ehlisunnnetde - AYŞE HÜR TARAF 2009

Paraların dili olsa!

HAYATİ KONULAR . Bu hafta, İsrail’in Gazze’ye yönelik gayrı insani, gayrı ahlaki ve gayrı hukuki saldırıları vesilesiyle, Filistin sorununun ortaya çıkışı konulu bir yazı yazmaya niyetlenmiştim. Ancak, bu önemli konuyu bir sayfada anlatamayacağımı fark edince Arap ve Yahudi milliyetçiliklerinin doğuşu, İsrail Devleti’nin kuruluşu, Filistin sorunun derinleşmesi gibi konuları içerecek üç-dört günlük bir dizi hazırlamaya karar verdim. Dizi, eğer gündemde ani bir değişiklik olmazsa, 6 Ocak 2008 Salı gününden itibaren yayımlanacak. Bu kararın verdiği rahatlıkla, bugün yeni yıl rehavetine uygun popüler bir konuya değinmek istiyorum.

ENFLASYON FIRTINASI . Bilindiği gibi, 1970’li yıllardan beri yaşanan hiper enflasyon sonucu, Türk Lirası’nın yaşadığı büyük değer kaybının önüne geçmek için bir dizi tedbirle birlikte paradan altı sıfırın atılmasına mecbur kalınmıştı. 1 Ocak 2005’te tedavüle çıkarılan Yeni Türk Lirası (YTL) banknotların ön yüzlerinde eskiden olduğu Atatürk portresi kullanılırken, arka yüzlerde Atatürk Barajı, Anıtkabir, Piri Reis’in Dünya Haritası, Efes Antik Kenti, Kapadokya, ve İshak Paşa Sarayı figürlerine yer verilmişti. Ancak, bu paraların geçici olduğunun bilinmesinden dolayı olsa gerek, bu figürler üzerinde herhangi bir tartışma yaşanmamıştı, ya da ben hatırlamıyorum.

TARTIŞMALI FİGÜRLER . 1 Ocak 2009’da tedavüle sokulan TL’lerin ön yüzünde yine Atatürk resmi vardı. Arka yüzlerindeki bilim tarihçisi Ord. Prof. Dr. Aydın Sayılı, matematikçi Ord. Prof. Dr. Cahit Arf, Mimar Kemaleddin, edebiyatçı, felsefeci Fatma Aliye Hanım, bestekâr Itri ve Yunus Emre portreleri ise kamuoyunda önemli tartışmalara yol açtı. (Bu kişilerin biyografileri için www.ntvmsnbc.com/news/461129.asp adresine bakılabilir.) Bu şahsiyetlerin neden seçildiği konusunda pek çok yazı çıktığı için ben, Osmanlı dönemini kapsayan girişten sonra, 2005 yılına kadarki dönemde basılan kâğıt paraların üzerlerindeki resimlerden kalkarak Cumhuriyet döneminin ideolojik portresini çıkarmayı deneyeceğim.

* * *

Devlet olmak kolay mı?

Şark-İslâm devlet geleneğinde toplumların devlet olmanın ön şartı, ‘bey’ veya ‘sultan’ adına hutbe okutmak ve ‘sikke kestirmek’ti. İlk Osmanlı parası gümüş akçe 1326 yılında Orhan Bey tarafından kestirildi. Bu paranın üzerinde ‘Orhan halledallahü mülkehü’ (Allah mülkünü daim kılsın) benzeri bir ifade ile darp yeri olan Bursa’nın adı vardı. İlk bakır para I. Murad (ö. 1389) döneminde, ‘Sultanî’ adı verilen ilk altın para ise Sultan II. Mehmed (Fatih) tarafından 1478 yılında bastırıldı.

Osmanlı’nın klasik döneminde Osmanlı paraları, ‘frengi fılori’ (Venedik dukası), ‘tutuli fılori’ (Cenova altını) ve ‘eşrefiye’ (Mısır veya Memluk altını), Macar ‘Engürüs’ altını, ‘testoon’, ‘taler’, ‘crown’ gibi Avrupa paraları, Hollanda ‘Esedi’si, Polonya ‘zolata’sı (adı ‘İsoletta’ idi) gibi paralarla birlikte dolaşımda oldu. Ayrıca uzak eyaletlerin yerel paraları da kullanılıyordu. Bu dönemdeki Osmanlı paralarının üzerinde herhangi bir resim ya da figür yoktu. Anadolu Selçukluları ve Anadolu beylikleri döneminde az sayıda parada gördüğümüz simgesel figürler, Osmanlı Devleti’nin İslami karakterinin belirginleştiği klasik dönemde yerini parayı bastıran padişahın ve babasının ismiyle ‘el muzaffer daima’ ibaresinin harmanlanmış hali olan kısa bir ön yüz yazısı ile, kelime-i şahadet’in yer aldığı arka yüz yazısı almıştı.

Kaime dönemi

Osmanlı Devleti’nde basılan ilk kâğıt para, 1840’da basılan ‘Kaime-i nakdiye-i mutebere’ adını taşıyan, bedeli belirli vadelerin sonunda ödenecek bir çeşit faizli borçlanma senediydi. (Bu kaimelerin ilk tertibi, üzerindeki Maliye Nazırı’nın mühründen dolayı ‘Saib Paşa Kaimeleri’ olarak anılmıştı.) Bu kaimeler, hazırlıksız ve hızlı bir şekilde piyasaya çıktığı için değişik boyutlarda elle hazırlanmış tuhaf paralardı. Kısa sürede kalpazanların olaya el atmasıyla ortalığı sahte kaimeler kaplayınca devlet 1844’te içindeki gümüş ve altın miktarı sabitlenmiş olan ‘Mecidiye’ adlı madeni paralara döndü. Eski kaimeler ise, halkın yardımlarıyla (‘iane-i umumiye’) toplandı ve Darphane bahçesinde yakıldı. 1854 yılında Kırım Savaşı’nın finansmanı için çıkarılan ‘Ordu kaimesi’ ise savaş bölgeleri olan Silistre, Vidin, Erzurum, Van ve Trabzon vilayetleri dışında da boy gösterince, dolaşımdan çekilmişti.

Osmanlı Bankası’nın imtiyazı

Ancak, kâğıt para basma ihtiyacı sürüyordu. Sonunda, 1853-1856 Kırım Savaşı dolayısıyla alınan kredileri izlemek üzere Alman Rothschild Ailesi, İngiliz Parlamentosu üyesi ve demiryolları yapımında öncü sermayedar Sir Joseph Paxton’un temsilcisi Atkinson Wilkin, Fransız Crédit Mobilier şirketinin sahipleri Péreire Kardeşler ve Galata bankerlerini temsilen Théodore Baltazzi tarafından oluşturulan konsorsiyuma bir banka kurma izni verildi. ‘Ottoman Bank’ adını taşıyan bu banka devletin isteğiyle, 27 Ocak 1863’te kendini feshederek İngiliz-Fransız ortaklığında ‘‘Bank-ı Osmanî-i Şahane’ (Osmanlı Bankası) adıyla devlet bankasına dönüştü. Ardından devlet, Osmanlı Bankası’na hiç bir biçimde kâğıt para basmayacağı ve başka bir kuruma da bastırmayacağı taahhüdünde bulunarak 30 yıl süre ile banknot ihracı imtiyazını verdi. Anlaşmaya göre, banka kasasında bulunduracağı altının üç katı kadar banknot basabilecekti.

İmtiyazın delinmesi

Osmanlı Bankası 1863-1914 yılları arasında çeşitli şekil ve miktarlarda banknot ihraç etti. Banka, anlaşmalara sıkı sıkıya uyduğu için de çıkardığı banknotlara halk güven duydu. Bu imtiyazın ilk istisnası halkın ‘93 Harbi’ dediği 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı sırasında, masrafları karşılayabilmek için devletin kaime ihraç etmesiydi. Bu dönemde, kaimelere güven duyulmaması yüzünden herkesin sikkeye yönelmesi üzerine ortaya çıkan bozuk para sıkıntısına çözüm getirmek için kâğıt jetonların kullanılması, bu da yetmeyince damga ve posta pullarının arkalarına karton yapıştırılarak bozuk para haline getirilmesi, günümüze kadar gelen ‘para pul oldu’ deyiminin kaynağı oldu.

İttihatçı Enver Bey’in, 1911’de Trablusgarp’ta, merkezden para gelinceye kadar askerlerin ihtiyacını görmek üzere hazırlattığı küçük kâğıt parçaları da ilginç ‘kaime’ örneklerindendi.

Osmanlı Bankası’na verilen imtiyaz, Birinci Dünya Savaşı sırasında yaşanan para sıkıntısını aşmak için ikinci kez ihlal edildi ve bankanın itirazına rağmen 1915 yılından itibaren devlet, dört yıl boyunca, altın ve Alman hazine bonolarını karşılık göstererek toplam 160 milyon liranın üzerinde banknot çıkardı. Bu banknotların adı anılmayan karşılıkları arasında, ülkeden tehcir edilen gayrimüslimlerin el konan zenginlikleri de vardı elbette.

1916’da sadece 21 adet bastırılan her birinin değeri 360 kilo altına eşit olan 50 bin liralık banknotlar da dönemin ilginç paralarındandı.

Cumhuriyet’e kalan miras

Osmanlı Bankası’nın gücünü kırmak için İttihatçılar tarafından 1917’de kurulan Osmanlı İtibar-ı Milli Bankası (Crédit National Ottoman) bir türlü ‘merkez bankası’ haline getirilemeyince, hem ‘evrak-ı nakdiye’ denilen son banknotlar, hem de Osmanlı Bankası’nın devlet bankası niteliği, Türkiye Cumhuriyeti’ne aynen miras kaldı.

Ulusal bir devlet bankası kurulması fikri 1923 yılında toplanan İzmir İktisat Kongresi’nde ele alınmıştı.1924 yılında Türk hükümeti Osmanlı Bankasını bir devlet bankasına dönüştürmek için bazı girişimlerde bulundu ancak bu başarılamayınca, aynı yıl, bir süredir Türkiye’deki çalışmalarını asgariye indirmiş olan Osmanlı Bankası ile bir anlaşma yapıldı. Buna göre, Bankanın 1925 yılında sona erecek olan banknot ihracı imtiyazı 1935 yılına kadar uzatılıyordu.

Ancak ilk Türk Lirası, Merkez Bankası’nın kuruluşu beklenmeden basıldı. 30 Aralık 1925’te 701 Sayılı ‘Mevcut Evrak-ı Nakdiyenin Yenileriyle İstibdaline Dair Kanun’la Osmanlı Bankası’nın imtiyazı kaldırılarak geçmişin mirasından kurtulma yolunda ilk adım atılmıştı. İlk Türk lirası banknotların hikâyesine geçmeden bir parantez açalım ve merkez bankası kurma çalışmalarına göz atalım.

İttihatçı kalıntıların temizlenmesi

1926’da İzmir Suikastı girişimine katıldığı gerekçesiyle İttihatçıların Maliye Bakanı Cavit Bey’in de tasfiye edilmesinin ardından, İttihatçıların İtibar-ı Milli Bankası da hedef tahtasına konulmuştu. Banka 1927’de Türkiye İş Bankası’na katılarak eritildi. 1928’de Türkiye’ye davet edilen Hollanda Merkez Bankası Meclis Üyesi Dr. G. Vissering, İş Bankası’nın ‘merkez bankası’ rolünü oynamaya hazır olduğuna dair bir rapor yazdı. Raporu kendi notuyla birlikte Başbakan İsmet İnönü’ye sunan bankanın kurucularından Celal (Bayar) Bey’e göre, tüm parası devletten çıkan bir banka yerine, devletle işbirliğine hazır bir özel banka merkez bankası için daha uygundu. Başbakan İnönü ise, merkez bankasının özel bankalardan bağımsız bir yapıda olmasını doğru buluyordu. İkili arasındaki savaşı, İnönü kazandı.

Yabancı uzmanlar

Hükümet konu ile ilgili incelemelerde bulunmak üzere Alman Merkez Bankası (Reichsbank) Başkanı Hjalmar Schacht’ı Türkiye’ye davet etti. Ancak yoğun iş programı nedeniyle Hjalmar Schacht yerine çalışma arkadaşı Karl Müller geldi. 1929 Büyük Buhranı’nın etkileri Türkiye’de görülmeye başladığı Nisan ayında Ankara’ya gelen Müller, raporunu yıl sonunda gönderdi ama, haber kötüydü: Üretim düzeyi düşük, ödemeler dengesi ve kamu maliyesi bozuk olan Türkiye’de henüz bir merkez bankasının kurulmasına uygun koşullar yoktu!

Rapordan hoşnut kalmayan hükümet bu sefer İtalya’nın eski Maliye Bakanı Kont Volpi ile temas kurdu. Volpi, Kasım 1929’da Türkiye’ye geldi ve hükümetin duymak istediği sözleri sarfetti: Bir an önce bir merkez bankası kurulmalıydı! Hükümet, yine de Osmanlı Bankası’ndan bu konuda neler yapabileceğini öğrenmek istedi. Ancak bankanın raporunu yetersiz buldu ve Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası’nın kuruluşu için teklifini meclise verdi. Hükümet kanun taslağını incelemesi için 1924-26 yılları arasında Ziraat Bankası Umum Müdürlüğü görevini üstlenmiş olan Lozan Üniversitesi Profesörlerinden Léon Morf’u görevlendirdi. Morf’un önerileriyle son halini alan tasarı tam oylanıyordu ki, Maliye Bakanı Şükrü Saraçoğlu, tasarıyı geri çekti ve Düyun-u Umumiye taksitlerinin ödenmesinin durdurulmasına ilişkin incelemelerde bulunmak için Türkiye’ye gelmiş olan Fransız iktisatçısı Profesör Charles Rist ile görüştü. Rist’in verdiği akıllarla son şeklini alan tasarı,11 Haziran 1930’da kanunlaştı. (Bu tarihçeye bakınca, o günün yöneticilerinin yabancı uzmanlardan akıl almak konusunda bir kompleksleri olmadığı görülüyor.)

Ad meselesi

Bankanın adında neden ‘cumhuriyeti’ değil de ‘cumhuriyet’ dendiği, bunun bir hata sonucu mu olduğu yoksa ‘Cumhuriyet Savcısı’ örneğindeki gibi özerkliği vurgulamak için mi veya ‘Cumhuriyet Halk Partisi’ örneğindeki gibi kurumun kutsallığını vurgulamak için mi yapıldığını konusundaki merakımı ise, okuyucularımdan Sayın Nurhan Davutyan gidermişti. Davutyan’ın bankanın eski başkanlarından Rüşdü Saracoğlu’ndan dinlediğine göre, bunun nedeni bankanın başından beri özel hissedarları olmasıydı. Bir bankanın adının başına ‘Türkiye Cumhuriyeti’ ibaresini alması için, tümüyle devletin malı olması gerekiyordu.

Yabancı matbaada basılan milli para

Bu uzun parantezden sonra, ilk Türk Lirası banknotların nasıl hazırlandığı meselesine gelirsek; Dönemin Maliye Bakanı Abdülhalik (Renda) Bey başkanlığında, Ziraat, Osmanlı, İtibar-ı Milli, İş, Akhisar, Tütüncüler ve Akşehir bankalarının birer temsilcisinden oluşan bir komisyon dokuz aylık bir çalışmadan sonra, 1, 5, 10, 50, 100, 500 ve 1.000 liralık küpürlerden oluşan Birinci Emisyon Grubu banknotların basılmasına karar verdi. Ülkede henüz banknot matbaası olmadığı için, 1927 yılında, İngiltere’de, Thomas de la Rue matbaasında 88 bin İngiliz altınına bastırılan bu banknotların üzerindeki metinler (henüz Harf Devrimi yapılmadığı için) Arap harfleriyle Osmanlıca, kupür değerleri ise Latin harfleriyle Fransızca yazılmıştı.

Ankara ve Bozkurt

Osmanlı döneminden farklı olarak (1840’dan itibaren sadece 1916’da çıkarılan 1 ve 2,5 kuruşluk banknotların üstüne Süveyş Kanalı, Haliç ve Ayasofya’nın resimleri konmuştu), bu banknotların üzerinde dönemin ideolojik yönelimlerini sembolize eden çeşitli resimler vardı. Birinci Emisyon paraların görsel kalitesi gayet yüksekti çünkü Ali Sami (Boyar) gibi ünlü bir ressam tarafından yapılmıştı. 1, 5 ve 10 liralık banknotlarında Mustafa Kemal’in resmi filigrana gizlenmişti. 1 liraların ön yüzünde, eski Ankara’yı temsil eden ‘Ankara Kalesi’, yeni Ankara’yı temsil eden ‘Meclis Binası’ veya ‘milletin efendisi’ köylüyü temsil eden çift süren köylü resmi vardı. Arka yüzde ise eski Başbakanlık (bazılarına göre Maliye Bakanlığı) binası bulunuyordu.

5 ve 10 liralıkların ön yüzündeki, Kuva-yı Milliye ordusunun şapkasında kullanılana benzer bir ay-yıldız motifinin içinden atlayan ‘bozkurt’, ‘genç Cumhuriyet’i temsil ediyordu. 5 liranın arka yüzündeki Ankara Bent Deresi Köprüsü’nün resminin niye seçildiği anlaşılmamakla birlikte, 10 liraların arka yüzündeki Meclis Binası, Ankara Kalesi ve pırıldayan güneş, ‘yeniden doğuşu’ simgeliyordu.

Sivas’ın önemi

Mustafa Kemal’in portresi 50, 100, 500 ve 1.000 liralık banknotların ön yüzünde karşımıza çıkacaktı. 50 liralığın ön yüzünde ortada eski harflerden bir ifade, solda içi boş bir çerçeve, sağda Mustafa Kemal portresi varken, arka yüze Büyük Taarruz’un şerefine Afyon Kalesi yerleştirilmişti. 100 liralığın ön yüzünde bir Osmanlı motifi, sağda yine Türk motifleriyle bezeli bir çerçeve içine yerleştirilmiş Mustafa Kemal resmi, arka yüzde ise yanlarda iki türbevari motifin arasında Debbağhane Köprüsü (Taş Köprü) tarafından bir Ankara manzarası bulunuyordu. 500 liralık banknotun ön yüzündeki Mustafa Kemal’le birlikte Sivas’taki Çifte Minareli Medrese (bazılarına göre Gök Medrese) ile arka yüzdeki Sivas görüntüsü, Sivas Kongresi’nin resmi tarih yazımındaki önemine işaret ediyordu.

Ama daha manalısı, ön yüzünde motiflerle süslü bir ayın içinde Mustafa Kemal portresinin olduğu 1.000 liralık banknotun arka yüzündeki yalçın kayaları yararak geçen Sakarya demiryolu hattı resmi idi. Bilindiği gibi o yıllardaki en önemli modernleşme projesi ülkeyi demir ağlarla örmekti. (Harf Devrimi’nden sonra Latin alfabesiyle yeniden basılması için piyasadan toplanan bu koyu mavi binliklerden piyasada kalan birkaç tanesinin koleksiyon değerinin eski TL ile 80-90 milyara kadar çıktığı rivayet ediliyor.)

Dokuz yıl sonra Latin alfabesi

11 Haziran 1930’da kurulan Merkez Bankası’nın ilk banknotları 1937’de tedavüle çıkarılan İkinci Emisyon banknotlardır. 50 Kuruş ila 1.000 lira arasında değişen dokuz farklı değerdeki banknotlarda, 1 Kasım 1928’de yapılan Harf Devrimi’nden dokuz yıl sonra ilk defa Latin alfabesi kullanılmıştı. (1934’te Latin harfli 100 kuruşluk madeni paralar basılmıştı.) Ön yüzlerinde Atatürk resmi bulunan banknotlardan sadece 50 kuruşluk Almanya’da, diğerleri ise İngiltere’de bastırılmıştı. 1938’de basılan 100 liralıkların arka yüzünde Çanakkale Boğazı resmi Osmanlı tarihinin parçası olan Çanakkale Savaşı’nın, ‘Cumhuriyet’in tarih’ yazımına dahil edildiğini gösteriyordu.

1939’da basılan paraların ön yüzünde hâlâ Atatürk figürü vardı. 2,5 liralık banknotun arka yüzünde Zafer Anıtı, 5 liralıklarda Güven Anıtı, 50 liralıklarda tiftik keçileri ile ‘Ankara egemenliği’ sürerken, 500 liralık banknotlarda ilk kez bir İstanbul resmi, üstelik Osmanlı İmparatorluğu’nun en sembolik yapılarından biri olan Rumeli Hisarı’nın resmi boy göstermişti.

Denizden toplanan paralar

15 Mart 1940 tarihinde Londra’daki Bradbury, Wilkinson &Co şirketine 40 milyon adet 50 kuruşluk banknot sipariş edilmişti. Parayı taşıyan Yorkshire adlı gemi, mola verdiği Yunanistan’ın Pire Limanı’nda Alman savaş uçakları tarafından batırılınca, su yüzüne çıkan İnönü resimli banknotlar halk tarafından yağmalandı. Yunan hükümetinin ele geçirebildiği banknotlar Türkiye’de imha edildiyse de, halkın eline geçen paralar, Yunan tüccarlar aracılığıyla olaylardan haberi olmayan Doğu illerinde dolaşıma sokulunca hükümet, 1945 yılına dek bu banknotları toplamakla uğraştı. Bu paralar daha sonra koleksiyoncuların gözdelerinden oldu.

‘Milli Şef’ döneminin bir diğer özelliği ise, o güne kadar sadece İngiltere’ye para bastırılırken, 1942’de Türkiye’nin Alman sempatizanı politikalarının bir nişanesi olarak İngiltere’ye ilaveten Berlin’deki Reichsdruckerei matbaasının da devreye girmesiydi. Üzerlerinde ‘Cumhuriyet’ değil ‘Cümhuriyet’ yazan bu paralar, bej, kahverengi tonları ile faşizmin soğukluğunu yansıtıyorlardı.

Hem Atatürk, hem İnönü

2 ile 1.000 lira arasında altı farklı değerdeki Üçüncü Emisyon grubundan 1942, 1944 ve 1946’da basılan banknotlarda da Atatürk değil, İsmet İnönü vardı. Geçtiğimiz yıl kamuoyunu epey meşgul eden tartışmalara konu olan bu değişikliğin ‘İkinci Adam’ın rüştünü ispatlama girişimi olduğunu söylemek mümkündü.

1947 ve 1948 yıllarında dolaşıma giren Dördüncü Emisyon Grubu banknotlar 10 ve 100 Türk Liralık kupürlerden oluşan iki farklı değerdeydi. Rotanın Batı’ya çevrilmesinin sonucu olarak paralar ‘yeni müttefik’ ABD’deki American Bank Note Company’ye verilmişti. Bu emisyondaki banknotların tamamı İnönü portreliydi. Ancak daha önce basılmış 500 ve 1.000 liralık banknotların hem Mustafa Kemal Atatürk resimlisi, hem de İsmet İnönü resimlisi aynı anda tedavülde kalmıştı. İsmet İnönü’nün damadı gazeteci, Metin Toker o yıllarda, hem İnönü hem de Atatürk’ün resimlerinin bulunduğu altın sikkelerin bastırılması için karar alındığını ancak bu kararın uygulanmadığını söylemiş, iki resmin gerekçesini ‘İnönü kendini belli etsin ama Atatürk de unutulmasın’ diye açıklamıştı.

Halka uzanma

Bu dönem banknotlarının arka yüzlerinde çok partili döneme doğru gidişin izleri de görülüyordu. Örneğin 2,5 liranın arkasında Halkevi Binası, 10 liranın arkasında ‘üç köylü kadını’, 50 liranın arkasında ‘tiftik keçisi’, 100 liranın arkasında ‘üzüm yiyen kız’, 1946’da basılan 500 liralıkların arkasında Ankara Sanat Okulu öğrencileri, 1000 liralıkların arkasında ‘borazan çalan izciler’ vardı. Bu resimler CHP’nin halkla yakınlaşma çabalarını simgeliyordu. 1947’de basılan 10 liralıkların arkasında beliren Sultanahmet Çeşmesi resmi ise, o günlerde Demokrat Parti’nin etrafında toplanmaya başlamış muhafazakâr çevrelere uzatılmış zeytin dalı gibiydi.

