizden birine ne oluyor da, önce kölesini cariyesiyle evlendiriyor, sonra da onların arasına ayırmak istiyor. Boşama yetkisi (Talak) ancak bacağı (sâkı) elinde tutanındır”. 16 Rivayette geçen “bacağı (sâkı) elinde tutma” ifadesinden boşama yetkisinin kadından cinsel faydalanma hakkına sahip olana ait olduğunu anlıyoruz. Ayrıca bazı sahabeler Hz. Peygamber’e (sav) gelerek hanımlarından şikâyet etmişlerdir. Hz. Peygamber, onlara çeşitli tavsiyelerin yanı sıra hanımlarını boşayabileceklerini de önermiştir. Örneğin Darekutnî'nin rivâyetine göre: Abdullah b. Ömer hanımını adet halindeyken boşamıştı. Sonra da iki temizlik döneminde kalan iki talâk hakkını kullanmak istemişti. Bunu duyan Rasûlullah (sav): “Ey İbn Ömer! Allah sana böyle bir uygulama şekli emretmedi. Sünnetin îfâsında yanlışlık yaptın. Sünnet, temizlik günlerini beklemen ve o günlerde boşamandır” buyurdu. İbn Ömer derki; "Rasûlullah, (sav) bana hanımıma dönmemi emretti. Sonra da kadın temizlenince ister onu boşa, ister tut” dedi. Ben de “Ya Rasûlellah! şâyet ben hanımımı üç talâkla boşasaydım ona tekrar dönebilir miydim? Deyince; “Hayır, hanımın senden kesin olarak ayrılırdı ve bir de günah olurdu" buyurdu.17 Yukarıdaki rivayette ve daha birçok Hz. Peygamber (sav) ve onun sahabelerinden gelen rivayetlerde18 boşama fiillerinin hep erkeğe isnad edilmiş olduğu görülür. İcmâ: İslam hukukunda boşama yetkisinin erkeğe ait olduğuna dair fukaha icma etmiştir.19 Akli delil: Eda ehliyetine sahip bütün erkeklerin normal durumlardaki yaptıkları tüm tasarruflar kabul edilmektedir ve hukuki sonuçlar doğurur. Boşama işlemi de diğer tasarruflar gibi bir fiili bir tasarruftur. Bunu diğerlerinden ayrı tutmak akılla bağdaşmaz ve temel hak ve hürriyetler kapsamında değerlendirmek gerekir. Tüm bu deliller erkeğin boşama yetkisini karısına havale (tefvîz) edebileceğini göstermektedir. Kadının Boşanma Hakkı ve Boşanma Yöntemleri İslam Hukuku boşanma konusunda kadını erkeğe mahkûm etmemiş, bilakis kadının haksızlık ve mutsuzluklarına karşın onun yanında olmuş, kadına da birtakım şartlar muvacehesinde boşama hakkı vermiştir. Ancak bu hak erkeğe direk olarak verilirken kadına dolaylı olarak verilmiştir.20 Kocasından boşanmak veya diğer bir ifadeyle kocasından ayrılmak isteyen kadın aşağıdaki boşama yöntemlerinden birini kullanabilir. 16 Ebû Abdillah Muhammed b Yezid İbn Mâce (1992). el-Kazvini, Es-Sünen, İstanbul,Talak 31; Ali b Ömer Dârakutni (1966). es-Sünen, Kahire, IV, 37, 38; Heysemi, hadisin senedindeki İbn Lehia isimli ravinin zayıf olduğunu ileri sürsede münekkitlerin bir çoğu siga ravi olduğunu ifade eder. İbn Lehia için bkz. Nihat Dalgın (2001). İslam Hukukunda Boşama Yetkisi, MÜİFAV yayınları, İstanbul. 17 Ebû Davut, Talak, r. 2185; Dârekutnî, IV, 31; İbn Hazm, Ebû Muhammed b. Ahmed b. Saad b. Hazm, el-Muhallâ, Mısır, 1970, X, 169; İbn Kayyım, Zâdü'l-Meâd, Kuveyt, 1979.V, 254; İbn Kudâme, VIII, 241; Cessas, Ebû Bekir Muhammed b. Ali, Ahkamu’l Kur’an, Beyrut 1992, I, 520; Muhammed b. İsmail San'ânî (1987). Sübülü's-Selam Şerhu Bulûğu'l-Meram, Beyrut, III, 359; Abdurrahman Sabunî (1983). Medâ Hürriyyeti'z-Zevceyni fi't-Talâk fi'ş-Şerîati'lİslâmiyye, Dârü'l-Fikr, Beyrut, s.233; Ahmed Ferrac Hüseyin (1991). Ahkamu'l-Üsratü fi'l-İslâm, Beyrut s.99. 18 Ebû Davut, Talak 17, 18; Şevkânî, VIII, 2834, 2837. 19 Kurtubî, III, 130; Kâsânî, III, 106; el-Mevsılî, III, 121; Bilmen, II, 175.; Ebû Zehra, s. 289; I, 292; Cin - Akgündüz, II, 95. 20 Mehmet Hayri Kırbaşoğlu (1991).Kadın Konusunda Kur’ana Yönelik Başlıca Eleştiriler, İAD (İslami Araştırmalar Dergisi), sy. 4, Ankara, s. 281, 282. - 344 - Tefvîz-i Talak Tefvîz; Sözlükte bir işin tasarruf ve idaresini bir kimseye sipariş ve havale etmek, devretmek, bir kimseyi bir iş üzerinde hâkim kılmak, falancayı bu işde yetkili kıldım demek anlamlarına gelmektedir21 İslam Hukuku ıstılahında Tefviz-i talak ise, erkeğin evliliği sona erdirme hakkı olan talak/boşama yetkisini evlilik akdi öncesinde22 veya evlilik akdi esnasında veya sonrasında bu yetkinin kendine yerilmesini isteyen kadına veya erkeğin kendi arzusuyla belirli lafızlar kullanarak karısına veya üçüncü bir şahsa tek taraflı irade beyanı ile boşama yetkisini onların irade ve isteğine bırakmasıdır23 şeklinde tanımlanabilir. Yukarıdaki tanımdan anlaşılacağı gibi erkek kendi iradesiyle boşama yetkisini karısına veya üçüncü bir şahsa verebilmektedir. Kadın da nikah akdi esnasında mutlak bir yetki talebinde bulunarak boşama salahiyetini elde edebilmekte ve elde ettiği bu yetki neticesinde erkeğin rızasına ve hâkimin hükmüne ihtiyaç duymaksızın boşama iradesini açıklayarak kocasından ayrılabilme hak ve yetkisinde bulunabilmektedir. Tefvîz-i Talakın Meşrûiyeti İslam hukukunda kadının, “tefvîz-i talak” yoluyla kocasını boşama hak ve yetkisine sahip olması Kur’an-ı Kerim, sünnet, icma ile sabittir. Bu delillerden bir kısmı sıralanacak olunursa; Kur’an: İslam Hukukçuları konuyla ilgili olarak şu ayeti delil olarak kaynak göstermişlerdir: “Ey Peygamber! eşlerine şöyle söyle: Şayet dünya hayatını ve süsünü (refahını) murat etmekte iseniz, geliniz size boşanma bedellerinizi (mut’alarınızı) vereyim ve sizleri güzellikle salıvereyim.”24 “(Yok) şayet Allah’ı, Rasulünü ve ahiret hayatını murat ediyorsanız, biliniz ki Allah sizden güzel davrananlar için büyük bir mükafat hazırlamıştır.”25 İlk bakışta ayetin konuya delaleti açık olmasa da İbni Hazm hariç 26 ehl-i sünnet âlimleri tefvîz-i talaka bu ayeti delil olarak sunmuşlardır.27 Zikredilen ayetin nüzul sebebi şöyledir; Hz Peygamberin hanımları İran ve Bizans imparatorunun kızları ve hanımlarını örnek göstererek28 büyük bir peygamberin, büyük bir toplum önderinin hanımları olmalarına rağmen, bazen ekonomik sıkıntı çektiklerinden, bazen de dünyaya ait birtakım refah ve ziynet eşyalarından mahrum olduklarını ifade etmişler ve dünyalık bazı talepleri olmuştu. Hatta bazen hanımları arasında küçük kırgınlıklar ve çekememezlikler gerçekleşmekteydi. Bunlar üzerin Hz Peygamber üzülmüş ve bir ay kadar hanımlarından uzak durmuştu. Hatta ashabının yanına da gitmez olmuştu. Bu hadiseler üzerine Ahzab suresinin 28, 29. Ayetleri nazil oldu.29 Bu ayetler gereğince Hz Peygamber (sav), hanımlarını mevcut şartlar dâhilinde kendisiyle beraber kalmaları veya ayrılmaları konusunda 21 İbn Manzur, “f.v.d.” md., VII, 210; Fîrûzâbâdî, “f.v.d.” md., 1, 839. 22 İbn Kudâme, VIII, 287-288; Kâsânî, a.g.e, III, 113; Bilmen, II, 258, 267; Erdoğan, I, 447. 23 Muhammed b. Emin b. Ömer İbn Abidin (1992). Haşiyetü Reddü'l-Muhtar ala'd-Dürri'l-Muhtar, Beyrut, 2, 475; Bilmen, II, 258. 24 Ahzab, 33/28. 25 Ahzab, 33/29. 26 İbn Hazm, IX, 300; Abdulkerim Zeydan (1994). El-Mufassal fi Ahkami’l Mer’e ve’l beyti’l Müslim fi’ş Şeriati’l İslamiyye, Beyrut, VII, 413. 27 Kurtubî, XIV, 166; Kâsânî, III, 118; el-Münzir, Ebû Bekir Muhammed b. İbrahim, Kitabu’l İcma, Ter. Abdulkadir şener, Ankara 1983, s. 58; Muhammed Sürûrî (t.y.). Ahkamu’t Talak, sadeleştiren; İ. Halil Can, Pamuk yayınları, İstanbul, s. 70 . 28 Ebû Cafer Muhammed b. Cerîr Taberî (1994). Câmi’ul Beyan fi Te’vili’l Kur’an, Mısır, XXI, 197. 