2. Dünya Savaşı’nın ardın­dan İngiliz-Amerikan yörüngesine girdiğimiz 1945-46’lar Türkiye açı­sından keskin bir kırılma noktası­dır.

Elimde İngiltere’nin propagan­da amacıyla bastırıp dağıttığı Cep­he dergisinin Nisan 1946 tarihli ka­pağı… Manşet: “Muavenet muhribi donanmaya katıldı.” İngiltere, 2. Dünya Savaşı’ndan önce sipariş et­tiğimiz ve muhtemelen parasını da ödediğimiz muhriplerimizden biri­ni kullanıp eskittikten sonra tören­le teslim ediyordu! Tıpkı ilk Dünya Savaşı’ndan önce sipariş verdiği­miz 2 zırhlımıza el koyduğu gibi, gasp alışkanlığını devam ettirmiş ve yapımı bittiği halde muhripleri­mizi teslim etmemiş, şimdi savaşı kazandıktan sonra teslim ediyor­du.

Bu, Türkiye’nin İngiliz hakimi­yetine geçişinin töreni de sayılabi­lir. Nitekim ardından İngilizcenin yaygınlaştırılmasının yanı sıra si­lahlı kuvvetlerimizde ABD ile or­tak restorasyonu İngiltere tarafın­dan gerçekleşecekti. İşte tam bu sıralarda ordumuzda 1916 yılından beri devam edegelen bir tören de sessiz sedasız kaldırılıyordu.

29 Nisan 1916 günü Kûtu’l-Amâ­re’ye sıkışmış bulunan General Townshend komutasındaki 13 bin kişilik İngiliz tümeni 143 gün­lük bir kuşatmadan sonra Osman­lı kuvvetlerine kayıtsız ve şartsız teslim oluyordu. Bu, Majesteleri­nin ordusunun o zamana kadar uğ­ramış olduğu en büyük “yüz kara­sı”ydı.

.XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX

2012 Nisan’ında yola çıkarken bu sayfada okuduğunuz yazı “Bir mendil niye kanar?” sorusunu başının üstünde kırılmasından korktuğu bir emanet gibi taşıyordu. Bu ülkenin gövdesinde içten içe kanayan bir tarih yarası olduğunu bilmeyen yoktu ama çoğunluk böyle bir derdi yokmuş gibi yapıyor, hatta yokluğun amigoluğuna soyunan dahi çıkıyordu.

Lakin biz onlar gibi olmamalıydık.

Müslümanca bir ferasetle delerek bakmalıydık tarihe.

İslam’a ve Osmanlı’ya oynanan “büyük oyuna” karşı ikaz etmeliydik okuru.

Sahte kahramanları deşifre etmeli, meydanı hakiki yiğitlere açmalıydık.

Bize rehber olarak sunulan Batı’nın maskesini indirmeli, altındaki çirkin yüzü gösterebilmeliydik.

Ve tarihin kanlı mendilini mazlumların gözyaşlarıyla yıkamalıydık.

Karabekir Paşa’nın “19 Nisan 1919’da Trabzon’a çıktım” iddiasıyla yelken açtık karanlıklara.

“Ayasofya’yı rehinden kim kurtaracak?” sorusunu yönelttiğimizde kimin kurtaracağını biliyorduk aslında.

Hepimizi ülkesinde “turist” haline getiren Harf İnkılabını da sorguladık, Türkçenin barbarlıkla imtihanını da.

Hilafetin İngilizlere verilen bir hediye olduğunu yazdığımızda ilk yılımız tamamlanmıştı.

Şeyh Said çarpıtmasından Çerkes Ethem’e atılan “ihanet” iftirasına, Kutü’l-Amâre zaferinin 100. yılında ortak hafızaya tekrar taşınmasından yamyamlığın Avrupa’da hem de saraylarda yaşadığına kadar sıkmadığımız çıban kalmadı gibi. Latife Hanım’ın mektubunu yayınladığımız sayı toplatıldı. Sultan Abdülhamid’i bütün yönleriyle işlediğimiz özel sayı yok sattı. Endülüs’ten 2. Dünya Savaşı’na kadar nice ışıltılı dosyaya imza attık.

108 ay boyunca Okçular Tepesini boş bırakmadık hâsılı.

17 özel sayı, 80’e yakın ek kitapçık, duvarlarınızı süsleyen posterler, faydalı broşürler ve henüz basılmamış İngilizce dergi… Kısacası, beheri 500’er sayfadan 20 cilt tutacak bir ansiklopediyi emanet ettik elinize.

Ve şimdi veda zamanı.

Derin Tarih artık bensiz devam edecek yoluna.

2011 Mart’ında bir fikir olarak doğmuştu, bugün o bir marka… Ve markanın en kıdemli satırında ona ilk sayıdan itibaren sahip çıkan değerli okurlarımızın ismi yazılı. Size ve bu güzel esere emeği geçen herkese şükranlarımı sunuyorum.

Rüzgârlarıyla yine perdeleri aralayacak sayfalarda buluşmak ümidiyle hayırla kalınız efendim

.

İstanbul’da tarihî eser faciası o kadar mebzul miktardadır ki, müstakil bir “kayıp eserler ansiklopedisi” yazılsa madde sayısının ayakta olan eserlerle boy ölçüşeceği rahatlıkla ileri sürülebilir.

İşte Tek Partili CHP iktidarı devrinde Galata Mevlevihanesi’nin bir kısmı üzerine yaptırılmak istenilen Beyoğlu Evlendirme Dairesi hakkında devrin aydınlarından Reşit Saffet Atabinen tarafından yazılan bilirkişi raporu binanın yapılmasına şiddetli karşı çıkıyor.

Bugün Kültür Bakanlığı’na bağlı Tarık Zafer Tunaya Kültür Merkezi olarak kullanılan binanın hemen yanı başında bulunan Osmanlı mezar taşları süs olarak orada duruyor değildir. Orası tekkeler kapatıldıktan sonra Divan Edebiyatı Müzesi yapılan Galata Mevlevihanesi’nin haziresi, yani tekke mezarlığıdır (Mevleviliğe has lisanla söylersek “hâmuşân”).

Raporda belirtildiği gibi vaktiyle tekkenin arsası çok daha geniş iken zamanla daralmış, bir kısmı 1899’da Alman Lisesi’ne tahsis edilmiştir. Vaktiyle mezar taşlarının bulunduğu bu alana nikâh dairesi de yapılırsa büsbütün elden çıkacaktır.

Ne var ki Reşit Saffet Bey gibi tarihseverlerin ikazları fayda etmeyecek ve 1945-47 yıllarında inşa edilen nikâh dairesiyle mezarlığın üzerinde nikâh kıyan ilk millet olduğumuzu cümle âleme ilan edecektik.

Sahaf dostum Ahmet Yanpınar’ın koleksiyonunda bulunan bu tek sayfalık raporu devrin imlasını da muhafaza etmek suretiyle aynen neşrederken İstanbul’un kaybolan tarihî eserleri koleksiyonuna bir sayfa daha ekliyoruz. Hüzünlü ve iç yakan bir sayfa ama gerçek. Tevfik Fikret’in dediği gibi “Acı şeyler, Haluk, fakat gerçek!”

*

Fatih zamanında İskender Paşa tarafından tesis edilmiş olup, Beyoğlu-Galata cihetinde birçok Türk-İslam medeniyeti merkezlerinden yegâne kalan Galata Mevlevihanesi haziresinin yan kısmına belediyece yaptırılmak istenilen evlenme dairesi hakkında Reşit Saffet Atabinen’in mütalaası:

1) Türk medeniyeti namına muhafazası ve restore edilmesi lazım görülen bu tarihî külliyeden bir kısmının arsa halinde olduğunu Belediye iddia ediyor. Halbuki burası evvelce arsa değildi. Yakın zamanda yirmiyi mütecaviz sağlam mezar taşı çıkarılıp atılarak bu hale getirildi.

2) Belediyenin teşebbüsü, prensip itibariyle sayın Cumhurbaşkanımızın başbakanlığı zamanında bu gibi tarihî mezarlıkların muhafazasına dair olan genelgelerine aykırıdır.

3) Vaktile bir taraftan sefaret dıvarına, diğer cihetten Lüleci Hendek’e kadar uzanmakta iken tecavüz edile edile şimdiki hudutlarına sıkıştırılan ve Şârih-i Mesnevi, Galib Dede, Fasih Dede, Ahmed Bonneval, İbrahim Müteferrika, Abdullah Kırımî ve Leyla Hanım gibi bir çok mütefekkir, şair, musıkîşinas ve ricalin yattığı bu tarihî sahada yapılması mutasavver binaya mümânaat olunması hakkında Eğitim Bakanlığı’nın 6/7/946 tarih ve 4034/1261 sayılı sarih emirlerine aykırıdır.

.

Geçmiş Geçmemiştir

MUSTAFA ARMAĞAN MART 2021

Osmanlı, İnsanlığın Son Adası adlı kitabımda şöyle yazmıştım:

“Geçmiş, iki açıdan geçmemiştir. Bir: Sürekli olarak yeniden keşfedilmektedir. Bu yüzden tarih bilgisinde ‘son’ (the end) yoktur. İki: Geçmiş, yakın geçmişte kurulu olarak bize intikal ettiği için, yani Avrupa merkezli olarak ve ilerlemeci ideoloji canibinden yazıldığı için, bu ideolojinin tarihin yüzüne geçirdiği maskeleri indirme mücadelesi devam edeceğinden geçmemiştir. Tarihin bir kere yazılmış ve artık ‘geçmiş’ olduğu yolundaki önyargının kendisi de Avrupa merkezli tarihin ve ilerlemeci tarih terakkisinin eseri değil midir?”

Birkaç yıl sonra çıkan Osmanlı Tarihinde Maskeler ve Yüzler adlı kitabımda ise şu satırlara rastlayacaksınızdır:

“Osmanlı tarihi, derin ve sessiz bir suskunluk içerisine gömülü uzun bir süredir. Kar, görünen her yeri kaplamış, toprağın sıcaklığını, ağaçların derinlere kaçmış öz sularını, derelerin coşkun göğsünü buzdan bir duvar kesmiştir…”

Bu muazzam tarihi hem yeniden keşfetmek hem de keşfettiğimiz adayı besleyecek kanalları açmamız gerekir.

Çağ tasnifleri her zaman problemlidir. Çünkü bir çağın ne zaman bittiği, ne zaman başladığı ya da ne zaman biteceği, bir sonrakinin de hangi noktada başlayacağı önceden kestirilemez, hatta sonradan da kestirilemez. Yani bugün Rönesans diye bir çağ var mı yok mu?, tartışılıyor. Rönesans ne zaman başladı? Başlangıcı 12. yüzyıla kadar geri götürenler var, Karolenj Rönesansına. Öte yandan 17. yüzyıla kadar uzatanlar var. Kimisi daha tarafsız: 15. ve 16. yüzyılla sınırlandırıyor. Kimisi biraz daha sanat alanına odaklıyor onu, kimi mimarlık, mühendislik alanına.

Dolayısıyla Rönesans diye bir çağı, müstakil bir dönemi, diğerlerinden belirgin bir hatla ayırt edebilir miyiz? Bu bile tam olarak belli değil. Ve birçok başka konu için geçerli bu. Yani ‘sanayi çağı’, ‘sanayi devrimi’ ya da ‘bilimsel devrim’ diye müstakil dönemler veya devrimlerden söz edebilir miyiz?  Edeceksek onları zamanın hangi nıktasında başlatacağız? Ve bu dönemi ve devrimleri hangi coğrafya parçası için söz konusu etmemiz gerekiyor?

Mesela İslamiyet için ‘bilimsel devrim’in 9-12. yüzyıllarda yaşandığını söyleyebiliriz. Bunu yaşamayan Avrupa’ydı. Avrupa’nın geç kalışının bir ifadesidir bilimsel devrim, varsa eğer… Dolayısıyla ‘bilimsel devrim’in Avrupa’yla ilgili ve bu kıtaya mahsus bir mesele olduğunu öncelikle belirlemek lazım. Dünyanın bütün coğrafyalarında böyle bir dönemin yaşandığını düşünmek elbette yanıltıcı olur.

Aynı şekilde, çağ tasnifleri her zaman problemlidir demiştik. Ve her çağ, içinde yaşayanlar açısından erken biter, dışında yaşayanlar açısından da sönerek biter. Mesela biz, 11 Eylül 2001 saldırısında bir çağın bittiğini sık sık işittik ve herkes de bu tezi yazıp çizdi, ‘20. yüzyıl asıl şimdi bitti’ denildi. Halbuki Eric Hobsbawm Aşırılıklar Çağı adlı kitabında 20. yüzyılı 1989’da bitirir. 1991’de bitirenler de oldu. Sovyetler’in dağılmasıyla, 1989 Doğu Almanya’nın, yani utanç duvarının kaldırılmasıyla 20. yüzyılı bitirenler oldu. Şimdi daha çok 11 Eylül’le bitirmeyi düşünüyorlar. Ama önümüzdeki 5–10 yıl içerisinde daha büyük bir olay vuku bulup da asıl 20. yüzyıl şu tarihte bitti diyecek bir tarihçiye de rastlayabiliriz pekala.

Böylelikle dönemlendirmeler zamanın sonsuz ve firesiz akışı içerisinde bizim kurmaya çalıştığımız anlam adaları olarak karşımıza çıkar. Zamanın rengi, kokusu yoktur. O homojen bir şekilde akıp gider ama biz ona bir renk, bir koku vermeye, anlam atfetmeye çalışırız. Temel mesele budur, yani zamanı anlamlandırma çabamız. Zamana, daha kolay anlamak ve anlatabilmek için belli sınırlar çizmeye çalışıyoruz.

Osmanlı tarihinin tasnif şeması da aynı şekilde; bu tarihi de anlamlandırmak için belli dönemlere ayırarak inceliyoruz kaçınılmaz olarak. Burada ‘kaçınılmaz’ dediğim şey, tasnif, yani dönemlendirme. Yoksa öteden beri bizim yapageldiğimiz sakat dönemlendirme değil. İkisini ayırt etmekte fayda var. Bunun için de kuruluş, yükseliş, duraklama, gerileme ve çöküş çağları diye beşli bir tasnif yapılmış durumda. Bu tasnifte kuruluş çağının ne zaman başladığı ayrı bir problem. 1299’da deniliyor ama Halil İnalcık bunu 1305’e, Bafa Savaşı’na kadar çekti. Daha geriye götürenler de oldu, Ertuğrul Gazi dönemine kadar… Yani başlangıç kısmı en azından muğlak sınırlara sahiptir.

.

Kardeş

ŞUBAT 2021

 

Antep sokaklarında oynarken sık sık düşer, dizlerini kanatırdı. Ağlardı, teselli ederdim. Göz yaşları içime akardı.

Sonra trenle Eskişehir’e varış. Tünellere girdiğinde kompartımanın perdelerini koparırcasına indirişimiz (sonunda kopmuştu), bir çuval hıttı yiyişimiz, yüzlerimiz kararmış vaziyette Bursa garajına inişimiz, sırtımızda çantalarla karşıdan karşıya geçerken yere kapaklanışım, bu defa onun beni kaldırmaya çalıştığı Ağustos ânı…

Sonra Bursa… Ve ahşap evlerin ekşi kokulu merdivenleri. Taş sokaklarında koşmaz, uçardık. Evlerin bahçesinden ayva kopartır, dut silkelerdik. Döngel ve incirle sonbahara dönerdi mevsim, erikle bahara.

Mektep yıllarımız, yaz tatillerimiz, askerliklerimiz, evlenmelerimiz, çoluk çocuğu karışmalarımız, onun Urfa’ya dönmesi, benim İstanbul’a gitmem, Bursa büyüsünün çözülmesi… Derken baba ve annelerimizi sıranın bize geleceğini bilmeden ahiretin kapısına uğurlayışımız; ahiretin kapısına yani Emirsultan Mezarlığına…

Son yıllarda hastaydı… Tedavi oluyordu… Hastane, doktor, kemoterapi… Derken 25 Ocak sabahı saat 11 civarında hatıralarımızın kristal dükkanına bir fil gibi dalan o çıngıraklı haber: Mehmet Emin Armağan öldü…

Ne? Nasıl? Neden? Kırılanlar neydi içimde? Dökülenler ne? Ayağıma batanlar, ellerime saplanan kasılmalar, en kötüsü de boğazımdan hafızamın köprülerini ele geçirmeye savlet eden cam kırıkları… Cam çiğnenir mi hiç diyeceksiniz? Kardeş kaybedince çiğneniyormuş… Çiğneniyor, hem de dışarıya kızılcık şerbeti içtim bile deniliyormuş. Yaşadım…

Ben bir kardeş yitirmedim sadece, dünyamın tam yarısını yitirdim. Haberi sıcakken, Urfa’dan uçakla getirdiğimiz cenazesini mezarına itinayla yerleştirirken dahi hissetmedim gerçeğin acımasız soğukluğunu. Bunlar da bizim tozlu Antep sokaklarında düşüp dizlerini kanattığı zamanlardakine benzer bir oyun gibi geldi bana. Kanıyor, abi diyemedi, acıyor abi de diyemedi.

Yalnız itiraf edeyim ki, mezardayken bahaneyle elledim kefenin içindeki ayaklarını, üşümüştü. Sarılıp ısıtmak istedim. Çekti, evet çekti ayağını, toparladı kendisini, hissettim bunu. İspatlamak zorunda değilim kimseye. Öyleydi çünkü. Bu deni dünyada daha fazla kalmak istemedi muhtemelen. Veya Rabbim onu bizden daha fazla sevdiği için erkenden berzah alemine çekti aldı…

Hastanede kablolara bağlı yatarken yanına gidenler anlattı: Kendine geldiği vakitlerde tuğla istermiş arkadaşlarından, teyemmüm edip namaz kılmak için.

Elhasıl bu satırların yazarı bir kardeş değil, bir garip yitirdi. Garip geldi Mehmet Emin, dünyanın örtüsünü açmadan garip gitti vesselam…

Ne mutlu o gariplere…

.

Yavuz Bahadıroğlu’na Veda

MUSTAFA ARMAĞAN ŞUBAT 2021

 

Cesaret bir tarihçide aranacak vasıflardan sayılmaz ama bu ülkede tarihçi cesur olmazsa söyleyecekleri boğazında düğümlenip kalır. Aynı şekilde güzel yazmak da tarihçiliğin olmazsa olmazlarından değildir ama müzmin okuma tembelliğimiz göz önünde bulundurulduğunda kalemin pırıltısı cezbeder okuru. Keza tarihi tatlı bir üslupla anlatmak da bir yazarın niteliklerinden değildir ama okumaktan çok dinlemeye meyyal bir toplumda güzel konuşmanın kalp ve zihinleri hakikate açtığına şahit oluruz.

İşte merhum Yavuz ağabey bu üç vasfı kendisinde birleştirebildiği, bir de bunlara yüreğini, samimiyetini, tarihin içinden geliyormuşçasına kükreyen sesini katmayı bildiği için cesaretiyle, kalemiyle, kelamıyla, en önemlisi kurucu başkanlığına aday olduğu “Yürek Devleti”yle yüzbinlerin, hatta milyonların kalbinde taht kurmayı başarmıştı.

Gerçi bunu başarmak hiç kolay olmadı. Toprak çoraktı, besleyecek gübre lazımdı, bulup üzerine yaydı. Çapalanması gerekiyordu, elleriyle çapaladı. Fidanlar lazımdı; buldu, dikti, yüreğinden estirdiği güzellik rüzgarıyla ve o rüzgarın getirdiği gümrah bulutlardan akan bereketli yağmurlarla suladı. Adım adım dolaştı Anadolu’yu; yetmedi Avrupa’daki vatandaşlarımıza uzattı elini, dilini, kalbini. Böylece neredeyse bir ömür boyu bu topraklarda kimliği ve şahsiyeti olan bir orman yetişmesi için emek verdi.

Topraklarımıza içinden yağmur sağdığı bulutlar tarih diyarından sökün ediyordu. Yaşanmış tarih yaşanması gerekenleri öğretiyordu gençliğe. Buhara Yanıyor’da içimize çöreklenen sancı Sunguroğlu’nun bükülmez şecaatiyle dengeleniyor, Osman Gazi’nin alplerinden Yavuz Sultan Selim’in Hilafet sancağına, Sultan IV. Murad’dan son kitabı Şeyh Şamil’e uzanan baş döndürücü bir tarih galerisi uzanıyordu önümüzde.

Altı ayrı mahlasla yazdığını söyleyip kendisini küçümsemeye kalkanlara “Ortada yazar mı vardı ki! Eli kalem tutan birini buldu mu millet her şeyi yazmamızı istiyordu. Ben de beşe, altıya bölünerek bu eksiği kapamaya adadım kendimi” demişti.

Yavuz Bahadıroğlu bu milleti çarpıtılan tarihiyle değil, hakiki tarihiyle yüz yüze getirmenin formülünü bulmuştu. Diriltici formülü “tarihin yüreğine dokunmak”tı. Bunu hikâye ve romanlarıyla, köşe yazılarıyla, diyar diyar dolaşıp verdiği konferanslarla, beraber sunduğumuz TVNet’teki “Tarih Atlası” ve “Derin Tarih” ile Akit tv’deki “Kayıtdışı Tarih” gibi televizyon ve radyo programlarıyla, velhasıl hemen her yolu deneyerek yaptı. İnsana, yüreğe dokundu ve şahsiyetli olmanın ne kadar önemli olduğunu propagandacı tarihin altında ezilmiş bir kitleye büyük tarihini hatırlatarak ve yaşatarak anlattı. Sadece akla değil, kalbe dokunan tarihi dile getirebildiği için de yüzbinler, hatta milyonlarca okura ulaşmayı başardı.