Atatürkçülük şampiyonu DP

1951’de dolaşıma çıkan (ve 1971’e kadar dolaşımda kalan) Beşinci Emisyon Grubu banknotlar, 2,5 ile 1.000 lira arasında değişen yedi farklı değerde olup bu banknotların bir kısmı İngiltere’de, bir kısmı nihayet 1957’de açılabilen Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Banknot Matbaası’nda basılmıştı. Bu emisyonun mor binlikleri de koleksiyoncuların gözdesi oldu.

Demokrat Parti’nin (DP) iktidarında basılan banknotlarda, İsmet İnönü’nün resminin yerini tekrar Atatürk resimleri aldı. Bu dönem hatırlanacağı üzere DP’nin Atatürk’ü Koruma Kanunu ile ‘Atatürkçülük şampiyonluğunu’ CHP’nin elinden aldığı dönemdi. 500 liralık banknotun arkasındaki Sultanahmet Camii ise DP’nin dinsel politikalarıyla uyumluydu. 1952, 1955 ve 1957’de basılan 2,5 liralık banknotların arka yüzünde nedense yine Merkez Bankası’nın resmi vardı. 1952’de basılan 5 liraların arkasındaki ‘incir yiyen kızlar’ ise ‘Yerli Malı Yurdun Malı’ kampanyalarının son demlerine işaret ediyordu.

27 Mayıs 1960 darbesinden sonra basılan 50 liralıkta ilk kez elinde silahı ile bir asker görüldü. Bu, daha önce banknotlarda gördüğümüz Ankara Zafer Anıtı’ndaki asker figürüydü ancak, eskisi gibi anıtın bir parçası olarak değil, büyütülmüş olarak tek başına durması anlayana çok şey söylüyordu. Üstelik bu banknot 28 yılla tedavülde kalma rekoru kıracaktı. Bu da militarizm geleneğiyle uyumlu bir rekordu. Diğer banknotlarda Ankara manzaralarının egemenliği devam etti. Tek istisna 10 liralık banknotlardaki Edirne’nin Meriç Köprüsü’ydü.

Çevreden manzaralar

1966-1983 yılları arasında dolaşımda olan Altıncı Emisyon Grubu banknotlar 5 ila 1.000 lira arasında değişen yedi farklı değerdeydi. Bu banknotlarda Ankara’nın yerini, ekonominin ve sanayinin kalbi İstanbul’un görüntüleri almıştı. İstanbul Kız Kulesi, Topkapı’daki mermer fıskiye, İstanbul Üniversitesi Ana Girişi, Rumeli Hisarı’ndan Boğaz Köprüsü manzarası banknotların yeni unsurlarıydı. Bu dönemin diğer iki resmi ise Ağrı Dağı ve Manavgat Şelalesi’ydi. İngiltere’de basılan 20 liralık banknot ise her iki yüzü de Atatürk’e ayrılmış ilk banknot olarak adeta, resim seçiminde Ankara’dan İstanbul’a yönelişin özrü gibiydi.

10 ila 20.000.000 lira arasında değişen 15 farklı değerdeki Yedinci Emisyon Grubu banknotlar 1979’dan, paradan altı sıfırın atılacağı 2004’e kadar dolaşımda kaldı. Tamamı ‘yerli’ basım olan bu banknotların ön yüzlerinde elbette Atatürk resmi vardı ama arka yüzde, daha önce boy gösteren İstanbul, Edirne ve Çanakkale’nin yanına Konya, Elbistan, Urfa ve İzmir’den sahneler eklenmişti.

Türk-İslam Sentezi

Atatürkçülük şampiyonluğunu kimseye bırakmayan 12 Eylül 1980 darbecileri tarafından bastırılan paralarda boy gösteren Mehmet Akif Ersoy, Fatih Sultan Mehmet, Mevlâna ve Mimar Sinan resimleri ise darbecilerin komünizmin önünü kesmek için çok bel bağladıkları ‘Türk-İslam Sentezi’ düşüncesine işaret ediyordu.

1989’da basılan 50.000 liranın arka yüzündeki TBMM binası siyasi yasakların kalkmasıyla tekrar akla gelen ‘milli egemenlik’ kavramını sembolize ediyordu. 5.000 liralığın arkasındaki Mevlâna resmi ise işlevini tamamlamış olmalıydı ki, 1990’da yerini Elbistan Santrali’ne bıraktı. Bu dönemin en büyük para birimleri olan 20.000 ve 50.000 liralık banknotlarda yine Merkez Bankası’nın resmedilmesi, ya dünyanın en ‘kendine hayran’ merkez bankasıyla karşı karşıya olduğumuzu ya da bankanın unutulmaktan korktuğunu düşündürüyordu.

1991’de ilk kez basılan 100.000 liralık banknotun ön yüzündeki Atatürk resmi büyütülmüş, arka yüzüne ise çocuklara çiçek veren Atatürk resmi basılmıştı. Bu para tamamen Atatürk’e ayrılmış ikinci paraydı. 1997’de basılan 100.000 liralık banknotta Atatürk resminin yanı sıra Atatürk heykeline; 5.000.000’luk banknotta bir Atatürk resminin yanında İstiklal madalyası ile Türkiye haritasına; 10.000.000’luk banknotun arka fonunda Türk Bayrağı’na yer verilmesi, o yıllarda tırmanışa geçen ‘Kürt Meselesi’nin yarattığı sıkıntıyı yansıtıyordu. 20.000.000’luk banknotun ön yüzündeki dünya resminin yanındaki zeytin dalı ise, muhtemelen iktidardaki Bülent Ecevit ve partisinin hatırınaydı. Milyonluk bu paralar, aynı zamanda, Adnan Menderes’in ‘her mahallede bir milyoner yaratma’ hayalinin gerçekleştiğini (!) müjdeliyordu. Kız Kulesi, Atatürk Barajı, Anıtkabir, Antik Efes kenti ve Piri Reis Haritası dönemin diğer seçimleri. Aynı dönemde tekrar kullanılan Çanakkale Şehitliği ise, o yıllarda zirveye çıkmış olan Doğu ve Güneydoğu Anadolu’daki kanlı savaşa nazire olmalı...

Özet kaynakça: Şevket Pamuk, Osmanlı İmparatorluğu’nda Paranın Tarihi, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1999; Tanju Demir, “Cumhuriyet Dönemi Paralarında Siyaset ve İdeoloji”, 75 Yılda Para’nın Serüveni, Tarih Vakfı Yayınları, 1998, s 11-28; Ali Pekşen, “Türk Lirası Banknotlarının Görselliği Üzerine”, İzinsiz Gösteri, 1 Nisan 2004, S. 5.

.4-1-09

..

Bir rüyam var, gün gelecek...”

CAMUS . Albert Camus’nün felsefi draması Les Justes Assasins (Adil Suikastçılar) 1917 Ekim Devrimi'nin arifesinde 'Yeni bir Rusya' yaratma idealinin heyecanı içindeki devrimcilerle tanışırız. Grand Dük Sergey’e bombalı saldırı planları yapan beş kişilik suikast timinin temel meselesi şudur: “Değerli bir amaç uğruna şiddete başvurmak onurlu bir eylem midir?” Buna “evet” yanıtı verildikten sonraki ilk girişim, suikastçılardan Yanek’in Grand Dük’ün arabasında küçük yeğenlerinin olduğunu görüp suikasttan vazgeçmesi ile suya düşer. Bu kez soru şudur: “Bazı insanların (örneğin çocukların) yaşamı diğerlerinden (örneğin büyüklerden) daha mı değerlidir?” Ekipten Stephan “bugün çocukları düşüneceğimiz gün değil, biz dünyanın efendisi olacağız ve devrim zaferini ilan edecek” diyerek Yanek’e kızar. Bunun üzerine doğrucu kahraman Dora kehanetini açıklar: “Devrimin olduğu günden, tüm insanlık nefret edecek...”

ZAHAR . Bunları aklıma getiren HAMAS komutanlarından Mahmud Zahar’ın “Siyonistler bizim çocuklarımızı öldürerek kendi çocuklarının öldürülmesini meşrulaştırdı. Bizim insanlarımızı öldürerek, dünyanın her yerinde kendi insanlarının öldürülmesini meşrulaştırdı” şeklindeki sözleri. (Radikal, 9 Ocak 2008) Zahar’ın bu korkunç akıl yürütmesini eleştiren Mecid Navaz İsrail’in saldırılarında çocukların ölmesiyle, İsrailli çocukların özel olarak hedef seçilmesi arasındaki kritik ahlaki farka dikkat çekerek “Filistin konusunda adalet kaç çocuğun kellesinin uçurulduğu bir ceset sayısına mı indirgendi” diye soruyor. Bu hafta, Kürt veya Filistin meselesi gibi kronik sorunları çözmek için terörden daha ahlaki ve daha etkili olduğuna inandığım ‘sivil itaatsizlik’ ve ‘şiddet içermeyen direniş’ tecrübelerine değinmek istiyorum.

* * *

‘Sivil itaatsizlik’ kavramı MÖ. 5/4. yüzyıl düşünürü Sokrates’in devletin koyduğu yasaların ötesinde bir başka yasadan söz etmesine kadar götürülebilir. 13. yüzyıl düşünürü Akinalı Thomas’ın vatandaşların adil olmayan yasalara uymamasının doğal bir hak olduğunu ileri sürmesi, 17/18. yüzyıl yazarı John Locke’ın değindiği halkın kendi haklarını korumayan bir hükümetlere karşı başkaldırma hakkı olduğunu ileri sürmesi de bu kavrama dair ipuçları taşır. Ancak ‘sivil itaatsizlik’ kavramını teorileştiren 19. yüzyıl düşünürü Henry David Thoreau’dur. Thoreau’nun o zaman adaletsiz bulduğu, köleliği meşrulaştıran yasalarla 1846-1848 arasında Meksika’ya karşı verilen savaşı onaylayan yasalardı.

Thoreau’nun ölümünden dört yıl sonra, 1866 yılında onun konuşmalarının derlendiği bir kitapta kullanılan ‘sivil itaatsizlik’ kavramının iki temel ilkesi vardı: Birincisi devletin otoritesinin ancak yönetilenlerin rızasına dayanabileceğiydi. Adalet, hükümetin kanunlarından daha üstün bir kavramdı ve birey, kanunların adil olup olmadığını yargılama hakkına sahipti. İkincisi, birey kanunların adil olmadığına kanaat getiriyorsa, bunlara itaat etmemeye hakkı vardı ancak bu itaatsizlik şiddet içermeyen yöntemlerle yapılmalıydı.

Mahatma Gandhi ve Satyagraha

‘Sivil itaatsizlik’ kavramından hareketle Satyagraha (Sanskritçe’de ‘gerçeğe bağlılık’) adını verdiği ‘şiddet içermeyen direniş’ kavramını ortaya atan ise, Hindu hukukçu, düşünür ve siyasetçi eylemci Mahatma Gandhi’ydi. Kavramı geliştirirken Hinduların ünlü Mahabharattadestanının bir bölümünü oluşturan kutsal metin Bhagavad Gita, Platon’un Sokrates’in Savunması, Leo Tolstoy’un Tanrının Krallığı Senin İçindedir (1893) risalesinden etkilenen Gandhi, 1909’da Tolstoy’un ‘Bir Hindu’ya Mektup’ adlı makalesini okumuş, Tolstoy’a bir mektup yazarak, “bunu Gujarati diline (Hindistan’da bir dil) çevirebilir miyim” diye sormuştu. Tolstoy’un cevabı olumlu olmuş ve ikili, Tolstoy’un öldüğü 1910 tarihine kadar yazışmıştı.

Satyagraha’nın temel ilkeleri açıksözlülük, şiddete başvurmamak, ılımlılık/ölçülülük, mertlik, korkusuzluk ve hırstan uzak olmaktı. Satyagraha’ya kalkışan biri şikâyet etmeden bunun cezasını çekmeye hazır olacaktı. Sivil direnişin tamamlayıcısı ise sosyal çalışmalarda yer almaktı. Bir soru üzerine korkaklık ile şiddet arasında bir seçim yapmak zorunda kalsaydı şiddeti seçeceğini ancak, şiddet içermeyen direnme yöntemlerinin şiddet içerenlerden, bağışlamanın cezalandırmaktan daha güçlü olduğuna inandığını söylemişti.

Rosa Parks ve Montgomery Otobüs Boykotu

‘Şiddet içermeyen direniş’in en mütevazı ama en başarılı uygulayıcılarından biri ABD’nin Alabama Eyaleti’nde otobüslere zencilerle beyazların ayrı kapılardan girmesi ve ayrı yerlere oturmasını zorunlu kılan ‘Jim Crow’ yasasının sonunu getiren eylemi ile tarihe geçen Rosa Parks’tı. Rosa Parks, 1 Aralık 1955 günü Montgomery şehrinde bir otobüse binmiş, bir beyaz beyazlara ayrılan yerde yer bulamayınca, zencilere ait bölümde oturmakta olan Rosa Parks’tan koltuğundan kalkıp kendisine yer vermesini istemişti. Parks yerinden kalkmadı. Tutuklandı ve hapse girdi. Olaydan sonraki bir yıldan daha uzun bir süre boyunca zenciler otobüslere binmediler, her yere yürüyerek gittiler. Müşterilerinin yüzde 75’ini kaybeden otobüs şirketi 382 gün sonra pes etti. ABD Federal Mahkemesi de otobüslerdeki bu uygulamayı yasakladı.

Yıllar sonra, “İnsanlar sürekli o gün yerimi yorgun olduğum için vermediğimi söylüyorlar, ama bu doğru değil. Fiziksel olarak yorgun değildim, ya da genelde bir işgünü sonunda olduğumdan daha yorgun değildim. Yaşlı da değildim 42 yaşımdaydım. Hayır, tek bir yorgunluğum vardı: Pes etmekten yorulmuştum” diyecekti.

Martin Luther King’in rüyası

Montgomery’deki otobüs boykotunun liderliğini yapan Martin Luther King ise, zencilerin ‘şiddet içermeyen direnişi’ni bir adım daha ileri götürdü. Thoreau ve Gandhi’nin fikirlerine Hıristiyanlıktan bazı öğeler katmıştı. "İş ve Özgürlük İçin Washington'a Yürüyüş" eylemi dolayısıyla 28 Ağustos 1963’de Lincoln Anıtı’nın önünde toplanan 200 bin kişiye, “Bir rüyam var...” diye başlayan ünlü konuşmasında “Şunu kendinden menkul bir gerçek kabul ederiz ki, bütün insanlar eşit yaratılmıştır. Bir rüyam var. Gün gelecek, eski kölelerin evlatlarıyla eski köle sahiplerinin evlatları, Georgia’nın kızıl tepelerinde kardeşlik sofrasına birlikte oturacaklar. Bir rüyam var. Gün gelecek, Mississippi eyaleti bile, adaletsizliğin ve baskıların sıcağıyla bunalıp çölleşmiş olan o eyalet bile, bir özgürlük ve adalet vahasına dönüşecek...” diye haykırdıktan iki yıl sonra siyahlar, siyasal haklarına kavuştular, King, 4 Nisan 1968’de Tennessee’de, otel odasının balkonunda vurularak öldürüldü ama mücadelesi aynı yöntemlerle sürdürüldü ve Barack Obama’nın başkanlığa seçilebildiği bir ABD ortaya çıktı.

Gandhi’nin Tuz Yürüyüşü

Mahatma Gandhi (asıl adı Mohandas Karamçand’dı) ilk şiddetsiz direnişini Hindistan’da değil, bir Hint şirketinde avukat olarak çalışmak üzere 1893’te gittiği Güney Afrika Cumhuriyeti’nde başlatmıştı. Güney Afrika’da sadece Afrikalılara değil Hintlilere de ayrımcılık yapılıyordu. Gandhi, ilk olarak elinde birinci mevki bileti olmasına rağmen üçüncü mevkie geçmediği için trenden atıldı. Daha sonra yoluna at arabası ile devam ederken, Avrupalı bir yolcuya yer açmak için arabanın dışında basamak üzerinde yolculuk etmeyi reddettiği için sürücü tarafından dövüldü. Yolculuğu esnasında bazı otellere alınmamak gibi çeşitli zorluklarla karşı karşıya kaldı. Bir mahkemede hâkim Hindu türbanını çıkarmasını emrettiğinde buna karşı çıktı. Bütün bunlar şiddet içermeyen direniş fikri üzerine düşünmesine neden oldu.

Gandhi, 1906’da, Güney Afrika Hükümeti, Hint kökenlilerin özel bir kimlik taşımalarını öngören bir kararnameyi kabul edince, 11 Ağustos’ta Johannesburg’da düzenlenen büyük bir protesto gösterisinde ilk kez Satyagraha ilkesine atıfta bulundu ve taraftarlarını şiddet içermeyen eylemlere davet etti.

Yönetemez hale getirme

Satyagraha’nın yol haritası şöyleydi: Önce bir haksızlık tespit ediliyor ve onun yasakladığı şey bulunuyordu. Sonra bir grup bu yasağı deliyor ve tutuklanıyordu. Tutuklamalardan sonra Gandhi kitleleri eyleme çağırıyor, çağrıya uyan kitleler yasayı çiğniyor ve tutuklanarak hapse atılıyorlardı. Hapiste de boş durmuyorlar ve açlık grevi yaparak seslerini duyurmaya çalışıyorlardı. Bir süre sonra tutuklu sayısının artması yüzünden hapishaneleri kontrol etmekte zorlanan hükümete yasayı kaldırma çağrısında bulunuluyordu. Hükümet durumun sürdürülemez hale geldiğini görüyor ve yasayı kaldırıyordu.

Bir hukukçu olan Gandhi bunları yaparken yasalara saygısızlığı hedeflemiyordu. Aksine, her yasağı delişinde, cezalandırılmayı adil buluyor ve hapse girmeyi göze alıyordu. Öte yandanSatyagraha düşüncesinin izleyicileri sadece karşı çıkmayı da hedeflemiyordu. Amaçları karşı çıkarken karşılarındakini de ikna etmekti.

‘Mahatma’ ve ‘Bapu’

Henüz yeterince olgunlaşmamış da olsa, Satyagraha yöntemi işe yaradı ve 1915’te Güney Afrika Hükümeti, Britanya ve Hindistan’ın da baskısıyla, Gandhi ile uzlaşma için masaya oturmak zorunda kaldı. Bu kısmi başarıdan sonra Hindistan’a dönen Gandhi 1918 yılında Bihar Eyaleti’nde aynı yöntemleri izleyerek on binlerce fakir çiftçi, köylü ve serfi örgütleyerek sivil direnişin içine soktu. İngilizler kendisini tutukladı ancak yüz binlerce kişi bu saldırıyı protesto ederek cezaevini sarınca serbest bırakılan Gandhi’ye ‘Bapu’ (Baba) ve ‘Mahatma’ (Yüce Ruhlu) diye seslenilmeye başlanması bundan sonra oldu.

Gandhi, 1920’de Hindistan Ulusal Kongresi’nin (INC) başkanı oldu ve Britanya’yı Hindistan’ı terk etmeye zorlamak amacıyla ‘İngilizlerle çalışmama’ kampanyası başlattı. Ancak, Amritsar’da düzenlenen bir toplantı sırasında İngiliz polisi silahsız halkın üzerine ateş açarak 400 kişinin ölümüne, yüzlercesinin yaralanmasına neden olunca, fazla kan dökülmesini önlemek için direnişi durdurdu. Ertesi yılki kampanya, İngiliz ürünlerinin boykot edilmesi, hükümet görevlerinde çalışmama, mahkemelerin yetkisini reddetme, çocukları okullara göndermeme şeklinde oldu. Bozgunculukla suçlanan Gandhi, altı yıl hapse mahkûm edildi ancak halkın baskısıyla iki yıl sonra serbest bırakıldı.

Tuz Yürüyüşü

1928’de Hindistan’a bir yıl içinde dominyon statüsü verilmesi teklifine İngilizlerin olumlu cevap vermemesi üzerine önce INC, 26 Ocak 1930’da bağımsızlık ilan etti ve 12 Mart 1930’da Gandhi ve 78 yoldaşı (satyagrahis) ünlü Tuz Yürüyüşü’ne başladı.

Yürüyüşün amacı, 1762 yılında Doğu Hindistan Kumpanyası’nın mirası olan ve yılda 25 milyonpound’luk vergiye kaynaklık eden Tuz Yasası’nı (Britanya’nın tuz tekelini) ihlal etmek için denizden tuz çıkarmaktı. Gandhi, yürüyüşe başlamadan önce Britanya Genel Valisi Lord Irwin’e bir mektup yazmış ve yasanın kaldırılmasını, aksi takdirde şiddet içermeyen bir direniş yapacağını bildirmişti. Ardından da halka “kendinizi yeterince güçlü hissediyorsanız hükümetin işlerini terk edip, bu yürüyüşe katılın” çağrısını yapmıştı.

Gujarat Eyaleti’nin başkenti Ahmedabad yakınlarındaki Sabarmati Aşram’dan başlayan yürüyüşe yolda binlerce kişi katıldı. Hint Okyanusu kıyısındaki Dandi köyüne kadarki 388 kilometrelik mesafeyi çıplak ayakla 24 günde kat eden 61 yaşındaki Gandhi, 6 Nisan sabahı İngiliz polislerinin şaşkın bakışları arasında denize yürüdü ve çamura karışmış bir topak tuzu avuçlarına alarak tatlı suda yıkayarak ufaladı. Böylece bir Hindu’nun tuz çıkaramayacağına dair Tuz Yasası’nı ihlal etti. Ardından Gandhi’nin çağrısına uyan binlerce köylü deniz kıyılarına akın ederek tuz çıkarmaya başladılar. Gandhi ve 60 bin eylemci hapse atıldı ancak yasa da işlemez hale getirildi.

Kargaşa yılları

Bundan sonrası, başarı veya başarısızlık sayılmayacak denli karmaşık. Gandhi, 1934’te kendi yöntemlerini desteklemeyen INC’den ayrılıp Rajkot şehrine yakın bir köye yerleşti. Kendi kendine yeterli olan bir aşram (komün) kurarak basit bir yaşam geçirdi. Keçisinin yününden basit el çıkrığı ile eğirdiği yünlerle ördüğü dhoti adlı basit giysiler giydi. Sadece meyve ile beslenmeye başladı. Hem kişisel arınma hem de protesto amacıyla bazen bir ayı aşan oruçlar tuttu.

Bu köyden yürüttüğü sayısız şiddetsiz direniş örgütleyen defalarca tutuklanan Gandhi’nin mücadelesi sonunda Britanya Başbakanı ülkeyi ikiye bölme planını resmen açıkladı. Dinsel birlikten yana olan Gandhi İngilizlerin kararını ‘akli trajedi’ olarak tanımlamıştı. Ancak, arka planda bu ayrılığı desteklediği iddia edilerek eleştirildi. 15 Ağustos 1947’de karar uygulamaya konarak, Hindistan ve Pakistan ulus-devletleri kuruldu.

25 Ocak 1948’de dinî bir törende, bundan sonraki toplantıya, kardeşliğin simgesi olarak, herkesin bir Müslüman’la gelmesini önerince radikal Hindular Gandhi’yi katletmeye karar verdiler. Gandhi, 30 Ocak 1948’de 500 kişinin katıldığı dua etkinliği esnasında Hindu bir gazeteci tarafından üç kurşunla öldürüldü.

Ondan bize “Cesurca çekilen gerçek acılar, bir taşın kalbini bile yumuşatabilir”, “Adalet, adaletsizlikle elde edilmeye çalışılırsa elde edilen sonucun içinde mutlaka adaletsizlik gömülü olur”, “Uğruna öleceğim çok dava var, ama uğruna öldüreceğim hiçbir dava yok” hepsi birbirinden bilgece sözler kaldı.