29 Kurtubî, XIV, 160; Ebû Bekir Muhammed b. Abdillah İbnu’l Arabi (t.y.). Ahkamu’l Kur’an, III, 1505. - 345 - muhayyer bıraktı. Ancak hanımları Hz. Peygamberi tercih ettiler.30 Hz Peygamber de bunu talak saymadı.31 Anılan ayeti kerimeler ve onların hadis rivayetleri ışığı atındaki yorumlar neticesinde görülen “tahyir” muhayyer bırakma olayı boşama işini erkeğin hanımına bırakması anlamına gelmektedir. Bu da Kur’an’ın tefvîz-i talakın cevazına delalet ettiğini göstermektedir. Sünnet: Hadis kaynaklarında az öncede işaret ettiğiniz ayetlerin nüzul sebebini beyan eden ve kadının boşama hak ve yetkisine sahip olabileceğini gösteren pek çok hadis vardır.32 Konumuzun daha iyi anlaşılabilmesi için bunları biraz daha detaylı ele almak faydalı olacaktır. Hz Ebu Bekir, Rasulullah’ın (sav) odasına girmek için izin istediğinde, insanların kapısının önünde oturmakta olduklarını ve hiç kimseye içeri girmek için izin verilmediğini gördü. Ebu Bekir’e izin verildi ve içeri girdi. Aynı şekilde daha sonra gelen Ömer’e de izin verildi. Hz. Ömer, Rasulullah’ı (sav) etrafında hanımları toplanmış bir halde ve üzgün bir durumda gördü. Hz Peygamber (sav) suskundu. Hz. Ömer kendi kendine bir şeyler söyleyerek Hz. Peygamberi güldürüp, neşelendirmeliyim diyerek “Ey Allah’ın Rasulü (kendi hanımını kastederek) Hârice’nin kızını bir görseydin. Benden nafaka istedi. Ben de kalkıp onun boynunu sıktım.”dedi. Hz. Ömer’in bu sözü üzerine peygamber gülümsedi ve “İşte şu etrafımda gördüğün kadınlar da benden nafaka istiyorlar.”dedi. Bunun üzerine Hz. Ebu Bekir kızı Ayşe’ye doğru yürüyüp boynunu sıkmaya başladı. Hz. Ömer’de kızı Hafsa’ya doğru yürüyüp O da onun ensesinden tuttu. Ve her ikisi de “Siz, Rasulullah’tan onda olmayan dünyalık şeyler mi istiyorsunuz?” dediler. Hz. Ayşe ve Hafsa; “Vallahi, Rasulullah’tan sahip olmadığı dünyalık şeyleri bundan sonra istemeyeceğiz” dediler. Bu olaydan sonra Hz. Peygamber eşlerinden bir ay veya 29 gün uzak yaşadı. Sonra kendilerine Ahzap suresindeki şu ayetler indi “ Ey Peygamber, hanımlarına söyle… Ve Allah içinizden güzel davrananlar için büyük bir mükâfat hazırlamıştır.” İnen bu ayetler üzerine Hz. Peygamber (sav) hanımı Hz. Ayşe’den başlayarak “Ey Ayşe ben sana bir konu arz etmek istiyorum, anne ve babana danışmadan acele edip cevap da vermeni de istemiyorum” dedi. Hz. Ayşe “Nedir o Ya Rasulallah” dedi. Bunun üzerine Rasulullah ayetleri okudu ve boşanıp boşanmama konusunda özgür olduğunu söyledi.Hz. Ayşe anne babamla bu konuda neden istişare edecekmişim, hayır Ya Rasulallah, ben Allah’ı, Rasulunü ve ahireti seçiyorum. Ama benim bu (senin yanında kalma) seçimimi diğer hanımlarından hiç birine haber vermemeni dilerim.”dedi. Hz Peygamber (sav) “Onlardan biri bana sormaya görsün, tabiki kendilerine durumu söylerim. Çünkü Allah beni zorlayıcı, baskıcı ve yanıltıcı değil öğretici ve kolaylaştırıcı olarak gönderdi.”buyurmuştur.33 Yukarıdaki hadisin farklı bir rivayeti de Hz. Ayşe’den aşağıdaki gibi gelmiştir: “Ahzab Suresinin 28 ve 29. ayetleri nazil olup, Rasulullah (sav) hanımlarını serbest bırakmakla emrolunduğu zaman ilk olarak bana gelerek şöyle dedi: “Ey Ayşe ben seninle bir konu konuşmak istiyorum, anne ve babana danışmadan acele edip cevap da vermeni istemiyorum” dedi. Hz Ayşe “Muhakkak ki Rasulullah benim anne ve babamın O’ndan ayrılmamı emretmeyeceklerini biliyordu “sonra Rasulullah (sav) Allah Teala şöyle buyurmaktadır diyerek şu ayetleri okudu “Ey Peygamber! eşlerine şöyle söyle: Şayet dünya 30 Ebû Abdillah Muhammed b. İsmail Buhârî (1981). Sahihu'l-Buhârî, İstanbul, Talak, 5, 33; Ebû'l-Hüseyn Müslim b. elHaccac Müslim (1969). Sahihu Müslim ve Tercemesi, İrfan Yayınevi, İstanbul, Talak, 22; Ebû Davut, Talak, 11,; Ebû İsa Muhammed b. Sevre Timizi (1981). El-Camiu’s Sahih, Talak, 4; İbni Mâce, Talak, 20; Nesei, Ebû Abdirrahman b. Şuayb, es-Sünen, İstanbul, Talak, 26, Kurtubî, XIV, 160. 31 Ayni, Umdetü’l Kari Şerhu Sahihu’l Buhârî, Beyrut (t.y.)., XX, 237. 32 Cemaluddin Ebî Muhammed Abdillah b. Yusuf Zeylaî (t.y.). Nasbu'r-Raye, Li Ehadisi'l-Hidaye, Kahire, Darü'lHadis, III, 239; Şekani, V, 270-273. 33 Müslim, Talak 4; bkz. Kutubi, XIV, 171, 172; İbni Kesir, V, 449. - 346 - hayatını ve süsünü (refahını) murat etmekte iseniz, geliniz size boşanma bedellerinizi (mut’alarınızı) vereyim ve sizleri güzellikle salıvereyim.34 (Yok) şayet Allah’ı, Rasulünü ve ahiret hayatını murat ediyorsanız, biliniz ki Allah sizden güzel davrananlar için büyük bir mükafat hazırlamıştır.35 Bunun üzerine ben, “anne babamla bu konuda neden istişare edecekmişim, “hayır” Ya Rasulallah, ben Allah’ı,Rasulünü ve ahireti seçiyorum,” dedim. Sonra Hz Peygamberin (sav) diğer hanımları da benim yaptığım gibi yaptılar.36 Bu hadislerde geçen Resulullah’ın (sav) “Ey Ayşe ben sana bir konu arz etmek istiyorum, anne ve babana danışmadan acele edip cevap da vermeni de istemiyorum” sözü muhayyerliğin yani boşamayı seçmek ile Resulullah’ın nikâhı altında evliliği devam ettirmek arasında bir seçim olduğun göstermektedir. Çünkü Peygamber, Hz. Ayşe’ye dünya ile (mal mülk, ziynet eşyası, lüks yaşam) ahiret arasında seçim yapması hususunda anne babası ile istişare etmesini teklif etmesi düşünülemez.37 Ayrıca Hz. Peygamber (sav)’in böyle bir tavsiyede bulunması Hz. Ayşe’ye ve onun anne babasına karşı beslediği şefkatten ve anne babasının Hz. Ayşe’ye Rasulullah’tan ayrılmaması hususunda nasihat etmelerini istemesinden dolayıdır. Çünkü Rasulullah Hz. Ayşe’nin yaşça küçük ve tecrübesiz olmasından dolayı ayrılığı seçmesinden korktu. Hz. Aişe boşanmayı tercih ederse onu boşamak vacip olacaktı.38 Ayrıca Hz. Ayşe’nin “Muhakkak ki Rasulullah benim anne ve babamın O’ndan ayrılmamı emretmeyeceklerini biliyordu “ sözleri de muhayyerliğin boşama ile evliliği devam ettirme arasında olduğu göstermektedir.39 Mesruk’tan da farklı bir rivayet vardır. Şöyle ki; “Karım beni tercih ettikten sonra ben karımı bir, yahut yüz, yahut bin kere muhayyer bırakmaktan endişe duymam. Çünkü ben Hz. Ayşe’nin “Rasulullah bizleri muhayyer bıraktı. Bu da talak mıydı? ” dediğini duydum.40 Sahabe Uygulamaları: Bu konuda sahabenin birçok uygulaması vardır. Ancak bunlardan bir kaçı verilecek olunursa; Bir adam Abdullah b.Ömer’in yanına gelerek “Ya Eba Abdirrahman! Ben boşama yetkisini karıma verdim. Oda kendisini boşadı. Bu konuda ne dersin”? dedi. Abdullah b. Ömer, “bu konudaki görüşüm hanımının yaptığı gibidir”, dedi. Bunun üzerine adam “ yapma Ya Eba Abdirrahman” ! deyince, İbni Ömer, “ben mi yaıpıyorum? onu sen yaptın” dedi.41 Zeyd b. Sabit’in oğlu Harice şöyle bir rivayette bulunmuştur. Bir gün Harice babasının yanında otururken Ebu Atik’in oğlu Muhammed gözleri yaşlı bir halde babası Zeyd’in yanına geldi. Zeyd ona “bu ne hal” diye sorunca, O da “boşanma yetkisini karıma verdim, o da benden ayrıldı” dedi. Zeyd de o’na “seni böyle davranmaya ne zorladı”? diye sordu. Adam “kader” dedi. Zeyd “istersen karına dönersin. O yalnızca bir talak ile boş olmuştur. Senin ona dönme hakkın var,” dedi 42 34 Ahzab, 33/28. 35 Ahzab, 33/29. 36 Mülim, Talak 4; İbni Mâce, Talak 20; Nesei, Talak 26. 37 Cessas, I, 357; Kurtubî, XIV, 170. 38 Ebû Zekeriyya Yahya Muhyiddi Şeref Nevevî (1972). Şerhu Sahihı Müslim, Beyrut 1972, X, 78. 39 Nevevî, X, 78. 40 Buhârî, Talak 5; Müslim, Talak 4; Tirmizi, Talak 4; Buradaki istifham edatı onları Rasulullah’ı seçmelerinin talak olmadığını belirtmek için kullanılmıştır. Bkz. Şevkânî, V, 271. 41 Malik b. Enes, el-Muvatta, İstanbul 1992, Talak, 3. 42 Malik, Talak 3. - 347 - İcmâ: Talak yetkisinin devredilebileceğine dair gerek sahabenin gerekse ehli sünnet âlimlerinin ortak görüş birliği bulunmaktadır.43 Yukarıdaki sunulan muhtelif deliller ve görüşler tefvîz-i talakın yani boşama yetkisini erkeğin hanımına bırakmasının meşru olduğunu göstermektedir. Muhâlea (Hul’) Nikâh akdi esnasında veya daha sonrasında kendisine tefvîz-i talak ile boşama yetkisi verilmeyen kadın da eğer isterse muhalea yöntemiyle kocasını boşayabilir. Muhaleada esas kadının kocasına bir bedel ödeyerek kocası ile boşanma üzerine bir anlaşma yapmasıdır. Lügatte Muhalea/Hul’; gidermek, çıkarmak, soymak ve soyunmak manalarına gelmektedir.44 Muhaleanın ıstılahtaki anlamı ise; kadının vereceği bir bedel karşılığında, eşlerin karşılıklı rıza ile evlilik birliğine son vermeleridir.45 Erkek ile hanımı arasındaki ilginin yoğun olması gerektiğinden, eşler Kur’anda birbirlerinin elbisesi olarak nitelendirilmişlerdir. Bu manevi elbisenin çıkartılması anlamını doğuran şer’i muameleye ise hul’ ismi verilmiştir. Muhâle’anın Meşruiyeti Muhaleanın meşruiyeti kitap sünnet ve icma ile sabittir. Kitap: “Kadınlara verdiklerimizden ( boşanma esnasında ) bir şey almanız helal olmaz ancak erkek ve kadın Allah’ın sınırlarında kalıp, evlilik haklarını tam tatbik edememekten korkmamaları müstesna. Ey müminler sizde karı ile kocanın Allahın sınırlarını hakkıyla muhafaza etmelerinden kuşkuya düşerseniz ( kadının serbest boşaması için) erkeğe fidye vermesinde her iki taraf içinde günah yoktur”46 İslam âlimleri bu ayeti delil göstererek erkeğin hanımını boşaması karşılığında hanımından fidye olarak bir bedel almasını caiz görmüşlerdir.47 Ancak, kadın tarafından kaynaklanan nüşuz ve boşanma isteği bulunmaksızın, erkeğin hanımına verdiği mehirden alarak yemesinin haram olduğu nas ile sabittir.48 Sünnet: Muhalea konusunda en meşhur olay Sabit b. Kays’ın hanımı Cemile binti Sehl Hz. Peygamber’e (sav) gelerek kocasının din ve ahlakı açısından eksikliği olmamasına rağmen, ondan hoşlanmadığını belirtip, boşanmak istediğini söyledi. Kocasının kendisine mehir olarak verdiği bahçeyi kastederek, Rasulullah kadına; “ Bahçeni kocana verir misin?” diye sordu. O, “Evet” dedi. Bunun üzerine Hz. Peygamber Sabit Bin Kaysa “Bahçeni al ve onu boşa” dedi.49 Bu hadisin diğer rivayetlerinde kadın, kocasının çirkinliğinden ve ondan hoşlanmayışından da bahsetmiştir. Boşanma isteğinin buna dayandığını belirtmiştir.50 Bu 43 el-Mevsılî, III, 135; Kâsânî, III, 118; Kurtubî, XIV, 166; Muhammed b. Ahmet el-Hatib Şirbînî (t.y.). Muğni’l Muhtac ila Ma’rifeti Meani’l-Minhac, Daru’l Fikir, III, 285. 