Velhasıl yazı dünyamız hâlâ Ahmed Midhat Efendi’lere muhtaç. Yavuz Bahadıroğlu’nun tarih üzerinden bir milleti diriltme gayreti milyonların yüreğine dokunabildiği için hepimize örnek olmalı. Unutmayalım ki kalp sarayı dünyadaki saraylardan daha uzun ömürlü. O güzel yüreğin atışlarının içimizde, hafızamızda, konuşmalarımızda devam edeceği muhakkak.

Yunus Emre öyle dememiş miydi:

Ölür ise ten ölür,

Canlar ölesi değil.

Bize daima ölmeyenlerin hikâyelerini anlatan Yavuz ağabeyin ölmesi mümkün mü?

Ne demişti Mevlana:

“Gül bahçesine giren gül olur, gül olamazsa da gül kokar.”

Rabbim cümlemize onunki gibi gül kokan ölümler nasip etsin. Mekânı cennet olsun.

Devamı Derin Tarih Şubat Sayısında… 

.

Bir Sayfada Tam 25 Hata

MUSTAFA ARMAĞAN ŞUBAT 2021

 

Bu ülkenin aydını bir metni iktibas etmeyi beceremiyor vesselam. Ve bu maraz neredeyse bir bulaşıcı hastalık halinde gazetelerden akademik tezlere kadar dalga dalga yayılıyor. Bilmiyor muyuz beceremiyor muyuz, orası biraz karışık. Lakin bildiğimiz, bu bir disiplin meselesi. Bir metni önüne alıp başka bir sayfaya nakledeceksin! O kadar. Bu okul ödevi kadar basit ameliyenin altından kalkamayanlara mükâfat olarak “büyük gazeteci”, “titiz araştırmacı” veya “allame tarihçi” gibi hak etmedikleri sıfatlar adım başı yakıştırılmakta bu topraklarda. Maalesef bu eski hastalığın izleri -ileride umumi arzu tecelli ederse onu da yazarım- Halil İnalcık’ın Tanzimat ve Bulgar Meselesi adlı doktora tezinde dahi var. Daha ne diyeyim bilmiyorum…

İşte önümüzde muharriresinin bizi iyi bir çalışma yaptığına ikna maksadıyla tam iki yıl üzerinde çalıştığını beyan ettiği Latife Hanım adlı kitabın içerisinde karşımıza çıkan bir gazete makalesinden nakledilenler ile gerçekte yazılı olanlar arasındaki onlarca fark…

Gerçi İpek Çalışlar yazının 10 Kasım 1963 tarihinde Cumhuriyet gazetesinde neşredilen orijinalini nasılsa göremediği(!) için gitmiş, 2005 yılında çıkan bir derleme kitaptan aktarmış ama aktaranın ne kadar doğru aktardığını sorgulamadığı için de bunca hata ile kaplanmış kitabın sayfası.

Önce tenkit edeceğimiz metnin künyesi:

İpek Çalışlar, Latife Hanım, 6. baskı, İstanbul, 2006, Doğan Kitap, s. 408.

Naklettiği esas yazının künyesi:

Adile Ayda, “Atatürk ve kayınbiraderi”, Cumhuriyet, 10 Kasım 1963.

Nihayet Ayda’nın yazısını aktaran ve Çalışlar’ın kullandığı ikinci el yayın:

Oğuz Akay (Derleyen), Gazi, İstanbul, 2005, Truva Yayınları, s. 185-186.

Metnin tamamını verip sabrınızı sınamayacağım, onun için sadece hatalı nakillerin olduğu yerleri işaretle iktifa edeceğim. (Not: İlk zikredeceğim nakiller Çalışlar’ın kitabından, ikinciler ise Cumhuriyet’teki aslından olacak.)

Bakalım bu sadece bir (1) sayfalık nakilde hangi hatalar yapılmış (karışıklık olmasın diye Çalışlar’ın kitabının 308. sayfasındaki iktibas edilen satırları 1’den 35’e kadar numaralandırdım)

İnsan ister istemez düşünüyor: Latin harfleriyle, üstelik gayet sade bir dille yazılmış 1 (bir) sayfalık yazıdan aktarma yaparken gazetenin arşivine girmeyip de bu kadar hataya yol veren biri 500 sayfalık kitabında başka ne çamlar devirmiştir acaba?

Meraklısı araştırsın. Benden onlara bir demet ipucu…

.

Kâzım Karabekir Paşa Hakkında Bazı Belgeler

MUSTAFA ARMAĞAN ŞUBAT 2021

 

Dergimizin ilk sayısı Nisan 2012 tarihinde yelkenlerini açarken kapağımızda Kâzım Karabekir Paşa boy gösteriyordu. Manşette şu iddiasına yer verilmişti:

Kâzım Karabekir açıklıyor! “19 Nisan 1919’da Trabzon’a çıktım”.

Dile kolay 9 yıl geçti beraberce. Bu arada 2019 yılından itibaren Karabekir Paşa’nın kitapları, üzerindeki telif hakkı kalktığı için farklı yayınevlerinden neşrediliyor. Bu gelişme de vaktiyle ağzına susturucu takılmış olan Paşa’nın fikir ve hatıralarının yaygınlaşmasına, yeni bir okur kitlesine ulaşmasına zemin hazırlıyor. Tabiatıyla fikirlerinin yayılması resmî tarihi ve ideolojiyi sarsıyor, titretiyor, inletiyor hatta… Ardından resmî tarih sıvacıları çıkıp üzerini sıvamaya girişiyor canla başla.

Boşuna zahmet efendim, boşuna zahmet. “Karabekir depremi”nin resmî tarih duvarında açtığı çatlakları sıvayarak, hatta binayı mantolayarak hiçbir neticeye varmanız mümkün değil. Resmî tarih yıkılmaktadır ve enkazı arasında koşuşturanları seyretmek bu derginin okurları için vak’a-i adiyedendir. Geçmişler olsun.

Şimdi gazete ve arşivlerden derlediğim Karabekir belgelerini okumaya başlıyoruz. Paşa konuşuyor, biz dinliyoruz…

Kâzım Karabekir Paşa aşağıdaki görüşlerini 2 Mart 1923 tarihinde İzmir İktisat Kongresi’nde yaptığı konuşmada belirtmiştir. Daha sonra hayli tartışmalara konu olan Paşa’nın bu görüşlerini 3 Mart 1923 tarihli Vakit, Tanin ve Akşam gazetelerinden derledim.

Bu mesele maarife taalluk ettiği için bizim kongremiz iştigal edeceği mesailin (meselelerin) haricindedir. Fakat çok zamandan beri bu mesele zaman zaman ortaya atılmaktadır. Bendeniz de bu işle sonuna kadar uğraştığım için müsaadenizle birkaç söz söyleyeyim. Bu fikir bir zamanlar Avrupa’da hercümerci (karışıklığı) mucib oldu. Bu cereyan evvela orda başladı. “Bizim İslâm hurûfatımız asla kâfi değilmiş, binaenaleyh Lâtin hurûfatı isti’mal edilmeli (kullanılmalı) imiş.” Orada bazı arkadaşlarımız bu fikrin mürevvici (taraftarı) oldular. Fakat neticede bunun felaketli olduğunu anladılar ve pişman oldular. Bu fikrin müthiş bir felaket olduğunu Arnavut kavmi de pek geç olarak anladı. Maatteessüf arzederim ki Azerbaycanlı arkadaşlarımız da bu felakete bugün düştü. Bu hususta hususi olarak bizden de fikir soranlar oluyordu. (…)

Binaenaleyh bugün bir kuvvet vardır ki o kuvvet bütün cihana karşı şu propagandayı yapıyor: “Türk yazısı güçtür, okunmaz!” Bendeniz bu mesele ile bizzat uğraştım ve Arnavutluk ihtilali içinde bulundum. Acaba bu Lâtince kabul edilebilir mi? Bu kabul edildiği gün memleket hercümerce girer. Her şeyden sarfı nazar (herşeyi bir kenara bıraksak) bizim kütüphanelerimizi dolduran mukaddes kitaplarımız, tarihlerimiz, yazılarımız ve binlerce cilt eserlerimiz bu lisanla yazılmış iken büsbütün başka bir şekilde olan hurûfu kabul ettiğimiz gün en büyük bir felakete maruz kalacağız. Ve böylece derhal bütün Avrupa’nın eline güzel bir silah vermiş olacağız. Bunlar âlem-i İslâm’a karşı diyeceklerdir ki Türkler ecnebi yazısını kabul etmişler ve Hıristiyan olmuşlardır. İşte düşmanlarımızın çalıştığı şeytankârâne fikir budur.

Arkadaşlar, kucaktaki çocuklardan başlayan birçok, yüzlerce yetim bugün şark cephesinde asker arkadaşlarımızın bizzat kendileri ve aileleri tarafından okutuluyor. En gabi (anlayışı kıt) bir köylü çocuğuna bile biz bir ilâ üç ay arasında kendi hurûfatımızı ve gazetelerimizi okutabiliyoruz. (Alkışlar)

Devamı Derin Tarih Şubat Sayısında… 

.

Köy Enstitüleri Ve 1945 Krizi

OCAK 2021

 

Türkiye’nin derinden yaşadığı “1945 krizi” üzerinde yeterince durulmamıştır. Gerçekte bu kriz sona erdiğinde Türkiye Cumhuriyeti ikinci kez kurulmuş olacak ve demokrasiye giden beş yıllık “kısa yol” rejimin karakterini baştan sona değiştirecektir. Nitekim 14 Mayıs 1950 seçimlerinde 27 yıldır ülkenin kaderine tahakküm eden CHP, halkın iradesiyle iktidardan uzaklaştırıldığında Halide Edip bu günün “Demokrasi Bayramı” ilan edilmesini isterken, Atsız gibi “Türkiye Cumhuriyeti 1950 yılında kurulmuştur” diyenler de az çıkmamıştır.

İşte devrin Cumhurbaşkanı İnönü’nün damadı Metin Toker’in “1945 kâbusu” demeyi tercih ettiği bu keskin dönüş sürecinde Altı Ok’un anayasadan çıkarılmasından tutun da Köy Enstitüleri gibi tersine dönmeye çalışan çarkın dişlileri arasında un ufak olacak rejimin beslemesi mevkiindeki kurumlar da bulunuyordu.

Köy Enstitüleri büyük ölçüde komünist Sovyetler Birliği rejiminden aparılmıştı ve rejime sadık kullar yetiştirme yanında Kemalist ideolojinin köylere indirilmesi projesinden başka bir şey değildi. Lakin Sovyetler Birliği 1938’de dostumuz iken 1945 sonrasında Stalin’in Kars ve Ardahan’ı istemesinin ardından en dehşetli hasmımız haline gelmiş, yönetimi iliklerine kadar titretmiş, onlar da San Fransisco Konferansı ile ABD şemsiyesi altına sığınmışlardı. Kapılarımızı resmen ABD emperyalizmine açmış, Marshall yardımı ile de hurda silahlardan süt tozuna kadar her gönderdiklerine avuç açmıştık.

Böyle köklü bir eksen değişikliğinin ardından tabiatıyla yeni düşmanımız Sovyetler’in gölgesinde kurulmuş Köy Enstitülerinin yaşama şansı kalmamıştı. Nitekim kısa bir süre önce faziletlerinden bahseden CHP’liler bu defa -sanki yeni fark etmişler gibi- reziletlerini ortaya dökmeye başlamış, nihayet yine CHPli Maarif Vekili eliyle projeye hatime çekilmişti. DP’nin kapattığı söylenen Köy Enstitüleri bizzat onu kuran CHP eliyle fosil haline getirilmişti.

2021 yılının ilk sayısıyla geçmişle muhasebemiz canlanıyor. Bundan sonra iddialı dosyalarla yalan tarihi ifşa etmeye devam edeceğiz. Rabbimizden nice yıllar aynı azimle yola devam etmeyi bizlere nasib ü müyesser eylemesini dileriz.

Hayırla kalınız efendim.

.

Her Yönü Ayrı Bir Destandır Sultanımızın

ARALIK 2020

 

 

Bir din için kutsal kitabı ve kurucu peygamberinden daha mühim ne olabilir? Buda, Hz. Musa, Hz. İsa… Bunları devreden çıkardığınızda Budizm de, Musevilik de, İsevilik, yani Hıristiyanlık da tamamen çöker. Bu, İslamiyet için haydi haydi böyledir. Efendimiz (sas) insanlar arasından seçilmiştir, Allah Teâlâ’ya elçi tayin edilmiş ve peygamberliği mühürlemiştir. Ona yapılan her hücum bir Müslüman için dinine, hatta varlığına yönelmiş demektir.

İsmini hatırlayamadığım yabancı bir gözlemci, Sultan II. Abdülhamid’in dinine ve peygamberine Avrupa’da yapılan bir karalama veya hücumu haber aldığında sanki Rus Çarlığının gemileri Karadeniz’den İstanbul’a hücuma geçmişler gibi ciddiye aldığını ve bu bakışla harekete ve müdafaaya geçtiğini yazmıştı.

Yakınlarda Macron Fransa’sının aldığı İslamofobik karar ve bazı Avrupa, hatta Yeni Zelanda gibi uzak ülkelerde hortlatılan İslam düşmanlığı sırasında sık sık camilerimize saldırıldığını, imamlara tehdit mektupları bırakıldığını, dahası basında İslamiyet ve İslam Peygamberi aleyhine karikatürler çizildiğini görüyor ve keşke bu aşağılık tehditlerin karşısında İslamın şerefi müdafaa edilebilse diyoruz.

Böyle dönemlerde bilinçaltımızdan bu tehditlere haddini bildirecek güçlü bir halife özlemi fışkırıyor ve bu halife de hiçde garip olmayan bir şekilde Sultan II. Abdülhamid’in şahsında tecessüm ediyor. İçimizden ‘o olsaydı şöyle engeller, yapanlara hadlerini layıkı veçhile bildirirdi’ tarzında bir duygu sağanağı geçmediğini kimse söyleyemez. 2020 yılının son sayısında Sultan II. Abdülhamid’in bundan 130-140 sene evvel benzer hücumlar karşısında neler yaptığını bugünün sancısını dindirmek maksadıyla hatırlamaya karar verdik. Sultanımızın de Bornier adlı tiyatrocunun sahnelemek istediği Mahomet adlı piyesini Fransa’da olduğu kadar İngiltere ve Amerika Birleşik Devletleri’nde de nasıl engellediğini okuyunca sizin de bizim gibi ‘bu millet bir insanı kolay kolay bu kadar sevmez’ diyeceğinizden eminiz.

Milletimizin feraseti tartışılmaz ama aydınlarımız da keşke ona ayak uydurabilselerdi…

2021 yılında buluşmak ümidiyle…

Hayırla kalınız efendim.

.

Din ve Maneviyatımızın Koruyucusu Sultan Abdülhamid’den İslamofobiye Karşı Beyaz Diplomasi

MUSTAFA ARMAĞAN ARALIK 2020

 

Son olarak, 2015 yılında yayımlanan karikatürlerin önceki ay sonunda Fransa devlet binalarına yansıtılması örneğinde olduğu gibi, Garp canibinden esen üzücü haberleri işitip de Sultan Abdülhamid’i anmamak mümkün mü? Devletin en müşkül anlarında bile Düvel-i Muazzama’nın idarecilerine sözünü geçirebilen ve İslamiyet hakkında kalem oynatırken veya tiyatroda bir eser sahneye koyarken dinî değerlerimize karşı daha saygılı ve özenli olmalarını sağlayan bir derin hassasiyetin değişmez adresiydi Halife hazretleri.

Sultan II. Abdülhamid denilince Fransa, İngiltere, İtalya ve Amerika Birleşik Devletleri’nde Peygamber Efendimiz (sas) aleyhinde bir piyes oynanacağını haber alınca engellenmesi için çok etkin diplomatik girişimlerde bulunan ve meseleyi ortada bırakmayıp sonuç almasını da bilen bir padişahın, bir devlet adamının uyanık bilinci yanında, bir büyük Müslümanın hassas ruhuyla da karşı karşıya olduğumuzu asla unutmamamız gerekiyor. Özellikle Paris Büyükelçisi Esad Paşa ile Salih Münir Paşa’yı nasıl yönlendirdiğini hatırlamakta yarar var.

Dosyamızda Ahmet Uçar tarafından kaleme alınan yazıda Fransa’da sahnelenmesi planlanın piyesi yasaklatmak suretiyle, Abdülhamid Han’ın Peygamber Efendimiz’in ve ecdadının, din ve devletinin haklarını, hem de Yıldız Sarayı’ndan dışarıya adımını atmadan nasıl savunduğunu görmek mümkün. Ancak bu tek örnek değil.

Piyesin yazarı Vicomte Henri de Bornier işin peşini bırakmaya hiç mi hiç niyetli değildir. Bu defa eserini Abdülhamid Han’ın diş geçiremeyeceğini tahmin ettiği, devrin süpergücü olan İngiltere’de oynatmak için girişimde bulunur. Ne var ki, Irving adlı bir aktörle anlaşmış olmasına, bir nevi devlet tiyatrosu olan Lyceum Kraliyet Tiyatrosu’nda oynanması kararlaştırılmasına rağmen, Sultanın inatçı müdahalesinden yakasını kurtaramaz.

Bu defa diplomatik kanallardan bizzat İngiltere’nin ılımlı Dışişleri Bakanı Lord Salisbury devreye sokularak piyesin Fransa’da olduğu gibi yalnız o tiyatroda değil, bütün İngiltere’de oynanması yasaklanacaktır. Ne var ki Sultan Abdülhamid-Henri de Bornier kovalamacasının böylece noktalanmış olduğunu sanıyorsanız aldanıyorsunuz. Çünkü bu işin bir de üçüncü raundu var. Bu defa üç yıl sonrasındayız. Devir değişmiş, Lord Salisbury gitmiş, yerine bir başka Lord, İslamiyete karşı daha mesafeli duran Lord Roserbery Dışişleri Bakanlığı koltuğuna oturmuştur. Bu değişiklikten cesaret bulan Henri de Bornier yeniden atağa kalkar ve bir başka Londra tiyatrosuyla anlaşır. Ancak bu defa da eserini sahneye koydurmayı başaramayacak, ne yaptıysa Sultan Abdülhamid’in mahir diplomasisi, bu mel’aneti sahneye koymasına müsaade etmeyecektir.

Nitekim 1900 yılında Paris’te oynatılmak istenen Muhammed’in Cenneti adlı bir başka piyesin ancak ismi ve muhtevası değiştirilmesi şartıyla sahneye konulur hale getirilmesi de sultanın ince diplomatik girişimlerinin eseridir. Keza bir başka belgeden 1894 yılında Hollanda’nın başkenti Amsterdam’da Mozart’ın Saraydan Kız Kaçırma operasının sahnelenmesine engel olduğunu da öğreniyoruz.

.

İlk Hava Şehitlerimiz Şam-ı Şerif’in Evliya Kokulu Toprağına Emanet

MUSTAFA ARMAĞAN ARALIK 2020

 

Fatih’te bir parkın içinde bulunan sessiz anıt, bize bir şeyler söylemek ister gibi huzursuzdur. Öğrencilik yıllarımdan beri önünden geçip gittiğim, ağaçlarının hışırtısını içtiğim bu parkın, bizi geçmişimize bağlayan en hüzünlü ama aynı zamanda en meraklı köprülerden biri olmak için yanıp tutuştuğunu sonraları öğrenecektim.

Dünyada ilk uçağın 1903’ün Aralık ayında yerden yükselmeyi başardığını biliyoruz. Amerikalı Wright kardeşlerin açtığı bu çığır kısa zamanda Avrupalıların ilgi odağı haline gelmiş ve ilk uçuş denemeleri 1906’da gerçekleştirilmiştir. Osmanlı da ilgisiz kalmayacaktır buna.

Tam üç yıl sonra, 1909’da yine bir Aralık günü Baron de Catters adlı Belçikalı bir asilzadenin İstanbul semalarındaki uçuş tecrübesini başarıyla tamamladığını öğreniriz. Ancak pilotların henüz acemilik yıllarıdır; kazalarla karşılaşılması normaldir. Baron’umuz tam üç defa ertelediği uçuşta Taksim Meydanı’ndan havalanmışsa da, uçağı Pangaltı’da bir evin damına çakılmıştır.

Sınırlarımız içindeki ilk uçak kazasıdır bu. Ancak ilk adım atılmıştır bir kere. Arkasının gelmesi kaçınılmazdır. Özellikle de devrin Genelkurmay Başkanı (Erkân-ı Harbiye Reisi) Mahmud Şevket Paşa işin peşinde olursa…

Havacı subaylar Almanya, İngiltere ve Fransa’da tahsil görürken, halktan İâne-i Milliye adı altında para toplanır ve Avrupa’dan iki adet uçak satın alınır. Birisi, doğrudan yardım kampanyasının adını almıştır (Muavenet-i Milliye), öbürüne ise Prens Celaleddin adı konulmuştur.