Shministim ve Yesh Gvul

2004 yılbaşından bir gün önce, Tel Aviv’deki Sparky’s Cafe’de bir mektup yazma partisi düzenlenmişti. Adı partiydi ama yapılan iş ciddiydi. Mektuplar, lise öğrencilerinin kurduğu Shministim (‘12. sınıf’) adlı grubun üyeleri tarafından işgal altındaki topraklarda görev yapmayı reddeden askerlere destek için yazılıyordu. Mektuplardan biri şöyle başlıyordu: “Haggai 14 gündür askerî hapishanede yatıyor. Suçu İsrail Savunma Güçleri’ne (Israel Defence Force, IDF) katılmayı reddetmek. Bu onun dördüncü kez hapse girişi. Bundan önce de 14, 28 ve 56 gün hapiste kaldı. Yani bugün hapisteki 112. günü ve yarın onun 19. doğum günü.”

Haggai ve arkadaşlarının son ‘parti’si 15 Kasım 2008’de, işgal altındaki bölgelerde askerlik görevini yapmayı reddeden 400 mahkûmun yattığı Tzrifin Hapishanesi’nin duvarlarının 400 metre yakınlarındaydı.

Refuseniks

İsrailli retçilere Batılılar ‘refusenikler’ diyor. ‘Refusenik’ İngilizce ‘refuse’ fiili ile Rusça ‘nik’ isim ekinin birleşmesinden oluşan bu sözcük. Si Frumkin adlı gazeteci tarafından 1971’de SSCB’den İsrail’e göç etmeleri yasaklanan Yahudilere Rusların verdiği isim olan otkaznik (‘reddedilen’) sözcüğünü İngilizceye uyarlamak amacıyla yaratılmış, sonra da İsrailli retçi gençler için kullanılmaya başlamış. En uzun süre bu unvanı taşıyan Anatoly ‘Natan’ Sharansky adlı bir Rusya Yahudisi. Sharansky 1960’lardan 1980’lere kadar Sibirya’daki toplama kamplarında kalmış.

Yesh Gvul ise İsrail’de 1982’deki Lübnan savaşından beri ‘retçi’ askerlerin oluşturduğu hareketin adı. Yesh Gvul İbranice bir sözcük ve ‘Her şeyin bir sınırı var” diye çevrilebilir. Ama bu biraz formel bir çeviri. Bu sözlerin Yahudi halk dilinde daha duygusal bir tonlaması var. Tam anlamıyla ‘yeter artık!’ anlamına geliyor. Bir başka örgüt Ometz LeSarev (Reddetme Cesareti) adını taşıyor. Peki, neye ‘yeter!’ diyor, neyi reddetmeye cesaret ediyor bu insanlar? Bilindiği gibi İsrail’de 18 yaşını aşan herkes üç yıllık zorunlu askerlik hizmeti dışında, her yılın bir ayını, muvazzaf askerlik görevi yaparak geçirir. İşte bu gençler, gayrı ahlaki olarak gördükleri bir emre itaat etmemeyi seçmişler. Bu emir, Gazze’de, Batı Şeria’da, daha doğrusu işgal altındaki topraklarda görev yapmak, İsrail resmî makamlarının deyimiyle ‘sivil halkla temas etmek.’

Bu başkaldırının dört taraftan düşmanlarla sarılmış olduğunu düşünen bir ülkede, sürekli savaş halinde olan, askerliğin vatanseverlikle özdeşleştirildiği bir ülkede, disiplinin milli hasletlerden sayıldığı bir ülkede, İsrail’de yapıldığını düşününce sanki aralarında hiç fark olmayan homojen bir toplummuş gibi ‘İsrailliler’ ya da ‘Yahudiler’ diyerek bir kalemde harcadığımız o insanlara ne kadar haksızlık ettiğimizi görebiliriz.

Filistin’de böyle bir retçi hareket var mı bilmiyorum, ama bir an önce ortaya çıkmasını diliyorum. Çünkü Filistin sorununu çözmek için militarist politikacılara ya da cihatçılara değil, şiddet içermeyen direniş yöntemlerini izleyen dürüst, yürekli, özverili bireylere ihtiyacımız var.

* * *

Düzeltme: 6-9 Ocak 2008 tarihli ‘90 Yıldır Kanayan Yara: Filistin’ dizisinin ilk gününde sözü edilen Siyon tepesi, Mescid-i Aksa ve Hz. Ömer Camii’nin bulunduğu ‘tapınak tepesi’ Moriah değil, Eski Kudüs’ün hemen güney batısında, yine bazı kutsal mekânların olduğu tepe olacaktı. Üçüncü günde, Batı Şeria ve Gazze’nin İsrail tarafından işgal tarih 1948 değil 1967 olacaktı. Aynı gün Yafa (Hayfa) ifadesi yanlış, ikisi ayrı şehirler. Dördüncü günde 1973 savaşında Mısır tarafından geçilen Bar Lev hattının adı Bar Levi yazılmış. Hatalarımı gösteren okuyucularıma teşekkür ederim.

.11-1-09

.Cemal Paşa’yı kim öldürdü?

1 Kasım 1918’de İstanbul’dan ayrıldıktan sonra Odessa üzerinden önce Berlin’e oradan Münih’e geçen Cemal Paşa, İsviçre’nin Davos şehri yakınlarındaki Klosters kasabasında bir yıl kalmış oradan ‘Hindistan İhtilali’ni örgütlemek üzere Moskova üzerinden Afganistan’a gitmişti. Afganistan’da yerel güçlerle bazı sorunlar yaşadı ve önce Moskova’ya, oradan da Tiflis’e dönmek zorunda kaldı. Tiflis onun son durağı oldu.

* * *

BİR ZAMANLAR . Yarın Sevgili Hrant Dink’in derin devletçe katledilişinin ikinci yıldönümü. Hâlâ olayın arka planı aydınlatılmadı. Hrant Dink’le iki kez karşılaşmış, ayaküstü birkaç cümlelik konuşmalar yapmıştık o kadar. İlk ve son yazışmamız ise Cemal Paşa suikastı konusunda olmuştu. Kendisi, bir aralar konu üzerine çalıştığını ama kesin bir sonuca ulaşamadığını, eğer istersem, elindeki belgeleri seve seve verebileceğini söylemişti. “İsterim elbette!” diye yazmıştım sevinçle, ama ne yazık ki bu mümkün olmadı. Çünkü birkaç gün sonra, sevgili Hrant, o meşum suikasta kurban gitti.

İDDİALAR . Daha sonra, TTK’dan Hikmet Özdemir suikastı Ermenilerin işlediğini iddia eden bir kitap yazdı. Cemal Paşa’nın torunu Milliyet yazarı Hasan Cemal, 5 Ekim 2008 tarihli köşe yazısında, ‘futbol diplomasisi’ vesilesiyle gittiği Erivan’da (Yerevan), dedesinin suikastçılarından birinin torunu olduğu söylenen Armen Gevorgyan’la tanıştırılmasının hikâyesini anlattı. Kendisine bu kişilerin dedesinin katillerinin bu kişiler olduğundan nasıl emin olduğunu soran bir mail attım ancak cevap alamadım. Son olarak, 9 Ocak 2008 tarihli Vatan’da Zülfü Livaneli Cemal Paşa’yı “Tiflis’te Ermeniler öldürdü” diye yazdı.

CEVAPLAR . Halbuki yıllardır, Cemal Paşa’yı Rusların öldürdüğüne dair önemli ipuçları vardı. Üstelik Cemal Paşa’yı “Ermeniler öldürdü”, “İngilizler öldürdü” veya “Ruslar öldürdü” diyenler aynı belge grubundan hareket ediyorlardı. Yani ortada yeni belge yok, sadece yorum farkı vardı. Bu hafta bu konuda yazdığım bir yazının genişletilmiş halini sunacağım. Yazıya geçmeden, sevgili Hrant Dink’in anısı önünde saygıyla eğilir, Ergenekon soruşturmasında alınan mesafenin, Ergenekon’la ilişkisi olduğu anlaşılan bu karanlık suikastın soruşturmasında da alınmasını dilerim.

* * *

Tiflis’te iken, Rusların kendisi hakkındaki olumsuz düşüncelerini (Afganistan politikaları) gidermeye çalışan Cemal Paşa, 9 Temmuz 1922’de Mustafa Kemal’e bir mektup yazarak, o sıralarda gerginleşen Ankara-Moskova ilişkilerinin düzeltilmesini, Enver Paşa’yla bir ilgisinin olmadığının ilanını ve Afganistan meselesini görüşmek üzere Ankara temsilcisi Ali Fethi (Okyar) Bey’le Kars veya Trabzon’da buluşmayı önermişti. Mektubuna cevap beklerken de, Osmanlı Devleti’nin Moskova Büyükelçisi Ahmet Muhtar Paşa’nın Tiflis’teki temsilcilik binasına gidip geliyordu.

O gece Yukovski Sokağı’nda neler oldu?

21 Temmuz 1922’de, saat 22.30 civarında yaverleri Nusret ve Süreyya Beylerle bu ziyaretlerden birinden kaldıkları otele dönerken, Büyük Petro Caddesi ile Rus gizli polisi ÇEKA’nın binasının bulunduğu Yukovski Sokağı’nın köşesinde, bir otomobilden çıkan tahminen on kişilik silahlı bir grubun saldırısına uğradılar.

Önce bir el silah sesi duyulmuş, olaya müdahale etmeye çalışan Karakin Dilanyan adlı bir itfaiye neferi vurulmuştu. İkinci silah sesinde adı öğrenilemeyen bir kadın acı acı bağırarak yere yıkılmıştı. Ardından yaylım ateşini andıran patlamalar başlamıştı. Genç yaver Mülazım Süreyya Bey, Paşa’yı korumak istemiş fakat yere serilmişti. Ardından Cemal Paşa ve Nusret Bey vurulmuşlardı. Ensesine ve beline üç kurşun yiyen Cemal Paşa ile beş kurşun yiyen Nusret Bey derhal ölmüşler, tek kurşun isabet eden Süreyya Bey ise hastanede hayata veda etmişti.

O gece, ateş açanlardan kimse yakalanamadı. Ertesi gün Taşnak fedailerinden Karakin Lalayan ve Sergo Vartanyan isminde iki Ermeni subay tutuklandı. Aynı gün, Cemal Paşa ve yaverlerinin tahnit edilmiş cenazeleri için Tiflis’teki Şah Abbas Camii’nde halkın, yabancı temsilcilerin ve Kızıl Ordu birliklerinin katıldığı görkemli bir cenaze töreni yapıldı.

Soru işaretleri

İstanbul’da yayımlanan Peyam-ı Sabah’ın 26 Temmuz 1922 tarihli nüshasında “Cemal Paşa Katledildi” başlıklı haberde, cinayeti bir Ermeni’nin gerçekleştirdiği, fakat ayrıntılı bilginin henüz ellerine ulaşmadığı yazıyordu. 28 Temmuz 1922 tarihli The Times gazetesinde Cemal Paşa’yı Ermenilerin değil, Cemal Paşa’nın Rusya’nın nüfuzunu kırmak için Enver Paşa ile Mustafa Kemal Paşa’yı barıştırmak üzere olduğundan şüphe edilen Rus ÇEKA’sının (daha sonradan KGB diye bilinen Rusya Gizli Polisi) öldürmüş olabileceğinden söz ediliyordu.

Ermeni gazeteleri olayı üzüntü ile karşılamışlar, katilin kim olduğu belli değilken, Ermenileri suçlamanın haksızlığına değinmişlerdi. Buna karşılık Rum gazeteleri, Cemal Paşa’nın bu sonu hak ettiğini yazmışlardı.

5 ağustosta Ankara’daki yabancı misyon şefleri ve Rus Sefiri Aralof, Başvekil Rauf (Orbay) Bey’i ziyaret etmişler, Aralof “Cemal Paşa, Türkiye’nin büyük bir evladı ve Rus-Türk dostluğunun ateşli bir taraftarı olduğu için, teessürümüz pek derindir” demiş, katillerin şiddetle takip edilerek, kırk kişinin tevkif edildiğini, muhakeme neticesinde faillerin şiddetle cezalandırılacakları hususunda teminat vermişti. Ancak 10 gün sonra Sovyet Sefareti’nde Aralof’a göre Rauf Bey, Sovyet istihbaratına göre Erzurum Mebusu Durak Bey tarafından çıkarılan şüpheli bir yangın, taraflar arasındaki ilişkilerin çok gergin olduğunu gösteriyordu.

Cenazeler Erzurum’a getiriliyor

Bunlar olurken, TBMM’nin aldığı karar uyarınca Cemal Paşa’nın kardeşi Yüzbaşı Kemal (Doğuluoğlu) Bey Tiflis’e giderek cenazeleri Kazım Karabekir’in sağladığı özel trenle Erzurum’a getirdi. 28 Eylül 1922 günü, Cemal Paşa ve yaverleri Kars Kapısı’nda, 1914’teki Sarıkamış hezimetinin mimarlarından Hafız Hakkı Paşa’nın kabri yanına sade bir törenle defnedildiler. Aynı gün, Ermeni subaylar Lalayan ve Vartanyan’ın yargılanmalarına başlandı. Ancak suçlama için yeterli kanıt bulunamadığı için tutuklular kısa sürede salıverildiler. O günden bu yana tam 88 yıl geçti ve hâlâ Cemal Paşa suikastının üstündeki sis perdesi kalkmadı.

BİRİNCİ SENARYO: İngilizler mi öldürttü?

Suikastla ilgili iddiaların en zayıfından başlayalım: Teşkilat-ı Mahsusa mensubu, Lübnanlı Dürzî lider Emir Şekip Arslan’a göre, Cemal Paşa bir İngiliz komplosuna kurban gitmişti. Zira, Cemal Paşa’nın Bolşeviklerle birlikte yürüttüğü Afganistan projesi, Hindistan’daki İngiliz egemenliğine karşı büyük bir tehdit oluşturmaktaydı. Öyle ki, Cemal Paşa Afganistan’daki İngiliz nüfuzunu kırmak ve bir Rus-Afgan anlaşmasını sağlamak için de büyük çaba göstermiş ve bu konudaki görüşlerini, 1921 sonbaharında İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon’a yazmıştı. Hatta Kabil’deki İngiltere Elçisi Henry R. Dobbs’a “Şayet İngilizler Mustafa Kemal ile şerefli bir sulh yapmazlarsa Hindistan’da ihtilal çıkarmak için oraya kuvvetlerimle yürüyeceğim” diyerek tehditte bile bulunmuştu. Paşa bu görüşmesini Semarkandlı Mevlana Ubeydullah’a anlatmış, o da “Paşa iyi bir komutandı fakat diplomat değildi” diyerek suikastı Paşa’nın bu açık sözlülüğüne bağlamıştı.

İngilizler çok sevinmişti

Şekip Arslan hikâyeyi şöyle tamamlıyordu: “...[Ö]lüm haberi Avrupa’ya 25 temmuz gibi ulaşmıştı. Hatırladığım kadarıyla o gün Londra’da, İngiltere ve Fransa’nın Suriye ve Filistin hakkında imzaladıkları ‘Manda’ adı verilen gizli bir antlaşmayı onaylayan Cemiyet-i Akvam Kararı’nı protesto ediyorduk. Cecil Oteli’ndeyken bir İngiliz General sevinç içinde yanımıza gelmiş ve ‘Cemal Paşa öldürüldü, umarım yakında Enver de kendisine katılır’ demişti.”

Şekip Arslan, ayrıca İngiliz gazetelerinin de Cemal Paşa’nın ölüm haberine çok sevindiklerini, İngilizlerin Bolşeviklerle mücadele etmesine rağmen Enver ve Cemal Paşaları tehlikeli gördüklerini söyleyerek, cinayetin kesinlikle İngilizlerin işi olduğuna inanıyordu. Arslan’a göre, İngilizler bu iş için Ermeni intikamcıları kullanmış olabilirlerdi.

Ancak, Şekip Arslan’ın Talat Paşa’nın 21 Mart 1921’de Berlin’de vurulduğu gün Enver Paşa’ya yazdığı mektupta, Ermeni fedailerinin Talat ve Cemal Paşa’yı öldürmek için Fransız askeri kılığına girerek, bir sene önceden Berlin’e geldiklerini belirttiği hatırlanınca, bu iddiaları çok inandırıcı görünmez, ancak 1990’dan sonra açılan Sovyet arşivlerinde çalışan Mehmet Perinçek’e göre de, Türkiye’de görev yapan Sovyet diplomatlarından Nikolay Raviç, Cemal Paşa’nın öldürülmesini İngiliz istihbarat servisinin bir işi olarak görüyordu. Amaç, Türk-Sovyet ilişkilerini bozmaktı.

İKİNCİ SENARYO: Ermeniler mi öldürdü?

Bu tez, hem Türkiye’deki resmî tarihçiler hem de milliyetçi Ermeni çevreleri tarafından savunulur. Türk tarafına göre, suikasttan sonra Tiflis’te Taşnak Partisi üyesi 199 kişinin tutuklanması ve Ankara Hükümeti’nin 23 Ağustos 1922’de Ermenistan Hükümeti’ne sert bir nota göndermesi suikastı Ermenilerin gerçekleştirdiğinin ilk kanıtıdır. Söz konusu notada, katillerin bir an evvel yakalanarak Türkiye’ye iade edilmesi, eski Türk devlet adamlarına yönelik suikastların devam etmesi halinde bundan Erivan Hükümeti’nin sorumlu tutulacağı tehdidini savurmuştu.

Ermeni Hükümeti ise cinayetin ertesi günü önce Tiflis’teki Osmanlı Devleti temsilciliğine, daha sonra Kazım Karabekir’e taziye mesajları göndererek suikast olayı ile hiçbir ilgisinin olmadığını ifade etmişti.

Delil değil kanaat

Aynı şekilde, Cemal Paşa’nın ve yaverlerinin cenazelerinin Erzurum’a getirilmesini talep ederken Şark Cephesi Komutanı Kazım Karabekir Paşa’nın “Taşnak mezalimi Erzurum’da ebedî bir hatıra bırakmış olur” şeklindeki ifadesi, İttihatçıların eski Maliye Nazırı Cavit Bey’in 22 Temmuz 1922 Cumartesi günü defterine “Zavallı Cemal Paşa’nın şahadeti de teeyyüd etti. Hem şehit oldu, hem pek haksız olarak diğerlerinden daha haksız olarak bir Ermeni kurşunu ile. Belki bunda bir İngiliz parmağı da var. Fakat şüphem yok ki, silahı çeken el bir Ermeni elidir. (...)” yazması Türk tarafı için ‘Ermeni parmağı’nın delilidir!

Ermeni tarafına göre ise, Cemal Paşa’yı Shahan Natalie adıyla tanınan Hagop Der Hagopian’ın, Ermeni kırımının intikamını almak üzere kurduğu Nemesis adlı örgütün Stepan Dzaghiyan, Bedros D. Boghosyan ve Zareh Melik Şah Nazaryan’dan oluşan timi öldürmüştür. 15 Mart 1921’de Talat Paşa’yı öldüren de Nemesis mensubuydu. Nemesis üyelerinden Arşavir Şıracıyan’a göre, Taşnaklar 1919 yılı içinde İstanbul’da yayımlanan Ermeni gazetesiJagadamard’ın binasında bir ‘suikast takip bürosu’ kurmuşlardı. Gelişmeler buradan izleniyor ve talimatlar, ölüm emirleri buradan veriliyordu.

Cemal Paşa’yı severlerdi

Suikast sırasında Moskova’da bulunan Rıza Nur ise bu iddiaları inandırıcı görmemişti. “Harb-i Umumi’de Ermenilere hiçbir fenalık yapmamıştı. Bilakis birçok Ermenileri Suriye’ye alıp onları ölümden kurtarmıştı. Laekal elli bin Ermeni’nin canını kurtarmıştı. Bu halde Ermeniler ne diye bunu vuruyorlar,” diye sormuştu. Benzer şekilde, İstanbul’daki Ermeni gazeteleri de Cemal Paşa’nın Ermeniler tarafından öldürülmesi için hiçbir neden olmadığını Cemal Paşa’yı Bolşeviklerin öldürmüş olabileceği yolunda yayınlar yapmışlardı.

İttihatçı gazeteci Hüseyin Cahit Yalçın ise şöyle der: “Aklımın almadığı bu cinayetin acısını, Lausanne Konferansı esnasında Sovyet Hariciye Nazırı Çiçerin karşısında hatırladım. Ona ilk sualim: ‘Cemal Paşa’yı siz öldürtmüşsünüz’, demek oldu. Çiçerin yüzünün hiçbir çizgisi titremeden bu sualimi dinledi. Sakin bir diplomat tavrıyla cinayeti yapanların Ermeni olduklarını ve cezalarını bulduklarını temin etti.”

Zeki Velidi Togan, anılarında Cemal Paşa’yı öldürenlerden bir Ermeni ile görüşmesini şöyle anlatmaktadır: “[1923’te] Biz Herat’a hareket ederken orada olan Rus kuryeleri 17 haziranda Carkul denilen yerde arkamızdan gelip yetiştiler. Bunların birisi Rus, diğeri Karapet isminde bir Ermeni idi. Yanlarında gene iki üç Rus askeri vardı (...) Akşam onlarla aynı sarayda kaldık. Ermeni (...) Enver ve Cemal Paşaların akıbetlerinden haberdar olarak konuşuyordu. (...) Kabil’de öğrendiğimize göre bu Ermeni Karapet Tiflis’te Cemal Paşa’yı öldürenlerden birisi imiş.”

Yeni Sovyet belgeleri

Mehmet Perinçek’e göre, 17 Ağustos 1922 günlü Rusya Komünist Partisi (Bolşevik) Merkez Komitesi tutanaklarında da şu ifadeler vardır: “Cemal Paşa’nın öldürülmesiyle ilişkili Kafkaslar-Ötesi [Mavera-ı Kafkas] Olağanüstü Komisyonu son derece enerjik araştırmalar yapıyor. Suikastın da, herhalde suikast hazırlıklarının da gerçekleştirilmesi Taşnaklar’a yakın insanlar olduğunu sanmak için bazı ipuçları vardır. Cemal Paşa’nın öldürüldüğü gün Tiflis’te bulunan Taşnak Partisi Merkez Komitesi üyeleri daha sabahtan yani suikasttan evvel kaybolup saklanmışlardır. Sorumlu görevi olan bir sürü Taşnak da saklanmıştır. Taşnaklar arasında tutuklama yapılmıştır.” (Radek’in hazırladığı ilk taslakta suikastı ‘Taşnak teröristlerinin’ işlediği yazılı olup, bu tür sert ifadeler Stalin tarafından metinden çıkarılmıştır.)

Partinin 23 Kasım 1922 tarihli oturumun tutanaklarında şu kısa bilgi yer almıştır: “Cemal Paşa’nın ailesine yardım için alınan karar: Öldürülmüş Cemal Paşa’nın ailesine 5.000 altın ruble vermektir.” Mehmet Perinçek’e göre bu, Rusların Cemal Paşa’yı ‘önemli ve değerli bir devlet adamı’ gördüklerine delildir.

ÜÇÜNCÜ SENARYO: Ruslar mı öldürdü?

Bugün giderek ağırlık kazanan teze göre ise (geçtiğimiz haftalarda Habertürk’teki Teke Tek programına katılan Murat Bardakçı da aynı şeyi söyledi) Cemal Paşa suikastının ardında Rus ÇEKA’sı vardır. Bu tezin sahipleri arasında bir bölüm ise, suikastı düzenleyenlerin Ruslar olmasına rağmen, tetikçilerin Gürcü mafyası ya da Ermeni komitacılar olduğunu ileri sürüyorlar.