44 Fîrûzâbâdî, s. 921. 45 Şemsuddin, Kitabu’l Mebsut Serahsi (1983). Çağrı yy., İstanbul, VI, 171; el-Mevsılî, III, 156; İbn Rüşd, II, 55.; Karaman, 1, 366; Erdoğan, I, 321; İbn Rüşd’ün dikkat çektiği gibi; fıkıh literatüründe geçen “hulu’”, “fidye”, “sulh” ve “mubare’eh” tabirlerinin tamamı, kadının nikah bağından kurtulmak için malını bezl etmesi ortak noktasında birleşmektedir. Ancak bazı fakihlere göre bu tabirlerin arasında şöyle bir fark da bulunmaktadır: Kadının, ayrılmak için kocasından aldığı malların tamamını vermesine “hulu’”, daha fazlasını vermesine “fidye”, bir kısmını vermesine “sulh” denmektedir. Bkz. 46 Bakara, 2/229. 47 İbn Kudâme, VII, 174; İbni Rüşd, II, 55; Kâsânî, III, 113; Zuhaylî, IX, 379. 48 Nisa, 4/19, 20. 49 Buhârî, Talak, 12; Ebû Davut, Talak 17, 18; Muvatta, Talak 11; Nesei, Talak 34. 50 Nesei, Talak 53; İbni Mâce, Talak, 22; Elmalılı, II, 108. - 348 - rivayetler gösteriyor ki boşama hakkı temelde kocaya verilmiş olmakla birlikte, kocasıyla sorunu olan kadına muhalea yoluna başvurarak kendisi için çekilmez hale gelen evliliğini sona erdirme imkânı vermiştir.51 Fıkıh kitaplarında “Hul’ başlığı altında ele alınan, bu konu çerçevesinde fakihler arasında geniş tartışmalar bulunmaktadır.52 Ancak erkeğin haksız yere, baskı yaparak kadını hul’a zorlamasının haram olduğu konusunda ittifak vardır. Sahabe Kavli: Hz Peygamber (sav)’den sonra gerek raşid halifelerin döneminde ve gerekse daha sonra sahabe arasında muhalea şeklinde boşanmaların gerçekleştiğini görmekteyiz. Örneğin, Muavvez b. Afran’ın kızı Rubey amcası ile beraber Abdullah b. Ömer’e gelip ona, Osman b. Affan zamanında hocasından muhalea yolu ile ayrıldığını haber verdi. Hz. Osman bu durumu öğrendiği halde her hangi bir itirazda bulunmadı.53 Yine bu konuda Hz. Ömer’le ilgili bir rivayet vardır. Şöyle ki; Bir gün Hz. Ömer, kendisine gelen bir kadına, kocasından ayrılmamasını tavsiye etti. Kadın bu tavsiyeyi dinlemeyerek boşanma talebine ısrar edince, onu üç gün hapsetti. Hapsettiği yer kadın için pek uygun bir yer değildi. Hapis sonrasında, kendisine nasıl olduğunu sorunca Hz. Ömer’e hitaben; “Vallahi burada kalmak benim için rahatlıktı” şeklinde cevap verdi. Bunun üzerine Hz. Ömer, kadının kocasına; “Onu mutlaka boşa, karşılığını ( saç bağını) alarak boşasan bile” diye emretti.54 Bu iki rivayette de açıkça görülmektedir ki muhalea yöntemiyle boşanma sahabe tarafından bilinmekte ve uygulanmaktadır. İcmâ: Her ne kadar bazı kaynaklarda bu konuda muhalif düşünenler55 olmakla birlikte muhaleanın meşru olduğunda ve âlimlerin çoğunun bu görüşü paylaştığını söylemek doğru olacaktır. 56 Mahkeme Yoluyla Boşanma ve Meşruiyeti Bir kadın tefvîz-i talak ile boşama yetkisini kocasından nikâh akdi esnasında veya daha sonrasında almamış olabilir, kocası muhalea yöntemine de yanaşmıyor olabilir. Eğer kadın ızdırap içerisindeyse veya kocasını boşama isteğinde haklı gerekçelere sahipse İslam ona bir kapı daha açar, mağduriyetten kurtarır. O kapı mahkeme kanalıyla kocadan ayrılmaktır. İslam Hukukunda prensip olarak boşama yetkisi direk olarak kocaya verilmişse de mahkemenin de bu yetkiyi bazı durumlarda ve gerekçelerle kullanabileceği, evlilik birliğini sona erdirebileceğini kabul edilmiştir. Ancak mahkemenin evliliğe müdahale edebileceği durumlar naslarda sahih olarak geçmemektedir. Bu nedenle hangi hallerde mahkemenin evliliğe müdahale edeceği konusunda çeşitli içtihatlar bulunmaktadır. Tarih içinde bu durumlar, Müslümanlardaki anlayış değişikliğine paralel bir şekilde gelişme kaydetmiştir. Mahkemenin müdahalesiyle evliliğin sona erdiği halleri iki bölümde ele alındığı görülmektedir. Şöyle ki; Birincisi Hukuki Geçersizlik Sebebiyle Mahkemenin Evliliğe Müdahalesi: Hukuki geçersizlik olarak nitelediğimiz şey, nikâh akdinin batıl veya fasit olması ya da evliliğin 51 Bilmen, II, 280; Karaman, 1, 367. 52 Mesela bkz. Ebû Bekir Muhammed b. İbrahim İbn Münzir, (t.y.). el-İşrâf alâ mezahibi’l-‘ulema, tah, Ebû Hammad Sağir Ahmed el-Ensari, Daru’l-Medine lit’tıba’a ve’n-neşr, Medine, V, 259-272. 53 Malik, Muvatta, Talak 12. 54 Ebû Bekir Ahmet b. Hüseyin Beyhakî (t.y.). es-Sünenü’ Kübra, Beyrut 1344h., VII, 315. 55 İbni Rüşd, II, 83. 56 İbn Kudâme, VII, 175; Zuhaylî, IX, 379. - 349 - devamına mani bir durumun oluşmasıdır. Bu durum nikâhın feshi olarak bilinmekte ise mahkemesinin müdahalesi olarak bu bölümde ele alınacaktır. Nikâh sözleşmesinin geçersiz olduğu hallerde, evliliğin fiilen de sonra ermesi için gerektiğinde mahkemenin müdahale edebileceği eskiden beri kabul edilmiştir. Nitekim 1917 Tarihli Aile Hukuku Kararnamesinde bu konuda şöyle bir hüküm mevcuttur: “Mutlak olarak nikâh batıl ya da fasit olduğunda tarafların evliliğine devam etmeleri yasaktır. Kendileri ayrılmadıklarında mahkeme yolu ile eşlerin arası ayrılır”57. Erkeğin ya da Kadının Akit Yapmaya Ehil Olmaması: Nitekim Aile Hukuku Kararnamesinde evlilik ehliyeti konusunda58 17–18 yaşına varmamış olanların ancak hâkim kararıyla evlenebilecekleri belirtilmiştir. Bu şartlara uymayan evlilikleri fasit nikâh saymıştır.59 Ayrıca sarhoşluk ve ikrah durumunda da yapılan evlilikleri bu kapsamda değerlendirilmiştir.60 Evlenme Engellerinin Bulunması: Evlenecek taraflar arasında kan, süt veya akit sebebi ile akrabalığın bulunması.61 Ayrıca kadının iddet bekliyor olması veya kadının putperest olması da engeldir.62 Bu durumlarda derhal evlilik akdi sonlandırılır. Velinin Evliliğe Rıza Göstermemesi: Şafii, Maliki ve Hanbelî İslam Hukukçularının çoğuna göre genç kız velisinin rızası olmadan evlenemez63 Nikah Akdinin Şartlarının Yerine Getirilmemesi: İslam hukukçuları, nikâh akdinin geçerli olabilmesi için tarafların birbirlerini eş olarak kabul ettiklerini gösteren İcap – Kabulü ve iki şahidin bulunmasını şart görmüşlerdir.64 İşte yukarıda belirtilen sebeplerle mahkeme bir evliliği sonlandırabilir. İkincisi Kadının Gerekçe Göstererek Boşanma Talep Etmesi: İslam hukukunda, bazı sebeplerin bulunması halinde, kadının mahkemeye müracaat ederek, boşanma davası açabileceği benimsenmiştir. Çünkü boşanma hakkına sahip olma açısından kadın ile erkek eşit görülmüştür. İşte bu durum, İslam’ın ortaçağ karanlığındaki kadına sağladığı en önemli haklardan biridir. İslam hukukunun klasik döneminde geçmişsizlik sebebiyle mahkemenin boşanmaya yetkili olduğunu kabul edenler bile, huzursuzluk kaynağının kadın olması halinde, ancak kadının alacağı mihri almaması veya geri ödemesi ya da iddet nafakasını kaybetmesine hükmederek boşanmaya karar verilebileceğine hükmedilmiş, yani kocasından alacağı şeyler dışında kadına tazminat ödeme yükümlülüğü getirilmemiştir. Hazırlandığı halde daha sonradan uygulamaya geçirilememiş olunan 1924 Tarihli Aile Hukuku Kararnamesi Tasarısında bu durumda ki kadına evlilik dolayısıyla kocasından aldığı mali haklar dışında kocaya ödenmek üzere fazladan bir tazminat cezası ön görülebileceği benimsenmiştir. 65 Kadını kocasının zulmüne ve haksız baskısına karşı korumayı, kendisi için çekilmez bir hal almış evlilik bağından kadını kurtarmayı ve bu konuda hâkimi de devreye sokarak, makul bir çözümü hedef alan İslami görüş, gerçekten çağdaş kanunları bile geride bırakan bir 57 1917 Tarihli AHK, (aile hukuku kararnamesi) md. 77. 58 AHK, md. 5, 6. 59 AHK, md. 52. 