Derken yakınlarda boşaltılan Yeşilköy’deki Atatürk Hava Limanı’nın bulunduğu mahalde ilk uçak tesislerimiz yükselmeye başlar. Eylül 1913’e geldiğimizde Fransız Hava Kulübü’nden üç uçağın Osmanlı semalarında giriştikleri kıran kırana bir yarışa sahne oluruz. Çeşitli şehirleri gezerek Kahire’ye kadar ulaşan (yine bir Aralık ayında ama bu defa 1913’teyizdir) ve İslam âlemine moral pompalayan bu uçaklar, hiç işe yaramasa bile, Osmanlı ordusunun Balkan Harbi’nde yaralanmış gururunu tamir eder.

Devamı Derin Tarih Aralık Sayısında… 

.

Ahmet Kekeç de Hakka Yürüdü

MUSTAFA ARMAĞAN ARALIK 2020

 

Ahmet Kekeç’le 1980’lerin ortalarında tanışmış olmalıyız. Yayın yönetmeni olduğum Risale Yayınları’na ara sıra gelip gittiğini ve bazı kapaklarımızın pikaj ve montajını onun yaptığını hatırlıyorum (o sırada geçimini sağlamak için yazarlık haricinde bu tür zenaatlarla da meşguldü). İyi hatırlıyorum, İsmet Özel’in bir kitabının kapağı baskıya gidecekti, pikaj ve montaj işini yapan arkadaşı o sırada bulamamıştık, Ahmet bana montajın nasıl yapılacağını göstermiş ve başımda durup yaptırmıştı. Lakin beceriksiz olmalıyım ki bu ilk ve son kapak montajım oldu.

Daha doğrusu şöyle diyeyim: Risale Yayınları’na 1986 sonlarında geçtiğime göre ya ondan önce çalıştığım İlim Yayınları’nda Edip Günenç Bey’in odasında veya Risale’de -ama ikisi de Cağaloğlu’nda Üretmen Han’da- tanışmış olmalıyız.

Aytekin Yılmaz’ın başbakanlık uzmanı olarak Ankara’ya gitmesi üzerine boşalttığı Cankurtaran’daki bekâr evine yerleştiğimde Ahmet Kekeç’in evimize gelip gittiğini hatırlıyorum. Sevgili Ömer Serdar (Elazığ milletvekili) ile beraber kaldığımız bu eve zaman zaman şair Necat Çavuş, Ahmet, Vahdettin Yiğitcan, eski Malatya milletvekili Nurettin Yaşar gelir, İstanbul’a geldiğinde Aytekin de katılınca halkaya, sohbet denizleri demlerdik.

Hakkında vaktiyle bir yazı kaleme aldığım ev sahibimiz âmâ Hafız Amca da sesimizi duyunca merdivenlerden aşağıya iner, sohbete bazen dinleyici, bazen sorgucu sıfatıyla iştirak ederdi.

Ben Risale’den İnsan Yayınları’na geçince oraya da gelip gittiğini hatırlıyorum Ahmet’in ama artık o sıralarda İmza adlı bir dergi çıkarmaya başlamıştı (1989-94 yıllarında çıktı).

Ahmet zaman zaman dergide tarihî mevzulara sertçe giriyor, 90’lı yılların başında İslamcı kesimde yaygınlaşan yakın tarih hesaplaşmasına kalemiyle katılıyordu. Bu yıllarda Ali Şükrü Bey’in katliyle ilgili yazısında hızını alamayıp Topal Osman’a bindirince Giresunluları kızdırmış, hatta bazılarından ölüm tehdidi bile almıştı. Yargılanıp yargılanmadığını hatırlamıyorum ama Ali Şükrü Bey Cinayeti ve İzmir Suikasti adlı kitapları (ikincisi Sümer Kılıç adıyla) o dönemdeki tarihe yönelişinin tezahürleri oldu.

Bu süreçte edebî ürünler de vermeye devam etti. Yağmurdan Sonra adlı romanı 1999 yılında Tuzla Belediyesi’nin Roman Armağanı Birincilik Ödülünü almıştı (“Ahmet Kekeç’ten sevgili Mustafa Armağan’a dostluk ve muhabbetle” ithafıyla 29 Aralık 1999’da imzaladığı kitabın ilk baskısı Şehir Yayınları tarafından yapılmıştı).

Bu yıllara ait bir hatıram da canımın sıkkın, bezgin, fena halde morale ihtiyacım olduğu zamanlar kimi arasam diye düşündüğümde aklıma gelen ilk ismin Ahmet olduğudur. Aradığınızda derdinizi unutturan dostlar vardır ya, onlardan biriydi. Sizi alır, uzaklaştırırdı takıldığınız ağdan.

O sıralarda Fatih’te bir ofiste çalışıyordu, geçmiş gün, neresi olduğunu tam olarak hatırlamıyorum.

1990’ların ortalarında ben uzun zaman direndiğim felsefe ve kültür alanından uzaklaşıp şehir ve tarih eksenli yazılar yazmaya başladığımda Ahmet buna pek bir sevinmişti. Hatta Akit’teki bir yazısında “Ne okuyalım?” diye soruyordu okurlarına ve “Mesela Mustafa Armağan’ın Şehir Asla Unutmaz adlı kitabını okuyalım” diyerek ilk baskısı 1996 yılında çıkan kitabımı tavsiye ediyordu.

Devamı Derin Tarih Aralık Sayısında… 

.

Coğrafya Savaşmak İçindir”

KASIM 2020

 

“Coğrafya savaşmak içindir” diye ufak bir kitap duruyor nice zamandır kütüphanemde. Öyledir muhakkak ama bizim coğrafyamız ve bize dayatılan coğrafya algısı daha bir öyledir.

Yanlış bir Misak-ı Millî Türklüğü algısı zihinlerimizi içeriye doğru büktü ve Cumhuriyet döneminde iddiaların aksine ziyadesiyle yerelleştik. Yalnız İslam dünyasından uzaklaşmakla kalmadık, Türk dünyasıyla da aramıza mesafe koyduk.

Harita yapıcıların -yapanlar biz değildik- çizdiği sınırların adeta bir tabiat kanunu gibi belletilmesi içimize kapanmamıza yol açtı. Halbuki coğrafya vizyon demektir ve tarihle birlikte okutulması gereken bir derstir. Ancak bu ikisi ferdin zihninde visale erdiğinde birikimli ve şuurlu bir neslin müsaid bir toprağa tohum bıraktığından söz edilebilir. Türkiye başka birçok şey gibi coğrafya algısını ve şuurunu da hızla yeniliyor son yıllarda. İstanbul’un, Ankara’nın, Diyarbakır’ın bu şehirlerde kalarak değil, Saraybosna’da, Moskova’da, Musul’da, Paris’te savunulmasının önemini fark ediyor. Türkiye’nin 777 bin kilometrekare bir toprak parçasından ibaret olmadığının şuuruna varıyor. Libya, Suriye, Musul, Somali ve Karabağ görüş ufkumuzun içerisine giriyor birbiri ardınca.

Nihayet sevindirici haber ay içinde geldi: Karabağ 27 yıllık Ermenistan işgalinden adım adım kurtuluyor. Dergi baskıya giderken Gubadlı/Kubadlı geri alınmıştı. Hedefte Azerbaycan Türklüğünün kalelerinden Şuşa var, o alındıktan sonra da Kelbecer…

Türkiye ile Azerbaycan her zaman yakındı ama dost elbette zor zamanda belli olurdu. Türkiye devleti kardeş devlet Azerbaycan’ın daima yanında olduğunu bu çetin zamanda gösterirken biz de tarih penceresinden bakmayı denedik Azerbaycan ile ilişkilerimize. Mehmet Poyraz Bey’in hem yazı yazarak, hem de dosyamızla ilgili görüş ve yazı toplayarak yaptığı katkılara minnettarız. Dosyamızı beğeneceğinizi ümit ediyoruz.

Ayrıca seyirciden büyük ilgi gören Uyanış: Büyük Selçuklu dizisi üzerine tali bir dosyamızı okuyacaksınız sayfalarımızda. Yapımcı ve yönetmen Emre Konuk, sinemacı Mesut Uçakan ve Selçuklu tarihçilerinin görüşlerini okuduktan sonra diziyi daha bilinçli bir şekilde izleyeceğinize inanıyoruz.

Yeni sayılarda buluşmak ümidiyle, hayırla kalınız.

.

Kur’an’ı Ayak Altında Çiğneten Ressamı Tanıyor muyuz?

MUSTAFA ARMAĞAN KASIM 2020

 

Matbaanın din adamlarının muhalefeti yüzünden Osmanlı ülkesine geç geldiği, Şeyhülislam Zenbilli Ali Efendi’nin halka tepeden baktığı için zembilini evinin penceresinden sarkıtmak suretiyle fetva dilekçelerini topladığı ve cevaplarını yine zembille aşağıya yolladığı, Osmanlı ilim adamlarının bir üçgenin iç açılarının toplamının kaç derece olduğunu bilmedikleri gibi yığınla akla zarar efsane elini kolunu sallayarak geziyor aramızda. İşin garibi, çürütmekle de dağılıp gitmiyorlar, çünkü ideolojikler ve biliyoruz ki ideolojilerin onları suiistimal edenlerin ilimle bir alakaları yok. Ve ilimle alakası ancak ideoloji seviyesinde seyreden bir millete “ne versen gidiyor”.

Bir yandan uyanış başladı çok şükür, sorgulayan yeni bir nesil geliyor ama henüz yeterli değiller. Onlara öncülük edecek beyinlerin enerjisini dağıtmaması gerek. Zira sorgulamamız gereken yüzlerce belalı efsane, tabu ve ezber var; dahası, nice ‘münevver’in nesiller boyu uğraşsa battal boy poşetlere doldurmaya kadir olamayacağı miktarda ‘çöp’ ortalığa saçılmış durumda.

İşte ‘Osman Hamdi efsanesi’ de aramızda dolaşan belalılardan. Öyle ki, dini bütün bazı kişiler ve kurumlar bile onu neredeyse evliya katına çıkaracak komikliklere tevessül ediyor, Batılılardan bir aferin almak için yaptığı özenti mahsulü tablolarına parıltılı kılıflar bulmak için seferber oluyorlar. Hem de dinle, diyanetle en ufak bir alakası olmadığı, hatta ateist olduğu halde İslam Ansiklopedisi’nde kendisine iltifatlar yağdırılan bir maddede yer bulabiliyor! Ne âlâ memleket!

Bana inanmayan, Edhem Eldem’in Osman Hamdi Bey Sözlüğü’ndeki “Din” maddesinde yazdıklarına baksın ve utansın.

Hem de iki karısını da Fransızlardan seçtiği ve evinde Fransızca konuşmayı tercih ettiği halde!

Hem de kendisini Müze Müdürü yapan velinimeti Sultan 2. Abdülhamid’e –hâşâ huzurdan- ‘havyan’ dediği bilindiği halde!

Hem de alafranga giyinip alenen içki içmek, dindarlarla ‘yobaz’ diye alay etmek gibi gayet İslamcı(!) meziyetleri bulunduğu halde!

Ve hem de resimlerinin hiç birinde İslam’a bir din olarak saygı göstermediği, aksine bir resminde ‘emir’ dediği bir genci yüzükoyun sedire uzatarak Kur’an okuttuğu, bir başkasında ise Bursa’daki Yeşil Camii’nde iki açık kadına tambur ve def çaldırdığı halde! Ve dahi hem de asıl isminin Yaratılış (Genesis) olduğunu öğrendiğimiz yaygın olarak Mihrab diye bilinen tablosunda mihraba arkası dönük bir şekilde Kur’an rahlesine oturttuğu Ermeni kızın ayakları altına Yüce Kitabımız Kur’an-ı Kerim’i attığı halde!

Devamı Derin Tarih Kasim Sayısında… 

.

Düşünen Tarih

EKİM 2020

 

Bizde umumi bir hastalık gibidir: Tarihçiler malzemeleri üzerinde düşünmeyi, felsefeciler de tarih okumayı pek sevmez. Bu yüzden tarihçilerimiz muazzam bir felsefe laboratuvarı olan tarih platformu üzerine balyaları yığmaya çabalarken, aynı malzeme yığını, onları ayıklayıp değerlendirecek felsefe adamlarının lakaydisine toslar. Kaybeden biz oluruz.

Felsefe tarihi derslerinde Leibniz monadolojisiyle, sonsuz ufaklar (infinitesimal) buluşu ile, mümkün dünyaların en iyisi teorisiyle vs. okutulurken, Fransa kralına yazdığı risalesinde Osmanlı topraklarının işgalinin Mısır’dan başlatılmasını tavsiye ettiği es geçilir. Halbuki filozof Leibniz ile kraldan para koparmaya kalkan çıkarcı Leibniz aynı elmanın iki yarısıdır.

Bizde klasik felsefe tarihi kitaplarında ayakları yerden kesilmiş filozofların “arka bahçesi” anlatılmaz. Tarihçiler ise felsefeyi maddî temelden mahrum bir tür eğlence olarak görüp istihfaf eder.

Özetle: Felsefeci tarihe kör, tarihçi felsefeye kapı ve pencerelerini kapamış vaziyettedir.

Bilelim ki bu kısır döngüyü kıranlar hasretle gelmesini beklediğimiz hakiki filozoflarımız olacaktır.

2018 Ocak’ında kapağa taşıdığımız Prof. Dr. İbrahim Kalın’ın tarihten gelip felsefede konaklayan ve Cevdet Paşa’dan sonra baltayla kesilmiş tefekkür ile tarih kablolarını lehimlemeye teksif ettiği değerli fikirlerini sizlere ulaştırmış, düşünen tarihin ve ayakları yere basan bir felsefenin önümüze ne amansız ufuklar açacağını göstermiştik.

Elinizdeki sayıda ise Prof. Dr. Teoman Duralı’nın bu defa felsefeden gelip tarihte konaklayan ve oradan tefekkür sayhaları halinde demlediği fikirlerini takdim etmenin heyecanı içindeyiz. Okuduğunuzda pergelinin sabit ayağını İstanbul’a saplayan bir tefekkür erinin hangi evrenselmiş gibi görünen hakikatlerin kabuğunu ustaca soyduğuna, kendimizde hor gördüğümüz nice güzelliği keşfedip nasıl üzerindeki tozları temizleyerek zihin raflarımıza yeniden dizdiğine şahit olacaksınız.

Duralı hocamıza bereketli bir ömür dilerken, kendisini çeşitli yönleriyle tanıtan yazılarıyla sayımıza katkıda bulunan talebe ve dostlarına teşekkür ediyoruz.

Derin Tarih elbette bir tarih dergisi ama yalnız tarihî olayları değil, onların felsefî temellerini ve tarihe hangi bakış açısından bakılması gerektiğini göstermeyi de gaye edinen bir dergi. İddiamızı bundan sonra da benzer açılımlarla ortaya koyacağımızdan emin olabilirsiniz.

Yeni sayılarda buluşmak ümidiyle

hayırla kalınız.

.

TEOMAN DURALI: OSMANLI’NIN YIKILMASININ SEBEBİ KAVMİYETÇİLİK MİKROBUNUN BULAŞ-TIRILMASIDIR

MUSTAFA ARMAĞAN EKİM 2020

 

KONUŞAN: MUSTAFA ARMAĞAN, MEHMET ÖNDER

 

Mehmet Önder: Kavmiyetçiliği bir zehir olarak tanımlıyorsunuz. Türkçülük davası güdenlerin pek çoğu Türk değildi notunu da düşüyorsunuz. Eğer böyle bir tespitte bulunursak bu işin altında çok daha farklı meseleler var demektir, değil mi?

Teoman Duralı: Ya siyasî bir hinlik vardır. Burada ben kötü bir niyet ararım. Başka olaylarda da bir kompleks, bir hastalık vardır. O millete yaranmak için ben 10 bin yıllık Türküm derler.

Mehmet Önder: Bu Nazizmin ari ırk teorisinin bir yansıması değil mi?

Teoman Duralı: Evet. Tabii bizde bu sadece 1920-30’ların olayı değil. Daha da geriye giden bir olay. Biliyorsunuz ki 1880’lerden itibaren, yani Abdülhamid döneminde Almanya’dan hocalar getiriliyor. Başta Harbiye’ye. Almanya’nın hastalığı Napolyon Fransası’nın işgalinden sonradır. 1815’den itibaren Almanya’da aşırı bir milliyetçilik furyası baş gösterir ve önce felsefî çerçeveleri çizilir. En başta büyük Alman filozofu Johann Gottlieb Fichte yer alır. Nihayet 1800’lerin sonlarında had safhaya ulaşır. Bireyler gibi milletlerin de kendilerine mahsus birtakım özellikleri vardır. Bazı milletler aynı kişiler gibi kurnazdır, zekidir, akıllıdır, saftır. Almanlarda ise saflık vardır. Çok kolay bir şekilde aşırılığa kaçarlar. İngilizler ise tam tersidir, hin oğlu hindir. Yahudilere çok benzerler. Aralarında kavmî bir bağlantı olmamakla birlikte benzerler. İngiliz-Yahudi medeniyeti burada birleşir.

Bu adamlar buraya geldiklerinde Harp Okulundan başlamak üzere Tıbbiye, Mülkiye gezmişlerdir. Fakat ilk girişler harbiyedir. Çünkü bizim en önemli tutamağımız harbdir, ordudur. Buraya gelip kendi kafa yapılarını aşılarlar. Buraya ayak uydururlar. Yani burayı Almanlaştırmak için girmezler ama zihniyetlerini Türkleştirmeye gayret ederler ve Türk milliyetçiliğinin ateşini yakarlar. Öbür tarafta da bunu kullanmaya yatkın başka bir unsur vardır, onlar da Yahudilerdir. Bize bu kavmiyetçilik mikrobu nereden bulaştı? Dedim ki, 1880’lerden itibaren Almanya’dan Harp Okuluna gelen Alman subaylar, ülkelerinde yükselişte olan kavmiyetçiliği bize aşılamaya başladılar. Bunu bir çeşit içgüdü ile yaptılar. Yani bilintizam böyle bir şey düşünmediler. O kendi kafalarındaki ruhlarında taşıdıkları anlayışı Harp Okulu talebelerine zerk etmeye başladılar. Nitekim bunlar arasında Enver Paşa, Mustafa Kemal Paşa da var.

Kavmiyetçilik fikrini farklı bir yönden bize aşılayan diğer bir unsur Yahudiler olmuştur. Fakat onların maksatları değişiktir. Bizde bırakın kavmiyetçiliği, milliyetçiliğin gölgesi bile yoktur. Böyle bir anlayışın zerresi yoktur. Bizdeki hâkim görüş ümmetçiliktir. Bu birliği, imparatorluğu yıkmanın yolu, içerisine kavmiyetçiliğin sokulmasıydı. Öncelikle Hıristiyan unsurlar üzerinde çalışıldı, başta Yunanlar olmak üzere.

Yunanlarda Yunan kavramı yoktur. Onlar kendilerini Rum kabul ederler. Ben Kapalı Çarşı’da çalışırken, çalıştığım yerin sahibi Rum idi. Ben de o vakit fakültede Yunanca derslerine devam ediyordum. Bir gün gittim, “usta bak, ben sana Yunanca bir metin okuyacağım” dedim. “Nedir?” dedi. Platon’dan bir parça okudum. Anlamadığını söyledi. “Nasıl yani, sen Yunan değil misin?” dedim. “Hâşâ, hayır biz Rumuz” dedi. “Bu metnin yazarı kimdir?” diye sordu. “Eflatun” dedim. “Efendimizden önce mi yaşamış, sonra mı yaşamış?” diye sordu. Efendimiz dediği de Hazreti İsa. Önce yaşamış, dedim. Al bunu, götür dükkândan, dükkânın uğurunu kaçırır, dedi. Daha sonra bunu Yunanistan’dan gelenlerle de konuştum. Kendilerinde böyle bir Helen anlayışının olmadığını söylediler. Bu fikri 19. yüzyılın başlarında Fransa’dan, İngiltere’den gelen misyonerler sokmuş. Siz Helen’siniz, büyük bir medeniyetin evlatlarısınız, bu barbarların boyunduruğuna nasıl girersiniz, şeklinde fikirler söylemişler.

Mehmet Önder: Benim küçüklüğümde Tarsus Amerikan Koleji vardı. Tarsus tarihî olarak çok mühim bir yerdir ama çok küçüktür. Oraya Amerika neden gelir de bir kolej açar diye düşünürdüm. Sonra fark ettim ki Balkanlarda, Arap coğrafyasında ve daha pek çok muhtelif yerde bunun örnekleri var. Nihayetinde bu faaliyet nelere sebep verdi hocam?

Teoman Duralı: Ayrılmalara ve parçalanmalara sebep oldu. Araplara, sizi Türklerden kurtaracağız, büyük bir devlet olacaksınız vaadini verdiler ve bin parçaya ayırdılar. Bugün Araplar kadar parçalanmış kim var ki? Bir de Balkanlar var. Bir yemeği bir bütün olarak yemek var, parçalara bölüp kolayca yutmak var.