Bu tezin savunucularına göre Ruslar, 1922 baharında Enver Paşa’nın Buhara’ya geçtiğini, burada kendilerine karşı bir ayaklanma hazırlığı içinde olduğunu öğrenmişlerdi. Afganistan’la ilgili faaliyetlerini bildikleri Cemal Paşa’nın da bu projenin içinde olmasından şüphelenmeleri çok doğaldı. Cemal Paşa, Enver Paşa’yla hiçbir ilgisi olmadığını defalarca söylemişse de Rusları ikna edememişti. Bu nedenle Ruslar kendisinden Moskova’yı terk etmesini istemişlerdi. Cemal Paşa’nın Tiflis’e gelişi bu yüzdendi.

Ankara-Moskova gerginliği

ÇEKA’nın Moskova’yı terk etmesini istediği kişiler arasında bulunan Halil (Kut) Paşa, Sovyet Merkez Şûrası’nda bulunan eski bir arkadaşının kendisine “Şûra merkezinde Cemal Paşa’nın öldürülmesine karar verildiğini, ancak bu cinayetin Moskova’da değil Tiflis’te tatbik edileceğini ve suikastı yapanların da Ermeniler olduğunun ilan edileceğini” söylemişti. Halil Paşa bu bilgiyi derhal Cemal Paşa’ya ulaştırdığını ancak Paşa’nın “Amma yaptın Halil’ciğim, beni niye öldürmeye kalksınlar, sonra benim Suriye’de Ermenilere yaptığım yardım herkesin bildiği şeylerdir. Neden olsun bu?” dediğini eklemişti.

Aynı şekilde, 10 Mayıs 1922’de Moskova’dan casusluk yaptığı iddiasıyla olaylı bir şekilde uzaklaştırılan Ankara’nın Moskova temsilcisi Ali Fuat (Cebesoy) Paşa da Moskova’dan ayrılırken (ki Ahmet Muhtar Bey kendisinin ardından gönderilmişti) Cemal Paşa’yı hayatının tehlikede olduğu konusunda uyarmıştı.

Tetikçiler Gürcü müydü?

28 temmuz günlü The Times gazetesinde Cemal Paşa’yı Ermenilerin değil, Sovyet istihbaratının öldürdüğü iddia edilmişti. Suikast olayını en yansız şekilde veren gazete olanPeyam-ı Sabah’ın 30 Temmuz 1922 tarihli nüshasında ise Avrupa gazetelerine atıfla, Cemal Paşa’nın, Mustafa Kemal ile Enver Paşa’yı barıştırmak istemesi yüzünden Ruslar tarafından öldürüldüğü yolundaki haber boy göstermişti. Bu haber üzerine Vakit gazetesinin muhabiri, Rus sefareti yetkilileriyle bir mülakat yapmış, ancak Ruslar suikast olayı hakkında bilgileri olmadığını söylemekle yetinmişlerdi.

1930 yılında, E. V. Dumbadze tarafından Paris’te Rusça yayınlanan ÇEKA ve Komintern’in Hizmetinde adlı kitapta Dumbadze şöyle diyordu: “Tiflis’te yurtdışına çıkmadan önce, Batum GPU’sunun (gizli polisi) başkanı ünlü Çekist Edijibiya Yoldaş’la görüştüm. Onunla sohbet ettim. Eski hatıralarımızı tazeledik ve bu esrarlı konuyu mevzu ettik. İşte o zaman Edijibiya bana, Cemal Paşa’yı ünlü bir eşkıya olan Sergo Labedze’nin öldürdüğünü söyledi. Labedze bu suikastı Gürcü ÇEKA’sının emriyle gerçekleştirmişti. Gürcü ÇEKA’sına da böyle bir operasyonun yapılmasını Moskova emretmişti. Türk eski nazırının öldürülmesi niçin gerekli olmuştu bilmiyorum. Aynı şekilde Edijibiya da bu konuda bir şey bilmiyordu.”

2003 yılında Bakû Devlet Üniversitesi Tarih Fakültesi’nden Musa Kasımov, Gürcistan arşivlerine dayanarak suikastın KGB’nin tetikçisi Sergo Labedze tarafından yerine getirildiği iddiasını tekrarlamıştı. Kasımov’a göre Labedze suikasttan bir süre sonra önce kimliği belirsiz kişilerce saldırıya uğramış, hastanede 4-5 ay yattıktan sonra KGB tarafından eski suçları bahane edilerek kurşuna dizilerek susturulmuştu.

2005 yılında Abdülvahap Kara bu tezi tekrarlamış ve cinayetin daha sonra Stalin’in gözdesi olarak KGB şefliğine kadar yükselecek olan ve acımasızlığıyla ünlü Lavrenti Beria’nın ilk önemli kanlı operasyonu olduğunu söylemişti.

Son olarak Hikmet Özdemir’e göre, 1952 yılında Cemal Paşa’nın oğlu Behçet Cemal’in, suikastın 30. yılı nedeniyle yayımlanan yazısında “Kahpe Rus Polisi, Türk milliyetçilerine bir darbe daha vurmuştu” demiş, Mustafa Kemal’in yakın çevresinden Tevfik Bıyıklıoğlu da “Bolşevikler, Cemal Paşa Afganistan’a geçerse, Enver’le birlikte Ruslara karşı cephe alacaklarından çekindikleri için, önce Cemal Paşa’yı Tiflis’te, iki hafta sonra da Enver Paşa’yı Buhara’da şehit etmişlerdi” diye yazmıştı.

Şimdi, iddialar bu kadar çeşitli, deliller bu kadar bulanık iken “Cemal Paşa’yı Ermeniler öldürdü” diye kestirip atmak sizce doğru mu?

Kaynak: Feridun Kandemir, “Cemal Paşanın Son Günleri,” Yedigün, Cilt III-IV, s. 73-85, 1 Ağustos-31 Ekim 1934, Yazı Dizisi; Hüseyin Cahit Yalçın, “Cemal Paşa”, Yedigün, Cilt VII, S. 159, Mart 1936; Fehmi Nuza, “Cemal Paşa’yı Kimler Öldürdü veya Öldürttü?”, Türk Kültürü, Cilt XXI, S. 243, Temmuz 1983, s. 454-464; Emir Şekip Arslan, Sürgünde Üç Ölüm, Yay. Haz. Ömer Hakan Özalp, Truva Yayınları, 2004; Mehmet Perinçek, “Cemal Paşa’nın ailesine 5 bin altın Sovyet yardımı”, Toplumsal Tarih, Temmuz 2006, S.151, s. 60-61); Arşavir Şiracıyan, BirErmeni Terörist’in İtirafları, Kastaş, Yayınları, 1997; Abdülvalap Kara, “Yeni Bilgi ve Belgeler Işığında Cemal Paşa’nın Son Günleri ve Ölümü”, Türk Dünyası Araştırmaları, Sayı 156, Haziran 2005, s. 83-92; Hikmet Özdemir, Üç Jöntürk’ün Ölümü: Enver, Cemal, Talat, Remzi Kitabevi, 2008.

.18-1-09

.

.28 Kânunisânî’yi unutma!

“ta ata aa ta ta ha ta tta ta/ tarih/ 1921/ Kânunisani 28/ karadeniz/ burjuvazi/ biz/ onbeş kasap çengelinde sallanan/ onbeş kesik baş/ onbeş arkadaş/ yoldaş/ bunların sen isimlerini aklında tutma fakat/ 28 Kânunisânîyi unutma/...” (Nâzım Hikmet, Moskova 1923)

3. Enternasyonal’in 21 Temmuz-6 Ağustos 1920’de toplanan ikinci kongresinde kabul edilen Lenin’in ‘Sömürgeler ve Geri Kalmış Ülkelerle İlgili Tezleri’nden 11. tezin beşinci fıkrasıyla 12. teze göre Mustafa Kemal’in başkanlık ettiği kurtuluş hareketi, bir burjuva demokrat hareketi olduğundan, ona komünist rengi verilmesine çalışılmamalı, ama Batılı devletlerle savaşında yardım edilmeliydi. Bunun karşılığında tek şart, Komintern yoluyla Moskova’ya bağlı bir komünist parti kurulmasına izin verilmesiydi. Temmuz 1920’den itibaren Balıkesir ve Bursa Yunanlıların eline geçtiğinden Mustafa Kemal’in bu teklifi kabul etmekten başka çaresi yoktu. Ağustos ayında Bolşeviklerin altın yardımı gelmeye başladı. 1-7 Eylül 1920 tarihlerinde Bakû’de toplanan Doğu Halklarının Birinci Kurultayı’nın hemen ardından Türkiye Komünist Fırkası resmen kuruldu.

28 Ekim 1920’de Mustafa Kemal ‘Resmî’ Türkiye Komünist Fırkası’nı kurdu. 10 Ocak 1921’de Birinci İnönü Muharebesi’nin kazanılmasıyla Kemalist hükümetin Sovyet politikaları değişmeye başladı. Büyük Devletler Ankara hükümetinin temsilcisini Londra’da yapılacak toplantıya çağırınca Kemalistler Moskova altınlarının diyeti olan TKP konusundaki sözlerinden dönmekte beis görmediler. Bu haftanın konusu, modern Türkiye tarihinin ilk siyasi cinayetlerinden biri olan Mustafa Suphi ve yoldaşlarının katledilmesi. Yazıyı yazarken Emrah Cilasun’unMustafa Suphi’yle Yoldaşlarını Kim Öldürdü? (Agora Kitaplığı, 2008) adlı kitabını esas aldım. Modern tarihimizin son siyasi cinayeti olmasını dilediğim Hrant Dink suikastıyla Mustafa Suphilerin hunharca katledilmesi arasındaki benzerlikleri ve farkları bulmayı okuyuculara bırakıyorum.

İttihatçılıktan komünistliğe...

Mustafa Suphi, Osmanlı bürokrat sınıfına mensup bir ailenin evladı olarak 1882’de Giresun’da dünyaya geldi. Babası, çeşitli devlet kademelerinde yer almış ve sonunda vali olmuştu. İdadi’yi (liseyi) Erzurum’da okudu, İstanbul’da hukuk tahsil etti. Paris’te L’École Libre des Sciences Politiques’de Ziraat Bankası ve tarım kredileri üzerine teziyle lisansüstü eğitimini tamamladı. 1908’te II. Meşrutiyet’in ilanıyla ülkeye döndü ve Galatasaray Mekteb-i Sultanisi’nde muallimlik yaptı, Yüksek Ticaret ve Tarih Mektebi’nde siyasi iktisat dersleri verdi. Tanin, Servet-i Fünun veHak gazetelerindeki makalelerinde kâh özel teşebbüsçülüğü kâh devletçiliği öneren Mustafa Suphi, 1911’de Selanik’te İttihat ve Terakki’nin 4. Kongresi’ne katıldı. Kongrede İktisat Vekili olmak isteği yerine getirilmeyince İttihatçılara küstü ve Ferit (Tek) ve Yusuf (Akçura) Beyler ile Milli Meşrutiyet Fırkası’nı kurdu. İttihatçılığa göre daha sağ bir çizgiyi temsil eden fırkanın yayın organı İfham’ın editörlüğünü yaptı.

Bahr-ı Cedid sürgünleri

Mustafa Suphi, 23 Ocak 1913’te Babıâli Baskını ile iktidara el koyan İttihatçıların başa geçirdiği Mahmut Şevket Paşa’nın 11 Haziran’da öldürülmesi üzerine muhalifler ve ‘İstanbul’daki serseri ve işsiz takımı’ndan oluşan 322 kişilik grupla Bahr-i Cedid vapuruna bindirilerek Sinop’a sürüldü. 1914’te Mustafa Suphi’nin gayretiyle Ahmet Bedevi (Kuran) ve birkaç kişi daha Sinop’tan deniz yoluyla Kırım’da Sivastopol’e kaçtılar. Kaçakların tümü Mısır’a ve Batı ülkelerine giderken, sadece Mustafa Suphi Kafkasya’ya geçti. O sırada patlayan savaş aleyhine yazıları yüzünden Ruslar tarafından Urallara sürüldü. Sosyalizm ve komünizm fikirleriyle burada tanıştı. Şubat 1918’den itibaren Moskova’da Tatar Başkut devrimcileriyle Yeni Dünya adlı bir gazete çıkardı. 20 Temmuz 1918’de, Asya’nın Müslüman halklarını komünizm düşüncesine çekmeyi hedefleyen Stalin’in girişimiyle Türkiye Komünist Fırkası’nın (daha sonra TKP) ilk toplantısını yaptı.

Lenin’in tezlerinin hayata geçirilmesi

“Cevat Yoldaş! Bizim meslek dervişlik! Gideceğiz!” demişti yola çıkmadan önce. ‘Baş düşman’ olarak İttihat ve Terakki’yi gören Mustafa Suphi ve arkadaşları, hemen hepsi İttihat ve Terakki’den gelen Mustafa Kemal ve arkadaşlarıyla ittifak yapmak üzere, Ankara’ya gitmeye karar vermişlerdi.

Bakû’den peyderpey yola çıkan TKP kafilesinin beş kişilik ilk grubu, Sovyet Rusya’nın Ankara’ya sefir olarak atadığı Budi Mdivani’nin heyeti ile birlikte, 28 Aralık 1920’de Kars’a ulaştı. Sovyet diplomatları ile birlikte gelen TKP’liler törenle karşılandılar. Kâzım Karabekir, Mustafa Suphi’ye, Ankara’ya bir telgraf yollamasını ve gelişini haber vermesini tavsiye etti.

Ancak 29 Aralık 1920’de Mustafa Kemal’in, Kâzım Karabekir’e yolladığı telgraf hiç iç açıcı değildi. Telgrafta “Ankara’da komünist cereyanları arzu hilafınadır. Bakû Türk Komünist Fırkası Reisi Mustafa Suphi’nin bu cereyanları körüklemesi sakıncası akla gelmektedir. Bir defa kendisini gördükten sonra devletlilerinin görüşlerinin bildirilmesini rica ederim” yazmaktadır. Bu ricanın karşılığı bugüne dek yayınlanmadı. Ancak telgrafın ikinci satırı TKP’yi Meclis çatısı altında eritme yanlısı olan Karebekir’e bu eğiliminden vazgeçmesi için Ankara tarafından tanınmış bir fırsat gibi görünmekteydi.

“Zeki, bilgili, fazla kurnaz…”

Gruba birkaç gün içinde başkaları da katıldı. O günlerde Kars’ta olan Ankara Hükümeti’nin Moskova’ya elçi tayin ettiği Ali Fuat (Cebesoy) Bey, 2 Ocak’ta Mustafa Suphi ile görüştü. Bu görüşmeyi değerlendiren uzun raporunda “[Mustafa Suphi] zeki, bilgili, fazla kurnaz, konuşmalarında ihtiyatlı ve acelesiz. Rus Sefiri ile memleket içine girmek ve Ankara Hükümeti prensiplerine inanmış gibi görünmek istediğine bakılırsa bu kişinin yumuşak düşünce ve prensiplerle Anadolu hareketini yönetenlerin güvenini kazanmak ve böylece bir mevki yaptıktan sonra, Rus komünizminin gizli başı olmak suretiyle memlekete [bu düşüncesini] duyurmak ve uygulamak düşüncesinde olduğunu zannediyorum” diye yazmıştı. Bu görüşme Ankara ile TKP yönetimi ile siyasi konuların ele alındığı üst düzeydeki son görüşmeydi.

Meclis’in 3 Ocak tarihli oturumunda, Mustafa Kemal, Erzurum Mebusu Hüseyin Avni’ye (Ulaş) hitaben şöyle diyordu: “Komünizm yayılması meselesine gelince; kendileri buyurdular ki, istense de istenmese de bu bir mikroptur, girer. O halde çaresi yok demektir. Mademki maddi tedbirle önüne geçmek imkânı olmayan bir yayılmadır, bu mutlaka bulaşıcı olacaktır. Zannediyorum ki, buna karşı tedbir düşünmek meselesiyle söz konusu olan siyasi meseleleri birbirinden ayırmak ve seçmek daha uygun olur...”

Yıldırma harekâtı

Bu konuşmadaki bazı vurgular, TKP’yi beklemekte olan akıbetin ipuçlarını veriyordu. Nitekim, Kâzım Karabekir aynı gün Erzurum Valisi’ne (günümüz Türkçesiyle) şöyle yazmıştı: “Adı geçenin ve arkadaşlarının Erzurum’a varışları gününden başlayarak gerek gazete yayınları ve gerekse halkın uygun göreceği gösteriler ve baskılarla daha içeri yolculuğun ve memlekette kalmanın ve çalışmanın mümkün olmayacağı hakkında kendilerinde gereken izlenimler yaratılır...” Karabekir, Trabzon’da özellikle Bolşeviklerin gözleri önünde aynı tezahüratın yapılmasını fakat tepkilerin Bolşevikliğe değil söz konusu kişilere olduğunun gösterilmesini istiyordu. Benzer bir telgraf Gümüşhane Valisi’ne de göndermişti.

Mustafa Suphi, İsmail Hakkı yoldaşına gönderdiği 5 Ocak tarihli mektupta Kâzım Karabekir tarafından, Rusya’ya atanan Yusuf Kemal (Tengirşenk) ve Rıza Nur’un Kars’a gelişini bekleme bahanesiyle alıkonduklarını, bu zorunlu bekleme sırasında Tuapse’den Abid adlı bir yoldaşın Kars’a gelmesi üzerine, Karabekir’in ‘ihtilalci’ niyetleri konusunda iyice şüphelendiğini yazıyordu.

Halk galeyana getiriliyor

Mustafa Suphi ve beraberindeki 17 kişi (?) 18 Ocak’ta Erzurum’a gitmek üzere Kars’tan trenle yola çıktı. Heyet dört günlük bir tren yolculuğunun ardından 22 Ocak’ta Erzurum’a vardığında kendilerini Muhafaza-i Mukaddesat Cemiyeti’nin örgütlediği eylemler bekliyordu. Modern Türkiye’nin ilk ‘Komünizmle Mücadele Derneği’ olan Cemiyet’in 18 Ocak’ta yayınladığı beyannamede “Rusya’dan gelmiş, anası babası belirsiz, mazileri karanlık, cani iblislerin, Allah, Peygamber, Halife ve şeriat yok dediği, kadınlardan başlayarak na-mahremliği ortadan kaldıracağı, kadınların kamuya açık yerlere erkeklerle karışık girip çıkması, erkeklerle çalışması ve erkeklere hizmet etmesinin mecbur kılınacağı, üç yaşından büyük çocukların umumi depolarda toplanacağı, cinayet ve diğer suçlara ait kanunları kaldıracağı, çalışmayanın ekmek yiyemeyeceği, Başkırdistan, Taşkent ve Buhara’daki milyonlarca Müslümanın bütün servetlerinin, ırz ve namuslarının ellerinden alınacağı” yazıyordu. Bu iddialarla galeyana gelmiş göstericileri yönlendirenler arasında polis teşkilatından kişiler de vardı. Heyet Erzurum’a sokulmadı ve dekovil hattıyla Karabıyık’a (Aşkale yakınlarında köy) yollandı.

Erzurum Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti’nin olayları anlatan telgrafı Meclis’te okunduğunda, Mustafa Kemal, devletin her şeyden haberdar olduğunu gösteren ve Erzurumlularla hemfikir olduğunu beyan eden bir konuşma yaptı. Mustafa Kemal aynı oturumda yaptığı diğer konuşmada Kâzım Karabekir tarafından Mustafa Suphi ve arkadaşları için yapılan plandan övgüyle bahsetti. Ardından Erzurum Valisi ‘Deli’ Hamit’e acele bir telgraf yolladı. Telgrafta “Mustafa Suphi Efendi’nin refakatinde kaç kişi olduğunun ve onların da kendisiyle birlikte gönderilip gönderilmediğinin bildirilmesini rica ederim” deniyordu.

İmha planı yürürlüğe konuyor

Bayburt’tan kızaklarla aç biilaç yola çıkan TKP kafilesi hiçbir yerde doğru dürüst konaklama fırsatı bulamayarak 27 Ocak’ta Maçka’ya vardı. Caminin yanındaki Yorgaki Otel’de bir gece kaldılar. Heyettekilerden Baytar Abdülkadir Maçka Kaymakam Vekili Murat Efendi’nin yardımıyla kurtarılmıştı. Mahmut Goloğlu’na göre, Abdülkadir, Kars’tan Trabzon’daki kardeşi Mehmet Efendi’ye gelişlerini müjdelemiş, Mehmet Efendi vekilliğini yaptığı Kayıkçılar Kâhyası Yahya’ya haberi verdiğinde, Yahya kendisine Mustafa Suphi ve arkadaşları konusunda Ankara’dan emir aldığını, eğer kardeşini kurtarmak istiyorsa şehre girmesini engellemesini tavsiye etmişti. Abdülkadir’in hayatını bu uyarı kurtarmıştı.

Böylece geride Mustafa Suphi ve 15 yoldaşı kalmıştı. 28 Ocak’ta Trabzon’da olağanüstü bir hareketlilik vardı. Tellallar, Trabzon Muhafaza-i Hukuk-u Milliye Cemiyeti başkanı ve eski Teşkilat-ı Mahsusa’cı Barutçuzade Ahmet Bey’in oğlu Faik Bey’in gazetesi İstikbâl’in kışkırtıcı yayınlarıyla galeyana getirilen halkı cuma günü öğleden sonra ‘Rusya’daki esir kardeşlerimizi kurşuna dizdiren dinsiz vatan hainlerinden intikam almak üzere’ mağaza, dükkân ve kahvehaneleri kapatarak Değirmendere’ye çağırmıştı. Şehirdeki Sovyet Konsolosluğu’nun elemanlarına da sokağa çıkmamaları tembih edilmişti. Cuma günü, bütün esnaf dükkânlarını kapatarak, kapatmayanlar ise polis ve inzibat memurları tarafından cebren kapattırılarak Değirmendere’ye doğru sevk edildiler.

TKP heyeti, 28 Ocak akşamı saat 17.20 civarında Trabzon’a vardı. Kayıkçılar Kâhyası Yahya ve adamları heyetin yolunu Değirmendere mevkiinde keserek Çömlekçi Mahallesi’nin alt yolundan doğruca iskeleye (Buhti’ye) çevirdi. Burada Mustafa Suphi ve arkadaşları tükürükler, küfürler ve tekmeler eşliğinde bir motora doğru sevk edildiler. Hemen arkalarından Kâhya’nın silahlı adamlarını taşıyan bir motor daha kalktı. Motorlar sabaha karşı 4-5 sıralarında boş olarak geri döndü, ama kimsenin iskeleye yanaşmasına izin verilmiyordu. Birkaç gün sonra tayfalardan birisi, motordakilerin birkaç mil açıkta, elleri ve ayakları bağlanarak denize atıldıklarını söyledi.

Meryem yoldaşın acı sonu

İddialara göre Sürmeneli Kınalıoğlu Ahmet Yakup motora bindirilmeyip Yahya Kâhya’nın evinde alıkonmuş, Tayyareci Tevfik ile Mustafa Suphi’nin Rus (bazı kaynaklara göre Türk, bazılarına göre Rus Yahudisi) asıllı eşi motordan geri getirilmişti. Adı çeşitli kaynaklara göre Meryem, Maria ya da Semiramis olan bu hanım, önce Yahya Kâhya’nın evine götürülmüş, kadıncağız tutulduğu yeri Rus Konsolosluğu’na bildirmeye çalışmış, notu götüren adam Kâhya’nın adamı çıkınca, ceza olsun diye Nemlizade Ragıp Bey’in evine verilmişti. Bir süre, Kâhya tarafından Rizelilere verilen kadıncağız bir oturak âlemi sırasında öldürülmüştü.

Katliamın ardından Trabzon’daki Rusya Sovyet Hükümeti Konsolosu Ali Oruç Bagirov Trabzon Valisi’ne Mustafa Suphi ve arkadaşlarının akıbetini soran bir mektup yazdı. Trabzon Vali Vekili İsmail Sabri cevabi mektubunda, halkın tepkisi karşısında Trabzon’da kalamayacaklarını anlayan ekibin, bir motor kiralanarak sağ salim Rusya sahillerine yollandığını belirtti. Aynı günİstikbâl gazetesinde, “Bakû Seyyahları Geldiler ve Gittiler” başlığı altında çıkan haberde olay daha ağır ifadelerle anlatılıyordu.