60 Muhsin Koçak (1991). Ehliyete Tesir Açısından sarhoşluk, OMÜİF, V, 99-119. 61 Bkz Nisa, 4, 22; Mevsılî, III, 105 : Zuhaylî; IX, 104. 62 Nisa, 4, 24; Mümtehine, 60, 10; Zuhaylî, IX, 142. 63 Şirbînî, III, 147; İbn Rüşd, II, 11; Zuhaylî; IX, 153. 64 Mevsılî, III, 104; Şirbînî, III, 144; AHK., md. 34. 65 Bkz. 1924 Tarihli AHKT., md. 124. - 350 - yaklaşımdır. 66 Ne var ki mahkemeye müracaat sebepleri naslarda açıkça belirtilmediğinden, İslam hukuk ekolleri içinde bu konuda bihayli farklı içtihatlar oluşmuştur.67 Hanefi mezhebi hukukçuları kadının boşanma davası açma sebeplerini oldukça sınırlı tutarken 68 diğer mezhepler daha geniş tutmuştur.69 Bu nedenle Hanefi mezhebinin yaygın olduğu İslam toplumlarında bu tür sıkıntılar özellikle Maliki mezhebinin görüşü tercih edilmiştir.70 Dolaysıyla eşlerden her biri diğerine zarar vermeye başlamışsa ve birbirlerine karşı sorumluluklarını yerine getiremiyorsa, evde hedeflen mutluluk yerine ızdırap ve mutsuzluk hâkim oluyorsa eşlerden her biri gerekçesini ortaya koyarak mahkemeye müracaat edebilir. Kadının boşanma davası açma sebeplerini özel ve genel sebepler başlığı altında ele alınabilir. Özel Sebepler Kadının boşanma talebi esnasında ispatlayabileceği sebeplerle mahkemeye müracaat edebilmesidir. Bunları şu başlıklarla sıralayabiliriz. Kocanın Kusurlu Olması: Kadın, kocasında buluna cinsel yetersizlik veya kusurlar sebebiyle boşanma talebiyle mahkemeye başvurabilir. Bu kusurlara; erkeğin iktidarsız oluşu, husyelerinin alınmış oluşu, cinsel organının kesik ve hastalıklı oluşu, cinsiyetinin belirlenemiyor oluşu gibi örnekler verilebilir.71 Ancak bu kusurların önceden kadın tarafından bilinmiyor olması veya evlilik yaşamı içerisinde oluşmuş olmasını şart koşan İslam hukukçuları da olmuştur.72 İmam-ı Muhammed’in de aralarında bulunduğu birçok âlim yukarıdaki kusarlara ek olarak, alaca hastalığı, karalık ve kelliği de kusur olarak saymışlardır.73 Kocanın Hastalıklı Olması: Kadın kocasında bulunan akıl hastalığı, cüzzam gibi ciddi ortak yaşamı ve sağlığı ciddi manada engelleyen hastalıklar sebebiyle boşanma davası açabilir. Bu görüş Ebu Hanife ve Ebu Yusuf’un haricinde74 Hanefilerden imam Muhammed’in de aralarında bulunduğu cumhurun görüşüdür75. 1924 Tarihli Aile Hukuku Tasarısı da bu görüşü benimsemiştir76. Bu maddede boşanma sebebi olan hastalığın “ Hayati tehlike” oluşturması temel alınmıştır. Kocanın Nafaka Temin Edememesi; İslam da aile reisi olan koca77 örfe uygun olarak eşinin nafakasını temin etmekle hükümlüdür78 kadın, nafaka sorumluluğunu yerine getirmeyen kocası hakkında boşanma davası açabilir.79 Mehir, kocanın eşine nikâh akdinin gereği olarak ödemesi gereken mali haklardandır. Akit esnasında nevi ve miktarı belirlenmiş olan mihire “el-mihru’l-müsemma” denir ve bağlayıcıdır. Akit esnasında mihirin nevi ve miktarı belirtilmemişse80 koca, fıkıh literatüründe 66 Kudûrî, Ebû Hüseyin Ahmet b. Muhammed (t.y.). el-Muhtasar, İstanbul Dersaadet, III, 25; İbnü’l Hümâm, IV, 128, 129. 67 Ali Bardakoğlu (1998). İslam Hukukunda Boşama Yetkisi, Bu Yetkinin Sınırlandırılması Ve Devri” 1. Ulusal Kadın ve aile Sempozyumunda Tebliğ, Konya, s.12; Dalgın, s.179. 68 Kudûrî, III, 25; İbni’ Hümâm, IV, 128, 129. 69 İbn Rüşd, II, 61-66; Muhammed b. Abdillah Huraşî (t.y.). Şerhu Muhtasarı Seydi Halil, Beyrut, III, 235. 70 M. Akif Aydın (t.y.). İslam ve Osmanlı Aile Hukuku, MÜİF yayınları, İstanbul, s.23. 71 Kudûrî, III, 25; Meğınani, II, 27; İbn Rüşd, II, 62; Zuhaylî, IX, 406. 72 Huraşî, III, 235. 73 Huraşî, III, 238; Zuhaylî, IX, 407. 74 Kudûrî, III, 25; İbnü'l-Hümâm, III, 313; Şirbînî, III, 202 Zuhaylî, IX, 406. 75 Kudûrî, III, 25; Zuhaylî, IX, 406. 76 AHK:, md. 122. 77 Nisa, 4/34. 78 Bakara, 2/233; İbni Mâce, Nikah, 3; İbni Kudâme; IX, 230. 79 İbni Kudâme; IX, 246; Hamdi Döndüren (1983). Delilleriyle İslam Hukuku, İstanbul, s. 395. 80 Fıkıh literatüründe mehirden söz edilmeden akdedilen nikaha “nikahü’t-tefvîz” kadına ise “müfevveda” tabiri kullanılmaktadır. - 351 - “mihri misil” olarak ifade edilen ortalama bir miktarı ödemekle yükümlüdür. Bir kadının boşanması durumunda onun şer’an hakkı olan mihrinin verilmesi ve onun geri alınmaması esastır. Ayette şöyle buyrulmaktadır: “ “Ey iman edenler! Kadınları zorla miras (olarak) almanız sizin için helal olmaz. Açıkça bir edepsizlik yapmaları (durumu)81 müstesna olmak üzere, onlara (mehir ve nafaka kabilinden) verdiğiniz şeylerden bir kısmını götürmek (haksız yere geri almak) için onları sıkıştırmayın.”82 Ancak, Hanefi hukukçuları ekonomik sebepler yüzünden kadının kocasını mahkemeye vermesini çok uygun bulmamışlardır. Bunu Bakara suresindeki “Eğer borçlu darlık içindeyse ona ödeme kolaylığına kadar bir süre tanıyın. Ve bu gibi borçlulara alacağınızı bağışlayıp sadaka yapmanız sizin için eğer bilirseniz daha hayırlıdır” 83 ayete bağlamışlardır Maddi imkânsızlık içinde bulunan borçluya mühlet verilmesini önerdiğini, dolayısıyla kadının kocasına boşanma davası açmak değil kocasının ekonomik sıkıntılarına sabrederek bir müddet mühlet vermesi gereğini vurgulamışlardır. Aile hukuku kararnamesi konuyu Ebu Hanife’nin görüşü doğrultusunda düzenlemiştir.84 Ancak günümüz İslam hukukçuları aksini savurmuş ve bakara süresindeki “ Kadınları boşadığınızda iddetlerini bitirdiklerinde onları ya iyilikle tutun ya da güzellikle salıverin. Yoksa haklarına tecavüz için zararlarına olarak onları tutmayın…” 85 ayeti esas alarak kadınlara eziyet ederek zorla elde tutmayı yasaklamış, bunu iyilikle tutup iyilikle salıverme ilkesine aykırı bulmuşlardır. Bu görüş islam hukukçularının çoğuna aittir.86Bu durumda da nafaka temin edemeyen kocayı, kadın mahkemeye müracaat ederek boşanma davası açabilir. Kocanın Kaybolması: Kocanın yeri ve hayatta olup olmadığı bilinmeyen kimseye kayıp (mefkud) yeri belli olduğu halde eve gelmeyene (kayıp) denir.87 İslam hukukçuları kayıp veya gaip olan kocayı eşi mahkemeye vererek boşayabileceğini kabul etmişler ancak kayıp süreleri konusunda farklı görüşler ilere sürmüşlerdir. Bu konuda Malikiler dört yıl88 Hanefi ve Şafiler kaybolmuş kocanın emsalleri ölünceye kadar beklenilmesi gereğini ve akranları yok olunca kadının boş sayılabileceğini savunmuşlardır.89 Hanbeliler ise; koca hakkında kuvvetli ihtimal ölüm ise dört yıl, aksi takdirde ömür boyu bekleneceği belirtilmiştir.90 1924 Tarihli Aile Hukuku Kanunu Tasarısı, kayıp koca hakkındaki sürenin tayinini hâkimin kararına bırakılmıştır.91 Yine bu tasarıda kaybolan kocayla ilgili davaların üç ile dört yıl içerisinde karara bağlanmasını öngörür.92 Ebu Hanife ve Şafii kocanın evi terk etmesi; kadının kocasını boşama davası açma sebebi değildir. Ancak kadının maddi mağduriyeti giderilmeye çalışılır, 93demişlerdir. Aile hukuku kararnamesinde ise şer’i hukuki bir özre dayanmayarak evi terk eden kocanın kadın tarafından boşanabileceği belirtilmiş. Ancak hâkimin karar vermesinden önce 81 Ayette geçen ve bizim “açık bir edepsizlik” şeklinde çevirdiğimiz “fahişetün mübeyyine” kelimesi müşterek bir lafızdır. Bu sebeple, kocanın mehrini geri almasının meşruluğuna temel teşkil eden bu ifade ile tam olarak neyin kastedildiği hususunda alimler ihtilaf etmişlerdir. Sahabeden İbn Abbas ve İbn Mesud, tabiundan Dahhak ve Katade mezkür ifadeyi buğuz ve baş kaldırı olarak tefsir etmişlerdir. (Bkz. Kurtubî, Cami’, V, 63.) Ebû Kılabe ve Hasan elBasri, Zina olarak tefsir etmişler. İbn Rüşd, Bidaye, II, 57. 82 Nisa, 4/19. 83 Bakara, 2/280. 84 AHK., md. 96; Dalgın, s.184. 85 Bakara, 2/231. 86 İbn Rüşd II, 63; İbni Kudâme, IX, 244; Şirbînî, III, 442, 446. 87 Huraşî, III, 238Erdoğan, s.283; Cin, Halil, Akgündüz, Ahmet, Türk Hukuk Tarihi, Konya 1989, II, 10; Döndüren, s. 395. 88 Merğınani, II, 181Huraşî, IV, 149; İbn Rüşd, II, 63; Merğınani, II, 181. 89 Merğınani, II, 182; İbn Rüşd, II, 64. 90 İbni Kudâme; IX, 246; Karaman, I, 316. 91 AHKT, (aile hukukukanunu tasarısı), md. 78. 92 AHKT, md. 78. 