Mustafa Armağan: Osmanlı’nın diğer milletlere de bakışı hep din merkezli olmuştur. Cığalazâde Sinan Paşa mesela. Cağaloğlu semtine ismini veren bu zat İtalyan bir denizcidir. Daha sonra kendisi Osmanlı’ya gelmiş ve Kaptan-ı Deryalığa kadar yükselmiştir. Osmanlı için bu ırkçılık meselesi hiçbir zaman önemli olmamıştır. Her milletin kendi millî, dinî hususiyetlerini koruması için devlet bir hakem rolü görür. Mesela İzmir’de bir zengin Yahudi ile fakir Yahudi arasında alacak verecek meselesi olduğunda oradaki hahambaşına gitmeleri gerekir normalde. Fakat hahambaşı zengin Yahudi’yi kollayacağı için fakir Yahudi hahamhane yerine Osmanlı kadısına gitmeyi tercih ederdi. Kadının önüne çıktıkları zaman da kadı onlara soruyordu: İslam hukukuna göre mi, Yahudi hukukuna göre mi yargılanmak istersiniz? Ne kadar muhteşem bir tablo…

Devamı Derin Tarih Ekim Sayısında… 

.

Cemil Meriç Hata Yapar Mı?

MUSTAFA ARMAĞAN EKİM 2020

 

Geçenlerde Yücel dergisinin eski sayılarını karıştırırken Cemil Meriç’in bir yazısı dikkatimi çekti. Derginin Eylül 1946 tarihli 119. sayısında basılan “1944’te öldürülen Voltaire” adlı kitap eleştirisini okuduktan sonra, içimde bu metni yeniden yayınlama arzusu uyandı. Ne var ki, Cemil Meriç’in eleştirdiği Mukadderat çevirisine yakından bakınca gördüm ki, üstad alıntı yaptığı metni ya eksik ya hatalı ya da dikkatsizce aktarıyor, bilimsel aktarma kurallarına büyük ölçüde riayet etmiyordu. Üstüne üstlük kendi sahası kabul edilen Fransızca orijinalden alıntı yaptığı yerlerde dahi, bir kısım atlama ve yanlış aktarmalar göze çarpıyordu ki, bunlar, Meriç metinleri adına üzerinde yeniden düşünülmesi gereken istifham bulutları taşıyordu.

Titizliğiyle maruf Cemil Meriç’in sonraki metinlerinde görülen hatalar belki kâtiplerinin dikkatsizliğine yorulabilirdi; ama henüz gözlerinin kapanmasına 10 yıl varken bizzat kaleme aldığı bir yazıda karşımıza çıkan hatalar nasıl yorumlanmalıydı?

Muhtemelen 1940’lı yılların bilimsel aktarım tekniğinin bugünkünden farklı olduğunu ve bu yazının, metinlerin biraz daha “mirî malı” kabul edildiği bir dönemde kaleme alındığını söyleyerek teselli bulabiliriz. Lâkin yine de işi metin eleştirisi olan ve çevirmeni titiz olmadığı için kıyasıya eleştiren bir münekkidin, eleştirdiği metni daha dikkatli aktarmasını bekliyor insan. Çünkü sonuçta aktardığımız kalıyor okurun aklında. Herkesin ilk metinlerle karşılaşma imkânı sınırlı. Kaldı ki, karşılaşanların da metni ne kadar dikkatle okuyup aktardıkları ayrı bir mesele.

O zaman ne yapmak gerekiyor?

Benim kanaatim, ilk yazılarından itibaren yeniden yayınlanacak olan Cemil Meriç külliyatının kesinlikle tek kişi tarafından değil, bir uzmanlar grubu tarafından incelenmesi ve gerektiğinde metne yapılan müdâhale ve düzeltmelerin dipnotlarla açıklanmasıdır. Tabii birazdan göreceğimiz gibi bizzat Cemil Meriç’ten kaynaklanan hataların da belirtilmesi şarttır. Yani artık Cemil Meriç araştırmalarında orijinal metin anlayışında bir değişikliğe gitmek gerekiyor.

Henüz kitaplaşmamış yazıları üzerinde çalışanlara teklifim şu: Gelin, bu yazıların dergilerdeki orijinal hâllerini tıpkıbasım olarak yayınlayalım. Böylece hem gelecekteki araştırmacılara sağlam bir referans bırakmış oluruz, hem de ondan aktarma yapacakların düşebilecekleri hataların denetlenmesini mümkün hâle getiririz.

Devamı Derin Tarih Ekim Sayısında… 

.

Tek Partinin Kuran ve Ezan Avı

MUSTAFA ARMAĞAN EKİM 2020

 

1341 Malazgirt doğumlu (Nüfus İdaresinden sorgulattığımda karşıma 1 Temmuz 1925 tarihi çıktı, 18 Ocak 2020 tarihinde vefat etmiş), Erzurum’un Karayazı ilçesine bağlı Yiğityolu köyünden. YO7 seri no 740615 nolu nüfus cüzdanı 39973238486 TC kimlik no sahibi, Sabri ve Zarife’den doğma.

Haber dinleyecek herhangi bir araç veya cihazımız yoktu. Dergi, gazete gibi şeyleri bilmiyorduk. Babalarımız Erzurum’a gidip geliyorlardı. Hem erzak ve yiyecek getiriyorlar, hem de ülke ile ilgili olup bitenleri haber alıyorlardı. Haber alma imkânlarımız o kadar güç ve zordu ki yan köyde biri ölse ancak bir haftada öğreniyorduk.

Ülke ile ilgili olup bitenleri, çıkan kanunları, inkılapları ya büyüklerimizden bu şekilde öğreniyorduk ya da köye gelen askerlerden…

Doğuda devlet diye bir şey yoktu. Görevli askerler istediklerini yapıyor; yakıyor, yıkıyor ve devlet adına hareket ediyorlardı. Kimse karşı gelemiyor, dur diyemiyordu. Kendilerini devlet yerine koyuyor, öyle hareket ediyorlardı. Çoğunlukla şahsi davranıyor, haksız muameleler yapıyorlardı.

Yoksulluğun ve fakirliğin en kötüsünü yaşıyorduk. Bulduğumuz iki şey vardı; biri ekmek, diğeri bulgur. Üstüne üstlük devlet tarafından baş vergisi alınıyordu. Hatta malın (hayvanların-MA) kendisi vergisini karşılayamıyordu. Ekip biçtiklerimiz kendimize yetmezken bir de devlet bizi zor durumda bırakıyordu. Hal böyleyken köye gelen asker ve komutanlar da olanca yiyeceğimizi alıyordu.

Asker ve komutanlar genelde muhtarın evine gelirlerdi. Köy ağasını çağırır, ona türlü türlü hakaretler yaparlardı. Onu devlete karşı gelmekle, isyan etmekle suçlarlardı. O gece sabaha kadar herkes el pençe divan durur, hizmet ederdik. İstenilen bir şey evimizde bulunmasa da yok diyemezdik. Yediğimiz dayak ve falakaların hiçbirinin sebebini bilemez ve soramazdık.

Şöyle bir olay yaşanmıştı: Yan köyden iki kardeşi bizim köye getirdiler ve “bunlar eşkıyalara yardım ediyor, yiyecek veriyor” diye suçladılar. Onlar suçsuz olduklarını, eşkıyaların silah zoruyla yiyeceklerini ellerinden aldıklarını söyleseler de ölmekten kurtulamadılar. Öldürüldüklerini görmesem de cenazelerine şahit oldum.

Askerler gidişlerinde köyde işlerine yarar ne var, ne yok toplayıp götürüyorlardı. Binek hayvanlarımıza biner, sorgusuz sualsiz alıp giderlerdi. Hakkımızı hiçbir şekilde arayamıyorduk. Özellikle ana dilimizin Kürtçe olması işimizi iyice zorlaştırıyordu. Halimizi, derdimizi anlatamıyorduk. Köyde okul, öğretmen yani eğitim adına hiçbir şey yoktu.

Köyler harabe şeklindeydi. Asker çık derse köyden çıkıyorduk, dön derse tekrar köye dönüyorduk. Köyde bir aile ile diğer aile arasında bir sürtüşme, bir kavga olsa tüm aileler toplanıyor, karakola götürülüyordu. Orada herkes dövülüyor, suçlu da suçsuz da ayakta duramayacak kadar dayak yiyordu.

Devamı Derin Tarih Ekim Sayısında…

.

Yavuz Kürtlere Beddua Etti Mi?

EYLÜL 2020

 

Güya Yavuz Sultan Selim Çaldıran seferine giderken Muş’ta yaptırdığı çeşmeyi dönüşte harap vaziyette bulmuş; bunun üzerine de aşağıdaki mısraları kendisi kaleme aldırarak çeşmenin üzerine yazdırmış. Şiirin anlamı 1999’da Hasan Pulur’un bir yazısında (hangi yazı?) dile getirilince çeşmenin üstündeki kitabe işgüzar yetkililer tarafından silinmiş! Çeşmenin kitabesinde güya şunlar yazılıymış:

Kürde fırsat verme ya Rab dehre sultan olmasın

Ayağını çarık sıksın karnı bile doymasın

Vur sopayı al haracı asla iflah olmasın

Ol bu çeşmeden gâvur içsin, Rum içsin Kürde nasip olmasın.

Bu müthiş(!) şiiri okuyup sersemlemiş olan okurlarım heyecanla soruyor:

Acaba bu bilgi doğru mu? Yavuz Kürtlere böyle beddua etmiş olabilir mi?

Benzer konular için atalarımız ‘Tut kelin perçeminden’ diye şık bir kelam etmişler. Biz de neresinden tutalım bunun diyoruz. Aksi halde uzayabilecek cevaplarımızı maddeler halinde sıralamak en iyisi…

Bu çeşme Muş’un neresindeymiş? Bir resmi, kazınmış da olsa kitabesini çekin, gösterin. Rivayetle, -mış, -miş ile tarih olmaz. Yerini söylesinler, gidip kendim göreyim.

En basit vezin ve kafiye bilgisinden ve şiir zevkinden yoksun bir heveskârın söylediği açık olan manzume, şiirimizin hamle üstüne hamle yaptığı Yavuz Sultan Selim Han devrine ait olamaz. Kelimeleri, bozuk vezni, külhanbeylerine yakışır üslubu ile bir sultana hiç ait olamaz. Üstelik Yavuz’un Osmanlı padişahlarının en âlimi, hatta Kürtlere en yakın davrananı, tarihimizdeki ilk ‘Kürt açılımını’ gerçekleştiren padişah olduğunu biliyoruz.

Yavuz Sultan Selim hiç Türkçe şiir yazmamıştır, divanı Farsçadır. Ona atfedilen “Şîrler pençe-i kahrımda olurken lerzân / Beni bir gözleri ahuya zebun etti felek” diye başlayan ünlü kıtası dâhil olmak üzere bazı Türkçe parçalar başka şairlere aittir ve Yavuz’a yakıştırılmıştır.

Sevgili okurlarım! Sanırım soruyu bana değil de, bu soruyu ortaya atanlara sormalısınız. Önce böyle bir çeşmenin varlığını ispat etsinler, görelim, ondan sonra konuşalım. Daha sağlıklı olmaz mı?

Üstelik ben Milliyet’in internet arşivinde aradım, taradım, Hasan Pulur’un 1999’da bu mahiyette bir yazısına rastlayamadım. Yine bu internet dedikodusuna “kaynak” olarak gösterilen Evliya Çelebi Seyahatnamesi’nin Zuhuri Danışman neşrinde (C. 3, s. 80) de böyle bir bahis geçmediği gibi başka yerlerinde de geçmiyor.

Çeşme yok, kazınmış da olsa kitabe yok, tek kare dahi fotoğrafı yok, kaynak diye verdikleri Evliya Çelebi Seyahatname’sinde yok, Yavuz’un Türkçe şiiri yok. O yok, bu yok ama ortada koskocaman bir yalan fırıl fırıl dolanıyor. Nasıl bu kadar çocuklaştırıldık?

Hayret!

.

Portekizliler Peygamber Efendimiz’in Mezarını Avrupa’ ya Kaçıracaklardı!

MUSTAFA ARMAĞAN EYLÜL 2020

 

“Osmanlı Endonezya’ya en zor döneminde yardım etmiş” başlıklı bir gazete haberi; 1916 yılında Cava Adası’nda vuku bulan bir sel felaketi (tsunami?) üzerine Lahey’de oluşturulan uluslararası yardım komisyonuna Osmanlı Devleti’nin 25 bin kuruş hibe ettiğini bildiriyordu.

Aslında şaşırtıcı olmaması gereken bu habere hayretle yaklaşanlar olduğunu hatırlıyorum. Osmanlı Devleti’ni çok az tanıdığımızı bilmediğimiz gibi, bilmediğimizi de bilmiyoruz. Tıpkı Hind Okyanusu’ndaki varlığını faaliyet ve icraatını bilmediğimiz gibi…

Amerika’yı keşfettiği söylenen Kristof Kolomb’un batıya giderek doğuya ulaşmak amacıyla yola çıktığı ve Hindistan’ı bulmayı beklerken tesadüfen Küba civarında bir sahile çıktığı sık sık tekrarlanır da, seyahatinin asıl gerekçesi, nedense zinhar telaffuz edilmez. Oysa Alman iktisat tarihçisi ve mütefekkiri Werner Sombart’ın da katıldığı iddialara bakılırsa Yahudi finansmanıyla yola çıkan Kolomb’un seferlerinin asıl amacı, bizzat kendisinin de seyir defterine kaydettiği gibi, başta Kudüs olmak üzere Kutsal Topraklar’ın Müslümanların elinden kurtarılması yönündeki kadim bir Yahudi-Haçlı tutkusunun devamıydı. Amacına ulaşırsa Doğu’nun zenginlikleri Avrupa’ya, yani Hıristiyan dünyasına nehirler halinde akacak ve keşfedilen topraklardan elde edilecek gemiler dolusu altınla yeni Haçlı kuvvetleri tertip olunarak Müslüman diyarlarına doğru iş bitirici bir sefere çıkılacaktı.

Yeri gelmişken, burada tarihin ufak bir sırrını daha çıtlatayım size de, içimde kalmasın. Osmanlı Devleti kendi kıtalarına hapsedip topraklarının her geçen gün yeni bir parçasını daha bünyesine dahil ettikçe Avrupa halklarının içine düştükleri panik duygusuyla akıl almaz efsaneler imal ettiklerine şahit oluyoruz. Güya Müslümanların bulunduğu bölgelerin de ötesinde, Habeşistan’da büyük bir Hıristiyan Kral yaşarmış ve adı da “Doğu’nun Kralı” (King of the East) Rahip John (bir başka rivayete nazaran da James) imiş.

İşte bilim tarihini yazanlara göre, coğrafî keşiflerin arkasında yatan temel güdülerden biri, Doğu’da yaşadığı bilinen ama ismi olup da cismi bir türlü bulunamayan(!) bu güçlü Hıristiyan Kralı bulmak, kendisiyle temasa geçtikten sonra ondan gücünü Batı’daki Hıristiyanlarla birleştirmesini istemekmiş. Böylece Müslümanlara asırlardan beri bir türlü verilemeyen ağızlarının payını vereceklerini boşu boşuna ummuş durmuş Avrupalılar. Bu ilginç değil mi? Bir ara da Müslümanlara ‘cihad’ açan Şah İsmail’in bekledikleri ‘Hıristiyan Kral’ olup olmadığından şüphelenmişler ve kendisine büyük ümitler bağlamışlar.

Böyle bir hurafeyi bizim tarihimiz için anlatsak, memleketimizin güzide akl-ı evvelleri anında lafın üzerine çullanır ve ‘Zaten bu örümcekli kafa yüzünden geri kalmadık mı?’ teranesine yeni bir nota daha eklemenin zevkiyle sarhoş olurlardı. Ama aynı hurafelerin Avrupa’da ortaya çıkmış olduğunu bizzat kendileri bas bas bağırsa, gördüğünüz gibi, ya görmezden gelinir ya da ört bas edilir, ilerlemenin kıblesi olarak kabul ettikleri hayallerinde ürettikleri Avrupalılığa kat’iyen leke sürülmez.

Devamı Derin Tarih Eylül Sayısında… 

.

Hatıratlara Nasıl Güveneceğiz?

MUSTAFA ARMAĞAN EYLÜL 2020

 

Başbakanlık ve Serbest Cumhuriyet Fırkası Genel Başkanlığı gibi iki son derece mühim mevkii işgal ederek yakın tarihimize mührünü vurmuş olan Ali Fethi Okyar hakkındaki araştırmalar son derece yetersiz. Buna mutlaka hataları da ilave etmek gerekir. Nitekim 9 Ağustos 1930 tarihinde kader arkadaşı olan Gazi Mustafa Kemal’e yazdığı mektubunun Cumhurbaşkanlığı Genel Sekreteri Hasan Rıza Soyak’ın Atatürk’ten Hatıralar’ındaki şekli maalesef pek çok hata ile malûl.

1930’lu yıllarda Cumhurbaşkanlığı Genel Sekreterliği yapmış birinin hatıratı tarihçi açısından her bakımdan mühimdir. Lakin ya yayıncının dikkatsizliği veya hatırat sahibinin vurdumduymazlığı sebep olmuş olmalı bu mühim mektuptaki faciaya.

Okyar ailesi tarafından neşredilen Serbest Fırka Hatıraları adlı eserdeki aslıyla karşılaştırdığımda Soyak’ın kitabındaki vaziyet iç açıcı değildi. Bu nasıl yayına hazırlamaktı böyle? Her satırında hatalar ben buradayım diye adeta bağırıyordu. Kimse görmemiş mi bunları? Okumamış mı?

Altı üstü iki sayfalık bir mektupta mebzul miktarda hata acaba eserin diğer kısımlarında ne potlar kırılmış? Sorusunu akla düşürüyor ister istemez. Ben aşağıdaki hata hasılatını rafa dizene kadar yoruldum. Diğerine de erbabı baksın bir zahmet. Bakarsa tabii…

Mektuptaki yanlışları, hatıratın müteakip baskısında düzeltilmesi umuduyla aşağıya sıralıyorum. Ancak iki notum var:

Not 1) Hatalar o kadar fazla ki karışıklık olmasın diye mektubun satırlarına kendim numara verdim.

Not 2) Soyak’ın metninde mektubun sadeleştirildiğine dair bir uyarı yapılmadan sadeleştirmeye gidilmiş olması tuhaftır. Bu sebeple yüksek müsaadelerini/müsaade-i celilelerini; iptidai maddeler/mevadd-ı iptidaiye; münakaşa hürriyetini/hürriyet-i münakaşayı gibi “habersiz” sadeleştirme örneklerini listeye almadım. Keza izafet kesresi yerine kullanılan tire (-) işaretinin konulmadığı zatı/zat-ı gibi örnekleri de dahil etmedim. Böylece listemiz sadece okuma hatalarına inhisar etmiş oldu.

Devamı Derin Tarih Eylül Sayısında… 

.

Artık Müsterihiz; Fatih ve Akşemseddin Huzurlu

AĞUSTOS 2020

 

İstanbul’un fethi Osmanlıların Kızıl Elma’sı idi, Ayasofya’nın açılması da Cumhuriyet döneminde milliyetçi-muhafazakar camianın Kızıl Elma’sıydı.

1970’li yılların ortalarında fikri intibahım ilk başladığında kulağıma çalınan ilk sloganlardan biri “Zincirler kırılsın, Ayasofya açılsın” oldu. Üstad Necip Fazıl’ın “Ayasofya Hitabesi” ile derinden sarsıldık. Rahmetli babamın mütevazı kütüphanesinde bulunan kapağı kopuk bir kitabın üzerinde “Ayasofya Davası” yazıyordu ve bu, 60’ına merdiven dayamış elime değen ilk kitaplardan biriydi.

Velhasıl Ayasofya aşkı, sevdası, tutkusu, ne derseniz deyin, tıpkı Fatih Sultan Mehmed gibi ona görmeden ve tek taraflı âşık olmak gibi bir “hüzn-i umumi” manzarası arz ediyordu.

Ayasofya’nın cami olarak açılmasına vesile olanlardan İsmail Kandemir’i artık tanıyorsunuz. Benim de hiç unutmadığım bir sima gözümün önünde. Bursa’da Risale-i Nur talebesi rahmetli takkeci Kazım amca üç beş kuruş para biriktirip kitapçıklar bastırıp bunları yüksek makamlara taahhütlü olarak gönderirdi. Bu kitapçıklarda sözü mutlaka Ayasofya Camii’nin açılmasına getirir, mutlaka açılması gerektiğini devlet ricaline bıkmadan usanmadan hatırlatırdı. O kadar ki 12 Eylül darbesinden sonra Kenan Evren’e de bir mektupla başvurmuş, bunun üzerine içeri alınıp başı ağrıtılmıştı.

İnsanımızın bu kadirşinas ve hamiyetperver mayası Elhamdülillah ki en büyük hayat kudretlerimizden biridir. Bunu Ayasofya Camii’nin açılması için sarf edilen onca emeğin aynasında bütün berraklığıyla gördük.

İrlandalı romancı James Joyce’un bir sözünü daima zikrederim: “Zannettiğimiz gibi biz tarihe geri gitmeyiz. Aksine, bizim üzerimize doğru gelen ve bizi geleceğe doğru iter tarih.” Tarih bu topraklarda yaşayanlara daima müteyakkız ve faal olmayı mecburi kılıyor. Coğrafya savaşmak içindir. Düşünmek savaşmaktır.

Ayasofya’nın kapıları yalnız harimine açılmaz bu yüzden. Ruh ufuklarına açılan menfezlerdir. Başarabileceğimize inanıyoruz, çünkü Kitabımız ve Peygamberimiz bunu emrediyor. Başarabileceğimize inanıyoruz, çünkü ecdadımız başarmış. Hem bir kere başarılan bir kere daha niye başarılamasın ki.