Mustafa Kemal’in 31 Ocak 1921’de Erzurum’daki Muhafaza-i Mukaddesat ve Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti başkanlığına yazdığı telgrafta “Türkiye Halk İştirakiyun Fırkası efradından bazılarının vatana hıyanet suçundan dolayı haklarında takibat ve soruşturma icra edilmektedir. Adı geçen fırka, hükümetçe itibar ve itimada değer değildir, Efendim.” denmekteydi. Yani, Ankara Mustafa Suphi ve arkadaşlarının akıbetinden habersiz görünüyordu. 14 Şubat’ta Trabzon’daki Sovyet Rusya Konsolosu Bagirov, Trabzon Vali Vekiline Mustafa Suphi ve arkadaşlarının Batum’a ve hiçbir Sovyet sahiline gelmediğini, dolayısıyla nerede olduğunu merak ettiklerini yazdı. Vali cevabında “Üçüncü Enternasyonal Heyeti’nden hiç kimse buraya gelmedi ve hiç kimse de buradan gitmedi. Bu konuda bizde hiçbir bilgi yoktur” dedi. Dışişleri Komiseri Çiçerin, radyogramla Ankara’dan Mustafa Suphilerin akıbetine dair bilgi talep etti. Ankara Hükümeti ise, Mustafa Suphi ve yoldaşlarının bir deniz kazasında öldüklerine ilişkin açıklamasında ısrarlıydı.

Kaç kişi öldürüldü?

TKP’nin belgelerine göre, Anadolu’ya hareket edenlerin toplamı Merkez Komite üyeleri ile birlikte 30’dur. Merkez Komite üyesi Mehmet Zeki ile üst düzey parti kadrosundan Süleyman Sami hasta oldukları bahanesiyle Erzurum’da veya Maçka’da alıkonulup, Ankara Hükümeti’nin himayesine mazhar olmuşlardı. TKP Harici Bürosu, haberin alınması ardından, “Doğu Halkları Propaganda ve Faaliyet Kurulu Başkanlığı”na gönderdiği mektupta, isim belirtmeksizin 16 kişinin öldürüldüğünü yazmıştı. Aynı organ adına Ahmet Cevat’ın (Emre) 2 Nisan 1921 tarihli mektubunda ise, “M. Suphi, dört Merkez Komite üyesi ve on iki diğer yoldaşlarımız” denmektedir ki, burada verilen rakamlarla öldürülenlerin toplam sayısı 17’ye ulaşmaktadır. Mete Tunçay’a göre motorda öldürülenlerin sayısı, Mustafa Suphi ile birlikte 14’dür. Tunçay, listeye ayrıca Meryem’i eklemektedir. Emrah Cilasun başka kaynaklarda geçen isimleri de dikkate alarak öldürülen komünistlerin sayısının daha çok olabileceğini söyler.

Sonra ne oldu?

16 Mart 1921’de TBMM Hükümeti’yle Rusya Şûraları Federatif Sosyalist Cumhuriyeti Hükümeti arasında bir dostluk anlaşması imzalandı. Mustafa Kemal aynı gün Yahya Kâhya’ya “vatanperverâne hissiyat ve temennilerinize teşekkür ederim” şeklinde kısa bir telgraf yolladı. Bu telgraftan iki ay sonra kanlı bir tasfiye hareketi başladı. Çünkü Trabzon’daki yerel güçlerin Enver Paşa ile flört etmesi, Ankara’yı rahatsız etmişti. 300 kişilik çetesiyle Yahya Kâhya, Enver Paşa’nın amcası Halil (Kut) Paşa’nın en has adamıydı. Dahiliye Vekili Ali Fethi (Okyar) Bey, durumu ‘Trabzon’daki İskele Hükümeti’ diye nitelemişti.

Tasfiye harekâtı 26 Ağustos 1921’de Ebubekir Hazım (Tepeyran) Bey’in Trabzon Valiliği’ne getirilmesiyle başladı. 7 Kasım 1921’de Miralay Sami Sabit (Karaman) Trabzon’daki 13. Fırka Kumandanlığı’na atandıktan sonra Trabzon Müdafa-i Hukuk Cemiyet adına toplanan paraları zimmetine geçirme suçuyla Yahya Kâhya hakkında soruşturma başladı. Kâhya uzun bir direnişten sonra 12 Ocak 1922’de Sivas Bidayet Mahkemesi’nde yargılanmak üzere tutuklanarak Sivas’a gönderildi. Ancak mahkeme heyetine yapılan baskılar sonucu beraat ederek Trabzon’a geri döndü.

Kâhya’nın tasfiyesi

Trabzon Milletvekili Ali Şükrü Bey konuyu Meclis gündemine getirdi ve Mustafa Kemal ile arasında sert tartışmalar yaşandı. Yahya Kâhya’nın sonunu, Suphilerin öldürülmeleri meselesini de ima ederek etrafa “sanki bütün bu işlerde ben tek başıma mıydım; her şeyi olduğu gibi ortaya dökeceğim” diye tehditler savurması getirdi. 3 Temmuz 1922’de Kâhya ve dört kişiyi taşıyan otomobil, Kâhya’nın Soğuksu’daki yazlık konağına giderken saldırıya uğradı. Kâhya ve iki kişi öldürüldü. Arkadan ve önden atılan 40 kadar mermiye rağmen olaydan karanlıkta kaçarak kurtulan Kâhya’nın Mustafa adlı silahlı uşağı, olaydan sonra nedense yoldaki askerî kışlaya ve şehirde önünden geçtiği hükümet, polis ve jandarmaya olayı haber vermemiş, bütün gece ortadan kaybolmuştu.

Halk arasında olayı Sami Sabit Bey’in tezgâhladığı inancı yaygındı. Durumu soruşturan heyet, 13 Eylül 1922 günlü raporunda “Kâhya öldükten sonra askerî kışlaya doğru kaçtıkları görülen katiller hakkında zamanında gereken araştırma yapılmamış olduğundan bulunmaları imkânsız hale gelmiştir” diyerek soruşturmayı kapattı.

Azmettiren kim?

O günden beri Mustafa Kemal’in olaydaki rolü aydınlanmadı. Yıllar sonra Mustafa Kemal ile yolları ayrılacak olan Kâzım Karabekir uzun bir süre yasaklı kalan anılarında, bu olayla ilgili olarak, “hayatımla ve namusumla oynadılar” diyecekti.

Yine yıllar sonra Mustafa Kemal’in Muhafız Taburu Komutanı İsmail Hakkı (Tekçe) Bey, Yahya Kâhya’yı, 27 Mart 1923’te Mustafa Kemal’in yeminli muhalifi Ali Şükrü Bey’i öldürecek olan Giresunlu Topal Osman’ın iki adamıyla birlikte kendisinin öldürdüğünü açıkladı. Bu konuda bir makale yazan Yalçın Yusufoğlu’na göre, Yahya Kâhya’nın oğlu, Mete Tunçay’a gönderdiği mektupta, babasının “o zamanki koşullara göre vatani vazifesini yaptığını ve asıl katilin bugün tapınılan bir kişi olduğunun bir gün mutlaka anlaşılacağına” inandığını yazmıştı. Halil Berktay’ın dedesi Halil N. Berktay da olayın Ankara’dan gelen şifreli bir telgrafla emredildiğini ve şifreyi çözmüş subayla sonraları tesadüfen tanıştığını söylemişti.

Olayın dünya solculuğu açısından ne anlama geldiğini ise Mete Tunçay şöyle özetlemişti ki buna ben de katılıyorum: Mustafa Suphi ve arkadaşlarının katli karşısında Sovyetlerin ve Komintern’in takındığı tavır dünya solculuğunun gelişme süreci bakımından bir dönüm noktasıydı. Bu olayda sosyalist anavatanın dış politika çıkarlarıyla bir kardeş partinin varlık sorunu çatışmış ve komünistler, daha sonra Troçkistler tarafından Stalin’e atfedilen bir ‘fırsatçılık’ kalıbının ilk örneğini vermişlerdi. Halbuki bunlar olurken, Lenin resmen ve fiilen Sovyet devletinin başında bulunuyordu.

Ek Kaynakça: Ebubekir Hazım Tepeyran, Belgelerle Kurtuluş Savaşı Anıları, Çağdaş Yayınları, İstanbul, 1982; Kâzım Karabekir, İstiklâl Harbimiz, Merk Yayıncılık, İstanbul, 1988; Hikmet Bayur, “Mustafa Suphi ve Milli Mücadeleye El Koymaya Çalışan Başı Dışarda Akımlar”,Belleten, sayı: 140, Ankara, 1971, s. 567-654; Cumhur Odabaşıoğlu, Trabzon, Top-Kar Matbaacılık, Trabzon, 1990; TKP MK 1920-1921 Dönüş Belgeleri-2, Çev. Yücel Demirel, Tüstav, 2004; Yalçın Yusufoğlu, “Kanunisaniyi unutma”, 30.1.2008, http://www.sesonline.net; Mete Tunçay, Türkiye’de Sol Akımlar, 1908-1925, Sevinç Matbaası, 1967; Alpay Kabacalı,Türkiye’de Siyasal Cinayetler, Gürer Yayınları, 2007.

.25-1-09

.Öldürmeyeceksin”de... Ama silahlanmaya devam et

SICAK RETORİK . Başbakan Erdoğan’ın Davos’ta İsrail Cumhurbaşkanı Şimon Peres’in ağzının payını vermesi hakikaten tarihi bir andı. Erdoğan’ın tavrı Türkiye’de ve Ortadoğu kamuoyunda büyük heyecanla karşılandı. Pek çok kişi Başbakanın diplomatik teamüllere aykırı tarzından şikâyet etti ama ben tarzdan ziyade, Başbakanın Gazze konusunda gösterdiği duyarlılığı, bir milyondan fazla kişinin öldüğü Irak’taki iç savaş veya 1,5 milyondan fazla kişinin öldüğü Darfur konusunda göstermemesine takıldım. Öte yandan, İsrail Kassam füzelerini bahane ederek Gazze’ye bomba yağdırırken, Türkiye de Kuzey Irak’tan yapılan PKK saldırılarını bahane ederek Kandil Dağı’nı bombalıyordu. Sonuçta, her iki ulus-devletin, varlığını tehdit ettiğini düşündüğü güçlere yönelik şiddet kullanımı söz konusuydu. Neyse ki Peres Güneydoğu’daki 17 bin faili meçhul (!) cinayeti duyup “Siz de öldürmeyi gayet iyi biliyorsunuz” demedi.

SOĞUK REALİTE . Bu atışmadan sonra İsrail’le Türkiye arasındaki ilişkilerin bozulacağını umanlar, önce sivil makamların sonra da Genelkurmay Başkanlığı’nın “Türkiye’nin yürüttüğü ikili askerî ilişkilerde milli menfaatler doğrultusunda hareket etmek esastır” açıklamasıyla ilk hayal kırıklığını yaşadılar. Yani Türkiye’nin Başbakanı kameralar önünde İsrail’in Cumhurbaşkanına Tevrat’ın ‘öldürmeyeceksin” şeklindeki emrini hatırlatırken, arka planda iki devlet arasında, yaklaşık 50 yıldır olduğu gibi, esas işlevi ‘öldürme’ olan bir malın, silah ve askerî teçhizatın alışverişi tüm hızıyla devam edecek. Bu yaman çelişkiyi bahane ederek, bu haftayı uzun süredir yazmayı düşündüğüm bir konuya, bugünümüzü ve geleceğimizi hem ekonomik hem de siyasi açıdan olumsuz biçimde etkileyen, ağır silahlanma harcamaları ve Türk Silahlı Kuvvetleri’nin ‘devlet içinde devlet’ konumuna ayırmaya karar verdim.

* * *

SIPRI (Stockholm International Peace Research Institute) adlı kuruluşun raporlarına göre 2007 yılında tüm dünyada askeri harcamalar için 1.339 milyar dolar harcandı. Bu rakam 2006 yılına göre yüzde 6’lık bir artışa işaret ediyor. 1998-2007 yılı rakamlarına bakılırsa, bu on yıl içinde askeri harcamalar yüzde 45 artmıştır. Bu on yıl içinde en büyük harcamayı ABD, Britanya, Çin, Fransa ve Japonya yapmış. En büyük artış ise yüzde 202 ile Çin’de, yüzde 162 ile Doğu Avrupa ülkelerinde, yüzde 153 ile Malezya’da olmuş. 2007’de Türkiye, satın alma paritesine göre yapılan sıralamada silahlanma harcamalarında16,5 milyar dünyanın 14. ülkesi. İsrail ise 2007’de askeri harcamalar için 56 milyar şekel yani 13,5 milyar dolar ayırdı ki, bu rakam 2009 bütçesine çok yakın. İsrail’in kuruluşundan beri istihbarat ve silahlanma alanlarında yoğun bir işbirliği olduğunu biliyoruz. Türkiye ile İsrail arasındaki askeri alışverişin boyutlarını ise bilmiyoruz. Ama asıl, Türkiye’nin silahlanmaya ayrılan bütçe nedir, Türkiye’de silah sektörü kimlerin elindedir, Türkiye’nin hangi tür silahlara ihtiyacı olduğuna kimler ve nasıl karar verirler, kimler nereden ne tür alımlar yaparlar, aracılık yapan kurumlar hangileridir, nasıl lobi yaparlar, kaç lira komisyon alırlar gibi konuları bilmiyoruz. Çünkü bu konular bir çeşit devlet sırrıdır ve üzerinde konuşmak büyük bir tabudur. Üstelik konuyu tabu haline getirenler sadece askerler değil siviller de.

Asker-sivil maaşları farklı

Bildiğimiz bazı şeyler elbette var. Örneğin 2009 yılı Milli Savunma Bakanlığı (MSB) bütçesinin 2008’e göre yüzde 9,1’lik artış göstererek yaklaşık 14,532 milyar TL’ye bağlandı. Savunma Bakanlığı bütçesi görüşülürken Savunma Bakanı Vecdi Gönül, kameraların salondan çıktığını sanmış ve müşteşarı Korgeneral Ahmet Turmuş’un kulağına eğilerek "... Güneydoğu’da bir operasyon göstersek bütçeyi çoktan kurtarırız" demişti. CHP Muğla Milletvekili Ali Aslan da gayet yerinde bir şekilde “Bütçeyi şişirmek için kaç hayali operasyon yaptınız? Gönül’ün bu sözleri, bölücü terör örgütünün neden bir türlü bitirilemediğinin kanıtı mıdır?” diye sormuştu. Elbette bakan sözlerini inkâr etmiş, savunma bakanlığı bütçesi kabul edilmiş, konu da kapanıp gitmişti.

Bu bütçenin 6 milyar 175 milyon TL’si personel gideri. Ancak Adalet veya Sağlık Bakanlığı’nın personel harcamalarının çok üstünde olan bu harcamaların nasıl dağıldığını bilmiyoruz çünkü 28 Şubat 1997 müdahalesinden beri valilerin, müsteşarların, genel müdürlerin, profesörlerin maaşları kamuoyuna açıklanırken subayların maaşları, ek ödemeleri ve tazminatları karşılaştırmalı tablolarda yer almıyor. MSB bütçesinin 7 milyar 324 milyon TL’si ise ‘mal ve hizmet alımları’ gideri. Ancak miktarını hiçbir zaman öğrenemediğimiz bütçe dışı kaynaklarla birlikte ‘mal ve hizmet alımı’ diye tabir edilen silah, teçhizat ve askerî teknoloji alımları için ne kadar harcandığını bilmiyoruz.

Bütçe dışı fonlar

Bütçe dışı kaynaklardan en önemlisi 1989’da oluşturulan Savunma Sanayii Destekleme Fonu (SSDF). Fonun gelirleri, gelir ve kurumlar vergisi, at yarışları, hafif ateşli silahlar, akaryakıt, alkol ve tütün mamulleri ile tüm şans oyunlarından elde edilen gelirlerin bir kısmından kesilen paralardan oluşuyor. Öte yandan, yine miktarını tam olarak bilemediğimiz NATO fonları var.

Türkiye’nin silahlanma harcamalarını 1985'te kurulmuş bir devlet tekeli olan Savunma Sanayii Müsteşarlığı (SSM) tarafından yapılıyor. Neyin tedarik edileceğine karar veren ise Savunma Sanayii İcra Komitesi. Komite, Başbakan'ın başkanlığında, Genelkurmay Başkanı ve Milli Savunma Bakanı'nın iştirakiyle oluşuyor. Görevi kuvvet komutanlıklarınca tespit edilen, Genelkurmay Başkanlığı tarafından uygun bulunan ‘Stratejik Hedef Planı’ doğrultusunda temin edilecek silah, araç ve gereçlerin tedarikine ilişkin kararları almak. Stratejik Hedef Planı en son 2002 yılında açıklanmıştı. SSM'nin arama motorundaki detaylı harcama bilgileri de 2002 senesinde durmakta.

TSK ‘devlet içinde devlet’ mi?

Peki, konu kamuoyu tartışmıyor da Meclis tartışabiliyor mu dersiniz? Hayır, bu konuda Meclis'te de hiçbir tartışma olmaz. Peki, tartışılmıyor da denetleniyor mu derseniz, cevabımız yine ‘maalesef hayır’ olacak. Çünkü 12 Mart 1971 askerî müdahalesi sonrasında Sayıştay Kanunu’nda yapılan değişikliklerle ordunun elindeki mallar ve bundan doğan tasarruflar, Sayıştay denetiminden çıkarılmış, ordunun iç denetimine bırakıldı. 1985’te bir adım daha atıldı, askerî alımlar ve bunların sözleşmeleri de denetim dışına çıkarıldı. Ardından bir adım daha atıldı ve askerî kadrolar üzerindeki Sayıştay denetimi adeta sona erdirildi. Yani 40 yıldır, Silahlı Kuvvetlerin her türlü malı, harcamaları, tasarrufları sivil, hukuki ve siyasi denetimin dışında. Buna bir de Genelkurmay Başkanlığı’nın Milli Savunma Bakanlığı’na bağlı olmamasını eklersek tablo tamamlanıyor: Bugün TSK tamamen özerk bir yapıda. Yani ülkede resmen iki başlı bir idare var.

AB’yi sevmek kolay mı?

Bu statüyü değiştiren az sayıda ve sınırlı çapta adım, Avrupa Birliği sayesinde atılabildi ancak uygulama şansı bulamadı. Örneğin Sayıştay Kanunu’na 2003 yılında eklenen 12. madde ile TBMM Başkanlığı’nın talebi üzerine Sayıştay denetçilerinin, askerî karargâhlarda, o da belirli bir konu ile sınırlı olmak üzere denetim yapmalarının önünü açılmıştı. Ama aynı yasanın 38. maddesine dayanılarak 1969’da TSK İç Yönetmeliği’ne konulan bir madde yüzünden bu değişiklik uygulanamadı. AB’nin ihalelerde şart koştuğu kurallara TSK uymak zorunda değil. Son olarak, AB’ye sunulan Üçüncü Ulusal Program’daki taahhütler yüzünden, 27 Temmuz 2008 tarihinde Sayıştay Genel Kurulu’nda alınan kararla Meclis’in talimat vermesi halinde bugüne kadar olan harcamaları da Savunma Sanayi Fonu’ndan yapılmış olmasına rağmen bütçeden yapılmış harcamalar gibi denetlenebileceği söylendi ancak Meclis’in talimat vermesi gibi bir mucize gerçekleşse bile bu denetimde ‘örtülü ödenek’ hariç tutulacaktı. Vecdi Gönül bu ‘örtülü ödenek’ meselesini “Başbakanlıkla Genelkurmay arasında bir mesele” olarak tarif etmişti. Dolayısıyla biz sıradan halka veya onun temsilcilerine söz düşmezdi. Bu tür sorunları ortadan kaldırmak için, mevcut Sayıştay Kanunu’nun yerine hazırlanan yeni kanun taslağı, iktidar ve muhalefet arasındaki çatışmalar yüzünden 2005 yılından beri komisyonlarda bekletiliyor, daha da bekleyeceğe benziyor.

* * *

Apoletli sermayenin OYAK mucizesi

Nikaragua, Şili, Guatemala, El Salvador, Honduras, Ekvator, Kolombiya, Bolivya, Çin, Endonezya, Tayland, Mısır, Suriye, Pakistan ve Türkiye. Bu ülkelerin ortak bir çok noktası var: Otoriter siyasal rejimleri, insan hakları ihlalleri, gelir dağılımındaki adaletsizlikler, vs. Ama yazıda, başka bir ortak noktaya değineceğim: Bu ülkelerin hepsinde, ordu sanayi, ticaret ve finans alanındaki yatırımlarıyla ülkelerinin en büyük sermaye grupları arasında yer alıyor.

Türkiye’de bu sermaye grubunun adı OYAK adını taşıyor. OYAK’ın nasıl kurulduğu ve nasıl geliştiğini pek çok kişi bilmiyor çünkü, OYAK üzerine konuşmak tabu konulardan biri. Kuruluşunu 27 Mayıs 1960 darbesine borçlu olan OYAK’ın tarihçesine kısaca göz atalım.

Bilindiği gibi, 1954’e kadarki dönemde, İkinci Dünya Savaşı ve Kore Savaşı’nın yarattığı uygun dünya konjonktürü sayesinde, Demokrat Parti’nin (DP) izlediği tarım temelli stratejiler başarılı olmuştu. Bu stratejilerin temelini Truman Doktrini sayesinde alınan 600 milyon doları aşkın kaynağın önemli bir bölümünün tarımda mekanizasyona, ekilebilir toprakların artırılmasına ve ulaşım alanındaki altyapı faaliyetlerine ayrılmasına dayanıyordu. Öyle ki Türkiye 1953’te dünyanın en önemli buğday ihracatçısı olmuş ve Gayrisafi Milli Hasıla 1947’den 1953’e kadar ortalama yılda yüzde 8.7 artmıştı. Bu olumlu atmosferin sonucu olarak Max Thornburg başkanlığındaki bir Dünya Bankası heyeti, Türkiye ile altı uzun vadeli borçlanma anlaşması yapmıştı. Bu anlaşmalarla sağlanacak fonların esas olarak demir-çelik alanında, özel sektörün yatırımlara özendirilmesinde, daha liberal bir değişim ve ticaret sisteminin oluşturulmasında harcanması öngörülüyordu ancak özel sektör bu gelişmelerle pek ilgili değildi. Kore Savaşı’nın yarattığı pazar genişlemesi de sona erince, bu liberal politikalar gündemden düştü. Ardından kötü bir hasat mevsimi yaşandı ve zaten zayıf olan tarım sektörü eski semptomları göstermeye başladı.

1954’e gelindiğinde DP iktidarı yüksek enflasyon ve bütçe açıklarıyla tanıştı. DP’nin buna tepkisi ticaret sermayesinin sanayi sermayesine dönüşme yollarını açmak, bir yandan da tarım eksenli kalkınma stratejisinde ısrar etmek oldu. Menderes Hükümeti’nin ekonomik yardım için ABD’ye başvurması hem CHP tarafından hem de ABD tarafından eleştirildi. CHP bu başvuruyu ‘kapitülasyonları canlandırmak’ olarak adlandırırken, ABD Türkiye’den yatırımları yavaşlatmasını ve TL’yi devalüe etmesini istiyordu. Ancak Menderes 1958’de ABD’ye boyun eğerek IMF’nin aracılığını kabul ettikten sonradır ki, 359 milyon dolarlık ek yardımı alması mümkün olacaktı. Bu arada sivil ve askerî bürokrasinin ücretleri ciddi biçimde erimişti. İstanbul merkezli büyük sanayi burjuvazisi de tarımın desteklenmesinden hoşnut değildi. Bu tepkisini de Hürriyet Partisi’nde ve bu partiyi desteklediğini ilan eden Forum Dergisi aracılığıyla kamuoyuna iletiyordu. Ancak halkın büyük çoğunluğu geçimini tarımdan sağladığı için, DP’yi seçim yoluyla düşürmesi zor olduğu için sanayi burjuvazisi iktidarı seçim yoluyla değiştirecek toplumsal desteğe sahip değildi. DP’nin eleştirilere cevabı basına sansür koymak ve muhaliflere baskıyı arttırmak oldu. Bu da aydınların DP’ye düşmanlığını arttırdı. Sonuçta DP politikalarından hoşnutsuz kesimlerin oluşturduğu büyük koalisyonun imdadına TSK yetişti ve 27 Mayıs 1960’da düğümü çözdü.

