GİRİŞ

Kur’ân-ı Kerîm’in nâzil olma sürecinde onun ilk muhatabı olan toplumun mevcut inanç yapısının bilinmesi, ilahî mesajın anlaşılması açısından önem arz etmektedir. Çünkü Kur’an, siyasî, hukukî, içtimaî ve ahlakî alanda, ciddi bir sistematiğe sahip olmasa da, kendine özgü karakteristik bir yapıya sahip bir topluma hitap etmekte ve bu genel yapı da, vahyin muhtevasının şekillenmesinde önemli bir rol oynamaktadır. Bu çerçevede, müşrik Arap toplumundaki “Allah inancı”nın nasıl bir muhtevaya sahip olduğunun bilinmesi, Kur’an’ın şirk bağlamında onlara yönelttiği eleştirilerin daha iyi anlaşılmasına katkıda bulunacaktır. Ancak, cahiliye Araplarının, Kur’an’ın nüzûlü öncesindeki dinî inançlarının detayları, özellikle Allah hakkındaki kanaatleri konusunda kesin bilgi edinmemizi sağlayacak verilerden de, esasen, yoksun bulunmaktayız. Konunun ayrıntılarına girildikçe çözümsüz kalan bir çok noktanın varlığı kendini hemen hissettirmektedir. Bunun nedeni ise, o zamanki Araplar arasında yazının yaygın olmaması, özellikle eser yazma alışkanlığının bulunmaması sebebiyle bu konuda bizi aydınlatacak ciddi dokümanların elimize geçmemiş olmasıdır. Bu konudaki bilgilerimiz daha ziyade, o dönem şiir metinlerinde yer alan ve içeriği de son derece müphem bulunan kısmî işaretlere, bazı rivayetlere ve müşriklerdeki yanlış inanışlara atıfta ve tarizde bulunan Kur’an âyetlerine dayanmaktadır[1]. Bu sahadaki her türlü bilgi malzemesi kullanılarak konunun aydınlatılması noktasında ortaya konulan tüm çabalara rağmen, yukarıda da belirttiğimiz gibi, eldeki mevcut verilerin detaylı ve kapsamlı olmayışı, cahiliye Araplarının Allah hakkındaki kanaatlerinin tespitinde, halâ belirsiz ve tartışmaya açık noktaların bulunmasına sebep olmaktadır.

Aşağıda da kısaca değineceğimiz gibi, mevcut kaynaklar içerisinden cahiliye Arap şiiri ve diğer rivayet bilgileri, bu konunun aydınlatılmasında hem yeterli olmamakta hem de, en azından bir kısmı, sıhhat açısından bazı tereddütleri beraberinde taşımaktadır. Durum böyle olunca, cahiliye Arap toplumunun Allah hakkındaki kanaatlerinin tespitinde, Kur’an, güvenirliği tartışma götürmez bir başvuru kaynağı olarak devreye girmektedir. Ancak, bu konuda ondan yararlanılırken, Kur’an’ın kendine has ifade üslubunun ve Kur’an bütünlüğünün her zaman gözetilmediğini ve neticede de, kanaatimizce bazı yanlış sonuçlara ulaşıldığını görmekteyiz. İşte biz bu makalemizde, cahiliye Arap toplumundaki Allah inancının, Kur’an’dan hareketle tespit edilmesinde göz ardı edildiğini düşündüğümüz bazı hususlara işaret etmeye çalışacağız. Çalışmamızın esasını teşkil eden bu konuya girmeden önce de, Kur’an dışı kaynaklar olarak tabir ettiğimiz, cahiliye Arap şiiri ve diğer rivayetlerin konunun net olarak ortaya konmasındaki yetersizliğine, giriş mahiyetinde kısaca değinmenin de yararlı olacağı kanaatindeyiz.

I. KUR’AN DIŞI KAYNAKLAR_n durumu

Arap inanç ve kültür tarihinin en önemli kaynağı durumundaki cahiliye dönemi şiir metinleri, dönemin dinî yapısı hakkında önemli ipuçları vermektedir. Ancak bu verilerden hareketle konunun aydınlatılması çabasının kendi içinde bir takım zorlukları da beraberinde getirdiği görülmektedir. Bu zorlukların belki de en önemlisi, toplumun entelektüel tabakasını oluşturan şairlerin şiirlerine yansıyan düşüncelerin, bütün bir toplum tarafından kabul görüp görmediğidir. Bu şiirler, cahiliye Arap toplumunun inanç ve düşüncelerini kapsamlı bir biçimde yansıtmakta mıdır, yoksa bunlar, sadece şairlerin kendi zihinsel yapılarını mı ortaya koymaktadır? Eğer bu şiirler, o toplumun inanç ve düşüncelerini yansıtan birer veri olarak değerlendirilirse, cahiliye Arabının, Allah’a inanç noktasında, hiç de kötümser bir durumda olmadığı sonucunu çıkarmak mümkündür. Bunlar içerisinde öyleleri bulunmaktadır ki, bunu söyleyen şairlerdeki Allah inancının bir çok yönüyle Kur’an’ın ruhuna pek de aykırı olmadığı ve neredeyse paralellik arz ettiği hemen fark edilir. Misal olarak şu ifadeleri gözden geçirmek, sanırız yeterlidir: İnsanın içinde olan ve gizlenmeye çalışılan şeyleri Allah bilir ve hesap günü için bir kitaba kaydeder[2]. Haniflik dini dışında kalan her din de, Allah katında yalan ve uydurmadır[3]. Allah tek ilâhdır; ne doğurulmuş ne de doğurmuştur[4]. Allah kulunu hesap gününde en güzel amelleriyle mükâfatlandıracaktır[5]. Allah’ın hiçbir ortağı yoktur ve kalplerde gizlenen her şeyi bilendir[6]. İşler karıştığında binlerce rabbe değil tek Rabb’e yönelmek gerekir[7].

Ayrıca, cahiliye Arap şiirlerinde geçen “Allah” isminin yerinde, asıllarında put isimlerinin bulunduğu, islamî devirde putların adlarının yerine “Allah” adının konulduğu iddiasının[9] tutarsızlığı bir yana, en azından bazı şiirlerin sahibine aidiyeti konusunda ciddi endişeler de bulunmaktadır. Eserinde, adı hanîfler listesinde ilk sıralarda yer alan Ümeyye b. Ebî Salt’ın kişiliği ve şiirleri hakkında geniş bir açıklamaya yer veren Cevad Ali, şu değerlendirmeyi yapmaktadır ki bu endişeyi yansıtır mahiyettedir: “Ümeyye’nin bazı şiirlerindeki uydurma, hiçbir delile ihtiyaç bırakmayacak şekilde gayet açıktır. Öyle ki bu uydurma, sahibinin bu konuda pek de maharetli olmadığını ispat etmektedir.”[10] Cevad Ali devamla, sıhhatine pek güvenilemeyecek bazı şiirlerin, cahiliye Araplarının dinî durumlarının tespitinde kaynak olarak kullanıldığını esefle beyan ederek şu tespiti de yapar: “Garip olan şu ki, bazı tarihçiler Ümeyye b. Ebî Salt’ın bazı şiirlerini Cahiliye inançlarının belirlenmesinde delil olarak kullanmaktadırlar. Arapların cahiliye döneminde âhirete inandıklarını, yine bazılarının cennet ve cehennemi kabul ettiklerini onun şiirlerinden hareketle söylemektedirler.”[11]

Cahiliye Arap şiirinin, müşrik Arap toplumundaki “Allah inancı”na ne kadar ışık tutabileceğine kısaca işaret ettikten sonra, konuyla ilgili diğer rivayetlerde de sistematik bir bilgi bulabilmemizin oldukça zor olduğunu söyleyebiliriz. Mevzunun bu yönü, konumuzun esasını teşkil etmediği için, detaya girmeden, sadece İbnü’l-Kelbî’nin Kitâbü’l-Asnâm adlı eserini örnek olarak verebiliriz. İslam öncesi cahiliye Araplarının inançları ve bunlara bağlı olarak ortaya çıkan dinî pratikleri konusunda bize bilgi aktaran ve kendisinden sonra yazılan eserlere de büyük ölçüde kaynaklık eden bu eserde, cahiliye Arabının dinî hayatını işgal eden putlar hakkında kısmen detaylı bilgiler ve bazı yorumlar yer almakla birlikte, onların Allah hakkındaki kanaatlerinin ne olduğuna açıklık getirici bilgiler hemen hemen yok gibidir. Var olanlar ise, cahiliye Arap toplumunun Allah hakkındaki kanaatini yansıtacak boyutta gözükmemektedir. İlgili rivayetlere baktığımızda, konuyla ilgili şu bilgilerle karşılaşıyoruz:

“Nizâr kabilesi mensupları ihlâl sırasında şöyle diyorlardı: Buyur Allahım! buyur! Buyur, Senin ortağın yoktur! Ancak bir ortağın vardır, o da senin hükmündedir. Sen ona ve onun sahip olduklarına hükmedersin!”[12] “Havlân’lıların ‘Umyanis’ adlı bir putları vardı ve hayvanlarından ve mahsullerinden bir kısmını onunla Allah arasında paylaştırırlardı”[13].

Ancak, bu rivayetlerden anlaşılan o ki, adı geçen telbiyenin söylenişi ile mahsullerin ve hayvanların Allah ile put arasında paylaştırılması olayı belirli kabilelere ait bir gelenektir. Dolayısıyla, bunlardan bütün cahiliye Arabıyla ilgili netice çıkarmak mümkün gözükmemektedir[14]. Nitekim Kureyş kabilesinin de, farklı bir telbiye ile, tavaf esnasında şöyle söylediği rivayet olunmaktadır:

Lât hakkı için, Uzzâ hakkı için!

Onlar yüksek turnalardır.

Onların şefaatine ümit bağlanabilir!

Netice olarak şunu diyebiliriz ki, gerek cahiliye Arap şiiri ve gerekse diğer rivayetler, İslam öncesi Arapların inanç dünyalarında yer alan “Allah” kavramının nasıl bir muhtevaya sahip olduğunu açık bir şekilde ortaya koymada yetersiz kalmaktadır. İnanç dünyalarında ve fiilî yaşantılarında putperestliği ön plana çıkaran ve Kur’an’ın da, tenkit çerçevesinde, kendisine hedef seçtiği geniş kitlelerin zihinlerinde Allah kavramının ne gibi bir imaj oluşturduğunu tespit edebilmek de, işte bu verilerin müphemliğinden dolayı bir problem olarak karşımızda durmaktadır. Bu noktada, müşriklerdeki Allah inancının mahiyetini tespit için Kur’an’da yer alan ilgili âyetlere başvurulduğunu görmekteyiz. Bu başvuru yapılırken de, genelde, Kur’an’ın bütünlüğü göz ardı edilmekte ve ilgili âyetlerden parçacı bir yaklaşımla istifade yoluna gidilmektedir. İşte, çalışmamızın esasını teşkil eden bundan sonraki kısımda, bazı âyetlerin, cahiliye Araplarındaki Allah inancının tespitinde birer veri olarak kullanılması esnasında göz ardı edildiğini düşündüğümüz hususlara dikkat çekmek istiyoruz.

II. KONUNUN KUR’AN’DAN HAREKETLE AYDINLATILMASI ÇABASI

Konunun aydınlatılmasında, Kur’an dışı kaynakların oldukça yetersiz kalması, müşriklerin inanç dünyaları hakkında hüküm vermede, özellikle Allah hakkındaki kanaatlerini tespit etmede bazı âyetlerin tarihî birer veri olarak alınmasına vesile olmuştur. Ancak burada üzerinde durulması ve sorgulanması gereken bir hususla karşılaşmaktayız ki, o da şudur: Acaba, ilgili âyetlerden hareketle, müşriklerin Allah hakkındaki inanç ve kanaatlerini net bir şekilde ortaya koymak mümkün müdür? Yine, ilgili âyetler böyle bir duruma imkân tanımakta mıdır?

Bazı tarihçiler, bu konuda oldukça cesur davranarak, ilgili âyetlerden hareketle kesin hükümler çıkarma yoluna gitmişlerdir. Meselâ Şehristânî (ö.548/1153), bir kısım âyetlerden yola çıkarak müşrikleri inanç bakımından üç kısma ayırmıştır[16]:

Birincisi; Yaratıcıyı ve âhireti inkâr edenler. Onlara göre tabiat var eder, zaman yok eder. Şehristânî’nin tespitine göre, Kur’an bu guruptan şu şekilde bahseder: “Dediler ki: Hayat ancak bu dünyada yaşadığımızdır. Ölürüz ve yaşarız. Bizi ancak zaman helâk eder.”[17]

Mahmud Şükrî el-Âlûsî (ö.1342/1924)’nin de referans göstermeksizin Şehristânî’den kısmen alıntıladığı[21] bu tespitler, delil olarak getirilen âyetlerle karşılaştırıldığında pek de tutarlı gözükmemektedir. Çünkü söz konusu âyetlerin böyle bir ayırım yapmaya imkân tanıması açık ve net değildir. Meselâ, birinci kısım insanların varlığına delil olarak getirilen âyeti değerlendirdiğimizde şunu söyleyebiliriz ki, hayatı sadece bu dünyadan ibaret görerek, insanı zamanın helâk edeceğini söyleyen birisinin, aynı zamanda bir “Yaratıcı”yı kabul etmesi de pekâlâ mümkündür. Yine, çürümüş kemikleri kimin yaratacağını sorgulayan birisi için, “ilk yaratılışın delil olarak getirilmesi”nden hareketle, Yaratıcıyı kabul ediyor hükmünü vermek de, âyetten çıkarılacak açık ve kesin bir sonuç olarak gözükmüyor[22].

A. CAHİLİYE aRAPLARININ ALLAH HAKKINDAKİ KANAATLERİ

Arap kültür tarihçisi Âlûsî, cahiliye Araplarının Allah hakkındaki kanaatlerini tespitte, bazı âyetlerden hareketle oldukça kesin konuşmaktadır: “Seneviyye (düalist) ve bazı mecusiler dışında kalan bütün küfür ve şirk fırkaları, şu hususta ittifak etmişlerdir: Âlemin yaratıcısı, kendilerine rızık veren, işlerini yürüten, kendilerine fayda ve zarar veren, koruyup kollayan tek varlıktır. Allah’tan başka rab, yaratıcı, rızık verici, işleri idare eden, fayda ve zararın kaynağı ve koruyup kollayan yoktur.”[23] Âlûsî, cahiliye Araplarında Allah inancının bu şekilde olduğunu söylerken aşağıdaki âyetlerden hareket etmektedir[24]:

Ancak bu âyetlerden, Âlûsî’nin kesin bir dille ifade ettiği şekliyle, müşriklerin inanç dünyalarında, özellikle zikredilen sıfatlarıyla birlikte, Allah inancının ve şuurunun, köklü bir şekilde var olduğunu çıkarmak mümkün değildir. Âyetlerdeki üslûba dikkat edilecek olursa, müşriklerde var olan yerleşik bir inancın aktarılması gibi bir gayenin gözetilmediği hemen anlaşılacaktır. Bu âyetlerde, müşrikleri köşeye sıkıştırma ve sahte tanrılara yönelmenin anlamsızlığını vurgulama hedefi ön plandadır. Yani “Yontulmuş ya da yontulmamış basit bir taş parçasının veya bir ağacın, tanrı olma sıfatıyla, sayılan bu özelliklere sahip olmasını akıl sahibi bir insanın kabul etmesi mümkün mü?” demek istenmektedir. Bu sıfatları kendisinde taşıyan gerçek ilâhın kim olduğu kendilerine sorulduğunda, herhalde “Şu tapmakta olduğumuz putlardır” diyemeyecekler; fıtratlarının sesine kulak verecekler ve ibadet hayatlarından tamamen sildikleri Allah’ı hatırlamak zorunda kalacaklardır.

Dikkat edilirse, onların, “Allah’ı yaratıcı ve diğer sayılan özelliklere sahip olarak itiraf edeceklerini” bildiren bu âyetler, yukarıda da geçtiği üzere, “Eğer sorarsan ...‘Allah’ derler, diyecekler” şeklindedir. Yani durup dururken, kendiliklerinden böyle bir inancı ikrar ve ifade etmiyorlardı. Bunlar da gösteriyor ki, onlar ancak bir sıkıştırma halinde, akıl ve fıtratlarının bir gereği olarak ikrara mecbur kaldıklarında veya sadece denizde boğulma gibi[29] bir ölüm-kalım durumunda O’nu hatırlıyorlardı. Fakat bunların dışında, fiilen “Allah”sız yaşıyorlardı[30]. İnanç dünyasına putların hakim olduğu bir insanın, yukarıdaki âyetlerde sayılan özelliklere sahip bir Allah inancını kendi şuurunda bilinçli bir şekilde yaşatması ve putperestliği ile bunu bağdaştırması oldukça güç bir durumdur.

Halbuki, burada, kendilerine tanrı diye yönelinen putların yaratıcılık özelliğine sahip olmadığı halde, bunlara tapınmanın anlamsızlığı vurgulanmaktadır.

Cahiliye Araplarının Allah hakkındaki kanaatlerini tespit etmek için kullanılan ve bu yapılırken de, kanaatimizce, Kur’an’daki bir üslûbun tamamen göz ardı edildiği anlaşılan diğer bir âyet de şudur:

Yapacağımız tahlilin sonunda, meâlini, “Eğer onlara, gökleri ve yeri kimin yarattığını sorsan, kesinlikle, onları Azîz ve Alîm’in yarattığını söylerler.” şeklinde vereceğimiz bu âyete göre, müşrikler, Allah’ı yaratıcı kabul etmenin ötesinde, O’nu “azîz ve alîm” olarak da tanıyorlar mıydı? Bu soruya cevap verebilmek için öncelikle şu hususların altını çizmek gerekmektedir:

Birincisi; yukarıdaki âyetleri ele alırken de ifade ettiğimiz gibi, müşriklere böyle bir soru sorulmuş ve onlar da bu cevabı vermiş değillerdir. Âyetten rahatlıkla anlaşılacağı üzere, eğer böyle bir soruya muhatap olurlarsa bu cevabı verme durumunda kalacaklardır. Yani, göklerin ve yerin yaratıcısının Allah olduğunu itiraf etmek zorunda kalacaklardır.

Bu âyetleri bir bütün olarak ele aldığımızda şu anlam ortaya çıkar:

Görünürde müşriklerin ağzından çıkacak olan bir ifade içerisinde, Allah’ın kendi zâtını nitelendirmesinde şöyle bir ifade üslubu göze çarpmaktadır: Birisinden bir söz nakleden, naklettiği bu söz içerisine kendi tasarrufunu da ilave ederek aktarabilir. Müfessir Âlûsî (ö.1270/1854), böyle bir tarzın günlük pratik dilde de var olduğunu söylemekte ve bir misalle konuya açıklık getirmektedir: Bir şahıs “Üstad şunu söyledi” diyor. Ondan bunu duyan ikinci şahıs, o kişinin “üstad”dan kimi kastettiğini gayet iyi bildiği için, onun sözünü üçüncü bir şahsa şu şekilde aktarıyor: “Filan şahıs bana, Şemsü’l-Eimme’nin şöyle dediğini söyledi.” Halbuki birinci şahsın ağzından sadece “üstad” kelimesi çıkmıştı. Fakat ikinci kişi üstadın adını ve özelliğini zikrederek üçüncü şahsa aktarmaktadır. İşte bu âyette de aynı üslup söz konusudur[44]. Bunun gibi, müşriklere de “Gökleri ve yeri kim yarattı” diye sorulacak olsa “Allah yarattı” diyecekler/demek zorunda kalacaklardır. İşte onların yaratmayı kendisine nispet etme zorunda kalacakları Allah’ın “azîz” ve “alîm” olduğu, bizzat Allah tarafından vurgulanarak onlardan nakledilen sözün içerisine ilave edilmektedir. Burada Allah, müşriklerce söylenecek olan söze, kendi zatını nitelendiren iki önemli sıfatı da ilave etmiş ve cümlenin tamamı müşriklerden hikaye üslubuyla nakletmiştir. Bir başka ifadeyle, cümlenin “” kısmı müşriklere, “” kısmı ise Allah’a aittir[45].

Belağat açısından hadiseye baktığımızda, benzer üslubun Kur’an’da yer yer kullanıldığını görmekteyiz. Nitekim, ele aldığımız âyetteki bu üslubun aksi yönden bir benzeri de, birisinde var olan bir düşüncenin, bir başkası tarafından, kendisi kabul etmemekle ve katılmamakla birlikte, sanki kabulleniyormuş intibaını veren bir üslupla nakletmesidir[46]. Böyle bir üslupta daha ziyade istihza maksadı güdülür. Meselâ şu âyetlerde bu üslup açıkça göze çarpmaktadır:

“Allah onlara: Ortaklarım nerede! diye seslendiği gün: Buna dair bizden hiçbir şahit olmadığını sana arz ederiz, derler.”[48] Burada Allah, “ortaklarım” derken muhatapta var olan düşünceyi aktarmakta ve onları istihza yoluyla kınamaktadır[49].

Bu son iki âyette, müşriklerin ve Firavun’un, muhataplarında var olan ve kendilerinin temelde kabul etmedikleri bir fikri, alay maksadıyla dile getirdikleri görülmektedir. Çünkü müşrikler Hz. Peygambere Kur’an’ın indirildiğini normalde kabul etmedikleri gibi, Firavun da Hz. Musa’nın rasûl oluşunu kabul etmemektedir. Maksatları muhatapta var olan bir düşünceyi alay eder tarzda ona hatırlatmaktır.

Ayrıca, cahiliye Arap toplumunda, en azından bir kısım insanların, Allah’ın üstün sıfatlarından biri olan, “O’nun her şeyi işitici” oluşu hakkında tartışmaya girdiklerini ifade eden rivâyetlerin[56] varlığı da, onların “Azîz” ve “Alîm” sıfatını bilinçli olarak Allah’a nispet etmeleri ya da edecek olmaları hususundaki tereddüdümüzü teyit etmektedir.

“Ey Nebiyyi Muazzam! Zâtı ulûhiyetime yemin ederim ki eğer sen ‘Yerin ve göklerin halikı kimdir?’ diyerek sual edersen elbette onlar ‘Cümle âleme galip ve ilmi her şeye şamil olan Allah Teâla halketti’ derler.”[60]

Yukarıda yaptığımız değerlendirmelerden sonra, kanaatimizce âyete şöyle bir meâl verilmesi daha yerinde olacaktır:

“Eğer onlara, gökleri ve yeri kimin yarattığını sorsan, kesinlikle, onları Azîz ve Alîm’in yarattığını söylerler.”

Verdiğimiz bu meâlin ilk bakışta diğerlerinden pek bir farkı olmadığı anlaşılabilir. Ancak, noktalama işaretlerinin cümlenin anlaşılmasında mühim bir rol oynadığı göz önünde tutularak önceki meâller incelenirse görülecektir ki onlarda, “Azîz ve Alîm’in yarattığı” ifadesinin bir bütün olarak müşriklere ait bir söz olduğu görüşü yansıtılmıştır. Şöyle ki, önceki meâllerde “Azîz ve Alîm yarattı” ifadesi, ya tırnak işareti içine alınarak peşinden “derler” denilmiş veya “şöyle diyeceklerdir:” dedikten sonra nakledilmiştir. Böylece, “Azîz ve Alîm yarattı” ifadesinin, bütünüyle müşriklere aidiyetine kesinlik kazandırılmıştır. Ancak, bizim tercih ettiğimiz meâlde, âyetin Arapça metninin bazı müfessirlerin tercih ettiği gibi birinci görüşe de kısmî bir imkan tanıdığı göz önünde bulundurularak, “Azîz ve Alîm’in yarattığını söylerler” şeklinde bir ifade tercih edilmiştir. Böylece, âyetin, tercih ettiğimiz ikinci görüşe göre de anlaşılmasına imkan tanınmıştır.

B. ALLAH’A KULLUK DÜŞÜNCESİ’nde PUTLARIN “ARACI TANRILAR” OLARAK GÖRÜLMESİ

Ele aldığımız konu çerçevesinde, üzerinde durmak istediğimiz diğer bir husus da, aşağıda ele alacağımız iki âyetin, vahyin iniş süreci göz ardı edilerek yorumlanması ve neticede de, müşriklerde Allah’a kulluk düşüncesinin varlığı sonucunun çıkarılmasıdır. Vahiy öncesi Arap toplumunda insanın Allah ile olan ilişkisinin kulluk boyutu ele alınırken, genellikle üzerinde durulan ve vurgulanan husus, putların aracı tanrılar olarak görüldüğü ve onlara yöneltilen kulluğun Allah’a yaklaşmak amacı taşıdığıdır. Bu teze göre, cahiliye Arap toplumunda Allah’a kulluk düşüncesi belirgin bir şekilde yer almakta; ancak, Allah’a yönelme ve O’nunla yakınlık kurmada putlar, “aracı tanrı” sıfatıyla önemli bir fonksiyon icra etmektedirler. Böyle bir durumda putlar, düşük dereceli aracı tanrılar olarak, kendisine yönelen insanla Allah arasında köprü olmanın ötesinde bir işleve sahip değillerdir; burada, puta yönelen insanın nihaî amacı, Allah ile kulluk münasebeti kurmaktır[65]. Vahyin iniş süreci çerçevesinde ve ilgili diğer âyetlerle birlikte bir bütün olarak değil de, parçacı bir yaklaşımla değerlendirilirse, şu iki âyete göre böyle bir tezin doğruluk payının olduğu düşünülebilir:

“Allah’ı bırakıp, kendilerine ne bir fayda ne de bir zarar veremeyecek olan şeylere ibâdet ediyorlar ve diyorlar ki: Bunlar bizim Allah katındaki şefaatçilerimizdir.”[66]

Cahiliye Arabının putlara aracı tanrı olarak yöneldiği tezini, ilk bakışta bu iki âyet ispatlıyor gözükmektedir. Ancak, böyle bir tezdeki isabet payını tespit edebilmek için, öncelikle, vahyin iniş süreci ve bu sürece paralel olarak müşriklerde bir tavır değişikliğinin olup olmadığını ortaya koymak gerekmektedir. Bu yapılırken de şu hususun gözden uzak tutulmaması gerekir: Gerek sunduğu mesajın muhtevası ve gerekse icazı ve belağatı ile cahiliye toplumunun sosyal ve kültürel hayatında büyük bir tesir uyandıran Kur’an’ın, kendisine inanmayan insanları da etkileyerek, onların zihinlerinde bir takım kanaat değişikliklerinin oluşmasına ve yine onların, batıl inançları lehine savunma mekanizması geliştirmelerine neden olması kuvvetle muhtemeldir.

Vahyin iniş süreci içerisinde, Kur’an’ın arz ettiği Allah inancına karşı, müşriklerin takındığı tavrı gözden geçirdiğimizde, öncelikli olarak şunu tespit etmekteyiz: Cahiliye dönemi Araplarının Allah adıyla tanıdıkları yüce Tanrı’nın, onların dinî hayatlarında ciddî bir yer tutmadığı, vahyin ilk sıralarında Hz. Peygamberin getirdiği mesaja karşı takındıkları tavırdan rahatlıkla anlaşılmaktadır. Kur’an Allah ismini kullanmaya başladığı zaman Mekke Arapları, çok ciddî bir tepki göstermişlerdi[68]. Bu tepkinin boyutları Hz. Peygambere ve onun tebliğini kabullenen insanlara uygulanan işkencelerden de rahatlıkla görülebilir. Bu tepki, bir müddet sonra yerini bir uzlaşma arayışına terk edecektir. Müşriklerin taptıkları tanrılara değinen ilk metin olan[69] el-Kâfirûn suresinin nüzûl sebebi olarak nakledilen şu olaydan, bu uzlaşma arayışını görmek mümkündür: Kureyş’in ileri gelenlerinden bir heyet Hz. Peygambere gelerek şu teklifte bulunurlar: “Gel bir sene sen bizim ilâhlarımıza ibâdet et, bir sene de biz senin ilâhına ibâdet edelim.”[70] Anlaşılıyor ki müşrikler, kendilerinin taptıkları ilâhlar ile Hz. Peygamberin davet ettiği Allah arasında “bizim ilâhımız, senin ilâhın” şeklinde bir ayırım yaparak, Allah’ın kendilerinin de ilâhı olduğunu kabule yanaşmamaktadırlar. Bu durum, müşriklerin artık vahyin toplumda oluşturduğu olumlu etkileri engellemeye güç yetiremeyeceklerini anlamaları neticesinde uzlaşmaya giderek bir nevi dönüşümlü kulluk teklifinde bulunduklarını göstermektedir. Böyle bir teklif, bu insanların kulluk amacıyla putlara yönelişlerinde, nihaî amaç olarak ve içtenlikle Allah ile ilişki kurmak gibi bir düşüncelerinin olmadığını göstermektedir.

Bu teklifin kabul görmemesi üzerine müşrikler daha sonra şöyle diyeceklerdir: “Bizim taptıklarımız malum, peki sen neye tapıyorsun? Bize bildir, nesebini söyle.” Bunun üzerine el-İhlâs suresi nazil olmuştur[71]. Dahhâk’tan nakledildiğine göreyse, müşriklerin Hz. Peygambere yönelttikleri, “Mabudunun cinsini söyle; o, altından mı gümüşten mi?” şeklindeki soruları el-İhlâs suresinin nüzûlüne sebep olmuştur[72]. Öyle anlaşılıyor ki onlar, şirk mantığının doğal bir sonucu olarak, ön plana çıkardıkları sahte tanrılarına kullukta öylesine yoğunlaşmışlardı ki, aktif inanç dünyalarında geri plana ittikleri Allah’ı unutmuşlar, Kur’an’dan O’nu niteleyen bazı özellikleri işitmelerine rağmen hatırlamak istememişlerdi. Çünkü O’nu, ibâdet hayatlarından silmişler, tamamen kendi uydurmaları olan asılsız tanrılara yönelmişlerdi.

Vahyin bir ileriki safhasında müşriklerin, bu kadar muhtelif insanların istek ve duygularını sadece bir mabudun nasıl tatmin edebileceğini tahayyül edemediklerini[73] ve Hz. Peygamberin tevhid üzerindeki ısrarına şaşırarak şöyle dediklerini görmekteyiz: “İlâhları bir tek ilâh mı yapmış! Bu gerçekten tuhaf bir şey! Onlardan bir grup fırladı: Yürüyün, tanrılarınıza bağlı kalın. Çünkü bu arzu edilen bir şeydir.”[74] Bu âyetlerin nüzul sebebi olarak da şu olay nakledilir: Müşrikler Hz. Peygamberin amcası Ebû Tâlib’e gelirler. Peygambere iletilmek üzere: “Sen bizden ve bizim tanrılarımızı diline dolamaktan vazgeç; biz de seni tanrınla baş başa bırakalım” derler. Hz. Peygamber tevhidi şart koşunca “Ne o, tanrıları bir tek tanrı mı yapmış!” diyerek kalkar giderler[75].

Yine, Allah’a secde etmeye çağrıldıklarında O’nu tanımazlıktan gelirler: “Onlara: Rahmân’a secde edin! denildiği zaman, ‘Rahmân da neymiş! Bize emrettiğin şeye secde eder miyiz hiç!’ derler ve bu emir onların nefretini artırır.”[76] Müşriklere “Rahmân’a secde edin” denildiğinde, “Rahmân da neymiş!” şeklinde cevap vermelerinden dolayı Râzî (ö.606/1209), böyle söyleyen müşrikler hakkında üç ihtimalin varlığından söz eder: Birincisi, bu insanlar Allah’ı hiç tanımıyorlardı; ikincisi, tanımakla birlikte inkâr ediyorlardı; üçüncüsü, Allah’ı tanımakla birlikte “Rahmân” isminin O’na ait olup olmadığını bilmiyorlardı. Râzî devamla, müfessirlerin çoğunun sonuncu ihtimali benimsediklerini söyler[77]. Fakat, üçüncü durum kabul edilirse hemen akla şöyle bir soru gelmektedir: Eğer Rahmân isminin Allah’a ait olduğunu bilselerdi, teklifi kabul edip hemen secde mi edeceklerdi? Yani onların secdeden çekinmeleri “Rahmân” isminin Allah’a ait olup olmadığındaki tereddütlerinden mi kaynaklanıyordu? Kanaatimizce buradaki “Rahman da neymiş!” sorusu inkâr içindir ve anlamı, “Kendisine secde etmemizi emrettiğin Rahmân’a secde etmeyiz.” demektir[78]. Âyetin, “Ve bu emir onların nefretini artırır” şeklinde bitmesi de müşriklerin, emrolundukları şeyin farkında olarak bilinçli bir şekilde reddettiklerini göstermektedir. Âyet, müşriklerin Rahmân isminin manasını bilmediklerini göstermez. Bilakis, onların Rahmân’a karşı çıkmaları, savaştıkları İslam dininin, Allah’ı bir çok isimler yanında bu isimle de tavsif etmesi sebebiyledir[79].

Vahyin ilk dönemlerinde, müşriklerin Allah inancına karşı takındıkları bütün bu olumsuz tavırlardan anlaşılmaktadır ki, onların putlarıyla olan ibadet ilişkilerinde Allah’a yaklaşmak ve ona yönelmek gibi bir düşünceleri bulunmamaktadır. Şu halde, yukarıdaki iki âyeti nasıl anlamak gerekmektedir?

Vahyin daha ileriki safhalarından anlaşıldığına göre, müşriklerin inanç dünyalarında, geri plana itilmiş ve silik de olsa var olan “Allah” kavramı, azımsanmayacak sayıda insanın müslüman oluşu ve Kur’an’ın da sürekli bir biçimde, uydurma ilâhların sahteliği konusunda muhataplarına yönelttiği eleştiriler neticesinde biraz daha belirginlik kazanmaya başlamıştır. Artık Allah’ı tanımazlıktan gelemeyecekler, fakat kendi uydurdukları ilâhlardan da vazgeçemeyecekleri için, yaptıkları işi aklîleştirme yoluna gideceklerdir. Yukarıda bahsettiğimiz gibi, vahyin ilk döneminde Allah ismine karşı olan tepki ve ilgisizlik, yerini, kendi şirk dünyalarında Allah’a da bir yer ayırmaya terk edecektir:

“Allah’ı bırakıp, kendilerine ne bir fayda ne de bir zarar veremeyecek olan şeylere ibâdet ediyorlar ve diyorlar ki: Bunlar bizim Allah katındaki şefaatçilerimizdir.”[80]

Müşriklerin Allah hakkındaki düşüncelerindeki bu değişme seyrini, ilgili âyetlerin yer aldığı sûrelerin İslam alimleri tarafından yapılan nüzul sıralamasını esas alarak tespit etmeye çalıştık. Müşriklerin Allah hakkındaki çelişkili iddialarını yansıtan âyetlere baktığımızda, bu iddiaların, aynı inancın farklı yönlerini yansıtması uzak bir ihtimal gibi gözükmektedir. Mesela, putların, Allah’a yaklaştıran vasıtalar olduğunu söylemekle[82], şerîklerin âlemlerin Rabb’ine eşit sayılması[83], normal olarak aynı kimselerin inanışı olmamalıdır[84]. Bu durumda, bahsettiğimiz gibi, ya müşriklerin ulûhiyet konusunda bir fikrî değişime uğradıklarını, yani başlangıçta adını bilmekle beraber gerçek mahiyetini hatırlayamadıkları ve dolayısıyla yoğun bir muhalefet gösterdikleri Allah’ı, vahyin oluşturduğu fikrî ortam ve hava neticesinde hatırlamaya başlayarak, putlara kulluklarındaki nihaî amacın Allah’a kulluk olduğunu öne sürdüklerini; ya da o günkü müşrik toplumda farklı inanç yapılarına sahip insanların var olduğunu kabul etmemiz gerekmektedir. Müşriklerin ulûhiyet konusundaki düşüncelerinin Kur’an’da, vahyin iniş sürecine paralel olarak farklı biçimlerde yer alması, birinci ihtimali kuvvetlendirmektedir. Nitekim Hüseyin Atay da müşrikler hakkında, “Putların Allah katında şefaatçi ve aracı olduklarını iddia etmekle yeni bir durum almış oluyorlardı. Böylece Kur’an’ın ortaya koyduğu Allah’ın birliği inancı ile kendi inançlarını bağdaştırıp uzlaştıracaklarını zannettiler.” diyerek, fikirlerinde bir tekamülün olduğunu ifade etmektedir[85]. Şu halde, parçacı bir yaklaşımla, bir ya da iki âyetten yola çıkarak, müşriklerin Allah’a kulluk ettiklerini ve bunu yaparken de putları aracı tanrılar ve şefaatçiler olarak gördüklerini ileri sürmek pek de tutarlı olmasa gerekir. Şunu da unutmamak gerekir ki, somut varlıklara tapınmanın başlangıcında, yani tevhidden şirke kayış sürecinin ilk döneminde böyle bir “Aracı Tanrı” düşüncesinin varlığı her ne kadar kuvvetle muhtemel ise de, zamanın ilerlemesi sonucunda, cahiliye Araplarında da olduğu gibi, putlara olan yöneliş, bir zaman sonra Allah’ın kulluk hayatından tamamen silinmesine neden olabilmektedir. Putlara olan yoğun yöneliş sonucunda geri plana itilen Allah inancı, ancak yeni bir ilahî mesajın gelişiyle, bu mesaja olumlu cevap verenlerin gönüllerinde gerçek yerini bulurken, karşı tavır koyanların zihinlerinde de en azından kısmî bir belirginlik kazanabilecektir.

SONUÇ

Makalemizin başında da belirttiğimiz gibi, amacımız cahiliye Araplarındaki Allah inancını bütün yönleriyle incelemek değildi. Maksadımız, Kur’an haricindeki bilgi kaynaklarının konunun aydınlatılmasındaki yetersizliğine ve bir takım tereddütleri de beraberinde taşıdığına kısaca değindikten sonra, esas olarak, müşriklerin inanç dünyalarına işaret eden bazı âyetlerin yorumlanması ve anlaşılması noktasında zihnimizde oluşan bazı istifhamların cevabını aramaktı. Bu temel gayeden hareketle ortaya çıkan bu çalışma vesilesiyle, Kur’an’a dayalı her araştırmada gözetilmesi gerektiğini düşündüğümüz şu temel esasların, ihmal edilmemesi gereken hususlar olduğunu da sonuç olarak vurgulamak istiyoruz:

1. Kur’an eksenli konu araştırmalarında, Kur’an’ın bütünlüğü muhafaza edilmeli ve parçacı yaklaşımlarla bir tek âyetten hareketle kesin hükümler verilmemelidir. Bir konu ile ilgili âyetler birlikte değerlendirilmelidir.

\. Nüzul sebeplerinin vahyin bir bütün olarak anlaşılmasında önemli fonksiyon icra ettiği gerçeği göz önünde bulundurulmalıdır.

3. Âyetlerin doğru anlaşılması için, dilde var olan ifade üslupları gözden uzak tutulmamalıdır. Bu yapılırken de Kur’an’ın esas itibariyle yazılı bir metin olmayıp sözlü mesaj özelliği taşıdığı ve sözlü ifadedeki vurgulamaların bir çoğunun yazılı metinde görülemeyeceği ihtimal dahilinde tutulmalı ve siyak sibak ilişkisi göz önünde tutularak düşülebilecek hatalar bertaraf edilmeye çalışılmalıdır.

^. Kur’an’ın nüzul sürecinde, vahyin oluşturduğu fikrî ortamın etkisi altında kalan muhatapların kültürel ve psikolojik bazı değişimlere uğrayabilecekleri, yeni tavır almalar ve söylemler geliştirebilecekleri, bu durumun da vahyin muhtevasına şu veya bu şekilde yansıyabileceği göz ardı edilmemelidir.

Tüm mevcudatın yaratıcı ile ilişkisi, emir ve boyunduruk altında tutulması Emrullah ile olmaktadır. Emrullah Rabbimizin varolmuş ve olacak her şeyin ölçülerini takdir etmesidir. 11/123.

Emr; buyruk, karar, tayin ve takdir etmek anlamlarına gelmektedir. Allah’a nisbet edildiğinde Emrullah şeklinde bir terkibe dönüşmektedir. Göklerde ve yerde bulunan tüm eşya ve yaşayanlarla ilgili tüm kararlar Emrullah ile tayin ve tespit edilmiştir; hiçbir şey tesadüfen ve kendiliğinden hareket etme imkanına sahip değildir.

“....................Secde,32/5.

Emrullah ile kader arasındaki ilişki fiziksel alemin kendiliğinden ve tesadüfen işlemediğini Yaratıcı tarafından özüne yerleştirilen ve dilediği anda da ikincil ermrlerle dondurulan yasalar çerçevesinde işlediğini göstermektedir. “...................................Kamer,54/12

A-Emrullah’ın Anlam Alanı

Emrullah, terimi Yüce Allah’ın yaratarak varlık sahnesine çıkardığı şeylerin yaşamını sürdürmesiyle, dirimi ve ölümüyle ilgili uyacağı ölçüleri ve yasaları takdir etmesidir.

dp-Emrullah; Allah’ın bir şeye karar vermesi” demektir:bkz. Bakara, 2/210

Yaratılmış her şey ilahi kontrol ve denetim altında varlığını sürdürmektedir. İşte Emrullah tüm yaratılmışların Allah tarafından yönetiliyor oluşunu ifade eden geniş bir anlam alanına sahip Kur’ani kavramlardandır.

Dp-Allah her şeyi Emrullah ile denetlemektedir; bkz. .Ali imran,3/109.

Emrullah, Rabbimizin koyduğu ölçülerin ve eşyanın özüne yerleştirdiği dengelerin korunması için müminlere yüklenmiş ahlaki bir yükümlülüğü ifade etmektedir.

Dp-Ma’ruf olanın ermr edilmesi mü’minlerin temel ahlaki yükümlülüklerindendir; bkz. Lokman,31/17.

Rabbimizin fiziksel, kozmik ve insanlık alemindeki hayat alanlarında tesadüfe izin vermeyen hükümleri “Emrullah” olarak nitelendirilmiştir; bu yönüyle münafıkların kurdukları kötülüğü örgütleyen planlarını boşa çıkaracak olan Allah’ın yargı ve iradesini ortaya çıkaracak karardır.

Dp-Emrullah münafıkların planlarını altüst eden ve ilahi iradeyi üstlenen elçiliklerdir; bu bakımdan ikiyüzlülerin fitnelerinin denetimsiz olmadığını ifade etmektedir. bkz.9/48.

Emrullah görünür-görünmez alemdeki tüm işlerin ilahi egemenlik altında yürüdüğünü, hiçbir şeyin Allah’ın bilgisi ve izni dışında cereyan etmediğini ifade eden bir muhteva taşımaktadır. Allah’ın mutlak egemenliğini ifade eden Emrullah, Ahiret Günü’ndeki yegane hakimiyetin tek elde toplanmış olduğunu ifade eder: İnfitar Suresi, 82/19.

1- Gayb Alemi’nin İşleyiş Yasaları: Emrullah

Tüm görünmez ve görünür alemleri yaratan Rabbimiz varettikleri üzerinde de mutlak bir tasarruf yetkisine sahiptir. O’nun otoritesinde boşluk yoktur; yarattıklarına söz geçirmede hiçbir zorluk çekmez. İşte Rabbimizin otoritesini icra etme şekillerinden biri de gayb ve şuhud aleminde yaşayanlarla ilgili belli yasalar takdir etmektir.

Gayb alemi’ndeki varlıkardan melekler de tüm Kainat gibi Emrullah ile hareket ederler; kendi bağımsız güçleri yoktur. Bu hiçbir iradeleri olmadığı anlamına gelmez. Çünkü melekler ikramı hak etmiş kullardır:

.........

halife olmayı isteyen kullardır:...........

Allah katında değer kazanmış kullardır........

a)      Melekler’e Yüklenen Emrullah

Melekler kendi kendilerine görev ihdas edemezler; yapıp-etmelerinin meşruiyet kaynağını daima bağımlı olarak hareket ettikleri Rabbani hakimiyetten alırlar. İlahi buyruklarla emr’leri alan melekler, onları icra ederken de denetim altında tutulurlar. Yani Allah ne emrettiyse yerine getirirler; ne az ne de fazla:

“...........Meryem,19/64.

Dp-Meleklere Yüklenen Emr’lerle ilgili diğer ayetler için bkz.16/50; 66/6;

a-1) Rahmet İçin Melekler’e Yüklenen Emrullah

Kadir gecesi –ki Kur’an’ın inişi anısına bin aydan hayırlıdır- yeryüzünü “selam ile” şereflendiren meleklerin inişi kendiliğinden değildir. Onlar Rabbimizin izni ile/ikincil emr ile karara bağlanmış işler için gece boyunca iner de inerler. Rahmet’e elçilik etmeleri için Kadir Gecesi yeryüzünü onurlandıran melekler Emrullah ile hareket ederler:

“.....Kadir,97/4.

Cehennem’de gardiyanlık görevi yapan –görünümü korkunç- meleklerden Zebâniler de Emrullah ile hareket ederler: 66/6;

Adem’in üstünlüğünü kabul etmeleri için “saygı secdesi”yle emredilen melekler bu ilahi buyruğa aynen itaat etmişlerdir; bkz.Kehf,18/50.