Elinizdeki sayı bu huzur ve mutluluğun hissedilmesinde bizi yalnız bırakmayarak destekçisi olan sevgili okurlarımıza ithaf edilmiştir. Bir davanın arkasında durmanın ne kadar mühim olduğunu aynelyakin müşahede ettik. O zaman yeni mücadele cephelerine yollanma vaktidir: Cumhurbaşkanı Erdoğan 27 Temmuz konuşmasında bunu ifade ediyordu: Rabbimiz İnşirah suresinde “Şüphesiz güçlükle beraber bir kolaylık vardır. Öyleyse ilk işi bitirince diğerine koşulun” buyurur. Rabbimizin müjdesine uyarak Ayasofya’yı yeniden namazla, Kur’an’la, cemaatiyle buluşturmaya çalıştık. Şimdi yeni işler yapacağız.

Evet, yeni davalar bizi bekliyor.

Yine dopdolu sayılarda buluşmak ümidiyle hayırla kalınız.

.

Meğer Yunan Ordusu İstanbul’a Girdiği Zaman Ayasofya Camii’nin Kubbesine Asacağı Devasa Bayrağı Bile Yanında Getirmiş!

MUSTAFA ARMAĞAN AĞUSTOS 2020

 

Hüseyin Cahid (Yalçın) Bey’in sahibi bulunduğu Tanin gazetesi 24 Şubat 1924 tarihli nüshasının ikinci sayfasında şoke edici bir habere yer vermişti. Habere göre Fener (Rum) Patrikhanesi’ne baskın düzenleyen emniyet görevlileri ambarlarda çeşitli belge ve kitaplara rastlamış ve incelemek üzere bunlara el koymuştur. İncelemeler sırasında devasa boyutlarda bir bayrak da bulunmuş ve bunun 4 metre boyunda, 2,5 metre eninde, Yunan bayrağı renginde mavi ve beyaz atlastan özel olarak imal edilen bir “Ayasofya Bayrağı” olduğu anlaşılmıştı. Bayrağın ortasında ise çift başlı Bizans kartalı ile onun üzerinde bir Bizans tacı bulunuyormuş.

Cümlenin malumu: Yeni sahibinin kim olacağına karar veremedikleri için Ayasofya’yı tekrar kilise yapma hedeflerine Mütareke döneminde nail olamayan İtilaf devletlerinin Türkiye’ye 1930’ların başında “Kilise olmayacaksa cami de olmasın” diye diretmeleri gayet manidar. Kaldı ki Ayasofya Camii’nin müze yapılması fikri de bizden değil, bizzat İngilizlerden gelmiş (İngiliz tarihçi Arnold Toynbee fikir babalarından biridir), bu görev Lozan’dan sonra Amerika Birleşik Devletleri’ne havale edilmiş ve 1930 yılında sırf Ayasofya’yı müze yapmak maksadıyla kurulmuş olan Amerikan Bizans Enstitüsü ertesi yıl resmî kanallardan devreye sokulmak suretiyle mozaiklerin restorasyonu perdesi arkasında cami olmaktan çıkarılarak müze yapılmıştır.

Tanin’deki haberin sonunda bu sözde “Ayasofya bayrağı”nın Cumhurbaşkanı Gazi M. Kemal Paşa’ya takdim edileceği belirtiliyorsa da bir daha akıbetinden haber alınamamıştır. Eğer Cumhurbaşkanına takdim edildiyse mutlaka Çankaya Köşkü’nde bir yerlerde bulunması gerekir bayrağın. Bundan sonrası ise kesif bir karanlık…

Lakin biz burada bir işaret fişeği atıyoruz. Bakarsınız birileri izlerini görür de ardını kovalar ve karanlık bir mahzende ortaya çıkarır. Kim bilir! Zavallı Ayasofya! Ne karanlık ve hazin bir mâzin var. Temizle, temizle bitmiyor…

Tanin gazetesindeki bu kısa haberi sadece bugün anlaşılmayan bazı kelimelerin açıklamalarını parantez içinde vermekle yetinerek noktasına ve virgülüne dokunmadan aynen aktarıyoruz. Unutmayın, tarih düşünmek için vardır.

Devamı Derin Tarih Ağustos Sayısında… 

.

Kır Zincirlerini Ayasofya

MUSTAFA ARMAĞAN AĞUSTOS 2020

 

3 Zilhicce 1441 veya 24 Temmuz 2010…

Fatih Sultan Mehmed’in emaneti ve İstanbul’un Fethi’nin sembolü Ayasofya-i Kebir Cami-i Şerifi açılıyor. Ayaklarım yollarda, aklım kalabalıkları yarıp da camiye nasıl vasıl olacağının planlarını iplere tespih gibi düzmekte, kalbim derseniz “Bütün bu sefil bahanelerden bana ne?” diyecek kadar Kızıl Elma’sına teksif olunmuş.

Kumkapı’dan Kadırga, Küçük Ayasofya mahallesi yoluyla Sultanahmet meydanına vasıl olduğumda benzeri nadir görülecek derecede bir kalabalık göğüslüyor fakiri. Sultanahmet Meydanı önünde polis tarafından barikatlar kurulmuş; bağırış çağırış derken atlıyorum, sonra bir barikat daha; kontrol noktalarında güçlük çıkaranlar da oluyor, fotoğraf çektirmek için izin isteyen sevgili okurlarım da…

Nihayet Cuma namazı için açık havada seccadelerini serenlerin arasından bir sis gibi süzülüp protokol kapısına varıyorum. O da ne? Önümde tekerlekli sandalye ile camiye götürülen bir Ayasofya sevdalısı namazı bekleyenler tarafından şiddetle alkışlanıyor. Bu halde bile tarihe tanıklık etmeyi arzu etmiş belli ki.

Nihayet içeriye girebildiğimde saat 12’ye yaklaşmıştı. Devasa giriş kapısından geçtiğimde Kur’an-ı Kerim sesleri kubbelere ve duvarlara çarparak kulaklarıma düşüyordu.

İnanamıyordum Ulu Mabed’in eşiğine vardığıma, daha düne kadar inanılmaz görünen bir hadiseydi çünkü.

Gözlerimi yumdum, açtığımda ayakkabılarım ayağımdan çıkmış, turkuaz renkli halıların üzerine basmaya kıyamazken buldum kendimi; ama ‘buldum kendimi’ hakikaten. Ve insan kendini kaybetmeden bulamıyormuş, bunu bir kere daha bittecrübe öğrendim.

Islak kirpiklerimi açtığımda secdeden yeni kalkan başımın Şeyh Galib’in Mevlevi semahanesini tavsif ettiği beyitleriyle çalkalanmakta olduğunu gark ettim:

Gözüm dûş oldu gördüm bir gürûhu hep külâhîler,

Aceb heybet, aceb şevket, aceb tarz-ı ilahiler.

Kimler vardı içeride?

Protokoldekileri kast etmiyorum tabii ki, ama kimler vardı hakikaten?

Tabii ki Ufukların Sultanı… Fatih Sultan Mehmed’in alnının secde izleri yerleri damgalamıştı.

Ya Akşemseddin hazretleri… Her köşede buhurdan gibi tütüyordu onun ruhu.

Molla Gürani’den Zağanos Paşa’ya uzanıyordu bu insan zinciri, Hızır Beğ’den Mimar Sinan’a ilmekleniyor, sonra Eşref Edip’ten Necip Fazıl’a bağlanıyor ve Ulu Mabed’in dış kapısında bana Afyon’dan, Karlsruhe’den, Malatya’dan kalkıp bu bitimsiz anı yaşamak için koşup geldiklerini yüzlerindeki sürur ve huzur ile haykıranların içten Anadolu seslerine karışıyordu.

Aralarından geçiyorum ve ıssız, sessiz bir köşe buluyorum kendime. Çocukluğumdan beri köşeler daima ilgimi çekmiştir, Ayasofya’da da bir ilki yaşayacağım ve ikinci defa secdeye varacağım yer kimsenin iltifat etmediği bir kuytu olmalıydı.

Girdim kuytuya. Kur’an tilaveti devam ederken arada kalkıp ettiğim secdeler şükür namazından hacet namazlarına el veriyor, her secdeden kirpiklerim biraz daha ıslanmış kalkıyordum.

Devamı Derin Tarih Ağustos Sayısında… 

.

Gerçek Tarih Peşinde 100 Aylık “Gaza”

TEMMUZ 2020

 

Sabah ezanları okunuyor bu satırları yazarken… Bundan 100 ay önce ilk sayının editör yazısını da bir sabah ezanı vakti yazdığımı hatırlıyorum.

O ne telaştı Yarabbi! O ne endişe dolu sabahlamalardı!

2012 Nisan’ında Kâzım Karabekir Paşalı kapağımızla “Vira Bismillah” deyip yelken açtık tarihin bilinmeyenlerle dolu ummanına; bugüne kadar 20 bin sayfalık bir Derin Tarih külliyatı vücuda geldi.

İçinden nice iddialar boy verdi ki birine çok yakınız: 86 yıldır ruhu cisminden soyulmuş olan Ayasofya bu sayıyı elinize aldığınızda kapılarını açmış olacak inşallah.

İlk sunuş yazıma Edip Cansever’in bir mısraıyla başlamıştım. “Bir mendil niye kanar?” diye soruyordu. “Diş değil, tırnak değil, bir mendil niye kanar?” Ve ekliyordu: “Mendilimde kan sesleri.”

Tarihimiz kanıyor ama kanamayı durdurmaya çare bulunamıyordu, zira bir iç kanamaydı.

Sahte bir tarih konulmuştu çalınan tarihimizin yerine. Jack Goody’nin ifadesiyle bu hırsızlık Avrupa’nın dünyanın geri kalanının hafızasını kendi menfaati doğrultusunda formatlamasıyla vücut bulmuştu. Dünya kendini Avrupalı olarak düşünmeli, görmeli ve hissetmeliydi. ABD’de heykelleri yıkılmakta olan Kolomb’un ders kitaplarımızda bir “kahraman” gibi dayatılmasındaki tuhaflığı düşünün.

Yalnız bizde farklı bir şey olmuştu. İçeride bir hırsızlık daha yaşanmıştı. Yakın tarihimiz büyük ölçüde karanlıkta bırakılmış ve bu belirsizlikten istifade edenler menfaatlerine uygun bir tarih yazmışlardı.

Bu sahte tarihin kendini efendi ilân etmesine ve devleti arkasına alarak potansiyel tarihleri yutmasına itiraz ediyorduk. Mendilimizden gelen “sesleri” yakalayıp bugüne ve istikbale kayıt düşmekti derdimiz.

Zaman oldu, hakikaten kanadığı da oldu mendilimizin. Olsun. Bunlar da takdir-i Hüda’dır. “Mevlâm neylerse güzel eyler.” Ayasofya’da Fatih ve Akşemseddin hazretlerinin secde ettiği yerlere alnımızı değdirmeye yaklaştığımız demlerde 100. sayıyı çıkarıyor olmak apayrı bir tevafuk güzelliği değil midir?

Bizlere yıllardır bıkmadan, usanmadan verdiğiniz destek için, dualarınız için, takdir ve eleştirileriniz için şükranlarımızı sunuyor, dergiye yazıları ve fikirleriyle destek veren değerli yazarlarımıza ve hocalarımıza sa’yiniz meşkûr olsun diyoruz.

Her daim destekçimiz olan Mehmet Genç hoca “Gazanız mübarek olsun çocuklar!” derdi.

Çıkan 100 sayı tarih gazalarına açılan birer kapı, açılacakların da birer müjdesi olsun.

Nice yeni sayılarda buluşmak üzere hayırla kalınız efendim.

.

Derin Tarih’in Yazılmamış Tarihi

MUSTAFA ARMAĞAN TEMMUZ 2020

 

2011 yılının başları olmalı. Bir telefonun ucunda uzun bir macera bacasının tüteceğini nereden bilebilirdim! Albayrak Medya’dan bir yönetici arıyordu. Görüşmek istedi. Buluştuk. Bir dergi çıkarmak istemişler. Haftalık, güncel. Ancak bu hız çağında günlük gazeteler bile gündeme yetişemezken haftalık bir haber dergisi ne işe yarayacak? Diye itiraz etmiş yönetici. O zaman ne çıkaralım? demişler. Mesela tarih dergisi demiş. Kim yapabilir bu işi? Fakirin adı geçmiş. Öyle başlamış, benim dışımda gelişti işler.

Tamamen de dışımda sayılmaz. Zira 2005 yılında Sultan Abdülhamid Han ile alakalı üç aylık bir dergi çıkarmaya teşebbüs etmiş, hatta ön toplantıyı dahi akdetmiştik Çamlıca tepesindeki bir restoranda. Sonra biraz da fakirden kaynaklanan sebeplerle o proje akim kaldı.

Lakin o proje bakın neye kapı açtı? İlk baskısı 2006 Nisan’ında çıkan Abdülhamid’in Kurtlarla Dansı adlı kitabıma. Kitap bugüne kadar diğer ciltleriyle beraber yarım milyona yakın bir tiraj yakaladı. Temelinde bir dergi projesi yattığını önsözünde yazmış olmama rağmen çoğu kimse fark etmedi.

Bazı kitapların sayfalarını rüzgar çevirir, bazıları ise keskiyle zor çevirirsiniz. Abdülhamid’in Kurtlarla Dansı hem yazımı hem de okunması rüzgarlı kitaplarımdan biri oldu. Derken Mayıs 2011…

Mesut Albayrak Bey’le Bayrampaşa’daki binada buluşuyoruz. El sıkışıyoruz ama önceden yazmaya başladığım kitap projeleri bir türlü fırsat vermiyordu dergiye girmeme. Ramazan, bayram derken Eylül 2011’de tekrar görüşme ve artık kaçış yolu kalmadığı anlaşıldı.

1 Ekim itibariyle dergi çalışmalarına başladım. Ama nasıl?

Boş bir masa.

Birkaç kalem ve kağıt bana bakıyor.

Ve bir telefon.

Çay istiyorum sürekli.

Nereden başlamalı?

Nasıl bir dergi olmalı?

Ve kimlerle?

Hedef ne? İyi bir tarih dergisi. Tabulara dokunacak, bilinenleri sarsacak, yeni bilgi ve belgeler bulup çıkaracak.

Derken 100 aydır dergimizin logosunun altında size seslenen o manidar söz zuhur ediyor ajanstan:

“Tüm bildikleriniz tarih olacak!”

Güzel.

Başlıyoruz o zaman. Ama nereden?

Editör ilanları, görüşmeler, insan kaynakları biriminin başındaki Ali Bey’in müthiş sükuneti ve bilgeliği işimizi bir hayli kolaylaştırıyor.

Nihayet 1 Kasım günü 4-5 kişilik (bir kısmı part-time olmak üzere) bir grup arkadaş çalışmaya başlıyor (ekip olmanın zaman aldığını sonradan öğrenecektim). İki ön toplantı düzenliyoruz Otağtepe’deki restoranda. Dergimizin temelleri Boğaziçi’nin en nadide manzaralarından birinin kıyısında atılıyordu velhasıl.

Devamı Derin Tarih Temmuz Sayısında… 

.

HALUK DURSUN: “AYASOFYA’NIN MÜZE YAPILMASI, BİR CİNNET, BOŞLUK VE KIRILMA DÖNE-MİNİN ESERİDİR”

MUSTAFA ARMAĞAN TEMMUZ 2020

 

KONUŞAN: MUSTAFA ARMAĞAN

Ayasofya’nın İslam tarih ve kültüründeki yerini anlatır mısınız? Müslümanlar için Ayasofya ne ifade ediyordu? Osmanlı için Fetih öncesi ve sonrasında neyi ifade etti?

Ortak düşüncelerden yola çıkarak ve kendi görüşümü de katarak söylüyorum: Bir kesim onu bir büyük kilise olarak görürken, diğer bir kesim de cami-i kebir olarak görüyor. Osmanlılar hep cami-i kebir olarak gördüler, çünkü Ayasofya, Osmanlı’daki cami ve cami imamlarının hiyerarşisinde tartışmasız bir numaraydı.

Kendi görüşüme gelince, benim tarihçi, Ayasofya yöneticisi ve Müslüman olmak üzere üç ayrı kimliğim var. Bunları bir araya getirerek konuşmak istiyorum: Osmanlılar Ayasofya’nın cami-i kebire dönüştürülmesi işinde bir zarureti görmüşler. Ana bina her ne kadar cami-i kebire dönüştürülse de, daima kilise halini hatırlatacağı için etrafına ilaveler yaparak onu bir ‘kül’ haline getirip o külün içinde bir ‘cüz’ halinde tutmak lüzumunu fark etmişler ve Ayasofya’yı bir külliye haline getirmiş, ilavelerden başlamak üzere dış çehresini değiştirmeyi çok önemsemişler. İç ve dış şadırvanlar, sebil, imaret, medreseler, muvakkithane ve en son olarak da türbelerin eklenmesiyle bu değişimi tamamlamaya çalışmışlar.

 

Haseki Hamamı dahil edilebilir mi buna?

Tam değil, Ayasofya Hamamı’dır adı, doğrudur ancak o, bu zihniyetin dışında yapılmıştır. Ayasofya’nın dönüşümündeki önemli faktör, Fatih’in medrese ve minareyle başlattığı değişimin I. Mahmud döneminde sürdürülmesi ve Abdülmecid’in bunun üzerine gitmesidir.

 

Ayasofya’nın dönüşümü için sadece bu üç padişah mı öne çıkmakta?

Aslında dördüncü olarak araya II. Selim’i koyuyorum; çünkü minarelerle devreye giriyor, daha da önemlisi, oraya gömülerek türbeler geleneğini başlatıyor. Sonra özellikle kütüphanesiyle çok çok ayrı bir yere sahip olan I. Mahmud’u koyuyorum. Beşinci bir aday koymak gerekirse II. Abdülhamid’i sayıyorum. Çünkü 1894 depreminin hasarını çok dikkatli bir şekilde düzeltmek ve Ayasofya’yı kurtarmak için teşebbüse geçmiş. Bu beşliyi dönemlerine referans vererek kurguluyorum.

Devamı Derin Tarih Temmuz Sayısında… 

.

İBRAHİM KALIN: “BATININ DİPNOTU OLMAYI REDDEDİYORUZ”

MUSTAFA ARMAĞAN TEMMUZ 2020

 

KONUŞAN: MUSTAFA ARMAĞAN

Gerek Türkiye’de, gerekse yurt dışında yaptığım çalışmalarda İslam-Batı ilişkilerinin hemen her alanda karşıma çıktığını erken bir dönemde fark ettim. Tarih yazıcılığından uluslararası sistem tartışmalarına, felsefeden edebiyata, dinler tarihinden modern İslam dünyasının sorunlarına kadar çok geniş bir alanda meseleler bir şekilde İslam ve Batı toplumları arasındaki ilişkilerin mahiyetiyle ve tarihî serüveniyle irtibatlı. Avrupa-merkezci tarih ve kültür anlayışının sorgulanması gerektiğini üniversite yıllarında hissetmeye başlamıştım. Zira bu tarih tasavvurunda biz yokuz; Batılı olmayan hiçbir toplum ve medeniyet yok. Bizler Batı tarihine eklenmiş birer küçük dipnot yahut detay olarak muamele görüyoruz. Bu haksızlığı neden kabul edelim?

Ama bu adaletsizliğe karşı çıkmak için bizim ortaya ciddi bir çaba koymamız gerekiyor. Biz kendi hakkımızı arama gayreti içinde olmazsak başkalarından nasıl adalet talep edebiliriz? Dahası Batı’da yapılan Avrupa-merkezcilik eleştirileri bir noktadan sonra yine Batı düşünce sistematiği içinde üretiliyor ve Batılı paradigmanın dışına çıkamıyor. Heidegger’in modern hümanizm ve teknolojik medeniyet eleştirisi elbette önemlidir ve dikkatle incelenmelidir. Ama o eleştiriden hareketle ben kendi varlık tasavvurumu ve dünya görüşümü inşa edemem. Daha farklı temellere, mefhumlara ve araçlara ihtiyacım var. Bunu da ancak biz kendi çabamızla -tabii ki dünyaya kendimizi kapatmadan- yapabiliriz.

Böyle bir çaba inter-disipliner ve çok-boyutlu çalışmalar yapılmasını zorunlu kılar. Tarih, felsefe, edebiyat, siyaset, bilim tarihi ve felsefesi, vd. alanlarda derinlikli çalışmalar yapmadan ne kendi tarihimizin engin birikimini, ne de Batı toplumlarının zihinsel ve tarihî serüvenini bi-hakkın anlayabiliriz. Bu olmadan da İslam-Batı ilişkilerinin uzun, karmaşık ama bir o kadar da renkli tarihini anlama ve anlamlandırma imkânına sahip olamayız. Kitap, bu kaygı ve düşüncelerden hareketle kaleme alındı. Tarih ile düşünce, ilke ile tezahür, norm ile tecrübe arasındaki ilişkiyi bu konu bağlamında ne kadar başarıyla ortaya koyabildiğim, okuyucuların takdiridir. Bu alanda daha çok çalışma yapılması gerektiği aşikar olsa gerektir.

Devamı Derin Tarih Temmuz Sayısında… 

.