Darbeyi yapanların oluşturduğu Milli Birlik Komitesi (MBK) tarafından 3 Ocak 1961 tarihinde çıkarılan 205 Sayılı Kanun ile kurulan Ordu Yardımlaşma Kurumu’nun (OYAK) gerekçesi şöyle idi: “...Filhakika, uzun hizmet yılları sonunda T.C. Emekli Sandığı’ndan alınan maaş ve ikramiye ile ancak mütevazı geçim şartları sağlanmakta, küçük bir ev sahibi olmak hususunda müşküllerle karşılaşılmaktadır (…) İktisadi hayatın gün geçtikçe inkişaf ettiği memleketimizde ordu mensupları herhangi bir sebep tahtında vazifeden ayrıldıkları takdirde, bugünkü mevzuat muvacehesinde kendilerine sağlanan yardımlarla kendi içtimai seviyelerine uygun bir hayat seviyesi temin edememektedirler (…) ordu mensuplarının kendi içlerinde ve kendi mali imkânlarıyla bir dayanışma suretiyle istikbal endişesinden kurtularak maddi ve manevi huzura kavuşmalarını temin maksadıyla Ordu Yardımlaşma Kurumu Kanun Tasarısı hazırlanmış bulunmaktadır...”

OYAK’ın kuruluşu sırasında Milli Savunma Bakanı’nın atadığı kişiler arasında Koç Holding’in kurucusu Vehbi Koç ile Yapı Kredi Bankası’nın kurucusu Kazım Taşkent’in olması, daha sonraki yıllarda yönetimde İstanbul Sanayi Odası (İSO) başkanı Nüzhet Tekül’ün, DP’den ayrılanların kurduğu Hürriyet Partisi’nin önde gelen isimlerinden Prof. Dr. Feridun Ergin’in, liberal eğilimliForum Dergisi’nin sahibi DPT müsteşarı Prof. Dr. Osman Okyar’ın görev alması büyük sermayedarların siyasal alandaki varlığına karşı çıkamayacakları bir güç olan orduyu belli sınırlar dahilinde kendi egemenlik alanlarının, yani ekonominin içine dahil ederek uzun vadeli bir kutsal ittifak oluşturmak olduğunu düşündürüyordu.

Dönemin büyük sermayesinin kafasında OYAK içinde toplanacak büyük fonları kendi yatırımlarında finansman kaynağı olarak kullanma düşüncesi hâkimdir. Ancak dönemin güç dengeleri içinde askerlerin ağırlığı daha büyüktür ve OYAK sermayenin değil ordunun kendisinin öngördüğü şekilde, yani kontrol iplerini kendi tutacak şekilde dev bir holding olma yolunda ilerleyecektir. Sonuçta, TSK mensupları OYAK sayesinde, bu topraklar üzerinde yaşayan hiçbir gruba ve sınıfa nasip olmayan şekilde “ayrıcalıklı bir zümre” haline geleceklerdir.

OYAK-TSK ilişkisi

OYAK’ın Temsilciler Kurulu, Milli Savunma Bakanlığı’nın kararı uyarınca duruma göre 50 ila 100 askerden oluşurken, 40 kişilik Genel Kurul’da sadece 9 sivil üye bulunuyor. 205 Sayılı Kanun’da, 7 kişilik yönetim kuruluna 3 asker üye öngörülmüşken, 1976’dan itibaren özel komitenin seçtiği kişinin de asker olmasıyla askerler 4 kişi ile çoğunluğu ele geçirdiler. Hatta 2000 yılında 3 muvazzaf, 4 emekli asker ile bu sayı 7’ye çıktı. 2007’de ise 3 muvazzaf, 2 emekli asker yönetimdeydi. Diğer iki yönetici de emekli vali ve emekli rektördü.

Şu anda yönetim kurulu 8 kişiden oluşuyor. Bunların 5’i general, 3’ü sivil. Sivillerden biri genel müdür Çoşkun Ulusoy, diğerleri bir emekli rektör ve bir emekli vali. Yani, yetkili ağızlardan sürekli “askerî bir kuruluş olmadığı, yönetiminde sivillerin de yer aldığı” tekrarlansa da, OYAK, TSK mensupları tarafından yönetilen ve kontrol edilen bir kuruluş.

Krizle büyüdü

OYAK, kuruluş yasasının sağladığı ayrıcalıklar yüzünden Sermaye Piyasası Kurulu dahil hiçbir kuruma faaliyetleri hakkında bilgi vermekle yükümlü olmadığından mali yapısı gizli kalmıştı. İlk kez Avrupa Birliği’nin (AB) rekabet ve şeffaflık ilkeleri uyarınca 2000 Yılı Faaliyet Raporu kamuoyuna açıklandığında ortaya çıkan büyüklük öyle şaşırtıcıydı ki, gazeteler “krizle büyüdü!”,“Savaş taktiği mucize yarattı”, “Türkiye OYAK’a dar geliyor” gibi başlıklarla donanmıştı. O tarihten beri “mucize” katlanarak devam ediyor. 2007 Faaliyet Raporu’na göre OYAK Holding’in fonlar dahil toplam varlıkları 10.980.996.000 YTL; iştiraklerinin net dönem kârı 2.651.721.636,61. Bu rakamlara bakılırsa OYAK ülkemizin üçüncü büyük holdingi!

Zorunlu kesintiler

Bir gazete manşetinde dendiği gibi “Dünyanın bu en ilginç holdingi” bu mucizeyi nasıl gerçekleştirdi? OYAK Genel Müdürü Coşkun Ulusoy’un iddia ettiği gibi OYAK’ın “kanla test edilmiş askerî prensipler” ile ilerlemesinin payı var mı bilinmez ancak 205 Sayılı Kanun’un sağladığı muhteşem ayrıcalıkların rolü olduğu açık. Örneğin OYAK’ın 235.818 olan toplam üye sayısının 84,6’sını oluşturan ‘daimi üyeler’ muvazzaf subay, askerî memur ve astsubaylar ile Milli Savunma Bakanlığı ve Jandarma Genel Komutanlığı teşkilatında çalışan maaşlı/ücretli sivil memur ve müstahdemlerden her ay yüzde 10, 1996’da oluşturulan ‘geçici üyelik’ statüsü ile yedek subayların maaşından ise yüzde 5 zorunlu kesinti otomatik olarak OYAK’a aktarılıyor.

Savunma sanayii neden yok?

Bu kesintiler demir-çelik, çimento, otomotiv, finansal hizmetler, enerji, bireysel emeklilik, lojistik, gıda, inşaat ve teknoloji gibi çeşitli alanlarda faaliyet gösteren 30’u aşkın şirket tarafından değerlendiriliyor. (İlginçtir, OYAK’ın ‘savunma’ sanayii ve teknolojisi alanında yatırımı yok. Halbuki bu konudaki dışa bağımlılığın ulusal çıkarlara ne kadar aykırı olduğu ortada.) Bu değerlendirme sonunda elde edilen kar paylarının uygun görülen bölümü, rütbe ve maaşlarına göre, sadece daimi üyelere dağıtılıyor. Geçici üyeler ne görev süresince bir hizmet alıyorlar, ne de emekliliklerinden sonra ödedikleri payları geri alabiliyorlar. Tek aldıkları küçük bir ölüm yardımı.

Vergi muafiyetleri

OYAK’a Emekli Sandığı, SSK, Bağ-Kur gibi diğer sosyal güvenlik kuruluşlarına konan sınırların hiçbiri konmamış. Örneğin Emekli Sandığı, serbest fonlarının en fazla yüzde 40’a kadar olan miktarı, o da ancak iktisadi devlet teşekküllerinin veya KİT’lerin kurduğu şirketlere yatırabilmekte iken, ya da malvarlığının ancak yüzde 40’ını aşmamak üzere gayrimenkul edinebilmekte iken, üstelik bunlar da Maliye Bakanlığı’nın iznine tabi iken, OYAK’a hiçbir sınırlama yok. Ayrıca OYAK Holding, diğer şirketlerden farklı olarak, kurumlar vergisi, fon gelirleri için gider vergisi, üye aidatlarından gelirler vergisi, veraset ve intikal vergisi damga vergisi gibi vergileri ödemek zorunda değil.

Uyumlu holding

OYAK, bu ayrıcalıklı konumundan dolayı, her ulusal krizi ya en az zararla ya da en büyük kârla atlatmasıyla meşhur. 1980 sonrasında, dönemin Türk-İslam sentezi anlayışıyla uyumlu olarak Arap dünyasına ve sermayesine yöneldi. Krize giren otomotiv sektöründeki TOE ve MAT adlı iki şirketini, 1984’te Ziraat Bankası’na devrederek, inşaat sektöründeki OYAK-Kutlutaş’a bağlı dört sorunlu şirketini ise 1985’te Emlak Kredi Bankası ile ortaklık kurarak kurtarmıştı.

1995’te SSK, OYAK İnşaat’a yüzde 25 hisse ile ortak olmakla kalmadı, 1999’da günün fiyatlarıyla 17 trilyon tutan 9 SSK inşaatını yüzde 1 ve yüzde 6.5 tenzilatlara bu şirkete vererek bir de ‘kıyak çekti.’ OYAK, 2001 Şubat krizinde, OYAK Portföy Yönetimi Şirketi Müdürü Fatma Can’ın deyimiyle ‘müthiş bir operasyon’ yaptı ve krizden bir hafta önce “devalüasyon yapılacağını hissederek” dövize geçti, 23 Şubat günü alınan dolarları 1 milyon liranın üzerinde bedelle nakde çevirdi ve tüm Türkiye servetinin üçte birini kaybederken, OYAK zenginliğine zenginlik kattı. Kimse de o hissin nereden geldiğini sorgulamadı.

Krizler fırsattır!

OYAK’ın iştiraklerinden Oyak Bank’ın 2001 yılında TMSF’den Sümerbank’ı satın alarak sektörde en büyükler arasına girmesi de bir başka müthiş vurgundu çünkü dönemin Yönetim Kurulu Başkanı Selçuk Saka’nın ifadesiyle “açıklanması uygun olmayan pek çok değere sahip olan Sümerbank, bütün tahminlerin aksine [o günün parasıyla] sadece 50 milyar TL gibi sembolik bir para ile” satın alınmıştı! Daha sonra bu vurgunlar Genel Müdür Çoşkun Ulusoy tarafından “krizler fırsattır” sözüyle rasyonalize edildi.

Ulusalcı heyecanlar

OYAK, 1990’lardan itibaren neo liberal özelleştirme politikalarına ve küreselleşmeye ‘ulusalcılar’ gibi soğuk bakmadı. Ama Renault-Mais, France SARL, Good Year, Anker Bank GmbH, European Finance Plc., Sollac ve AXA gibi uluslararası devlerle ortaklıklar kurmaktan geri durmadı. OYAK’ın 2006 yılında ERDEMİR özelleştirmesinde takındığı agresif tutumun ‘ulusalcı’ kesimleri ne kadar heyecanlandırdığını hatırlayalım. O zamana kadar en fazla 3 milyar dolar eden şirkete tam 6 milyar dolar değer biçilen OYAK’ın, satış işlemleri sırasında tartışmalı bir muhasebe işlemi ile devleti 75 milyon YTL zarara uğratmasına ise kimse bir şey dememişti. Ancak heyecan boşunaydı çünkü OYAK sadece emanetçi idi. Nitekim kısa sürede ERDEMİR’in yüzde 20,5’ini Fransız çelik tekeli Arcelor’a sattı. Arcelor da çelik devi Hindistan kökenli Mittal ile birleşti. Ancak, ‘ulusalcı’ kesimlerden bu operasyonlara gık çıkmadı.

Ermenilere tazminat

OYAK Holding’in, sigortacılık sektöründe 1999 yılından bu yana ortağı olan AXA’nın, ABD'nin Kaliforniya Eyaleti’ndeki yargı süreci sonunda, 1915 Tehciri’nde hayatını kaybeden poliçe sahibi Ermenilerin yakınlarına 17 milyon dolarlık ödeme yapmayı kabul ettiğinde yaşananlar da pek manalıydı. İçeride ‘Ermenilerle geçmişimizi konuşalım’ diyenleri bile ‘vatan haini’ ilan ederken, ‘soykırım vardır’ diyen bir şirketle ortaklığı bozmayı düşünmediler. Bu konudaki karar ancak 2008’de alınabildi ama hala tamamen hayata geçmedi.

Abdullah Öcalan meselesi yüzünden İtalya’ya kök söktürenler, Fransa Parlamentosu’nda ‘Ermeni Soykırımını İnkâr Yasası’nın kabul edilmesini OYAK’ın iştirakleri yüzünden sessizce geçiştirivermişlerdi. Dahası, Genelkurmay Başkanı Yaşar Büyükanıt, Barzani ve Talabani için “PKK’ya destek veriyorlar, ben görüşmem, kim görüşürse görüşsün” diye rest çekerken, OYAK Şirketler Grubu, paravan şirketler aracılığı ile Kürt Federe Devleti’ne yılda 14 milyon dolarlık çimento ve kâğıt satışı yaptığı haberlerini holding hiçbir zaman yalanlamamıştı.

OYAKBANK’ın Hollanda merkezli ING Bank’a satılması da çok ilginç bir olaydı çünkü, daha önce OYAK Yönetim Kurulu Başkanı emekli Korgeneral Yıldırım Türker, “iyi teklif gelmesi halinde bile” OYAKBANK’ı Yunanlılara satmayacaklarını söylemişti. Çünkü Türker’e göre “milliyetçilik kaybedilmemesi gereken bir duygu” idi! Bankanın Yunanlılara değil de Hollandalılara satılmasının ‘milliyetçilik duygusu’na zarar getirmedi. AKP’yi ‘özelleştirme yoluyla ülkeyi satmakla’ suçlarken, bu satışı savunmak için de kılıf bulundu.

Zahiren AB yanlısı

Sonuç olarak gerek TSK’nin OYAK’la organik ilişkisi, gerekse 205 Sayılı Kanun’un sağladığı ayrıcalıklar sayesinde OYAK’ın rekabet ve şeffaflık ilkelerine aykırı biçimde ölçüsüzce büyüyen dev bir kapitalist işletme olduğu, bu büyüklükteki her kapitalist işletme gibi ideolojik ve siyasi bir ajandası olduğu ortada iken, bazılarının nasıl olup da TSK’yi ideolojiler ve siyasetler üstü bir kurum olarak gördüğünü anlamak mümkün değil.

Ancak AB’nin bizim kadar saf olmadığı açık. 2004 Yılı Türkiye Raporu’nda “Avrupa Parlamentosu, ordunun resmi veya gayri resmî etkin ağlarından endişe duyuyor'' denmiş, buna örnek olarak da “düşünce grupları (Batı Çalışma Grubu ?), OYAK gibi kurumlar ve fonlar” gösterilmişti. İlerde AB’nin şeffaflık ve rekabet ilkeleri uyarınca, eleştirilerin dozunun artacağı, sonuçta AB üyeliğinin, TSK’nin ve OYAK’ın pek çok açıdan ayrıcalıklı statüsünü sarsacağı açık. Bu değerlendirmeyi herhalde TSK da yapıyor. Fakat, Kemalist ideolojinin tanımı icabı ‘Batı yanlısı’ görünmek zorunda olduğu için AB’ye karşı açıkça muhalefet edemiyor. Öte yandan, 2006’dan beri Kıbrıs ve terör meselesi üzerinden TSK’nın yürüttüğü örtülü AB ve Batı karşıtı kampanya, bir zamanlar yüzde 75 olan AB desteğinin yüzde 30’lara kadar düşmesinde büyük rol oynadı. Bakalım gelecekte TSK-AB ilişkileri ne yönde gelişecek...

Kaynakça: İsmet Akça, “Militarism, Capitalism and the State:Putting the Military in its Place in Turkey”, 2006 yılında Boğaziçi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü’nde verilmiş doktora tezi;http://www.sipri.org/contents/milap/milex/publications/publications.html#sipri_yb_chapters

.1-2-09

.Münferit(!) antisemitizm vak’aları

Gazze trajedisi dolayısıyla yürütülen ateşli tartışmalarda İsrail ya da Siyonizm karşıtlığı nerede bitiyor, antisemitizm nerede başlıyor, kestirmek giderek zorlaşıyor. Pek çok kişi buna itiraz ediyor çünkü bizdeki genel kanı, kabaca ‘Yahudi ırkından olanlara duyulan fanatik nefret ve düşmanlık’ diye tanımlayabileceğimiz antisemitizmin, Osmanlı Devleti’nde ve Türkiye’de hiçbir zaman olmadığı yolunda. Bir şeyler olduğunu kabul edenler ise ‘münferit olaylar’ deyip geçerler. Öte yandan tarihçiler, Osmanlı döneminde Yahudilerin Müslümanlarla eşit değil ama Avrupa’daki soydaşlarına göre daha rahat yaşadığını kabul ederler, sınıfsal ve etnik konumları yüzünden politik olarak Jön-Türk hareketini, Meşrutiyeti, Kemalizm’i ve Cumhuriyeti destekleyen Yahudilerin, Ermeniler ya da Rumlar gibi ulusal bağımsızlık ya da toprak talepleriyle ortaya çıkmadıkları için Kemalizm’in ‘Türkleştirme’ politikalarından da büyük zarar görmediğine inanırlar.

Buna İkinci Dünya Savaşı sırasında bazı diplomatlarımızın Yahudileri Nazilerin vahşetinden kurtarmak için yaptıkları kahramanlık hikâyelerini de ekleyince ‘Türkiye’de Yahudi düşmanlığı yoktur!’ diye böbürlenmek pek çoğumuz için kolay olmuştur. Üstelik bu görüş, uluslar arası Yahudi kuruluşları tarafından da, Türkiyeli Yahudi kuruluşları ve kanaat önderleri tarafından da paylaşılır. Yahudiler bile ‘Türkiye’de antisemitizm yoktur’ derken, ‘hayır vardır!’ demek garip kaçabilir ama genel olarak Cumhuriyet tarihi, özel olarak da son yıllarda yaşanan irili ufaklı birçok şeyi bir araya getirdiğimizde ‘bizde antisemitizm yoktur’ önermesine maalesef katılamıyorum. Nedenlerimi anlayabilmeniz için, bu konudaki en yetkin araştırmacı olan Rıfat N. Bali’nin eserlerinden yararlanarak küçük bir kronoloji hazırladım. İnternet nüshasında biraz daha fazla örnek görebilirsiniz ancak en iyisi Rıfat Bali’nin kitaplarını okumanız. Ondan sonra karar sizin.

TEK PARTİ DÖNEMİ

Ocak 1923 İzmir’de yayımlanan Türk Sesi ve Yanık Yurt gazeteleri, Türk tüccarların aralarında birleşerek ‘ahlaksız ve çıkarcı Yahudi tehlikesine’ karşı mücadele etmesini istiyordu. Yazılarda Yahudilerin Türkiye’nin ve özellikle İzmir’in ‘mikrop yuvaları’ olduğu ileri sürülüyordu. Ardından mizah dergisi Akbaba koroya katıldı ve “Yahudilerle iş yapılmayacağını duymadınız mı?”, “Bu mikropların bizimle yaşamalarına mı izin verelim?” gibi başlıklarla dolu bir dizi yazı yayımladı. Edirne’deki Paşaeli gazetesinde yayımlanan bir dizi yazı sonucu galeyana gelen Edirneliler şehir meydanında toplanarak “bu ülkeden gitme sırası size de gelecek! Yahudiler defolun!” diye bağırdı. Polis Yahudilere ait dükkânlara saldırılmasını zorlukla önledi. Babaeski gibi küçük kentlerde yaşayan Yahudiler İstanbul gibi büyük kentlere göç ettiler. Trakya’daki Alyans okulları kapatıldı. Bu öfkenin nedeni belliydi. Ermeniler ve Rumlar tasfiye edilmişti ama Müslümanlara göre çok daha zengin olan Yahudiler hâlâ Türkiye’deydiler...

2 Mart 1923 Bu duyguyu resmi düzeyde ilk itiraf eden Rıza Nur oldu. Türkiye’nin Lozan Barış Görüşmeleri’nde izlediği politikayı Meclisteki gizli celsede anlatırken şöyle demişti: “Akalliyetler [azınlıklar] kalmayacaktır. Yalnız İstanbul müstesna olmak üzere (Peki Ermeniler? nidaları) Fakat arkadaşlar, kaç Ermeni vardır? (Yahudiler? sesleri) İstanbul’da otuz bin Yahudi vardır. Şimdiye kadar mazarrat [arıza/sorun] çıkarmayan insanlardır. (Gürültüler) Museviler malum, nereye çekilirse oraya giderler. Tabii, olmasalardı daha iyi olurdu derim...”

Haziran 1923 Duygular böyle olunca, uygulama zor değildi. Yahudi, Rum ve Ermeni memurlar işlerinden çıkartılarak yerlerine Müslümanlar alınmaya başladı. Yahudilerin ve diğer azınlıkların Anadolu’da serbestçe dolaşımları kısıtlandı. Karar öyle ani olmuştu ki, pek çok kişi kısıtlamalar yüzünden memleketine dönemedi, gittiği yerde mahsur kaldı. Bu yetmezmiş gibi Yahudilerin Filistin’e göçmelerine de engeller konulmuştu. Kısıtlamanın kaldırılması için Hahambaşılık hiçbir girişimde bulunmadı. Bu durum ‘Yahudilerin mazarrat çıkarmayan insanlar’ olması öngörüsüyle uyumluydu.

Aralık 1923 Lozan’da Yahudilerin sınır dışı edilmesi konusunda bir karar aldırılamamıştı ama, Çorlu’da yaşayan birkaç yüz kişilik Yahudi cemaatine şehri 48 saat içinde terk etmesi emredildi. Hahambaşılığın müracaatı üzerine karar ertelendi ancak benzer bir karar Çatalca için alındı ve hemen uygulandı.

4 Mayıs 1924 Mustafa Kemal New York Herald gazetesine şu beyanatı verdi: “Hilafetle beraber Türkiye’de mevcut olan Ortodoks ve Ermeni kiliseleri patrikhaneleri ile Musevi hahamhanelerinin ortadan kalkması lazımdır...” Ardından İsmet Paşa Türk Ocağı temsilcilerine yaptığı konuşmada “Vazifemiz türk vatanı içinde bulunanları behemahal Türk yapmaktır. Türklere ve Türklüğe muhalefet edecek anasırı kesip atacağız” dedi.

Şubat 1925 Milliyet, Cumhuriyet, İkdam, Son Saat ve Vakit gazetelerinde Türkiye’den 300 kadar Yahudi’nin Kristof Kolomb’un Amerika’yı keşfinin 435. yıldönümü kutlamalarına bir telgraf gönderdiği söylentileri boy göstermesi üzerine şiddetli bir Yahudi düşmanı kampanya başladı. Yazılarda Yahudilerden ‘nankörler’, ‘ülkenin sırtına yapışmış sülükler’ diye söz ediliyordu.Cumhuriyet gazetesi kurtuluş yolunu şöyle gösteriyordu: “Bu münasebetle şunu söylemek isteriz ki bu gibilere en iyi ceza onları kollarından tutup hudud-ı milliye haricine atmaktan ibarettir. Eğer Türkiye’de mesud ve müreffeh yaşayan Yahudilerin hepsi... İspanya’ya Filistin’e yahut diğer devletlere lâ-yezâl (sonu olmayan) bir muhabbet besliyorlarsa biz de onlara şöyle deriz: Kapılar açıktır. Buyurun bâzergânlar İspanya’ya ve istediğiniz yere!...” Bu yazıların tahrik ettiği bazı kişiler bir Yahudi gencini öldürdüler, Kuzguncuk Sinagogu’na saldırdılar. Böyle bir telgraf olup olmadığı hiçbir zaman ortaya çıkmadı.