Meleklerin yeryüzüne inişleri Emrullah ile tayin edilmiş izn’e bağlıdır. Çünkü kendiliklerinden bir şeye karar verip icra etme yetkileri yoktur. Mesela meleklerin insanlarla aynı ontolojik düzlemde görülmeleri Emrullah’a aykırıdır. Çünkü bu durumda imtihan için irade’lerin rahatlıkla gerçekleştirilme alanı olması için yaratılmış toplumsal alandaki denge bozulur.

Dolayısıyla helak eden mu’cize geldiğinde zaten imtihan da biter: “....2/210.

b)      Şeytan’a Yüklenen Emrullah

Melekler, Adem’in üstünlüğünü kabul etmeleri için meleklere yapılan ilahi emr’e tam bir teslimiyet göstermişlerdir. Öte yandan şeytanların babası- prototipi- İblis ise bu ilahi emr’i çiğneyerek, yandaşları adına insanlar için fitne/imtihan vesilesi olmak istemiştir.

Yüce Allah İblis’e izin veren makam’dır, o bütünüyle serbest değildir; dilediği gibi hareket etme imkanı yoktur. Çünkü izin aldığı makamın denetimi altındadır; işte bu ilahi kontrole Kur’an’da Emrullah(ikincil emr) denilmektedir; şeytanların babası İblis insanlık için fitne/ayartma sebebi olmak için Rabbimiz’den izin almıştır: “.....A’raf,7/12.

2-Kozmik Alem’in İşleyiş Yasaları: Emrullah

Her şeyi belli bir ölçü ile yaratan Allah, varlık sahnesine çıkardıklarının işleyiş yasalarını da belirlemiştir. Yasalı işleyiş “hiçbir şeyin tesadüflere bağlı olmadığı” hakikatinin zorunlu bir sonucudur. Tesadüfle kader/tayin edilmiş belli ölçüler bir biri ile tenakuz eden iki kavramdır. Bu bağlamda Evren’deki her şey gibi kozmik alem de ilahi takdirlerle yönetilmekte, belli yasalara göre hayatını devam ettirmekte veya ölüme gark olmaktadır.

Yedi kat sema ile yer arasında gerçekleşen olaylar kendiliğinden değil Allah’ın emri ile gerçekleşmekte ve varlığın sürdürmektedir: 65/12

Kozmik düzenin Emrullah ile kurulduğunu ve Emrullah ile hareket etmeye devam ettiğini bir çok ayetin sarih beyanlarından okumaktayız. Göklerin ve yerin şu an devam eden düzenleri Emrullah ile sağlanmaktadır. Hareket etmeleri de sapasağlam durmaları da Birincil İlahi Emrler’ledir, sınırı aşıp geçme hakları yoktur.30/25.

Dp-Alemler’in Rabbi’nin kozmik alem’in özüne yerleştirdiği işleyiş yasaları anlamında Emrullah için bkz. A’raf,7/54; Yunus,10/3.

3-Fiziksel Alem’in İşleyiş Yasaları: Emrullah

Emrullah; Her Şeye Kadir olan Allah’ın fiziksel alem’in yasaları anlamında Kur’an’ın muhtelif ayetlerinde işlenmektedir. Örnek olarak bunlardan birini okuyalım: “.....Yunus,10/24.

Dp-Emrullah; Fiziksel alemde varolan her şeyi çekip çevirmesidir.bkz. Yunus,10/31

Determinizm-Emrullah ilişkisi

Determinizm/Neden Sonuç İlişkisi; aynı nedenler, aynı sonuçları doğurur.”ölçüsü temelinde kurulmuştur. Kainatta her şeyin bir ölçüye göre yaratılmış olup, bir ölçüye göre hareket etmesi; eşya ve olaylar arasında neden-sonuç ilişkisinin olduğunu göstermektedir. Bir farkla ki, tüm bu ilişkileri belirleyen güç eşyanın kendisi değil Her Şey’e Kadir Olan Allah’tır.

a) Eşariler’in İmkan Teorisi

İmkan teoirisi’ni savunan Eş’arilere göre olaylar arasında her hangi bir bağıntı kurmak yanlıştır; bunlar belli yasalara göre değil eyleme dönüştükleri anda yaratılırlar. Yaratıcılığı sadece Allah’a nisbet etme kaygısı ile hareket eden Eş’ârîler’den Bakıllânî, Cüveynî ve Gazzâlî bütün varlıkların sebepsiz olarak vasıtasız bir şekilde belli bir ölçüye riayet zorunluluğu bulunmaksızın Allah tarafından icat edildiklerini söylemişlerdir.

Bu yaklaşımın tezlerine göre olaylar arasında illiyet bağı/sebep sonuç ilişkisi yoktur; her şey mümkündür; önceden belirlenmiş, önceden bazı şeyleri tahmin edebileceğimiz, olayları önceden kestirebileceğimiz –ilahi de olsa- kanunlar yoktur.

Olaylar arasında neden-sonuç ilişkisi olmadığını, dolayısı ile zorunlu bir bağlantı olmadığını savunan Eş’ariler; Evrende ve olaylarda yasaların, kuralların ilkelerin ve illetlerin belirleyici olmadığını iddia ederler.

“Bütün ilahi fiiller hikmet ve adalet ürünü olmakla birlikte irade sıfatına göre gerçekleşir, dolayısıyla bu fiillerde menfaat elde etmek veya bir zararı def etmek anlamında her hangi bir hikmet aramak gereksizdir. Esasen hiçbir şey, O’nun hakkında vacib değildir.” (İslam Ansiklopedisi, TDV. İstanbul,1995, s.446; Eş’ari, el-lüma, s.148-153; İbn-i Fûrek,s140’dan nkl.

Eş’ârî ekolünün ünlü imamı Gazzâlî olaylar arasında illiyet bağı olmadığını ispat edebilmek için Gayb Âlemi’nin güçlerinden melekleri devreye sokmak zorunda kalmıştır; aslında bu da bir başka şekilde illiyet bağı icat etmek anlamına gelmektedir. Determinizm’den kaçarken İndeterminizm’in kucağına düşme handikapından kurtulamayan Gazzâlî, işin içinden fiziksel alemde cerayan eden olayların özelliklerini meleklerin tayin ettiğini söyleyerek çıkmaya çabalamıştır:

“Renklerin gözde intibâı, vâhib el-suver (melek) tarafından hâsıl olmaktadır. Güneşin doğması, sağlam göz bebeği ve renkli cisim ise bu şekilleri kabul etmek için hazırlanmış birer vâsıta ve mahaldirler.” İmam Gazzâlî, Tehâfüt el-Felâsife, çev. Bekir Karlığa, Çağrı yay. İstanbul,1981, S.161,164.

b) Eş’ariler’in Cevher-i Fert Nazariyesi

Cevher-i Fert Nazariyesi’ni savunan Eş’ariler, iznullah ile Emrullah arasında bir fark görmek istememişler, Kainat’ın yönetiminde varolan yasalılığı “iznullah”ı öne sürerek reddetmişlerdir. Bununla Yüce Allah’ın sonsuz kudretini öne çıkarmayı amaçlamışlardır. Bu nazariyeye göre her şey olmuş bitmiş gibidir. Fiziksel alemde dahi artık en son noktaya –hareketin sona erdiği noktaya- ulaşılmış olduğu zehabına kapılan Eş’arilere göre, eşyanın özü olan atom son noktayı temsil etmektedir.

“Alemdeki bütün cisimler bölünemeyecek kadar küçük olan cüzlerin (atom’un) birleşmesinden meydana gelmiştir. Bu parçalar sonlu olduğu için bunların birleşip ayrılmaları da sonludur. Atomlarda kendiliğinden çeşitli terkipler meydana getirme gücü yoktur. Onların birleşmesi ve farklı cisimler teşkil etmesi sadece ilahi irade ve kudretin tesiriyle olmaktadır. Zira bütün atomlar mahiyet itibariyle birbirinin benzeridir.” ( İslam Ansiklopedisi, TDV. istanbul, 1995, cilt:11, s.445; İbn-i Fûrek, s.76,202,208’den nkl.)

c) Gazali Ve Ateş Örneği

Eş’arilere ve kader’i/her şeyin belli bir ölçüye göre işlediğini reddeden akımlara göre; “eşyanın tabiatı yoktur.” Yakma, ateşin tabiatında olan bir şey değildir. O anda yaratılan bir şeydir. Bu görüşe göre eşyanın kanunu nizamı yoktur. Her şey icat edildiği anda varolmaktadır. Bizim tarafımızdan da bir alışkanlık eseri, âdet olarak alıgılanmaktadır.

Ateş örneği üzerinde bu görüşleri bir tahlile tabi tutarsak şöyle bir sonuç ortaya çıkmaktadır: “ateş, odunun atılması ve oksijenin harekete geçirilmesi için kıvılcımın çakılmasından değil, Allah’ın odunda yanma fiilini yaratmasından meydana gelmektedir.”

Ateş ve yanma olayını Adetullah’a bağlayan Gazzâlî, insanların ateşin odunu yaktığına ilişkin bilgilerinin aklî bir zorunluluktan değil, sürekli tekrarlanan alışılageldik bir durumu kanıksamış olmaktan kaynaklandığını iddia etmiştir.

Tehâfüt sahibi bu konuyu eserinde şöyle özetlemektedir: “Alışkanlık eseri olarak sebep diye inanılan şey ile müsebbeb diye inanılan şey arasını birleştirmek bize göre zarûrî değildir.”

Atın nutfeden, bitkinin tohumdan, ağacın fidandan yaratılmasını zorunlu görmeyen Gazzâlî, eve bırakılan bir su testisinin ağaca dönüşmesinin mümkün olduğunu iddia etmektedir. Aynı yöntemden hareketle İbrahim peygamberi ateşin yakmamasının da, her şeyi iradesi altında bulunduran Yüce Allah’ın “yanmayı yaratılmamasıyla mümkün” olduğunu iddia ederek Deterministler’i cevaplandırmıştır.

İmam Gazzâlî, Tehâfüt el-Felâsife, çev.Bekir Karlığa, çağrı yay. İstanbul,1981, Mu’cizelere Dair Onyedinci Mesele, S.162.

Hiçbir varlık yasası tanımayan Eşariler, “her şey mümkündür” diyerek yaratılışın yasalı oluşunu reddetmişlerdir. Oysa Allah’ın göklerin ve yerin yönetimiyle alakalı kanunları vardır. Her biri bir gayeye bağımlı olarak yaratılmış olan eşyanın yasalarının olmadığını düşünmek abestir. Hiçbir düzen tesadüfen bu kadar mükemmel işlemez; bu nedenle göklerde ve yerde bulunan her şeyin gayesine göreli olarak işleyiş yasaları vardır. Kozmik alemin tüm varlıkları, batıla/boş bir amaca hizmet etmeleri için değil, ilahi hikmete dayalı bir gaye için yaratılmıştır.

“Ve Biz, göğü ve yeri ve ikisi arasındaki şeyleri Kafirlerin sandığı gibi bir amaç ve anlamdan yoksun yaratmadık: Vay hallerine (cehennem) ateşindeki o nankörlerin!” (Sâd,38/27.)

“İşte (böyle) Biz gökleri ve yeri ve ikisi arasında bulunan her şeyi sırf bir oyun olsun diye yaratmadık. Bunların hiç birini (derûnî) bir hakikatten yoksun yaratmış değiliz. Ama onların çoğu bunu anlamaz.” (Duhân, 44/38-39)

Müminlerin ayırıcı vasfı, aklî yeteneklerini kullanarak kozmik ve fiziksel alemdeki bu amaçlılığın farkına varıp, tüm yaşamı boyunca, her durumda kendi varoluş gayesine uygun davranış geliştirebilen insan olmaktır: “ Onlar ki, ayakta dururken, otururken ve uyumak için uzandıklarında Allah’ı anar (ve) göklerin ve yerin yaratılışı üzerinde inceden inceye düşünürler, (şöyle dua ederler:) Ey Rabbimiz! Sen bunların hiç birini anlamsız ve amaçsız yaratmadın. Sen yücelikte sınırsızsın! Bizi ateşin azabından koru!” (Ali imran, 3/191.)

Yarattığı herşeyin rızkını eksiksiz veren Yüce Allah, hiçbir şeyi başıboş, başına buyruk bırakmamıştır. Yarattıktan sonra kenara çekilmeyen, varlıklarla ilişkisini sürdüren Rabbimiz, şeylerin ölümüne hükmedinceye kadar, meleklerle veya tabii elçilerle emr’ler göndermektedir.

İşte yaratılan her şeyin rızkı da, rızkının sona erdirilmesi de birincil ve ikincil emr’lerle gerçekleşmektedir:

“Ve (onlara söyle:) cinleri/görünmez varlıkları ve insanları yalnızca Bana kulluk etmeleri için yarattım. (Ama dikkat edin!) Ben onlardan ne bir rızık istiyorum ne de gözetip beslemelerini. Çünkü bizzat Allah bütün rızıkları verendir; her türlü kudretin sahibidir, bâkî olandır!” (Zâriyat,51/56-58.)

İnsanın yaratılış süreci, onu vareden özün biçimlenişi açıkça bir yaratıcının varlığına dolayısı ile gayeliliğe işaret etmektedir:

“Sizi basit bir sıvıdan yaratmadık mı? (Rahmin içinde) sağlam bir şekilde muhafaza ettiğimiz (bir sıvıdan) Önceden belirlenmiş bir süre ile. Biz insanın yaratılışını işte böyle Kader’e bağladık/ölçülü bir şekilde gerçekleştirdik. Ne mükemmeldir bizim bir şeyi gerçekleştirme kudretimiz.” (Mürselât, 77/20-23.)

Fiziksel alemin yakın ve uzak diyarlarındaki hayatı meydana getiren ve onu devamlı kılan bu kanunlar Emrullah ile oluşturulmuştur.

Arı gibi varlıklara da görevleri içgüdülerini eğiten Fıtrî vahiy yolu ile (birincil emr’lerle) öğretilmiştir. Arıların sosyal yaşamındaki mükemmel işleyişin hiçbir yasaya dayanmadan devam ettiğini iddia etmek, aklî bir karışıklığın ürünü olsa gerek? Arıların sosyal yaşamı ve yaptıkları işi mutlak bir boyun eğmişlikle, mükemmel bir örgütlenmeyle başarılı bir şekilde yapışları “ayet” olarak isimlendirilmiştir. Kendilerine ikincil bir emr indirilmediği sürece Arılar, tüm işlerinin yasal çerçevesi Fıtrî vahiyle öğretilmiş görevlerini ihmal edecek değillerdir, ve hayat tarzlarını asla değiştirecek değillerdir:

“ Ve bir de Rabbinin arıya: ‘Dağlarda, ağaçlarda ve (insanların) hazırladığı kovanlarda kendine yuva edin’ diye vahyettiğini ve ona: ‘her türlü üründen ye; ve Rabbinin senin için öngördüğü yolları mutlak bir boyun eğmişlikle izle!’ (diye buyurduğunu düşünün! İşte bunun içindir ki,) Onların karınlarından, içinde insan sağlığına yarayışlı unsurlar bulunan değişik renklerde, tatlarda bir sıvı çıkar. Şüphesiz bunda da düşünen kimseler için mutlaka bir ders vardır.” (Nahl, 16/68.)

Güneşin belirli bir yörüngede hiç sapmadan akıp gitmesi de kader’in Emrullah boyutu dahilinde düşünülmesi gereken yasalara bağımlıdır.

Her şey gibi Güneş v.b. gezegenlerin, göklerdeki tüm sistemlerin tesadüfle açıklanamayacak hareketleri belli yasalara dayanmaktadır. Güneşle ay arasındaki mesafe de, denge de, onların ömürleri de ilahi takdirle belirlenmiş yasalarla korunur.

“Ve Güneş(te de onlar için bir işaret vardır: ) O, kendisine ait bir yörüngede akıp gider. Bu kudret sahibi ve her şeyi bilen Allah’ın Takdiri’nin/iradesinin bir sonucudur. Ve Ay(da da bir işaret vardır ki) Biz onu kuru ve eğik bir hurma dalını andırır hale gelinceye kadar çeşitli safhalardan geçirdik. Ne Güneş Ay’a erişebilir, ne de gece gündüzü yok edebilir, çünkü hepsi uzayda (yasalarımız doğrultusunda ) hareket ederler.”

(Yasin, 36/38-40.)

Tıpkı her insan gibi dünyanın da eceli vardır; her şey doğar, büyür, tekamüle erer, yaşlanır ve nihayet ilk vücuda geldiği andan daha çaresiz ve düşkün hale gelir; bu eşyanın bağlı bulunduğu temel yasalardandır: “Ve sizi Allah yarattı; günü gelince de öldürecek ve içinizden kimileri ömrün o en düşkün çağına (insanın) bildiği şeyi bilmez olduğu yaşa kadar alıkonulurlar. Gerçek şu ki Allah, her zaman kudretli ve yegane ilim sahibidir.” (Nahl, 16/70.)

b)      Rüzgarlar’a Yüklenen Emrullah

Rüzgarların hareketleri, seyir güzergahları tesadüflere bağlı olarak değil, kendilerine yüklenmiş görevlere, tayin edilmiş yollara göre belirlenmiştir: “........Zariyat,51/4; 34/12

c)      Su’ya Ve Denizler’e Yüklenen Emrullah

Gemilerin yürümesini sağlayan yasaların –suyun kaldırma kuvveti gibi- Emrullah ile takdir edildiği Hacc Suresi’nde şöyle beyan edilmektedir: “............Hacc,22/67.

Benzer bir ayetler için bkz.14/32; Hacc,22/65; Casiye,45/12.

Emrullah; denizlerde yürüyen gemilerin bağlı bulunduğu ilahi kanunlar, insanların fiillerine boyun eğen yasalar, yeryüzünde bulunan her şeyin tabi olduğu ölçülerdir.

d)      Yağmur’a Yüklenen Emrullah

Gökleri ve yeri yaratıp biçim veren, çeşitli şekillerde düzen veren ve yaratmaya devam eden Yüce Allah yağmurun yağmasını, suyun kaldırma gücü sayesinde ilerleyen gemilerin kullandıkları olanakları belli ölçülere bağlamıştır.14/32.

e)      Gece Ve Gündüz’e Yüklenen Emrullah

Güneş ve ayın, dünyanın hareketleri ve buna bağlı olarak gerçekleşen gece ve gündüzün oluşumu Emrullah ile takdir edilmiştir; belli yasalara bağlanmıştır. Kozmik ve fiziksel alemdeki eşyalar kendileri hakkında, Birincil Emr ile belirlenmiş ilahi yasalardan asla çıkamazlar. Allah’ın izni ile olursa başka.16/12.

4-Hayatı Takdîr Eden Emrullah

Hayat ve ölümü takdir eden Allah, her şeyin nihai belirleme gücünü elinde tutmaktadır. İşte Emrullah bu gücü ifade bir Kur’ani terimdir.

Tüm yaratma işleri Emrullah ile tayin edilir: “.....Mümin,40/68.

Dp-Yüce Allah’ın yaratma şekliyle ilgili yasa şudur: “Bir şeyin olmasını istediğinde ona sadece ol!demek” bkz.Bakara,2/117; Ali imran,147; Yasin,36/82.

4-Nübüvvet Vahyi’ni İnzal Eden Emrullah

Kur’an’a vahyin kendisi de, yüklediği Risalet görevi de “Emrullah’dandır” şeklinde nitelendirilmiştir. Yüce Rabbimizin Emrullah ile takdir ettiği “mesajlarını insanlığa iletme amacı” nı engelleyebilecek hiçbir güç yoktur. Çünkü Emrullah ile karara bağlanmış takdirleri engelleyecek kadar güç ve irade hiç kimseye verilmemiştir.

İlahi vahyin kendisi Emrullah’tandır: “........Muhammed,47/21.

Nübüvvet vahyinin eksiksiz olarak indirilmesi Emrullah’ın teminatı altındadır; bkz.Tevbe,9/48.

Meleklerin vahiy indirmesi kendiliklerinden karar verdikleri bir iş değildir. Çünkü onların verecekleri kararlar, Rabb’den bağımsız değildir. Kısaca, meleklerin ilahi mesajı seçilen elçilere indirmesi Emrullah’a bağımlı bir iştir:

Nahl,16/2; Mümin,4015.

Kur’an’ın indirilmesi kararı da, vahyin tamamlanması da Emrullah ile tayin edilmiş bir karardır, bkz.Şura,42/52; Duhan,44/4-5; Musa a’a yüklenen Risalet görevi, on emr’i taşıyan levhaların geliş şekli –ki ikincil emrdir- Emrullah’tandır; bkz.Taha,20/26,32,93; Kasas,28/44;

Lut a ve ailesinden mümin olanlarla birlikte helak olacak şehri (sodom ve Gomore’yi) terk etmeleri Emrullah’a bağımlı bir vahiy ile bildirilmiştir; bkz.Hicr,15/65; Firavun’un sarayındaki mümin adam, Nübüvvet vahyinin ölçülerine dayanan “adanmışlık bilincine sahip olmasını Emrullah’a borçludur; bkz.Mü’min,40/44.

6- Şeriat’ın Takdirini Belirleyen Emrullah

Bütün peygamberlere bildirilen vahiyler de, onunla karara bağlanmış ilahi ölçüler de Emrullah ile belirlenmiştir; yoksa peygamber de olsa insanların arzu ve isteklerinin bir ürünü değildir.

Peygamberimiz Muhammed s’e verilen Kur’an şeriatı Emrullah’tandır; Allah’ın buyruğu ile indirilmiştir: Casiye,45/18.

Emrullah aşağıdaki ayette “Allah’ın yapılmasını ‘iyi’ nitelemesi ile emrettiği ilahi hukuk” anlamında geçmektedir: “.......22/41.

İnsan hayatında uyulması karara bağlanmış ilahi hukuk Emrullah kapsamında bir takdir sonucunda belirlenmiştir: Talâk,65/8.

Emrullah bir çok ayette peygamberlerin kendisiyle hüküm verdiği ilahi şeriat anlamında geçmektedir. Mesela İbrahi a’ın, kardeşinin oğlu Lut’un, İshak’ın, oğlu Yakub’un insanlar arasında kendisiyle hüküm verdikleri ilahi şeriat Enbiya Suresi’nde Emrullah ifadesiyle dillendirilmiştir:

“....Enbiya,21/73.

Peygamberlerin ve salih müminlerin bağlı oldukları ilahi buyruklar anlamında Emrullah için bkz. Enbiya,21/27, Nur,24/63; iyinin kötünün, doğrunu yanlışın sınırlarını belirleyip tayin eden ilahi şeriat anlamında Emrullah için bkz.kehf,18/28.

Mü’minlerin insan ilişkilerinde kendileriyle hükmetmeleri gereken ve Emrullah nitelemesi yapılan ilahi hukuk ölçülerinden bazıları şunlardır:

a)      Dosdoğru olmak

Eğilip bükülmemek, hakikati bütün çıplaklığıyla ortaya koymak, gerçek inançları ve niyetleri gizlemeden olduğu gibi insanlığa tebliğ etmek: 15/94,42/15

b)      Müslümanların ilki olmak

Peygamberlere İslam’ın öncüsü olup putlardan uzak durmaları sadece Allah’a kul olmaları, müslümanların ilki olmaları Emrullah ile bildirilmiştir.

Enam,6/14,163; Yunus,10/104; Ra’d,13/36; Neml,27/91; Zümer,39/11-12; Mü’min,40/66.

c)      Allah’a yakınlaşma Vesileleri Aramak

Musa peygamberin kavmini Bakara/inek kurbanı ile –ilahi rızayı kazanma konusunda- imtihan etmesi Emrullah iledir. Bakara,2/68, Nisa,4/58.

İbrahim peygambere en sevdiğini (oğlu ismail’e duyduğu sevgiyi) kurban etmesi Emrullah ile bildirilmiştir. Saffat,37/102.

Salih a’ın halkından imana erişmemiş bazı kimseler ondan mu’cize olarak bir deve istemişlerdi. Aslında iman etmek gibi bir niyetleri olmayan bu kimseleri Yüce Allah “Deve’nin su içme hakkına saygı göstemek”le denemiştir; işe bu sınav için konulan hüküm Emrullah olarak nitelendirilmiştir.

Dp-Salih a’ın devesinin su içme hakkıyla ilgili Emrullah için bkz.Araf,7/77.

d)      Evlenme -Boşanma Hükümleri

Peygamberimizin evlatlığı zeydin boşanması ile birlikte dul kalan Zeynep validemizle evlenen peygamberimizin bu nikahı, “üvey babanın evlatlığın boşadığı kadınlarla evlenebileceğine ilişkin adet”in tashihi için verilmiş bir ilahi hüküm/Emrullah’tır. Emrullah müheymindir; yaşanan insan hayatına teslim olan değil onun üzerinde belirleyici olan, değiştirip dönüştüren bir muhtevaya sahiptir.

Dp-Evlatlıkarın boşadığı kadınlarla evlenmeyi helal ilan eden ilahi yasa Emrullah ile bildirilmiştir. Ahzab,33/36-37.

Boşanmış kadınların beklemeleri gereken üç ay başı dönemini kapsayan iddet de Emrullah ile belirlenmiş bir yasa gereğidir; bkz. Talak, 65/1,4,5.

e)      Temel İyilikleri Takdir Eden Emrullah

Adaleti ikame etmek, bilinen iyilikleri ifa etmede yarışmak, Allah’tan başkasına ibadet ederek şirke girmemek, akrabaya ikramda bulunmak gibi konular Emrullah ile/ilahi vahyin inişine hükmeden buyruk ile belirlenmiştir.

Nahl,16/90

f)        Şirk’e Bulaşmamak

Emrullah, neyin şirk olup olmadığını belirleyen ölçülerdir.

Şirke bulaşmamakla ilgili İsrailoğullarının yükümlü tutulduğu ilahi buyruklar Emrullah kapsamında değerlendirilmiştir; bkz.7/150

Fevzi Zülaloğlu

.TENZİH AKİDESİNİN BOYUTLARI

Tenzih,n-z-h kök harflerinden türetilmiş bir masdar olup temiz tutmak demektir.Tevhid akidesi ile ilgili olarak tenzih; Allah'ı yaratılmışlarda rastlanan bütün kusurlardan, kirliliklerden beri tutmaktır. Allah'ı gerektiği gibi, ilahi rızaya uygun olarak tenzih etmek, O'nu O'ndan öğrenmekle mümkün olabilecek bir çaba göstermeyi gerektirir. İlahi rızayı kazanma cehdi ile bir hayat sürdürmek de tenzihin insan toplumlarına bakan yüzünü oluşturmaktadır. Rabbimiz hayatı bölmeden emir, buyruk ve öğütlerini va'z etmektedir. O halde salih bir niyetle, halis bir kalp ile yaratıcısına boyun eğip O'nunla dostluk kurmak isteyenler de, ancak pazarlıksız bir şekilde gönülden teslim olmak suretiyle tenzih akidesine uygun davranmış olabilirler.

Bazı "islam filozofları" Allah'ı basit işlere karıştırmayalım diye O'nun cüzleri/ ayrıntıları bilemeyeceği, teferruatla ilgilenmeyeceğini iddia ederler. Böyle bir temelden hareketle ileri sürülen 'sudur nazariyesi' ile Rabbimizin Yaratma'da da belli bir aşamadan sonra işleri Akıllara/ Meleklere bıraktığı iddia edilir. Oysa Kur'an -ı Kerim incelendiğinde görülecektir ki, Yüce Rabbimiz sadece genel olan şeylerin değil ayrıntıların da yaratıcısı, yöneticisi ve rabbidir. Allah'ın vârettikleri ile irtibatı süreklidir. Kainattaki her şeyin Hâlık'ı olan Rabbimiz, onlarla ilgisini yaratılışın hiçbir aşamasında koparmayıp yaşarlarken de denetimi mücerred ya da müşahhas başka güçlere bırakmaz. Örneğin Meleklerin rolleri, O'nun izin verdiği yere kadar olup kendiliklerinden menkul hareket etme hakları yoktur. 1

İnsanlara hayatın her alanında rehber ilkeler öğretmek için vahyi indiren, şah damarından daha yakın olan Allah inanışını tam olarak kavrayamamış veya öyle olmayı tercih etmiş, gündelik politikanın içindeki bazı insanlar yaklaşımlarını destekleyebilmek için , uyduruk tenzih teorileri türetebilmektedirler. Allah'ı siyasal alanın , kamu alanının ilkelerini belirlemekten alıkoymaya çalışan bu kimselere göre," tanrı öyle politika gibi 'basit, gündelik işlere' karıştırılmamalıdır (! ) O, aşkın bir varlıktır, öyleyse göklerdeki makamından dünyada olup biteni izlemelidir." Bu görüş sahipleri her ne kadar Allah'ı bir yaratıcı olarak kabul etseler dahi, O'nun insan yaşamı üzerinde varolması gereken rollerini küçümseyip daraltarak "etkisiz eleman" durumuna düşürmektedirler. Asıl niyetlerini de gizleyerek, güya Allah'a gereken değerin verilmesi için bir çağrı yaptıkları izlenimini vermeye çalışmaktadırlar.

O'nu gereğince takdir eden mü'minler için Allah'ı tenzih etmek , üç boyutlu bir çaba sarfetmeyi gerektirmektedir: Zatını tenzih, sıfatlarını tenzih, fiillerini tenzih. Bu çalışmamızda üç boyutu Kur'an'ın rehberliğinde izah etmeye çalışacak, insanlarda tenzih ile ilgili rastlanan kusurlara, vakıa'ya tekabül etmeyen, Yakin'e dayanmayan kelami tartışmalara girmeden değinmeye çalışacağız.

Soyut ve somut hiçbir varlığı Allah’ın zatı ile benzerliğe sokmamak, Zati Tevhid’in temel ilkesidir.Tarih boyunca iletilen ilahi vahiylere dayalı olarak sürdürülen Risalet davası, insanları Allah’ın zati varlığına değil birliğine götürmeyi amaç edinmiştir. Bunun için Kur’an’da uluhiyetin zatı değil ,sıfatlar ile keyfiyeti ve onların yüklediği sorumluluklar üzerinde durulmaktadır. Allah'ın zatına ortak olabilecek değerde soyut ve somut hiçbir güç yoktur.

Allah Teâla'nın zatına ortak koşmanın, insanlık tarihinde üç şekilde tezahür ettiğini söyleyebiliriz :Somut nesneleri putlaştırmak suretiyle,soyut ve aşkın varlıkları ilahlaştırmak suretiyle ve üretilmiş beşeri değerleri putlaştırmak suretiyle.

Birincisi ; somut nesneleri, putları, heykelleri, çeşitli dikitleri,hayvanları, insanları eş koşmak şeklinde: Budistler Buda'yı, Hristiyanlar İsa peygamberi, İsrailoğulları da Samiri'nin buzağısını Allah'ın zatına ortak koşmuşlardır. Kendi yaptıkları dikitlere tapmak gibi şereften yoksun milyonlarca insanın imal ettiği milyarlarca put da hep bu kabildendir. Yüce Rabbimiz bu sapkın beşer eylemlerini "kendisine yapılmış bir ifttira" şeklinde nitelemektedir.Mesela, Samiri'nin yaptığı altından buzağıya tapan israiloğulları, Allah'ın hakkında hiçbir delil indirmediği hakikatten yoksun bir nesneye ibadet ettikleri için Müfteri(iftiracı) olmakla suçlanmışlardır. 2

İkincisi;Soyut ,aşkın varlıklarda onlarda gerçekte olmayan değerler vehmetmek suretiyle: Müşrik Araplar Allah'ın emrinden asla ayrılmayan melekleri O'nun ortakları gibi zannetmişlerdir. Ebeveyn ile çocukları arasındaki benzerliğin, Allah ile melekler arasında da varolabileceğini sanmışlardır. Oysa fiziksel alemin sınırları ile malul olmasalar da melekler , Allah'ın zatına ortak olamadıkları gibi,yaratıcı ile aralarında hiçbir benzerlik dahi kurulamaz. Müşriklerin bu iddiaları Kur'an'daki ayetlerde 'onlar sadece Rahman'a ibadet eden mahluklardandır' denilerek reddedilmiştir. 3

Üçüncüsü;üretilmiş beşeri değerlerin putlaştırılması:Öncekilerden farklı olarak bir şahıslaştırmaya doğrudan rastlanmamış olmasıdır.Allah'ın zatı ile ilgili olsun veya olmasın, insanların bir gayeye yönelik olarak ileri sürdükleri görüşler ilahi adaletten nasipsiz ise bir değer ifade etmez.Hele de Allah'ın rehberliğinden onay almayan beşeri bir fikir; hayatı anlamlandırmak, insanlara yol göstermek, dünya görüşü ve ideoloji oluşturmak maksadıyla ortaya atılıyorsa, doğrudan uluhiyete yönelik bir saldırı var demektir. Marksizm, Sosyalizm, Liberalizm,Kapitalizm v.b. 'çağdaş kavramlar ve düzenler' Kur'anı Kerim'de "Allah'ın hakkında sultan indirmediği boş isimler/kavramlar" olarak nitelendirilmektedir.

Nasıl buzağı gibi somut nesneleri tapınma aracı haline getirmek,melekler gibi fiziksel alemden aşkın gaybi varlıklarda olmayan güçler ve yetkiler varsaymak Allah'a yapılmış bir iftira ise, hayata ilişkin saptırıcı fikirler ileri süren, varoluşun asıl gayesini unutturan kavramlar, sistemler, düzenler kurmak da Rabbimize yapılmış bir iftiradır. Çünkü Allah, bütün kainatın yegane hakimi olduğu gibi, insan hayatının bütün vechelerinin de tek meşru kılavuzu, yol göstericisidir. İsimlere (kavramlara yüklenen sanal değerlere) ibadet etmekle suçlanan Hud peygamberin halkı Ad da, tıpkı somut bir nesne olan buzağıya ibade eden israiloğulları gibi Müfteri/ iftiracı sıfatı ile Kur'an'da anılmışlardır. 4

a)Allah'a mekan izafe etmek :Allah mekandan münezzehtir.Bakar suresi , 115.ayette bu gerçek 'bütün doğular ve bütün batılar Allah'ındır. Nereye dönerseniz dönün ,Allah'ın yönü orasıdır' buyurularak dile getirilmiştir. Bakara suresi (2),210.ayette ise Yüce Rabbimiz, kendisinin bulutların gölgeleri arasından meleklerle birlikte görülmesini arzu eden israiloğullarına seslenerek, bu talebin gereği gibi takdir edilmemiş bir ilah anlayışından kaynaklandığını ve saçma olduğunu belirtmektedir. 5

b)Allah'a zaman izafe emek:

Zaman ve mekan insanların malul olduğu iki illettir. Hiçbir illet barındırmayan mükemmel bir ilah olan yüce Rabbimiz, bu yüzden insanların gözleriyle idrak edebilecekleri bir evsafta değildir. O'nun zatını görerek kavrama imkanından mahrum bulunan biz insanlar için Allah Teala, gözle görebileceğimiz , Yaratıcı'ya şehadet eden sayamayacağımız kadar ayet yaratmıştır. Böylece gözle göremediğimiz yaratıcıyı, ilimle idrak imkanı Allah'ın bir rahmeti olarak etrafımızdaki her şahidin ihsas ettirdikleri ile mümkün olabilmektedir.

Sınırsız bir bilme yeteneğine sahip Yüce Allah, bunu zamanla kayıtlı bir şekilde değil ondan bağımsız olarak Alim'dir/her şeyi bilir. O'nun bilgisi dışında Kainatta hiçbir olay meydana gelemez. Fakat bu bilme, bizim tasavvur alanımızın çok çok, üstünde bir mahiyet arzeder. Onun için Allah'ın ilmi ile ilgili "içinde zamansal terkipler olan sorular sormak" doğru değildir. Örneğin, "kimin cehennemlik olacağını önceden bildiği halde neden dünyaya sınav için gönderiyor?" şeklindeki soru haddi aşan bir sorudur. Çünkü biz insanlar için zorunlu olan bir süreç içinde düşünme ve yaşama illeti Allah için sözkonusu edilemez. O'nun için önce ve sonra diye bir zaman mefhumuna kayıtlı olarak karar verme, uygulama mecburiyeti tasavvur etmek, tenzih akidesine aykırıdır. 6

Tevhid inancı hiçbir mecaza başvurmayacak,hiçbir simgesel anlatımın batıni handikaplarına düşmeyecek şekilde Allah’ın zati varlığına iman etmeyi gerektirir. O, bizim düşünce yeteneklerimiz sınırlı olduğu için ancak sıfatları ile tefekkür edilebilir.Hatta Allah’ı tam olarak düşüncelerimizle dahi kuşatacak şekilde tefekkür edemeyiz. Kısacası, Zati Tevhid'in esası tekliktir. Birden fazla otorite ve güce bağlanmak Alak suresi(96),7.ayette de belirtildiği gibi Allah'ın zatına ortak koşmak anlamına gelir.

Zati sıfatlar Allah’a özgü sıfatlar olup başka hiçbir yaratıkta bulunmayan özelliklerdir.Bu sıfatlara selbi,tenzihi,nefsi ve vucudi isimleri de verilmiştir. En güzel isimlerin kendisine ait olduğu yüce Allah’a Kur’an’da geçen isimlerinden her biri ile hitabetmek mümkündür. O yüzden Rabbimizin isim ve sıfatlarını birbirleri ile yarıştırmak doğru değildir. Fakat O’na gelişi güzel isim ve sıfat ihdas etmemek , isim ve sıfatlar konusunda ' Haberi Sadık' olduğunda hiçbir şüphe bulunmayan Kur’an’ın muhkem nasslarını temel almak gerekir.

Yüce Allah'ın hiçbir yaratılmışa benzemeyen sadece O'na özgü olan sıfatlarının Kur'an'da anılan ortak özellikleri şunlardır:

a-Vucud:Var olmak demektir.Allah'ın yokluğu düşünülümez.Yüce Rabbimizin yokluğu düşünülemeyecek , başlangıcı ve sonu olmayan asli varlığı için Kur'an'da , kişinin benliği ve tüm varlığını mecazi olarak anlatan müteşabih bir ifade olan 'vech' kullanılmıştır.O'nun varlığı bir başkasının varlığına muhtaç değil, sadece O'na özgüdür. 7

b-Kıdem-beka: Allah'ın varlığı Evvel/öncesiz ve Âhir/sonrasızdır.O'ndan önce hiçbir şey yoktu.Hiçbir şey de O'nun gibi sonsuz olmayacaktır. Sadece O hariç,göklerde ve yerdeki herşey ölümlüdür, helak olucudur.Ebediyyen ölmeyecek mutlak diri yalnız O'dur.Yüce Allah kendisini, Furkan suresi(25),58.ayette 'Hayyun La Yemut' olarak takdim etmektedir: "Öyleyse ebediyyen ölmeyecek olan o mutlak diri varlığa güven..." 8

c-Vahdaniyet: Allah'ın birliği.Zatı, sıfatları, fiilleri bakımından eşi ve benzeri yoktur.O'ndan başka ilah,rab yoktur. Kur’anı Kerim’de Allah’ın birliği Ehad,Vahid,Vitr kelimeleri ile anlatılmaktadır.( 9 )Çoğulu olmayan bir kelime olan Ehad,beraberinde diğeri bulunmayan,bölünmesi ve artması olmayan tek demektir. Bunun için bu sıfat sadece Allah’a mahsus olup O’ndan başkasını "ehadiyet" ile nitelemek doğru olmaz. Vahid ise yalnız ve tek demektir.Allah’ın bir ismi olarak eşi ve benzeri, örneği olmayan Ehad manasına gelir. 11

Allah’a ait bir sıfat olarak "Ehad " ile "Vahid" arasında bir fark yoktur. Fakat olumsuz cümlelerde dahi kullanılmayan Ehad, iki olma ihtimali olmayan gerçek birdir. Vahid ise olumsuz cümlelerde kullanılabilir. Bunun için vahid denilmekle, ehad denilmiş olmaz. 12

Müddessir suresi(74)11.ayette ,sahipsiz,korumasız, dostsuz bırakılacak olan ilahi vahyin muhaliflerinin Allah’ın yardımından mahrum kalacakları konusunda uyarılmakta, Ahiretteki ümitsiz yalnızlıkları Vahiyd kelimesi ile ifade edilmektedir.

"Vetr" terimi ise Fecr (89) suresi 2.ayette Allah’ın bir ismi olarak geçmekte , yaratıcının tekliği ve benzersizliği vetr kelimesinin muhtevası ile ifade edilmektedir. Aynı ayette geçen Şef’(çift) kelimesi ise Kainatta aynı türden birden fazla unsurun benzeri ile veya karşıtı ile varolduğuna işaret etmekte olup evrendeki kutupluluğa (yaş-kuru,eksi-artı,dişi-erkek,melek-şeytan v.b.) dikkat çekmektedir. Bütün varlıkların diğer kutpu vardır. Oysa Allah’ın benzeri veya karşıtı yoktur. Hiçbir şey Allah’a denk tutulamaz ,hiçbir şey O’na benzemez. 13

Allah’ın diğer kutpu yoktur.O tek başına varolan zıddı olmayan bir ilahtır.İki kutuplu bir tanrı anlayışına örnek olarak Zetdüştilik gösterilebilir.Alemin yaratıcısı olan bir ilah tasavvuruna sahip olan Zerdüştilik’te iyinin hükümranı olan Ahuramazda'ya karşılık,kötülüğün simgesi olan bir de Ehrimen (şeytan) vardır. Ahuramazda’nın en büyük düşmanı Ehrimen’dir.

Oysa tahrife uğramayan Kur’an hakikatinde şeytan Allah’ın değil, insanın düşmanı olarak nitelendirilmektedir. O Allah’a itaatsizliğe çağırdığı insanlardan bile beraatini,uzaklığını ilan etmiştir. Çünkü onun asıl düşmanlığı Allah’a değil, insanadır. 14

Bizim iyi olarak bildiğimiz güçler gibi şer olarak bildiğimiz güçler de Yüce Allah'ın denetimindedir. O'ndan bağımsız hareket eden hiçbir şey yoktur. Başka bir deyişle, Şeytanlar da melekler de Allah'ın izin verdiği yere kadar yetkili ve sorumludurlar.Eğer şeytani varlıkların denetimsiz güç merkezleri olsaydı Kainatta sürekli bir ifsad/bozulma olurdu.

Evrende ikilik olsaydı, dengeler altüst olurdu. İnsanı hasta eden en küçük canlı organizmalar/ mikroplar bile Emrullah'ın hizmetindedirler ve görevlerini en mükemmel bir şekilde yerine getirmektedirler.Eğer kendi başlarına hareket etseydiler düzen bozulur, Kainatta kaos olurdu. O halde ,oluş ve bozuluşların bile düzenli ve denetim altında olması, bütün varlık aleminin tek bir yerden emir aldığını göstermektedir. 15

d-Muhalefetün lil havadis: Sonradan olanlara muhalif olan, onlara benzemeyen demektir. Allah yarattıklarına benzemekten münezzehtir. O'nu insanlar tanımlayamazlar. Rabbimizin mutlak eşşizliği, mevcut olan veya olmayan,görünen ve görünmeyen hiçbir varlığa benzememesi demektir. Şura suresi (42),11.ayette beyan edildiği gibi "hiçbir şey O'na benzemez. "

e-Kıyam bi nefsihi: Mekana muhtaç değildir. Sürekli ayakta ve faaldir. Oturup dinlenmez. Durağanlık,yorgunluk,uyku gibi eksikliklerden Allah müstağnidir. Fatır suresi(35),15.ayette Rabbimiz bu konuda şöyle buyurmaktadır: "Ey insanlar!Allah'a muhtaç olan sizsiniz.Ama O, hiçbir şeye muhtaç değildir ve hamd/bütün övgüler O'na mahsustur." 16

Allah'ın zatını tenzih etmenin ana ilkeleri, ihlas suresinde (112), 1-4.ayetlerde özetlenmiştir: "De ki: 'O,Allah tektir. Sameddir/ bütün var olmakta olanların sebebsiz sebebidir. O, doğurmamıştır, doğurulmamıştır. Ve hiçbir şey O'nunla mukayese edilemez."

Allah’ın sıfatları, müteşabih bir anlatımla insanoğlunun kavrama yeteneklerinin algılama araçlarına sunulmaktadır. İnsan aklı beşeri zaaflarla illetli olup,her tür eksiklikten uzak olan Allah’ı tam olarak,sıfatlarının nihai manası ile idrak etme kabiliyetine sahip değildir.Görünen varlıkları beş duyu ile idrak etme,labaratuarda tahlil etme,üzerinde fikir yürütebilecek analizler yapma yeteneğine sahip olmak, Rabbimizin sıfatlarının anlamını bütünüyle kavrama konusunda acze düşmekte yetersiz kalmaktadır.