Tarihimizin İki Halil’ini Buluşturan Yazı

MUSTAFA ARMAĞAN TEMMUZ 2020

 

YAZAN: MUSTAFA ARMAĞAN

Rahmetli Halil Sahillioğlu yakın dostumdu. Kendisi Ömer Lütfi Barkan’ın en güvendiği ve takdir ettiği bir ilim adamıydı. Menşei dolayısıyla Arapçaya tam anlamıyla hâkim bulunan Sahillioğlu’nun Osmanlı para tarihinin en büyük araştırıcısı olduğuna şüphe yoktur.

Fransız tarihçisi Fernand Braudel İstanbul’da Ömer Lütfi Barkan’ı ziyaret ettiği zaman ona, kendisiyle çalışmak üzere bir asistanın Paris’e gönderilmesini teklif eder. Bunun üzerine Barkan asistanı Sahillioğlu’nu Braudel’in yanına gönderir. Paris’te araştırmalarını “Osmanlı Para Tarihi” üzerinde yapan Sahillioğlu’nun doktora tezi, hâlâ aşılamayan temel bir çalışmadır. Daha sonra birçok yazar bu tezi kaynak olarak kullanmıştır.

Sahillioğlu, Osmanlı maliyesinin en çetin sorunları üzerinde çalışarak bu konuları aydınlığa kavuşturmuştur. Biz tarihçiler, Osmanlı para ve maliye tarihinde daima onun eserlerine başvurmaktayız.

Kendisi adeta Başbakanlık Osmanlı Arşivi’ne seccadesini sermiş, gece-gündüz çalışan bir araştırıcıydı. Bana arşivde tetkik edeceği belge ve defterlerin uzun bir listesini gösterdiğini hatırlıyorum. Bu araştırmalar bütün çalışma hayatını doldurmuştur. Fakat araştırmalarına kıyasla yayınladığı makale ve eserler çok az sayıdadır.

Osmanlı Arşivi’nin müdavimlerinden olan Sahillioğlu’nun ilginç yanlarından biri de, arşive ve arşiv belgelerine bağımlılığı sebebiyle ikinci el literatüre değer vermemesi ve bunları okumamasıydı. Rahmetli Halil Sahillioğlu’nun başka bir önemli eseri de Koca Sinan Paşa’nın Telhisleri’dir. Bu döneme ait Osmanlı tarihinin ana kaynaklarından biri olan Telhisler’i tam bir vukufla yayımlamıştır. Dr. Sahillioğlu (Arapça makalelerinde tercihan kullandığı adıyla “Sâhilî”), “Osmanlı Para Tarihinde Dünya Para ve Maden Hareketlerinin Yeri (1300-1750)” başlıklı makalesinde önceki araştırmalarını özetledi. Kamerî ve Şemsî tarihler arasındaki zaman farkı ve bunun Kapıkulu’na yapılan ödemelerde yarattığı sorunlar hakkındaki araştırmayı kendisine borçluyuz.

Devamı Derin Tarih Temmuz Sayısında… 

.

Andımız’ın Mucidi Reşit Galip Kimdir?

MUSTAFA ARMAĞAN TEMMUZ 2020

 

Türkiye 2013 yılının Ekim ayında kurtulduğu ‘Andımız’ ile bir kere daha yüz yüze gelmiş durumda. Ancak bu defa Andımız’ı gündeme taşıyan siyasiler değil, Andımız’ın kaldırılmasını iptal eden Danıştay oldu. (Şuna Şura-yı Devlet veya Devlet Şurası demek varken bu -taylı ucubeyi dilimize musallat edenler utansın. Yüksek Askerî Şura oluyor da Devlet Şurası neden olmuyor sahi?)

O tarihte yaptığı konuşmada Başbakan Erdoğan şunları söylemişti:

“Andımız olarak bilinen metnin yazarı son derece tartışmalı isim olan Reşit Galip’ti. Reşit Galip, Türkçe ezan zulmünün mimarlarındandır. Aynı Reşit Galip insanları kafataslarına göre sınıflandıran sözüm ona bir bilim insanıydı. Ant uygulamasının cumhuriyetimizle uzaktan yakından ilgisi yoktur. (…) 30’larda Hitler ve Stalin gibi toplumu formatlamak için bu tür uygulamalar yapılıyordu. Dünyanın hiçbir gelişmiş ülkesinde çocuklar içtimaa dizildiği, ırkçı sloganlar okunan metinler göremezsiniz.”

Aradan beş yıl geçti, yine bir Ekim günü Danıştay’ın iptal kararı geldi. Buna pek sevinenler, el çırpanlar oldu. İktidara ve Erdoğan’a geri adım attıracaklarını zannettiler fakat yanıldılar. Biz bu kararı tanımayacağından adımız gibi emindik ve Cumhurbaşkanı’nın konuşmasından beş gün önce bu inancımızı Twitter’da ifade ettik. Geri adım attıramayacaklarını söyledik.

Burada birçok çünkü sayabilirdik. Çünkü Danıştay hukukîlik yerine yerindelik denetimine girerek yetkisini aşmış ve iktidarın iradesini yok saymıştı. Çünkü andımız gibi totaliter bir yemin metni ancak Komünist veya Faşist ideolojilerde mümkündü. Çünkü yeni Türkiye meşum bir Tek Parti dönemi uygulamasına dönmemeli, bu karanlık devrin defterini tamamen kapamalıydı.

Çünkü bu bir CHP andıydı ve bu zihniyet ideolojik olarak bu anddan nemalanıyordu.

Çünkü andı yazan Doktor Reşit Galip, Tek Parti devrinin sabıkalı bir şahsiyetiydi.

Ve çünkü orada and içip de devletin polisine küfreden köşe yazarları olduğu kadar, askerine silah sıkanlar da çıkıyordu, bu yüzden anlamsızdı. ‘Sanki andımız olmadan önce Türk değil miydik?’ itirazına verilecek makul bir cevap yoktu. Velhasıl ‘Andımız’ bir daha geri gelmemek üzere tarihin unutulmuşlar mezarlığına terk edilmeliydi.

Nitekim dergimiz baskıya girmek üzere iken 23 Ekim günü Cumhurbaşkanı Erdoğan Grup toplantısında söylenmesi gerekenleri şöyle söyledi:

“Bize göre milletimizin en büyük ve en etkili andı İstiklal Marşımızdır. İstiklal Marşımız dışında bir and tanımıyoruz, tanımayacağız.”

Mesele böylece devletin en üst makamı tarafından noktalanırken Andımız’ın yazarı hakkında biraz malumat vermek fena olmayacaktır. Savunuyorsunuz ama kimi savunuyorsunuz, bir bakın demek için bütün kesimlere şu mesajları vermek istedim.

Devamı Derin Tarih Temmuz Sayısında… 

.

Sinan da Var, Süleyman da… Öyleyse?

HAZİRAN 2020

 

Neresinden tutsanız elinizde kalan bir tarih bizimkisi. Hangi meseleyi ciddi olarak araştırsanız cilaları elinizde kalıyor.

İşte meydan: Gidin bir üniversiteye (liseye demiyorum) ve sorun “ilk kadın pilotumuz kimdir?” diye. Cevap alamadıklarınız da olacaktır elbette ama aldıklarınızın neredeyse tamamı “Sabiha Gökçen” diyecektir.

Oysa biraz gayrete gelip araştırdığınız zaman aşağıdaki cümleyi idealinin kuşağı gibi kuşanmış bir kadının, Bedriye Gökmen adlı ilk Türk kadın pilotunun söylediğini göreceksiniz:

“Tayyarecilikteki ülküm iyi bir tayyareci olmak, Türk kadınlığının bu sahada da diğer milletlerden geri kalmayacağını göstermek ve memleketimde tayyareciliğin ihyası için çalışmaktır.”

Ve tarih kendi imkânlarıyla, kendi gayreti ve azmiyle çalışan, bu sayımızda hakkında iki makale okuyacağınız Vecihi Hürkuş’un talebesi Bedriye Gökmen Bacı’ın unutulup devlet imkânlarıyla okutulan ve Gazi tarafından desteklenen (bu o zamanlar devlet demekti) Sabiha Gökçen’in ilk Türk kadın pilotu olarak hatırlanmasına şahit oldu. Halbuki Sabiha Gökçen sonradan kervana katılacak ve “ilk Türk kadın muharip pilotu” olarak kayıtlara girecekti (“dünyada ilk kadın savaş pilotu” olduğu ise bir başka Cumhuriyet efsanesidir).

Velhasıl Bedriye bilinmiş, Sabiha oturtulmuştur ortak hafızaya.

Halbuki Cumhuriyet dönemi yazar ve romancılarından Aka Gündüz 1933 yılında (Sabiha Gökçen pilotluk çalışmaya iki yıl sonra başlayacaktır) bu ilk kadın pilotumuzu şöyle övmüştü:

“Türk Hava Şehitlerini, yaşıyan Türk Hava Kahramanlarını, ilk Türk Kadın Tayyareci Bedriye Gökmen Bacı’nın göklerden derin bakışlı gözlerinde bir defa daha selamlıyorum.”

Derginiz 99. sayısını son aylarda gündeme sık sık gelen uçak ve silah sanayimizin engellenen öncülerine ayırdı. Nuri Killigil, Vecihi Hürkuş ve Nuri Demirağ’ın çevresinde Türkiye’nin yerli silah, araç ve uçak vs. sanayiinde son 5-10 yıla kadar bir türlü önünün açılmayışının sebeplerine eğildik.

Dergimizde yazısını bulacağınız Turhan Utku Bey’in zarif tespitiyle söylersek Sinan olur da Süleyman olmazsa veya Süleyman olur da Sinan olmazsa bir şeyler eksik kalır. Eskiden Sinanlar belki vardı ama Süleymanları yoktu. Şimdi Süleyman da var arkalarında, Sinanlar da yetişiyor elhamdülillah…

Öyleyse istikbalimizden emin olabiliriz.

100. sayımızda sürprizlerle buluşmak ümidiyle hayırla kalınız efendim.

.

Nuri Killigil Neden Şehit Edildi?

MUSTAFA ARMAĞAN HAZİRAN 2020

 

24 Mart 1949 tarihinde Cumhurbaşkanı İsmet İnönü başkanlığındaki Bakanlar Kurulu Ankara’da alelacele toplanıp İSRAİL DEVLETİNİN ‘DERHAL’ TANINMASINI KARARLAŞTIRIYORDU. Kararda neden ‘derhal’ kelimesinin kullanıldığını bilenler biliyordu elbette. Ya bilmeyenler? Anlatalım…

Belgesi Devlet Arşivleri’nde bulunan karar metni aynen şöyleydi: “İsrail devletinin derhal tanınması; Dışişleri Bakanlığının 24/3/1949 tarihli ve 35970/115 sayılı yazısı üzerine, Bakanlar Kurulunun 24/3/1949 tarihli toplantısında kararlaştırılmıştır.” Altında Cumhurbaşkanı İsmet İnönü ve Bakanlar Kurulu üyelerinin imzaları bulunan karar metni ertesi gün gazetelerde de neşredilmiş, böylece Türkiye’nin bir süredir tereddütler yaşadığı İsrail politikası da netleşmiştir. Dışişleri Bakanlığı’nın istek yazısı ile kararın Bakanlar Kurulu’ndan çıkması aynı gün, şimşek hızıyla gerçekleşmişti.

Ne kadar gariptir ki, tam da Bakanlar Kurulu karanının imzalandığı gün İsrail’e karşı mücadele etmekte olan Araplara, bu arada Filistinlilere silah sattığı için Haliç’teki silah ve cephane fabrikasıyla beraber kendisi de havaya uçurulan iş adamı Nuri Killigil’in, nam-ı diğer Kafkasya İslam Ordusu kumandanı, Bakü Fatihi, Enver Paşa’nın kardeşi Nuri Paşa’nın (Azerbaycan’da ‘Nuru Paşa’ dediniz mi akan sular durur, bilesiniz) ve 27 işçisinin parçalanmış ve kömürleşmiş cesetlerinden ibaret nakıs cenazeleri Edirnekapı Şehitliği’nin bir köşesine sessiz sedasız defnedilmekteydi.

Ne var ki Nuri Killigil’in cenaze namazı Diyanet İşleri Başkanlığı’na yukarıdan yapılan siyasî baskılar yüzünden kılınamadı. Başında ünlü alim Ömer Nasuhi Bilmen’in bulunduğu İstanbul Müftülüğü vücudun büyük bir kısmı parçalanmış olduğu için cenaze namazının kılınmasının caiz olmadığına karar vermişti:

“İstanbul Müftülüğü, ceset parçası üzerine cenaze namazı kılınamayacağını bildirdi. Nuri Paşa ailesi, Sütlüce sahilinde bulunan ve Nuri Paşaya ait olduğu iddia edilen ceset parçası için cenaze merasimi yapamayacak” (Yeni Sabah, 23 Mart 1949).

Devamı Derin Tarih Haziran Sayısında… 

.

• İNTİKAD

Harf İnkılâbının Akademik Laneti

MUSTAFA ARMAĞAN HAZİRAN 2020

 

İnkılâp tarihi bir türlü “Tarih” katına yükselemiyor. Sebebini sahanın duayeni kabûl edilen Ord. Prof. Enver Ziya Karal bir televizyon programında ortaya koymuş aslında: “1950’den önce Atatürk üzerine objektif yazı yazmak çok güçtü. (…) Atatürk konusunda kendimin de objektif olduğuna kani değilim. Çünkü Atatürkçüyüm dediğin andan itibaren bu objektivite başkaları için sözkonusu değil” (Hıfzı Topuz, Konuklar Geçiyor, İstanbul 1975, Çağdaş Yayınları, s. 78-79).

Atatürkçüyüm dediği anda objektifliğini kaybediyorsa tarihçi -ki hakikat böyle- o zaman Türkiye’deki İnkılâp Tarihi bölümlerinde üretilen çöpleri hangi yeraltı mağarasına gömsek anında kusar. Hepsi defolu ve doğuştan sakat tezler, kitaplar, makaleler, sempozyumlar… Bu güne kadar Lord Kinross ve Andrew Mango’nun eserleri çapında bir Atatürk biyografisi yazmayı becerememiş, Gotthard Jaeschke ayarında titiz ve Kemalist taraftarlık havasından uzak etüdler kaleme alamamış bir güruhla karşı karşıyayız. Mete Tunçay, Ahmet Demirel, Mehmet Alkan ve Cemil Koçak gibi birkaç istisnayı bir kenara koyarsak maalesef bu nevzuhur sahayı dolduranların gölgesi cehenneme kadar uzamaktadır.

İşte İstanbul Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Estitüsü’nden Prof. Dr. Sabahattin Özel ve Doç. Dr. Işıl Çakan Hacıibrahimoğlu’nun arka kapaktaki deyimle “kurguladıkları” Türk Devrimi Mülakatları adlı kitap 2011 yılında Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları arasında 2. baskısını yapmış ve aradan geçen 10 yıla yakın sürede kaşının üzerinde gözün var diyen çıkmamış. Bu bir yayıncılık faciası olan kitap hakkında bunca zamandır çıt çıkarılmaması tarihçilerimizin kendilerinin çalıp kendilerinin oynadığı konforlu ortamın ulaştığı düzeyi gösteriyor.

Devamı Derin Tarih Haziran Sayısında… 

.

Osmanlı Suları

MAYIS 2020

 

Tabuları yıkmaya meraklı düşünür Ivan Illich H2O adlı ilginç kitabında “20. yüzyılda su artık teknik ve sınai bir temizlik maddesi, zehirli (kirli) bir içecek ve deriyi yıptaran bir sıvıdır” der. Oysa geleneksel medeniyetlerde su, içerisinde mistik bir arıtma ve temizleme gücünü barındıran, saflığın, sadeliğin, asudeliğin ve “bilgeliğin” sembolüydü de.

Kitabının Türkçeye çevirileceğini öğrenen Meksikalı düşünür Ivan Illich’in buna namuslu tepkisi şu olur: Acaba Müslümanlar ve Türkler suyu nasıl görmüşlerdi? Kendisini bu hususta yetersiz bulan yazar koşar kütüphanelere ve oradaki ansiklopedilerde bulduğu bilgiler karşısında heyecanını dizginleyemez ve şöyle haykırır:

“İslamın suları ve Osmanlı kaynaklarının ihtişamı karşısında hayretler içinde kalıp bir çocuk gibi dilim tutuldu.”

Fuzuli’nin “Su Kasidesi”ndeki gibi soyut sular, Nedim’in Sadabad çeşmeleri gibi somut sular, hafif sular, sert sular, kaba sular, latif sular, hâzım sular, emrâzı eriten sular, şifalı sular, mübarek sular, sağ sular ve daha nice vasıflarla muttasıf Osmanlı suları… Ve tabiî tadı hiçbir suya benzemeyen ama her sudan bir tat taşıyan Zemzem…

Koronavirüs salgını ortamında ve dahi Ramazan iklimine girmişken sizleri bu sıkıntılı günlerde biraz siyasî tarihin dağdağalı dünyasının ötesine götürerek temizlik ve suyun medeniyetimizdeki yerine dair bir dosya ile baş başa bırakmak istedik. İstedik ki bu muhteşem medeniyetin nimetlerini yeniden idrak edelim ve karşısındaki Batı medeniyetinin bugünlere nereden geldiğine yeni ışıklar tutalım (Ashenburg’un yazısı mutlaka okunmalı).

İnşaallah bu sayıyı elinize aldığınızda günden güne hafiflediğine şahit olduğumuz tecrit ve sokağa çıkma yasakları kalkmış ve normal hayatımıza, eski hayatımızdaki hataları yapmamak gibi azametli bir dersle başlamış oluruz.

İnsanlığın yüzünü yeniden Allah’ın vechine döneceğine dair işaretler aldığımız şu kasvetli günlerin su gibi aydınlık bir devre açılan pencere olması temennisiyle hepinizi Allah’a emanet ediyoruz.

Hayırla kalınız efendim.

.

Osmanlı’da Çevre ve Temizlik

MUSTAFA ARMAĞAN MAYIS 2020

 

İslamiyetin çevreye bakışı, çevrecilik denilen seküler akımınkinden çok daha ihatalıdır. Çevreyi sadece yatay düzlemde ele almaz, onu aynı zamanda kâinatın kutsal kubbesi altına da sokarak ele alır. Böylece ‘ot’, parktaki sıradan bir yeşillik olmakla kalmaz, aynı zamanda üzerinde ilahi ışığın tecelli ettiği bir ayet olarak imanını rükünlerine bağlanır. Bu sebepledir ki, İslamiyet dünya mabet anlayışına tabiatın içinde ibadet etme anlayışını getirmiştir. Mesela Budistler de diyelim okyanus kenarında yoga yaparlar ama mabetlerinin karanlık köşelerde binlerce mum yanar. Ve içerisi korkunç bir yanık mum kokusuyla kaplanır. İbadetin sizi tarafsız olarak bırakacağı o nesnel vasatı yakalayamazsınız bir türlü. Her şey sizi yönlendirmektedir, iradenizi esir almaktadır. Kurallar, heykeller şu bu. Hıristiyanlık daha da böyle. Üç nefli yapılan kiliselerin ana amacı, içeriye giren mümini yanlara sapmadan apsise yönlendirmektir. Yani hep bir yönlendirme ve inisiyatifini elinden alma tavrı hakim. Oysa Müslüman mabetlerine baktığınızda buna hiç gerek duyulmadığını görürsünüz. Cami içinde kimin nereye oturacağı hiç önemli değildir. İmam bile ruhbanlar gibi bir hiyerarşik makamın sahibi olmayıp cemaat tarafından seçilmiş bir görevliden ibarettir. Daha da önemlisi, özellikle Osmanlı camilerinde karşımıza çıkan, geniş pencerelerle tabiata açılan birer dev çadır görünümüdür. Namaz kılarken Sultanahmet’te denizi temaşa edebilir, selam verirken Bursa Orhan Camii’nde bahçedeki gülleri seyredebilirsiniz. İbadet tabiatın içine taşınmıştır adeta. Oysa Hıristiyanlıkta biliyorsunuz küçücük pencereler, dar kapılar filan şeytanların, kötü ruhların mabetlere girememesi için mahsus böyle yapılmış önlemler cümlesindendir.

Nereye getireceğimi anladınız sözü. İslamda mabetler bile tabiatla iç içe tasarlanmış, çevreden koparılmamış yapılardır. Bir mümin, temiz ve helal kabul edilen bir çevre içerisinde yaşar, ibadet eder, yok şeytan, yok iblis, yok kötü ruhlar, poltergeistlar filan demeden Rabbinin kendisine mescid eylediği arz üzerinde bu derin bilinçle yaşar, bu bilinçle camisini inşa eder, hatta bu bilinçle evini tasarlar. Özetleyecek olursak Seyyid Hüseyin Nasr’ın dediği gibi Müslüman, tabiata kendisine karşı sorumluluk hissedilmeyen bir ‘fahişe’ gibi değil, sonuna kadar beraber yürüyeceği bir ‘eş’ gibi bakar.

Devamı Derin Tarih Mayıs Sayısında… 

.

Bir Sayfaya 10 Hata Nasıl Sığdırılır?