93 Kudûrî, III, 96; Şirbînî, III, 442; Zuhaylî, IX, 416; Karaman, I, 316. - 352 - terkin üzerinden bir yıl geçmesi ve dava açıldıktan sonra hâkimin evine gelmeyen erkeğe altı ay içerisinde eve dönme çağrısı yapmasına aksi takdirde kadının talebi doğrultusunda hüküm vermeyi önerir.94 Kocanın Hapse Girmesi: Kocanın herhangi bir sebeple hapse girmesi hanımına boşanma davası açma hakkı verir. Ancak bu konuda değişik görüşler vardır. İslam hukukçularının çoğu hapis süresine bakmaksızın kadının bu sebeple boşama davası açamayacağı görüşündedir95. Ancak malikiler üç veya dört yıldan daha fazla süreyle hapse mahkûm edilen kocaya dava açılabileceği görüşündedir.96 Aile hukuku kararnamesinde bu konuyla ilgili açık madde olmamakla beraber 1924 tarihli tasarıda eşin onur, şeref ve yüz kızartıcı bir suçtan dolayı mahkûm edilmesi durumunda kadın mahkemeye müracaat edebileceği ifade edilir. 97 Kocanın, Hanımını Öldürmeye Azmetmesi: 1924 Tarihli Aile Hukuku Kanunu Tasarısında boşanma sebebi olarak yer almıştır.98 Bu durum, bir kadının, kocasından ayrılmak istemesi konusunda tüm insanların makul karşılayacağı bir sebeptir. Kocanın Karısını Kandırması ve Aldatması: Erkek, evleneceği kıza şahsı kişiliği, mesleği, sosyal konumu, ekonomik durumu, aile yapısı gibi konularda yanlış bilgi verip, o şekilde evlendiğinde hanımı daha sonra bu bilgilerin yanlışlığını öğrenirse ve ispat ederse boşanma davası açabilir. 99Ayrıca evlilik esnasında eşin zina etmesi, gayri meşru ilişkilerde bulunması kadına dava açma hakkı doğurur.100 Ayrıca erkek evli olduğu halde bunu gizleyerek bir kadınla evlenirse o kadın dilerse boşanma davası açabilir. 101 Kocanın Mihri Ödememesi: Kur’an da ki “Nikâhladığınız kadınların mihirlerini seve seve verin.” 102 ; “o halde onlardan hangisi ile faydalandınız ise mihirlerini kendilerine farz olarak verin”103 ayetleri gereği erkek eşine mihir/mehir vermek zorundadır. Erkek eşi ile arasındaki mihir sözleşmesine uymak zorundadır. Kocası süresinde mihrini ödemezse kadın boşanma davası açabilir. Ancak hâkim kocaya ödemesi için bir yıl süre tanır. Tanınan müddet dolduğu halde koca mihri ödememişse hâkim kocayı boşar. Bu görüş İslam hukukçularının çoğuna aittir. 104 Kocanın, Eşi Üzerine Onun Haberi Olmadan Evlenmesi: İlk dönem İslam hukukçuları evlilik akdi esnasında, kadın üzerine evlenilmemesini şart koşarsa kocanın bu şarta uyması gerektiğini ileri sürmüşlerdir. 105 Son dönem İslam hukukçuları da kadının haberi olmaksızın üzerine yeni bir evlilik yapılması durumunda kadının boşanma davası açabileceğini kabul etmiştir.106 Genel Sebepler 94 AHKT, md. 77. 95 Zuhaylî, IX, 416; Zekiyüddin Şaban (1993). El-Ahvalü’ş Şer’ıyye li’l Ahvali’ş Şahsiyye, Bingazi, s., 499. 96 Zuhaylî, IX, 416; Zekiyüddin Şaban, s., 479, 500. 97 AHKT, md. 80. 98 AHKT, md. 81. 99 Kudûrî, III, 12; Meğınani, I, 201; AHKT, md. 48. 100 Aktan bunun lian olduğu görüşündedir. Bkz. Kur’ana Göre Boşanma Prosedürü Aktan (1998). 1. Ulusal Kadın ve aile Sempozyumunda Tebliğ, Konya, s.12. 101 AHKT, md. 83. 102 Nisa, 4/4. 103 Nisa, 4/24. 104 İbn Rüşd, II, 63; Zuhaylî, IX, 221; Zekiyüddin Şaban, s., 275. 105 İbni Kudâme, VII, 488; AHKT, md. 83. 106 Muhammed şerif, el-Alim (1996). Nazarriyyetü’s Siyasiyeti’ş Şer’iyye ve’d-Davâbıd ve’d Tatbikad, Bingazi, s.172. - 353 - Şiddetli Geçimsizlik: Bu kapsamda eşler arasında karşılıklı darp, küfür, hakaret, onur kırıcı davranışlar Allah’ın haram ettiği şeyleri yapmaya zorlama gibi eylemler söz konusudur. Kur’an ve sünnette eşler arasında oluşan geçimsizliklerin huzura kavuşturulması için birçok tavsiyeler vardır.107 O ayetlere göre akrabaların tarafların mutluluğu, çocukların korunması ve sıcak yuvanın devamı için arabuluculuk yapılabileceği belirtilmiştir. Ancak sosyal hayatın değiştiği bu son asırlarda mahkemenin de ailevi problemlerde müdahil olmasının kuran ve sünnete uygun olduğu kabul edilmiştir. 108 SONUÇ Boşanma, nikâh akdinin bozulmasıdır. Nikâh akdi, evlenecek olan kadın ve erkeğin ortak rızasıyla olmasına rağmen boşanma çok çeşitli şekillerde gerçekleşebilmektedir. İslam’a göre boşanma; ailevi problemlerden kurtulabilmek için başvurulabilecek en son çıkış yoludur. İki tarafın rızasıyla boşanma mümkün olduğu gibi bazen de tek taraflı iradeyle de olabilir. Çünkü boşanma genelde bir zaruret sonucu oluşur. Boşanma yetkisi İslam da prensip olarak ilk etapta kocaya verilse de İslam, kadını ve asli mutluğun temel hak ve hürriyetlerin korunması için gerektiğinde gerekçeler göstermesi halinde kadına da bu hakkı çeşitli yöntemlerle vermiştir. İslam’ın kadına verdiği bu hakların asırlar öncesinden verilmiş olduğunu da hesaba katarsak İslam’ın ne kadar ileri görüşlü ve çağdaş bir din olduğu ve asırlarca tazeliğini koruduğu ayrıca ortaya çıkar. Bu araştırma, erkek egemen anlayışının bir tezahürü olarak klasik ve modern çalışmaların bir kısmında boşama yetkisinin erkekte olduğu ön kabulüne karsı, bilimsel veriler ışığında yeni bir perspektif kazandırma gayreti gütmektedir. Konu işlenirken tarafsız bir bakış açısıyla değerlendirilmiş, kamuoyunun yanlış bilgilendirilmesine dayalı olan “boşamanın erkeğe hasredildiği” anlayışının izaha muhtaç olduğu delillendirilmeye çalışılmıştır. Araştırma aynı zamanda İslam hukuku sahasında müstakil bir çalışma olması açısından alana katkı sağladığını düşünmekteyiz. Bu çalışmada özellikle popülist yaklaşımlardan özenle kaçınılmıştır. Boşanma konusunda yetki, kadınla erkek arasında eşittir. Ancak kadın, bu hakkını kullanırken kocasının haklarını da çiğnememelidir. Boşanma talebinde makul sebepler hukuki gerekçeler öne sürmelidir. KAYNAKÇA AHMED FERRAC, Hüseyin (1991). Ahkâmu'l-Üsratü fi'l-İslâm, Beyrut. AKTAN, Hamza (1998). Kur’ana Göre Boşanma Prosedürü, 1. Ulusal Kadın ve aile Sempozyumunda Tebliğ, Konya (1998). AYDIN, M. Akif (t.y.). İslam ve Osmanlı Aile Hukuku, MÜİF yayınları. AYNÎ, Ebu Muhammed Bedruddin Mahmut b. Ahmet (t.y.). Umdetü’l-Kâri Şerhu Sahîhu’l Buhâri, Beyrut. BARDAKOĞLU, Ali (1998). İslam Hukukunda Boşama Yetkisi, Bu Yetkinin Sınırlandırılması ve Devri” 1. Ulusal Kadın ve aile Sempozyumunda Tebliğ, Konya. BEYHÂKİ, Ebu Bekir Ahmet b. Hüseyin, t.y. es-Sünenü’ Kübrâ, Beyrut. BİLMEN, Ömer Nasuhi (1988). Hukuku İslâmiyye ve Istılahatı Fıkhiyye Kamusu, İstanbul. BUHÂRİ, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmail (1998). Sahihu'l-Buhâri, İstanbul. CASSAS, Ebu Bekir Ahmet b Ali Er-Râzi (1998). Ahkâmu’l-Kur’ân, Beyrut. CİN, Halil – Akgündüz (1989). Ahmet, Türk Hukuk Tarihi, Konya. 107 Kur’anda ki tavsiyeler için bkz. Nisa, 4/4, 34, 128; Aktan, s.12. 108 Zuhaylî, IX, 414. - 354 - DÂRAKUTNÎ, Ali b Ömer (1966). es-Sünen, Kahire. DOĞANAY, Ekrem (t.y.). İslam’da Talakın Hükmü ve Hikmetleri, İstanbul: Gonca yayınevi. DÖNDÜREN, Hamdi (t.y.). Delilleriyle Aile İlmihali, İstanbul: Erkam yayınları. …………… 1998. Delilleriyle İslam Hukuku, İstanbul: Erkam yayınları EBÛ BEKR Muhammed b. İbrahim, (t.y.). el-İşrâf alâ mezahibi’l-‘ulema, tah, Ebû Hammad Sağir Ahmed el-Ensari, Daru’l-Medine lit’tıba’a ve’n-neşr. EBÛ DÂVUT, Süleyman b. Eş'as es-Sicistani (t.y.). Sünen-i Ebî Dâvud, Beyrut. EBÛ ZEHRA (t.y.). el-Ahvalü’ş Şahsiyye, Kahire. EBÛ ZEHRA Muhammed(t.y.). el‐Ahvâlü’ş‐Şahsiyye, Darü’l‐fikri’l‐arabî. ELMALILI, M. Hamdi Yazır (t.y.). Hak Dini Kur’an Dili, İstanbul. ERDOĞAN, Mehmet (1998). Fıkıh ve Hukuk Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Rağbet yayınları. FÎRÛZÂBÂDÎ, Mecdüddin Muhammed (1987). el-Kamusu'l-Muhit, Beyrut. HURAŞÎ, Muhammed b. Abdillah, (t.y.). Şerhu Muhtasarı Seydi Halil, Beyrut. İBN ABİDİN, Muhammed b. Emin b. Ömer, (t.y.). Hâşiyetü Reddü'l-Muhtar ale'd-Dürri'l-Muhtar, Beyrut. İBN HAZM, Ebû Muhammed b. Ahmed b. Saad b. Hazm (1970). el-Muhallâ, Mısır. İBN KAYYIM EL-CEVZİYYE (1979). Zâdü'l-Meâd, Kuveyt. İBNİ KESİR, Ebi’l Feda el-Hafız (1992). Tefsîru’l Kur’ânı’l-Azîm, Beyrut. İBN KUDÂME, Muvaffaku’d-din Ebu Muhammed Abdullah b. Ahmed (1972). el-Muğnî, Beyrut. İBN MANZUR, Cemaluddin Muhammed b. Mukerrem (1990). Lisânü'l-Arab, Beyrut. İBNU’L ARABÎ, Ebu Bekir Muhammed b. Abdillah, (t.y.). Ahkamu’l Kur’an. İBNÜ'L-HÜMAM, Kemaluddin Mumammed b. Abdulvahid b. Abdulhamid es-Sivasi, (t.y.). Şerhu Fethu'l-Kadir, Beyrut. KARAMAN, Hayreddin (1998). Mukayeseli İslâm Hukuku, İstanbul, 1992. KARAMAN, Hayreddin-Topaloğlu, Bekir (1982). Yeni Kamus, İstanbul, t-l-k mad. KASÂNÎ, Alauddin Ebu Bekr, b. Mes'ud, (t.y.). Bedai'u-Sanai fi Tertibi'ş-Şerai, Beyrut. KIRBAŞOĞLU, Mehmet Hayri (1998). Kadın Konusu