Allah’ı hakkıyla takdir etmek, biz yartılmışların becerisi dahilinde değildir. İnsanın Allah’ı tanımlama çabası boşunadır. Çünkü kulun Rabbini örnekleme, benzetme,O’na uygunsuz sıfatlar ihdas etme hakkı olamaz. Allah insanların düşünerek varacakları her tür tanımlamadan daha aşkındır. Olur olmaz kavramlarla bir ilah tasavvuru geliştirmekle sahih/ doğru bir Allah anlayışına bizi ulaştramaz. Allah'ı bilmek, ancak ve ancak O'nun Nebi'ye indirdiği vahyin kelamına kulak vermekle mümkündür.

"Öyleyse Allah ile başkaları arasında her hangi bir benzerlik kurmaya kalkmayın! Çünkü Allah herşeyin aslını biliyor, ama siz bilmiyorsunuz."(16/Nahl, 74.)

Sınırlı ve eksik kabiliyetleri olan bir varlık,sınırsız ve mükemmel sıfatlara haiz bir varlığı ne kadar kavrayabilir ki? Allah’ın zatını da sıfatlarını da bütün boyutlarıyla kavramaktan aciz olan insan aklı ,"Rabbimizin müteşabih hakikatleri anlamamız konusundaki tavsiye ettiği usul" e teslim olmalıdır. Bu yöntemin temel ilkesi şudur : "Müteşabih’in verili anlamıyla yetinmek, te’vilini ( nihai anlamını ) Allah’a irca etmek, O’na bırakmak." 17

Bu yöntemi uyarladığımızda müteşabih ayetlerde geçen Allah’ın sıfatlarını tecsim ve teşbihe sapmadan anlamaya çalışmak, Rabbani rızaya uygun hareket etmenin yegane yolu olarak gözükmektedir.Allah’ın hoşnutluğunu gözeten islam ümmeti, müteşabih sıfatları anlamaya çalışırken mecaza hamlettiklerinde de,yorumdan kaçındıklarında da O’nu yaratıklarına benzetmekten kaçınmayı amaçlamışlardır.

a -Tecsime sapmamak: Allah’ı somut cisimlere benzetmek tecsimdir. Kur’an’da Allah’a izafe edilen cismani ifadeleri mecazi anlamından uzaklaştırarak muhkem ayetlere aykırı bir şekilde yorumlamak kalbinde hastalık bulunanların bir özelliğidir. Allah’ın sıfatlarını kullar ile tıpatıp benzetenlere kelamda "Müşebbihe" denilmiştir. 18

Sonsuz izzet sahibi Allah mahluklarında bulunan sıfatlar ile kayıtlı değildir.Celal ve kemal sıfatlarına haiz olan Rabbimiz yarattıklarına benzemekten münezzehtir. "Kudret ve izzet sahibi Rabbin, insanların her türlü tasavvurunun üstünde bir yüceliğe sahiptir. "(37/Saffat, 180.ayet)

Kur’an’da Allah’a nisbet edilen, ama insanlarda da bulunan isim ve sıfatlar da vardır. Ancak yukarıdaki ayetler ışığında baktığımızda bu ifadelerin anlatmak istediği hakikate yönümüzü çevirmek zorunluluğu ortaya çıkmaktadır. Bu müteşabih kelimeleri muhkem ayetler ekseninde, ilahi vahiyin rehberliğinde selim bir akılla içinde bulundukları kendi bağlamıları, sure ve Kitap bütünlüğünde değerlendirmek tenzih endişesi taşıyan mü'minler için elzemdir.

Bu durumda Allah'a nisbet edilen teşbihi ifadeleri, Arap dilinin özelliklerini göz önünde bulundurarak, "tenzihten ayrılmamak kaygısı" ile tahlil ettiğimizde işaret ettikleri anlamlar şu şekilde olmaktadır:

1)Arşa İstiva:Lafzen makam koltuğuna kurulmak demektir. Yüce Allah'ın kudret tahtı olan "Arş" etki gücü itibariyle bütün gökleri ve yeri kapsamaktadır. Arşa istiva'nın Tevhid akidesi bakımından işaret ettiği bir mânâsı vardır. Allah'ın bütün yarattıkları üzerinde mutlak hüküm ve iktidar sahibi olması, eşi, benzeri ve ortağı olamayacağı, tüm makam ve otoritelerin egemenlik alanlarının O'na bağımlı olduğu, şefaat yetkisini tekelinde bulundurduğu hakikati, bu teşbih ile anlatılmıştır. Yüce Rabbimiz tüm Kainatın yaratıcısı ve yöneticisidir. Arşa istiva'dan söz eden bütün ayetler Allah'ın alemleri yaratmasına ilişkin ifadeler içermektedir. 19

2)Gelmek: Bu ifade , Fecr suresi(89),22.ayette geçmektedir. Ayet, Hesap Günü ile ilgili bir pasajda geçmektedir" Allah'ın haşmeti ile çıkıp gelmesi", İnsanların davalarının hemen çözüme kavuşturulacağına, kararın geciktirilmeyeceğine, O'nun hükmünün kesin tezahür edeceğine dair muhtevalar taşıyan bir teşbihtir.

3)Allah'ın eli/ yedullahi: Yed kelimesinin lafzi anlamı eldir.Te’vilinin ardına düşmeden,muhkem Kur’an ayetlerinin bütünlüğü içinde baktığımızda Allah’ın yarattıkları ile benzeyen bir elinin olması sözkonusu olamaz. O halde ayetlerde başka bir mana kasdedilmektedir. Mecazi olarak “el “kelimesinin Arapça’da ve bir çok dilde, "kudret" anlamında kullanıldığına şahit olmaktayız.

Allah'ın mutlak gücü ve egemenliği için "el" simgesi , hem bir çok ayette ve hem bir çok hadiste kullanılmıştır. Zümer suresi (39),67.ayette koskoca Kıyamet'in Allah'ın kabzasında/avuç içinde küçücük kalacağı, adeta buruşturulup Sağ Eli'nde dürülü hale geleceği anlatılırken, Tevhid akidesinin esasını oluşturan tenzih konusunda insanların dosdoğru bir anlayışa sahip olmayı genellikle başaramadıkları aynı bütünlük içinde ifade edilmektedir. Demekki insan azalarına ait, "avuç içi ve el" teşbihleri bir benzetmeyi değil, bir hakikati anlatan simgeler olarak kullanılmış olmaktadır. 20

4) Vech: Lafzen, yüz demektir.Bu müteşabih ifade ayetlerin bağlamına göre iki anlam kazanmıştır. İki ayette 'vech' kelimesi, Allah Teala'nın sona ermeyen ebedi zatı anlamına gelecek şekilde kullanılmıştır. Bir ayette ise "rıza" anlamında O' nun ebedi zatının ebedi rızasına nail olmakla ilgili olarak kullanılmıştır. 21

b- Teşbihe sapmamak: Teşbih Allah’ı soyut veya somut varlıklara benzetmektir. Allah'tan başkasına ilahi sıfatlar yakıştırmak da, O'na beşeri vasıflar nisbet etmek de bir çok ayette yasaklanmıştır. Bu durum Zümer suresi(39),64-67. Ayetlerde insanlığın taşıdığı bir zaaf olarak anılmakta ve kınanmaktadır. Muhkem ayetleri baz almayan Kur'an'ı anlama çabaları, mesajın ana gayelerinden uzaklaşabilmektedirler. Ağır teşbihler içeren kelimeleri bütünlükten yoksun 'Bektaşi mantığı ile', atomik bir şekilde, bağlamı parçalayarak ele almak, zaaf taşıyan sonuçlara yol açabilecektir. Fitne çıkarmak için Müteşabih ayetler üzerinde oynama sevdasına kapılan kalbi hastalıklı , mesleği kafa bulandırmak olan bir takım kimselerin Kıyamete kadar varlığı ise kaçınılmazdır.

O halde denenmesi imkansız ihbarlar içeren Kur'an'ın Müteşabih ifadelerini, mesajın bütünlüğü içerisinde değerlendirmek zorunludur. Mesela Allah'ın 'intikam alması' , Mekr yapması/tertip ve plan kurması ilk bakışta yanlış yorumlanmaya müsait gibi görünmektedir. Bu fiillerin yine Rabbimizin bizzat kendisi tarafından konulmuş bir yasaya bağlı olmaksızın meydana gelmesi düşünülemez. Çünkü Allah Adil'dir.

Mekr/ tertip kurmak Yüce Rabbimizin bütün planların üzerine bir belirleme yetkisine sahip olduğu, kötü tuzak kuranların tuzaklarını boşa çıkarıcı bir gücün varolduğu gerçeği, kalbi adalet için çarptığı halde başaramayanlar için büyük bir moral ve ümit kaynağıdır. İntikam alması da durup dururken değil, kötülüğün örgütleyicisi zalimlerin "bozgunculuğu yaygınlaştırdıkları" içindir. 22

İnsanların sıfatlarına ve fiillerine benzetilen Yüce Allah'ın özellikleri" Gaybi Olanın Şuhudi Olana Kıyaslanarak Anlatılması" hakikatinden ibarettir. Duyularla idrak edilemeyenin , soyut olanın somut olana benzetilmekten başka türlü anlatımı , insan hafsalasına yaklaştırılması da zaten mümkün değildir. Fakat bu sadece mesajın bir anlatım yöntemidir. Yoksa Allah'ın zatı hiçbir şeyle kıyaslanamaz. O, görülür görünmez her şeyin üzerinde olup bütün yarattıklarından aşkındır.

Kainattaki her şeyin biricik yaratıcısı olan Allah, mevcut olan veya olabilecek her şeyden ,insanların düşünebileceği, hayal edebileceği,tasavvur edebileceği, tanımlayabileceği tüm kalıplardan uzaktır. O'nun nasıl bir farklılığa sahip olduğu , beşeri idrak kapasitesi ile asla algılanamayacak bir aşkınlığa sahiptir. Yüce Rabbimizin kendisi ile paralellik kurulabilecek somut veya soyut, canlı veya cansız hiçbir şahsiyet yoktur. Bu hakikati en beliğ bir şekilde özetleyen Şura suresi( 42),11.ayette Rabbimiz şöyle buyurmaktadır:"...Hiçbir şey O'na benzemez ve yalnız O'dur, her şeyi işiten , her şeyi gören. "

Allah Teala'yı kendisinden başka hiç kimse tanımlayamaz. Kur'an'da yüceler yücesi bir ilahı insanların hafsalasına yaklaştırmak için sıralanan sıfatlar ise, O'nun zati gerçekliğini sınırlamaz. Bu sıfatlar, Rabbimizin yarattığı evren ve varlıklar üzerindeki etkin ilahi faaliyetlerini beyan etmek amacı ile insanlar için tenzil buyurulan mesajlarla yüklenmiştir. O kadar. 23

c-Ta’tile sapmamak: Müteşabih sıfatları yorumlamada aşırıya kaçanlardan Muattıla Mezhebi'nin mensupları ta’til’e saptıkları için, Allah’ı hiçbir şey yapmayan , etkisiz,donuk bir ilah anlayışına sahip olmakla suçlanmışlardır. Bu konuda sükut edip hiçbir şey söylemeyen Selefiye Mensupları ise, Allah’ı sıfatları yolu ile bilmenin önünü kesmektedirler. Subuti sıfatlarn hikmetini kavramaya çalışmaktan kaçmak anlamına gelen böylesi yaklaşımların sahipleri, insanlar için hiçbir özelliği olmayan bir uluhiyet anlayışının önünü açmaktadırlar.

Bilinemezciliğe yol açan bu yöntem,müteşabih ayetlerin anlaşılamayacağı önyargısına da sahiptir. Oysa Kur’an’daki teşbih, tecsim, temsil içeren ayetler mücmel/ manası kapalı ve anlaşılmayacak ayetler değildir. Kur’an’ın müteşabih ayetleri de fitne peşinde koşmayanlar için muhkem ilahi mesajlara sahiptir. 24

d-Te’vilden kaçınıp aczi itiraf etmek: Gaybi olanı tam olarak idrak etmek konusunda insanoğlunun kaçınılmaz zaafları vardır. Bu zaafları bilen Rabbimiz müteşabih olarak idrak sınırlarımıza yaklaştırdığı Gaybi Hakikatler'in te'villerini/ nihai anlamlarını araştırarak zaman ve emek kaybetmeyi yasaklamıştır. Kalbini manevi hastalıklardan arındırmış fitne peşinde olmayan mü'minler ihbari/ bildirilmiş olanla yetinmeye çağırılmaktadırlar. Tevazu'yu/ alçakgönüllülüğü ahlak edinen mü'minlere yakışan , Gaybi alan ile ilgili bilgi sahibi olmakta tek kaynak olan Rabbani vahiyin kafi derecede veri sunduğunu kabul etmektir. Bu konudaki acziyetimizi itiraf ederek "aceba Allah bu misalle demek istedi? "sorusunu Yakin'e ermek olmalı, nerede duracağımızı da bilmeliyiz.

Ali imran suresi ,7.ayette belirtildiği gibi bilinemez olan,müteşabihler değil,te’villeri/nihai anlamlarıdır. Nihai mananın bilinebilmesi de o gaybi hakikatle(örneğin Ahiret ile) karşılaşmakla mümkün olduğuna göre Te’vili bilmek ne kulluk bililnci ile alakalıdır , ne de ubudiyet sorumluluğu dahilindedir. Rabbimizin Kur’an ile bizlere lutfettiği ilahi Risalet Tevhid’i, yani Allah’ın birliğini öğretmektedir. Yoksa Allah, zatını bütünü ile idrak etmeyi kullarına taşınamaz bir görev olarak yüklememiştir. Bu konuda insan yetenekleri acizdir, bazı şeyleri kulun bilme imkanı gayret etse de yoktur. Çünkü, Gaybın mutlak bilgisi Allah'ın yanındadır. Peygamberlere dahi bu konuda taşıyabileceklerinden fazlası verilmemiştir.

"De ki(ey peygamaber!):'Ben size Allah'ın hazineleri bendedir'demiyorum.Ne gaybı bildiğimi söylüyorum ve ne de size 'Ben bir meleğim' diyorum. Ben sadece bana vahyedileni yerine getiriyorum..."(6/Enam, 50.)

Te’vilin ardına düşmenin kalbinde hastalık taşıyan(ki bu ifade de mecazidir)kimselere özgü olup yasaklanması, Allah’ın insanlarınkine benzermiş gibi gözüken fiili ve haberi sıfatlarının nasıl anlaşılması gerektiğine dair ilahi bir sınırın olduğunu göstermektedir. Sıfatlar konusunda mecaza hamletmenin sınırlarını tanımayan bazı tasavvufçular, insanın Allah’a benzemesi gerektiğini ileri sürmüşler hatta Allah’ın örnek alınarak taklid edilmesi gerektiğini savunmuşlardır.

Yaratılmış hiçbir varlığa Allah’ın sıfatlarının nihai anlamda verilmemesi gerekir. Görünür görünmez hiçbir şey O’nun benzeri olamaz. Hatıra getirilen,hayal edilen,zihnimizde canlanan her bir şeyden yüce Allah daha azametlidir. Hiçbir yaratılmışta Kemal sıfatları yoktur. Yaratılmışlardaki noksan özelliklerden ise en güzel sıfatların kendisine ait olduğu, sınırsız kudret sahibi olan Rabbimiz münezzehtir.

Yüce Allah’ın yaratıklarına benzetilen sıfatları tarih boyunca Alimler tarafından yedi kavram ile özetlenmiştir:Hayat, İlim, Semi’, Basar, Kudret, Kelam, İrade .

a-Hayat: Varlığının başlangıcı olmayan Allah'ın hayatiyeti daimidir. İnsanlar da hayat sahibidir. Fakat Allah'ın hayatiyeti yarattıklarınkine benzemez. Bütün yaşamın kaynağı olan bir ilahın hayatiyeti tabii ki varettiklerinden farklı ve kendine özgü olacaktır. Yüce Allah'ın bir başlangıcı olmayan ve sonsuza kadar hep diri kalacak olan ebedi zatı dışında her şeyin ölümlü olması bile, başlı başına bir farklılıktır. O, hayatın ve bütün varlıkların yegane dayanağı olması bakımından, mü'minlerin işlerinde kendisine yaslanacakları tek güvencedir.

"Öyleyse , ebediyyen ölmeyecek olan mutlak diri varlığa güven ve O'nun sınırsız kudret ve yüceliğini övgülerle an, kimse kullarının günahlarından O'nun kadar haberdar değildir."(25/Furkan, 58.) 25

b-İlim:Allah her şeyi kusursuz bilen bir ilahtır. Gökte ve yerde varolan hiçbir şey O’nun bilgisi dışında gizlice gelişemez. Yüce Rabbimiz her şeyin künhüne vakıftır.Bazı" Müslüman"filozofların iddialarının aksine Yüce Allah eşyanın bütün ayrıntıları üzerinde de hakimdir. Yaratılış sürecinin bütün aşamalarını, Küll-Cüzz ayırımı yapmadan, en ince detayına kadar bilir. Sudur Nazariyesi'nde Farabi'nin iddia ettiği gibi Allah, yaratılışın bir aşamasından sonra her şeyi otomatiğe bağlamış, kenara çekilmiş değildir. 26.

O, varlıkların en gizli eğilimlerini, gelişme gösterecekleri doğrultuların yönlerini, neye yatkın olup olmadıklarını tüm ayrıntıları ile bilir. İnsanların içlerinde tuttuklarını, yüreklerinde gizlediklerini, dışlarına vurduklarını; ne zaman kimin varlık sahnesine çıkacağını, ne zaman öleceğini, ne zaman dirilmenin vaki olacağını, ince hesabı ile bilir. Fısıltıyı da açık konuşmayı da bilen Rabbimiz bu gerçeği Kur'an'ı-Kerim'de bir mesel ile bize anlatmaktadır: "Gizli konuşan üç kişiden dördüncüsü , beş kişiden altıncısı Allah'tır." (58/Mücadele, 7.) 27

Allah’ın ilim sıfatı ile her şeyi bilgi dahilinde tuttuğu gerçeği ,salih kullara içinde bulundukları durumdan her zaman ve her yerde haberdar bir ilah itikadı ile hareket etmeyi öğretir ve insanlarda bazen intihar derecesine varan çeşitli huzursuzluk ve tedirginliklere düşmekten onları korur. Hem O, Müheymin sıfatı ile kullarının her halinden haberdar olarak daima gözetleyen ve kollayan bir ilahtır.

c-Semi’: İşitir . Hiçbir şey O’na gizli kalmaz. Her şeyi duyar. Fakat duyması yarattıklarında varolan eksikliklerdenmünezzehtir. Mesela,insanların işitmeleri belli frekanstaki seslerle(20-20,000) sınırlıdır. Oysa Allah için bir sınır tayin etmek insanın haddine düşmez. Bizim duymamız için kulağa ve kulak zarına çarpacak hava dalgacıklarına, orta kulaktaki örs ve çekicin hareketlerinin beyne iletilmesine ihtiyacımız vardır. Fakat Yüce Rabbimiz bizim ihtiyaç duyduğumuz şeylere bağımlı olmadan işitir. 28

d-Basar: "Nufuzedici görmek" anlamına gelen bu sıfat,Yüce Rabbimizin yarattıklarının bütün hallerini , kullarının bütün durumlarını tüm açıklığı ve berraklığı ile, ayrıntılı olarak görüp haberdar olması demektir. Öyle ki Allah kullarının namazlarında devamlı olup olmadıklarını, mali yükümlülüklerini yerine getirip getirmediklerini, kalplerin gerçek niyetlerini, dünyevi zevkleri mi , yoksa bitimsiz cennet nimetlerini mi? arzuladıklarını, kimin rızka ihtiyacı olduğunu kimin kifayet miktarına sahip bulunduğunu, toprağa giren ve çıkanı, gökten inen ve ona yükseleni tüm detayları ile bizim kavrama olanağımızın bulunmadığı bir şekilde görür. 29

e-Kudret: "İnsanların tahayyül sınırlarını aşan bir güce sahip olması " demektir. Şanlı kudret tahtının/ makam koltuğunun tek sahibi olan Rabbimizin gücü hiçbir mekan ve hiçbir zamanla sınırlı değildir. Göklerde ve yerde O'nu istediğini yapmaktan alıkoyacak hiçbir güç yoktur. Dilediği her şeyi yapma gücünü özünde bulunduran Rabbimizin insanlar için açacağı bir kapıyı hiçbir güç kapatamaz, O'nun kapattığı kapıyı da kimse açamaz.

Allah'ın hükümranlığı sınırlandırılamaz. Çünkü O; sadece göklerde değil, yeryüzünde de egemendir:"Ne yeryüzünde ne de gökte Allah'ı başınızdan savamazsınız. Sizi ne Allah'ın elinden alabilecek ne de size yardım edebilecek kimse bulamazsınız." (29/ Ankebut, 22.)

Geceyi dinlenmemiz için yaratan Allah dilerse, gündüzü Kıyamet'e kadar uzatabilir. Bu konuda farklı saatlerden oluşan gece- gündüz örnekleri Rabbimizin kudretine dair izler, işaretler taşımaktadır. Yaratılış mu'cizesi olarak gece ve gündüzün şaşmaz bir düzen içinde birbirlerini takibetmesi de derin tefekkür sahibi olan 'Hikmet Ve Zikir Ehli' için her an gözlerimizin önünde kafi miktarda kanıtlara elçilik yapmaktadır. 30

f-Kelam: Konuşandır. Yüce Rabbimiz'in insanlarlar iletişim kurması kelam ile olmaktadır. Tabii ki ,O'nun konuşması özü ve biçimi itibariyle insanlarınkine benzemez. Fakat bu sıfatı olmadan Rabbimizi düşünmek, sanki O'nu dilsiz, suskun biri gibi algılamaya çalışmaktır. Yarattıkları ile ilgisini asla koparmayan, onlarla irtibatını kesmeyen bir ilah olarak Allah Teala kelamsız olarak düşünülemez.

Rabbimizin insanlarla konuşması bilindiği gibi "melek bir elçiye bildirdiklerini vahiy şeklinde peygamberlere indirmek" şeklinde olmaktadır. Yine diğer varlıklarla da vahiy yolu ile konuşarak emir ve buyruklarını ileten Rabbimiz yarattığı hiçbir şeyden "çizgi dışına çıkmadığı müddetçe" ilgisini kesmemektedir. Bazı insanları kale alınmayacak davranışlarından dolayı unutması, 'rahmetini esirgemek suretiyle hak ettiği karşılığı vermek' şeklindeki bir ilahi ikaz ve cevap niteliği taşımaktadır.

İlahi vahyin insana hitabeden boyutuna, konuşmanın ana unsurları bağlamında, "kelime" denilmektedir."Kelime" Kur'an'da Allah Teala'nın biz insanlara lutfettiği vahiy nimetini ifade etmesinin yanında, sayısız yazma aracının asla tüketemeyeceği, Rabbimizin sonsuz sınırsız bir mahiyet arzeden bilgi hazinelerindeki ilmini de anlatmaktadır. 31

g -İrade: İstediğini dileyip yapmaya güç yetirebilmesidir. Allah'ın dilemesi insana veya bir başka varlığın dilemesine benzemez. Tamamıyla kendine özgüdür. O, dilediğini rahmetine eriştirir,dilediğini istediği kadar azapta bırakabilir. İnsan için her şey bir süreç eylemidir. Oysa Allah için dilemek ve yaratmak, tahayyül sınırlarımızı aşan bir anda meydana gelir. Çünkü Allah'ın dileyip yapmak için zaman, zemin gibi illetlere ihtiyacı yoktur.

Kendisi için bir sınır takdir etme hakkımızın olamayacağını Rabbimiz, insanları da dilediği gibi yaratmıştır. O'nun dileyip yaratmada sadece bir yol ve yönteme bağımlı olmadığını, topraktan yarattığı ilk insan(babasız annesiz), babasız yarattığı İsa peygamber ve babalı anneli olarak yaratılan insanlığın geneli birer 'ilahi irade' meselidirler. O'nun iradesinin kudretini ve sınırlarının sonsuzluğunu, hiçbir şeyin O dilemeden meydana gelebilme gücünün bulunmadığını bir çok ayetin sarih beyanlarından öğrenmekteyiz.

"Allah dilemedikçe siz dileyemezsiniz. Çünkü bilin ki Allah, her şeyi görendir, hikmet sahibidir."(76/İnsan, 30.) "Faaldir/dilediği her şeyin mutlak yapıcısıdır."(85/ Buruc, 16.) 32

8Tekvin: Lafzen "oluşturmak" demektir.İnsanların da oldurma, meydana getirme kabiliyetleri vardır. Ancak Allah Teala'nın yaratması şahsına munhasırdır. Her şeyin yoktan yaratıcısı, vucuda getiricisi ,oldurucusu şüphesiz Allah Teala'dır. Cansız iken hayat veren, öldüren, yeniden dirilten, her şeyin plan ve tasarımını yapıp uygulama ve denetlemede boşluk meydana gelmesine asla izin vermeyen Yüce Rabbimiz, yarattıklarının yönünü ve sonucunu belirleme gücüne sahiptir. 33

Allah sivri sineği dahi yaratmadaki kudretine örnek vermekten çekinmez. Çünkü Allah’ın dışındaki bütün güçler birleşseler yine de bir sivrisineği, hatta kanadını bile yaratamazlar. İnsanların imal ettikleri her şey başka bir şeyin varlığına muhtaçtır. Oysa Yüce Rabbimiz yaratmak için bizim muhtaç olduklarımıza bağımlı değildir. Hem O'nun yaratması tamamen kendine özgüdür. Aynısı ile bile taklit edilemez. O, yoktan varedicidir, Ölüden diri, diriden ölü çıkarabilir, aynı topraktan cinsi rengi dili farklı insanlar varetme gücüne sadece Rabbimiz sahiptir. 34

Rabbimizin yarattığı şeylerin kendi özünde ve başka varlıklarla tam bir uyumu vardır, O'nun hesabında şaşma olmaz; fakat insanların hatadan tamamen korunmuş bir mimari tasarımı ve mühendislik hesabı dahi yoktur, uygulamanın kusursuz olabilmesi de zaten mümkün değildir. İnsanlar imal ettikleri üzerinde her zaman amaçladıkları denetimi kuramaz, sürdüremezler.

Allah Teala, tesviye ederek, yeni yeni şekiller vererek yarattıkları üzerinde etkili olmaya devam eder. Bu yüzden Kainat ilk yaratıldığı gibi durmamaktadır. Emrullah'ın/ Allah'ın buyrukları doğrultusunda Evren'de bir takım uyumlu, gayeli değişiklikler meydana gelmeye devam etmektedir. Yüce Rabbimiz insanların bütün halleri ile de ilgilidir, en küçük bir ayrıntıyı dahi ihmal etmez. Fakat hatalarını düzeltmeleri için mühlet tanır. Hemen cezalandırmaz. 35

Allah’ın sıfatlarını layıkı ile bilen kul varlık alemindeki yerini hakkıyla takdir eder. Yüce Allah insana, Rabbini düşünüp takdir etme fırsatını muhkem Kur’an nass'ları ile tanımaktadır. Bu nimetin kıymetini idrak eden kullar, haddini bilerek Yaratıcı karşısında gereken tevazu tâcını takınmış olurlar. Kur’an’ın indiriliş sürecinde Allah’ın ilk anılan sıfatı Hâlık’(yaratıcı)tır. İlahi vahyin İlk suresi olan Alak’ta ilk anılan Allah’ın yaratıcı bir ilah olduğudur. Yaratıcı olduğu kabul edilmeden Allah’ın diğer sıfatları ile takdir edilmesi de zaten mümkün değildir.

En güzel sıfatlar Allah’ındır. En güzel nitelemeler Allah'a yakışır.O'na kötü sıfatlar isnad eden Müşrikler ve Yahudiler iftiracıdırlar:" Kötü nitelemeler Ahiret'e inanmayanlara yakışır. Meselü'l- Ala/ En yüce nitelemeler ise Allah'a. Çünkü, doğru hüküm ve hikmetle edip eyleyen en yüce iktidar sahibi O'dur." (16/Nahl, 60. ) 36

Allah lafzı,Rabbimizin bütün isim ve sıfatlarını kapsamaktadır. Kur’an’da O’nun bütün isim ve sıfatlarının isnad merkezi ;erili ,dişili, ikili , çoğulu olmayan, hiçbir kelimeden türetilmemiş olan tenvin kabul etmeyen marife bir isim olmayan Allah lafzıdır .Başka hiçbir varlığa ad ve sıfat olmayan, kök anlam taşımayan Allah lafzı Kur’an’da çok sayıda ayette geçmektedir. 37

Tevhid’in sıfatlarla ilgili boyutu , kısaca Allah’ın mükemmel vasıflara sahip olduğuna ve eksik özelliklerden münezzeh olduğuna inanmaktır . İnsan kabiliyetleri Allah’ı bütünüyle idrak etmeyi başaramaz. Onun için bir kula düşen yaratıcıyı tarife yeltenmek yerine, Kur’an’ın muhkem nasslarında geçen tariflerle yetinmektir. Hem sınırlı bir varlığın,eksik ve illetli bilgi kaynaklarının zaafları cenderesinde , sınırsız olan Allah’ı bütünüyle idrak iddiasında bulunması mesnedden yoksundur.

Sıfatlardaki tevhidin amacı, kainatta gerçekleşen her olayın yaratıcısına tanıklık ettiği gerçeğine ulaşmaktır. O’nun zatını idrak sınırlı yeteneklerimizle imkansızdır. Fakat Sıfatları olmadan da insanın Rabbini düşünebilmesi mümkün değildir. Çünkü böyle bir tasavvur robot gibi, hareketsiz,durağan bir cisim çağrışımına yol açmaktadır. 38

Yüce Allah'ın olumsuz hiçbir sıfatı yoktur. O, cisim de ruh da değildir. İkisi arasında bir terkip/sentez olduğu da düşünülemez. Rabbimizle kıyaslanabilecek başka bir ilah ya da varlık yoktur. En güzel isimler/sıfatlar O'nundur. O, yorulmayan dinlenmeyen tatile ihtiyaç duymayan , kimseye muhtaç olmayan "Samed" bir ilahtır.

"Vedudiyette Tevhid " ile kulun Allah'ı tenzih etmesi de imani bir sorumluluktur. Mü'minlerin öz benlikleri de dahil Kainattaki hiçbir şeyi Allah'tan çok sevmemeleri gerekir. Baba-anne, oğul, kardeş, aile, oymak, mal-mülk, ticaret v.b. dünyevi bağlar son tahlilde vaz geçilebilecek değerlerdir. Çünkü Tevhid inancına göre oluşmuş bir bilinçle hayatı yorumlayan ve "adanmışlık şuuru" ile yaşayanlar için nihai amaç 'rızai ilahi'yi kazanmaktır.

Mü'minler Allah'ı başka her şeyden daha çok severler: " Ama hala Allah'a rakip gördükleri varlıklara inanmayı tercih eden ve onları yalnızca O'na özgü olması gereken bir sevgi ile seven insanlar vardır:'halbuki müminler Allah'ı başka her şeyden daha çok severler..."(2/Bakara, 165.) 40

Vedudiyette Tevhid ile Allah'ı tenzih etmeyi, İbrahim-İsmail peygamberler arasındaki baba oğul ilişkisinin anlatıldığı ayetlerden kıssa dilinin sağladığı olanaklarla daha somut bir şekilde öğrenmekteyiz. Buna göre bir babanın oğluna olan sevgisi hudullah'ı/ Allah'ın meşru gördüğü sınırları aşıyorsa kurban edilmelidir. Bu bağlamda kurban ibadeti, Allah için feda etmeyi ve feda olmayı belleten Tevhidi bir şuurun örnek eğitim aracı olmaktadır. Kurban sadece hayvan boğazlamayı değil , mü'minlerin yirmidört saatinde sahip olduklarını yeri geldikçe kurban etmeyi, uykudan, ticaretten, paradan, maldan mülkten, hasılı her şeyden Allah için vazgeçmeyi O'nun uğrunda harcamayı gerektiren bir ibadettir.

Allah’ın" Mü’min sıfatı" ile insanoğlu dünyada en çok ihtiyaç duyduğu güven ve emniyeti hissederek huzur duyar. Böylece sahte güven sığınakları arasında vakit kaybetmeden asli görevi ile uğraşacak zaman şuuruna ulaşır. O,Selam’dır; esenlik verir, kendisine bağlananlara itimad telkin ederek,üzerlerinde boş yere çırpınıp savrulmalarını engelleyecek korunaklar oluşturur.

Allah Teala'nın kulları ile ilişkisi rahmet temelindedir. Çünkü O cezalandırmaktan hoşlan bir zorba değildir. Adildir;iyilik yapana on kat ,kötülük yapana mislini verir: "Kim (Allah'ın huzuruna )iyi bir iş ve davranışla çıkarsa bu yaptığının on katını kazanacaktır. Ama kim de kötü bir fiil ile çıkarsa onun aynısı ile cezalandırılacaktır ve kimseye haksızlık yapılmayacaktır." (6/En'am, 160) 41

Allah’ın sıfatları ile alakalı olarak bazı göreceli alanlarda indi tartışmalar yaşanmıştır. Mesela, O’nun sıfatları zâtı ile aynı mı, gayrı mı? gibi .Vakıadan ve Sadık Haber’den kopuk böyle tartışmaların Tevhid inancının insan yaşamında oluşturmak istediği hedeflerle doğrudan bir ilgisi yoktur. Bunun için böyle tartışmalara girmek istemiyoruz.

Kadirdir.Kudretinde sınırsızdır. Sonsuz güç sahibidir.Fakat bu gücünü haksızlık yapmak için değil, hakkı hakim kılmak için kullanır. Çünkü O, Adildir. Ahirette cezalandıracağı insanlar bunu hakettikleri için ilahi gazabın tezahürleri ile karşılaşacaklardır. Dünyada helak ile cezalandırılıp musibet ile ikaz edilenler de Rabbimizin Muntakim ve Cebbar sıfatlarının tezahürleri ile karşılaşmayı hakettikleri için bu tür zilletlere düçar kılınmaktadırlar. Merhameti sonsuz olan Rabbimiz Kadir, Cebbar, Muntakim sıfatlarını haksızlık oluşturacak şekilde kullanmaz. Onun için Allah'ın Sünneti Adalet üzere kuruludur. O'nun Adaleti'ne Hud suresi'nden bir örnek verelim: "Halkı salih olan dürüst insanlardan oluşan bir toplumu cezalandırmamak" kollektif davranışlarla ilgili değişmez ilahi bir yasadır.

"Yoksa, senin Rabbin , halkı dürüst davrandıkları sürece , bir toplumu asla helak etmez." (11/Hud, 117.)

"Akabe'yi / bir sarp yokuşu tırmanmak" gibi olan dünya sınavı için Rabbimiz gerekli kolaylıkları da göstermektedir. Rahmet ve şefkatinin bir göstergesi olarak O, kullarının yaptıkları kötülükleri misli ile,bire bir denkliğinde cezalandırırken,iyiliği kat kat ödüllendireceğini va'detmektedir. O, rahmetini dağıtmayı da kendi koyduğu kesin yasalara göre yapar. Mesela haksızlığı karşılıksız bırakması , bu yasalara göre düşünülemez. Çünkü kötülüğü cezalandırmayan ilah tasavvur etmek Ku'anî Tevhid ve tenzih akidesine aykırıdır. 42

Allah Sorumluluk yükler . Fakat sorumlu tuttuğuna gerekli donanım ve imkanları da sağlar. İnsanlara öz benliklerinde gerekli göz, kulak, kalp gibi muhakeme araçlarını ve toplumsal yaşamın tabiatına cihad'a elverişli imkanları yerleştirdikten sonra Rabbimiz kularından sorumluluklarını yerine getirmelerini istemiştir. 43

Kahhar ve Cebbardır.İstese sözünü zorla da dinletebilir. Fakat O,insanlara seçme özgürlüğünü kullanabilecekleri bir toplumsal alanı dünyada yaratarak Rahman ve Rahim sıfatlarının tezahürlerini kullarının tanıklığına sunmuştur. Cebbar sıfatı Allah’ın kötülüğe ve şer güçlere ilahi bir karşı koyuşunun, Rabbani bir mücadelesinin varolduğunun kanıtı olarak Muttaki kullarına nihai adaletin mümkün olduğunu belletmektedir. O,Aziz’dir/Güçlüdür. Ama gücünü zorbalık için değil adalet için kullanır.

"Allah, Mü'minlerin dostudur. Onları koyu karanlıktan aydınlığa çıkarır. Oysa Kafirler'in dostları onları aydınlıktan çıkarıp derin karanlığa iten şeytani güçlerdir..."(2/Bakara, 257.)

Allah’ın sıfatları arasındaki eşşiz dengeye dikkat etmeyen, Rabbimizi güç düşkünü bir zorbaymış gibi tahayyül eden "Cebriye mezhebi", kuralsız, başına buyruk, kullarını kollamayan bir ilah tasavvuru geliştirmiştir. Buna karşılık Allah’ın rahmet yönünü öne çıkaran tefviz akidesini (Nihai anlamı Allah'a havale etme ilkesi'ni ) savunan Kaderiyye'den bazıları ise, kurallar koyan , bir ölçüye göre yaratan , hüküm veren ilah tasavvurunu savunalım derken tefrite kaymışlar, tezlerini dillendirirken belki istemeden Allah’ı koyduğu kuralların boyunduruğu altında,eli kolu bağlı biri gibi sunabilmişlerdir.

Bu konudaki vasat ölçü , Sınırsız egemenlik sahibi ile O'nun izin verdiği kadar iradesini kullanabilen insanların sorumlulukarı arasında bir çelişki görmemektir. Rabbimiz ,"kendi koyduğu ölçülere göre hüküm veren, ama dilerse kendi kuralarını değiştirme gücüne de sahip olan bir ilahtır. O'nun değişmez yasaları Sünnetullah'tır. Ancak sorumlu insan toplumları ilgili olmayan fiziksel tabiat ve Kainattaki olaylarla ilgili Emrullah'ta/ Genel yasalar'da, izin yetkisini kullanarak bazı özel, sınırlı, mevzi değişiklikler yapabilmektedir.

Allah kullarına rahmet ve şefkatle bakar. O, sonsuz merhamet sahibi olan bir ilahtır.Rahman'dır,Rahimdir.Vedud'dur/ sevginin kaynağıdır. O, bağışlanma dileyen tevbekarları affeder. 44

Mü'minler, Rabbimizin sonsuz merhamet sahibi olduğu gerçeğini unutmadan hareket etmelidirler. Allah'ın rahmetinde ümit kesmek sadece Kafirler'e ait bir vasıftır: "De ki: 'Ey kendilerine karşı haddi aşan kullarım! Allah'ın rahmetinden ümidi kesmeyin.' Allah bütün günahları bağışlar. Çünkü yalnız O, çok bağışlayıcıdır, rahmet kaynağıdır. Öyleyse Rabbinize yönelin ve (Ahiret Azabı ) başınıza gelmeden önce O'na teslim olun, sonra hiç kimse sizi koruyamaz." (39/Zümer, 53-54.) 45

Allah hem Tevvab'dır/Tevbeleri çokça kabul eden affedicidir; hem de Muntakim’dir/ öç alandır. Hatasını itiraf ile günaha bir daha dönmemeye kararlı olanların tevbelerini çokça kabul edendir. Ğafur’dur, İman edip salih amel işleyen ve bir daha Cahiliyye'nin hükümlerine , değer yargılarına göre hareket etmeyenler için Çok bağışlayıcıdır. Afuvv’dür.İzi kalmayacak derecede günahları silendir. 46

Hadid suresi (57), 3.ayetin sarih beyanından öğrendiğimize göre, Yüce Allah'ın eşşiz denge ifade eden iki sıfatı da Evvel ve Ahir'dir. O , hem Evvel hem de Ahir’dir. Evvel, her şeyin ilki demektir. Hiçbir şey yok iken dahi, O var idi. Benzer iki şeyin ilki olamaz. O’nun için mahlukat gibi Allah’ın varlığının başlangıcı yoktur. Ahir ise, başlangıcı olmayan anlamındaki Evvel sıfatının tersi olup , nihayetsiz ebedi varlık demektir. Diğer bir ifade ile Allah Kadim’dir, hadis değildir. Yani sonradan olma değildir. 47

Hadid suresi (57),3. ayette beyan edildiğine göre Rabbimizin Zahir/Açık ve Batın/Gizli sıfatları da vardır. Zahir sıfatı, O'nun varlığının yarattığı âleme serpiştirilmiş sayısız ayetler üzerindeki "idrak edilebilir sıfat ve fiilleri ile takdir edilmesi" demektir. Mevcudatın aşkın sebebi olan Allah'ın Batın sıfatı ise, Zatının beşeri düşünce kategorileri ile idrak edilmekten uzak tutulmuş olması anlamına gelir. Rabbimizin bütün beşeri düşünce kalıplarının ötesinde bir varoluşu sözkonusudur. O'nun varlığı fiillerinin etki ve sonuçlarından açıkça anlaşılabilir. Allah'ın Zahir sıfatı, mistiklikte ölçü tanımayan bazı Tasavvuf filozoflarının iddia ettiği gibi , O'nun yarattıkları üzerinde görüldüğüne, Mevcudat'a hulül ettiğine delil olamaz.

Allah Teala'nın isim ve sıfatları konusunda takibetmemeiz gereken ölçü, fiilleri için de geçerlidir. Rabbimiz kendisini tüm noksanlıklardan tenzih etmeyi emretmektedir. Bu yüzden O'na şer, zulüm, haksızlık ve kötülük nisbet etmek, bir çok Kur'an ayetinde yasaklanmaktadır.

"(Hesap Günü başınıza gelecek her felaket kendi ellerinizle yapıp ettiklerinizin bir ürünü olacaktır. Bununla beraber Allah çok bağışlayıcıdır." (42/Şura, 30.)

İnsan aklı hem yaratılışı, yetki gücü ve yetenekleri itibariyle kısıtlı bir muhakeme istidadına sahiptir; hem de yaşanılan çevre şartları tarafından olumsuz olarak kuşatılabilmektedir. O halde hemen, acele ile , tepkisel bir şekilde verilen kararlarda yanılma payı çok yüksek olmaktadır. Allah'ın Kainatta temaşa edebildiğimiz fiilleri bize bazen olumsuz çağrışımlar yapabilmektedir. Fakat derin düşünenler için Allah'ın her yaptığı eylemde hikmeti hemen farkedilemese de hayır olarak telakki etmeyi gerektiren nice dersler, ibretler vardır.

Bu yüzden anında kavramakta zorlandığımız ve bize göre şer gibi gözüken kimi olayları değerlendirirken acele etmememizi, biraz sabredildiğinde belki de bize nice hayırlı sonuçlar doğurabileceği ( ör. Hudeybiye Musalahası ) konusunda Rabbimiz bizi uyarmaktadır: " Hoşunuza gitmese de savaşmak size farz kılındı. Mümkündür ki, nefret ettiğiniz bir şey sizin iyi olabilir ve yine mümkündür ki hoşlandığınız bir şey sizin için kötü olabilir. Allah bilir, ama siz bilemezsiniz. " (2/ Bakara , 216.)

Yüce Rabbimiz iradesiz yarattığı evreni ve içindekileri bütünüyle itaaat altında tutar. Adaleti gereğince bize göre hayır ya da şer gibi gözüken davranışlarından dolayı da onları sorumlu da tutmaz. Örneğin, Güneş ve ışınları birileri için rahmet olurken birileri için zahmet oluşturabilmektedir. Yine yağmurun yağması insan hafsalası bakımından farklı farklı yorumlanmakta, bazen sevinçle karşılanırken bazen üzüntü ile karşılanabilmektedir. Denizler kimileri için bir ulaşım imkanı sağlarken kimileri için boğulma nedeni olabilmektedir. 48

Algı alanımız içinde cereyan eden olaylardan elde ettiğimiz gözlemleri yüzeysel olarak değerlendirmek yanlıştır. Derinlemesine, enine boyuna, "Hikmetli Kur'an'a uygun" bir değerlendirme kabiliyeti kazanmak sorumluluk sahibi erdemli, özellikle öncü mü'minler için şarttır. Çünkü olayların arka planı ve gerçek anlamı üzerine düşünmeden aceleci kararlar vermek, insanları bazen yanlışa sürükleyebilmektedir.

Yüce Allah'ın algılanabilir dünyadaki fiillerini de yorumlarken işi aceleye getirmemek gerekir. Belki bizim o anda kavrayamadığımız bir hikmet olabileceği kanaati hareket etmek gerekir. Ancak bizim burada söz etmeye çalıştığımız,Bir Mizan/ değerlendirme ölçüsü olan Muhkem Kitabımız Kur'an'da tanımlanmamış, sarih beyanatlar tarafından belirlenmemiş konularla ilgilidir. Örneğin, bir kişinin belli bir zamanda ölmesi ve ölme biçimi (deprem, su baskını v.b.) hayırlı mıdır, değil midir? Başımıza gelen her hangi bir musibet bizim yararımıza mıdır, değil midir? Bunların en doğru cevabını öncelikle Allah bilir.

Ancak hangi olayı nasıl yorumlarsak yorumlayalım şurası kesin bir hakikattir: "...Allah hiçbir zaman kullarına haksızlık yapmaz."(41/Fussilet, 46.) Yine Rahman suresi (55), 60. Ayette buyurulduğu gibi Allah katında "iyiliğin karşılığı iyiliktir." Kötülüğe karşı Adaletli tedbirler alan Rabbimiz kullarına asla zulmetmez. Bize haksızlıkmış gibi gelen olayların hakiki yorumuna dair, "Selim Aklımız"ın imkanları muvacehesinde "Hikmet" ile tefekkür çabası gösterdiğimizde de, cehdimiz oranında bir kavrayışa ulaşabiliriz.