MUSTAFA ARMAĞAN MAYIS 2020

 

Harf İnkılabı yapıldığından beri kabul edelim ki dilimiz kesiktir, kanıyor… Bu mırra kahvesi gibi acı hakikati 1 Kasım 1929 tarihli Akşam gazetesi her nasılsa dile getirmiş. Şöyle yakınıyor bir yıllık feci bilançoyu çıkarırken: “Yeni harflerle çıkan kitaplardan satılanı hiç yok gibi diyorlar. Bir sene içinde, milletin okuma yazma işlerinde kat’i bir tebeddül (değişiklik) beklemek abes olur. Fakat muhakkak ki, ilk hararet ve heyecan devam ettirilebilseydi, ve harf inkılabı yalnız matbuatın (basının) fedakârlık hissine terkedilmiş bir vazife kalmasaydı daha ciddi neticeler elde edilirdi. Şimdiden hars (kültür) ve edebiyat cereyanlarının durduğunu görüyoruz. Eskiden on binlerce satılan haftalık mecmualar birer birer kapandı. Yevmî (günlük) gazetelerin Anadoludaki satışları(nın) azaldığı söyleniyor. Bunlar, hep okuma hareketinin henüz semere vermediğine alâmettir. Bir çok kanun adamları, yeni çıkan kanun kitaplarını okumak için evvelâ Arap harflerine naklediyorlarmış…”

Yani yeni kanunları önce Arap harflerine çeviriyor, maddelerin ne dediğini ancak böyle anlayabiliyorlarmış!

İlginçtir, benzer bir yakınma Arif Oruç’un muhalif Yarın gazetesinden de gelmiştir (4 Mayıs 1931). Harf İnkılabıyla okuryazarlığı sıfıra müncer olan halk, yarım yamalak öğrendiği Latin harfleriyle günlük gazeteleri rahatça okuyamazken gazeteleri bir tek onlar doğru dürüst okuyabildikleri için “çocuk sayfaları” açmak suretiyle okutmaya çalışıyorlarmış. Bu gülünç vaziyet karşısında fırsatı kaçırmayan Yarın gazetesi, “Çocuklardan başka okur kalmamış olacak ki bu yola başvurmuşlar” diyerek basının perişan hâli ve Harf İnkılabının toplum üzerindeki travmatik etkileriyle dalgasını geçiyordu. Böyle maluliyetlerle başlayan bir inkılabın bu bir zamanlar cihana hükmetmiş memlekette anlı şanlı tarihçileri eski metinler/belgeler karşısında o zamanki “çocuklar”dan daha “çocuk” hâle getireceği herhâlde çoğu kimsenin aklına gelmemişti.

Devamı Derin Tarih Mayıs Sayısında… 

.

Karantina Günlerinde Tarih

NİSAN 2020

 

Eskilerin dilinden düşmeyen “Ne oldum deme, ne olacağım de” sözü yaşadığımız günlere damgasını sabit mürekkeple vurdu. Geçtiğimiz aydan beri yerküre çapında yaşadıklarımız bir ay, bir hafta, hatta 24 saatlik zaman zarfında o mağrur medeniyetimizin nasıl kâğıttan bir kaplan gibi bir darbede yıkılabileceğini gösterdi.

Şimdi oturup düşünme, teknolojik ve bilimsel medeniyetin muhasebesini çıkarma demidir. Batı’nın sormadığı o soruyu hem Batı’ya hem de onun kuyruğuna takılmış olan bizlere sorma vakti gelmiştir: Nerede hata ettik? Yanlış giden ne?

200 seneden beri geliştiğini ve tabiat üzerinde hükümran olduğunu muzafferane bir edayla ilân ettiğimiz bilim ve teknoloji; uzaya gitme ve tabiata hâkim olma, onun sırlarını hücrelerine kadar çözme, dünyayı ve uzayı “fethetme” iddialarımıza ne oldu sahi? Nereden çıktığı ve nasıl yayıldığı hâlâ çözülemeyen bir virüs salgını ile başa çıkamayacak idiysek onca böbürlenme neyin nesiydi?

Belki de küresel çapta bir ilk yaşandı: Hepimiz evlerimize sığındık/kapatıldık. Sıkıyönetimler ilân edildi, fırınlar ve zarurî ihtiyaç maddeleri satan market ve dükkânlar, bir de harıl harıl vak’a ve yoğun bakım sağanağı altında bunalan sağlık kurumları haricinde milyarlarca insan adeta büyük bir hapishaneye doldurulmuş vaziyette. Evlerimiz aşinası olduğumuza şükrettiğimiz birer hücreye dönüştü.

Durduk, dinlendik ve bekliyoruz. Neyi? Er veya geç bir gün hepimizi ziyaret edecek olan coronavirüsü ve aşısını, ilacını…

Bir tarih dergisi olduğumuz için dikkatimizin tarihteki salgın hastalıklara ve coronavirüs benzeri pandemilere yönelmesi gayet tabiîydi. Böylece coronavirüs pandemisi vesilesiyle tarihin şimdiye kadar bakamadığımız bir penceresine (hastalık tarihlerine) eğilmek ve oradan yalnız bizim tarihimize değil, bileşik kaplar misali küresel dünya tarihine yeni bir gözle bakmak gerekti.

Renkli, öğretici ve ibret verici bir dosya çıktı karşımıza.

9.yılımızın bu ilk sayısında Allah sizleri ve ülkemizi her türlü belâdan muhafaza eylesin…

Hayırla ve sıhhat üzere kalınız efendim.

.

Osmanlı Hekiminin Yazdığı “Kolera Risalesi” Ertesi Yıl Almancaya Çevrilmişti

MUSTAFA ARMAĞAN NİSAN 2020

 

Osmanlı’nın son asrına, özellikle tıp ve tıp eğitimi ile karantina uygulamaları alanına ciddi etki ve katkılarıyla tanınan Mustafa Behcet Efendi, devrin idarecileri arasında da itibarlı bir konuma sahipti. Onlarla sık sık dış meseleler üzerinde tartışır ve genellikle görüşleri benimsenirdi…

İşte hinoğluhin bir soru: 1820’li yıllarda Hindistan’dan çıkan kolera salgını binlerce insana dünya değiştirtirken Almanya’ya kadar ulaşmış, Berlin’de kır evine çekilen filozof Hegel de o hengamede aniden hayatını kaybetmiş, 1831 yılında meşhur bir Alman doktor kolera hakkında bir kitapçık kaleme almış ve ertesi yıl Türkçeye tercüme edilmiştir.Bu olay size aşağıdakilerden hangisini çağrıştırdı?

a. Osmanlı Almanya’dan (Batı’dan) geriydi,

b. Osmanlı Batı’yı yakından takip etmişti,

c. Osmanlı’yı yüceltmeye çalışıyorsun.

Twitter hesabımdan yaptığım ankette “Osmanlı Batı’yı yakından takip etmişti” (b) şıkkı toplam 2 bin küsur oyun yüzde 73’ünü alınca sorunun hinliğini açık etme sırası gelmişti: Burada bir yanıltmaca vardı: 1831 yılında kolera hakkında kitapçık yazan kişi bir Alman değil, bir Türk (Osmanlı) idi, ertesi yıl bu kitabı dillerine çevirenler de Almanlardı!

Yani bırakın Osmanlı’nın Batı’dan geri olmasını, hatta bırakın ziyadesiyle iftihar ettiğimiz onu yakından takip etmeyi, bir Osmanlı alimi Almanlardan önce kolera hakkında kitap yazmış, o kadar ki Osmanlı aliminin eseri o zamanlar bizden “ileride” olduğunu kabul ettiğimiz Almanya’da tercüme edilme ihtiyacını uyandırmıştı.

‘Osmanlı’da bilim mi vardı?’ diye ecdadına hakaret edenler bunu iyi dinlesin. Bazı gerçekler ancak böyle tersten anlatınca anlaşılabiliyor maalesef. Ne demişti Prof. Dr. Fuat Sezgin merhum: “İşin ilginç tarafı, Müslümanların tarihte ne kadar büyük yerleri olduğuna önce Müslümanları inandıracaksın. Bu da işimizin ne kadar zor olduğunu gösteriyor.”

İlklerin adamı olan Mustafa Behcet Efendi aynı zamanda dünyada k arantina uygulamasını bugünkü manada başlatan kişidir. Osmanlı’da K arantina Teşkilatı’nın kurulması onun eseridir. 1820-1920 yılları arasındaki bir asır Osmanlı Devleti için siyasî ve askerî krizlerle doludur ama öte yandan kültür, sanat ve edebiyatta, aynı şekilde bilim alanında bir “patlamaya” da şahit olmuştur.

Devamı Derin Tarih Nisan Sayısında… 

.

Bu Kadar Çok Osmanlıca Hatası Biraz Fazla Değil Mi?

MUSTAFA ARMAĞAN NİSAN 2020

 

Her geçen gün Osmanlıca okuma hatalarına bir yenisi ekleniyor. Bu defa hem de oldukça kısa bir metinde onlarca hatayla Cezmi Eraslan var karşımızda.

Açık olmakta fayda var: Dergimizdeki “İntikad” köşesi meslekten tarihçilerin çalışmalarında düştükleri vahim hataları, özellikle de Osmanlıca okuma hatalarını ifşa etmeyi, böylece onları akademik fildişi kulelerinde rahatsız etmeyi hedefliyor. Son üç aydır örnekleriyle gösterdiğimiz üzere benzer hataları öğrencileri yapsa hakaret üstü puan kırma şeklinde verecekleri cezaya bizzat hocalarımız düşmekte hiçbir sıkıntı yaşamıyor maşallah.

Bu ay üzerinde Prof. Dr. unvanına sahip bir akademisyenin, doktorasını Sultan II. Abdülhamid üzerine yapmış olan Cezmi Eraslan’ın yazdığı II. Abdülhamid’in Çanakkale Savunması adını taşıyan kitaptaki fahiş denilecek derecedeki Osmanlıca okuma hatalarının sadece birkaçını ele alacağız.

Hatalar gani gerçi ama mevzuyu dağıtmamak adına sadece bir sayfaya ve o sayfadaki bir resimaltı yazısına teksif edeceğim dikkatimi.

II. Abdülhamid’in Çanakkale Savunması adlı kitap daha ziyade bir albüm mahiyetinde. Baş tarafında Sultan Abdülhamid ve Çanakkale müdafaası için yaptırdığı tahkimata temas eden bir giriş/değerlendirme kısmı haricinde arşivden alınan fotoğraf, belge ve haritalara yer verilmiş; yazarın buradaki katkısı görsellerin altındaki yazılardan ibaret.

Seçtiğimiz sayfadaki belgenin Bahrisefid, yani Akdeniz Boğazı denilen Çanakkale Boğazı’ndaki kalelerin Bahriye (Deniz Kuvvetleri) tarafından hazırlanmış haritası olduğunu belirtelim. Eraslan’ın okuduğu hâliyle karşılaştıracağımız orijinal Osmanlıca el yazısı ise haritanın sağ tarafında görülüyor. Topu topu 10 küsur satırlık paragrafta tam 6 adet Osmanlıca okuma veya yazma hatası tespit ettim. Bunları aşağıya sırasıyla yazıyorum:

Devamı Derin Tarih Nisan Sayısında… 

.

7. Yıl Biterken

MART 2020

 

“Doğrusu bu derginin bu kadar uzun ömürlü olacağını tahmin etmiyordum.”

Seven olsun kızan olsun bu ilginç tespiti yapıyor hakkımızda. Seven daha uzun ömürlü olmasını temenni ettiğinden, kızan da “Nasıl bu kadar zaman dayanabildiler, hayret?” diye kem düşündüğünden elinizdeki nüsha ile 96. sayıya ulaşan dergimiz en başta siz değerli okurların, saygıdeğer yazarlarımızın ve kararlı yönetimimizin destekleriyle buraya gelebildi.

Bu sayı ile dergicilikte 8 yılımızı tamamlıyoruz. Dile kolay, 8 koca yıl… Türkiye’nin kırılma noktalarından geçtiği çetin bir dönem… Siyasî ve ekonomik şartların hızla değiştiği ve dijital galaksinin Gutenberg Galaksisi’ni zorladığı bir sarsak zemin üzerinde yürüdük.

Tarihe not düştük, paradigma değişimini zorladık, alternatif tarih alanında yegane mevzi haline geldik.

Çok üzerimize geldiler, saldırdılar, susturmaya kalktılar. Hepsine direnerek buraya geldik.

Bir sayımız toplatıldı; tarihin hukukla bağı üzerinde üstadlarımızın mücadelesinin yeni bir sahnesini doldurduk.

Dergimizi satmayan, sattırmayanlar oldu, türlü komplolarla karşılaştık.

Lakin yılmadık, yılmayacağız da Allah’ın izniyle.

Bugüne kadar 96 aylık sayı, 16 özel sayı ve yüzlerce ek kitap, broşür, poster vs. ile 20 bin sayfa civarında yayına imza atmayı nasip etti yüce Rabbimiz.

Vaktiyle yasaklanmış kitapları bulup kütüphanemize kazandırdık.

Sansürlenmiş yazı ve şiirleri cesurca yayımladık.

Yazılamaz denilen mevzuları, işlenemez denilen dosyaları cesaretle ele aldık.

Ve şimdi yeni bir yılımıza giriyoruz.

Başımız dik, verdiğimiz emeğin farkında, arkamızdaki siz okurların desteği ve duasıyla istikbale yürüyoruz emin ve kararlı adımlarla.

Şimdiye kadar olduğu gibi bundan sonra da yakası açılmamış, sansürlenmiş dosyalarla karşınızda olmaya devam edeceğiz.

Lütfen şimdiye kadar olduğu gibi takipte kalın ve bize destek verin ki yeni keşiflerde bulunmaya ve bulduklarımızı sizinle paylaşmaya devam edelim.

Yeni sayılarımızda buluşmak ümidiyle hayırla kalınız.

.

Kerkük Misak-I Millî’nin Dışında Mıdır?

MUSTAFA ARMAĞAN MART 2020

 

Siyaset-i dahiliyemizde olduğu gibi

siyaset-i hariciyemizde de

umde-i esasiyemiz Misak-ı Millî

mevâddından ibarettir.

 

MUSTAFA KEMAL PAŞA

(1 Mart 1922)

 

Neredeyse bir asırdır tartışıyoruz: Musul ve Kerkük Misak-ı Millî’ye dahil miydi değil miydi? Net bir cevap alabiliyor musunuz? Siz alıyorsanız bahtiyar sayılırsınız. Ben bir türlü alamıyorum da…

Önce Misak-ı Millî nedir? Kime sorsanız aynı cevabın beyinlere mıhlanmış olduğunu görürsünüz: “Millî sınırlarımız.” Mektepte böyle belletmişler bir kere; sökün zihninizden sökebilirseniz artık.

Velhasıl, “sınır”la sınırlamışlar Misak-ı Millî’yi. Peki nerede başlayıp nerede bitiyor o sınır? Bu sorunun ötesi koca bir boşluktan ibaret.

Sanki ortada elle tutulur bir harita varmış da, onun üzerinden konuşuyoruz gibi konuşurken gayet eminiz. Yok, gerçekten de yok: Misak-ı Millî’de kesin olarak çizilmiş sınırlar da, herhangi bir mahdut harita da mevcut değil.

Şaşıranlar, ‘Nereden çıkarıyorsun bunu? Eski dershaneye yeni tahta mı getiriyorsun yoksa?’ diyenler varsa içinizde, merak buyurmasınlar, cevabını yazının sonunda “en yetkili ağızdan” bulabilecekler. Ancak biz Misak-ı Millî denizindeki dalgalanmalar üzerinde az biraz daha sörf yapacağız. Bakalım daha kaç tane “şoke edici” gerçekle karşılaşacağız bu tehlikeli yolculukta?

Devamı Derin Tarih Mart Sayısında… 

.

11 Satırda Tam 17 Hata

MUSTAFA ARMAĞAN MART 2020

 

Belge neşretmek Türkiye’de cesaret ister. Hayır, sadece 5816 gibi tarihçileri sansürcülüğe zorlayan kanunlara toslanılacağı için değil, Osmanlıca okumak giderek Runik harfleri çözmek kadar müşkilleştiği için. 100 sene önce rüşdiye, bilemediniz idadî talebesinin kahve içerken okuyabildiği metinleri “çözmek” için şimdilerde profesör yetiştiriyoruz maşaallah! Onlar da doğru okuyabilse bari. Murat Bardakçı elbette onlardan biri değil. Kendi kendini yetiştirmiş ve elinde hatırı sayılır bir belge koleksiyonu bulunan, çoğunlukla akademisyenlerin burun kıvırdığı ama kalibreleri yayına yaklaşmalarına yetmeyecek çalışkanlıkta bir araştırmacı. Kendisiyle kavgalarım, hatta mahkemelerim oldu, o ayrı. Ancak belgelere vukuf bakımından Osmanlıcası zayıf bir İlber Ortaylı’ya kıyasla “yed-i tûlâ” sahibi olduğu söylenebilir.

Ancak ufak bir kusuru var: Osmanlıca elyazılarını rahatça okuyabiliyor ama doğru düzgün yayımlayamıyor! On yıl kadar önce Şahbaba adlı kitabındaki Osmanlıca okuma hatalarını tek tek bulup yazmıştım. Yeni baskılarda -teşekkür etmese de- yazdığım hataların düzeltildiğini görünce sadece tebessüm ediyorum.

Bu defa 2019 yılında Turkuvaz Yayınları’ndan çıkan Bir Devlet Operasyonu: 19 Mayıs adlı kitabında neşrettiği bir belgeye takılacağım. 110 adet belgenin fotoğraf ve çevrimyazısına yer verilen kitapta tenkit edilecek yerler çok ama o buranın işi değil. Sayfa 17’de “yayımladığım evrakın ve alıntı yaptığım metinlerin diline dokunmadım” dese de, birazdan göreceğiniz gibi belgelerin diliyle oynadığı açıktır. (Başka belgelerde, mesela sayfa 283’de “izhâr-ı terâhî” kelimesinin “izâr-ı terazi” diye okunması gibi fahiş hataları ayrıca yazacağım.) Şimdilik 108 numaralı belgedeki hataları sıralayalım:

Devamı Derin Tarih Mart Sayısında… 

.

Libya Bizim Neyimiz Olur?

ŞUBAT 2020

 

2020 yılı gerçekten de gündeminin hararet ve yoğunluğuyla daha ilk ayını doldurmadan Guiness rekorlar kitabına aday olmuş görünüyor. Kasım Süleymanî’nin füzeyle vurulması, Türkiye’nin başını çektiği Libya hareketliliği, Çin’den yayılan Koronavirüs paniği, Afganistan’da bir uçağın düşmesi, Elazığ ve Malatya’daki hepimizi derin acılara gömen depremler ve İdlib çaresizliği… Bu kalabalık gündem maddeleri içinden en tarihe taallûk edenini bulup çıkarmak dergi ekibimiz için hiç kolay olmadı doğrusu. Neticede ‘Libya bizim neyimiz olur?’ teması etrafında bir dosya yapmaya karar verdik.

Eski Trablusgarp ve Bingazi bölgelerinin birleşmesinden oluşan Libya gerçekten de Turgut Reis’i, Ömer Muhtar’ı, Senusî şeyhleri, Osman Fuad Efendi’si, Enver Paşa’sı ve yurt dışına ihraç ettiğimiz tek başbakan olan Sadullah Koloğlu’su ve ilginç bir sentez olan Koloğulları ile Türkiye’mizin (Osmanlı’nın) tabiî bir uzantısıdır ve yiğit halkının bitimsiz muhabbeti dahil her mânâsıyla bizimdir.

Zihin coğrafyamızın sinir uçlarından biri olan Libya’nın tarihini kurcaladığınızda karşınıza sık sık âşina çehrelerin çıkması boşuna değildir bu yüzden.

Dosyamızda yer alan Prof. Hasan Köni ile yapılan güncel söyleşiyi ilgiyle okuyacağınızı umuyorum. Kendisi Ortadoğu’daki bütün huzursuzlukların Amerika Birleşik Devletleri’nin İsrail’in güvenliğini sağlama alma kaygısından kaynaklandığını söylerken, Trump dönemindeki beklenmedik atakların uluslararası ilişkiler disiplinini şaşkına çevirdiğini söylemeyi de ihmâl etmiyor. Bir nevî özeleştiri yapıyor. Ne rasyonalitesi? Rasyonalite mi kaldı? sözleri ise manidar.

Ayrıca Adnan Demircan, Mustafa Alican, Muharrem Kesik, Ekrem Buğra Ekinci, Ahmet Kavas, Ahmet Uçar, Enver Paşa’nın torunu Burak Enver ve Mustafa Özel gibi değerli isimler kendi sahalarında kaleme aldıkları birbirinden ilginç yazılarıyla karşınızda.

Bu ayki hediye kitabımız fikir ve edebiyat dünyamızın mümtaz şahsiyetlerinin kaleme aldığı “miras metinler”. Eskiden “Güzel Yazılar” adlı kitaplar vardı, okumaya doyulmazdı. Unutulmaz Yazılar da aynı tatta metinlerden oluşuyor.

Mart sayımızda buluşmak ümidiyle hayırla kalınız efendim.

.