Osmanpaşa Caddesi. Kavukçu İşhanı Kat: 3 No: 308 Tel: (346) 221 41 50- 221 41 51 SİVAS - 1993 KEMALEDDİN İBN-İ RÜMAM'IN HA YA Tl, ESERLERİ VE İLMİ KİŞİLİGİ İBNU'L HÜHAM'IN İLMİ ve FIKHİ YÖNÜ Aslen Sivas'lı olan İbnü'l-Hümam, h. 790 m. 1388'de babası İskenderiye'de kadı iken doğmuştur. Tahsil çağına. geldikten sonra, bir ilim adamı için gerekli olan alet ilimlerini bası ile, zamanının ünlü bilginlerinden okumuş ve belli bir seviyeye gelmiştir. Bundan sonra şer'i ilimierin temelini oluşturan; tefsir, hadis, fıkıh, kelam, ~asavvuf ve benzeri ilimleri ayrı ayrı üstadlardan tahsil etmiştir. Mesela, Kariü'l-hidaye diye bilinen Ebu Siracüddin Ömer b. Ali'den (ö. 829/1426), ·Hanefi mezhebinin en önemli kaynaklarından biri olan, Merğinani'nin (ö. 593/1197) "el-Hidaye" isimli eserini, bir başka ifade ile füru fıkıh okumuştur. Ayrıca elCemalu'l-Humeydi'den (ö.? 1 ?) Arapça, elBisati'den (ö. 842 1 1438) usill,İbnü'l-Iraki diye bilinen Ebu Züra Ahmed b. Abdurrahim'den (ö. 826 1 1423) hadis, el-Havafi (Havati)den (ö. ? 1 ?) tasavvuf, ezZeratini'den (ö. ? 1 ?) kıraat okumuş ve el- (*) Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Öğretim Üyesi Doç. Dr. Mehmet ŞENER (*) Cemalü'l-Hanbeli (ö. ? 1 ?) ile eş-Şemsü'şŞami'den (ö. ? 1 ?) hadis dinlemiştir. Adı geçen ilim dallarından belli bir seviyeye geldiğini gören el-Meraği (ö. ? 1 ?), İbnu Zahira (ö. ? 1 ?) Rukıyyetü'l-Medeniyye (ö. ? 1 ?) gibi, zamanının alimleri, ibnü'l-Hümam'a (ö. 861 1 1456) icazet vermişlerdir. İlmi derecesinin üstünlüğü sebebiyle akranlarını geride bırakmış ve zamanının ilimlerinde onları geçmiştir. Tahsil dönemini bitirip, tedris dönemine başlayan İbnü'l-Hümam, artık uğrunda ömür tükettiği ilim ve İrfanını ya yına ya, birçok ilim halkaları oluşturarak avam ve havassa dersler vermeye başlamış, daha da önemlisi; Eşrefiyye, Mansuririyye ve özellikle Şeyhuniyye gibi devrin meşhur medreselerinde, müderrislik hatta baş müderrislik (meşihat) yaparak ilim adamı yetiştirme gayreti içine girmiştir.İbnü'l-Hümam, tefsir, hadis, fıkıh, kelam, usul, nahiv, bedi, beyan, meani tasavvuf ve mlisikı gibi ilim dallarında KEMALEDDİN İBN-İ HÜMAM'IN HA YA Tl, ESERLERİ VE İLMİ KİŞİLİGİ haklı olarak allame ünvanını kazanan bir imam, münazaracı, cedelci ve muhakkık bir alimdir. Şer'i ilimlerde imam ve müctehid kabul edilen lbnu'l-Hümam, "aklın çözebileceği ictihadi, başka bir ifade ile eabbüdi olmayan konularda kimseye tabi olmam, taklit etmem" diyerek, bu konularda zamanın otoritesi olduğunu dolaylı olarak vurgulamak istemiştir. Yukarıda da belirttiğimiz gibi, lbnü'lHümam, tasavvufi yönü olan bir alimdir. Bu bakımdan o, zaman zaman uzelete çekilip; ilim, tefekkür ve ibadetle meşgul olurdu. Bu durumu yakından izleyen tasavvuf ve tarikat erbabı onun bundan vazgeçip, insanların kenisine yani ilim ve irfanına ihtiyacı olduğunu ileri sürerek, ilim tedrisine devam etmesini istemişlerdir. lbnü'l-Hümam, fetva vermenin mesuliyetli bir görev olduğunu düşünerek ömründe kısa bir süre fetva ile meşgul olmuş, sonra bundan tamaın_en vazgeçmiş tir. <ı ı Bu kısa biyografik bilgiden sonra, ilim . çevrelerinin onunla ilgili takdirkar sözleri ile; hukUki yönünü aksettirecek bazı fıkhi görüşlerine temas edelim. Seyyid Beğ (ö. 1924), İslam Hukuk Usulü dalında kaleme aldığı "el-Medhal" isimli kıymetli eserinde lbnü'l-Hümam için şu cümlelere yer verir : "lbnü'l-Hümam, usul ve füruda imam; tefsir, hadis ve bilcümle şer'i ve edebi ilimlerde herkesin başvurabileceği canlı bir kaynak ve Hanefi mezhebinin son müctehidlerindendir." Özellikle şu cümlesi önem taşımaktadır : "Zaman bakımından çok geride olduğu halde, ilim yönünden çok ileri gitmiş bir kimsedir. "Birçok alimin itiraf edip, şahet olduklan gibi, o, ictihad rütbesini kazanmış bir alimdir. Fıkıh Usulüne ait "Tahrir" adlı eseri; "Hidaye" şerhlerinin en önemlilerinden biri olan "Fethu'Kadir'' isimli şerhi ve kelam ve tevhide ait "elMüsayere" adlı eseri gerçekten müctehidane yazılmış ölmez eserlerindendir. <ıı Bazı alimler, özellikle fıkıh alimlerinin derecelerini, ilmi seviyelerini göstermek amacıyla yazılan "tabakat" yazarlan lbnü'lHümam'ın 'ashab-ı tercih'den yani, mezhep içinde aym konuda rivayet edilen farklı rivayet ve görüşlerden birini diğerine tercih edebilen<3ı fakihlerden sayıyorlar ise de, konunun esasını araştırıp, gerçeği tesbit etmek isteyen ilim adamları, lbnü'l-Hümam'ın ictihad derecesine, bir başka ifade ile "meselede müctehid" derecesine ulaştığını ileri sürüyorlar ki, yukarıda isimlerini zikrettiğimiz ve ilmi usullere dayanarak, mezhep taassubundan uzak bir tarzda yazılmış eserleri de bunu göstermektedir ı. Nitekim, çağdaşlarından el-Burhan el-Enbasi (ö.? 1 ?) nin hakkında: "Eğer kendisinden dinf konularla ilgili bir takım deliller istersen, bunu ondan başka kimse yerine · getiremez."