Yusuf peygambere Yüce Allah , Te'vil el-Ehadis'i/ olayların ardındaki asıl gerçekliği idrak etme, yorumlama kabiliyetini nebevi vahiyle öğretmiştir. Biz de ilahi vahyin korunmuş kaynağı Kur'an ile, olayları basiretli bir şekilde kavrama kabiliyeti elde edebiliriz. Yine her peygambere öğrettiği gibi sonsuz merhamet sahibi olan Rabbimiz , Musa peygambere ilahi yardımla 'olayların iç yüzünü hikmetle kavrayıp değerlendirme eğitimi' vermiştir. Bilindiği gibi "Hızır" (!) diye yorumlanan insan suretinde bir vahiy meleği, üç olay ile Allah'ın elçisi Musa'yı eğitmiştir. 49

Bazı kimseler kendi bilinçli tercihleri ile seçtikleri "şer" olduğu kesin olan davranışlarının suçunu Allah'a atma yoluna gidebilmektedirler. Rabbimizin bir davranışa izin vermesini, o fillden memnun ve razı olduğu şeklinde yorumlayan ve bu ön yargılarını Şerre kalkan yapan Müşrik Arapların iddia ettiği gibi , Allah kullarını şirke zorlamaz. Çünkü O, bütün insanları , tercihini yapabilme yetenekleri ile donatmıştır: "Müşrikler derler ki: 'Eğer Allah dileseydi şirk koşmazdık, atalarımız da öyle yapmazdı." (6/Enam, 148.) 50

En güzel isimlerin ve sıfatların kendisine layık olduğu yüceler yücesi Rabbimizin zatını, sıfatlarını ve fiillerini tenzih ederek iman etmek Allah'a İman'ın ilahi takdire uygun yapılabilmesi için elzemdir. Allah'ı fiillerinde tenzih etmek öz olarak , O'nun her şeyin yaratıcısı olduğunu ama şerri, zulmü dilemediğini, hiç kimseye haksızlık etmeyeceğini, kulları için kötülüğü dilemekten münezzeh olduğunu kabul etmektir. Allah her şeyin yatatıcısıdır, Kainatta ikinci bir yaratıcı yoktur; ancak O asla insanlar için kötülük düşünmez, şerri dilemez.

1-İmam Gazzali, "Müslüman Filozoflar" ı, "Allah'ın cüzleri bilemeyeceğini iddia etmekle" suçlamıştır: Bkz. İmam Gazzali, Tehafütü'l-Felasife, İstanbul, 1981, S.127-133. Farabi bu suçlamayı hak edecek bir nazariyenin üreticisidir. O astronomik yönünü Aristo'nun feleklerin/ gezegenlerin hareketleri hakkındaki hipotezinden ve Plotinus ile İskenderiye Ekolü'nün görüşlerinden ilham alarak Sudur Nazariyesi'ni ortaya atmıştır: Bkz. M.M. Şerif, İslam Düşüncesi Tarihi, İstanbul, 1990, S.77. Sudur Nazariyesi'nin özeti şudur: " İlk Akıl'ın Bir'i / Tanrı'yı düşünmesinden diğer bir akıl sudur eder. Böylece akıllar ve nefsler belli bir meratip / hiyerarşi içinde Onuncu Akıl'dan (Faal Akıl ) beşeri ruhlar ve ilk madde olan "heyula " sudur eder /çıkar." Bkz. M.M. İslam Düşüncesi Tarihi, İst. , 1990, S. 75-76.

Farabi'nin Sudur Nazariyesi, Aristo'nun Mimar Tanrı Anlayışı'ndan izler taşıması itibariyle Deist/ yaratan ve kenara çekilip olan biten her şeye seyirci kalan, 'Laik Bir İlah Tasavvuru'na yol açabilecek izler taşımaktadır. Çünkü Sudur Nazariyesi ile Farabi, Allah ile insanlar arasına on akıl engeli çıkarmaktadır. Buna göre, insanların varlık sahnesine çıkışını da "Onuncu Akıl" sağlamaktadır, ölümden sonraki kaderini de, o tayin etmektedir(!) Farabi ölümden sonra dirilişi bedensiz olarak tahayyül etmekte, Faal Akıl'dan gelen beşer ruhlarının ölümden sonra geldikleri yer olan bu onuncu akılla Tenasüh'e gireceğini iddia etmektedir: Macit Fahri, İslam Felsefesi Tarihi, İst. , 1987, S. 104.

2-Allah'ın ortağı olabileceğini, O'nun yerine geçebilecek ilahların insanların tabbud ihtiyacını giderebileceğini iddia etmek Rabbimize yapılmış bir iftiradır: Ör. Olarak bkz. 7/Araf, 152.

3-Melekler Allah'ın kullarıdır, harketleri kendiliklerinden değil izinli ve bağımlıdır: Onların Me'zun oluşlarını vurgulayan ayetler için bkz.16/Nahl, 57-59; 21/Enbiya , 19-29; 43/Zuhruf ,18-22.

4-Tapınma aracı olarak beşeri değerleri, kendi ürettikleri zalimane fikirleri kullanan 'Ad kavmi' gerçek bir temelden yoksun olarak, bütün bir hayatı yönlendirecek dini değerleri hevalarından ürettikleri için Kur'an'da Allah'a iftira etmekle suçlanmışlardır:Bkz.7/Araf, 71; 11/Hud, 50.ayetler.

5-İsrailoğulları Musa peygambere 'Allah'ı yüzyüze görmedikçe inanmayacaklarını 'söylemişler, bunun üzerine Rabbimiz onlara ceza yıldırımı ile karşılık vermiştir: 2/Bakara, 55.

6-Yüce Allah idrak edebileceğimiz somut alemden kalkarak takdir edilmelidir. O'nun zatını tartışmaya açacak düşünme yöntemleri sonu gelmeyecek tartışmalara yol açabilecektir. Bu yüzden O'nu düşünmek somuttan soyuta doğru olmalıdır. Soyttan somuta doğru sorular sormak, kalbi hastalıklı fitneci kimselerin bir tavrıdır. Zaten "bilinmeyenden bilinene doğru yapılan öğrenme çabaları" Akli değildir. Arınmak isteyenler için gökler ve yer arasındaki her şeyde düşünüp akıllarını kullananlar için ayetler/mesajlar vardır:Bkz.2/Bakara;164.

7-Allah'ın vechi bakidir:28/Kasas, 88; 55/Rahman, 26-27. Varlığı başkasının varlığına muhtaç değildir: 35/Fatır, 15.

8-O'nun vechi/varlığı hariç her şey helak olucudur: 28/Kasas, 88; O hariç herşey ölümlüdür, O'nun vechi/varlığı daimidir: 55/Rahman, 26-27. Allah Evveldir, Ahirdir: 57/Hadid, 3. Yeryüzü ve üzerinde yaşayan herşey ölecektir: 19/Meryem,40. Allah Hay'dır/daima diridir: 40/Mü'min,65.

9-Ehad için bkz.112/İhlas, 1;Vahid için bkz.2/Bakara, 163;16/Nahl, 22,51;41/Fussilet, 6.ayetler.

Ehad'ın lafzi anlamı için bkz. Lisanul-Arab, 3/448

11-Vahid'in lafzi anlamı için bkz. lisanul –Arab, 3/452

12-Ehad ile Vahid arasındaki fark için bkz. Lisanul-Arab, 3/453

13-"Vetr" sadece Allah’tır: Bkz. el-Müfredat Fi Garibu’l-Kur’an, 263

14-Şeytanın düşmanlığının insana olduğu, yaptığı kötü çağrılara aldanan ve böylece cehennemlik olan insanlardan beri/uzak olduğunu vurgulayacağını haber veren çok sayıda ayet vardır.İnsanlar için fitne/sınav aracı olmayı dileyen şeytana bu izni veren de bizzat Allah'tır. O halde İblis ve askerlerinin hareket alanı Allah'ın izin verdiği kadarı ile sınırlıdır: bkz.7/Araf, 14-18;Şeytan Allah'ın değil insanın düşmanıdır: 17/İsra, 67; 38/Sa'd, 71-82.ayetler.

15-Kainatın yönetiminde ikilik yoktur. Kötülük bir odaktan ,iyilik başka bir merkezden idare ediliyor değildir. Hayır da şer de O'nun kontrolündedir. Çünkü Allah egemenliğinde ortak kabul etmeyen bir ilahtır. Konu ile İlgili ayetler için bkz. 21/Enbiya , 22; 39/Zümer, 29.

16-Allah faaldir, O'na yorgunluk,uyku, uyuklama tutmaz, yorgunluk dokunmaz: Bkz.2/Bakara,255; 55/Rahman, 29.

Kur’an’ı doğru tefsir etmenin bir anahtar kavramı olarak Te’vil için bkz.Prof. Dr. Said Şimşek, İki Mesele,Yöneliş yay, 1991, İstanbul, S. 51-54; Ömer Mahir Alper, Kur'an-ı Kerim'de Muhkem ve Müteşabih , Hak Söz Dergisi, Temmuz-1995, İstanbul

18-Bağdadi, Müşebbihe’yi şöyle tanımlamaktadır.”Müşebbihe iki sınıftır.Biri Allah’ın zatını O’nun dışındakilere benzetmişlerdir.Öteki sınıf ise ,O’nun sıfatlarını O’nun dışındakilerin sıfatlarına benzetmişlerdir.”Ebu Mansur Abdülkahir el-Bağdadi,el-fark beyne’l-fırak ,T.D.V.yay.İstanbul,1991,s.169;Ayrıca bkz.Abdülbakıy Gölpınarlı,Şiilik,Der yay.İstanbul ,1987,s.193,

19-Kur'an'da Arşa istiva'dan söz eden ayetler şunlardır: Aşağıdaki ayetlerde" istiva" yaratma fiilinden sonra gelmektedir, bu demektir ki Yüce Rabbimiz varlık sahnesine çıkardıkları üzerindeki boşluk kabul etmeyecek hükümranlığını, her şeyi iradesine boyun eğdirdiğini, onları yönettiğini, insanların yakından bildikleri "makam koltuğu " simgesi ile dile getirmiş olmaktadır: 7/Araf, 54; 10/Yunus, 3; 13/Ra'd, 2; 20/Taha, 5; 25/Furkan, 59;32/Secde, 4; 57/Hadid, 4.

20-Yüce Allah insan üzerindeki hakimiyetini "onu iki elimle yarattım" demek suretiyle dile getirmektedir: 36/Yasin, 71; 38/Sa'd, 75. Rıdvan Biatı'na katılan müminlerin aralarında oluşturdukları dayanışma halkasından razı olduğunu da Rabbimiz Kur'an'da "el" teşbihi ile anlatmaktadır.

21-Vech/yüz kelimesinin Allah'ın ebedi zatı bağlamında kullanıldığı ayetler için bkz.28/Kasas, 88; 55/Rahman, 27. Lafzen Rabbinin yüce vechi/Rıza-i ilahisi anlamında ,Ahirette Yüce Allah'ın hoşnutluğunu kazanmak bağlamında geçen ayet için bkz.92/Leyl, 20.

22-Allah sinsice kötü fiiller tasarlayanların planlarını bütünüyle bozar, Mekr/plan kurarak tertiplediklediklri tuzaklara onları düşürür:35/Fatır, 10.Allah insan olarak haddini aşan Firavn'un meydana okumalarını onu suda boğarak cezalandırmış, böylece intikam almıştır/misillemede bulunmuştur:Bkz.43/Zuhruf, 55. Ahirette suçluların cezalandırılması da ilahi bir intikam şeklidir.

23-Allah'ın hiçbir şeyle paralellik arzetmeyen zati varlığını , mecazi olmayan benzetmelerle anmanın yasaklandığı diğer ayetler için bkz.6/Enam, 100; 13/Ra'd, 16; 39/Zümer, 64-67; 12/İhlas, 4.V.d.

24-Mu'tezile'den bazı kimseler tenzih kaygısı ile Allah'ı sıfatlardan soyutlamaya çalışmışlardır. Selefiye'den bir çok Alim ise yine tenzihe zarar vermemek endişesi ile subuti sıfatları anlama çabalarının hepsini mahkum etmişlerdir. Ayrıca bkz. 38. Dipnot.

25-Yüce Allah'ın Hay/ölmeyen diri sıfatından bahseden diğer bazı ayetler de şunlardır: 3/Ali imran, 2; 20/Taha, 111;40/Mü'min,65.

26-Bkz. 1. Dipnot

27-Kur'an'da Allah'ın ilminden söz eden yaklaşık üç yüz elli ayet vardır. Bunlardan yirmisinde " Allah her şeyi bilir " ifadesi tekrar tekrar vurgulanmaktadır.Varolanı ve varolacağı da bilir: 13/Ra'd, 8-9. O'nun bilgisi sınırsızdır, öyle ki bütün ağaçlar kalem ve bütün su kütleleri mürekkep olsa yine de ilmini yazmakla bitiremezler: Bkz.18/Kehf, 109. Sınırsız bilgisi her şeyi kuşatır: 20/Taha, 98. Sözün dile getirilmeden önceki halini detayları ile bilir: 20/Taha, 7. Duyum alanındaki idrak edilebilir olanların da, kavramak insanların acze düştükleri varlıkların da/Gayb'ın da Şuhud'un da bütün hallerini teferruatı ile bilir: 6/Enam, 59;23/Mü'minun, 92; 27/Neml, 65 ; 32/Secde, 6; 59/Haşr, 22. İnsanların içlerinde tutuklarını da dışa vurduklarını ve gözlerdeki gizli anlamı da inceden inceye eksiksiz olarak bilir: 4/Nisa,34; 5/Maide, 94; 9/ Tevbe, 78; 28/Kasas, 69; 40/Mü'min, 19. İnsanların başına gelen ve gelecek musibetlerin hiç biri Allah'ın bilgisi ve izni dışında gerçekleşemez: 64/Teğabün, 11. Kıyametin ne zaman kopacağına dair bilginin tek sahibi O'dur: 31/Lokman, 34; 41/Fussilet, 47.

28 Allah’a varlıkların noksan sıfatlarını izafe etmek doğru değildir. O'nun bilmesi, işitmesi, görmesi hep bizim idrak sınırlarımız üzerinde gerçekleşir: "Öyleyse Allah ile başkaları arasında her hangi benzerlik kurmaya kalkmayın! Çünkü Allah biliyor, ama siz bilmiyorsunuz." (16/Nahl, 74.) Allah her şeyi işiten, her şeyi gören bir ilahtır: 4/Nisa, 51; 17/İsra, 1. Allah Teala'nın işitip görmesi için bizim gibi ışığa ihtiyacı yoktur, zifiri karanlık bir gecede de görüp işitir, gündüzde de: 22/Hacc, 61.İ nsanların ortak koştukları şeyler acizdir; fakat Allah onların zanna dayanarak güç vehmettikleri, fayda umarak putlaştırdıklarını da görüp işitmektedir: 40/Mü'min, 20.

29- Allah kullarının bütün durumlarını ve yaptıklarını tüm çıplaklığı ile görür:17/ İsra, 30; 35/ Fatır, 31; 57/ Hadid, 4. Namazda ve infakta kararlı olanları ve olmayanları görür:2/Bakara, 110. İnsanların dünyayı mı, âhireti mi? tercih ettiklerini görür: 3/Ali imran, 15.

30-Gökleri ve yeri kuşatan şanlı kudret tahtının sahibi Allah dilediği her şeyi yapma gücüne sahiptir:Bkz.20/ Taha, 5;46/ Ahkaf, 33; 67/ Mülk, 1; 85/ Buruc,15.V.d Allah'ı istediğini yapmaktan alıkoyacak, soyut-somut, şeytani-meleki hiçbir güç yotur: 70/ Mearic, 41. Yüce Allah'ın insanlar için açağı kapıyı kimse kapayamaz, kapattığını da kimse açamaz:35/Fatır, 2. Gece ve gündüzün birbirlerini şaşmaz bir düzen içinde takibetmesi,rüzgar yağmur güneşin itaatten çıkmayan bir teslimiyetle, şaşmaz düzenlerini korumalarında, Allah'ın sonsuz kudretine dair mucizevi kanıtlar vardır:28/Kasas, 71-73.

31-Allah Teala insanlarla kendine mahsus bir şekilde, vahiy yolu ile,kelimelere dönüşmüş bir mesaj indirmek suretiyle, o mesajı kıssa ederek, konuşmaktadır:İlgili ayetler için bkz.4/Nisa, 164; 18/ Kehf, 27; 42/ Şura, 51.Kelime aynı zamanda Rabbimizin 'denizler mürekkep olsa, ağaçlar kalem olsa tüketemeyeceği ' bilgi hazinelerini ifade eder, zaten Kur'an ve önceki vahiyler de bu kaynaktan akıtılmış ilahi bir rahmettir:18/ Kehf, 109;31/Lokman, 27.

32-Allah'ın bir şeyi dileyip oldurması sadece "ol!" diyecek kadar bir anda gerçekleşir: 2/Bakara, 117; 6/Enam,73; 16/Nahl, 40; 36/ Yasin, 82. Haksızlık yaptıkları için sapıklıkta bıraktıklarını küfür bataklığından O'nun dışında kimse çıkaramaz, Allah dileyip izin vermedikçe rahmetini inzal buyurduklarından da o esenliği kaldırıp engelleyebilecek hiç kimse yoktur:14/İbrahim, 27;22/ Hacc, 14; 29/ Ankebut, 21.Yaratmayı dilemediği varlık sahnesine çıkamaz: 28/ Kasas, 68. Hayat da ölüm de O'nun kontrolündedir, O dilemeden hiçbir şey varlık sahnesine çıkamaz, yaşam alanını terkedemez:40/Mü'min, 68. Allah dilediğine erkek, dilediğine kız çocuk bağışlar, dilediğini de kısır bırakır:42/ şura, 49-50.

Yaratmakla ilgili Kur'an'da geçen bazı kelimeler ve anlamları şöyledir:Fatır /yoktan vareden; Bari/yapıcı; Müsavvir/şekil veren,form ve görünüm kazandıran; Mübdi' - Muiyd /İlk defa benzersiz vareden- başa döndürüp yeniden yaratan v.d. Allah benzersiz bir şekilde, taklitsiz kendine özgü bir şekilde yoktan varedendir: 2/Bakara, 28; 42/Şura,11; 85/Buruc, 13. Mükemmel bir yaratıcı olan Allah Teala tek bir tür yaratma şekline mahkum değildir, yarattığı canlılardan bazısı ayaksız, bazısı karnı üzerinde yürüyen cinsten, bazısı iki ayaklı bazısı dört ayaklı, bazılarının hiç gözü kulağı yoktur, bazısının bir veya daha fazla gözü vardır.v.s:24/Nur, 45. Rabbimiz yarattıklarını kendi haline terketmez, geçinme vasıtalarını yaratır, öldürür yeniden diriltir, onlarla irtibatı kesmez ,üzerlerindeki denetimi elden kaçırmaz ,yönetiminde boşluk oluşmaz: 2/Bakara, 29; 30/Rum, 40; 32/Secde, 7; 39/Zümer, 62;50/Kaf, 43; 59/Haşr, 24.

34-sivri sinek meseli için bkz.2/Bakara,26;22/Hacc, 73. Allah Teala benzersiz olarak yoktan vareder:10/Yunus, 34; 27/Neml, 60-65. Aynı topraktan farklı renklerde cinsiyetlerde insanlar yaratabilecek sadece Allah'tır:30/Rum, 20-26. Ölüden diri,diriden ölü çıkarabilir: 6/Enam, 95.

Allah kusursuz bir yaratıcıdır:67/Mülk, 3.Yarattıkları üzerinde etkindir: 2/Bakara, 29. Bunun için övgüye layık olan; kurtarıcı olarak vehmedilen sanal ilahlar değil gökleri ve yaratan Allah'tır:31/Lokman, 25. Yaratan ve insanların bütün halleri ile alakalı olan Yüce Rabbimiz tüm beşeri davranışlarda "takva" damgasını görmek istemektedir:23/Mü'minun, 84-90. Allah Teala ilk yaratmadan sonra yorulup kenara çekilmiş de değildir, O hem yaratmaya hem de vucuda getirdikleri üzerinde etkili olmaya devam etmektedir: 27/Neml, 64; 30/Rum, 27(Mübdi'-Muiyd). Peygamberlere bildirilen vahyi hakikatler de Rabbimizin insanları yarattıktan sonra müdahil olmaya devam etmek istediğini göstermektedir : 10/Yunus, 35. O, ölümü de hayatı da denetiminde tutan tek ilahtır : 40/Mü'min, 61-68.

36-Lehü'l-Esmaü'l-Husna: En güzel isimler Allah'ındır: 59/Haşr, 24.

37-Allah lafzı Kur'an''da 2697 defa geçmektedir.

38-Kelamda Muattıla Ekolü, Allah’ı tüm sıfatlardan soyutlayarak, âdeta bütün özellikleri insanlar tarafından ta’til edilmiş,yarattıkları ile bağı koparılmış bir ilah anlayışı geliştirmiştir. Muattıla, Allah’ın insan kaderi üzerindeki belirleyici gücünü küçümseyen bazı “Kaderiyye”akımının tefrite sapanları tarafından oluşturulmuştur. Görüşlerini ne kadar ileri götürdüklerini şu sözlerinden anlayabiliriz:”İşler kendiliğinden ,takdirsiz olarak meydana gelir ve onu Allah meydana geldikten sonra bilir.”Muhammed Ebu Zehra,Mezhepler Tarihi,Hisar yay. İstanbul,1983,s.137.

39- Yüce Allah'ın yarattığı her şeyin rızkını da yaratmış olması , O'nu rahmetinin sınırsızlığına bir kanıttır: 29/Ankebut, 60;Kullarına karşı son derece lutufkar olan Rabbimiz, dilediğine dilediği kadar rızkı yayar, buna karşı insanların,nankörlüklten vazgeçip O'na /ilkelerine teslim olarak, kadir şinas olduklarını göstermeleri, teşekkür etmeleri gerekmektedir:42/Şura, 19.

40-İnsanları sahip oldukları şeylere olan sevgilerini dengelenemeleri , haddi aşacak seviyeye çıkarmamaları konusunda uykarılarda bulunan Rabbimiz, vedudidiyette tevhid bilincine sahip olmaya biz müslümanları çağırmakta ve varoluşun asıl amacını unutturmak gibi olumsuz bir sonuçlar hasıl eden sevme şekillerini yasaklamaktadır: Bkz.9/Tevbe, 24. Gerçek Mü'min bollukta da darlıkta da Allah uğrunda sevdiklerinden vazgeçebilen bir erdemli şahsiyetin sahibi olandır: 3/Ali imran,134-135; 23/Mü'minun, 7-8.

41-Rahman, Rahim olan Rabbimiz insanların kalplerinde taşıdıkları eğilimlere dahi müdahale edebilecek güçtedir: Bkz. 8/Enfal, 24. Allah kularına karşı zorba değildir. Sadece zorbalık ve bozgunculuk ile damgalı insanları cezalandıracak olan yüce Rabbimiz Şehidler'e/ şahidler'e yardım ve rahmetini esirgemeyecektir: 47/Muhammed suresi, 5. Allah'ın ödüllendirmesi, bir tohumdan çıkan filizin başaklarının çoğalması gibi bereketlidir: 48/Fetih, 29. Yarattıklarına karşı merhameti cezalandırmasından daha önde olan Rabbimiz Ahiret'in tarlası olan dünya vakitleri arasında bin aydan daha hayırlı geceler yaratmıştır:( 97/Kadir, 3.)

42-Ahiret'te herkes kazandığının karşılığını haksızlık yapılmadan misli ile, eksiksiz, tam olarak alacaktır: 2/Bakara, 281. Kötülüğün karşılığı kendisi kadardır: 10/Yunus, 27. Allah rahmetinin bir tezahür şekli olarak iyiliği kat kat, bazen bire on şeklinde ödüllendirecektir: 6/Enam, 160. İyilik yapanların mükafatı, her birinde yüz tane bulunan yedi başak gibi yedi yüz kat çoğaltılacaktır: 2/Bakara, 261.

43-Göklerde ve yerde yaratılmış imkanlar insanların emrine musahhar kılınmıştır: 31/Lokman, 20 .

44-Rabbimiz'den bağışlanmanma dilemek Rahman, Rahim ve Vedud sıfatları anılarak yapılmalıdır: Bkz.11/Hud, 90.

45-Allah'ın kulları ile ilişkisi rahmet temelindedir; rahmeti her şeyi kaplayan Allah'ın af garantisi ise, sadece iman eden, gereğini yerine getiren, namaz kılan, infak eden mü'minleredir: 7/156. Rabbimiz kötülükleri bağışlayan, tevbeleri çokça kabul eden bir ilahtır: 42/Şura, 25.Ancak buyruklarından küstahça yüz çevirenleri, Cahiliyye'nin kanunlarını Allah'ın hükümlerine tercih edenleri cezalandırarak intikam almak da O'nun vasfıdır: 5/Maide, 49-50; 14/ İbrahim ,47. Günah işleyen kimse de zaten yalnız kendisine zarar verir: 4/Nisa, 110-111. Vedud olan Allah bilgisizlikten dolayı , kasıtsız günah işleyenleri affedecektir: 6/Enam, 54. Fakat kafir olarak ölenlerin affı sözkonusu değildir; Allah'ın ve meleklerin laneti ölmeden önce iman zırhını kuşanmayanların üzerinde olacaktır: 2/Bakara, 161. Ölmeden önce tevbe etmeyen, bazı Yahudiler gibi nasıl olsa affedileceği kuruntusuna kapılanların bağışlanması da söz konusu değildir: 3/Ali imran,23-25; 31/Lokman, 33; 57/Hadid, 14.

46-Yüce Allah'ın Ğafur ve Afüvv sıfatları için bkz.4/Nisa, 43,99,149; 20/Taha, 82; 22/Hacc, 60; 58/Mücadele, 2.

47-Evvel Ahir sıfatlarının tanımları için bkz.Ragıb el-İsfehani (ö. M.502), Müfredat,397

Peygamberimizden rivayet edilen bir hadiste şöyle buyurulmaktadır:”O’ndan önce hiçbir şey yoktu” (Buhari, Sahih, Tevhid ,22.) Müslim’in Sahih’inde geçen bir hadiste de Rasulullah’ın yatarken şöyle dua ettiği rivayet edilmektedir:"Allah’ım!Evvel sensin, Senden önce hiçbir şey yoktu. Ahir sensin, senden sonra da hiçbir şey olmayacaktır (Müslim, Sahih, Zikr,17)

48- Mevcudat 'ı bize göre bazen kötü, bazen de iyi olarak yorumladığımız davranışlarından dolayı suçlayamayız. Çünkü onlar kendilerine yüklenmiş vazifeleri yerine getirmektedirler: Bkz.7/Araf, 54.

49-Musa peygamberin eğitildiği üç gizemli olayın anlatıldığı Kur'an pasajı için bkz.18/Kehf, 60-72.

50-Kötülüğü Allah'tan bilmek şirktir:39/Zümer, 49; 43/Zuhruf, 20. Müşrikler kendilerini temize çıkarmak için Allah'ın şirke izin vermesini "emretmek "şeklinde yorumlamışlardır, oysa Rabbimiz şirki/şerri, kötülüğü emretmez: 6/Enam, 147-149; 7/Araf, 28.

.TOPLUMSAL HAYATIN İŞLEYİŞ YASALARI

Önsöz

Tarih boyunca iki kutbun savaşımını anlamlandıran, başarıya ya da başarısızlığa yol açan eylemlerin ölçüsü Sünnetullah tarafından belirlenmiştir. Yüce Rabbimiz, İslami Mücadele’nin İlkeleri’ni de Sünnetullah ile karara bağlamıştır. Bu nedenle tarihi anlamak, yorumlamak için, günümüzü değerlendirmek ve kendi konumumuzu, geleceğimizi önceden yorumlayabilmek için “değişmezlik” niteliği olan ilahi yasaları bilmemiz gerekmektedir.

Tarih boyunca Rabbimiz tarafından görevlendirilmiş birçok Elçi yeryüzünde islami mücadele örnekleri sergilemiştir. Bu örnekleri incelediğimizde görürüz ki insanlık için ilahi elçilikle görevlendirilmenin temel şiarı, ne türden olursa olsun Allah’a ortak olmaya çalışan kimselerle cihad etmektir. Mücadele edilen ilahların safına geçmek nasıl ihanetse, mücadelenin usûlî ilkelerini düşmana göreli olarak, makyavelistçe/pragmatik bir tavırla değiştirmek de ihanettir. Çünkü İslami mücadelenin ilkeleri gibi, yöntemin ilkeleri de İslami olmalıdır.

İslami mücadelede hedefe giden yolda bütün araçlar meşru değildir. Mücadelenin seyrine göre araçlar değişebilir. Ancak şeriata uygunluk esastır. Yeryüzünün Allah’a ortaklık taslayan tanrılarına cihad’tan vazgeçmek maslahat değildir. Maslahat içtihadlarla konjönktüre göre cihadın biçimini değiştirmektir. Cihat’tan vazgeçmenin, uzlaşmanın adı maslahat (barış yapmak) değil, müdahane (mücadeleden vazgeçmek) dir.

Yönteminin de islami olması ve sonuna kadar mücadeleden vazgeçmemesi gereken tevhidi bir hareketin tek hedefi dünyevi zaferler kazanmak olmamalıdır. Tevhid peygamberlerinin kıssalarına baktığımızda hepsinin dünyevi zaferler elde edemediklerini görmekteyiz. Bu durum onların Allah’a karşı sorumluluklarını yerine getirmedikleri anlamına gelmez. Örneğin Hz. Süleyman, Hz. Davut gibi son derece muktedir hükümdar peygamberler olduğu gibi, Hz. İsa gibi öldürülmek istenen bu yüzden de mücadelesini dünyevi bir zaferle noktalayamayan peygamberler vardır. Hz. Muhammed (s) gibi birçok zorluklarla karşılaşan fakat hem ilahi vahyin tekâmülle noktalanmasını hem de Nasr’ı (zaferi) dünya gözüyle gören peygamberleri birer numune olarak Kur’an-ı Kerim bize anlatmaktadır. Burada önemli olan Allah’ın rızasını kazanmaktır. Neden zafer kazanmadığımızdan değil, olanaklarımızı neden Allah için feda etmediğimizden sorulacağız.

Temel amaç dünyevi zaferler elde etmek değil de Rabbani rızayı kazanmak ise, belli çıkarlar geçici mevziler elde etmek için müslüman onuruna islam’ın ilkelerine aykırı ilişkilere girmek doğru değildir.

Her şeyi bir ölçüye göre yaratan Allah tesadüfe yer vermeyecek kadar tüm varlığa hakimdir. İnsanlık tarihinin işleyişiyle ilgili Allah’ın takdirlerinde de asla belirsizlik yoktur. O her şeyi yasalarla idare etmektedir. Tarihsel-toplumsal işleyişin yasalarını bilip ona göre hareket etmek mü’minlerin bireysel ve toplumsal sorumluluklarını yerine getirebilmeleri için elzemdir.

Çünkü Allah’ın değişmez sünneti yasalarının uygulanışında hiçbir topluluğa ayrıcalık tanımamaktadır.

Gidişat, çığır, iz, takip edilen yol anlamına gelen Sünnet; her şeyin takdirini belirleyen Allah ile ilişkilendirildiği zaman, Kur’an’da Sünnetullah diye isimlendirilmektedir. Sünnetullah; Yüce Allah’ın yarattığı insan toplumları için belirlediği çığır, hayatın gidiş istikameti anlamını kazanmaktadır. Kısaca insan toplumlarının iradelerinin de bağımlı olduğu, onu hem yönlendiren hem de çeşitli özgürlük imkanları sunan “değişmez, kesin ilahi yasalar” demektir.

Kur’an-ı Kerim’de sünnetullah bağlamında insanlık tarihinin Allah tarafından konulmuş belli yasalar uyarınca işlediği ifade edilmektedir.

Sünnet kelimesi Kur’an’ın 16 yerinde geçmiştir. Bunlardan sekizi Allah lafzı ile terkibe sokulmuştur. Bizim sünnetimiz, öncekilerin sünneti, çizdiğimiz yol gibi terkipleri de vardır.

Dp-Doğrudan doğruya sünnetullah’la ilişkilendirilerek, Sünnet ve terkiplerinden söz edilen on altı ayet şunlardır:a) Tekil olarak Sünnet:İsra,17/77. b)Sünen(Sünnetin çoğulu, yani Sünnetler: Ali imran,3/137; Nisa,4/26. c)Sünnetü’l-Evvelîn; öncekilerin sünnetleri: Enfal,8/38; Hicr,15/13; Kehf,18/55. d) Sünnetüna; Bizim sünnetimiz: İsra,17/77. e)Sünnetullah; Allah’ın sünneti: Ahzab,33/38,62; Fâtır,35/43(iki defa); Mümin,40/85; Fetih,48/23(iki defa).

Allah lafzı ile terkibe sokulmuş sünnet; adet, yol, yöntem, gidiş tarzı anlamlarına gelir. Sünnet bir şeyi sürekli olarak kesintisiz yapmaktır. Sünnetullah ise Allah’ın öteden beri süre gelen, tarihin oluşumunu sağlayan değişmeyen, değişmeyecek olan toplumsal hayatla ilgili yasalarıdır.

Kainatta tesadüfe yer vermeyen Allah yarattığı her şeyin özüne işleyiş biçimini belirleyecek kanunlar koymuştur. Kainatta hiçbir varlık yaratılış özünde yer alan kanunların dışına çıkamaz. Hepsinin bağımlı olduğu ölçüler, takdir edilmiş bir hareket alanı vardır.

Sünnetullahın Kur’an’da geçen bağlamlarına bakarak şunu rahatlıkla söyleyebiliriz: Sünnetullah’ın evrendeki tüm varlıkların işleyişiyle ilgisi kurulamaz. Çünkü o, sadece insanlarla, insanlık tarihiyle, insanlığın sürdürdüğü toplumsal yaşamın işleyişi ile ilgili Allah’ın değişmez yasalarıdır.

1-Sünen: sünnet kelimesinin çoğuludur. Sünen/Sünnetler; yollar, yöntemler, hayat tarzları anlamında Ali imran Suresi’nde geçmektedir. Bu ayette Allah’ın ayetlerini yalan sayanların kendileri için oluşturdukları hayat tarzlarından dolayı başlarına gelenleri belirleyen değişmez bir yasadan söz edilmektedir:

“Sizden önce (nice) hayat tarzları gelip geçti. Öyleyse yer yüzünde dolaşın ve hakikati yalanlayanların sonunun ne olduğunu görün.” ( Ali imran,3/137)

Nisa Suresi’nde ise Sünen/sünnetler; önceki toplumlardan “iyilikten yana tavır belirleyen kimselerin hayat tarzları” ve onlara uygulanan ilahi yasalar anlamında kullanılmaktadır:

“Allah (bütün bunları) size açıklamak, öncekilerin (doğru) hayat tarzlarına sizi yöneltmek ve size bağışlayıcılığı ile yaklaşmak ister; zira Alla her şeyi bilendir; hikmet sahibidir. (Nisa,4/26.)

2-Sünnetül Evvelîn: Lafzen Öncekilerin Sünnetleri demektir. Ayetlerin bağlamı içerisinde “önceki toplumlara uygulanan ilahi yasalar” manasında kullanılmaktadır. Fâtır Sûresi(35),43. ayette iki defa geçen Sünnetullah terkibi ile birlikte aynı ayette Sünnetü’l-Evvelîn’in kullanılmış olması, buradaki eylemin öznesine işaret etmekte ve ilahi vasfının serahatine kanıt olmaktadır:

“(onlara bir uyarıcının gelmiş olması) yer yüzünde böbürlenmelerini arttırdı. (Allah’ın mesajlarına karşı) şeytani itirazlar geliştirme (çaba)larını . Halbuki bütün şeytani tuzaklar sonunda sahiplerini yutar; yoksa onlar önceki (günahkarlar)ın (sürüklendikleri) Sünnet’ten/yoldan başka bir şey mi bekliyorlar? Sünnetullah’ta/Allah’ın tutuğu yol ve yöntemde hiçbir değişiklik göremezsin; evet sen Sünnetullah’ta/Allah’ın tuttuğu yolunda ve yönteminde bir sapma göremezsin.” (Fâtır,35/43.)

Enfal suresi’nde bu terkip Peygamberlere ve onların varisi uyarıcılara karşı inatlaşarak düşmanlığa devam eden, “tevbe etmeye yanaşmayanlara uygulanmış yasalar” anlamında geçmektedir. Bu ilahi kanunların Hz.Muhammed’in peygamberliği sırasında da geçerliliğini koruduğunda dolayı, o günün Kafirlerine yapılan tehditkar bir ikaz eşliğinde dile getirilmektedir:

“Kafirler anlat ki, eğer direnmeyi bırakırlarsa geçmişte olup bitenlerden ötürü kendileri bağışlanacaklar; ama eğer (geçmişteki hatalı tutumlarına) dönecek olurlarsa o zaman geçmişte kendileri gibi olanların Sünnetini/ başlarına gelenleri hatırlat onlara.” (Enfal,8/38)

Sünnetü’l-Evvelîn terkibi Hicr Suresi’nde de “öteden beri değişmeden süregelen ilahi bir kanun”dan bahseden pasaj içinde kullanılmıştır. Buna göre, bütün toplumlar peygamberlerle alay etmişlerdir; Zalimler/ her tür mu’cizeye rağmen yine de imana yanaşmamıştır:

“ Önceki (zalim)lerin Sünneti/izlediği yol (ve bu yolda başlarına gelenler) de nicedir gözlerinin önünde olduğu halde buna inanmazlar. Hatta onlara gökten bir kapı açsaydık ve oraya biteviye yükseliyor olsaydılar, kuşkusuz o zaman da: ‘Bizim düpedüz gözlerimiz bağlandı’ diyeceklerdi. Demek ki, büyülenmiş kimseleriz biz.” (Hicr,15/13-15.)

Kehf suresi(18), 55. ayette de Sünnetü’l-Evvelîn ifadesi, önceki toplumların yanlış alışkanlıklarına dikkat çekmektedir. Buna göre Önceki toplumlarlarla günümüzdekiler aynı hatadan dolayı hidayete ermeden fırsatı tüketerek Ahret’e göçmüşlerdir. Ayet günaha batmışların boş vermişliklerinin, hayatı yeterince ciddiye alıp fırsatları değerlendirmeye çalışmamalarının Hidayet’lerine engel olduğu” şeklindeki bir bağlamda geçmektedir:

“Nitekim kendilerine doğru yol rehberi gelmişken insanları imana erişmekten ve Rablarinden bağışlanma dilemekten alıkoyan yegane tutum, (onarın) önceki (günahkar) toplumlara uygulanan Sünnetin/Süreç yasalarının kendilerine de uygulanmasını ya da (nihai ) azabın öte dünyada başlarına gelmesini beklemeleri değil de nedir?” (kehf,18/55.)

3- Sünnetüna: “Bizim sünnetimiz”. Allah’ın “peygamberleri yurtlarından çıkaranlara uyguladığı helak yasası”ndan söz eden İsra Sûresi(17),77. ayette geçmektedir. Bu ayette iki defa geçen Sünnet kelimesi birincisinde yalın olarak, ikincisinde ise biz anlamına gelen “nahnu” zamiri ile birlikte kullanılmıştır. Fakat her iki eylemin de failinin Allah olması, lafızlar farklı olsa da bahsedilen hakikatin doğrudan Sünnetullah’a ilişkin olduğunu belgelemektedir.

4- Sünnetullah: Allah’ın Sünneti; “Tarih olmuş veya halen yaşayan toplumların varlıklarını sürdürmelerini ya da helak oluşlarını belirleyen ilahi yasalar” demektir.

Sünnetullah’ın lafzî terkibi ile birlikte geçtiği Ahzab Suresi(33),38.ayetin bağlamı “Allah’ın iradesine uygun olan bir tatbikatı konusunda peygamberlere suç isnad edilemeyeceği”ne ilişkindir. Ayette bunun “öteden beri varolan bir yasa olduğu” konusu işlenmektedir.

Aynı Sûrenin 62.ayetinde ise, “münafıklara, kalbinde hastalık bulunduğu için iman’ı içselleştiremeyenlere, şehirde kötü haber yayanlara rağmen, “Allah yolunda yürümekten yılmayan müminlerin sözü edilen gruplara karşı mutlak bir zafer elde edecekleri müjdesi” verilirken, bunun bir Sünnetullah/değişmez ilahi kanun olduğu” vurgulanmaktadır. Önceki toplumlarda ugulanmış bu ilahi yasanın halen devam ettiği, Sünnetullah’da bir değişikliğin olamayacağı” ayetin başında ve sonunda iki defa aynı lafız kullanılarak pekiştirilmektedir.

Sünnetullah terkibi Fâtır Sûresi(35),43.ayette ise iki defa geçmekte, birincisinde “Sünnetü’l-Evvelîn” ifadesi ile aynı hakikat pekiştirilmektedir. Her iki lafzî terkip de “Kötü Tuzağın eninde sonunda sahibine dolanacağı” şeklinde tüm insanlık toplumlarına uygulanmış ve de uygulanacak olan ilahi yasadan söz eden bir bağlam içinde geçmektedir.

Sünnetullah Mü’min Sûresi(40),85.ayette de bir defa kullanılmakta, Be’s’in/Rabbimiz tarafından “suçlulara karşı yapılan ani baskın”ın ardından “iman etmenin geçerli olamayacağı” mesajı verilmektedir. Bu ayette sözü edilen sünnetullah’a göre “değiştirilemeyecek bir felaketin sonucunda, serbest bir seçime dayanmayan bir iman iddiası” geçersizdir. Bu tür iman “Firavun İmanı” diye ünlenmiştir; kişilerin veya toplumların böyle ye’s anında yaptıkları imanın geçersiz olması, Sünnetullah kaidesidir.

Dp-,Firavun imanı makbul değildir. Çünkü ye’s/ümitsizlik esnasında yapılmaktadır; Firavun hakkında verilmiş ilahi hüküm şöyledir: “........ Toplumsal alanda yaşanan ye’s anındaki itiraflar da geçersizdir: “............. Konu ile ilgili olarak verilmiş ilahi hükümler çok sayıda ayette tekrarlanmıştır; musibetler-helaklar esnasında yapılan yakarışların boşa çıkacağı hakkındaki diğer ayetler için bkz.

Sünnetullah; -mushaf sıralaması itibariyle- son olarak Fetih Sûresi(48),23.ayette de iki defa geçmektedir. Bu ayetteki bağlam ise, “sünnetullah’ın tebdil kabul etmeyeceği gerçeğini”n bir kez daha te’yid edilmesiyle birlikte, “Başarının yasaları”yla alakalıdır.

Ayeti kerimelerde Allah’ın tüm insanlığa uyguladığı yasaların değişmez ve aynı olduğu bildirilmiştir. Allah insanlık tarihinin işleyişiyle ilgili kesin yasalar koymuştur. Bu yasaları kimsenin hatırının lehine de değiştirecek değildir. Kafirler de mü’minler de bu ilahi kanunlara göre sosyal hayat içerisinde yaşar ve insanlık sahnesinde ona göre bir yer edinirler.

Rabbimizin hayatı yararatırken onun özüne koyduğu ve hiç değiştirmediği bu ilahi kanunlar devirden devire, dönemden döneme, toplumdan topluma değişiklik göstermez. Konuyla ilgili ilk akla gelen ilahi kanun; bireylerin ve toplumların yapısını, sürecin gidiş yönünü ve sonucu “irade”nin belirlediği hakikatidir. Buna bağlı olarak “herkese sa’yinin/çalışmasının karşılığı vardır” ölçüsü de insanlık tarihini şekillendiren ilahi yasalardandır.

Kulun Allah’a samimiyetinin ve Kainattaki kendi konumunun bir itirafı, tevazu’nun zirvesi olan Dua da bir tür sa’y iradeli eylemdir. Dua eğer namaz gibi salih amellerle, sabırla birlikte başvurulan bir yöntemse gaybi yardımı beraberinde getirir. Bu Allah’ın değişmez kanunudur. Fakat O kullarının her istediğini yapacak değildir. Çünkü böyle bir durum O’nu etkin bir ilah olmaktan çıkarır; edilgen olmaya götürür.

Kendi benliğimizin yapıp-etmelerimizle bağıntısını, Kainattaki ve yaşadığımız dünyadaki yerimizi doğru bir şekilde tayin etmemizin tek yolu Sünnetullah’ı kavramaktan geçmektedir. Bu kavrayış, verili dünyaya karşı oluşacak bağlılığımızın ve itirazlarımızın da mihenk noktasını oluşturan bir “tarih ve an’ane bilinci” geliştirmenin de tek çaresidir. Değil mi ki, Yüce Allah insanlık tarihi boyunca aynı yasaları toplumlara uygulamış, bu yasalarda tebdil ve tahvil olmamıştır? Öyleyse varoluşumuzu doğru anlamlandırmak ve tabiatımızı bozan her tür şeytani güce karşı öz benliklerimizde ve toplumsal alanda derin bir cihadı kuşanabilmemiz için Sünnetullah’ı en ince ayrıntısına kadar öğrenmemiz elzemdir.