Libya’da Bir Osmanlı Şehzadesi: Osman Fuad Efendi

MUSTAFA ARMAĞAN ŞUBAT 2020

 

İslam dünyasında esmekte olan ‘devrim fırtınası’, tarih aynasının sık sık yer değiştirmesine sebep oluyor. Bir gün Tunus, öbür gün Mısır, şimdi de Libya var görüntüde. Libya tarihi bir bakıma bizim tarihimiz. İster Anadolu yerlilerinin göçürülmesi ve yerli kızlarla evlenmeleriyle oluşan “Kuloğulları”yla yüzleşin, ister Malta kuşatmasında şehit düşen Trablus’taki Turgut Reis’in Beşiktaş’taki Barbaros’a gönderdiği selamı işitin. Pakistanlı Muhammed İkbal’in bir şiirinde Peygamber Efendimiz’in (sas) kendisine ‘Dünyadan bana ne getirdin?’ diye sorması üzerine içinde Trablusgarb’da dökülen Türk şehit kanları bulunan bir şişe takdim etmesi de, 1991’de Libya Dışişleri Bakanı Busayri’nin şu nefis sözleri de daima hatırlanacak güzelliklerdendir: “Biz Türkiye’yi eleştiriyoruz, zira onu çok seviyoruz. Türkiye’yle özel bağımız var ve İslamı 6 asır savunmuş olan Türk halkına saygı duyuyoruz. Bazı ülkeler yanlış yapınca fazla ilgilenmeyiz. Fakat Türk kardeşlerimizi, uzun bir ortak tarihin getirdiği hakla eleştiriyoruz.”

Aslında Osmanlı Devleti’nin 1. Dünya Savaşı’nda ilân ettiği cihada can u gönülden katılan nadir Müslüman halklardan biriydi Libyalılar. Daha birkaç yıl önce İtalyanlara karşı ortak bir cihadı beraberce yürüttükleri Türkleri desteklemeyi boyunlarının borcu olarak görmüşlerdi. İşgale uğrayan topraklarını Türkiye’den giden bir avuç subay ve erin yerli halkla el ele vererek Mondros Mütarekesi’ne kadar savunmaları, iki halk arasında kopmaz bağlar temin etmişti.

Devamı Derin Tarih Şubat Sayısında… 


.

Ateşi Kanla, Kurşunu Etle, Kılıcı Kemikle Durduran Şehir: Kahramanmaraş

MUSTAFA ARMAĞAN ŞUBAT 2020

 

Ne zaman Maraş’a gitsem, orada hâlâ yaşamakta inatla direnen ve asla pes etmeyen bir heyecan, bir hamiyetperver yaklaşım, hatta zekâya endeksli bir hassasiyetin halk içerisinde tüttüğünü görürüm. Bir zamanlar esnaf loncalarının idaresinde neredeyse bağımsız bir örgütlenme manzarası gösteren Çarşı’sında geziniyordum. Bir sandıkçı gördüm. Oymalı ahşap ceviz sandıklar satıyordu. Güzel olmasına güzeldi bu el ürünleri ama gayet sağlamdı, usta işiydi ve en önemlisi de her biri yapanın zekâ pırıltısını taşıyordu. Sultan II. Abdülhamid Han’ın marangozluk dehasından izler görüyordum onda. Açılması için baltayla kırmaktan başka çare olmayan bu gizemli sandıkları değme çelik kasalara meydan okutacak hâle getirmişti Maraşlı ustalar. Bir defasında da kalaycı ile karşılaştım. Pek gençti ama işini ibadet edercesine aşkla, adeta büyüleyici bir ritmle yapıyordu. Elindeki çaydanlığı harlı ateşte ısıtıyor, sonra üflüyor, yeniden ısıtıyor, arada elindeki çekiçle bir yerlerine vuruyordu. Sonra kirli bir suya batırdı onu, yükselen kalay kokuları arasında eline alıp çaydanlığı bir baba şefkatiyle bezle sildi ve yerine koyup yenisiyle işine devam etti. Uzun uzun baktım: Bir dervişin kalbi atıyordu dükkânda. Çarşıdaki bu karanlık dükkânda ne kadar uzun bir süre geçirdiğimi çok sonraları fark ettim. Kendimi öylesine kaptırmıştım ki, sırlarla dolu bu büyüklü küçüklü sandıkların veya kalaycının cazibesiyle, adeta zamanın dışına taşmıştım. Kim bilir belki orada bir süre daha dolaşsam her dükkândan Evliya Çelebi’ye nazire yapacak kucak dolusu zengin malzemeyle dönebilirdim.

Devamı Derin Tarih Şubat Sayısında… 

.

Mezar Taşını Okuyamayan Tarihçiler “Yarattınız”

MUSTAFA ARMAĞAN ŞUBAT 2020

 

Anladık, tarihçilerimize Osmanlıca öğretemeyeceğiz, bari nasıl olsa okuyamadığınız mezar taşını gidip kendi gözlerinizle görme zahmetine katlanın, değil mi? Yok, bizde öyle olmuyor, raviyan-ı ahbar ve nakilan-ı asar ne güne duruyor? Al bir kitaptan, kaynak da verme, yalan yanlış aktar, nasıl olsa kimse hesap sormuyor, akademi -ciddi ilim adamlarını tenzih ederim- olmuş al gülüm ver gülüm alemi, ben senin tavuğuna, sen de benim tavuğuma kış demeyeceksin, devran dönecek. Devran dönecek de adlarınızın kara listeye geçtiğinin farkında değil misiniz? Üstelik 200 adet basılıp kendilerinden başkasının okumaya tenezzül buyurmadığı hakemli dergilerde neşrolunan, yarısı dipnot ve kaynakça dolu bir makaleden bahsetmiyorum, bir DOKTORA TEZİ söz konusu. Adıyla sanıyla doktora tezi. Ve tez jürisinde profesörler geçidi. İmza atmışlar bir de, bu tez akademik tez olma liyakatini haizdir diye. Takdimi de geçen ay dergimizde ifşa ettiğimiz üzere bir kitabında Sultan Aziz’i intihar ettirirken öbüründe öldürten Prof. Dr. İlber Ortaylı’dan. Muska misali koymuşlar. İşte Abdulhamit Kırmızı’nın Abdülhamid’in Valileri adlı doktora tezi basılmış haliyle elimizde. Mayıs 2007’de çıkmış piyasaya, bugüne kadar da birkaç baskı yapmış. Akademik olarak (yanlış sayfa numaraları ve kaynakları birbirine karıştırmak gibi) fahiş hatalarla dolu ve “tezi” belli olmayan, özellikle sonuna usulen konulan iki belgede 49 okuma yanlışı tespit ettiğim malul “tez”in asıl tenkidine daha sonra gireceğim. Burada akademisyenimizin bir mezar taşındaki talik kitabeyi bile okuyamadığını teşhirle yetineceğim.

Devamı Derin Tarih Şubat Sayısında… 

.

Cihan Devletinin Önsözü

OCAK 2020

 

Osmanlı demek kalem ile kılıcın, akıl ile kalbin, ihtişam ve tevazuun, maddeye biçim veren ruh ile ruha yeni izler açan maddîliğin altın sentezi demektir.

Osmanlı demek dilenci çanağından Selimiye’nin kubbe alemine kadar aynı himmet, aynı dikkat ve aynı incelikle harmanlanmış, insanı tam kalbinden öpen bir medeniyet demektir.

Osmanlı demek yeryüzünde mazlumların sesi, mağdurların nefesi, insanlığın sığınılacak “son adası” demektir.

Osmanlı medeniyet şelalesinden dökülen suların esrarlı sesleri hâlâ gönül tellerimizi titretmekte, hafızalarımızda uğuldamakta ve sık sık “Geri Gel Ey Osmanlı” dedirmektedir ki hâlâ ölmediğinin, dışımızda ve içimizde yaşamakta olduğunun en kesin ispatıdır.

‘Osmanlı bir daha gelir mi?’ sorusunun çengelinin 21. yüzyıl başında dostun da düşmanın da Türkiye’nin de dünyanın da can kulağına asılmış olması manidardır.

Günün birinde “iyi atlara” binip hatıralarıyla beraber “yıldızların düştüğü yere” gömülen bu yaşama ustalarının nasıl olup da 400 çadırlık bir aşiretten sadası asırları dolduran evrensel bir medeniyet binası inşa edebildikleri, çözülmesi çetin bir bulmacadır.

Bizlere düşen de ‘onlar bunu bir kere başardılarsa bir kere daha niye başarılamasın?’ diye sormak değil midir?

Bir başka deyişle, muhteşem Osmanlı medeniyeti adeta yaşlandıkça gençleşmekte, öldürülmeye çalışıldıkça dirilmekte, yabanlardan gizlediği sırları ehline açmakta ve yeryüzü ölçeğinde gitgide daha fazla zihnin merakını haklı olarak üzerine çekmektedir.

Peki gerçekten de kimdi bu Osmanlılar veya Osmanoğulları? Nasıl kuruldular? Hangi şartların ve kararların eseriydiler?

Mayayı hangi ustalar eliyle karmışlardı ki bu denli uzun ömürlü ve gümrah bir devlet ve ona eşlik eden ihtişamlı bir medeniyeti vücuda getirebildiler?

Fransızların 20. yüzyıldaki en büyük tarihçisi Fernand Braudel Osmanlı devleti için “Büyük bir tarihçilik meselesi” demişti.

Elinizdeki sayıda bu “büyük mesele”yi, kuruluşuna eğilerek sorgulamaya ve onun diriltici ruhunu bir cemiyete ve coğrafyaya nasıl başarıyla üflediğinin sırrını bulmaya çalıştık.

2020 yılında da “Tüm bildikleriniz tarih olsun” diyoruz.

Hayırla kalınız.

.

Osmanlı, Kuruluşunu Bir İsyana Mı Borçlu?

MUSTAFA ARMAĞAN OCAK 2020

 

Merhum Halil İnalcık hocanın yazdıklarını okumak her zaman yeni raflara ilan edilen bir seferberlikle biter benim için. Gösterişsiz, hatta yer yer monoton satırlarda kayan gözler yorulurken hafızanızın koridorlarında sıçramaya başlayan kıvılcımlar, dalacağınız uykuda bile rahat vermez size. Sanat ve zanaat o satırlarda seslenir birbirine; tefekkür ile tebahhur kudretleri sık sık çarpışıp ayrılır ve adeta bir polisiye hikâye örgüsü gibi plotlarla adım adım düğümlenip çözüldüğüne tanık olursunuz asırların kayalarına demir atmış bir problemin. Özellikle Osmanlı Beyliği’nin kuruluşuyla ilgili yazdıkları Fernand Braudel’in sözünü ettiği tarihçi ‘seferberliği’nin ulaştığı nokta bakımından ilginçtir. En başta yerli ve yabancı yazılı kaynaklar, meslektaşlarının fazla itibar etmediği menakıbnameler, karşılaştırmalı tarihler, klasik kaynakların devreye sokulması ve her şeyden önce anlama yolunda sarf edilen emekler tüter o ‘ordu’ yoluna devam ederken… Özellikle Bizanslı saray tarihçisi Pachymeres’in vekayinamesini, Osman Bey’in ve Osmanlı Devleti’nin tarih sahnesine çıkışının tespitinde kullandığı yöntem, öğretici bir ders gibidir de.

Devamı Derin Tarih Ocak Sayısında… 

.

Osmanlı’nın “Enmûzec-İ Evvel”İ: Orhan Gazi

MUSTAFA ARMAĞAN OCAK 2020

 

Ahmet Hamdi Tanpınar, Orhan Gazi için, “Bir buçuk asır bütün imparatorluk için model, Orhan’dı” tesbitinde bulunur. Orhan Gazi’nin Fatih’e kadarki döneme “model” olmasının arkasında, dedesi Şeyh Edebali’nin edeb tezgâhı, babası Osman’ın yalçın iradesi ve bükülmez dürüstlüğü, ağabeyi Alâaddin’in derviş-meşrepliği ve tevazusu ve her şeyden önemlisi de, devrin alpleri, erenleri, babaları ve abdallarının kutlu nazarları yatar. Bütün bu maddî ve manevî etkiler onun üzerinde yoğunlaşır ve adeta ‘Orhan Şahsiyeti’ diyebileceğimiz bir model-insanı yontar. Orhan’ı şahsen görüp konuşmuş ve bize tanıtmış olan seyyah İbn Battuta, Nilüfer Hatun’u oldukça tafsilatlı bir şekilde anlatmasına rağmen, ondan bize ne yazık ki pek kısa satırlar halinde bahseder. Anlatılanlar da, gelenekten aktarılan Orhan portresine pek fazla bir şey eklemez. Ancak önemli bir ayrıntı olarak, onun bir yerde bir aydan fazla oturmayıp küffarla sürekli savaş halinde olduğundan söz eder:

Bursa’nın hâkimi Osmancık oğlu İhtiyarü’d-din Sultan Orhan Beğ’dir… Bu hükümdar, Türkmen padişahlarının en ulusu olduğu kadar, toprak, asker ve varlık bakımından da onların en üstünü bulunmaktadır. Hâkimi olduğu yüz kadar kale vardır ki, çoğu zamanını bunları dolaşmakla geçirir ve her kalede bir süre kalarak durumlarını anlamak, noksanlarını tamamlamakla meşgul olur. Denildiğine göre, hiç bir şehirde, hiçbir suretle bir aydan fazla oturmaz, aralıksız olarak kâfirlerle savaşı sürdürür, onların kalelerini bir bir kuşatarak ellerinden alırdı…

Devamı Derin Tarih Ocak Sayısında… 

.

İlber Ortaylı Tarihin İzinde’de Doğru Söyler; En Uzun Yüzyıl’da Şaşar!

MUSTAFA ARMAĞAN OCAK 2020

 

Bir kitabında intihar etti dediği Sultan’a başka bir kitabında öldürüldü diyen birine tarihçi, hem de büyük tarihçi deniliyorsa bir ülkede, orada fikir tankları boşalmış demektir. Birine büyük denildi mi, akan sular duruyor Türkiye’nin tarih kısırlığında. Ne bilgileri kontrol eden var ne de cesaret edip eleştirebilen. (Y. Hakan Erdem’in Tarih-i Leng’de birilerini eleştirmeye kalkınca kimseye yaranamadığını hatırlayın.) Bilgileri kritik edebilecekler birbirlerini okumuyor, okusa da al gülüm ver gülüm’den dolayı yazamıyor, meslektaş olmayanlar ise bir kült gibi ne yazılmışsa iman ediyor. Böylece tarih yayını sayısında patlama yaşadığımız bu dönemden geriye -az sayıda nitelikli çalışma hariç- bir çöp yığını kalıyor. Sultan Abdülaziz’in 1876 yılında tahttan indirilmesinden günler sonra odasında iki bileği birden kesilmiş, kanlar içinde ölü bulunması tarihimizin en ateşli tartışmalarından birini tetiklemiş ve “Sultan Aziz öldü mü yoksa öldürüldü mü?” sorusu büyük ölçüde siyasete endeksli olarak ele alınmıştır. Sultan 2. Abdülhamid’in dava açması ve Yıldız Mahkemesi’nin Sultan Abdülaziz’in Midhat Paşa ve ekibi tarafından katledildiğine kararı vermesi meseleyi o gün için halletmiş gibiydi. Ancak tahttan indirilmesinin ardından ders kitaplarında Abdülaziz Han’ın intihar ettiği iddiasına yer verilmiş olup bu iddialar Osmanlı’ya yönelik tahkir ve red edici bir tavır benimsemiş olan Cumhuriyet yıllarında benimsenmişti.

Devamı Derin Tarih Ocak Sayısında…

.

AYKUT KAZANCIGİL: “OSMANLI SÖMÜRMEDİĞİ İÇİN YIKILDI”

MUSTAFA ARMAĞAN OCAK 2020

 

KONUŞAN: MUSTAFA ARMAĞAN

İlk sorum Osmanlı’ya nasıl bakmalı olacak?

 

Öncelikle Osmanlı İmparatorluğu’nun tasvirini yapmak lazım. Osmanlı Devleti yapısal olarak, Selçuklu ve beylikler düzeninin bir sonucudur. Cumhuriyet’i yapan neslin alt tarafı Osmanlılar üst tarafı Cumhuriyet dönemi değildir. Osmanlı döneminde doğmuş Türklerdir ve bunlar Cumhuriyet döneminde yaşamışlardır. Bir nesil önceye kadar Osmanlılar Türkiye’nin ekseriyetini oluşturuyordu. Nitekim Orhan Gazi zamanında Selçuklu insanları çoğunlukta idi. Yahut da beylikler döneminin insanları. Demek ki tek başına Osmanlı diye bir kavram yok. Osmanlı, bu yoğunluğun kendi içinde şekilleşmesinden oluşmuş bir topluluktur. Ama ondan ayrı değildir. “Osmanlı” namı içinde eski dönemden kalan yaşantılar hep olmuştur. Bunu heterodoks dinî değişimler diye değerlendirmişlerdir. Yanlış. Aynı şey, Kuzey Avrupa’da Keltlerde, İngiltere’de, Fransa’da vardır. Adetlerde de yaşamada da bu devamlılığı göstermesi bakımından enteresandır. Fatih Sultan Mehmed vefat ettiği zaman eski Orta Asya geleneği gereğince askerlerin bir kısmı okların yaylarını gevşetirler. Elemlerini göstermek için yas esvabı giyerler. Bu İslamî gelenekte yoktur. Bu, İslamî geleneğin ne zayıflığını ne de güçlülüğünü gösterir: Toplum kendi yapısı ile belirli bir çizgiye oturmuştur.

Devamı Derin Tarih Ocak Sayısında… 

.

Tarihi Temizlemek Sahte Kahramanlardan”

ARALIK 2019

 

Yakın tarihimiz bir terra incognitia, yani meçhullerle dolu bir arazi. Hangi köşesine el attınızsa adeta bir “keşifler çağı”na dalıyorsunuz. Lakin vazifesi fazla “dalmanıza” müsaade etmemek olan bekçiler sizi cehenneme atmakla tehdit ediyor. Şaka değil, atıyorlar da…

Bugün Necip Fazıl’ın şiirlerini salonlarda bağırarak okuyanlar kalkıp “Atatürk bizim için birleştirici değerdir” diye mızmızlanıyorlarsa Üstad’ın Atatürk’ü Koruma Kanunu’ndan 20 ay hapis cezasıyla Eyüp’teki kabrine girdiğini, hasta ve yaşlı olmasaydı o haliyle hapse atılacağını unutmasınlar. Tavsiyemiz ya bir daha Necip Fazıl’a “Üstad” demesinler veya Üstadın “ortak değeri”nin ne olduğunu iyice öğrensinler.

Bu savrulmaların yaşandığı bir ortamda bir tarih dergisi çıkarmanın ve yakın tarihin tabularına dokunmanın cesaret istediğini biliyoruz. Biz merhum Üstad’ın başlattığı “sahte kahramanları” deşifre etme seferberliğinde bütün engelleme ve durdurma girişimlerine karşı yılmadık ve yılmayacağız. Hep söylediğim gibi “Demirden korksaydık trene binmezdik.”

Bu sayıda nevzuhur bir sahte kahramanla tanıştıracağız sizi.

“Millî Mücadele’de düşmana ilk kurşunu sıktı” denilen Hasan Tahsin’in bırakın ilk kurşunu sıkmayı, kurşun bile sıkmadığını okuyacaksınız. 15 Mayıs 1919 günü Yunanlar İzmir’e çıktığı gün ölenler arasında olduğu halde nasıl öldüğü bile henüz anlaşılmış değil ama “düşmana ilk kurşunu sıkan kahraman” olarak nasıl efsaneleştirildiğini ibret ve hayretle göreceksiniz.

Mustafa Kemal’in adını bile anmadığı Sabetayist Hasan Tahsin’in solcu ve Sabetayist gazeteciler eliyle nasıl kahramanlaştırıldığını Prof. Tuncer Baykara, Emniyet Genel Müd. Arşiv ve Dokümantasyon Dairesi eski Başkanı Eyüp Şahin, Doç. Turan Akkoyun ve araştırmacı-yazar Ertuğrul Düzdağ ile merhum Erdoğan Sorguç’un sorgulamalarından bütün tafsilatıyla öğreneceksiniz. Beğeneceğinizi umuyoruz.

2020 yılında buluşmak ümidiyle hayırla kalınız efendim.

.

Hasan Tahsin Efsanesi Yerine Süleyman Fethi Gerçeği

MUSTAFA ARMAĞAN ARALIK 2019

 

Osman Nevres veya Hasan Tahsin. Selanikli Sabetayist (dönme) bir aileden geliyor. İttihat ve Terakki’ye fedailik yapıyor, Bükreş’te İngiliz siyasetçilerii Buxton kardeşlere düzenlediği suikasttan sonra yakalanıp ağır hapse mahkûm ediliyor ama Galiçya seferinde Bükreş’e giren Alman-Osmanlı askerleri sayesinde hapisten kurtuluyor ve İzmir’e gidiyor. Hukuk-ı Beşer gazetesini çıkarırken 15 Mayıs 1919 günü Yunan askerlerinin açtığı ateş sonucunda hayatını kaybediyor.

Bildiklerimiz kabaca bunlar. Bu yönleri üzerinde 2009 ve 2012 yıllarında iki yazı ile Hasan Tahsin’in 1) Kahraman mı yoksa provokatör mü? olduğu sorusunu sormuş, 2) İlk kurşunu onun attığına hiçbir somut delil olmadığını yazmıştım. Şimdi rahmetli olan Erdoğan Sorguç hemen bütün kaynakları tarayarak Hasan Tahsin efsanesinin nasıl imâl edildiğini İlk Kurşun’un Seyir Defteri adlı kitabında ele almıştı.

Devamı Derin Tarih Aralık Sayısında… 

.