--... ·.:- ·.· .. · .. ·.-... · .. · .. ·.· .·.·.·> .. · ... -.... ·- .. ·--:-:- .. -.·.-:-· .-:-.-·.··--:.:--:.-.:.

·•••••••·•• ••••••• IJiyogr~fi: ı9~9·· ~ılı~d~• si+ .·. vas'ın ft{erkez;e bağlı .Saklı · kiJyUtıde ) doğdu.1960!filında tahsil-i ilim için< fi;tanbuhıgeldi.1963'te.Selint Sırri

•.•·•Tai'can iikc6kulu;ndaitt1971'tfis- fanbulfmam~Hatip Q~ulu'ndanf •

•··•·· l975'te IstanbıtLYaksek l!ıldiıı Ens~ ··.

····• titflsU'den mezıMoldu Ayrıcl:ilJzel <

· olarak dini ilinilef iJğreninii g{Jtda,

·istanbul.•f>efaf(iJij tis~si'ndeikiyıl.·•···

•·• (1975~19 77)pin Bilgisi. ve Ahlak

Aersleri'Cie ingiliz.cf lJ$fettııetıUğ(

.... yaptı.1977 yılında Istanbul Yflk$ek ..... isU1tn EnstitiJsa~nd:e Arapça as~s@.).

• tıı otıtu. 1!}83 'te. (' ltiJam Birgivi ile

4-.rtıpçiı Jedi'isıUıtidaki Y.eti '' tıdlı

•·•·•teziyle••· ''lldhiyat Doktoru" flnvatıı •••

•••\ nıaJdt .. Aıffiı yılın y~aylqrmda tıi{\

> nus'tabuluntın 1Jurgiba YaşayıJ1f

<Diller tnstitasa.'ndekiArtıpçll kur'" Sıintı iştfri:ıket 'i. Enstitil'den arapçtı . iJğretimiylidlgili. serlifikil aldi.l)iJ-< 1Jaştei<ahire de •· branş.tyıe ilgili·.

< tıi'aştırmaitıtda ·•· bulutidu/ 1984Ye>

Yrd, Doç. Oltiu. Halen M. Q. italıiya{

\ FakUltesi'nde Arap Dili 8ilinipaıı •·•• ·

BaŞkaiii oltıfak iJğretim • Uyetiği giJ.

•. revine devam ettııektet1ir. Te'lif ye ·· ·.• . tetceme olmak iizere yayıni~ttMı~

. .j<ltap y~ 1Jfl!ktıle~(!rj V.lfttt':i"' · · · · · ·· · · · .·.·

(790-861H/1388-1457M)

El Hümam kelimesi sözlükle

(Asil, yiğit, cömert ki~i, arslan manalarına gelir. Buna göre terkibin manası (Asil, yiğit, cömert ki~inin oğlu)

demek olur.

Asıl adı Muhammed'dir. Babasının adı Abdülvahid; dedesinin ise

Abdülhamid'dir.

Babasının dedesi ise Mesı1d

adında bir kimsedir. Bu yüzden

arapça biyoğrafi kitaplarında künyesi Muhammed b. Abdülvahid b.

Abdülhamid b. Mesud es-Sivasi diye zikredilir.