Her şeyin değişime ve dönüşüme uğradığı şu fani dünyada ayaklarımızı güvenlikle basabileceğimiz sabitelerimizin olması, Allah’ın takdirleri ile oluşmuş bu sünnet’i doğru kavramaktan geçmektedir. İşte değişmez bir sünnet:

“Yeryüzünde böbürlenmelerini artırdı, şeytani itirazlar geliştirdi. Halbuki bütün şeytani tuzaklar sadece sahiplerini yutar. Yoksa onlar öncekilere uygulanandan (sünnet-ül evvelin) başkasını mı beklerler? Sen Allah’ın tuttuğu yol ve yöntemde (sünnetullah) hiçbir değişiklik göremezsin. Evet sen, Allah’ın yolunda ve yönteminde bir sapma göremezsin.” (35/Fatır, 43)^{Sünnetullah’da} dönemden döneme, toplumdan topluma değişiklikler beklemek boşunadır. Her topluma uygulanan tatbikat/süreç yasaları aynıdır:

“Daha önce gelip geçenler için Allah’ın tatbik ettiği yol/Sünnetullah budur; ve sen Sünnetullah’da bir değişiklik göremezsin.” (Ahzab,33/62.)

Ayetlerden anlaşılacağı gibi, Allah toplumsal değişimi inkılabı ve ıslahatı değişmez belli yasalara bağlamıştır. Bu yasaların uygulanışında peygamberlere bile bir ayrıcalık tanınmamıştır.

“Elçilerimizden senden önce gönderdiklerimiz için de izlediğimiz yol (sünnet) buydu. Bizim çizdiğimiz yolda bir değişme göremezsin.” (17/İsra 77.)

dp-Allah’ın sünnetinde tatbikatında, tutuğu yol ve yöntemde, toplumsal yaşamın varoluşunu belirleyen süreç kanunlarında tebdil/değişiklik ve tahvil/sapma olmayacağını defalarca tekrarlayan diğer ayetler içi bkz. Enfal,8/38; Hicr,15/13, Kehf,18/55, Fetih,48/23.

Allah’ın sünnetinde değişiklik olmadığı Lut kıssası bağlamında da ifade edilmiştir. Öyle ki, helak edilmesi için şartları olgunlaşmış olan Lut kavmine isabet edecek olan dünyevi azabı İbrahim peygamberin şefaat etme arzusu/şefkatle hareket edip araya girme isteği dahi engelleyememiştir; çünkü Sünnetullah’ta değişiklik olmaz, Allah’ın emrini/yasaları gereği verilmiş kararlarını geri döndürebilecek – ne meleklerden ne de peygamberlerden- hiçbir güç yoktur:

“Böylece İbrahim’in korkusu geçtikten ve kendisine (sözü geçen; oğlu ishak’ın doğumuyla ilgili) müjde verildikten sonra Lût kavmi kavmi hakkında bize yakarmaya başladı. Çünü İbrahim ince ruhlu, yumuşak başlı, çok içli, merhametli ve dönüp dönüp Rabbine yönelmek, O’na yakın olmak isteyen biriydi. (müjdelemek ve helak etmek için Rabbimizin görev verdiği Melek elçiler): ‘Ey İbrahim, vazgeç bu yakarışından!’ dediler. ‘Rabbinin hükmü bir kere gelmiş bulunuyor: artık onlara geri çevrilmez bir azap vaki olacak!” (Hûd,11/74-76.)

Hidayet ve dalalete yol açan sebepler de “değişmez ilahi yasalar”ca hükme bağlanmıştır: “İradeli bir hayat tarzı”. İşte bu nedenle Sosyal Hayat’ın yaratılış amaçlarından biri de insanları iradeli eylemleri için uygun bir vasat oluşturmaktır. Çünkü sosyal yaşamın rengini, kokusunu, biçimini belirleyen insanın “özgür seçimin yeteneği”dir.

İnsanların hidayet de dalalet’i seçebilmeleri için gerekli yetenekler Yaratan Rabbimiz öz benliklerdeki ve çevredeki değişimleri insanların iradelerine bağımlı kılmıştır. Ayrıca iradenin ipotek altına alınması veya zorla bir yöne sevk edilmesi de mümkün değildir. Tabii ki irade’nin bağımlı bulunduğu yasaları yapan Yegane Hüküm Sahibi Rabbimiz, onun yönelişlerini daima denetim altında tuttuğundan dolayı bir başıboşluğun doğması imkansızdır.

İşte sosyal hayatın bu iradeli değişim yasaları nedeniyledir ki, Nuh a kavminin çoğunluğunu -çok istemesine rağmen- hidayete sevk edememiştir. Çünkü tüm insanlar gibi, onun da kendinden menkul olağanüstü bir gücü bulunmamaktadır. O da herkes gibi Allah’ın koyduğu değişmezlik karakteri bulunan yasalara göre çalışmış çabalamış, ancak bir avuç insanın hidayetine vesile olabilmiştir:

“Bunlardan (yeniden dirilmeyi inkar edenlerden) önce Nûh’un kavmi de O’nu yalanlamıştı. Onlar kulumuzu yalanlamışlar ve “O bir delidir!” demişlerdi. (ve bundan dolayı) o kovulup def edilmişti. Bunun üzerine (Nûh) Rabbine: ‘Doğrusu ben yenik düştüm, artık Sen gel ve bana yardım et!” şeklinde yalvardı. Biz de seller gibi akan su ile göğün kapılarını açtık” (Kamer,54/9-11.)

Bir diğer değişmez yasa da hiç kimseye imtihanda ayrıcalık-imtiyaz hakkı verilmemiş olmasıdır. Bu sebeptendir ki, “yeryüzünün halifeleri” olarak yarattığı insanlar için Allah’ın bahşettiği nimetlerden yararlanma konusunda imanlı- imansız ayırımı konulmamıştır. Mesela, ulaşım için gerekli olan kolaylaştırıcı imkanlar –bir diğer ifade ile rüzgarların rahmeti-“halifetü’l-ard/yeryüzünün halifeleri” olan tüm insanlar önünde duran birer ilahi nimettir. Bu nimetin yolları vardır, hareket şekilleri vardır, ilk Emr’i veren Rabbimizin, mu’cize kabilinden “iznullah” ile istisnai bir değişiklik Emr’i olmadığı sürece her yararlanmak isteyene aynı derecede hizmet ederler:

“Peki kimdir karanın ve denizin karanlıklarında yolunuzu bulmanızı sağlayan ve rüzgarları rahmetinin önünden müjdeci olarak gönderen? Allah’la beraber başka bir tanrı öyle mi? Allah insanların tanrısal nitelikler yakıştırabileceği her şeyin ötesinde, her şeyden yücedir.” (Neml,27/63.)

Tüm insanlık için geçerli olan –kimlik ayırımı gözetilmeden tüm insanlar uygulanan- yasaların yanında bir de müminlerin oluşturduğu mücadele öbekleriyle alakalı ek yasalar vardır. Bu konuyu “Başarının Yasaları” bölümünde geniş olarak izah edeceğimiz için burada daha fazla bilgi vermek tekrara yol açacaktır.

1- Sünnetullah’ın Değişmezliğinin Algılanabilir Hikmetleri

“Ve (bil ki), bütün insanlık sadece bir ümmet/topluluk halindeydi, ama sonradan ayrı görüşleri benimsemeye başladılar. Şayet (bu konuda) Rabbinin katında önceden belirlenmiş bir kelime/ verilmiş bir karar olmasaydı düştükleri bütün bu ayrılıklar (daha başlangıçta) çözümlenmiş olurdu.” (Yunus,10/19.)

Eğer insanların ihtilaf edecekleri bir toplumsal zemin yaratılmamış olsaydı tek tip bir hayat örneği ortaya çıkacaktı. Yüce Allah İnsanların zihni gelişimlerini ve buna bağlı olarak edimlerini gelişmekten alıkoyacak bir yasayı yürürlüğe koymamıştır. İlâhî Kelimetullah ile toplumsal yaşamın çeşitliliği teminat altına alınmıştır.

Yüce Rabbimiz toplumsal yaşamı insan iradesinin kolaylıkla kullanılabileceği şekilde düzenlemiştir. Öte yandan insan aklını Nübüvvet vahyi ile de destekleyerek hakkı veya batılı seçmeyi ihtiyârî kılmıştır.

Dp-Aşağıdaki ayette Yüce Allah, “ulaşmak isteyen için toplumsal yaşamı Hidayet’e erebilecek imkanlarla donattığını” beyan etmektedir: Bakara,2/213.

İlahi vahye rağmen ihtilaf etmeye devam edenler ise “kıskançlık” nedeni ile bu tutumu tercih etmektedirler; bu türden bir ihtilaf Kur’an’da kınanmakta reddedilmektedir: bkz.Mü’minûn,23/53. dp-

İlk insanlık toplumunda nasıl farklı tercihler ortaya çıktı ise daha sonra gelen –ister içinde peygamber yaşasın isterse yaşamasın- toplumlarda da bir biri ile çatışan anlayış ve görüşler ortaya çıkmıştır; işte bu durum ilahi iradenin izin vermesi ile, “daha önce konulmuş Rabbani bir kanunla” güvence altına alınmıştır.

Dp- İmtihan alanının inandırıcı oluşu için gerekli olan “insanlar arasında görüş farklılıklarının meydana gelmesine elverişli bir sosyal hayat” ile ilgili bkz. Bakara,2/253

“Değişmezlik” vasfının verildiği Sünnetullah yasalarının varlığı da göstermektedir ki, olaylar arasında illiyet bağı vardır. Eşârîler’in iddia ettiği gibi olaylar arasında iktiran/bir sebep-sonuç ilişkisi olmasaydı, Sünnetullah’a “değişmezlik” karakterini Yüce Allah vermezdi.

Kur’an-ı Kerim’de bir yandan âlemde bir nizamdan söz ederken bu nizamın tamamen özerk bir mekanizma, kendi kendine işleyen saat olmadığının da altını çizilmektedir. Çünkü kainatın içindekiler hareketlerinde bağımsız değildir. Yaratıcısına bağımlıdır. Bu konuda emr kavramı Kur’an’da sık sık kullanılmaktadır.

Emr’e verilen istisnai İzn ise, bize evrendeki nedenselliğin mutlak olmadığını belirtmektedir. Zaten eğer nedensellik bağımsız olsaydı, her şeyin sahibi sonsuz kudrete malik Allah’ın yarattıklarına karşı edilgen bir duruma düştüğü olasılığı akla gelebilirdi!

Oysa her an diri, uyku ve uyuklama tutmayan, yorgunluk dokunmayan, dinlenmeye ihtiyacı olmayan ve yarattığı her şey üzerinde denetimini sürdüren Yüce Rabbimiz “Faal/etkin” bir ilahtır. Var ettiklerine amacını eksiksiz öğreten Rabbimiz evrendeki her kıpırtıyı Emrullah, İznullah ve Sünnetüllah ölçüleri ile kontrol altında tutmaktadır.

Yaratıp kenara çekilmeyen, daima bir eylemlilik halinde olan Yüce Allah Kainatta hiçbir şeyi başına buyruk bırakmamıştır:

“...Ve (görmezler mi) göklerde ve yerdeki hiçbir şey Allah’ın iradesine karşı gelemez; çünkü O, herşeyi bilendir ve Kadîr’dir/gücünde sınırsızdır” (Fâtır,35/44.)

Kur’an’da nizam fikri yaratıcının birliğine bağlanmıştır. Bütün alemde her yaratılmışa kânûniyet yaratılışı esnasında konmuştur. Ancak Allah istediği an fiziksel kanunlarda, egemenliğinin bir nişanesi, hakimiyetinin bir belirtisi olarak değerlendirebileceğimiz değişiklikler yapabilme hakkına sahiptir. Tabii ki istisnai değişiklikler bile Allah’ın izniyle olabilmektedir. Çünkü her şeyin denetimi O’nun elindedir; hiçbir şey O’nun izni olmaksızın harekete geçememektedir.

Sünnetullah dünyanın dışı ve yer yüzü ile ilgili kanunlarının Kur’an’daki ismi değildir. Kur’an’da fiziksel yasalarla ilgili kavram sünnetullah değil, emr ve izn’dir. Kur’an fiziksel olaylara Allah’ın emri demiştir. Ateşin yakması, suyun kaldırma gücü, akyuvarların görevleri hep ilahi bir “emr” ile olmaktadır. Örneğin Hz. İbrahim’i yakmama iznini ateşe emr ile Allah Teala bildirmiştir. Normal şartlardaki görevi yakmak olan ateş ilahi emr ile bu görevini başka bir biçimde yakmayarak yerine getirmektedir.

Puthane’ye girip hepsini yerle bir eden ve baltayı da en büyüğünün eline veren İbrahim peygamberin toplumun aklî yeteneklerini harekete geçirme çabası bir an fayda verir gibi olmuştur; ardından kökleşmiş alışkanlıklarının esiri olan halkın tepkisel hareket ettiklerini görmekteyiz. Onlar kısa bir şok halinden kurtulduktan sonra Küfrün önde gelenlerinin şu emri ile karşılaşmışlardır: “Eğer (bir şey yapacaksanız, dediler, “bari onu yakın da, böylece tanrılarınıza arka çıkmış olun! (Ne var ki) Biz “ey ateş! Serin ol! (Kûnû beraden selâmâ!) İbrahim’e dokunma!dedik. Bu arada onlar İbrahim’e tuzak kurmaya çalıştılar; ama Biz onların bütün yapıp ettiklerini boşa çıkardık” (Enbiya,21/68-71.)

 

Bu ayetteki Ateş’e verilen “Serin ol!” emrini göz ardı eden bazı yorumcular, burada bahsedilenin fiziksel bir ateş değil, İbrahim peygamberin maruz kaldığı “zulüm ateşi” olduğunu iddia etmişlerdir.

Bu yorumculardan Muhammed Esed, Kur’an Tefsirleri’ne Yahudi Talmut’undaki menkıbelerden materyaller karıştığını söyleyerek, ilahi mesajı rasyonelleştirme kasdı ile şöyle demektedir: “Kur’an’ın hiçbir yerinde fiilen ve maddi varlığı ile ateşe atıldığı ve mu’cizevi bir biçimde ateşin içinde yanmadan tutulduğu ifade edilmemektedir.”

Dp-Esed Muhammed, Kur’an Mesajı, Çev.Cahit Koytak, Ahmet Ertürk, İşaret yayınları, İstanbul, 1999,s.656.

Biz bu yorumun “determinizm”den izler taşıdığını, “Sünnetullah’ın değişmezliği ile ilgili yasa” nın buradaki fiziksel olayla da irtibatlandırıldığını, dolayısı ile yanılgı noktasının buradan kaynaklandığını düşünüyoruz. Çünkü lafzî anlamları mecaza hamletmeyi gerektiren bir mesaj bütünlüğü bulunmadığı ortadayken, bağlam da buna müsaade etmezken “ateş”in fiziksel varlığını göz ardı etmek, mu’cizeleri illa da rasyonalize etmeye çalışmak manasına gelecektir. Öte yandan fiziksel olayların kanunlarının “değişmezlik karakteri” bulunduğuna dair hiçbir Kur’ani karine de yoktur. Tam tersine fiziksel yasaların bazen –istisnai olarak- İznullah’a bağımlı olarak dondurulabileceği mu’cizeyle alakalı ayetler beyan edilmektedir. “kün” emri ile ateş’i yaratan Allah, yine “kün” emri ile ona serin olma izn’ini vermektedir. “Kün” emri Esed’in iddia ettiği gibi insanların tutuşturduğu fitne ateşinin sönmesi için verilmiş bir emirden çok, -Yüce Allah’ın yaratmasıyla alakalı ayetlerde geçtiği üzere- fiziksel bir olaya verilmiş izn’e/Emrullah’a benzemektedir.

Dp-Ateş’e serin ol! Emrinin verildiği İbrahim a’ın kıssasına bir çok ayette değinilmiş farklı bağlamlarda defalarca tekrar edilmiştir: bkz.29/24; 37/97

“Kafirlerin “Hz. İbrahim İçin tutuşturduğu ateş kıssası” bize öğretmektedir ki, tabiattaki kanunlar ve olaylara yol açan sebepler bağımsız değildir. Bir başka deyişle determinizm mutlak değildir. Allah sebeplerin yaratıcısı olduğu için bu sebeplere “dur!” diyebilme hakkına ve iktidarına da sahiptir. Mu’cizelerin böyle bir hikmete binaen gerçekleşmiş olması makul gözükmektedir.

Allah’ın emr’i tüm kainatı kapsayacak şekilde geniştir. Hiçbir şey onun kontrolü dışında değildir. Ancak kainattaki kozmozun, tabiattaki düzenin adı sünnetullah değildir. Kozmik ve Fiziksel işleyişe “sünnetullah” demek bir yanılgıdır. Kozmik alem ve fiziksel alemdeki genel yasalar –ki sebep sonuç ilişkisine göre çalışmaktadırlar- Emrullah’tır, onların istisnaları da yine “kün!” emri ile gerçekleşmiş İznullah’tır.

Sünnetullah ile ilgili ayetler incelendiğinde görülecektir ki sünnetullah toplumsal hareketliliği yön ve biçim veren yasaların adıdır.

Tarih boyunca birçok müslüman düşünür ve müfessiri bu konuda yanılgıya düşüren kendi dönemlerindeki hakim dünya görüşünün paradigmaları olsa gerek?

Örneğin Eş-ari kelamına göre düşünen İmam Gazali kainattaki düzene “adetullah” demiş, işlerin alışkanlık üzere yürüdüğünü, cisimlerin özelliklerinin olmadığını, bunları o anda Allah’ın yarattığını iddia ederek olaylar arasındaki sebep-sonuç ilişkisini reddedip İndeterminizm anlayışını sahiplenmiştir.

İbn-i Rüşd cisimlerin özelliğinin olduğunu, olaylar arasında sebeblilik bağlantısı bulunduğunu, neden sonuç ilişkisini inkarının ilmi inkar anlamına geldiğini belirtmiştir. Ancak o da Determinizm’e “sünnetullah” diyerek yanılgıya düşmüştür.

Kaynakkkk..............?******

Kur’an’a göre fiziksel olaylarda Determinizm de İndeterminizm de mutlak belirleyici değildir; bütün olaylar Allah’a bağımlı olarak yürümektedir. Fiziksel ve kozmik alemdeki işleyiş yasalıdır. Determinizm/Sebepler sonuç doğururlar, vardır; fakat bazen bu yasalar kısa bir süre için yasa koyucunun denetiminde askıya alınabilir. Ancak “sebepler hiçbir sonuç doğurmaz” anlayışını savunan “İn determinizm” ârızîdir/kısa sürelidir.

Bize göre –zaten materyalistlerin aşkla savundukları- Determinizm, Kainatta cereyan eden olayların Allah ile bağlantısını gevşetmektedir. Öte yandan “İndeterminizm” ise, yasa tanımaz tutumu ile Evren’in mükemmel işleyişini ölçüsüzlükle açıklamaya kalkarak tesadüflere kapı aralamaktadır. Bu yönden iki görüş de zaaflar taşımaktadır.

İslam Kelam geleneğinde Mu’tezile, Determinizm’e yaklaşık görüşler ileri sürerken, Eş’âriler fizisel alemin işleyişi ile alakalı yasaları kabu etmeye yanaşmamışlardır, insanlar da dahil tüm varlığın Allah ile ilişkisini İndeterminizm’e indirgemişlerdir. Yani fiziksel, kozmik ve insanlık alemindeki ilahi müdahalelerin yasalılığını reddetmişlerdir.

Dp-Mu’tezile determinizm’e nasıl evrilmiştir?

Kainatta varlığını sürdürmekte olan fiziksel yasalar Allah’a bağlıdır. Fakat Allah yasaların tahakkümü altında değil, yasalar Allah’ın boyunduruğu altındadır.

Özcesi sünnetullah Allah’ın fiziksel yasalarıyla ilgili değil, tarihsel işleyişi de belirleyen insan toplumlarının hareketleriyle ilgilidir.

II-Toplumsal Olayların Yorumu Meselesi

 

A-Pozitivistler/ Materyalistler

Sebepleri ilahlaştıran, kanunun yapıcısına değil kendisine bağımsız, özgür bir irade vermeyi yeğleyen bu kesim fiziksel ve toplumsal olayları meydana getirenin determinizm olduğunu iddia ederler.

Dp-pozitivizm, materyalizm, determiniz.....

Bu kesimi temsil eden fizikçiler, sosyal bilimciler her hangi bir olgu ya da olayı yorumlarken Allah ile irtibatını kurmamaya son derece özen gösterirler. Örneğin şehirleri tehdit eden deprem gibi fiziksel boyutuyla toplumsal boyutunun iç içe geçtiği olayları yorumlarken meseleyi fay hatlarına ve çürük yapılaşmaya getirip boğarlar. Fay hatlarının ardındaki yaratıcı gücü ve sosyal hayatta meydana gelen ahlaki çöküntünün felaketlerle ilişkisini görmezden gelirler.

Deprem, su baskını, tufan/tsunami, felaket getiren yağmur, yakıp yıkan kasırgalar gibi insanların alışık oldukları bildik olaylar Materyalistler için sıradandır. Bunların Yaratıcı ile doğrudan ya da dolaylı hiçbir ilgisi yoktur. Oysa Kur’an’da bu türden olaylar, helak gerçeğinin “olağanüstü elçileri” olarak nitelendirilmektedir. Helak dairesinde yer alıp imtihanı en umulmadık bir zamanda sona erenler neye uğradıklarını şaşırdıkları için geride kalan yoldaşlarına hiçbir şey fısıldayamadan öte dünyaya göç etmektedirler. Geride kalanlar için birer ibret olması gereken tabiatın olağanüstü harekete geçişi –aslında gündelik yaşamda alışılagelmiş olağanlıklar da Yaratıcı’nın sonsu kudretinin mükemmel izlerini taşımaktadır ya- Materyalist müşrikler için de mistik inançlar taşıyan müşrikler için de yeterince uyarıcı olamamaktadır. Çünkü kalplerindeki duyarlılıkların sönmüş olması, olayları doğru algılama ve yorumlama imkanını yok etmektedir.

Toplumların başına gelenleri Determinizm’le açıklayan Materyalistler, eylemlerin sonuçlarını ibret gözlüğü ile değerlendiremezler. Çünkü meydana gelen olayların hep kendi kendilerini belirleyen sebepleri vardır. Böyle bir perspektifi/bakış tarzını alışkanlık edinmekten kaynaklanan en temel yanlış; olaylarla Yaratıcı’nın ilişkisini koparmaktır. Yaratıcı’yla münasebeti kopmuş olaylar da artık hiçbir hayranlık uyandırmaz, hiçbir ahlâki sonuç çıkarmayı gerektirmez.

İşte bilinç altı Yaratıcı’ya karşı sorumluluk duygularından uzak bir şekilde oluşmuş Determinist Materyalitler; her hangi bir musibet ve helak ile karşılaştıkları vakit, sağ kalsalar bile olaydan hiçbir ahlaki sonuç çıkarmadıkları için neticeden ibret almazlar. Bütün manevi/ahlaki değerleri ısrarla reddetmeye devam ederler; Be’s’i/ilahi baskını sıradan bir olaymış gibi sunarak, onun sonuçlarını indirgemeci bir tarzda yorumlayarak eski yanlışlarını tekrarlamaya, eski hatalarını sürdürmeye devam ederler. Kendileri gibi ahmakları da peşlerinde ateş’e sürüklerler; tâ ki ölüm her yanlarından kendilerini sımsıkı tutup kuşatıncaya kadar.

“..............Ali imran,3/165.

Allah’ın suçlu topluma yaptığı ani baskından geride kalan kafirler ibret almazlar. Musibet ve helak esnasında güven duygusunun yerini korku ve tedirginlik alır; anlık teslimiyet yerini yeniden isyan ve vurdumduymazlığa bırakır. Çünkü bela esanasında takınılan mütevazi tavır sahtedir; felaket atlatılır atlatılmaz tüm Evren ve içindeki olayların Sonsuz Kudret Sahibi’ne bağımlı olduğu yine unutulur.

Aşağıdaki ayetler be’s’in/ilahi baskının her zaman tüm toplumu kuşatmadığını ifade etmekle birlikte, felakete uğrayan insanlardan zalimlerin musibetten ibret almadıklarını da beyan etmekte ve gafillerin sonunu haber vermektedir:

“Biz senden önceki toplumlara da mesajlarımızı gönderdik ve onları be’sler’e/çeşitli felaketlere, sıkıntılara ve zorluklara uğrattık ki, tevazu ile boyun eğsinler. Ama tarafımızdan takdir edilen bir be’s’e/sıkıntıya uğratıldıkları zaman tevazu’ göstermediler. Tersine kalplerinin katılığı arttı; çünkü şeytan bütün yaptıklarını onlara güzel gösterdi. Sonra kendilerine yapılan uyarıları göz ardı ettiklerinde bütün (güzel) şeylerin kapılarını onlara ardına kadar açtık ve kendilerine bağışlanan şeylerden zevk alarak yararlanmaya devam ederlerken onları apansızın yakaladık; işte o anda bütün ümitlerini kaybettiler.” (En’am,6/42-44.)

Be’s hem musibetlerin hem de helak ile neticelenen ilahi baskınların ilahi kelamdaki adıdır. Yukarıdaki ayetten anladığımız kadarıyla zincirleme bir be’s/ilahi baskın söz konsusu olabilir. Birincisinde hayatta kalması takdir edilenler, imtihanı kazanmak için adeta bir fırsat daha yakalarlar; ne nasihatın ne de musibetin bir fayda vermesi mümkün olmayacak kadar kalpleri katılaşmış olanlar için hiçbir be’s de fayda vermez. Nihayet öncekilerin sonundan ibret almayanlar da yeni bir be’s ile karşılaşırlar. Ne var ki, artık pişmanlıkların, tevbelerin bir faydası olmayacaktır; heyhât geri bir yola girilmiştir.

Bazı insanlardaki hakikate karşı nankörlük öyle onulmaz bir hal almıştır ki, azabı görmek dahi onların yüreklerinde hiçbir kıpırtı oluşturmaz; öylesine katı kalpli, öylesine aymazdırlar ve öylesine sorumluluk bilincinden uzak:

“..... Mü’minûn,23/76.

İlahi baskın esnasında ölürken hataları itiraf edip yalvarmak boşunadır; asla sözünden dönmeyen Sonsuz Kudret Sahibi tarafından karar verilmiştir bir kere. Ye’s/ümitsizlik esnasında izhar edilen iman alametleri geçerli değildir. Çünkü bu korkudan kaynaklanan bir sığınıştır; hem şu an felakete uğrayanlara, daha önce benzer durumlar yaşayanların kıssaları, baskın haberleri ulaştığı halde hiçbir düzelme emaresi göstermeyenlerin suçlarını itiraf edip yakarmalarının bir değeri de yoktur. Mü’min Suresi’nde belirtildiğine göre, imtihan sürecinin sonunda yapılan böylesi sahte tevekkül itirafları Allah katında makbul değildir:

“Ve sonra be’s’i/yaptıklarına karşılık takdir edilen ilahi baskını görünce de: ‘Bir olan artık inandık ve O’na ortak koştuğumuz şeylere inancımızı terk ettik’ dediler. Fakat be’s’imizin/baskınla gelen cezamızın farkına vardıktan sonra iman etmiş olmaları kendilerine bir fayda sağlamayacaktır. Sünnetullah/Allah’ın kulları için uyguladığı yol yöntem her zaman budur. İşte kafirler orada ebediyyen iflasa sürüklenmiş olarak kala kalırlar.” (Mü’min,40/84-85.)

Musibetten de nasihattan ibret almayanların ruh yapılarıyla ve sonuyla ilgili benzer ayetler için bkz. Bakara, 2/243; A’raf,7/5; Taha,20/128; Secde, 32/26. Bu ayetlerde helak ve musibetle Be’s arasındaki ilişkiyi araştır.......Helak illa da tüm toplumu kuşatır mı? Tüm suçluları yok eder mi?

B-Din Üzerinden Materyalizm

 

Bu kesimin de öncekilerden fazla bir farkı yoktur. Ateist jeologlara cevap yetiştirme telaşı ile ya ahlaki boyutu tamamen gözden kaçırırlar. Fravunun Haman’lığını ve müşriklerin Samiri gibi kara propaganda gücünü temsil eden bu zevata göre, fiziksel ve toplumsal yaşamdaki olayların sebepleri vardır. Her şey bu sebepler etrafında cereyan etmektedir.

Eşyanın işleyiş yasalarının tanrıyla ilişkisini onun elini kolunu bağlayacak tarzda yorumlayan bu tip insanlar sürekli oluşum halindeki kevni olayları “saat gibi kurulmuş gibi” algılamaktadırlar. Bu kesimin temel yanılgısı Allah’ın yarattıklarıyla ilişkisini durağan “olmuş bitmiş” bir eylem gibi algılamaktan kaynaklanmaktadır.

Pozitivistlerin tezlerine dini kılıf geçirip pazarlayan böyle kimseler aslında kavimlerin başına gelen musibet ve helakların onların kendi elleriyle yaptıkları yüzünden geldiğini iyi bilmektedirler. Fakat zalimi değil, mazlumu suçlamaktan Allah’ı değil Tağut’u razı etmekten büyük servetler ve haksız makamlar elde etmektedirler.

Din üzerinden maddecilik yapanlar felsefi ifadesiyle bir tür deisttirler. Yani yaratıp kenara çekilen, işlerini idare etmekten aciz bir ilah tasavvurunu savunmuş olmaktadırlar. Bu da Allah’ı gerektiği gibi takdir etmekten imtina anlamına gelmektedir.

İnsan fıtratını iyiye ve kötüye meyilli olarak yaratan Rabbimiz gönderdiği elçilere hem Hakk’ın ne olduğunu göstermiş hem de başına buyruk hareket etmek isteyenleri uyarmıştır.

Elçileri uyarı için görevlendirmek, melek elçilerle mesajlar indirmek, ilahi yardımlar ve helaklar yurdu olan dünya hayatına –tarihe ve topluma- bir müdahale şeklidir. Fakat bu müdahale imtihan gerçeğini bozmayacak bir karakter arz etmektedir. Rabbimiz eğlence olsun diye yaratmadığı insan yaşamıyla ilk insanın ilk yaşam tecrübesiyle birlikte ilgili olmuştur. Çünkü O, kenara çekilip tatile çıkan, olup bitene seyirci kalan bir ilah değildir.

Toplumsal yaşamda ortaya çıkan siyasal, yasal ve ekonomik alanlarda ortaya çıkan Hak-Batıl mücadelesinde tarafsız değildir. O, daima adil bir şekilde -sınava şartlarını bozmayacak şekilde- kendi yandaşlarının (Hakk cephesinde yer alanların) yanında olmuştur.

Batıl cephesinde yer alanların sözde dostu, yar ve yardımcısı ise, onları Ateş’in kenarında kendi başlarına bırakıp terk edecek olan Şeytan’dır.

Yüce Allah’ın taraf oluşunu müminlere yardım etmek, kafirlere dünya ve ahiret azabı vermek suretiyle göstermektedir. Müminlere dünyada ve ahirette yardım etmek, Yüce Allah’ın üzerine aldığı bir görevdir.

Dp-Nusretini mütevazi kullarının üzerinden esirgemeyen Rabbimizin elçilerine ve onların taraftarlarına yardım etmeyi va’d ettiğine ilişkin bir kısım ayet için bkz.8/26,40, 12/110, 37/171-173, 40/51, 72/24-25.

Kafirlerin başlarına gelen çeşitli musibetler ve helak türleri hem dünyayı hem de ahireti kuşatan bir mahiyette olup, Kur’an’da azap diye isimlendirilmektedir.

Kafirlerle birlikte müminleri de -imtihan amacıyla- kuşatan musibetler, helaklar, Allah’ın görünmez askerleri olan meleklerle gelen ilahi yardımlar Yaratıcı’nın yarattıklarıyla ilişkisinin sürekliliğini göstermekte olup, Kıyamet’e kadar kesintisiz bir münasebetin var olacağını gösteren Kur’ânî delillerdir.


XXXXXXXXXXX

Seçiniz...                              AHİRETE İMAN                               ALLAH'A İMAN                               CEHENNEM                               CENNET                               CİNLER                               DECCAL                               ESMÂUL  HÜSNÂ                               HZ. MEHDİ                               HZ. İSA                               KELAM İLMİ                               KIYAMET                               KİTAPLARA İMAN                               MUCİZE                               MÜNAFIK                               MÜSLÜMANIN AKÂİDİ  AHMET KALKAN                               PEYGAMBERLERE İMAN                               İMAN İTİKAD BİLGİLERİ MEHMET ORUÇ                               İMANIN ŞUBELERİ                               İSLAM AKAİDİ                               İSLAM AKAİDİ                               İTİKADNAME   HZ. MEVLANA                               İTİKADNEME (Hz. Mevlana)                               İTİKÂDİ MEZHEPLER            AKAİDE GİRİŞ [] Akaid, akîde kelimesinin çoğuludur.   01-12-2006 İMAN NEDİR? [] İmanın sözlük anlamı; bir şeye kesin olarak inanmaktır.   01-12-2006 ALLAH´A İMAN [] Günümüzde insanlar kendi yaptıkları füzelerle aya gidip geliyorlar, uzayda inceleme ve araştırmalar yapıyorlar.   01-12-2006 MELEKLERE İMAN [] Melekler, gözle görülmeyen, yemeyen, içmeyen, çeşitli şekillere girebilen, günah işlemeyen, Allah'ın nurdan yaratıklarıdır.   01-12-2006 KİTAPLARA İMAN [] İslâmiyetin iman esaslarından biri de kitaplara imandır.   01-12-2006 PEYGAMBERLERE İMAN [] "Peygamber" kelimesi Farsça bir kelime olup, haber getiren anlamındadır.   01-12-2006 AHİRETE İMAN [] Ahiret kelimesinin sözlük anlamı, son ve sonra olandır.   01-12-2006 KAZA VE KADERE İMAN [] Kaza ve kadere inanmak, iman esaslarından altıncısı ve sonuncusudur.   01-12-2006 İSRA VE MİRAC [] İsra lügatte, gece yürüyüşü demektir.   01-12-2006 AKAİDLE İLGİLİ ÇEŞİTLİ MESELELER [] Müminler imanda, tevhidde eşittirler.   01-12-2006 KÜFRÜ GEREKTİREN HALLER [] İman ve küfür birbirinin zıddı iki kavramdır.