13 Ekim 1925 Yahudi cemaatinin önemli aydınlarından Avram Galante, L’Akcham gazetesinde, Türkçenin Yahudiler arasında anadil olarak kabul edildiğini açıkladıktan sonra cemaati uyardı: “Toplumu yöneten bu kanunlar nedeniyle bu azınlıkların ya sıfıra indirgenmeleri ya da türdeşleşmeleri lazımdır. Bütün azınlıklar Türklerle asimile olmanın kendi çıkarlarına uygun olduğunun pekâlâ farkında olup ‘sürüden uzaklaşan kaybolur’ sözünün anlamını da çok iyi kavramaktadırlar.”

1 Ağustos 1926 Yahudilere yönelik ‘sadakatsizlik’, ‘nankörlük’ gibi ithamlardan bunalan cemaat önderleri Lozan Antlaşması’nın 42. maddesinden feragat ettiklerini beyan eden mazbatayı Başvekâlete gönderdiler. Karar kamuoyuna, sadece 42. maddeden değil, tüm azınlık haklarından vazgeçtikleri şekilde yansıdı. Dünya Yahudi kuruluşlarından Türk Yahudilerine yönelik ‘korkaklık’ ithamları karşısında öfkelenen Hahambaşı Becerano, söz konusu toplantıya katılmadığı halde “Bu konuyla ilgili artık hiçbir şey duymak istemiyorum... Biz Türk Yahudileri bizi ilgilendiren konularda dışarıdan müdahaleyi red ediyoruz. Türkiye Yahudi cemaati haklarının korunması için Türk hükümetine pekâlâ güvenebilir. Hiçbir yabancı yardıma ihtiyacı yoktur!..” demek zorunda kaldı.

17 Ağustos 1927 Elza Niyego adlı 22 yaşındaki Yahudi kızı, kendisine âşık olan ve uzun süredir taciz eden evli ve torun Osman Ratıp Bey tarafından öldürüldü. Genç kızın cansız bedeninin saatlerce sokakta üstü bile örtülmeden tutulması yetmezmiş gibi, Osman Ratıp’ın mahkeme yerine akıl hastanesine gönderilmesi Yahudi cemaatinde büyük tepkiye neden oldu. Katilin eski Hicaz Valisi’nin oğlu ve II. Abdülhamit’in emir subayı olması, kurbanın ise sıradan bir Yahudi olmasından dolayı, olayın örtbas edileceği endişesi duyan Yahudi cemaati, geleneksel çekingenliğini ilk kez bir yana bırakarak, 18 Ağustos’taki cenaze törenine kitlesel biçimde katıldı ve “adalet istiyoruz” diye haykırdı. 15 bin civarında olduğu tahmin edilen kalabalığın cenazeyi bir gövde gösterisine dönüştürmesi basının Yahudi düşmanlığını körüklemesine vesile oluşturdu. Gazetelerde “nankörler”, “küstahlar” başlıkları belirir. Resmî makamlar da Yahudi cemaatini hizaya getirmeye karar verdiler. Bir süre sonra cenazede Türk düşmanı sloganlar attıkları, trafiği engelledikleri ve polisle çatıştıkları gerekçesiyle dokuz cemaat üyesi ile cinayete tanık olan bir Rus mahkemeye verildi. Uzun bir yargılama sürecinden sonra, suçlananlardan dördü, ‘Türklüğü tahkir ve tezyif’ ettiklerinden birer sene hapse mahkûm oldu.

13 Ocak 1928 Darülfünun Hukuk Fakültesi Talebe Cemiyeti’nin yıllık kongresinde tarihe “Vatandaş Türkçe Konuş!” sloganıyla geçen azınlıkları Türkçe konuşmaya mecbur eden kampanya başlatıldı. Bütün ülke afişlerle donatıldı, gençler Türkçe konuşmayan azınlıkları uyarmaya başladılar, uyarılara uymayanlar tehdit edildi, dövüldü, yargılandı. Aynı yıl ülkedeki yabancı okullarla birlikte Yahudi okullarının da önemli bölümü kapandı.

Eylül 1929 Defterdarlık, Yahudi okullarını, Or Ahayim Hastanesi’ni, Ortaköy Yetimhanesi’ni ve sinagogları ticari müessese sayarak bunlara yapılan bağışları ve intikalleri vergilendirmeye karar verdi. Uygulama geriye doğru, 1925 yılından başlatıldı. Bu yüksek vergileri ödeyemeyen Hahambaşılığa haciz geldi. Hükümetin baskıları sürdü ve bağışlar sıkı takibe alındı. Böylece Yahudi cemaati giderek ekonomik kıskaca alınıyordu.

Ekim 1930 Belediye seçimleri sırasında Cumhuriyet ve Anadolu gazetelerinde, yeni kurulan Serbest Cumhuriyet Fırkası’nın (SCF) listesinde altı Rum, dört Ermeni ve üç Yahudi olmasından söz ediliyor, gayrimüslimlerin ‘Türklük karşıtlığı’ esasında SCF etrafında toplandığı, CHF’nin listesinde ise sadece Türklerin olduğu anlatılarak kadim gayrimüslim düşmanlığından medet umuluyordu. CHF İstanbul Mebusu İhsan Paşa seçmenleri “Hamparsunların, Mişonların, Yorgoların rey verdiği bu fırkaya nasıl utanmadan rey veriyorsunuz?” diye azarlamıştı. Anlaşılan azınlıklar hala ‘vatandaş’ olarak görülmüyordu. Yahudi cemaatinin önde gelenleri, TBMM Reisi Kazım Paşa’yı Dolmabahçe Sarayı’nda ziyaret ettiler ve Yahudilerin Cumhuriyet’e karşı besledikleri vatanperver duyguları ve sadakati tekrar teyit ettiler.

Kasım 1932 İzmirli her Yahudi’ye Türk kültürünü benimsemeye ve Türk diliyle konuşmaya söz veren birer taahhütname imzalatıldı. İzmir Yahudilerini Bursa, Kırklareli, Edirne, Adana, Diyarbakır, Ankara Yahudileri izledi. Gazetelerde, gruplar halinde ihtida eden Yahudi (ve Ermeni) kızlarının haberleri çıkıyordu.

21 Haziran-4 Temmuz 1934 Ama daha kötüsü yoldaydı. Irkçı Cevat Rıfat Atilhan’ın Milli İnkılapdergisindeki, Nihal Atsız’ın Orhun dergisindeki Yahudi aleyhtarı ve ırkçı yazılarla galeyana gelen kitleler, Çanakkale, Gelibolu, Edirne, Kırklareli, Lüleburgaz, Babaeski’de Yahudilere saldırdılar. Olaylarda Yahudilere ait evler ve mağazalar yağmalandı, kadınlara tecavüz edildi., bir haham öldürüldü. CHF Trakya teşkilatının örgütlediği anlaşılan olaylar sonucu 15 bin Yahudi, mal ve mülklerini geride bırakıp can havliyle başka şehirlere, ülkelere kaçmak zorunda kaldı. Yani Cumhuriyet’in ilk ‘pogrom’ uygulaması oldukça başarılı geçmişti.

Ağustos 1935 ‘Uysal’ ve ‘uyumlu’ Yahudi cemaatinin tepkisini Şubat 1935’de milletvekili seçilen Yahudi Doktor Samuel Abravaya’dan (Marmaralı) öğrenelim. Dr. Abravaya kendisiyle röportaj yapan Word Jewry dergisinin muhabirine “Türkiye’de hiçbir vakit ne dinî, ne de iktisadi Yahudi aleyhtarlığı olmuştur... Memleketimizde ayrıca muayyen Yahudi meselesi yoktur... Hayatımız emin, saadetimiz mahfuzdur. Türkler misafirperver ve âlicenaptır” demişti. Ancak röportajın Türkçeye çevrilmesiyle fırtına koptu. Abravaya’nın kullandığı ‘misafirperver’ ifadesine atıfta bulunan bir gazeteci Yahudi milletini ‘ev sahibinin işi ile, ıstırabı, didinmesi, çalışması, yorulması ile hiç alakadar olmayarak çatı altında ipliğini boyayan misafire’ benzetti. Diğer gazetelerde de benzer yazılar çıktı.

Ocak 1937 Avrupa’daki faşist ve nasyonal sosyalist dalganın Türkiye’ye varması zor olmadı. İstanbul’da Cağaloğlu’nda Alman Enformasyon Ofisi açıldı, Almanca yayın yapan Türkische Post ve Yunus Nadi’nin Cumhuriyet gazeteleri Nazi propagandası yapmaya başladı.

Ağustos 1938 Hükümet “Tebaası oldukları devlet arazisinde yaşama ve seyahat bakımından baskılara tâbi tutulan Musevilerin bugünkü dinleri ne olursa olsun Türkiye’ye girmeleri ve ikametleri yasaktır” diyen 2/9498 numaralı kararnameyi çıkardı. Ülkenin tek resmi haber ajansıAnadolu Ajansı’nda çalışan 26 Musevi personelin işine son verildi. Gazete ve dergilerde genel olarak azınlıkları, özel olarak da Yahudileri ülkenin çektiği sıkıntıların sorumlusu gösteren yazı ve karikatürlerde patlama oldu.

İKİNCİ DÜNYA SAVAŞI DÖNEMİ

8 Ağustos 1939 Bir yıl geçmemişti ki, Türkiyeli Yahudilerin yüreğini dağlayan bir olay yaşandı. Avrupa’nın çeşitli yerlerinden topladığı 860 Yahudi mülteciyi Filistin’e taşırken, yolda karşılaştığı bazı sorunlar yüzünden İzmir’e sığınmak zorunda kalan Parita gemisi, yolcuların “Bizi öldürün ama geri göndermeyin” haykırışlarına rağmen 14 Ağustos’ta iki polis motorunun refakatinde limandan çıkarıldı. Gemi çıkarılırken Ulus gazetesi “Serseri Yahudiler İzmir’den gitti” diye başlık atmıştı.

28 Aralık 1939 Erzincan’da büyük bir deprem oldu ve on binlerce kişi öldü. Bunu duyan Tel-Aviv, Hayfa, Buenos Aries, New York, Cenevre, Kahire ve İskenderiye’deki Yahudi cemaatleri aralarında topladıkları paraları, giyim eşyalarını Türkiye’ye yolladılar. Ancak gazetelerde Yahudilerin bu tavrını alaya alan, altında kötü niyet arayan yazılar, karikatürler boy gösterdi.

12 Aralık 1940 Romanya’nın Köstence limanından aldığı 342 Yahudi mülteci ile İstanbul’a varan ‘yüzen tabut’ namlı Salvador’un (aslında 40 kişilik bir tekneydi) bir mil bile gidecek hali olmadığı açık olduğu halde Türk makamları, gemiyi yoluna devam etmesi için zorladı. Sonuç hazindi: 13 Aralık günü Silivri açıklarına şiddetli fırtınaya yakalanan Salvador’un parçalarından tam 219 ölü toplandı. Buz gibi denizden sağ kurtulmayı başaran 123 kişiden 63’ü Bulgaristan’a geri gönderildi, gerisi ise Darien II adlı bir gemiyle 19 Mart’ta Filistin’e ayakbastı.

22 Nisan 1941 Bir gün kapılarında beliren jandarmalar tarafından 12 bin gayrimüslim erkek, sivrisinek kaynayan ve sıtma yayan bataklığın, rutubet, çamur ve aşırı sıcağın bunalttığı, su darlığı çekilen altyapısız kamplara gönderildiler. “İstanbul’u unutunuz!” diye bağıran çavuşları ve subayların sesi dönemi yaşamış tüm azınlıkların belleğine yerleşti. ‘20 Kur’a İhtiyatlar denilen bu ‘askerler’, Zonguldak’ta tünel inşaatlarında, Ankara’da Gençlik Parkı’nın yapımında, Afyon, Karabük, Konya, Kütahya illerinde taş kırma, yol yapma gibi ağır işlerde çalıştırıldılar. 20 Kur’a İhtiyatlar, 27 Temmuz 1942 günü terhis edildiler.

15 Aralık 1941 Savaş Almanların lehine geliştikçe, kalpler daha da katılaştı. Köstence limanından aldığı 769 Romen Yahudisini Nazi zulmünden kaçırıp Filistin’e götürmek isteyen Struma gemisine, Türkiye’nin izin vermemesi yüzünden 2,5 ay Sarayburnu açıklarında hastalıkla ve ölümle pençeleştikten sonra Karadeniz’e çıkarıldı. Kararı duyan çaresiz yolcular geminin iki yanına üzerinde büyük harflerle “Immigrants Juifs” (Yahudi mülteciler) yazılı bezler asmışlar, tepeye de “Sauvez-nous” (bizleri kurtarınız) yazılı beyaz bayrak çekmişlerdi. Bunun üzerine 200 kadar polis gemiye çıkıp yolcuları tekme tokat güverte altına soktular. Daha sonra geminin çıpası kesildi, dev bir kılavuz gemisine bağlanarak Karadeniz’e çekildi. Struma, 23 mil açıkta, motorsuz, yakıtsız, yiyeceksiz, susuz, ilaçsız kaderine terk edildi. 24 Şubat 1942 günü, saat 02.00’de kimliği bilinmeyen denizaltılarca batırıldı. Faciadan sadece bir kişi kurtuldu. Olaydan sonra başbakan Refik Saydam şöyle demişti: “Türkiye başkaları tarafından arzu edilmeyen insanlara mekân olamaz!”

11 Kasım 1942 Savaş sırasında ortaya çıkan mali sorunları aşmak gerekçesiyle Varlık Vergisi çıkarıldı. Kanuna evet oyu verenler arasında Afyonkarahisar mebusu Ermeni asıllı Berç Türker (soyadı Atatürk tarafından verilmişti) ile Eskişehir mebusu Rum kökenli İstamat Özdamar da vardı. Vergi mükelleflerinin yüzde 87’si gayrimüslimdi. Ermeni tüccarlar kapital güçlerinin yüzde 232’si, Yahudi tüccarlar, yüzde 179’u, Rum tüccarlar yüzde 156’sı, Müslüman-Türk tüccarların ise yüzde 4,94’ü oranında vergilendirilmişlerdi. Vergilerini ödeyemeyenler Aşkale, Sivrihisar, Karanlıkdere kamplarına gönderildiler. Kimi malını, kimi canını, kimi onurunu, kimi Türkiye’ye inancını yitirdi.

ÇOK PARTİLİ DÖNEM

30/31 Ocak 1947 Urfa’nın Kendirli mahallesinde yaşayan yedi kişilik Yahudi ailesinin tüm fertleri katledilmiş olarak bulundu. Cinayetten Urfalı Yahudi cemaati sorumlu tutuldu ve şehirdeki tüm Yahudi erkekleri tutuklandı. Urfalılar dava boyunca Yahudilere boykot uyguladılar. Üç yıl sonra tutuklanan tüm Yahudiler salıverildi ancak Urfa’nın Yahudileri de şehirden uzaklaşmak zorunda kaldılar.

Mayıs 1948 İsrail Devleti’nin kurulması, Türkiyeli Yahudilerde gurur ve heyecan yarattı. Artık Türkiye’deki ırkçıların saldırıları karşısında sığınabilecekleri bir ülke vardı. Kitlesel olarak İsrail’e göç etmeye başladılar. Yıllardır Yahudileri ülkeden kaçırtmak için ellerinden geleni yapan kesimler, bunu da Yahudilere hakaret etmek için kullandılar. ‘Nankör Yahudi’ klişesi yeniden ve yaygın biçimde dolaşıma sokuldu.

1952 Sahibi olduğu Vatan gazetesi aracılığıyla çok partili dönemde yeniden güçlenen İslamcı çevrelerle ideolojik bir tartışma yürüten Ahmet Emin Yalman’a Malatya’da silahlı saldırıda bulunan Hüseyin Üzmez “Yalman, Türkiye’yi perde arkasından idare eden güçlerin baş temsilcisiydi... Yalman’ı tanımak için her şeyden önce ‘Dönme’liği bilmek lazımdır” demişti. Peki, ‘dönmelik’ neydi? İzmirli mistik haham Sabetay Sevi Kabala’ya göre ‘kıyamet günü’nün geldiğini hesaplayarak 1666’da Mesihliğini ilan etmiş ancak tövbe edip Müslümanlığa ihtida etmişti. Onu Mesih olarak kabul eden müritleri de kendisiyle birlikte ihtida ettiği halde gizlice Yahudi dinine göre ibadet etmeye devam etmişlerdi. Bu kişilere ‘Dönme’ denmişti. Dönmelerin en yoğun yaşadığı yer Selanik’ti. Selanik aynı zamanda Batı kültürünün, gelişmiş ekonomik ilişkilerin, Mason localarının, İttihat ve Terakki’nin de merkeziydi. İslamcı kesim, ‘Ulu Hakan’ Abdülhamit’in Theodor Herzl’e Filistin’de toprak satmayı reddettiği için Siyonistlerce düşman bellendiğini düşünüyordu. Abdülhamit’e İttihatçıların ‘hal’ kararını tebliğ eden heyette Yahudi asıllı Mason Emanuel Karasu’nun bulunması, Saltanatı ve Hilafeti kaldıran Mustafa Kemal’in de İttihatçı ve Selanikli olması gibi öncüllerden hareketle, bu tarihsel olayların ‘Dönme/Mason/Haçlı’ komplosu olduğuna inanmışlardı. Üzmez’in cinayet teşebbüsünün ‘tarihi’ kılıfı işte buydu.

26 Ocak 1970 1967’deki Altı Gün Savaşı’nın Arapların hezimetiyle sonuçlanması ve 1969’da Müslümanlarca kutsal sayılan Mescid-i Aksa’nın fanatik bir Yahudi tarafından kundaklanmasının tırmandırdığı anti semitik atmosferde, Necmettin Erbakan Milli Nizam Partisi’ni kurdu. Partiye masonların ve Siyonistlerin alınmayacağını ilan eden Erbakan ve arkadaşları ‘beynelmilel Yahudilik’, ‘beynelmilel Siyonizm’, ‘Nil’den Fırat’a Büyük İsrail’, ‘Ortak Pazar Siyonizmin bir oyunudur’ ‘Ortak Pazar’a girmek Türkiye’nin İsrail’e bir vilayet olmasıyla sonuçlanabilir’, ‘İsrail Güney Amerika’ya nakledilmelidir’ gibi fikirlerin mucidi olarak, antisemitizm tarihçemize önemli katkılar yaptılar.

6 Eylül 1986 İstanbul Galata’daki Neve Şalom Sinagogu’na Filistinli Abu Nidal Örgütü’ne bağlı teröristler tarafından yapılan bombalı ve makineli tüfekli saldırısında 22 kişi öldü ancak olay büyük tepki yaratmadı, çünkü Filistin davasına kamuoyunda büyük sempati vardı.

Aralık 1991 Antisemitizmden Kürtlerin veya solcuların da muaf olmadığını Kürt aydını Musa Anter’in Yeni Ülke gazetesinde Oktay Ekşi’ye yönelik bir eleştirisinde gördük. Anter “Görüyor musunuz Yahudi kökenli Hürriyet gazetesinin köşesine bir engerek gibi çöreklenen Türk basınında bilmem ne başkanı olan bu adamı” diye başlıyor, Ahmet Emin Yalman, Sami Kohen, Sedat Simavi ve Çoşkun Kırca için de benzer ithamlarda bulunduktan sonra “Sırtını İsrail’e dayamış ve zaten ödevi Anadolu halkları arasına fesat sokmaktır... Ben Yahudi dediğim zaman bugünkü İsrail devletini kastetmiyorum. Benim sözüm karaktersiz olup Yahudilikten dönmelerdir. Bunlar Türkiye’de her sahaya hakîm durumdadırlar” diye bildik klişeyi tekrarlıyordu. Anter hızını alamayıp, Yahudilerin İspanyol katliamından kurtarılıp Osmanlı ülkesine getirilmesinden pişman olduğunu söylemeyi de ihmal etmiyordu.

4 Mart 1996 Hapisten yeni çıkan muhafazakâr Kürt milliyetçisi Abdülmelik Fırat ise Sabahyazarı Nuriye Akman’ın “Yaşar Kemal sizi ziyaret ettiği mi” sorusuna “Aramadı. Arayabilir de, Yaşar Kemal’in hanımı İsrailoğullarından Hz. Meryem’in kızkardeşidir. O bırakmıyor. Yoksa o beni severdi” demişti. Akman’ın “Eşinin bu işle ne ilgisi var” sorusuna Fırat şöyle cevap veriyordu: “İsrailoğulları’nın Kürtler’in aleyhinde lobileri var dünyada. Yaşar Kemal de bizim Kürt aydınımız, onu da bir İsrailoğlu yakalamış, bizi aratmıyor.” Anlaşılan Yahudilerin ‘Arz-ı Mevud’ dedikleri toprakların Kürdistan coğrafyasını kapsadığına dair söylenceler Kürt aydınlarını da etkilemişti.

1999 İsmail Cem için “Dışişleri Bakanlığındaki Salomon” başlığını kullanan Aydınlık gazetesi, Revivo’nun “Yahudi asıllı dışişleri bakanı İsmail Cem tarafından Türkiye-İsrail détente’ına katkıda bulunmak üzere tezgâhlandığı iddia etti. ‘Eksantrik aydın’ Yalçın Küçük Aydınlıkdergisindeki yazıları ve kitaplarıyla “Türkiye’de egemen elit Sabetayist kökenlidir” iddiasını ispatlamak için isim-bilim (onamastik) adını verdiği yöntemi kullanarak neredeyse her taşın altında bir Sabetaycı bulmayı başardı.

YAKIN DÖNEM

Eylül 2000 İsrail Başbakanı Ariel Şaron’un Kudüs’te Mescid-i Aksa’ya yaptığı kışkırtıcı ziyaretle başlayan İkinci İntifada’dan (El Aksa İntifadası) sonra gerek sağ, gerekse sol kesimlerde İsrail eleştirileriyle Yahudilik eleştirileri daha da karışmaya başladı.

15 Kasım 2003 İstanbul’daki iki sinagoga saldırı düzenleyenlerden Nurullah Kuncak’ın ailesi,Milliyet gazetesine “Evde büyük tepki olmadı. Çünkü Yahudilere yapılmıştı. Zaten Kuran-ı Kerim’de ‘Yahudileri dost edinmeyin’ diyor. [Yahudileri] Pek sevmezdik. Pek değil, hiç sevmezdik” diye cevap verdiğinde kimse bu sözleri garipsemedi. Saldırıların ertesinde ATVkameramanına konuşan vatandaşlar “yoldan geçmekte olan ve Yahudilikle ilgisi olmayan masum insanlar öldüğü” için üzülmelerinin, yani saldırıyı yapanları, adeta “dikkatsiz oldukları” ve “Yahudi olmayanların da hayatını tehlikeye attıkları” için eleştirdiler.

18 Şubat 2004 Hürriyet gazetesinde “Barzani Ailesinin Yahudi Olduğu Ortaya Çıktı” başlıklı bir haber yayımlandı. Ahmet Uçar adlı bir tarihçi Osmanlı arşivlerinde, 1856 yılında Sallum Barzani isimli bir hahamın, Musul’dan Selanik’e, oradan da Hahambaşılığı’nın özel ricasıyla Kudüs’e sürgün edildiğine dair bir belge bulmuş ve Barzanilerin Yahudi olduğunu anlamıştı. Daha önce başka birinin iddia ettiği ‘Bedirhanilerin Yahudi olduğu’ gerçeği (!) ile ‘Bağımsız Kürdistan’ın bir Yahudi planı olduğu; Barzani ailesinin zaten Yahudi dönmesi olduklarını birleştirerek Güney Kürdistan’daki devletin ‘Küçük İsrail’ olacağını keşfedivermişti. Böylece kamuoyunun kafasında, Kürtlerin tarihsel talepleri, bir Yahudi komplosuna dönüştürülüvermişti.