Lakabı Kemaleddin olan alimimiz islam hukuku (Fıkıh) ve hukuk

metodolojisi (usulü'l Fıkıh) ilimlerinde islam bilginleri arasında haklı

bir ~hrete sahiptir. 790/1388'de babasının görevde bulunduğu İskenderiyye (Mısır)'da dünyaya gelmi~

861/1459 yılı Ramazan ayının yedisinde Cum'a günü Kahire'de vefat

olarak iki kısıma ayrılır:

1- Ulum-ı aliyye (yüksek ilimierin anla~ılabilmesine yardımcı ve

vasıla kabul edilen alet ilimleri), Lügat, Sarf, Nahiv (Arab dili, Morfoloji

ve Sentaks ı), Bedi, Beyan, Meani,

Hat (yazı), Aruz Mantık ve Kardu'~ir

gibi ilimler.

2- Ulum ı aliye: Tefsir, Usul-i

Hadis, Kelam ve bunlara bağlı diğer

ilimler. İ~te İbnu'l-Hümam bütün bu

ilimleri iyi bir ~ekilde o kumu~, y~ıtarını geçmi~ ve büyük bir alim olmu~tur. Kendisi Hanefi mezhebine

ait fıkıh kitabı han el-Hidaye'ye yazdığı ~erhte, müellife kadar varan hocal ar zincirini (ilimde senet, ilmi

sülale) ~öyle zikreder: "Ben (el-hidaye) kitabının tamamını, (hicri) 818

veya 819 yılında, Kariü'l-Hidaye diye me!jhur olan efendim e!j-!jeyh, elimam, müctehitlerin bakıyesi, sağlam (hadis) hatızlarının halefi Siraceddin Ömer b.Ali ei-Kinani'den

okudum. Allah onu rahmetiyle kuKEMALEDDİN İBN-İ HÜMAM

e's- SİVASİ

Yrd. Doç. Dr.

Ahmet Turan ARSLAN

sivas/6

etmi!jlir. O günün ikindisinde cenaze namazı kılınrnı!j, cenaze namazını

Kadı İbn-i Deyri kıldırmış, Memluk

Sultanı ile birlikte diğer devlet erkanı da cenazesinde hazır bulunmuş

tur. Na'!jı, günümüzde Besatın denilen yere giderken Imam Şafii türbe-

. sinin solunda bulunan Karafe'de

İbn- i Ataullah türbesi içine defnedilmi!jtir.

lbnu'I-Hümam'ın bab sı Abdulvahid vaktiyle Sivas kadısı idi.

Sonra Kahire'ye geldi. Orada Hanefi

mezhebine ait Kadı vekilliği görevine getirildi. Daha sonra lskenderiyye kadısı oldu. Orada Maliki mezhebi kadısının kızıyla evlendi. Bu evliliğinden tanıtmaya çalı!jtığımız alimimiz İbnu'I-Hümam dünyaya geldi:

O, ilk bilgileri babasından ve

doğduğu ~hrin alimlerinden öğrendi. Bilindiği gibi islami ilimler genel

~atsın ve cennetinin ortasına yerle!jtirsin. O da (el-Hidaye'yi) hocası ve

kitabın ~arihi olan seyyid e-limam

Celaleddin'den, o da hocası, el-ke!jf

ve't-Tahkik kitabının yazarı bulunan Alaeddin Abdulaziz f:l-Neccari'den, o da büyük alim, alimierin hocası Hahzuddin en-Nesefi'den, o da

hocası Şemseddin Muhammed b.Aii

b. Abdüsseıtar b. Muhammed elKerdesi'den o da Islam alimlerinin

hocası ve el-Hidaye kitabının yazarı

(el-Merginani)den okudu. İ!jte (bu)

zayıf kulun bu kitabı okumadaki

ilim yolu budur. Daha önce de onu

lskenderiye'de başından yaklaşık

olarak "Ni kahta vekillik" bahsine kadar Kadılkudat Cemaleddin el-Hamidi'den, ayrıca kitabın bir kısmını

da yine İskenderiye'de el-İskenderi

el-Hanefi diye tanınmı!j olan Zeynüddin'den okudum.

SIVASLI ALIMLER

Allah onların hepsine bol bol

rahmet eylesin! "lb l-Hümam'ın

!ahsili hakkında terceme-i hal kitaplannda ~u bilgiler yer alır. O Arap diline ait ilimleri Cemaleddin el-Hamidi'den öğrendi. Kariu'l-Hidaye'nin fıkıh ve usul derslerine devam etti ve ondan çok istifade etti.

EI-Bisati'den yine usul ve diğer ilimleri okudu. Muhibb b. Şahne

813/1410 yılında Kahire'ye dönünce

hocasıyla birlikte o da Haleb'e gitti.

lbnu Şahne ölünceye kadar orada

kaldı ve onun yanında öğrenimini

sürdürdü. Hadis ilmini Ebu Zer'a elIraki'den öğrendi. lbnu'I-Hümamın

ileri gelen kırk alimden icazet (diploma) aldıgı nakledilir. Tefsir tasavvuf, hadis, usul, fıkıh, nahiv, kelam,

mantık, musiki ilimlerinde çok iyi

yethili. Büyük bir alim oldu.

Hükümdarlar ve diğer devlet

adamları tarafından hizmet edilen

bir kimse oldu. Mısır'da Eşrefiyye,

Mansuriyye ve Şeyhuniyye medreselerinde müderrislik yaptı. Pek çok

talebe yetiştirdi.

Dört mezhebin alimleri ondan

ilim öğrendi. Hanefi alimlerinden

Takıyyüddin Şems, Zeynüddin lbni Kasım ve Seyfüddin, Şafii mezhebinden lbn-i Hıdır, Münavi ve Ververi, Maliki mezhebinden Ubade,

Tahir ve Karafi, Hanbeli mezhebinden de Cemal b. Hişaın ondan ilim

öğrenenlerden bir kısmıdır.

lbnu'l-Hümam, bilgileri sadece

nakleden bir müderris değildi: Bildiklerini naklederken !'ınal-i fikr

eden bir hoca idi. Meseleler hakkın

da kafa yorar, inceden ineeye araştırırdı. Bazı alimler onu ehl-i tercihten

sayarken, bir kısmı ınüctehid olduğunu söyler. Ma' kulatta (akılla anla-

~ılan bilgilerde) kimseyi taklit etmem, derdi. Akranmdan Burhanu'lEbnasi derki: "Dinin delillerini öğrenmek istedim. lbnu'l-Hüınam'dan

ba'ika memleket im izde bu işin hakkından gelen olmadı." "el-Fevaidu'lbehiyye fi teraciıni'I Hanefiyye" adlı

kitabın yazarı el-Lüknevi derki: "lbnu'l-Hümam'ın eserlerinin en

önemlisi olan Fe thu'I-Kadir'i başın

dan Kitabu'l-Vekale'ye kadar, Tahriru'l-Usul ve akaide ait el-Müsayere'yi, namaza ait Zadü'l-fakir kitaplarını ve "Sübhanellahi ve bihaındihi" sözünü gramlik yapısıyla ilgili

olan bir risalesini mütalea ettim.

Hepsi de başka yerlerde bulunmayan faydalı bilgileri ihtiva etmektedir. Eserlerinin çoğunda özellikle

"Fethu'l-Kadir"de mümkün olduğu

kadar insaf yolunu tutmu~ mezhep

taassubundan uzak durmu~tur."

lbnul Hümam, Haremeyn

(Mekke ve Medine) de mücavir olarak bulundu. O tasavvuf ehlinin kavuştuğu mezhebe ve makamlara

eri~miş, ke~fu kerameti görülmüş bir

alimdi. Bir müddet insanlardan

uzak yaşamayı tercih etti. Ancak

alimler kendisine yalvarıp "bu inzivaya son ver; insanlar senin ilmine

muhtaçtı " dediler.

O aynı zamanda çok mütevazi

bir kimseydi. Bir gün Alaeddin elBuhari'nin ilim meclisine geldi ve .

meclisin en arka tarafma oturdu. Bunun farkına varan Alaeddin yerinden kalkıp yaruna geldi ve "Efendim

sizin yeriniz burası değildir; buyrun

ba~ köşeye geçin, bu kadar tevazuya

gerek yoktur. Zira bizler senin derecen ile şeref duyarız. Meclislerde baş

köşeye leşrifini isteriz" dedi.

lbn'ul-Hümam, kıymetli eserler

yazmıştır. Onlardan bazıları şunlardır. 1) Fethu'I-Kadirli'l-acizi'l fakir:

Hanefi mezhebine ait el-Hidaye kitabını açıklamak üzere yazılını~ kıymetli bir kitaptır.lbnu'I-Hüınam bu

eserini, 829/1425 yılında talebelerine Hidaye'yi okulurken yazınaya

başladığını söyler. Kitabu'I-Vekale'ye kadar olan bu şerhin kalan kıs

mını Kadızade diye meşhur olan

Şemseddin Ahmet (988/1580) tamamlamış olup bir kaç başkası vardır. 2) et-Tahrir: Fıkıh Usul ilmine ait

olup talebesi Ib n Emir Hacc'ın yazdığı şerhiyle birlikte matbudur. 3) elMüsayera: Akaidle ilgili olan eser yine talebelerinden Kemal b.Ebi Şeri

fin yazdı ı ei-Müsamera adlı şerhiyle beraber tabedilmiştir. 4) Fevatihu'l-efkar fi şerhi Rameati'l-envar. 5)

Zadü'l-fakir. Namaza ait muhtasar

bir eserdir. 6) Şerhu' I- Bediu'n-nizam

libni's-sa'ati 7) "Subhanellahi ve bihamdihi" sözünün gramelik açıklaması (i'rabı).