AKAİDLE İLGİLİ ÇEŞİTLİ MESELELER A) İMAN VE AMEL YÖNÜNDEN MÜMİNLER Müminler imanda, tevhidde eşittirler. Bu eşitlik, iman edilecek şeyler itibariyledir. Küfür ile iman, körlük ile görmek gibidir. Hiç şüphesiz gözleri görenler, görmenin kuvveti ve zayıflığı bakımından farklıdırlar. Kimi kalın bir çizgiyi görür, ince bir çizgiyi görmez. Kimi yakını iyi görür uzağı göremez. Kimi de uzağı iyi görür, yakını göremez. Bunlar görme kuvvetinde farklı iseler de hepsi de görmektedir. Bir kimsenin, benim imanım Peygamberlerin imanı gibidir, demesi caiz değildir. Yine, benim imanım Ebubekir ve Ömer (r.a)nın imanı gibidir, demek uygun deşildir. Kelime-i Tevhidin bir kalpteki nurunu ancak Allah (c.c.) bilir. Kimi kalpteki nuru, güneş gibidir. Kimi kalpte ay, kimi kalpte yıldız, kimi kalpte bir meşale gibidir. İman kuvveti, zahiri ameli kuvvete, batini ilmi kuvvete şamildir. Bu şekilde bu nurun etkisi, dünyada ameller ve ilim üzerinde; ahirette de ahiret halleri üzerinde görülür. Bu kelimenin nuru ve mertebesi arttıkça, şüpheleri ve şehvetleri kuvvetinında yok eder; belki de öyle bir noktaya getirir ki rastladığı her şüpheyi, şehveti, günahı yakar, imha eder. Amelde üstünlük olabilir. Müslümanlar aynı şeylere inandıkları halde, yaptıkları ameller birisinde az, diğerinde yarım, bir diğerinde daha çoktur. Biri namazlarını kılar ama zekâtını vermede kusurludur. Diğeri namaz, zekât, hac diğer yükümlülükleri de yapar. Bir başkası emredilenleri yapar; ama yasak olduğu halde faizi de almaktan kurtulamaz. İşte bunlar, hepsi mümin olma noktasında eşit, amel bakımından farklıdırlar. B) İMAN ARTMAZ VE EKSİLMEZ İman artmaz ve eksilmez. Çünkü, imanın noksanlaşması ancak küfrün artması ile; imanın artması da ancak küfrün noksanlaşması ile birlikte düşünülebilir. Bir şahsın, aynı anda hem mümin hem de kâfir olması nasıl düşünülebilir? Bu görüş, İmam-ı Azam Ebu Hanife ve arkadaşlarının görüşüdür. Yine "el - Fıkhu´l - Ekber" adlı kitabında şöyle diyor: "Gök ve yer ehlinin imanı artıp eksilmez. Bütün müminler, imanda ve tevhidde derece bakımından eşit olup, amel bakımından birbirlerinden üstün olabilirler." Şöyle bir soru sorulabilir: Cenab-ı Hak Kur´an-ı Keriminde şöyle buyuruyor: "İmanlarını artırsınlar için..." (el-Feth / 4) Bu ve benzeri ayetler yanında Peygamber (s.a.v.) de şöyle buyuruyor: "İman, yetmiş küsur şubedir. En üstünü, "Lailâhe illallah" demek, en aşağısı da yolda eziyet veren şeyleri kaldırıp atmaktır. Utanmak da imandan bir şubedir." (Müslim, İman) Bu soruya şöyle karşılık verilebilir: Bu ayet ve hadislerin hükmü, sahabe hakkında geçerlidir. Çünkü Kur´an, o devirde zaman içersinde ayet ayet iniyor, onlar da her inen ayete iman ediyorlardı. Bu da onların ilk durumlarına göre imanlarını arttırmış oluyordu. Bunlar bizim hakkımızda ise geçerli değildir. Çünkü vahiy kesilmiştir. C) AMEL İMANDAN BİR PARÇA MIDIR? Amel imandan bir parça değildir. Eğer amel imandan bir parça olsaydı, amellerinde eksiği olan insanların imanlarının eksik olması gerekirdi. Oysa iman, bir parçadır, bölünmez, parçalanmaz; aynı zamanda artmaz. Zira bazı Müslümanlar, beş vakit namazını kılarken cumaları ara sıra terk eder. Bazısı orucu terk eder. Bazısı zekâtı terk eder. Bunların amellerinde eksiklik vardır; ama amellerindeki eksiklikten dolayı imanlarında eksiklik yoktur. İnanılacak şeyler bir bütündür, birine inanmamak hepsine inanmamak gibidir insanı imandan çıkarır. Bu bakımdan iman eksilme ve artma kabul etmez. İmanın eksilmesi küfrün artması da olmaz. İman ile küfür bir kalpte toplanmaz. D) AMELLERDE RİYA Amellere riya karıştığı zaman, bu riya, o amelin Allah katındaki sevabını yok eder. Ucub (kendini büyük görmek, ululamak) da amellerin sevabını yok eder. "Ey iman edenler! Sadakalarınızı başa kakmak, eziyet etmek suretiyle (malını insanlara gösterişte bulunmak için harcayanlarda olduğu gibi) iptal etmeyin." (Bakara/264) Peygamber Efendimiz (s.a.v.) de bir hadis-i şeriflerinde şöyle buyuruyor: "Allah Tealâ, içinde zerre kadar riya bulunan bir ameli kabul etmez." (Müslim) İmam-ı Azam (r.a) sevabının yok olacağını söylemiş; ama amellerin iptal edileceğini söylememiştir. Bu ifade ile amellerdeki seva mükâfatın önemine işaret etmişlerdir. Ucub (ululanmak) da böyledir. Her hangi bir amele ucub karıştığı zaman, onun Allah katındaki mükâfatını ve amelini riyada olduğu gibi iptal eder. Çünkü ucub yapan kimse, Allah´ın azabından emin olur; iman ve amellerinin yok olmasından emin olup korkmaz. Allah´ın azabından emin olmaksa küfürdür. E) İNANILACAK ŞEYLERDE PROBLEMLE KARŞILAŞAN KİMSE NE YAPAR? İnsan, tevhit ilminin inceliklerinden herhangi bir şey üzerinde güçlük ile karşılaşınca o zaman, sorup öğreneceği bir âlim kişiyi bulana kadar Allah katında doğrusu hangisi ise ona inanması gerekir. Yani "Allah katında doğrusu hangisi ise ona inanıyorum" demesi gerekir. Fakat böyle bir âlim arayıp bulma işini tehir etmesi caiz değildir. Çünkü bu mesele kişinin bilmesi farz olan meseledir. Bu da iman ve imanın yok olması bilgisidir. Bu konuda, durup beklemekten dolayı özürlü kabul edilmez. Eşer şüpheye düşerek sormaz da beklerse, o taktirde kâfir olur. Zira beklemek, inanılması gerekli bir meseleyi tasdik etmeye engeldir. "Allah´a inandım, inanılması gerekli olan şeylere de inandım" derse, bu söz ile, icmali (kısa) iman gerçekleşmiş olur. F) RU´YETULLAH (ALLAH´I GÖRMEK) Allah Tealâ ahirette görülecektir. Müminler, Allah´ı cennette baş gözü ile keyfiyetsiz, bir şeye benzem, arada bir mesafe bulunmadan göreceklerdir. Müminler, cennette oldukları halde Allah´ı göreceklerdir. Bu konu ile ilgili olarak Rasülullah (s.a.v.) şöyle buyuruyor: "Cennet ehli cennete girdiği zaman Allah Tealâ: "Bir şey istiyor musunuz? Size nimetlerimi artırayım." buyuracak. Cennet ehli de: "Yüzlerimizi beyaz kılmadın mı, bizi cennete koymadın mı?" diyecekler. Allah Tealâ da: "Evet" buyuracak. Bundan sonra, Allah ile aralarındaki perde açılacak, müminler Allah´ın yüzüne bakacaklar. Cennet ehline, Rablerine bakmadan daha büyük bir nimet verilmemiştir. Bundan sonra Rasülullah (s.a.v.): "İyilik yapanlara, daima yaptıklarının daha iyisi azlası verilir." (Yunus / 26) ayetini okumuştur." (Müslim, K. İman) Bu konuda Kur´an´dan delilimiz şu ayettir: "O günde yüzler, parlak olduğu halde Rabbine bakacaktır." (Kıyame / 22) Allah´a yakınlık ve uzaklık keyfiyetsizdir. Allah´a uzaklık ve yakınlık, mesafe uzaklığı ve yakınlığı yönünden değil, belki keramet (üstünlük) ve zillet (önemsizlik) bakımındandır. Allah´a itaat eden kişi keyfiyetsiz olarak ona yakın, isyan eden kişi de yine keyfiyetsiz olarak ondan uzaklaşır. Mesafe yönünden uzaklık veya yakınlık, varlığı kendinden olmayan ve bir yer ve yönde yerleşmiş olan yaratıklar hakkında düşünülebilir. Allah Tealâ ise mekândan, mekâna yerleşmekten ve bir yönde bulunmaktan münezzehtir. Allah Tealâ´ya yakınlık ve uzaklıktan kasıt şudur: Kulun Allah´a yakın olması, kendi üstünlüğü, iyilik ve üstünlüğünün eseridir. Bunun gibi Allah´tan uzak olması, kendi zilleti, önemsizliği ve noksanlığındandır. G) BÜYÜK GÜNAH İŞLEYEN DİNDEN ÇIKMAZ Allah´a karşı büyük günah işleyen kimse, kâfir olmaz. Kul, işlediği günahla Allah itaatten çıkmış, isyan etmiştir. Ancak, imandan çıkmamıştır. Zira iman, ikrar ve tasdikten ibarettir. İkrar ve tasdik ise bakidir. Dolayısıyla iman devam eder. Ancak işlenen günah, küfrü gerektiriyorsa, o taktirde iman yok olabilir. Çünkü küfür imanı yok edicidir. Günahkâr kullar eğer iman ile gitmişlerse, cehennemde günahları kadar yanacaklar; sonra da imanları sebebiyle cennete gireceklerdir. O bakımdan bazı haramları işleyen din kardeşlerimizi hor görmemeli, onlara dinden çıkmış gözüyle bakmamalıyız. Bir din kardeşi olarak onların da o günah bataklığından kurtulmaları için yardım etmeliyiz. H) TEVBE VE ŞARTLARI Tevbenin kabulü, günahkârın cezasını düşürmek; aklen Allah Tealânın yapması gereken vacip bir vazife değildir. Bu, bilâkis onun merhametindendir, lütfundandır. Kabulü konusunda ise, kabul edileceği umulur; muhakkak kabul olunur denilemez. Bu konuda "Allah dilediğinin tevbesini kabul eder" (Tevbe/15) mealindeki ayet bize bunu anlatmaktadır. Buna bir örnek, Peygamberimizle savaşa katılmayan kişiler samimi olarak tevbe etmişlerdi; fakat tevbeler hemen kabul edilmedi. Peygamber (s.a.v.)in onların kalplerinde olanı bilmediği ve Allah (c.c.)nun onlar hakkındaki hükümde bağımsızlığına saygılı olmasından dolayı onlar hakkında kendi başına bir hüküm vermedi. Allah´tan hüküm gelmesini bekledi. Allah (c.c)nun bu hükmü açıklamayı geciktirmiş olması, onları bir daha böyle bir işe dönmekten menetmek için olsa gerektir. Küfürden dolayı yapılan tevbeböyle değildir. Bu tür tevbeler kesinlikle kabul edilir. Sahabe ve selef alimleri bunu söylüyorlar. Ehl-i Sünnet âlimleri, tevbe edenin tevbesinin kabulünün kesin olmadığını söylemeleri şundandır: Tevbe, şartlarına uygun yapıldığı konusunda kesin bir bilginin bulunmadığından dolayıdır. Zira şartları tam olmayan tevbeler çoktur. Kur´an-ı Kerim´de "İnsanlardan bir kısmı inanmadıkları halde Allah´a ve ahiret gününe inandık, derler." (Bakara/8) Yine, "Allah tevbeleri kabul eder ve sadakaları (zekât ve öşür) alır" (şura/25) Allah Tealanın verdiği haber hak ve doğrudur. Bunu inkâr etmek küfürdür. Peygamber (s.a.v) de şöyle buyurmuşlardır: "Günahlarından tevbe eden günahsız gibidir." (Ibn-i Mace) İşlediği büyük günahlardan birine tevbe etse, tevbesi kabul edilir. Tevbe ettiği günahlardan ötürü azab edilmez. Büyük günahlardan tevbe etmek, küçük günahlardan tevbe etme ıerine geçmez. Ehl-i Sünnette göre, büyük günahlardan tevbe eden küşinin küçük günahlardan azab edilmesi caizdir. Haricilere göre ise, tevbesiz öldüğü taktirde Allah´a karşı isyan eden kişi, bu isyanı ister küçük olsun ister büyük olsun, kâfirdir. Cehennemde devamlı kalacaktır. Mutezileye göre, işlediği günah büyük ise imandan çıkar; ama küfre girmez. Ancak böyle bir günahkâr, cehennemde devamlı kalacaktır. Büyük günahlardan kaçınmışsa, işlediği günah küçükse bundan ötürü müminin azab edilmesi caiz değildir. Eğer küçüklerle beraber, büyük günahları da işlemişse, o taktirde küçükler de affedilmez. Onların bütün bu görüşlerine cevap olarak şu ayet-i kerime vardır: "Allah şirkten başka bütün günahları dilediği kimseler için mağfiret eder." (Nisa/48) Bu ayette, Allah Tealânın bazı günahkârların günahlarını tevbesiz olarak affedeceği işareti vardır. Tevbenin şartları: 1- İşlediği günaha son vermek, 2- İşlediğine pişman olmak, 3- Artık o günaha dönmemeye azmetmek, Eğer işlediği günah Allah´la kul arasında ise bu üç şart aranır. İşlediği günah kul hakkı ile ilgili ise şu şart da vardır: 4- Kul hakkından kurtulmak. I) SAHABENİN FAZİLET SIRALAMASI Peygamber (s.a.v)in ashabının en faziletlileri hulefa-i raşidindir. Onların da fazileti hilâfet sıralarına göredir. Sonra da cennetle müjdelenmiş on sahabenin diğerleri, sonra Bedir ashabı, Uhud ashabı, Hudeybiıede Bey´atü´ ridvan ashabı ve diğer sahabeler fazilette dereceye girerler. J) SİHİR VE NAZAR Sihir ve nazar haktır, vardır. Peygamber (s.a.v): "Nazar haktır" (Ebu Davud, Ibn-i Mace) buyurmuşlardır. Bir başka rivayette "Nazarın insanı mezara, deveyi de tencereye dolduracağı" ifade edilmiştir. Bir başka rivayette "Sihrin de hak olduğu" ifade edilmiştir. Falak suresinde de sihrin şerrinden Allah´a sığınmak gereği üzerinde durulur. İmam-ı Maturidi, sihrin her çeşidinin küfür olmadığını belirtmiştir. Eğer inanılması gereken şeylerden bir şey inkâr ediliyorsa, küfürdür; inkâr eiyorsa küfür değildir. Eğer bir kişinin helâki, hastalanması, karı kocayı ayırma gibi büyüler küfür değildir. Ancak büyük günahtır. Sihir yapan, kadın erkek büyücünün hükmü öldürülmektir. Çünkü bunlar fesat ve kötülük için çalışmaktadırlar. Küfür olan sihri yapan büyücülerdense sadece erkek olan katledilir, kadın katledilmez. K) LEVH-İ MAHFUZDAKİ YAZI DEĞİŞİR Mİ? Yüce Allah Kur´an-ı Kerim´de: "Allah dilediğini siler, dilediğini de sabit kılar. Kitabın anası onun katındadır." (Ra´d) buyurarak günah işleyip de tevbe edenlerin günahını bağışlayacağını, tevbeyi ise sabit kılacağını ifade etmişlerdir. Levh-i mahfuzda yazılanlar kulun sıfatıdır. Kul için bir halden diğer bir hale geçmek mümkündür. Bu sebeple kulun sıfatı değişir. Fakat Allah´ın kaza ve kaderi asla değişmez. Çünkü kaza hükmedenin sıfatıdır. Hükmedilen şey ise Levh-i mahfuzda yazılı bulunan şeydir. Eş´ariler, Levh-i mahfuzda bulunan yazının değişmeyeceği görüşündedirler. L) ALLAH ARŞA İSTİVA ETMİŞTİR Kerramiye ve Müşebbihe taifesi, "Allah Tealâ, mekân yönünden Arş üzerinde yükselmiştir;ın ise yerleştiği bir karargâhı vardır, derler. Bunlar Allah Tealâyı inmek, binmek, gitmek ve gelmekle vasıflandırırlar.O bir cisimdir; fakat diğer cisimler gibi değildir." derler. Allah onların bu söylediklerinden beridir. Onlar, şu ayeti delil getirirler: "Allah, Arşın üzerine istiva etmiştir." (Taha/5) Ancak biz, şöyle diyoruz: Arş yok idi, o Allah´ın yaratması ile var oldu. O, ya Allah´ın büyüklüğünü göstermek için yaratıldı veya oturmak için. Üzerinde oturmak için yaratılmıştır demek caiz değildir. Çünkü, bir mahluka muhtaç olan varlık, yaratıcı olamaz. Bu ihtimal çürütülünce sıra gelir ikinci ihtimale. Bu ihtimal de Arşın üzerinde yükselmesinin yarattıkları üzerine büyüklük ve hükümranlığıdır. Allah´ın ise buna ihtiyacı yoktur. Sonra, istivanın manası, idare ve hükümranlık yönünden yükselmektir. Zira her şey Arşın hükmü ve kudreti altındadır. Arş da Allah´ın kudret ve hükmü altındadır. Bu mesele, "Falanca, tahtın üzerine çıkıp ayaklarını uzattı." sözü gibi olur. Bu sözden, idare ve hükümranlığın o kimseye ait olduğunu ve bu işlerde kendisi ile çekişecek kimsenin bulunmadığını kastederler. Nitekim bu manayı te´yid etmek için Allah Tealâ bir başka âyette şöyle buyuruyor: "Rabbınız öyle bir Allah´tır ki, gökleri ve yeri yedi günde yarattı. Sonra Arş üzerine çıktı ve işleri oradan idare ediyor." (Yunus/3) M) MÜTEŞABİH AYETLER TEVİL EDİLMEDEN KABUL EDİLİR Kur´anda zikredildiği üzere Allah Tealânın eli, yüzü ve nefsi vardır. Allah Tealâ bu konularda şöyle buyuruyor: "Allah´ın eli kulların ellerinin üstündedir." (Feth/10) "Sadece Rabbinin yüzü bakidir." (Rahman/27); İsa (a.s.)dan hikâyeten: "Benim nefsimdekini bilirsin; fakat ben senin nefsinde bulunanı bilmem." (Maide/116) Allah´ın, kitabında zikrettiği bu sıfatlar, keyfiyetsiz sıfatlar olup, aslı bilinmekte, fakat vasfı bilinmemektedir. Bilinen asıl, teşabüh ve vasfını anlamaktan aciz olmak sebebiyle batıl olmaz. Bu konuda Imam-ı Ahmed b. Hanbel´in şöyle dediği rivayet edilmiştir: "Bu sıfatların keyfiyeti meçhul olup, onların nasıl olduklarından bahsetmek ise bid´attir." Yukarıda zikredilen sıfatları, elden maksat, Allah´ın kudreti, yahut nimeti tarzında te´vil etmek, Allah´ın sıfatlarını iptal etmektir. Allah´ın sıfatlarını iptal etmek ise Mu´tezile ve Kaderiye taifesinin görüşüdür. Lâkin Allah´ın eli, keyfiyetsiz olarak sıfatıdır. Allah´ın gazap ve rızası da keyfiyetsiz olarak Allah´ın sıfatlarıdır. Yani bunların nasıl olduğunu biz bilemeyiz; ancak Allah kendisi bilir. Nasslarda yer alan el, yüz, istiva... gibi sözcükler tevil edilemez. Çünkü Cenabı Allah bu kelimeleri özellikle kullanmış, bunların yerine; kudret, nimet, görme ve istilâ kelimelerini zikretmemiştir. Doğrusu Cenabı Allah el kelimesinden nimet ve kudret gibi iki manadan başkasını kastetmiştir. Bu sıfatlar, Allah hakkında müteşabih sıfatlardır. Cumhur-u Selefin görüşü budur. Onlar ayetlerde kesin bilinen aslı ispat ettiler, sıfatların müteşabih olan keyfiyeti konusunda sustular. Bununla beraber sıfatların keyfiyetini aramakla meşgul olmayı caiz görmediler. Nitekim Yüce Allah, gerçek bilgi sahiplerini şu şekilde vasıflandırmaktadır: "İşte kalplerinde şüphe bulunanlar, fitne aramak ve te´viline gitmek için Kur´an´ın müteşabih âyetlerine uyarlar. Halbuki o müteşabihin te´vilini yalnız Allah bilir. Derin ilme sahip olanlar ise: Biz ona inandık; açık ve kapalı bütün ayetler Rabbimiz tarafındandır, derler. Bunları ancak aklı tam olanlar iyice düşünür" (Al-i Imran/7)

KÜFRÜ GEREKTİREN ŞEYLER A) İMAN VE KÜFÜR İman ve küfür birbirinin zıddı iki kavramdır. İman, inanmak, tasdik etmek, kabul etmek anlamına gelirken; küfür, inkâr etmek, kabul etmemek anlamına gelir. İman, "Kelime-i şahadet" denilen birkaç kelimeyi kabul ederek söylemekle olduğu gibi, küfür de imana ters düşecek, inkâr sayılacak bir inanışa sahip olmak, bu manada bir söz söylemek veya bu anlamda bir davranışta bulunmakla olur. Diğer bir ifadeyle küfür, imanı bir çırpıda sıfırlayan, yok eden bir kavramdır. Bu bakımdan her Müslüman, imanını zedeleyecek, tehlikeye düşürecek hatta bozacak inanış, söz ve davranışlardan kendini korumalıdır. İmansız amelin de bir kıymeti olmaz. Zira iman, amellerin geçerlilik damgasıdır. İman olmayınca ömür boyu yapılan bütün iyi ameller geçersiz kalır. İmansız olarak ahirete giden kişi ebediyen cehennemde kalır. O yüzden her mümin, ömrünün sonuna kadar imanını muhafaza etmeli ve ahirete iman ile gitmek için çabalamalıdır. Bunu yapabilmek için de imanı bozabilecek şeyleri iyi bilmek gerekir. Kişi zararlı şeyleri bilirse korunabilir. Bilinmeyen zararlardan korunmak mümkün olmaz. Küfrü gerektiren şeyleri üç başlık altında topladık. Bunlar İslâm âlimleri arasında ittifakla kabul edilmiş şeyler değildir. Kuvvetli görüşler esas alınarak derlenmeye çalışılmış, kaynaklar belirtilmiştir. Ancak imanı ve ameli bir anda yok etme tehlikesi olan bu şeylerden kaçınmak en akıllıca bir davranış olacaktır. Küfrü gerektiren şeyleri içinden geçirmek küfür değildir. Bunlar şeytanın hatırlatmaları, çaba ve gayretleridir(Vesvese). Bu hilelere aldanmamak için dikkatli olmak gerekir. Bir kimse bilmeyerek küfrü gerektirecek bir söz söylese, tercih edilen görüşe göre küfre girmez. Bilmediğinden dolayı mazurdur. Küfür, tekfir konusunda akait kitaplarında "Ehl-i kıble tekfir edilemez" sözü geçer. Kişi kıbleye yöneldiği ve namaz kıldığı için elbette tekfir edilemez. Ancak küfrü gerektiren inanış, söz ve davranışlar sebebiyle kendi kendini küfre götürmüş olur. B) KÜFRÜ GEREKTİREN İNANIŞLAR Nassları reddetmek, inanmamak küfürdür. İman bir bütündür. İnanılacak şeylerden birini inkâr, tamamını inkâr olur. İster büyük, ister küçük olsun, haramı helâl saymak, küfürdür. Meselâ faizi helâl saymak, onu kendi alın terinin karşılığı görme gibi bahanelerle zararsız kabul etmek, küfürdür. Allah Tealânın rahmetinden ümidi kesmek, küfürdür. Cenab-ı Hak bu hususta şöyle buyurmuştur: "...Hakikat şudur ki, kâfirler güruhundan başkası Allah´ın rahmetinden ümidini kesmez." (Yusuf / 87), Allah´ın azabından emin olmak, küfürdür. Zira Allah Tealâ buyurmaktadır ki: "...Allah´ın tuzağından (onlara mühlet verip de sonra ansızın yakalamasından) emin mi oldular. Fakat ziyana uğrayan topluluktan başkası, Allah´ın (böyle) mühlet vermesinden emin olmaz." (A´raf / 99), Gaybdan haber verdiğini iddia eden kâhinin, falcının sözlerini tasdik etmek inanmak, küfürdür. Gelecekte ne olacağını bilmek ancak Allah´a mahsustur. Bazı insanlar cinlerden haber alarak gelecekte nelerin olacağını, kişilerin başına nelerin geleceğini bildiklerini iddia ederler. Yüce Allah Kur´an-ı Kerimde şöyle buyuruyor: "De ki: Göklerde ve yerde Allah´tan başka kimse gaybı bilmez..." (Neml / 65) Peygamberimiz (s.a.v.) de şöyle buyurmuştur: "Kim, bir kâhine gelir ve onun söylediklerini tasdik ederse; Allah´ın (c.c.), Hz. Muhammet (s.a.v.)e indirmiş olduklarını inkâr ile küfre girmiş olur." (Müslim, Ebu Davud) C) KÜFRÜ GEREKTİREN SÖZLER 1- Kitap ve sünneti zahirlerinden vazgeçip batın ehlinin iddia ettiği batini manalara sapmak. Kur´an ve sünnetin manası gizlidir bunu ancak üstat bilir, demek gibi. (Nesefi Akaiti /211) 2- Şeriatla, dinle alay etmek, sövmek, küfürdür. Çünkü bu hal, onun inanmadığını gösterir. (a.g.e. /211) 3- Fıkıh, tefsir, hadis, akaid gibi ilimlerle alay etmek, küfürdür. 4- İslâm alimlerine hakaret etmek, alay etmek, küfürdür.(İslam´ı baz alarak) (Mecmau´l Enhur, 1/703) 5- Cebrail, Ali´ye gidecekken yanlışlıkla vahyi Muhammed (s.a.v)e götürdü demek,Rafizilerin dediği gibi. 6- Ashaptan veya diğer müminlerden birine küfür isnat etmek. O h elde kesin bilgi ve belge olmadıkça müminler bu gibi sözlerden kaçınmalıdırlar. 7- Peygambere sövmek, (Bezzaziye) 8- Müslüman´ı gayr-i Müslime benzetmek. Kelime-i şahadet getiren her insan müslümandır. Günahından dolayı bir müslümanı, Yahudi veya Hıristiyan´a benzetmek asla doğru değildir. 9- "Kur´anın her dediğini yapacak olursak ekmek yiyemeyiz" demek. Bu söz, itikadsızlığın ve Allah´a güvensizliğin açık bir ifadesidir. Kur´an´ın bir kısmını kabul edip bir kısmını kabul etmemektir. 10- Bir müslümana kâfir demek. Bunu sövmek amacıyla söylüyorsa, büyük günah işlemiş olur. Yok eğer o kişinin kâfir olduğuna inanarak söyüyorsa, kendisi kâfir olur. 11- Hac, oruç gibi ibadetleri beğenmemek, 12- Namaz ibadetini çoğumsamak, 13- Harama besmele çekmek. İçki içerken, zina ederken besmele çekmek gibi. 14- Allah kelâmına (Kur´ana) mahluk demek, küfürdür. D) KÜFRÜ GEREKTİREN DAVRANIŞLAR 1- Abdestsiz namaz kılmak, 2- Kıbleden başka bir yere yönelerek namaz kılmak, (Şerh-i Fıkhı Ekber, Aliyyü´l Kaari) 3- Gayr-i Müslimlerin bayramlarını kutlamak, o günde yaptıkları yemeği pişirmek, (Mec. Enhur, 1/706) 4- Küfrü gerektiren söze gülmek, Söyleyen kimse çok komikse veya güldürücü bir biçimde söylenmişse, küfür değil günahtır. O bakımdan tevbe edilmelidir. Dinde küfre rıza küfürdür, kaidesi vardır. 5- Gayr-i Müslimlerin dini alâmetleri sayılan şeyleri giymek, din adamlarının giysilerini, şapkalarını giymek, haç takmak, zünnar takmak gibi. (Bezzaziye 6/332) E) ELFAZ-I KÜFRÜ SÖYLEYENİN HÜKMÜ Küfrü gerektiren sözler ittifakla küfrü gerektiriyorsa, yapılan bütün ameller boşa gider. Tevbe eder Kelime-i şahadet getirerek Islâma dönerse haccını iade eder, nikâhını tazeler. Küfrü gerektiren söz ihtilâflı ise; o söylediğinden dönerek ihtiyaten tevbe etmek ve nikâh tazelemekle emrolunur. Küfrü gerektiren söz hata ile söylenmişse, küfrü gerektirmez. Onu hata ile söyleyen mümindir. Nikâh tazelemesi gerekmez; ancak istiğfar ederek o sözden dönmesi gerekir. Buraya kadar nikâhın tazelenmesi konusunda söylediklerimiz, erkek küfür söz söylediği zamandır. Küfrü gerektiren sözü, zevce söylemişse; nikâhın bozulması konusunda ihtilâf vardır. Buhara alimlerinin çoğu, nikâhın bozulacağını ve erkeğin velev bir dinar karşılığında da olsa nikâhı yenilemeye mecbur edileceğini söylemişlerdir. Bu sözleri şaka veya oyun yaparak söylerse; bütün alimlerce küfürdür. Hata ile veya zorlanarak söylerse; bütün alimlerce küfür değildir. Bilerek ve kasten söylemişse; bütün alimlerce küfürdür. İsteyerek söyler; ama küfür olduğunu bilmezse, bu konuda ihtilâf vardır. Birinci görüş, mümkün olduğunca müslümanın küfrüne hükmolunmaz, sözü iyiye yorumlanır. İkinci görüş, eğer söylediği sözün küfür olduğuna inanmıyor veya küfür olduğunu bilmiyorsa ve bunu isteyerek söylemişse, bütün alimlerce küfre girer, bilmemek mazeret değildir. (Mecmau´l - Enhur, 1/688) Küfür sözler kişinin amellerini bir anda yok edecek kadar tehlikelidir.

Akaid, akîde kelimesinin çoğuludur.   A) AKAİDİN TANIMI Akaid, akîde kelimesinin çoğuludur. Akîde, akd kökünden türemiştir. Akd ise düğümlemek, bağlamak anlamına gelir. Buna göre akide, bağlanılan, sağlam bir şekilde inanılan, düğüm atmışçasına kesinlikle gönülden kabul edilen şey anlamını taşır. İtikad kelimesi de akd kökünden türemiş olup kalpten bağlanma, kesin olarak karar verme, inanma anlamına gelir. Terim olarak akaid, İslâm dininde inanılması ve kalben kabul edilmesi gereken konulara verilen addır. "Akait" terimiyle kastedilen, iman esaslarıdır. Akait ilmi denilince akla, iman esaslarından bahseden ilim gelir. B) AKAİDİN KONUSU Akaid, İslâm dininin ameli değil de itikadî ve nazari hükümlerinden bahseder. İslam dininin temel kurallarını inceler. Akait ilmi, kısa ve özlü olarak, iman esaslarını inceleyen, konu alan bir ilim dalıdır. Bu açıdan bakıldığında akaitin konusu, iman esaslarının tümüdür. İman esasları, altı bölümden oluşur.Allah?ın zatına ve sıfatlarına iman, bu esasların temelini teşkil eder. Bundan sonra diğer esaslar gelir. Bunlar; meleklere, kitaplara, peygamberlere, âhirete, kaza ve kadere imandır. Akait ilmi, sözü edilen iman esaslarına inanmanın nasıl ve ne şekilde olacağını da belirler ve iman etmenin mahiyetini inceler. Kısaca, Allah?ın istediği, sağlıklı bir iman, Akait ilmi sayesinde kazanılır. C) AKAİDİN GAYESİ 1. İnsanın kalbine, onun yaratılış ve fıtratına, saf ve temiz tabiatına en uygun olan imanı yerleştirmektir. 2. Allah?ın varlığını, birliğini, tüm insanlara duyurmak, anlatmak ve kalplere yerleştirmek akaidin en önemli gayesini oluşturur. 3. Bütün insanları tevhit inancı etrafında birleştirmek, akait ilminde gerçekleştirilmek istenen en büyük amaçtır. Böylece akaid, insanı inançsızlık, inkar, şüphe ve tereddütlerden kurtararak manevi yönden güçlü ve huzurlu yapmak ister. İnsan sağlam ve hurafelerden uzak bir akide sayesinde dünya ve ahiret mutluluğuna erişir. Mutluluk, başarıda önemli bir etkendir. Huzurlu, mutlu ve başarılı insanlardan oluşan bir toplum da aynı niteliklere sahip olur. Sağlam inanç sahibi insan, faziletli, ahlaklı, yararlı ve verimli olur. İşte akaidin bir gayesi de insanları dareyn[1]de mutlu ve başarılı kılmaktır. -------------------- [1] İslam literatüründe dünya ve ahirete verilen isimdir. Burada sözü edilen "mutlu kılmak" görevi aslında İslam?ın kendisine aittir. Akait İslam?ın özünü oluşturduğundan dinin kendisi demektir. D) AKAİDİN METODU Akaid, hakikatleri açıklamada hem nakil[1] denilen Kur´an ve Sünnetten, hem de akıl[2]dan faydalanır. Kur´an-ı Kerimin ikna ve irşat metodu ile hadislerin tebliğ, talim, müjdeleme ve sevindirme metodu akaidin de metotları arasında yer alır. Akaid ilminde vahye dayalı naklî deliller önemli olduğu gibi aklın, duyuların ve deneyimlerin verdiği bilgiler de önemlidir. Kısaca, akaid metot olarak nakli esas alır; bunun yanında aklı da ihmal etmez. İman esaslarını açıklarken hem aklî, hem de naklî delilleri kullanır. -------------------- [1] Nakil, vahye dayalı olan Kur?an ayetleri ve sahih hadislerdir. Nakilde aklın hiçbir dahli yoktur. Tamamen ilahidir. [2] Akıl, İslam?ın nakilden sonra gelen ve kıyas-ictihad kaynağının temelini oluşturur. Fakat bu temel nakilden bağımsız olamaz. Aklın nakilden ayrıldığı yerde sapkınlıklar başlar. E) AKAİDİN DİĞER İSLAMİ İLİMLER ARASINDAKİ YERİ İslam dininin inançla ilgili hususlarının ilmi olan akait, bütün diğer İslamî ilimlerden önde gelir. Dünya ve ahiret faydası açısından akait, bütün İslamî ilimlerin dayanağı ve temelidir. O olmadan diğer ilimlerin bir değeri yoktur. İnsana önce akide(iman) gereklidir. O bakımdan, Kur´an-ı Kerimden "Yaratan Rabb?ının adı ile oku" ayetinin dışında ilk önce nazil olan ayetler, iman(akait) ile ilgili ayetlerdir. Amelle ilgili ayetler daha sonra gelir. Bir kişinin Müslüman olması için de ilk önce iman etmesi gerekir, amel (namaz, oruç, zekat...) sonra gelir. Akide ve iman olmadan amel, bir değer taşımaz; fakat amelsiz akide değer taşır. O halde akaid, İslamî ilimler arasında birinci sırada yer alır. Akaid, fıkıh ve diğer İslami ilimlerden önce gelir. Akait, İslamî ilimler arasında, bir ağacın kökü, diğer ilimler ise dalları gibidir. Temelsiz bina düşünülemeyeceği gibi akaitsiz İslamî ilimler de düşünülemez. F) AKAİD İLMİNİN DAYANDIĞI KAYNAKLAR Akaid ilminin dayandığı ilk ve en önemli kaynak, Kuran-ı Kerimdir. Beşeriyetin son dini İslamiyet?in inanç esasları; neye inanılacağı, nasıl inanılacağı, Allah tarafından Yüce Kitabımız Kur´an-ı Kerimde anlatılmıştır. İkinci kaynak, Peygamber (s.a.v)´den rivayet edilen mütevatir hadislerdir. Mütevatir Hadis: Yalan üzerinde birleşip anlaşması, aklen mümkün olmayacak kadar kalabalık bir topluluğun ittifakla rivayet ettiği hadislerdir. Bu derece kesin rivayetlere dayanan Peygamber (s.av)in hadisleri, akait ilminin ikinci kaynağıdır. Zira peygamberlerin bilgisi Allah (c.c) tarafından öğretilmiş bilgilerdir. Dolayısıyla bir çeşit vahiydir. Felsefe ve müspet ilimlerde müstakil bilgi kaynağı olarak kabul edilen akıl, duyular ve bilimsel deneyler de akait ilminin kaynakları arasındadır. Ancak bunların verdiği bilgilerin doğru, nakle ve gerçeğe uygun olması gerekir. .     İMAN NEDİR? A) İMANIN TANIMI a) İmanın sözlük anlamı; bir şeye kesin olarak inanmaktır. b) İmanın dînî terim olarak tanımı; Allah?ın varlığına, birliğine ondan başka ilâh olmadığına ve Hz. Muhammet (sav) in Onun kulu ve elçisi olduğuna yürekten inanmak (tasdik) ve dil ile söylemektir (ikrar). B) İNANILMASI GEREKEN ŞEYLER BAKIMINDAN İMANIN KISIMLARI 1- İcmalî iman : Bu, imanın özü ve en kısasıdır. Bu da "Kelime-i şahadet" ile özetlenmiştir: Anlamı: "Ben şahitlik ederim ki, Allah?tan başka ilah yoktur; yine şahitlik ederim ki, Hazret-i Muhammet Onun kulu ve peygamberidir". Bu, imanin ilk derecesi, Islâm?ın ilk basamağı ve temel direğidir. Allah?ın varlığını ve birliğini, Hz. Muhammet (sav)´in Allah?ın peygamberi olduğunu yürekten tasdik etmek demek, onun haber verdiği şeylerin hepsinin doğru olduğuna inanmak demektir. Ancak, Hz. Muhammet (sav)?in haber verdiği ve tebliğ ettiği şeylerin hepsine birden iman ettiğinden, inanılacak şeyleri ayrı ayrı söylemediğinden dolayı buna "icmali veya toptan iman" denmektedir. Bir kimseye mümin diyebilmek için o kimsenin icmalî imanı "Kelime-i şahadeti" kalbi ile tasdik dili ile söylemesi gerekir. Bir insan için birinci farz budur. 2- Tafsîlî iman: İcmâlî imandan sonra dinin diğer hükümlerini ve iman edilmesi gerekli olan şeylerin her birini ayrı ayrı öğrenip onlara da iman etmek farz olur. Tafsîlî iman, imanın en geniş şeklidir. İman esaslarının hepsini içine alır.[1] -------------------- [1] Buna ayrıca "tahkiki iman" da denir. Çünkü tafsili iman eden kişi aslında iman edilecek konuları tahkik edip araştırarak bunu yapmaktadır. C) İMANIN ŞARTLARI İmanın şartları altıdır: 1- Allah?ın varlığına ve birliğine, 2- Meleklerine, 3- Kitaplarına, 4- Peygamberlerine, 5- Ahiret gününe, 6- Kadere, hayır ve şerrin Allah?tan olduğuna inanmaktır. D) İMAN BAKIMINDAN İNSANLAR İman bakımından insanlar üçe ayrılırlar: 1. Mümin: İslâm dininin iman ve itikat esaslarını gerçekten kalben tasdik edip dili ile söyleyen(ikrar eden) kimsedir. Bunların yaptığı bu işe iman denir. 2. Kâfir: İslâm dininin iman esaslarına inanmayan Hz. Muhammet (sav) in peygamberliğini kabul etmeyen kimsedir. Bunların yaptığı bu işe küfür denir. 3. Münafık: Müslümanların arasında inandığını söylediği halde kalbi ile İslâm dininin iman esaslarına inanmayan kimsedir. Bunların yaptığı bu işe nifak denir. Dışı mümin, içi kâfir olanlardır.Konuştuklarında yalan söylerler, söz verdiklerinde tutmazlar, emanete hainlik ederler. E) İNANMA İHTİYACI VE ALLAH?A İMAN İnsan, beden ve ruhtan oluşan bir varlıktır. Yeme, içme, nefes alıp verme gibi olaylar bedenimizle; inanmak, sevinmek, mutlu olmak gibi olaylar da ruhumuzla ilgilidir. İnsanı diğer yaratıklardan ayıran başlıca özellik, işte budur. İnsan, beden ve ruh yapısıyla bir bütündür. İnsan ruh yapısının en belirgin özelliği inanmaktır. Yeryüzünde, günümüze kadar inanma ihtiyacı duymamış bir topluluk yoktur. Bunu, insanlığın kültür, sanat ve geleneklerinde görmekteyiz. İnanç, maddi hayatımızla da ilişkili bir güçtür. İnsanın zorluklara ve güçlüklere karşı dayanıklı olmasını sağlar. İnsana çalışma, yaşama ve başarma gücü verir. İnsan, hayata inançla başlar ve onunla değer kazanır. Çünkü inancı olan kişi, bu inancının gereği olarak kendisine ve birlikte yaşadığı insanlara faydalı olur. İnanç, insanı yeni bilgiler kazanmağa götürür. Kişi,inancını kuvvetlendirmek için pek çok şeyleri öğrenmek, öğrendiklerini düşünüp değerlendirmek ve böylece hayatını düzene sokmak durumundadır. İyiyi, kötüyü, güzeli ve çirkini böylece ayırt edebilenler, ahlâk ve davranış yönünden de kişilik kazanırlar. Demek ki inanç, insanın yaratılışı gereği olan tabiî bir olaydır. Bütün insanların buna ihtiyacı vardır. Çevremizde gördüğümüz ve göremediğimiz yüz binlerce varlık vardır.Yeryüzünde çeşit çeşit insanlar, irili ufaklı pek çok hayvanlar, renk renk çiçek ve bitkiler görürüz. Gökyüzünde de ay, güneş ve sayısız yıldızlar yer alır. Bunların hepsini gözümüzün önüne getirip düşünürsek kendiliğinden var olmadığını, bütün bunları yoktan var eden bir yaratıcının bulunduğunu anlarız. Evrende hiç bir şey kendiliğinden, kendi kendine var olmuş değildir. İşte her şeyi yaratan bu yaratıcı, Allah?tır. Gözlerimizle Onu görmesek bile evrenin bu eşsiz düzeni bize Onun varlığını göstermektedir. İslâm dininde, bütün evreni ve her şeyi yaratan bu varlığa "Allah" denir. Biz Allah?ın varlığına ve birliğine gönülden inanırız.    .   ALLAH´A İMAN A) ALLAH VARDIR Günümüzde insanlar kendi yaptıkları füzelerle aya gidip geliyorlar, uzayda inceleme ve araştırmalar yapıyorlar. İnceleme, araştırma aletlerini uydular halinde yörüngelerine yerleştirerek bu uçsuz bucaksız evren hakkında yeni bilgiler ediniyorlar. Bu uyduların aracılığıyla her türlü haberleşmeği gerçekleştiriyorlar. Biz evimizde oturup telefonla Almanya, Amerika, Avustralya gibi uzak, yakın, ülke ve kıtalardaki yakınlarımızla konuşabiliyoruz. Evdeki televizyonumuzla dünyanın her yerinde olup biten her şeyi anında görüp öğreniyoruz. Diğer taraftan gözle görülmeyecek kadar küçük varlıkları da mikroskop denilen, küçük canlıları milyonlarca defa büyüten aletlerle inceleyerek bunlar hakkında pek çok bilgiler elde ediyoruz. Bütün bu araştırma ve bilgiler sayesinde insanlar daha mutlu ve sağlıklı bir hayata sahip olabiliyorlar. Bilgilerimiz arttıkça her şeyi içine alan bu evrenin büyüklüğünü, sarsılmaz düzenini her geçen gün, düne göre daha iyi anlıyoruz. Demek ki evren hakkındaki meraklarımız da artmağa devam edecektir. Bununla beraber evren hakkındaki meraklarımız da her gün artacaktır. Öyle ise bu evrende görüp öğrendiğimiz hassas düzen kimin eseridir? Etrafımızda bulunan her şey, kullanıp yararlandığımız her türlü eşya kendiliğinden meydana gelmemiştir. Her şeyin bir yaratıcısı, meydana getireni vardır. Sınıfınızdaki tahtada bir yazı ve çizilmiş bir resim gördüğünüz zaman bunu yazanı ve çizeni araştırırsınız. Bu yazı ve resmin kendiliğinden çizildiğini söyleyemezsiniz. Öyle ise her şeyin bir yapıcısı, var edip ortaya getireni vardır. Yediğimiz ekmek, okuduğumuz kitap kendiliğinden bu hale gelmemiştir. İşte evrendeki her şeyin meydana gelip var olması, kusursuz bir hareket içinde bulunmaları, aksamayan bir düzenle varlıklarını sürdürmeleri kime aittir "Gökleri ve yerin sırları Allah?a aittir." (Şûra Sûresi, 12. âyet.) Biz yüce Allah?ın varlığına, bir tek oluşuna ve Kur?an-ı Keriminde geçen bütün sıfatlarına her türlü şüphe ve tereddütten uzak olarak kesin bir şekilde inanıyoruz. B) ALLAH´IN SIFATLARI Yüce Rabbımız Kur?an-ı Keriminde kendisini daha iyi anlayıp kavrayabilmemiz için bir takım sıfatlarla nitelendiğini bize haber vermiştir. Bu sıfatları daha iyi değerlendirebilmek için üç kısımda ele almamız gerekir. I. Allah?ın Zâtî Sıfatları Bu sıfatlar yalnızca Allah?a mahsus olan, başka varliklarda bulunmayan sifatlardir. Bunlari şöyle siralayabiliriz: 1- Vücûd: Allah?ın var olması demektir. Onun varlığı kendindendir, var olması kendi zâtının varlığı gereğidir. Diğer varlıklar gibi kendisini var edecek bir başkasına ihtiyacı yoktur. Zaten başkasına muhtaç olan ilâh olamaz. Allah?ın varlığı her şeyden öncedir. Halbuki etrafımızda gördüğümüz bütün varlıklar sonradan meydana gelmiştir. Sonradan var olanlar, adından anlaşılacağı üzere bir başkası tarafından var edilmişlerdir; yani bunlar var olabilmeleri için Allah?ın kendilerini var etmesine muhtaçtırlar. Yüce Allah kendisinden olan bu varlığını devam ettirmek için de hiç bir yere ihtiyaç duymaz. Onun yok olduğu hiçbir an düşünülemez. 2- Kıdem: Allah?ın varlığının ezelî olması, başlangıcının evvelinin, öncesinin olmaması demektir. Hiçbir şey yok iken, bu evren yaratılmadan önce de O vardı. Allah?ın varlığı şu anda, önceki tarihlerde başlamıştır demek asla doğru olmaz. Böyle bir tarih vermek ancak sonradan olan varlıklar için söz konusudur; çünkü onlar önce yok iken sonradan varolmuşlardır. "O, her şeyden öncedir; kendisinden sonraya hiçbir şeyin kalmayacağı sondur; varlığı apaçıktır; gerçek mahiyeti insan için gizlidir. O her şeyi bilir." (Hadid Sûresi: 3. âyet.) 3- Bekâ: Allah?ın sonsuza deşin ebedî olarak varolması demektir. Allah ezelden beri varolduğu gibi sonraya doğru da, ebediyen varolacaktır. Onun için yokluk, yok olduğu an düşünülemez. Bu ancak sonradan bir başkası tarafından var edilenler için söylenebilir; çünkü onlar önce yok iken, sonradan varolmuşlardır. " Yeryüzünde bulunan her şey fânîdir, gelip geçici, yok olucudur. Ancak Yüce ve Cömert olan Rabb?ımızın varlığı bâkîdir, ebedidir, son bulmaz." (Rahmân Sûresi: 26-27. âyetler.) 4- Vahdaniyet: Allah?ın bir ve tek olması demektir. O zâtında, sıfatlarında ve işlerinde bir olup eşi, benzeri ve ortağı olmayandır. İslâmiyet Allah?ın tek oluşu inancı üzerine kurulmuş bir dindir ve bu özelliği ile diğer ilâhî dinlerle aynıdır. " Ey Muhammet deki: Allah bir tektir, O hiçbir yere muhtaç değildir. Doğurmamış ve doğmamıştır. Hiçbir şey Ona denk değildir." (İhlâs Suresi.) 5- Kıyam Bi-nefsihi: Varlığının kendisinden olması demektir. O varlığı için bir iken Allah kendi zâtının gereği olarak vardı. Varolması varlığını devam ettirmesi için hiçbir şeye muhtaç değildir. Her şeyin yaratıcısı olan Allah dilerse onları var eder, varlıklarını devam ettirir, dilerse yok eder. " Allah, Ondan başka tanrı olmayan diri ve her an yaratıklarını gözetip duran, hiçbir şeye muhtaç olmayandır." (Al-i Imran Sûresi: 2. âyet.) 6- Muhâlifetün li?l - Havâdis: Sonradan olanlarla benzememek demektir. Allah sonradan varolan varlıkların hiçbirine benzemez. Biz Onu nasıl düşünürsek düşünelim, O bu düşündüklerimizden, hatır ve hayalimizden geçen şeylerin hepsinden başkadır ve hiçbirisine benzemez. "Onun benzeri hiçbir şey yoktur. O işitendir, görendir." (Şûra Sûresi: 11. âyet.) II. Allah?ın Sübûtî Sıfatları Bu göreceğimiz sıfatların benzerleri sınırlı ve vasıtalı olarak insanlara verilmiş olsa da, Allah?ın kendisine has olan bu sıfatları sınırsızdır ve herhangi bir vasıtaya muhtaç değildir. 1- Hayat: Allah?ın diri ve canlı olması demektir. Allah ezelî ve ebedî olan hayat ile diri ve canlıdır. Onun için ölüm, uyku, dalgınlık, gaflet gibi şeyler asla düşünülemez; çünkü bu ve benzeri şeyler eksikliktir, güçsüzlüktür. O daima hayat sahibidir. " Ölümsüz, diri olan Allah?a güven, Onu özenerek tesbih et." (Furkan Sûresi: 58. âyet.) 2- İlim: Allah?ın her şeyi bilmesi demektir. Evrendeki hiçbir şey Onun bilgisinin dışında değildir. Allah?ın ilmi her şeyi kuşatmıştır. Onun ilmi ezelîdir, sınırsızdır, hiçbir şey Onun ilminin dışında meydana gelmez. İnsanların ilmi ise, sonradan kazanılan, belli ve sınırlı bir ilimdir. " Görüleni de görülmeyeni de bilen, yücelerin yücesi olan Allah?a göre, aranızdan sözü gizleyen ile açığa vuran ve geceye bürünerek ( gecenin karanlığına ) gizlenip gündüz ortaya çıkan arasında fark yoktur." (Râd Sûresi: 9-10. âyetler.) " İçinizde olanı gizleseniz de açıklasanız da Allah onu bilir. Göklerde olanları da yerde olanları da bilir. Allah?ın her şeye gücü yeter." (Al-i Imran Sûresi: 23. âyet.) 3- İrade: Allah?ın dilemesi, istemesi demektir. Allah, dilediği gibi hükmeder, istediğini yapar ve bunları yerine getirmek için hiçbir şeye muhtaç değildir. Hür serbest olarak dilediğini yapar, dilediğini yapmaz. Evrendeki her şey Onun bu sıfatı ile yaratılmakta ve meydana gelmektedir. "Bir şeyin olmasını istediğimiz zaman sözümüz sadece OL demektir ve o hemen oluverir." (Nahl Sûresi: 40. âyet.) 4- Kudret: Allah?ın gücü olması, istediği her şeyi yapabilmesi demektir. Allah?ın evrende dilediği gibi hükmetmesi, tercihini kullanmaya gücünün, kudretinin yetmesi demektir. Allah?ın sonsuz, bitmek, tükenmek bilmeyen kudreti ve gücü vardır. Onun ezelî olan güç ve kudretinin dışında kalan hiçbir şey yoktur. Dilerse bu evren gibi daha bir çok evrenler yaratmağa gücü yettiği gibi, yaratıkları bir anda yok etmeğe de gücü yeter. Yıldızlara, aya, güneşe bakarak bu gücün büyüklüğünü, sınırsızlığını, ebediliğini daha iyi kavrarız. "Şüphe yok ki Allah her şeyi yapmağa, her şeye güç yetirmeğe kâdirdir." (Bakara Sûresi: 20. âyet.) 5- Semi: Allah?ın her şeyi işitip duyması demektir. Onun işitmesine hiçbir şekilde sınır ve kısıtlama yoktur. İnsanlar belli şiddetteki sesleri işitebilirler. İşitmek için bir takım araçlara ve organlara sahip olmak gerekir. Arada hava olmasa, insanlar birbirlerini duyamazlar. Allah?ın işitmesi doğrudan doğruyadır. Bu türlü araçlara, organlara ihtiyacı yoktur. "Şüphe yok ki Allah işitendir, bilendir." (Bakara Sûresi: 181. âyet.), "Bilin ki, Allah işitir ve bilir." (Bakara Sûresi: 244. âyet.) 6- Basar: Yüce Allah?ın her şeyi görüp gözetmesi olmak demektir. Onun görmesinden hiçbir şey uzak ve gizli değildir, göremeyeceği hiçbir şey ve yer yoktur. Onun görmesine uzaklık, yakınlık veya aşırı aydınlık gibi yaratıklarla ilgili şeylerin hiçbir şekilde etkisi olmaz. Her yerde olup biten her şeyi görür, bilir ve anında haberi olur. "Allah yaptıklarınızı hakkıyla görür." (Enfal Sûresi: 244. âyet.) 7- Kelâm: Yüce Allah?ın konuşması ve söylemesi olmak demektir. Allah?ın konuşması, sese ve harflere ihtiyaç duymadan olur. Bu ezelî ve ebedî olan sıfatı ile peygamberlerine söylemiş emirler vermiş yasaklarını bildirmiştir. İşte böylece ilâhî kitaplar meydana gelmiştir. Yüce Allah?ın konuşamaması, dilsiz olması asla düşünülemez. "Allah Musa?ya da hitap ile konuştu." (Nisa Sûresi: 169. âyet.) 8- Tekvin: Yüce Allah?ın yoktan var edip yaratması demektir. şu evrende var olan ve varlığını devam ettirmekte olan her şeyi O, ezelî ve ebedî olan tekvin sıfatının gereği olarak yaratmıştır. Allah?ın yaratmak, yaşatmak, rızkları vermek, bol bol nimetler ihsan etmek, ödüllendirmek, cezalandırmak, affetmek, öldürmek, diriltmek gibi bütün işleri bu sıfatının gereğidir. "Allah önce mahlûkatı yaratır, ölümden sonra onu tekrar diriltir. Sonunda Ona döneceksiniz." (Rûm Sûresi: 11. âyet.) III. Allah?ın Fiilî Sıfatları Yüce Allah?ın fiilî sıfatları pek çoktur; bunların hepsini saymak mümkün değildir. Ancak bunlara birkaç örnek vermekle yetinelim. Halk: Yaratmak demektir. Bütün varlıkları yaratan Hz. Allah?tır. Hiçbir mahlukun herhangi bir şeyi yaratmağa gücü yoktur. İnşa: Yoktan var etmek demektir. Evrendeki tüm varlıkları yoktan var eden Yüce Allah?tır. Yaratıklarınsa yoktan var etme gücü yoktur. İbda´: Yüce Allah´ın, aslı ve benzeri olmaksızın icat etmesi demektir. İhya: Yüce Allah?ın diriltmesi demektir. Bir yaratığa can verip onu yaşama ulaştırmak, diriltmek ancak Allah?a mahsustur. İmate: Yüce Allah?ın öldürmesi, hayata son vermesi demektir. Bir yaratığa can veren Hz. Allah dilediği zamanda onun yaşamına da son verir. Terzîk: Yüce Allah?ın rızk vermesi demektir. Allah (c.c.) Rab ol-masının gereği sayısız çeşit ve ihtiyaçta olan mahlukatın rızkını da yaratır. O, yaşamlarını devam ettirebilmeleri için muhtaç oldukları besinleri yoktan var edip onlara sunar.    .     MELEKLERE İMAN A) MELEKLERİN TARİFİ Melekler, gözle görülmeyen, yemeyen, içmeyen, çeşitli şekillere girebilen, günah işlemeyen, Allah'ın nurdan yaratıklarıdır. Kur?an-ı Kerîmde meleklerden çok bahsedilir. Biz bu âyet-i kerîmelerden birkaçını zikretmekle yetinelim: "... Onlar Allah?ın şerefli kullarıdır. Allah?ın sözünden önce söz söylemezler ve Onun emrine göre hareket ederler." (Enbiya Suresi: 26 - 27. ayetler) "O melekler ki Allah Teâlâya, kendilerine emrettikleri şeylerde asla âsî olmazlar, emir olundukları şeyleri yaparlar." ( Tahrim Suresi: 6. âyet ). B) MELEKLERİN ÖZELLİKLERİ - Devamlı olarak Allah?a ibadet ve itaatle meşgul olurlar, - Iyilik yaparlar, kötülük yapma kabiliyetleri yoktur, - Allah?a asla isyan etmezler, karşi gelmezler, - Erkek ve dişileri yoktur, - Yemezler ve içmezler, - Uyumazlar, bizim gibi istirahata muhtaç degildirler, - Gözle görülmezler, - Evlenmek ihtiyaci onlarda yoktur. - Nurdan yaratilmişlardir. - Yorulmak, usanmak nedir bilmezler. - Gençlik, yaşlilik gibi durumlara onlarda rastlanmaz. - Bir anda en uzak mesafelere gidebilirler, - Kanatlari vardir; fakat bu özelliklerini, bizim bildigimiz kanatlarla karşilaştirmamiz dogru olmaz. - Yerlerde, göklerde, her yerde vardirlar ve her birinin kendisi ne ait vazifeleri vardir. Bu vazifeleri hakkiyla yaparlar. Biz melekleri göremeyiz; çünkü her şeyin varligi kendine göredir. Bizim göremedigimiz daha nice varliklar var! Ruhumuzu, aklimizi görebiliyor muyuz? Ama ruhumuz vardir, ayni zamanda akilliyiz. Aklimizi göremiyoruz diye kendimizi akilsiz sanabilir miyiz? Işte melekler de ruh gibi, akil gibi nûrânî bir varlıktır. Sağlam bir akıl bize nasıl doğru yolu gösterirse melekler de bizi hep iyiliğe yönelten kuvvetlerdir. Meleklerin varlığını bütün peygamberler ve ilâhî kitaplar haber vermişlerdir. İlâhî kitaplar peygamberlere melekler vasıtası ile gelmişlerdir. Bunun için, melekleri inkâr etmek aynı zamanda peygamberlerin peygamberliklerini ve ilâhî kitapları da inkâr demektir. Bu ise küfürdür. Böyle bir duruma düşmekten şiddetle kaçınmak lâzımdır. C) MELEKLERİN ÇEŞİTLERİ Meleklerin, yapmış oldukları iş ve emr olundukları vazifelere göre çok çeşitleri vardır. Fakat bunların en başında dört büyük melek vardır. 1. Cebrâil Aleyhisselâm: Cenab-ı Hak ile peygamberleri arasında elçilik vazifesi ile emr olunmuştur. Bütün peygamberlere Cenab-ı Hak vahyini bu melek ile bildirmiştir. Bütün meleklerin başı olarak Cebrâil ( a.s )dan Kur?an?da "Rûhu?l - Kudüs, Rûhul Emîn" gibi şerefli isimlerle bahsedilir. 2. Mikâil Aleyhisselâm: Yaratiklarin (mahlûkatın) rızklarına kâinatta meydana gelecek olaylara, tabiat olaylarını yönetmeğe;hastalık, şifa, rahmet, bereket ve benzeri şeylerin kullara ulaştırılması gibi vazifelerle emr olunmuştur. 3. İsrafil Aleyhisselâm: Kıyametin kopması için bir de tekrar diriliş için olmak üzere iki kere sûr üfürmekle vazifelidir. Kur?an?da şöyle bahsedilir: "Sûr üfürülünce, Allah?ın dilediğinden başka göklerde ve yerde ne varsa hepsi öleceklerdir. Sonra sûr bir kere daha üfürülür. Onlar hemen ayağa kalkarak bekleşirler. " ( Zûmer Sûresi: 68. âyet ). 4. Azrail Aleyhisselâm: Eceli gelenlerin, Allah?ın izni ile ruhlarını almakla vazifelidir. Dilimizde buna " can almak " denir. Nitekim Kur?an?da da şöyle buyrulur: "...Size memur olan ölüm meleşi caninizi alacak, ondan sonra da Rabb?inize döndürülüp götürüleceksiniz." ( Secde Sûresi: 11. âyet ). Bunlardan başka yapmiş olduklari vazifelere göre şu melekleri sayabiliriz: Suâl melekleri: Bunlar Münker ile Nekir adli meleklerdir. Ölü, mezara konup üzerine toprak atildiktan sonra bu melekler gelip "Rabb?in kimdir Dinin nedir Kitabın nedir Peygamberin kimdir" sorularını sormakla vazifelidirler. Hafaza Melekleri: Bunlar insanları muhafaza eden meleklerdir. Kirâmen Kâtibîn: Bunlar insanların iyi ve kötü amellerini yazmağa memur meleklerdir. Öyle ki, bunlar insanların hayatının tamamını, gecesini gündüzünü filme alırcasına kaydederler. "Halbuki sizin üzerinizde bekçiler vardır. Bunlar şerefli kâtiplerdir. Sizin bu işlediklerinizi bilirler." ( Infitar Sûresi: âyet 10 - 12 ). Bunlardan başka "Hamele-i arş melekleri, cennet ve cehennemde görevli olan melekler" gibi daha pek çok çeşitli vazifeler gören melekler vardır. Bir de bazı melekler vardır ki, "Karûbiyyun veya Mukarrabûn" adını alırlar. Bunların vazifesi Allah?a ibadettir. Yaratıldıkları gün ibadete başlamışlar, Allah?ın dilediği güne kadar da ibadete devam edeceklerdir. D) MELEKLERE İMANIN, FERT VE TOPLUM HAYATINDAKİ ETKİLERİ Müslümanlıkta itikat esaslarından her biri, bir amel ve hareketin temelidir. Bu nedenle iman esaslarının yaşanması gerekir. Melek inancı, tabiî olarak günlük hayatta insanı daima iyi işler yapmağa, doğru kararlar vermeğe ve dürüst olmağa yöneltir. Bir kere yaptığı iyiliklerin ve kötülüklerin "Kiramen Kâtibîn" melekleri tarafından tespit olunduğunu, kaydedildiğini, bilinçli olarak kavrayan insan, her halde amel defterine kötülük yazılmasını istemez. Attığı her adımın ilâhî bir gözetim altında olduğuna inanan insanların kıyamet gününde Rabb?ına karşı kara yüzlü çıkmak istemez. İşte melek inancının temelinde insanı iyiliğe sürükleyen böyle itici bir kuvvet vardır. Meleklere inanan insan bilir ki, kendisini iyiliğe çağıran, meleğin sesidir. Kötülüğe çağıran ise, şeytanın sesidir. Cenab-ı Hak kullarına karşı o kadar merhametlidir ki, insana düşman olan şeytana mukabil insana yardımcı ve şeytanın hilelerine karşı onu koruyucu olarak sayısız melekler yaratmıştır. Bu melekler insanlara günlük hayatta daima "Salih ameller = iyi ve faydalı işler" yapmalarını ilham ederler. Nitekim Peygamber Efendimizin şu mübarek sözleri daima hatırlarımızdan çıkmasın: "O fiskosları yapan, aklını çelmeğe çalışan şeytandır. Ve gizli ses de onun bu sesidir. Bundan Allah?a sığınmak gereklidir. Eğer içinden gelen ses, hak ve hayra çağırıyorsa bilsin ki o ses, melek tarafındandır, Allah?tandır. Bundan ötürü Allah?a hamdetsin ve o yolu tutsun!" Buna göre ahlâkî olgunluklar, rûhî yükselmeler ve iyilik sahibi olmalar, meleklere şuurlu olarak îman etmekle olur. Bunlara iman edilmedikçe ve bu imanin şefkatli sesini kalbimizde hissetmedikçe ahlâk güzelligine kavuşamayiz, rûhî yüksekliği elde edemeyiz. E) CİNLERIN MAHİYETİ Rabb?ımızın yaratmış olduğu gözle görülmeyen başka varlıklar daha vardır ki; bunların başında cinler gelir. Cin Allah Teâlânın tekliflerine muhatap olan ve insanların gözle göremedikleri varlılıklardır. Bunların Allah?a iman edenleri bulunduğu gibi inkâr edenleri de vardır. Allah?a ilk isyan eden "İblis = şeytan"ın da cinler taifesinden olduğu bilinmektedir. Cinler hava ile karışık alevli bir ateşten yaratılmışlardır. Cinler, çeşitli sûretlere girmeye ve zor işleri yapmağa güçleri olan varlıklardır. Kısa zamanda bir yerden başka bir yere gidebilme özellikleri vardır. Peygamberimiz (s.a.v.) hem insanlara hem cinlere peygamber olarak gönderilmiştir. Kuran?ı cinlere de okuyarak Allah?ın emirlerini onlara öğretmiştir.    .     KİTAPLARA İMAN   A) KUTSAL KİTAPLAR İslâmiyetin iman esaslarından biri de kitaplara imandır. Kitaplara iman etmek her müslümana farzdır. Yüce Allah kullarına mutluluk ve saadet yollarını göstermek için içlerinden bazılarını peygamber seçmiş; onlardan bir kısmına melek vasıtası ile kitaplar indirmiş; yaşam kanunlarını koymuş, emirler ve yasaklar koymuş; iyiyi kötüyü, doğruyu eğriyi göstererek bunların sonuçları konusunda insanları aydınlatmıştır. Böylece insanlara her iki dünyada da mesut olmanın yolları gösterilmiştir. Bu ilâhî mesajların toplamına "İlâhî Kitaplar." veya "Semavî Kitaplar " denir. İlâhî kitaplar, insan cihazının bütün hassasiyetini, yapılış özelliklerini muhafaza ederek sürdürebileceği ideal yaşam biçimi, hayat kanunları ve işleyiş kurallarıdır. Yaratılmışların en şereflisi olan insanın, gerek yaratanına, gerekse birbirlerine ve başka varlıklara karşı nasıl hareket edeceklerini, nasıl davranacaklarını ilâhî kitaplar bildirirler. Bilinmesi, inanılması gereken meseleleri ve ibadetleri insanlar, sırf kendi akılları ile bulamazlar. Öldükten sonraki hayat, âhiret ahvali, iman esasları, ibadet çeşitleri ve şartları, kardeşlik ve yardımlaşma şekilleri v.b. pek çok konularda insanlar mukaddes kitaplara müracaat etmek zorunda kalmışlardır. Eğer Cenab-ı Hak ilâhî kitapları göndermeseydi insanlar büyük bir vahşet içine düşerler, denizin ortasında rotasını yitirmiş bir gemiye dönerlerdi. Ne yazık ki, Hz. Adem (a.s.)´den bizim Peygamberimize kadar gönderilen ilâhî kitaplar, peygamberlerine gönderildikleri şekilleri muhafaza edememişlerdir. Hiç değişikliğe uğramadan günümüze kadar ulaşabileni sadece Kur?an-ı Kerîmdir. Biz kitaplara inanırken, onların Allah´ın gönderdiği ilk orijinal şekillerine inanırız. Onların hepsinin hak ve Allah tarafından olduklarına iman ederiz. B) KİTAPLARIN ÇEŞİTLERİ a. Sayfa halinde gelenler: Bunlara suhuf(sayfalar) denir. 10 sayfa Adem Aleyhisselâma 50 sayfa Şit Aleyhisselâma  30 sayfa İdris Aleyhisselâma 10 sayfa İbrahim Aleyhisselâma gelmiştir b. Dört büyük kitap: Tevrat: Musa Aleyhisselâma Zebûr: Dâvut Aleyhisselâma İncil: İsa Aleyhisselâma Kur?an: Muhammed Aleyhisselâma gönderilmiştir. C) KUR?AN-I KERİM Kur?anı Kerim son peygamber Hz. Muhammet (s.a.v.)e Allah tarafından Cebrail (a.s) aracılığı ile nazil olmuş mukaddes kitapların sonuncusudur. Kur?an adı bizzat âyetlerde geçer. " Onlar hâlâ Kur?anı gereği gibi düşünmeyecekler mi?" ( Nisâ: 82 ). Kur?an-ı Kerîm, Müslümanların mukaddes kitabıdır. Tevrat, Zebur ve İncil?de olduğu gibi Kur?an?da herhangi bir tahrif olmamıştır. Kıyamete kadar da olmayacaktır. Çünkü Allah ( c.c.) Kur?anın muhafaza olunacağını bizzat vaat etmiştir. "Kur?anı biz inzal ettik, şüphesiz koruyucuları da biziz." (Hicr:9) a. Nazil Oluşu (Levh-i mahfuzdan yer yüzüne indirilişi) Kur?an-ı Kerîm, âyet âyet, sûre sûre, ihtiyaçlara cevap olarak 23 senede vahiy yoluyla Hz. Peygambere gelmiş, vahiy kâtipleri tarafından yazılmış, yüzlerce hâfız tarafından ezberlenmiş tevatür yoluyla hiçbir değişikliğe ve eksikliğe uğramadan bize kadar gelmiştir. Bu mübarek kitap, Peygamberimize 40 yaşında iken nazil olmağa başlamıştır. Milâdî 610 yılının 27 Ramazanında Cebrail (a.s)ın "Oku" emrini getirmesiyle Kuran?ın nüzulü başlamış ve 63 yaşında tamamlanmıştır. O lâfzı, manası, üslubu ve bütün yönleriyle Allah kelâmıdır. O, ebedî bir mucizedir. Hiçbir beşer sözüne benzemez. Kur?an-ı Kerîm 114 suredir. Kur?anın ayetleri hususunda ise âlimler farklı görüşler ileri sürmüşlerdir. Bu itibarî olup, esasta bir fark yoktur. Bazı âlimler sûre başlarındaki besmeleleri ve mukattaa harflerinden bir kısmını müstakil âyet saymışlardır. Bazıları da secâvendle ayrılmış olan âyetleri iki ayrı âyet saydıklarından âyet sayısı değişik rakamlarla ifade edilmiştir. Bu Kuran?ın kendisinde bir eksiklik veya fazlalık değil, var olanın değişik sayımıdır. Ebu Amr ed-Dâni?ye göre âyetlerin sayısı 6000?dir. İsmail b. Cafer?e göre âyetlerin sayısı 6214?tür. Ehl-i Mekke?ye göre âyetlerin sayısı 6219?dur. Ehl-i Kûfe?ye göre âyetlerin sayısı 6236?dır Basralılara göre âyetlerin sayısı 6204?tür Şamlilara göre âyetlerin sayisi 6226?dır Zemahşerî´ye göre âyetlerin sayısı 6666?dır Kur?anın kelimeleri: 77439, harfleri: 332015?tir. b. Toplanışı: Peygamberimize Kur?an âyetleri ve sûreleri geldikçe Efendimiz (s.a.v) bunları yanında olan ashabına okurdu. Ashap hem duyduğu Kur?an âyetlerini ezberler hem de bir tarafa yazarlardı. Ayrıca nazil olan âyetleri yazmakla vazifeli Müslümanlar vardır ki bunlara "vahiy kâtipleri" denirdi. Böylece Kur?an-ı Kerîm, Peygamberimizin sağlığında çok sayıda Müslüman tarafından ezberlenmiş, yazılmış ve vahiy kâtipleri tarafından da yazı ile kaydedilmişti. Ancak ayrı ayrı olan sayfalar toplanmış değildi. Peygamberimizin vefatından sonra ilk halife Hz. Ebû Bekir zamanında Yemâme savaşlarında 70 kadar hafız şehit olmuştu. Hz. Ömer, Hz. Ebû Bekir?e müracaat ederek bizzat Peygamberin sağlığında onun lisanından ezberlenmiş olanlar ölüp gitmeden Kuran?ın kitap halinde bir araya getirilmesini teklif etti. Hz. Ebû Bekir bir süre düşünüp, istişare ettikten sonra vahiy kâtiplerinden Zeyd bin Sabit?in başkanliginda bir komisyon kurarak titiz bir çalişma yapti. Böylece âyet ve sûreler Hz. Peygamberin, vahiy kâtiplerine bildirdiği tertip üzere bir araya getirildi. Kur?an-ı Kerîm böylece toplanmıştır. Vefatına kadar Hz. Ebû Bekir?de kalmış olup sonra ikinci halife Hz. Ömer?e geçmiş, daha sonra Hz. Ömer?in kızı ve Peygamberimizin eşi olan Hz. Hafsa?ya geçmiştir. Titizlikle korunan bu nüsha kutsal bir emanet olarak Hz. Osman?a intikal edince ilk nüsha esas olmak üzere adedi çoğaltılarak yediye çıkarılmış ve Müslümanların nüfuz bakımından çoğunlukla oturmakta olduğu büyük şehirlere gönderilmiştir. Bu çoğaltılan nüshalar da büyük bir şuur ve dikkatle muhafaza olunmuştur. Böylece Kur?an bir yandan ezber (hıfz) yoluyla bir yandan da toplanıp yazılarak tevatüren (yalan söylemelerine imkân olmayan çok sayıda kalabalık tarafından günümüze kadar bir harf bile tahrif olunmadan) gelmiştir. Kuran?a sevgi ve saygı duymak, gösterdiği yoldan gitmek, her müslümanın borcudur. Kur?an yolu, saadet ve hak yoludur. c. Özellikleri: Allah Teâlâ Kur?an-ı Kerîm?e bir takım özellikler vermiştir ki, başka hiçbir kitapta bulunmaz: Tarihî belgelere ait bütün şartları, içinde toplayan yegâne mukaddes kitap, Kuran?dır. Lâfız ve manası ile beraberce Cenab-ı Hak tarafından vahy olunmuş olup bu konuda Cebrail (a.s) ve Muhammet (s.a.v) sadece vasıta olmuştur. Kur?an, Allah Teâlâ?nın ezelî kelâmıdır. Peygamberden zamanımıza kadar tevatür yoluyla nakledilmiş ve tevatür yüz binlerce, milyonlarca insan tarafından zamanımıza kadar devam ettirilmiştir. Kur?an kolayca öğrenme özelliğine sahiptir. Kur?an hem lâfız, hem mana bakımından mucizedir. İnsanda hayranlık uyandıran bir eşsizliğe sahiptir ve benzeri, insanlar tarafından yapılamayacaktır. Kuran?ın bir başka özelliği ise dünyada başardığı büyük değişikliktir. O, (23) yirmi üç sene gibi kısa bir zamanda yüzyıllar boyunca kökleşip yerleşmiş olan putperestlik ve buna bağlı yüzlerce ahlaksızlığı ve yüz kızartıcı ahlâksız adetleri kökünden silip süpürmüştür. Kuran?ın en mühim özelliklerinden biri insan ruhunda meydana getirdiği büyük tesir ve buna paralel olarak yaptığı inkılâptır. Kur?an?da çok kısa âyetlerde, çok büyük hakikatler dile getirilmiştir. Namazlarda zorunlu olarak, namaz dışında hükümlerini öğrenip anlamak gayesi ile sürekli olarak okunur. Kur?an, başka kitaplar gibi belli bir millete ve belli bir zamanin ihtilaçlarini karşilamak üzere degil bütün zamanlarin ihtiyacini karşilamak üzere ve bütün insanliga gönderilmiştir. Hakiki mümin Allah Teâlânin bütün kitaplarina inanir ve Hak Teâlânin insanlara son kitabi olan Kur?an-ı Kerîme sarılır, onun hükümlerine riayet etmeğe çalışır. Kuran?ın üstünlüğüne dair Peygamberimizin hadis-i şerifleri çoktur. Peygamberimizin Kur?an-ı: "... Allah?ın metin bir ipi, açık bir nûru, hikmet dolu bir zikri ve sırat-ı müstakîmdir.. Alimler ona doymaz mattakiler ondan usanmaz, onun ilmini bilen ileri gider, onunla hükmeden adalet eder. Ona sıkı sarılan doğru yola hidayet bulur." hadisi ile ne güzel tanıtmıştır! İslâm âlimleri Kuran?ın üstün özelliklerini tanıtmak için ciltler dolusu eserler yazmışlardır    .   PEYGAMBERLERE İMAN A) PEYGAMBER (RESÜL-NEBİ) KAVRAMI "Peygamber" kelimesi Farsça bir kelime olup, haber getiren anlamındadır. Dilimizdeki anlam, Yüce Allah?ın, emir, yasak ve hükümlerini kullarına bildirip açıklamak üzere, insanlar arasından seçip görevlendirdiği elçi demektir. Kur?an-ı Kerîmde peygamber kelimesinin yerine Resûl ve Nebî kelimeleri geçmektedir ki, elçi ve haber getiren anlamındadır. Dînî anlamları bakımından Resûl ile Nebî arasında fark vardır. Resûl, Allah tarafından kendisine kitap gönderilmiş peygamber demektir. Nebî, Allah tarafından kendisine kitap gönderilmemiş, fakat önceki peygamberlerin şeriatını tebliğ ile mükellef peygamber demektir. Nebîler de Cebrail aracılığı ile Allah?tan vahiy almışlardır. İman esaslarından biri de peygamberlere inanmaktır. Peygamberler, Allah?ın seçtiği, eğittiği ve yetiştirdiği insanlardır. İnsan kendi çabaları ile, eğitim ve öğretimi ile peygamberliği elde edemez. Allah, peygamberliği dilediğine verir. Onlar, Allah ile kullar arasında elçilerdir. Yüce Allah?ın, kullarına hak yolu göstermek için gönderdiği ilk peygamber Hz. Adem (a.s), sonuncusu Hz. Muhammet (s.a.v) ve bu ikisi arasında gelip geçen peygamberlerin hepsinin hak olduğuna, Allah tarafından gönderildiğine inanmak farzdır. B) İNSANLARIN PEYGAMBERLERE OLAN İHTİYACI İnsanlar kendi akıllarıyla Yüce Allah?ın varlığını ve birliğini anlayıp kavrayabilirler. Fakat ona nasıl kulluk ve ibadet edileceğini, âhiretle ilgili işleri, oradaki ödül ve cezanın nasıl olacağını dosdoğru bilmezler. İşte insanların bu ihtilaçlarını karşılamak için Yüce Allah peygamberler göndermiştir. Onlara her şeyi bildirmiş ve onları insanlara doğru yolu göstermeleri için görevlendirmiştir. Allah kendisinin varlığını, bir tek oluşunu, ortağının bulunmadığını Ona bu dünyada gözlerin ulaşamayacağını unutan, Allah?ı taşlardan, heykellerden, putlardan ibaret sanan o insanları uyarmak için peygamberler göndermiştir. Peygamberler de bu gerçekleri o insanlara açıkça haber vermişlerdir. Fakat insanların alıştıkları bu şeylerden ve düşüncelerden uzaklaşmaları, peygamberlere inanarak onların Allah?tan getirdiği haberlere uymaları kolay olmamıştır. Bununla beraber çoğunluk peygamberlere inanmış ve onların gösterdiği doğru yolda yürümüştür. Doğru yolu göstermek için gönderilmiş olan peygamberler, ahlâkı güzelleştirmek ve olgunlaştırmak için de güzel bir örnek olmuşlardır. Peygamberlerin, biri Allah?a karşi, digeri de insanlara karşi olmak üzere iki durumlari vardir. Peygamberlerin Allah?la durumları Onun elçisi olmak ve vereceği emaneti yerine tam olarak ulaştırmaktır Peygamberler bu açıdan Allah?a karşi sorumludurlar. Peygamberlerin insanlara karşi olan durumlari da, Allah?ın emirlerini ve yasaklarını bildiren bir elçi oluşlarıdır. Onlar yalnız bildirmekle, açıklamakla ve örnek olmakla görevli birer elçidirler. Bu görevlerini tamamıyla yaptıkları zaman, insanlara karşı sorumluluklarını yerine getirmiş olurlar. Onlar Allah tarafından kendilerine bildirilen inanç esaslarını, ibadet şekillerini, güzel ve çirkin, faydalı ve zararlı, doğru ve yanlış, iyi ve kötü şeyleri ayrı ayrı anlatıp açıklamışlar ve Allah?tan aldıkları hiçbir şeyi gizli tutmamışlardır. İnsanlar dünyada çalışmakla her şeye ulaşabilirler ve en yüksek mertebelere çıkabilirler, fakat peygamber olamazlar. Çünkü peygamberlik insanın kendi çalışma ve gayretine dayanan bir hüner değildir. Onu Yüce Allah dilediğine verir. Çalışıp çabalamakla peygamber olunmaz. Bu husus Kuran?da " Allah peygamberliği kime vereceğini daha iyi bilir." ( En?am : 124 ) âyeti ile açıklanmıştır. C) VAHİY NEDİR? Vahyin lügat manası: Vahiy, işaret etmek, yazı yazmak, yazılmış nâme ve kitâbe, elçi göndermek, ilham etmek ve gizlice söz söylemek manalarına gelir. Vahyin ıstılahı manası: Yüce Allah?ın peygamberine dinî bir hükmü bildirmesi, onun kalbine nakşetmesidir. Vahyin geliş şekilleri: Vahiy Hz. Muhammet (s.a.v)e çeşitli tarz ve şekillerde gelmiştir. Bunların başlıcaları şunlardır: Vahyin en eski, yani ilk şekli Hz. Peygamber (s.a.v)in uyku halinde iken gördüğü sadık (gerçek) rüyalardır. Hz. Peygamber sonradan bir hakikat olarak zuhur edecek olan hadiseleri bu rubaları ile daha önceden görmüş oluyordu. Cebrail (a.s) görülmediği halde Hz. Peygambere çok net bir ses halinde gelen vahiydir. Bu çok net sesi Peygamberimiz çan sesine benzetmişti. Kendisine gelen vahyin en aşır şekli bu idi. Net ses bittiği zaman Hz. Peygamber Allah tarafından ve Cibrîl vasıtası ile bu şekilde vahy olunan sözleri aklında tutmuş oluyordu. Cebrail (a.s) tarafından Hz. Peygamberin kalbine nefes (üflemek) suretiyle yapılan vahiydir. Cebraillin insan sûretinde gelip, Peygamberimize vahiy getirmesidir. Hz. Peygambere en kolay gelen vahiy budur. Ekseriya "Dıhye" adındaki sahabî sûretine girerek gelirdi. Cebrail?in Hz. Peygambere uyku halinde iken vahiy getirmesidir. Hz. Peygamberin uyanık bulunduğu sırada Cenab-ı Hak ile konuşma şeklinde vuku bulan vahidir. Vahiy meleğinin kendi aslî sûreti üzere görünerek tebliğde bulunmasıdır. Bu sûretle vahiy, Hz. Peygambere yalnız iki defa vaki olmuştur. D) PEYGAMBERLERİN SIFATLARI Peygamberler bütün insanlar için takdir edilmiş olan her türlü iyi ve yüksek vasıflara sahiptirler. Nebîlik ve Resûllük şanına layık olmayan her türlü hallerden ve noksanlıklardan uzak bulunmuşlardır. Bu bakımdan peygamberler şu kemâl sıfatlarıyla vasıflandırılmıştır: 1- İsmet: Peygamberlerin her türlü gizli, açık günahlardan ve bu günahlara delâlet edecek hareketlerden uzak olmalıdır. İsmetin zıddı olan ma?siyet (günahkâr olmak) peygamberler için düşünülemez. Çünkü onlar ilâhî bir egitimden geçmişlerdir. Eger onlar günah işleyip de günahsiz oluşlarina aykiri harekette bulunmuş olsaydilar, bizim de o yolda hareket etmemiz lâzim gelirdi. Çünkü biz onlara ve onlarin girdikleri ilâhî emirlere uymakla memuruz. Halbuki Yüce Allah kullarina günah işlemeyi, günahkâr olmayi emretmez. Bu bakimdan peygamberlerden asla günah olan söz ve davranişlar çikmamiştir. 2- Emanet: Peygamberler her bakimdan emin olup, kutsi, ilâhî vazifeleri hususunda ve diger işlerinde en dogru yolda bulunmalidir. Emanetin ziddi olan "hiyanet"ten uzaktirlar. Çünkü hâin olan bir kimse ilâhî sirlarin tecellî ettigi Nebîlik vazifesiyle şereflenemez. 3- Sidk: Peygamberler her hususta yani gerek dinî hükümleri teblig ve gerek diger emirleri haber verme hususunda dogru sözlü olmalidir. Peygamberlerin yalan söylemeleri men edilmiştir.Çünkü yalan en büyük günah oldugundan "ismet" ve "emanet" sifatlariyla bir arada bulunmaz. Eger, peygamberler yalanci olsalardi, Yüce Allah yalancilari tasdik etmiş olurdu. Halbuki yalanciyi tasdik -bir çeşit yalancilik oldugundan- Allah?ın ilâhî şanında tasavvur edilemez. 4- Fetânet: Peygamberlerin fâtın, uyanık görüş ve zekâ kuvvetlerine sahip olmalarıdır. Onlar insanların en akıllısı, en zekîsidirler. Kendilerinde mutedil bir yaratılış, mutedil bir huy ve güzel bir hayat seyri tecelli etmiştir. Onların haklarında gaflet düşünülemez. Eğer en üstün fetânet ve zekaya sahip olmasaydılar ümmetlerine karşı delilleri ortaya koymaya kadir, onları ikna için güzelce mücadeleye muktedir olamazlardı. böyle bir hal ise risalet ve nübüvvetten kastedilmiş olan gayeye aykırıdır. 5- Şeriatı tebliğ: Peygamberlerin Allah tarafından bildirilen şeyleri ümmetlerine tamamen tebliğ etmeleridir. Bunun zıddı olan "dînî emirleri gizlemek" peygamberlerde yoktur. Çünkü tebliğine memur oldukları bir hakikati gizleyip değiştirserlerdi vazifelerine hiyanet etmiş olurlardı. Halbuki hiyanetle vasıflanmış olmaları ilâhî bir eğitimle men edilmiştir. 6- Adaletli olmak: Peygamberler her türlü işlerinde haktan ve adaletten ayrılmazlar. Hiçbir kimseye haksızlık yapmamışlardır. Adaletli olmanın zıddı olan "zalim olmak" peygamberler hakkında düşünülemez. 7- Erkek olmak: Kadınların yaratılış icabı peygamberlik gibi aşırı ve mes?uliyetli bir vazifeyi yapmaları mümkün olmadığından onlardan peygamber gelmemiştir. Gelmiş geçmiş bütün peygamberlerin erkeklerden seçildiğini Yüce Allah bize Kur?an-ı Kerîmde açıklamıştır. E) PEYGAMBERLERİN DERECELERİ Bütün peygamberler peygamber olmaları bakımından eşittirler, aralarında fark yoktur. Ancak, kavimleriyle olan mücadeleleri, onların bazılarını diğerlerine üstün kılmıştır. Nitekim Kur´an-ı Kerim´de Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "İşte bu peygamberlerden bir kısmını diğerlerinden üstün kıldık. Onlardan Allah´ın kendilerine hitabettiği, derecelerle yükselttikleri vardır..." (Bakara / 253) Aralarında derece farklılıkları, birbirinden üstünlükleri olduğunu Allah´ın beyan ettiği peygamberlerin içinde "Ulu´l - Azm", azim sahibi peygamberler olduğunu yine Yüce Allah, kitabında şöyle açıklıyor: "Ey Muhammet! Peygamberlerden azim sahibi olanların sabrettiği gibi sen de sabret..." (Ahkaf /35) Ulu´l - Azm peygamberler, Hz. Nuh, Hz. İbrahim, Hz. Musa, Hz. Isa ve Muhammet (a.s.)dır. Kur´an-ı Kerimde şöyle ifade edilmiştir: "Hani biz peygamberlerden söz almıştık; sen (Muhammet (s.a.v.)den, Nuh´tan, İbrahim?den, Musa´dan ve Meryem oğlu İsa?dan da. (Evet) biz onlardan pek sağlam bir söz almıştık." (Ahzab /7) Kısaca bu peygamberleri tanıtalım: - Hz. Nuh (a.s): Hz. Nuh (a.s.) zamanında çoğalan insanlar Allah´ı tanımaz oldular. Putlara tapmağa başladılar. Hz. Nuh onları bir Allah?a ibadete çağırdı. 950 sene yaşayan Nuh (a.s.) her türlü çağrı ve ikna metotlarını kullanarak kavmini hakka çağırdı. Ancak bu çağrıya kulak verenler bir gemiye sığabilecek kadar az bir topluluktu. Islahı kabil olmayan azgın ve sapık güruh ise helâkı hak etmişti. İlâhi bir emirle gemi yapıldı, inananlar o gemiye alındı. Bunlar arasında Ham, Sam, Yafes adında Hz. Nuh´un üç oğlu da vardı. İnanmayan ve puta tapanlar ise meşhur "Tufan" ile sulara gark olarak helâk oldular. Bu helâkten sadece Hz. Nuh?a inananlar kurtuldu. Kur´an´da Hz. Nuh´tan şuara, Saffat ve Nuh surelerinde genişçe bahsedilir. - Hz. Ibrahim (a.s.): Hz. Ibrahim, Nuh (a.s.)dan sonra "Ulu´l -Azm" peygamberlerin ikincisidir. Kâbe´nin banisi, Peygamber (s.a.v.)in büyük dedesidir. Peygamberimizden 2500-2600 yil kadar önce Nemrut zamaninda putperest Babillilere gönderildi. Kendisine on sayfalik bir kitap verildi. Nemrutla mücadelede bulundu, putlarla savaşti, ateşe atildi. Halilullah (Allah?ın sevgilisi) olan Hz. İbrahim?e bütün semavi dinler tazimde bulunur. Kur´an´da Al-i Imran, Bakara, Saffat, Ibrahim ve şuara surelerinde Hz. Ibrahim degişik yönleriyle anlatilmaktadir. - Hz. Musa (a.s.): Peygamberimizden 1900-2000 yil kadar önce, Israilogullarina peygamber olarak gönderildi. Fir´avn´la mücadelesi, Kur´an´da genişçe anlatilir. Kendisine müstakil bir kitap olarak Tevrat gönderilmiştir. Kur´an´da özellikle Bakara, şuara, Taha, Neml, Kasas ve Kehf surelerinde Hz. Musa (a.s.)dan söz edilir. - Hz. Isa (a.s): Israilogullarindan olan Hz. Isa (a.s), Hz. Meryem?in oğludur. Babasız dünyaya gelişi bir mucizedir. Beşikteyken konuşmuş, 30 yaşındayken Israiloğullarına peygamber olmuş ve 33 yaşındayken semaya urûc etmiştir. Kendisine müstakil bir kitap olarak İncil gönderilmiştir. Peygamberimizden 600 yıl kadar önce yaşamıştır. - Hz. Muhammed (s.a.v.): Bütün peygamberlerin sonuncusu olan Peygamberimiz (s.a.v.), yaşadığı asırdan kıyamete kadar gelecek bütün insanlara ve cinlere peygamber olarak gönderildi. Milâdi 571´de doğdu, 610´da peygamber oldu, 632´de vefat etti. Böylece 23 sene peygamberliği süresince ilâhi emaneti büyük bir titizlikle ümmetine tebliğ etti. İlâhi kitap Kur´an-ı Kerim kendisine bir defada değil olaylar ve hadiseler gerektirdikçe gönderildi. F) MUCİZELER VE DİĞER HARİKALAR a. Mucize: Âciz bırakan, yapılması, meydana getirilmesi insan gücünün üstünde olan şey demektir. Terim olarak mucize: Peygamberlik iddiasında bulunan kişinin, iddiasını te´yid ve tasdik için Allah´ın onun elinde gösterdiği alışılmış tabiat kanunları ve normal olaylar üstü, harikulâde bir hadisedir. Mucizenin asıl sahibi Allah tır. Elçisinin doğruluşunu ispat için mucizeyi tasdik aracı olarak onun elinde gösterir. b. Harika: Alışılmış olmayan, yaran, kesen anlamlarına gelir. Harika olayda, normali kesen olağanüstülük söz konusudur. Alışılmış olmamak harikanın niteliğidir. "Hariku´l - âde" deyiminde, her zaman vuku bulmayan, bilinenin dışındalık mutlaka vardır. Bununla birlikte, mucize ile harika arasında bükük farklar vardır. Bunları şu şekilde özetleyebiliriz: c. Mucizenin şartları: 1- Mucize ancak peygamber olan zattan sadır olur. Mucizede peygamberin meydan okuması vardır.Yalan yere peygamberlik iddia edenlerin mucize göstermeleri imkânsızdır. Bu da onun yalancı peygamber olduğunu ortaya koyar. Mucizeler Allah?ın elçilerini tasdiki olduğundan, Allah ancak gerçek peygamberleri tasdik eder, yalancıları tasdik etmez. 2- Mucize, peygamberlik iddiasında bulunan zatın davasına uygun ve amacına münasip tarzda zuhur eder. Herhangi bir şekilde taklit edilemez, aynısı şu veya bu şekilde yapılamaz. 3- Mucize istek üzerine vuku bulur ve "Bu mucizenin bir benzerini getiriniz." denir. Ama hiç kimse buna güç yetiremez. Kur´an mucizesi bunu en güzel örneğidir. 4- Mucize gösteren nebi, en yüksek ahlâk ve fazilet esaslarınla mevsuftur. Kendi şahsi çıkarı mucizede asla görülmez. Mucizeyi davası uğruna kullanır. Her yönden ahlâk ve fazilet örneği olan nebinin, bizzat hayatı ve davranışları mucizedir. Bunun en güzel örneği Hz. Muhammet (s.a.v)in hayatı ve davranışları olan sünnettir. d. Harikanın çeşitleri: Mucizeden başka olan harika olaylar, çeşitli şekillerde ve şahıslarda ortaya çıkar. Bunların başlıcaları şunlardır: 1- Irhasat: Peygamberlik öncesi peygamber olacaklarda görülen harika olaylardır. Peygamberliğe hazırlık döneminde cereyan eden bu olaylar, peygamber olacağının ön habercisidir. Peygamber (s.a.v.)e bazı ağaçların ve taşların selâm vermesi, Hz. Isa (a.s)ın beşikte iken konuşması irhasata örnektir. 2- Keramet: Allah´ın veli kullarından sadır olan harikulâde hallerdir. Veliler, Allah´ın emirlerine uyan ve yasaklarından titizlikle kaçınan, Peygamber Efendimizin sünnetine tabi olan, ibadet ve taatta üstün züht ve takva sahibi olan Allah dostu saf ve samimi müminlerdir. Keramet bu gibi veli kullardan sadır olur. Evliyanın kerameti haktır. Keramet mucize gibi istenildiği anda değil, kendiliğinden Allah tarafından verilir. 3- Meûnet: Bazı müminlerde ortaya çıkan harikalardır. Bunlarda bir iddia söz konusu değildir. Bazı saf Müslümanların geçimlerinin kolay olması, belâ ve sıkıntılara düşmemesi, ilâhi yardıma mazhar olması bu türdendir. 4- Istidrac: Küfür ve günahı açık olan kişilerde görülen ve onların isteklerine uygun olarak ortaya çıkan harikalardır. Bunlar ancak Allah´ın fırsat vermesiyle mümkün olur. Yoksa istidrac sahibinin elinde bir şey yoktur. İlâhi hikmet gereği bu kişilere bu tür imkân verilir. Zalim ve günahkâr kişilerin başarıları istidrac türünden harikalardır. şeytanın, kıyamete kadar kendisine müsaade edilmesi; Firavunun 400 sene gibi uzun bir zaman yaşayıp baş ağrısı bile görmemesi; Nemrut ve benzerlerinin uzun seneler yeryüzünde saltanat sürüp arzu ve isteklerine erişmeleri ve bütün dünya nimetlerine kavuşmaları, hep bu kimseler için birer istidraçtır. 5- İhanet: Küfrü ve günahı açık olan kişilerin elinde ve onların isteklerine aykırı olarak cereyan eden harikalardır. Yalancı peygamber Müsellemetü´l - Kezzap suyu azalmış bir kuyuya suyunu çoğaltmak maksadıyla tükürmüş; fakat kuyunun mevcut suyu da kurumuştu. Allah (c.c.) bu tip kimseleri, davasında yalancı çıkartmak ve aşağılamak maksadıyla isteklerinin tersine harikalar yaratmıştır. Buna aynı zamanda "Hızlan" da denir. Sihir ve büyü ise bu harika olaylardan sayılmaz. Sihir ve büyü de Allah´ın izni dahilinde meydana gelir. Belirli bir tekniği ve bilgiyi gerektiren sihir ve büyü dinen haram kılınmış, en büyük günahlardan sayılmıştır. G) PEYGAMBERLERİN BİLDİRDİKLERİ DİNLERDE BİR OLAN ESASLAR Peygamberlerin getirdikleri dinlere "Hak din" veya "Semavî din" denir. Hak dinin bir takım mümeyyiz vasıfları vardır: - Hak din, bir peygamberin Allah?tan vahiy suretiyle alıp insanlara bildirdiği hükümler ve kanunlar şeklinde oluşur. - Hak din, kâinata mutlak olarak hakim olan bir Allah?a îman ve Ona kulluk etme esasına dayanır. - Hak din, uhrevî mesuliyeti (ahiret hayatını) kabulü ve buna imanı emreder. - Hak din, nübüvvete (peygamberlik müessesine) iman esasına dayanır. - Hak din, mukaddes bir kitaba dayanır. - Hak din, meleklere imanı (manevî varlıkların var olduğunu kabul etmeyi) emreder. - Hak dinde ibadet sadece Yüce Allah?a tazîm ve Ona samimiyetle bağlanmak kastiyle yapılır. - Hak dinde akla ve müspet ilme aykırı bir hüküm bulunmaz. - Hak din, sosyal hayatta eşitliği, kardeşlik ve adaleti kökleştirmek ve her türlü imtiyazı ortadan kaldırmayı amaç edinir. - Hak dinde, dînin genel kanunları, bir cemiyetin kurulmasını ve bu cemiyetin en mükemmel bir nizam üzere devam etmesini hedef olarak kabul eder. H) KUR?AN?DA ADI GEÇEN PEYGAMBERLER Vahiy meleği vasıtasıyla Yüce Allah tarafından gönderilen ilâhî emirleri ve yasakları insanlara bildirmekle vazifeli kimselere Kur?an-ı Kerîm?in dilinde "Nebî, resûl, beşir ve nezîr" adlari verilir. Bunlar her bakimdan üstün ve seçkin kimselerdir. Peygamberler günah işlemezler, yalan söylemezler, emanete hiyanet etmezler, Allah?tan aldıkları emirleri olduğu gibi insanlara bildirirler. Çok zekî, uyanık ve mantıklı kimselerdir. Peygamberlerin bir kısmı bir kavme, bir bölgeye, bazıları da bütün âleme ve insanlığa gönderilmiştir. Bunların ne kadar oldukları bildirilmemiştir; sayılarını ancak Allah bilir. Kur?an-ı Kerîmde peygamberlerin sadece bir kısmından bahsedilir. Onlar da şunlardır: 1. Hz. Adem (a.s) 2. Hz. Idris (a.s) 3. Hz. Nuh (a.s.) 4. Hz. Hûd (a.s) 5. Hz. Salih (a.s) 6. Hz. Ibrahim (a.s) 7. Hz. Ismail (a.s) 8. Hz. Lût (a.s) 9. Hz. Ishak (a.s) 10. Hz. Yakûb (a.s) 11. Hz. Yusuf (a.s) 12. Hz. Eyyûb (a.s) 13. Hz. şuayb (a.s) 14. Hz. Musa (a.s) 15. Hz. Harun (a.s) 16. Hz. Davut (a.s) 17. Hz. Süleyman (a.s) 18. Hz. Zülkifl (a.s) 19. Hz. İlyas (a.s) 20. Hz. El- Yesâ (a.s) 21. Hz. Yunus (a.s) 22. Hz. Zekeriya (a.s) 23. Hz. Yahya (a.s) 24. Hz. Isa (a.s) 25. Hz. Muhammet (s.a.v) Bunlardan başka Kur?an-ı Kerîmde isimleri geçen fakat peygamber olup olmadıkları hakkında kesin bilgi olmayanlar vardır ki; bunlar da şunlardır: - Üzeyir - Lokman - Zü?lkarneyn. İslâm dininin inanç esaslarında Allah?ın peygamberlerinden hiçbirisi diğerinden ayrılmaz. Hepsi peygamber olarak kabul edilir, her peygamberin getirdiği ve tebliğ ettiği dînin hak din olduğu benimsenir. Çünkü İslâm dininin îman esasına göre; gerçek din, semavî din tektir ve Allah tarafından elçiler aracılığı ile gönderilir. I ) HZ. MUHAMMED (S.A.V.)?IN SON PEYGAMBER OLUŞU Yüce Allah Hz. Adem ile başlayan peygamberler zincirini Hz. Muhammed (s.a.v) ile sona erdirmiştir. Artik başka din, başka peygamber gelmeyecek; kiyamete kadar bütün dünyada Islâmiyet geçerli olacaktir. Allah (c.c) Peygamber (s.a.v)i bütün insanliga peygamber gönderdigini şu ayetlerinde belirtiyor: "De ki: Ey insanlar, ben sizin hepinize, göklerin ve yerin sahibi Allah?ın elçisiyim." (A? raf:158.) "Biz seni ancak bütün insanlara müjdeleyici ve uyarıcı olarak gönderdik." (Sebe: 28.) Yüce Allah?ımız Islâmiyetin son din olduğunu da şu âyetinde haber veriyor: "... Bugün size dininizi ikmal ettim, üzerinize nimetimi tamamladım ve sizin için din olarak İslâm?ı beğendim." (Maide: 3.) Yine Rabb?imiz kutsal kitabında Peygamberimiz (s.a.v)in son peygamber olduğunu ve Ondan başka peygamber gelmeyeceğini şu âyetiyle ilân ediyor: "Muhammed, sizin adamlarınızdan hiçbirinin babası değildir. Fakat Allah?ın Resûlü ve peygamberlerin sonuncusudur." (Ahzab: 40.)

 

İSRA VE MİRAC   A) İSRA VE Mİ´RACIN ANLAMI İsra lügatte, gece yürüyüşü demektir. Miraç ise lügatte, yükseğe çıkmak ve merdiven manalarına gelir. İslâm ıstılahında ise, Peygamber (s.a.v)in Mekke´de Mescid-i Ha-ramdan Mescid-i Aksa´ya oradan da yüce makamlara çıkartılması hadisesidir. Miraç, hicretten bir buçuk sene evvel Recep ayının 27. gecesi vuku bulmuştur. B) Mİ´RAÇLA İLGİLİ TANIMLAR Konunun daha iyi anlaşılması için bazı terimler üzerinde duralım: İsra: Yürümek demektir. Geçişli fiil olduğu için "geceleyin yürüttü" manasına gelir. Mescid-i Haram: Kâbeyi çevreleyen ve Harem-i şerif denen mesciddir. Yeryüzünde ilk defa inşa edilen mabet budur. Mescid-i Aksa: Kudüs?teki Beytü´l - Makdistir. Kâbeden sonra yeryüzünde yapılan ikinci mabeddir. Aksa denilmesi Kâbe´ye bir aylık mesafede bulunmasındandır. Mescid-i Aksa, Peygamberlerin toplandığı, ilâhi vahiylerin indiği mübarek bir yer olduğu için, Miraçta Peygamberimizin yol uğrağı olmuştur. Beytü´l Mamur: Yedinci kat gökteki melekler tarafından tavaf edilen mabeddir. Sidretü´l Münteha: Arşın sağında bir ağaçtır ki, ne melek, ne başka bir şey ondan ötesine asla geçemezler. Refref: Mahiyetini aklımızın kavrayamayacağı bir vasıtadır. Kaab-ı kavseyn: İki yay miktarı kadar bir mesafedir. C) Mİ´RAÇ NE ŞEKİLDE VUKU BULMUŞTUR? Miraç hakkında Cenab-ı Hak Kur´an-ı Kerimde şöyle buyurmaktadır: "Bir gece, kendisine ayetlerimizden bir kısmını gösterelim diye (Muhammet) kulunu Mescid-i Haramdan, çevresini mübarek kıldığımız Mescid-i Aksa?ya götüren Allah noksan sıfatlardan münezzehtir; erçekten işitendir, görendir." (Isra suresi:1) Miraç hadisesi Ebu Hureyre, Ebu Zer, Ebu Said-i Hudri, Enes b. Sa´saa tarafından bizzat Rasülüllah (s.a.en rivayet edilmiştir. Bu rivayetler, Buhari, Müslim ve Nesaai gibi Kütüb-ü Sitte´nin meşhur kitaplarında mevcuttur. Biz, bu değişik rivayetleri birleştirerek nakledeceğiz. Peygamberimiz (s.a.v.), şöyle buyurmuşlardır: "Bir gece, halam ümmü Haninin evinde (bir riva göre Kâbede) iken Cebrail (a.s.) geldi. "Ey muhterem Nebi! yarlıgayıcı olan Rabbin huzuruna varmak için kalk, melekler seni bekliyor." dedi. Göğsümü göbeğime kadar yardı. Kalbimi çıkarıp, iman dolu bir altın tasta yıkadı. Tekrar yerine koydu. Bundan sonra katırdan küçük ve merkepten büyük, beyaz renkte Burak adında bir hayvana bindirildim. Bu hayvan, her adımını, gözün görebildiği son noktaya atıyordu. Bir anda Mescid-i Aksaya geldik, Cebrail Burakı, bütün Peygamberlerin, hayvanlarını başladıkları bir halkaya başladı. Mescitte diğer Peygamberlerin ruhları temessül etti. Bize selâm verdiler. Ben de selâmlarına karşılık verdim. Cebrail bana, "Öne geç ve nebilere iki rekât namaz kıldır." dedi. Ben de imam olup namazı kıldırdım. Cebrail bana biri süt, biri şarap dolu iki kap getirdi. Ben sütü içince "yaratılışına uygun olanı seçtin." dedi. " Ebu Said-i Hudrinin rivayetine göre, Peygamber Efendimiz şöyle devam ettiler: "Bundan sonra bir Mi´rac (merdiven) getirildi ki, ben ondan güzel bir şey görmedim. O mi´rac, ölülerinizin, ölürken gözlerini diktikleri şeydir. Ölülerin ruhları da bu merdivenden yukarı çıkar. Cebrail beni bu merdivenden HAFAZA kapısına kadar çıkardı. yeni dünya semasına kadar bir anda geldik. Burada Cebrail, semanın açılmasını istedi ve orada şöyle bir konuşma geçti. İçerden soruldu: - Sen kimsin? - Ben Cebrail?im. - Yanındaki kim? - Muhammet (s.a.v.). - Yaa! O, resul olarak gönderildi mi? - Evet. Hemen kapıyı açtılar ve beni selâmladılar. Bir de ne göreyim semayı muhafaza eden İsmail isminde müvekkel büyük bir melek yanında yetmiş bin melek ve o meleklerden her birinin yanında da yüz bin melek var. "Bunlardan ayrılınca; bünyesi yaratılışından beri hiç değişmemiş bir adamın yanına geldim. Kendisine zürriyetinin ruhları arz edilince; mümin ruhu ise, "ne güzel, ne hoştur!.. Bunun kitabını İlliyyin´de kılın!" diyor; kâfir ruhu ise, "ne kötü ruh, ne fena rayiha!.. Bunun kitabını Siccil´de kılın" diyor." "...´Ya Cebrail, bu kimdir´ diye sorduğunda "Baban Âdemdir." diye cevap verdi. O, bana selâm verdi ve ´hoş geldin ey salih nebi, ey salih evlât" diye karşıladı." "Burada bana Cehennem gösterildi. Orada, çeşitli şekillerde azab gören kavimler gördüm. Dudakları deve dudağı gibi bir kavim gördüm ki, başlarına birtakım memurlar konmuş, dudaklarını kesiyorlar. Bunların kim olduklarını sorunca Cebrail, yetim malı yiyenler olduklarını söyledi. Yine orada cife (pislik) yiyen zinakârlar, kendi etlerini yiyen gıybetçiler, yerlerde ve Firavun hanedanının ayakları altında çiğnenen faizciler, baş aşağı ayaklarından asılmış, zina eden ve çocuklarını öldüren kadınlar gördüm." "Sonra ikinci semaya çıktık. Orada Yusuf (a.s) ile buluştuk. Yanında ümmetinden kendisine tabi olanlar da vardı. Yüzü ayın on dördü gibiydi. Onunla da selâmlaştık." Peygamber Efendimiz, üçüncü semada iki teyze zade Yahya ve İsa (a.s.) ile; dördüncü semada idris (a.s) ile, beşinci semada Harun (a.s) ile ve altıncı semada Hz. Musa (a.s.) ile görüştü. Onların da hepsi "Hoş geldin ey salih kardeş, salih nebi" dediler. Resul-i Ekrem, anlatmaya devam ediyor: "Daha sonra yedinci semaya geçtik. Orada İbrahim (a.s) ile buluştum. Sırtını Beytü´l Mamura dayamış; beni selâmladı. "Hoş geldin ey salih nebi!.. Hoş geldin ey salih evlât" dedi. Burada bana denildi ki, "işte senin ve ümmetinin mekânı." Sonra Beytü´l Mamura girdim, içinde namaz kıldım. Bu beyti her gün yetmiş bin melek tavaf eder ve bir daha kıyamete kadar tavaf için bunlara sıra gelmez." Peygamber Efendimiz, burayı anlatırken şu âyet-i kerimeyi okudular: "Rabbinin askerlerinin (adedini) ancak Rabbin bilir." (el - Müddesir/31) Peygamberimiz yedinci semada gördüklerini anlatmaya devam ediyor: "Burayı gezerken bir ağaç gördüm ki, bir yaprağı bir ümmeti bürür. Ağacın kökünden bir memba akıyor ve ikiye ayrılıyordu. Cebrail´e bunu sorduğumda dedi ki: ´şu rahmet nehri, şu da Allah (c.c)´ın sana verdiği Kevser Havzıdır.´ Rahmet nehrinde yıkandım. Geçmiş ve gelecek günahlarım affedildi. Sonra, Kevser yolunu tutarak Cennete girdim. Orada göz görmedik, kulak işitmedik, beşerin hayal ve hatırına gelemeyecek olan şeyler gördüm. "Bundan sonra Sidretü´l Münteha´ya kadar çıktık. Sidre´den yükselince Cebrail durakladı ve ´Ya Muhammet, yemin ederim ki, ben buradan bir karış ileri geçersem yanarım. Benim buradan ileriye geçmeye takatim yoktur.´ dedi." Resul-ü Ekrem, lâhut aleminin bu en yüksek yerinde Refref denilen bir vasıta ile Allah´ın dilediği yere geldi. Bir rivayette, Peygamberimiz şöyle buyururlar: "Sidre´den sonra öyle bir yere yükseldim ki, kaza ve kaderi yazan kalemlerin çıkardıkları sesleri duydum. Arşın altına geldiğimde, Arşın üstüne baktım; ne zaman var, ne mekân, nede cihet. Rabbimin şu lâhuti sesini işittim; ´Yaklaş ey Muhammet! Ben de Kâbe Kavseyn miktarı yaklaştım. Rabbimin ilhamı ile şunları okudum: ´Ettehiyyatü lillâhi, vessalâvatü, vettaıibatü´ (En güzel tahiyye Allah´a mahsustur. Bedeni ve mali ibadetler de Ona layık ve mahsustur.) Bunun üzerine Allah (c.c) şu mukabelede bulundu: "Esselâmü aleyke eyyühennebiyyü ve rahmetullahi veberekâtühü" (Ey Nebi, selâm sana olsun, Allah´ın rahmeti ve bereketi de sana olsun. Ben tekrar; ´Esselâmü aleyna ve alâ ibadillâhissalihin, eşhedü en lâ ilâhe illallah ve eşhedü enne Muhammeden abdühü ve rasülühü´ (Selâm bizim ve Allah´ın salih kullarının üzerine olsun. Ben şahadet ederim ki, Allah birdir. Ondan başka ilah yoktur. Yine şahadet ederim ki, Muhammet, Allah´ın kulu ve elçisidir.) dedim." Rasülüllah Efendimiz, Rabbinden birçok vahiyler alarak, aynı yollardan geri döndü. Hz. Musanın yanına gelince; Hz. Musa, "Allah sana neler emretti" diye sordu. Peygamberimiz de elli vakit namazla emr olunduğunu söyledi. Hz. Musa, "Ya Rasûlâllah, elli vakit namaz çoktur. Bu, senin ümmetine aşır gelir, yapamazlar. Rabbine iltica et de hafifletsin." dedi. Bunun üzerine Hz. Muhammet (s.a.v) tekrar geri dönüp namazın hafiflemesini istedi. Önce on vakit kaldırdı. Peygamberimiz Hz. Musanın yanına gelip durumu bildirince; Hz. Musa, bunun da çok olacağını söyledi. Bu minval üzere Peygamberimiz birkaç kere geri dönerek Rabbine iltica etti. Böılece; namaz beş vakte kadar indirildi. D) Mİ´RAÇ HADİSESİNİN MEKKEDEKI AKİSLERİ Peygamberimiz Hz. Muhammed (s.a.v.) Mekke´ye döndüğünde, müşahedelerini anlatmaya başlayınca, Kureyşliler fitne krizlerine tutulup deli divane oldular. Kimi, Ebu Bekir (r.a)´a koşuyor; kimi, ellerini çırpıyor; imanı zayıf olanlardan irtidat edenler oluyor, bu olağanüstü mucizeyi bir türlü akıllarına sığdıramıyorlardı. Hz. Ebubekir gibi iman sahipleri ise, "Evet Mi´raç haktır. Eğer Muhammed (s.a.v.) bunları demişse, doğru söylüyor ve ben bundan daha büyüklerini de kabul ederim" diyorlardı. Hz. Ebubekir, Peygamberimizin yanına gelmiş, Miracı bizzat kendilerinden dinlemiş; Allah´ın Resulü anlattıkça, "Doğru söylüyorsun ya Resulüllah" diyerek tasdik etmiştir. Peygamberimiz de, "Sen sıddıksın ya Eba Bekir" diyerek; ona "Sıddik" unvanını vermiştir. Cabir ve Ebu Hüreyre (r.a)nin, Resulüllah (s.a.v.)´den rivayet ettiklerine göre Peygamberimiz bu hususta şöyle buyurmuşlardır: "Ben, sabain İsra ve Miracı anlatınca Kureyşliler beni tekzip etti. Bana, gidip geldiğim yerlerden ve Mescid-i Aksa´dan sorular sordular. Halbuki ben Mescid´i Aksa´nın hiç bir özelliğini tespit etmemiştim. Bu sebepten müşkül durumda kalıyordum. Allah (c.c.), bana Mescid-i Aksa´yı gösterdi. Ben de Kureyşlilerin bütün sorularına cevap verdim." (Müslim) Sahih rivayetlere göre; Kureyşliler, Mescid-i Aksa´nın kapı, pencere ve cihet gibi her özelliğini soruyorlar; Peygamberimiz de teker teker cevap veriyordu. Buna rağmen buna da inanmadılar. "Biz sana Şam´dan gelmekte olan develerimizi soracağız; bize onlardan haber ver" dediler. Peygamberimiz şöyle cevap verdi: "Evet, falan kimselerin kervanına rastladım. ´Revha´ isimli mevkide idi. Bir deve yitirmişler, onu arıyorlardı. Iüğleri arasında bir su kabı vardı. Susadım, o kabı alıp su içtim ve kabı yerine koydum. Geldiklerinde sorun bakalım, suyu bulabilmişler mi" O anda kervan, Peygamberimize gösterildi. O da, kervanın kemiyet ve keyfiyetine dair haber verdi ve şöyle buyurdu: "İçlerinden ´Cemel-i Evrak´ (yani karam tırak beyaz bir deve) önde olarak, falan gün güneşin doğmasıyla beraber gelecekler:" Peygamberimizin haber vermiş olduğu o gün; müşrikler sabahın erken saatlerinde "Seniyye" tepesine doğru çıktılar. Güneş ne zaman doğacak da Muhammet (s.a.v.)´i yalancı çıkaracağız diye, bekliyorlardı. Derken; içlerinden birisi, "Güneş doğdu" diye haykırdı. Tam o sırada bir diğeri de, "İşte kervan geliyor, önlerinde Cemel-i Evrak, tıpkı söylediği gibi" diye bağırdı. Bu da ayrı bir mucize olmuştu. Hal böyle iken, müşrikler yine iman etmediler. "Bu açık bir sihirdir" dediler. E) RASULÜLLAH´IN Mİ´RAÇTAKI BİNEKLERİ Kütüb-ü Sitte ve diğer hadis kitaplarında Mi´rac hadislerinin çeşitli rivayetleri vardır. Bu hadislerde Peygamberimizin Mi´rac esnasındaki binitleri anlatılır. Âlâmî Tefsirinde Alûsî´nin nakline göre, Rasülullah´ın binitleri beş tanedir: 1- Burak: Mescid-i Haram´dan, Mescid-i Aksa´ya kadar. 2- Mi´rac (Merdiven): Mescid-i Aksa´dan dünya semasına kadar. 3- Meleklerin kanadı: Dünya semasından yedinci semaya kadar. 4- Cibril: Yedinci semadan, Sidre-i Münteha´ya kadar. 5- Refref: Sidre-i Münteha´dan Kaabe Kavseyn´e kadar. F) PEYGAMBERİMİZE Mİ´RAÇTA VERİLEN İHSANLAR Müslim´in rivayetine göre, Mi´raç´ta Rasülullaha üç şey verildi: 1- Her gün elli vakit sevabına denk, beş vakit namaz, 2- Bakara sûresinin son âyetleri, 3- Ümmetimden, hiç bir şeyi Allah´a ortak koşmayanlara cennet müjdesi. Bunlardan başka Mi´raç hadisesini anlatan el-İsra suresi ile itikat, ahlâk, iktisat gibi cemiyet nizamının bel kemiği olan, milletleri huzur içinde yaşatıp mihnet, zillet ve buhrandan kurtaran şu esaslar vahiy ve tebliğ edilmiştir: - "Allah ile beraber diğer bir ilah edinme. Sonra kınanmış ve kendi başına bırakılmış olursun." (İsra/22) - "Rabbin kendinden başkasına kulluk etmeyin, ana-babaya iyi muamele edin, diye hükmetti." (İsra/23) - "Hısıma, yoksula, yolda kalmışa hakkını ver. Gereksiz yere saçıp savurma" (İsra/26) - "Zira, israf ile saçıp savuranlar, şeytanların dostlarıdırlar. şeytan ise çok nankördür." (İsra/27) - "Eli sıkı olma! Büsbütün eli açık da olma. Sonra kınanır, (kaybettiklerinin) hasretini çeker kalırsın." (İsra/29) - "Geçim endişesi ile çocuklarınızın canına kıymayın. Biz, onların da, sizin de rızkınızı veririz. Onları öldürmek, gerçekten büyük bir suçtur." (İsra/31) - "Zinaya yaklaşmayın. Zira o, bir hayasızlıktır ve çok kötü bir yoldur." (İsra/32) - "Haklı bir sebep olmadıkça Allah´ın muhterem kıldığı cana kıymayın. bir kimse zulmen öldürülürse, onun velisine (mirasçısına, hakkını alması için) yetki verdik. Ancak bu veli de kısasta ileri gitmesin. Zaten (kendisine bu yetki verilmekle) o, yardıma mazhar olmuştur." (İsra/33) - "Yetimin malına, rüştüne erinceye kadar, tam bir iyi niyet taşımaksızın yaklaşmayın. Verdiğiniz sözü de yerine getirin. Çünkü verilen söz, sorumluluğu gerektirir." (İsra/34) - "Ölçtüğünüz zaman tastamam ölçün ve doğru terazi ile tartın. Bu, hem daha iyidir hem de neticesi bakımından daha güzeldir." (İsra/35) - "Hakkında bilgin bulunmayan şeyin ardına düşme. Çünkü kulak, göz ve gönül, bunların hepsi yaptığından sorumludur." (İsra/36) - "Yeryüzünde böbürlenerek dolaşma. Çünkü sen (aşırlık ve azametinle) ne yeri yarabilir, ne de dağlarla ululuk yarışına girebilirsin." (İsra/37) G) Mİ´RACIN HİKMETİ Allah (c.c.), mekân ve zamandan münezzeh ve cismaniyetten beri olduğundan, Hz. Peygamber (s.a.v.)in semalara çıkarılması; (haşa) Allah ile bir makam-ı muallada buluşup şereflenmesi değildir. Böyle bir inanç yanlıştır. "Ancak, Resul-i Ekrem (s.a.v.)in böyle yüce bir makama çıkarılması; mücerret melekût-i ilâhiyeyi temaşa etmek, birtakım hakikat ve sırlara muttali olmak ve kendisine has müstesna bir atıfet-i sübhaniyeye mazhar olmak hikmetine müstenittir." (Ö. Nasuhi Bilmen, Muvazzah İlm-i Kelâm/235) Miraçla, Resulüllah (s.a.v.) Efendimize birçok şeyler gösterilmiştir. Bunlardan bazıları şunlardır: Burak´a bindirilmesi, Mescid-i Aksa´yı görmesi, burada enbiyanın temessül etmesi, nebilerin makamlarını görmesi, her biriyle konuşması, cennet ve cehennemin hallerini görmesi, Sidre´yi geçip mut-i ilahiyeden nice hayret verici şeyleri müşahede etmesi. Ayrıca Mi´raç hadisesiyle imanı sağlam olanlarla imanı zayıf olanlar birbirinden ayırt edilmiştir. (Tefsir-i Allame Ebu´s Suud, "Tefsir-i Kebirin kenarında" 5/544) "...(Ve bu gece yolculuğunu) Ona (O Peygambere), ayetlerimizden bazısını gösterelim diye (yaptırdık)..." (İsra/1) ayetini izah ederken Fahruddin-i Razi Tefsir-i Kebir´inde şu hususları sıralamaktadır: 1- Cennetin mükafatları çok büyük, Cehennemin ateşi ise pek şiddetlidir. Allah (c.c.) dünyada iken Resulüne (s.a.v.) bunları gösterdi ki, kıyamet günü bunları ilk görüşü olmasın ve kıyamet günü kalbi Cennetin rağbeti, Cehennemin dehşeti ile meşgul bulunmasın. Ancak kalbi şefaatle meşgul olsun. 2- Resulüllah (s.a.v.)in Mi´raç gecesi Peygamberleri ve melekleri müşahedesi, hem kendisinin, hem de onların yükselmelerinin sebebidir. 3- Peygamberimiz, semavatın, Arş ve Kürsünün hallerini müşahede edince, bu alemin ahvali ve korkuları onun gözünde küçülür. Bu itibarla, Allah yoluna daveti ve İslam davasına çalışması, kalbinde daha da kuvvetlenir. Allah´ın düşmanlarına iltifatı kalmaz. Bütün zorluklara rağmen, cihatta sebatı sonsuz olur. İbn Atiye gibi bazı müfessirler ise, bu ayet-i kerimeyi şöyle tefsir etmişlerdir: "Mi´raç, sadece Peygambere ayet ve ibret göstermekten ibaret değil; aynı zamanda, Peygamberin kendini kâinata bir delil olarak göstermektir." (Elmalılı Hamdi Yazır, Hak Dini Kuran Dili 5/3152) H) Mİ´RAÇ RUH İLE Mİ, BEDEN İLE Mİ OLMUŞTUR? Mi´racın vukuu hakkında selef ve halef ittifak etmiş oldukları halde, Mi´racın keyfiyeti, yani ne şekilde olduğu hususunda aralarında bazı ihtilaflar vardır. Seleften Hz. Ayşe ve Hz. Muaviye, tabiundan Hasenu´l Basri ve Muhammet İbn-u İshak gibi zatlar, miracın yalnız ruhani olduğuna kail olmuşlardır. Hz. Ayşe (r.a.), "Muhammet (s.a.v)in cesedi, Mi´rac gecesi ayrılır olmadı." diyor. Muaviye (r.a.) de kendisine Mi´raç sorulunca, "Salih bir rüyadır." demiştir. Selef ve halefin ekserisi ile cumhur-u ulema ise, Mi´racın ruh ve cesetle olduğunu kabul etmişler ve hususta kuvvetli deliller getirmişlerdir. Hz. Muaviye´nin sözünü, "Baş gözüyle görüştür"; Hz. Ayşe´nin sözünü de "Ceset ruhtan ayrılmadı, beraber Mi´raç etti." diye tevil etmişlerdir. Gerçi, Mi´racın ruh ile olduğuna delalet eden haber vardır. Cesetle olduğuna delalet eden hadisler de vardır ve ikinci şıkkı takviye eden vesikalar daha fazladır. Bu hadisler arasında çelişki bulunmadığını belirtmek için, Fatih Sultan Mehmed´in hocalarından âlim Hızır Bey, Akait Manzumesi (Beyit 56´da)´nde şöyle demektedir: "Mi´raç, birkaç defa vuku bulmuştur. Âlimlere göre, bu tekrar sebebiyle, hadisler arasındaki tearuz ortadan kalkar." Yani Peygamberimizin miracı bir kere değildir. Ruhani olarak, nice kereler vaki olmuştur. Cismani olarak ise bir kere vuku bulmuştur ki, İsra suresindeki ayetin delalet ettiği mi´raç budur. Böylece hadisler arasındaki ihtilaf bertaraf olmuş olur. I) Mİ´RACIN SÜBUT DELİLLERİ Mi´racın vukuunu gösteren deliller hususunda Hızır Bey (55. beyitte), şöyle demektedir: "Peygamberin Miracının, bedeni ile ve uyanıkken olduğu keyfiyeti ayetle, meşhur hadis ve haber-i ehad ile sabittir." Meşhur âlim Aliyyü´l Kaari bu hususta şöıle demektedir: "Mi´racın Mekke´den Mescid-i Aksa´ya kadarki kısmı kitapla sabittir. Bunu inkâr eden kâfir olur. Mescid-i Aksa´dan semaya kadarki kısmı meşhur hadislerle sabittir. Bunu inkâr eden kimse bidatçi olur. Semadan Cennete, Arşa ve Maverayı Aleme çıkış ise haber-i ehad ile sabittir. Bunu inkâr eden ise hata etmiş olur." (Aliyyü´l Kari, şerh-i Emali/20) Allâme-i Sâni Saadettin Teftezani ise şöyle demektedir: "Resulüllahın Miracı, uyanık halinde ve bedeni ile olmuştur. Mescid-i Haram´dan Mescid-i Aksa´ya kadar olan kısmı kitapla sabittir. Delili kesindir. Semaya kadar Mi´raç ise, meşhurdur. Semadan arşa ve diğer yerlere gitmesi ise, haber-i ehad ile sabittir." (Teftezani, şerhu´l Akait/174)    Kaza ve kadere inanmak, iman esaslarından altıncısı ve sonuncusudur.       KAZA VE KADERE İMAN A) KAZA VE KADER Kaza ve kadere inanmak, iman esaslarından altıncısı ve sonuncusudur. Alemdeki canlı cansız her varlığın, güneşin, ayın ve yıldızların yoktan yaratıldığını biliyoruz. Bütün bunların belirli bir düzen ve ölçüler içerisinde hareket ettiğini ve değişip durduğunu, zamanı gelince de yok olduğunu görüyoruz. Bu ince düzen bu sürekli oluş ve yaratılış bir tesadüfün eseri olamaz. İşte bütün bunları yapan sonsuz bir güç vardır ki, o da Allah?tır. Onun bilgisi dışında hiçbir şey olamaz. Başlangıçtan sonsuza kadar ne olacaksa o, hepsini bilir. Âlemde vuku bulan, cereyan eden her şey Allah´ın kaza ve kaderiyledir. Her şey, Allah´ın ilim, irade ve kudretinin eseridir, ilâhi kanuna tabidir. Her şeyde sebepler, bir takım ölçüler mevcuttur, bütün bunlar Allah´ın kaza ve kaderine uygun olarak meydana gelir. Allah bir sebep ve hikmete uygun olarak yaratır. Kader, bir şeyin ölçüsüdür. Her varlık bir ilâhi ölçüye bağlıdır. Âlemdeki düzen ve istikrar, devamlılık ilâhi kaza ve kaderle mümkün olmaktadır. Rabbımızın, olacakların hepsini, önceden bilip takdir etmesine (ölçüp, biçip belirli kılmasına) KADER denir. Bu, Allah?ın ilim sıfatının sonucudur. Yüce Allah?ın takdir ettiği şeylerin zamanı gelince, Onun tarafından yaratılıp ortaya çıkmasına ise, KAZA denir. Bu da, Allah?ın irade, kudret ve yaratma sıfatlarının sonucudur. şu halde kaza ve kadere iman, Allah?ın ilim, irade, kudret ve yaratma (Tekvîn) sıfatlarına inanmak demektir. B) KAZA VE KADERLE İLGİLİ AYET VE HADİSLER "şüphesiz ki biz, her şeyi bir kader (ölçü) ile yarattık." (Kamer/49), "Allah her şeyi yaratmış ve her birine belirli bir nizam vererek, onun kaderini tayin ve takdir etmiştir." (Furkan/2), "Yeryüzünde ve sizin başınıza gelen her hangi bir olay yoktur ki, biz onu yaratmadan önce o, kitapta bulunmasın. Doğrusu bunu bilmek Allah´a kolaydır." (Hadid/22), "Ölümü aranızda biz tayin ettik..." (Vakıa/60), "Bu sebeple yıllarca Medyen halkı içinde kaldın. Sonra da bir takdire göre buraya geldin ey Musa!..." (Taha/40), Peygamber Efendimiz (s.a.v.)den Hz.Ömer (r.a.)ın rivayet ettiği, Cibril hadisi diye bilinen hadis-i şerifte, iman, İslâm ve ihsanın ne olduğunu Cebrail?e anlatırken iman konusunda şu ifadeyi kullanmıştır: "İman, Allah´a, meleklerine, kitaplarına, Peygamberlerine, ahiret gününe, kadere, hayrın ve şerrin Allah´tan olduğuna inanmaktır." (Müslim/İman), Bu hadiste kadere inanmanın iman esaslarından olduğu açıkça belirtiliyor. Bununla birlikte ilâhi bir sır olarak kabul edilen kaza ve kader konusunda Peygamberimiz, fazla konuşulmamasını, münakaşa edilmemesini, bu konuya fazla dalınmamasını tavsiye etmiştir. C) İRADE Kaza ve kadere iman, insanın durumunu tespit ve tayinde büyük önem kazanır. Her şeyden önce insanın iradesinin olup olmadığı söz konusu edilir. İrade; istek, arzu, eğilim, kast, sevgi ve benzeri anlamlara gelir. Bir sıfat olarak kabul edilir. Bu sıfatla canlı fiillerini yapar. Her hangi bir işin meydana gelmesinde irade sıfatı ilk ve en önemli rolü oynar. İrade, istek olmayınca iş meydana gelmez. İradeyi anlamanın iki yolu vardır: Allah´ın ve insanın iradesi, İnsanın iradesi. a) Allah´ın ve insanın iradesi Allah´ın iradesinin olduğu ve bu iradenin her şeyi kuşattığı malumdur. Allah mutlak irade sahibidir. Bu ilâhi iradenin varlığına akıl ve nakil (ayet ve hadisler) şahitlik etmektedir. Âlemde hiçbir şey, Allah´ın mutlak iradesinin dışında değildir. İlâhi iradenin her şeyde hükümran ve söz sahibi olması bakımından, Allah´ın irade ve meşietine "Külli irade" denebilir. Bu bakımdan ilâhi irade, insanın iradesini de kuşatır. İnsanın da iradesi vardır. İnsan bazen istekli, bazen isteksiz olur; bazen bir işi yapmak ister, bazen istemez. Bunlar onun iradesinin varlığının delilidir. İnsanın bu tarzda anlaşılan iradesi, Allah´ın yüce, mutlak, tarifi imkânsız iradesinin yanında çok küçük bir iradedir. Bu bakımdan insanın bu iradesine, Allah´ın külli, mutlak iradesi yanında "Cüz´i irade" denebilir. b) İnsanın iradesi İnsanın iradesinin olduğu kesindir. Bu irade, insan tek başına ele alındığında bağımsızdır, hürdür, bütündür, küldür. İnsanda ortaya çıkan hareketler iki türlüdür: 1- İhtiyarî fiiller: Yapmak ve yapmamak kulun elindedir. Kul irade-i cüziyesi ile bunu ister. Allah (c.c) da yaratır. O yüzden kul, ihtiyari fiillerden (kendi yaptığı işlerden) sorumlu olur. Okumak, ders çalışmak, namaz kılmak, içki içmek... gibi. İnsan, kendisinde bulunan ve bir bütün olarak kabul edilen iradesini kullanarak bu hareketleri yapar ve bunları kendisi için iradi fiil haline getirir. Sözgelimi insanın önünde "camiye gitmek veya gitmemek" şeklinde iki tercih bulunsa, insanın bunlardan birini tercih etmesi istense, bu taktirde insanda hem külli iradenin, hem cüz´i iradenin varlığı görülür. Söz konusu insan, camiye gidip gitmeme noktasında külli, ikisinden birini tercih ettiğinde ise cüz´i iradesini kullanma halindedir. Gerçekte insanın hayatı sürekli bir tercihler zinciri şeklinde devam edip gitmektedir. İnsan kendisinde bulunan irade-i cüz´iyesiyle Allah´ın emirlerine uygun veya ters tercihlerde bulunur. Allah (c.c.) da kulun tercihine uygun olarak o fiilleri yapma kudreti halk eder. O fiilleri isteyen ve yapan kul, fiillerinden de sorumlu olur. Bu fiillerinde kendisi tercih yaptığından fiillerinde mecbur değildir. Böylece tercihler hayat boyu kulun amellerini oluşturur. 2- Gayr-i ihtiyarî fiiller (refleks hareketler): İnsanların kendi iradesi ve isteği olmadan sırf Allah?ın yaratması ile olan hareketlerdir: İnsanın acıkması, hasta olması, unutması ve yanılması gibi şeylerdir. D) KAZA VE KADER KONUSUNDA GÖRÜŞLER Kaza ve kader konusu, insan zihnini meşgul eden konuların başında gelir. Bu konuyla ilgili olarak ilk devirlerden itibaren çeşitli görüşler ortaya atılmıştır. Kaza ve kader konusunda başlıca üç görüş vardır: a) Ehl-i Sünnetin görüşü Ehl-i Sünnete göre insan, belli ölçülere göre hareket eden hür bir varlıktır. O, işlerini kendi irade ve ihtiyariyle yapar. Zorunlu fiiller dışında kendi isteğine bağlı olarak yaptığı işlerin emir olanlarından mükâfat, yasak olanlarından ceza görecektir. Allah´ın teklifleri, sevap ve ikabını gerektirecek işler bellidir. İnsan bunları seçme ve yapmada serbesttir. Burada iki husus ortaya çıkmaktadır: İnsan kendi irade ve ihtiyariyle yaptığı zorunlu olmayan fiillerden, başka bir deyimle, isteğe bağlı olarak seçimini kendi kendisinin yaptığı işlerden sorumludur. Bu fiillerin tümü teklif dairesine girer, sevap veya ikabı, mükâfat veya cezayı gerektirir. Tek yaratıcı ancak Allah´tır. İnsanı, fiillerini ve her şeyi yaratan Allah?tır. Çünkü "Allah her şeyin yaratanıdır." (Zümer / 62), "Sizi ve işlediklerinizi yaratan Allah´tır." (Saffat / 96) İnsanda yaratma vasfı yoktur. O, fiilini seçme hürriyetine sahiptir. İnsanın seçimine göre yaratma Allah´a aittir. İnsan ancak kâsibtir, müktesiptir, fiillerini kesb eder, kazanır. b) Cebriyenin görüşü Ehl-i Sünnetin dışında yer alan Cebriye´ye göre insan fiillerinde yaptığı işlerde mecburdur. İnsanın iradesi, gücü yoktur. O fiillerini zorunlu olarak yapar. İnsanın fiilleriyle münasebeti, çöpün rüzgârla olan münasebeti gibidir. Fiiller insana nispet edilir. Kulların hareketleri cansız varlıkların hareketleri gibidir. Kulun fiillerinde ihtiyar sahibi olması, mucit ve halık olmasını gerektirir. Halbuki yaratıcılık yalnız Allah´a aittir. Bu fırka, kaza ve kaderi nazara alarak kulun fiillerini yapmada mecbur olduğu görüşünü ileri sürmüştür. Bununla Allah Tealâyı acizden tenzihe çalışırken diğer taraftan Allah Tealâya zulüm isnat etmişlerdir. Bu görüşe göre insan, değersiz, şuursuz, akılsız, iradesiz bir varlık durumuna düşüyor. O âdeta cansız bir varlık haline geliyor. Böylece dinin, Peygamberin, kitabın, teklifin, ceza ve mükâfatın hiç bir değeri kalmıyor. Bu görüş sahipleri zaten zamanla yok olup gitmişlerdir. Ama zaman zaman hayatta aynı görüşü benimseyenlerle karşılaşmak mümkündür. c) Mutezile?nin görüşü Mutezile, Cebriyenin görüşünün tam tersini savunur. Mutezileye göre insan irade ve güç sahibidir ,kendi fiillerinin yaraticisidir. Onlara göre insan, kendi fiillerini yaratirsa ancak hür ve sorumlu olur, ceza ve mükâfat ancak böyle tahakkuk eder. Mutezilenin bu konudaki görüşünde aşiriliga gittigi görülüyor. Gerçekte insan cüz´i bir irade sahibidir. Allah?ın bahşettiği bir kudretle fiillerini yapar; ama asla yaratıcı değildir, kendi fiillerinin halıkı olamaz. İnsan dilediğini seçme ve yapma hakkına sahiptir. Ama hiç bir zaman mutlak irade ve mutlak güç sahibi değildir. Görüldüğü gibi, Ehl-i Sünnetin bu konudaki görüşü aşırılıktan uzak, Kur´an ve sünnetin ruhuna uygun orta bir yolu temsil etmektir. E) HAYIR VE ŞER Dinimizin, iyi, güzel ve yararlı gördüğü söz, düşünce ve davranışlara "HAYIR"; kötü, çirkin veya zararlı gördüklerine de "ŞER" denir. Dinimize göre; hayrı da, şerri de yaratan Yüce Allah?tır. Yüce Allah hayra razıdır; fakat şerre razı değildir.Yani Rabbımız, kötülüklerimizi beğenmeyerek iyiliklerimizi ise beğenerek yaratır. Çünkü Onun bilgisi ve yaratması dışında hiçbir şey olamaz. F) İYİYE VE DOĞRUYA YÖNELME Bir insan, "Allah böyle takdir etmiş, ben ne yapabilirim" deyip kötü davranışlarda bulunamayacağı gibi, tembel tembel de oturamaz. Çünkü insan, cüz?î irade dediğimiz güçle, iyiyi veya kötüyü kendisi seçer. Yüce Allah, emir ve yasaklarıyla iyi ve kötü yolu göstermiş ve "İyi olana gidin, kötü olandan uzaklaşın" demiş; bu iki yoldan birini seçmekte insanı serbest bırakmıştır. İyi ve kötü yollardan birini seçmek insanın kendi isteğiyledir. Allah, insanın bu isteğine göre iyi ve kötüyü yaratır. Böyle olunca isteyen ve istemeyen insandır, yaratan ise Allah?tır. Bunun için insana, irade ve gücünü kullanarak yaptığı davranışlardan sorumlu tutulacağı, âhiret gününde niçin kötü yolu seçtiğinin sorulacağı bildirilmiştir. İradesini iyiye, doğruya yöneltip iyi ve yararlı davranışlarda bulunanlar mükâfatını görecekler, kötüye yönelip kötü ve zararlı davranışlarda bulunanlar, tövbe etmeden ölürlerse cezasını çekeceklerdir. Kötü çirkin davranışlarda bulunanlar, dünyada da bu kötü davranışlarının cezasını görürler. Bunun için insana yaraşan iradesini iyi, doğru ve yararlı olana yönelterek güzel davranışlarda bulunmak ve bu sayede hem dünyada hem de âhirette mutlu olmaktır. Dinimizin bütün emir ve yasakları insanın cüz?î iradesine yön vermek içindir. G) TEVEKKÜL Bir amaca ulaşabilmek için gerekli olan bütün tedbirleri aldiktan sonra Allah?a güvenmeye ve sonrasını Ona bırakmaya "Tevekkül" denir. Meselâ: Bir çiftçi önce tarlasını zamanında sürer, tohumu eker ve gerekli bütün yapım işlerini yapar, sonra da Allah?a tevekkül eder. Yani "Takdir ne ise o olur, ben üzerime düşeni yaptim" diyebilir. Yoksa bunlarin hiç birini yapmadan "kader ne ise öyle olur, ben Allah?a güveniyorum" demek, tevekkül değil tembelliktir. Başka bir örnek daha verelim: Meselâ, bir öğrenci derslerine hiç çalışmadan "kaderim ne ise o olur, Allah dilerse sınıfımı geçerim" diyerek işi Allah?a bırakamaz. Böyle bir davranış hem Allah?a karşi gelmek olur, hem de kader inanci ile uyuşmaz. Halbuki önce derslere en iyi şekilde çalişmak, bütün konulari ögrenmek, işi ondan sonra Allah?a bırakmak, Onun yardımını dilemek gerekir ki, işte bu tevekkül olur. H) FERT HAYATI YÖNÜNDEN ÖNEMİ Hayır ve şer, kaza ve kader, kâinatta olup biten şeylerin hepsi belirli kanunlar, belli sebepler ve ölçülü miktarlar dairesinde cereyan etmektedir. Allah her şeyi iradesiyle yaratır, var olan ve olup biten her şey Allah?ın bilgisi ve iradesi altındadır. İşte kaza ve kadere, hayır ve şerre iman, bu inancın sahibini daima çalışmaya ve emek harcamaya sevk eder. Çünkü kişi önüne ne çıkacağını, ileride ne olacağını bilmediğinden kendisini çalışmaya memur bilir. Doğuşundan itibaren kişinin kaderinin ne olduğu belli değildir. O bakımdan insana çalışmak ve kaderin var olduğuna inanmak düşer. Kadere iman, insanlar felâketlerle baş başa kaldıkları zaman bir teselli kaynağı olur. İnsan üzüntülü olduğu zaman kaza ve kadere olan imanı onun imdadına yetişir. Arzu ettiği bir şeye kavuşamadığı ve ümitlerinin arasına engeller girdiği zaman, Allah?ın takdirine olan imanı ve güveni ona destek olur, ümitsizliğe düşmez. Olanların bir ilâhî takdir gereği olduğunu bilir ve üzülmez. Kişi işlerinde başarılı olunca sevinir. Bu sevinci ile birlikte şımarmaz. Fazla sevinçten dolayı hayat dengesini kaybedip gururlanmaz. Alçak gönüllü olmayı elden bırakmaz. Bütün bu çalışma ve gayretlerin sonunda bunların Allah?ın bir lütfü ve takdiri olduğunu hatırdan çıkarmaz. Kur?an-ı Kerîm bu hususu bize şöyle belirtiyor: "Size yeryüzünde veya nefislerinizde bir belâ dokunmaz ki, ancak o sizi yaratmazdan önce yazılmış olmasın. Ve bu da Allah?a göre kolaydır. Bunu önceden mukadder ve yazılı olduğunu bilip elinizden çıkan (kaybettiğiniz) şeylerden dolayı üzüntüye düşmeyiniz ve elinize girenle de (kazandığınızdan dolayı) sevinip şımarmamanız için size beyan ettik. Allah övünen ve kibirlenenleri asla sevmez." ( Hadid sûresi /22 - 23. âıetler.) Kadere iman, insanda kahramanlık ve yiğitlik duygularını kuvvetlendirir. İşlerin Allah?ın takdir ettiği gibi olacağına imanı olan kimse yılmaz ve korkmaz. Cömertlik ve iyilik hislerini arttırır, insanı eli açık yapar. İnsan düşünür, madem ki rızklar bellidir, Allah herkesin rızkını çalışmasına, çabasına göre takdir etmiştir. Aç kalırım endişesiyle cimrilik yapmaz, cömert olur, düşkünlere yardım eder, muhtaçları ve yoksulları maddî ve manevî yönlerden destekler. Kâinatta bütün işlerin Cenab-ı Hak?kın elinde olduğuna imanı olan kimse en güzel ahlâk sahibi olmaya çalışır. Ölümden korkmaz, her zaman hakkı, adaleti, eşitliği, insan hak ve hürriyetlerini savunur. Her ne pahasına olursa olsun, Allah?ın emirlerine uyar ve yasaklarından kaçınır. İnsana bir felâket ve üzüntü geldiği zaman, hüzün ve kederden kendisini helâk etmez. İlâhî takdire razı olur. Demek ki, yeryüzünde olup biten her şey, ilâhî bilgi ve takdir çerçevesindedir.

.