17 Ağustos 2004 Vakit gazetesinde Abdurrahim Karakoç şöyle diyordu: “Dünya kamuoyunda ‘ırkçı, sadist, canavar’ olarak takdim edilen Adolf Hitler’in basiretine hayran olmamak elde değil. Hitler bugünleri görmüş ta o zaman. Dünyanın başına bela olacaklarını bildiği içindir ki, ırkçılığı din gibi algılayan, yeryüzünü kana bulamaktan zevk alan hokkabaz Yahudileri temizlemiş. Uzağı gören ikinci adam ise Usame bin Ladin’dir.”

31 Aralık 2004 Milli Gazete yazarı Mahmut Toptaş yazısında “Dışişleri Bakanımız Sayın Abdullah Gül beyin, işgalci, eli kanlı, katil, İsrail Başbakanının yanına giderken Kur’an-ı Kerim’de Yahudiler hakkında haber verilenleri Diyanet İşleri Başkanlığı’nın mealinden okur ümidi ile bazı ayetlerin listesini sunuyorum” dedi ve Kur’an’dan ayetleri sıraladı.

23 Ocak 2005 Kayserispor-Mardinspor maçında seyirciler Kayserispor’un İsrailli futbolcusu Pini Balili aleyhine tezahürat yaptılar. Sloganların bir kısmı Yahudiliğe sövme şeklindeydi. Bu olay Nisan 2002’de Haim Revivo’nun başına gelenleri anımsatıyordu. Balili, Filistin meselesinin alevlendiği her dönemde benzer saldırılara uğradı.

Şubat 2005 Adolf Hitler’in Kavgam kitabı tam 13 yayınevi tarafından yüz bini aşkın sayıda basıldı. 1934’ten beri 50’ye yakın baskısı yapılan kitap MHP’nin ve Genç Parti’nin tabanı için bir nevi ‘el kitabı’ haline gelmişti. Bazı iddialara göre polis okullarındaki öğrenciler arasında da çok revaçtaydı. Bu yılın bir diğer best-seller’i Siyon Protokolleri adlı Yahudi düşmanı düzmece kitaptı. Bu kitap da Cumhuriyet tarihi boyunca 100’den fazla baskı yapmıştı.

Haziran 2005 Yalçın Küçük’ün yolunu izleyen Soner Yalçın, Efendi, Beyaz Türklerin Büyük Sırrıadlı romanında Sabetaycılık/Selanik/Masonluk/İttihat ve Terakki/Komploculuk izleğini çok etkileyici tarzda işledi. Kısa sürede yüz binden fazla satan kitap sayesinde “dünyayı Yahudiler, Türkiye’yi dönmeler idare eder!” şiarı zihinlere iyice kazındı.

Eylül 2008 ABD merkezli PEW Araştırma Merkezi’nin Eylül 2008’de açıkladığı Küresel Tutumlar Araştırması’na göre, 2004’te Türklerin yüzde 49’u, 2006’da yüzde 65’i Yahudilere karşı olumsuz görüşlere sahipken, günümüzde neredeyse her dört kişiden üçü (yüzde 76) olumsuz duygulara sahip olduğunu ifade ediyor. Tüm yaş ve eğitim gruplarında aynı oranlar söz konusu. Bu oranların İsrail’in Gazze saldırısından sonra arttığı tahmin ediliyor.

5 Şubat 2009 AKP Ankara İl Başkanlığı’nın internet sitesinde “...Hitler’in Yahudileri fırınladığı, kalabalık kitleler halinde öldürdüğü iddiaları da tarihi gerçeklere uymamaktadır... Öldürülenler de diğerlerinin Filistin topraklarına göç etmelerinin sağlanması için öldürülmüşlerdir...” yazdığı görüldü. Acaba bu yazıyı siteye koyanlar ‘soykırım inkârcılığı’nın en tipik antisemitizm tezahürlerinden biri olduğunu bilmiyorlar mıydı?

Ne dersiniz, bizde antisemitizm yok mu? Bunlar münferit olaylar mı?

Kaynakça: Rıfat N. Bali, Bir Türkleştirme Serüveni, 1923-1945, İletişim, 2005; a.g.y., Musa’nın Evlatları, Cumhuriyet’in Yurttaşları, İletişim, 2003; a.g.y., Devlet’in Yahudileri ve “Öteki” Yahudi, İletişim, 2004; PEW araştırması: http://pewglobal.org/reports/pdf/262.pdf

.8-2-09

Sosyal devlet mi, sadaka kültürü mü?

Türkiye İstatistik Kurumu’nun (TÜİK) yaptığı 2007 Yoksulluk Çalışması’na göre Türkiye’de yoksulluk oranı, bir önceki yıla göre 0,75 puan artarak yüzde 18,56’ya çıktı. Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı’nın (UNDP) 2007-2008 İnsani Gelişme Raporu’na göre Türkiye, Gayri Safi Yurt İçi Hasıla (GSYİH) açısından dünyanın en büyük 17. ekonomisine sahip olduğu halde, 2003-2005 yılları arasında gerek sosyal yardım alanların genel nüfusa oranı açısından (2003’de yüzde 26,83, 2004’te yüzde 30,48 ve 2005’te yüzde 32,51), gerekse yapılan yardım miktarlarının GSYİH’ye oranı açısından (2003’de yüzde 0,57, 2004’te yüzde 0,66 ve 2005’te yüzde 0,86) sürekli bir artış eğilimi gösterdiği halde, İnsani Gelişmişlik Endeksi’nde 177 ülke arasında 84. sırada yer alıyor. Bu tablo, yoksullukla mücadelenin ne kadar acil bir görev olduğunu gösteriyor. Son yıllarda, yoksulluğun giderilmesi ve halkın yaşam kalitesini arttırmak için gerekli olan sosyal yardımların hayırsever bireyler, toplum, sivil toplum örgütleri veya devlet tarafından mı yapılacağı konusunda ciddi tartışmalar var.

Çözüm sadaka mı?

Türkiye’de bu konuda devlete yüklenen ‘ödev’, yani ‘sosyal devlet’ niteliği, ilk olarak 1961 Anayasası ile tanımlandı, daha sonra ufak tefek farklılıklarla 1982 Anayasası ile devam etti. Ancak hiçbir zaman gerçek anlamda ‘sosyal devlet’le tanışamadık. Yıllardır düzenli biçimde kömür, yiyecek ve sağlık yardımları yapan AK Parti hükümeti kamu fonlarını yandaşlarına dağıtmakla ve devletin bu alandaki sorumluluklarını gönüllü kuruluşlara ve/veya hayırseverlere devretmeye çalışmakla suçlanıyor. Başbakan Erdoğan ise “Muhalefet hep eleştiriyor. Sadaka kültürü diye tutturmuşlar gidiyorlar. Bizim kültürümüzde sadaka önemlidir” diye cevap vererek iddiaları adeta doğruluyor. 2008’de bir önceki yılın dokuz katına fırlayan ve son günlerde beyaz eşya, mobilya, tuvalet, hatta ev verme şeklinde devam eden yardımların ‘sosyal yardım mı’ yoksa ‘seçim rüşveti mi?’ olduğu konusundaki haklı tartışmalar vesilesiyle, ‘sadaka kültürü’ne ve İslam’ın en önemli hayırseverlik kurumları olan vakıf ve imaretlerin Osmanlı dönemindeki uygulamalarına göz atmayı faydalı gördüm.

Osmanlı Devleti’nde ‘sosyal politika’, ‘sosyal devlet’ gibi kavramlar yoktu. Bunların yerine ‘içtimai muavenet’ (sosyal dayanışma) kavramı kullanılırdı. İçtimai muaveneti sağlamak, devletin asli görevi olmayıp, aile, lonca, vakıf gibi kurumlar aracılığıyla yürütülürdü. Bu kurumların dayandığı ve esinlendiği kaynak ise İslam diniydi. Bu bağlamda ‘hayır’, ‘şefkat’, ‘himaye’ gibi kavramlarla yoksul Müslümanlara destek olunmaya çalışılırdı.

İslam hukuku ve toplumu çerçevesi içinde tesis edilen, hayır işleri için bağışlanmış dinsel temelli kurumlara ‘vakıf’ (çoğulu evkaf) deniyordu. ‘Vakf’ sözcüğünün Arapçada ‘durma, durdurma, hareketten alıkoyma, hapsetme ve dinlendirme’ anlamına gelmesi, vakfa aktarılan malların satılamaması, aktarılamaması, teminat gösterilememesi, ipotek edilememesi gibi durumlarla ilgili olmalıdır. Bir malın, geliri ile birlikte hayırlı bir işe ayrılması amacıyla mülk sahibinin mülkiyetinden çıkarak, Allah’ın mülküne veya sosyal mülkiyet kategorisine aktarılması şeklinde tarif edilebilecek vakıfları kurma konusunda Kuran’da açık ifadeler olmamakla birlikte, müminlere hayırsever olmaları, zekât ve sadaka-i fitre dışında başka hayırlar da yapmaları tavsiye edilmiştir.

İlk vakfı Peygamber mi kurdu?

İlk vakfın ne zaman kurulduğu bilinmiyor. Tarih boyunca eski Türklerde, Moğollarda, Farisilerde, İslamiyet öncesi Araplarda, Yahudilerde, Romalılarda ve Bizans’ta vakıf uygulamalarının olduğuna dair pek çok kaynak olduğu halde, İslam kaynaklarına göre ilk vakfı müminlerden birinin kendisine bıraktığı malla Peygamber kurmuştur. Bazı kaynaklara göre ise kendisine verilen Semg denilen hurmalığı sadaka olarak dağıtıp dağıtmama konusunda Peygambere danışan Ömer kurmuştur. Peygamber Ömer’e şöyle demiştir “Bu hurmalığın aslını (rakabesini) vakfet! Artık o hibe edilmez, varis olunmaz, yalnız onun mahsulü infak edilir, yedirilir.”

Gücü yeten herkes vakıf kurabilir

Vakıf kurma hakkı, vakfedilecek mülkün ilk elden sahibi olan, aklı başında, yetişkin ve özgür (ehil, baliğ ve hür), yerine getirecek başka yükümlülüğü olmayan kişilere (kadın ve erkeklere) tanınmıştır. Ancak kadınların mülk sahibi olmaları daha zor olduğundan vakıf kurmaları da nadir olmuştur. Saltanat vakfı kurmak ise Osmanlı imparatorluk kimliğinin önemli bir parçasıdır. Saltanat vakıflarını ağırlıklı olarak erkekler kurmuşsa da, servet, mevki ve iktidar sahibi Osmanlı kadınları sahip oldukları gücü ister kendi istekleri doğrultusunda, isterse bir ailenin ya da cemaatin kolektif çabasının parçası olarak büyük hayırseverlik girişimlerinde bulunarak gerçeğe dönüştürmüşlerdir.

Dinî amaçlara hizmet ettiği sürece Yahudilere ve Hıristiyanlara da vakıf kurma hakkı tanınmıştır ama bu hak kilise ve sinagogları kapsamazdı. Vakfın amaca uygun hizmet edip etmeyeceğini ve kurucusu tarafından belirlenmiş koşullara uyup uymayacağını takip edecek bir ‘mütevelli heyeti’nin olması da şarttı. Ancak bu koşulların yazılı hale getirilmesi şart değildi. Şahitler huzurunda sözlü vakıfname de kabul ediliyordu.

Vakfedilecek mülk bir odadan ticari işletmeye kadar geniş bir yelpazede olabilirdi. İslam hukukunda faiz (riba) almak günah sayıldığından ilk başlarda nakit vakıflarına karşı çıkılmış ancak Ebu’s-Suud Efendi’nin (ö. 1574) fetvasından sonra bunlara da izin verilmişti. Vakıf yardımı alan kuruluşların başında cami, mescit, medrese, mektep, tekke, imaret, Bimarhane (hastane) ve çeşmeler gelirdi. Ancak köprüler, yollar, hisarlar veya su kanalları gibi yapılar bile vakıf hizmeti alabilirdi.

Vakıfların gücü

Ancak ne zaman ve kim tarafından kurulursa kurulsun, vakıflar, en yaygın ve işlevsel biçimini Osmanlı Devleti’nde kazanmışlardır. 16. yüzyılda sadece İstanbul’da 2.500’den fazla vakıf vardı. 18. yüzyıla gelindiğinde Osmanlı ülkesindeki vakıf sayısı 6.000’i aşmıştı. 17. yüzyılda ekonominin yüzde 16’sını, 18. yüzyılda yüzde 27’sini, 19. yüzyılda yüzde 16’sını vakıfların kontrol ediyordu. Vakıflar, sahip oldukları gelirin 17. yüzyılda yüzde 6’sını, 18. yüzyılda yüzde 10’unu ve 19.yüzyılda yüzde 17’sini sosyal yardım faaliyetlerine harcıyorlardı.

Önemli bir istihdam merkezi olan (örneğin İstanbul’daki Yeni Cami Vakfı’nda 691 kişi çalışıyordu) vakıflar arasında kimsesiz çocuklara, öksüzlere, yetimlere, muhtaçlara yardım vakıfları, akıl hastalarının bakımı için hastane vakıfları, görme ve işitme engellilere yardım vakıfları, düşmana esir düşenlerin fidyelerinin ödenerek kurtarılmasını sağlayan vakıflar, hamal, camcı, kayıkçı gibi ağır ve yıpratıcı işlerde çalışan işçilere yardım vakıfları, borç veya iflas sebebiyle hapse düşmüş olanlara yardım edilerek hapisten kurtarılmaları için kurulan vakıflar, öksüz kızlara çeyiz verilmesi için vakıflar, fakir çiftçilere ödünç tohumluk buğday, arpa vs verilmesi için kurulan vakıflar, çırakların kırdıkları çanak-çömlek gibi şeyler yüzünden hakarete uğramamaları için kurulan vakıflar gibi çok değişik amaçlı olanları vardı.

Osmanlı’da vakıflara ilginin olması doğaldı çünkü İslam’a göre hayır işleme, fakirlerin zenginlerden takdir-i ilahi gereği talep ettiği bir farzdır. İslam’a göre insanın kendi ailesini geçindirmesi de farz olarak tanımlanmıştır. Vakıf, her iki farzın da yerine getirilmesi için çok cazip bir araçtır. Öyle ki, 16. yüzyıldan itibaren vakıf kurma, zekât vermeyi geride bırakan bir hayırseverlik biçimi olmuştur. Çünkü vakıflar, zekâttan farklı olarak, sadece Allah’ın sevgisini ve inayetini kazanmaya değil, ilave olarak kurucunun ailesini geçindirme, kişisel servetini müsadereden koruma, mirasını istediği gibi dağıtma, servetini ve gücünü sergileme; hanedan üyeleri ve büyük devlet görevlileri için, toplum hizmetlerini görme, istihdam yaratma, itibar ve nüfuz geliştirme, halk üzerinde egemenlik kurma gibi pek çok amaca aynı anda hizmet edebiliyordu.

Öteki dünya için yatırım yapmak

Bu işlevlerin bazılarına yakından bakarsak; Kuran’da (Hadid/18) “Sadaka veren erkeklere ve sadaka veren kadınlara ve Allah’a güzel bir ödünç verenlere, verdiklerinin karşılığı kat kat ödenir ve onlara değerli bir mükâfat vardır” dendiği için mülkünü vakfetmeyi seçen kimselerin Allah katında yüceleceğine (kurbet) ve cennete gideceğine inanılırdı. Dolayısıyla hayırlı işlerde bulunmak, öncelikle öteki dünya için bir yatırım yapmak anlamı taşıyordu.

Aileye bakmak

Vakfedenin vakıf aracılığıyla ailesinin fertlerine bakması gayet meşru bir amaçtı. Bu işlev sadece Hanedan aileleri ve büyük devlet görevlilerinin kurdukları vakıflarda söz konusu olmazdı. Ancak, kurucunun ailesinin vakıftan istifade etmesi sonsuza kadar sürmezdi. İnsan ömrünün kısa olduğu modern öncesi dönemde, birkaç kuşak sonra vakfedenin ailesinden kimse kalmaz, sonuçta vakıftan yoksullar, muhtaçlar, vb. yararlanırdı.

Müsadereden kurtulmak

Herhangi bir sebeple hükümdarın gazabına uğrayan yüksek dereceli devlet görevlilerinin hapis ve idamı ve mallarının beytülmal namına zapt ve müsaderesi, Türk-İslam-Osmanlı devletlerinde sıklıkla karşılaşılan bir durumdu. Vakıflar, böyle bir durum karşısında ailenin sefalete düşmesini engelleyen bir nevi sigorta vazifesi görmüştür. Çünkü vakfedilen mallar Allah’a ya da cemaate devredildiği için müsadere edilemezdi. Bir tek Fatih Sultan Mehmet bu kuralı çiğnemiş ancak büyük tepkiler üzerine oğlu II. Bayezit babasının istimlâk ettiği vakıf mallarını iade etmişti.

Mirasta esneklik

Öte yandan vakfeden kişi istediği kişileri vakıfnameye yazdırarak mirasçı yapabilir, mirastan düşürmek istediklerini (örneğin kız çocuklarını) vakıfnameden çıkarabilirdi. Bu da miras bırakma açısından İslam hukukuna göre daha büyük bir esnekliğe işaret ediyordu. Örneğin Cezayir, Fas ve Tunus gibi Kuzey Afrika bölgelerinde, kendileri Şafii veya Maliki oldukları halde Hanefi fıkıh esaslarına dayanarak vakıflar kuranlar vardı.

Nüfuz ve saygınlık kazandırmak

Fatımiler, Zengiler ve Eyyübiler döneminde yöneticiler vakıflar yoluyla bazı kişileri himayelerinde ve kontrollerinde tutmuşlar, kendilerine destek verecek yerel dinî liderler üzerinde ekonomik nüfuz sahibi olmuşlardı. Uzun hükümdarlıkları sırasında Memlûk sultanları ulema, öğrenciler, medrese hocaları, dervişler ve diğer görevlileri vakıflar aracılığıyla kontrol ederek iktidarlarını sürdürmüşlerdi. Anadolu Selçukluları döneminde ulema ile emirler arasındaki çıkar ilişkileri vakıflar aracılığıyla yürütülmüştü. Osmanlılar açısından vakıf kurma, yeni fethedilen topraklarda yerleşimi sağlamanın kilit aracıydı. Osmanlı döneminde vakıflar hem İslamiyet’i, hem Osmanlılığı, hem de şehirleşmeyi yaygınlaştıran, kökleştiren merkezler olarak işlev görmüşlerdi.

Temel görev: İaşe temini

Bütün imparatorluklar gibi Osmanlı İmparatorluğu için de tebaasının temel gıda malzemelerini temin etmek temel göreviydi. Şehirlerin iaşesini temin etmek, kendilerini doyuramayanlara temel gereksinimlerini dağıtmak ve kıtlık zamanları için iaşe stoku yapmak bu görevin bir parçasıydı. Bu açıdan, Osmanlı devleti bir refah devleti değildi ama bir refah toplumuydu. Ancak Saltanatın cömertliğinin ölçüleri ve sınırları vardı. İmparatorluğu çeviren şehirlerdeki siyasal basınca ayarlıydı ve Osmanlı hegemonyasını vurgulamaya yönelikti.

‘İaşeyi temin etmek’, ‘hayırseverlik’ ve ‘yoksullukla’ mücadele açısından en önemli vakıf bölümleri imarethaneler (aş evleri, matbah/mutfak) idi. Kaynaklara göre ilk Osmanlı imareti 1336’da İznik’te, Orhan Bey tarafından kurulmuştu. İlk yıllarda padişahlar, halk için kurdukları açık sofralarda bulunurlardı. Bu gelenek, Fatih Sultan Mehmet’le (ö. 1481) ortadan kalktı. 1600 yılına gelindiğinde imaretlerin sayıları 100’e ulaşmıştı ve on binlerce kişi karınlarını imaretlerde doyurur olmuştu, ancak 17. yüzyıldan sonra sayıları azalan imaretler, 19. yüzyıla gelindiğinde vakıf sisteminde ortaya çıkan bozulma ile birlikte eski işlevlerini yerine getiremez oldular.

Tuz ve ekmeğin sembolik anlamı

İmaretlerin nasıl işlediğine geçmeden önce, yemek vermenin sembolik anlamı üzerinde durmak gerekir. Tuzla ekmek alıp verme imaretlerdeki sosyal alışverişin bir parçasıydı çünkü her ikisi de temel gıda maddeleriydi. Ancak, ekmek ve tuz alıp vermenin bundan öte bir anlamı vardı. 11. yüzyılda yaşamış Karahanlı edip Yusuf Has Hacip, Kutadgu Bilig adlı eserinde İslam geleneklerine dayanarak hükümdarlara tebaası üzerinde denetimi sağlamak için ayana, ulemaya ve avama yemek vermesini öğütlemiş ve şöyle demişti: “Onlara ekmeğinden ve tuzundan yedir!” Osmanlılarda ise ‘tuz ve ekmek hakkı bilmedi’ deyimi, ‘yükümlülüklerini yerine getirmedi’ anlamına kullanılırdı. Himaye edenle edilen arasında kurulan ‘minnet borcu’ ilişkisi imparatorluk genelindeki her kademedeki tebaa ile hükümdarı birbirine bağlardı. Yiyecek bu gücün simgesi ve dile getirmenin yoluydu. Her tabakadan insanı besleyen aş, padişahın egemenliğini ve tahtını da besleyip kuvvetlendiriyordu.

Kudüs’teki Haseki Sultan İmareti

Bu işlevleri yüzyıllarca başarıyla yerine getiren bir imaret örneği olarak Kudüs’teki Haseki Sultan İmareti gösterilebilir. Kanuni Sultan Süleyman’ın karısı Hürrem Sultan’ın 1558’de Kudüs’te kurduğu vakıf, bugün surlarla çevrili eski şehrin merkezinde El Vad ile Akabetü’t-Takiye caddelerinin birleştiği noktada, Via Dolorosa’nın biraz güneyinde Haremü’ş Şerif, Kubbetü’s-Sahra, Mescüd’l-Aksa ve Kutsal Kabir Kilisesi’nin bulunduğu tapınak tepesinin yakınlarında hala ayakta duruyor.

Batılı kaynaklarda ‘Roksalana’ olarak geçen Hürrem’in diğer sultanlardan farklı olarak kendini padişah annesi (Valide) olarak değil padişah karısı (Haseki) olarak tesis ettiği ve Kanuni’yi başka kadınlarla paylaşmadığı, gittiği yerlere onunla gittiği biliniyor. Hürrem kazandığı bu ayrıcalıklı konum sayesinde büyük güç ve servete kavuştu ve o zamana dek görülmedik ölçüde büyük vakıflar kurdu. Hürrem’in ilk kurduğu vakıf o zamanlar Avrat Pazarı denilen İstanbul-Aksaray’daki Haseki semtindeydi. Semtin adı ‘Haseki’ Hürrem’in yaptırdığı cami, medrese, imaret ve geliyordu. Haseki Hastanesi’nin temelinde Hürrem Sultan’ın yaptırdığı Darüşşifa vardı. Aynı şekilde Ayasofya ile Sultanahmet Camisi arasındaki Haseki Hamamı da Hürrem Sultan’ın hayratıydı.

Kudüs’ün gerçek fatihi

Kudüs’teki Haseki Sultan İmareti, Hürrem Sultan’ın Mekke, Medine, İstanbul, Bursa, Edirne gibi şehirlerde kurduğu vakıflardan sonuncusuydu. Nitekim Hürrem Sultan, imaretin vakfiyesini hazırladıktan (1558) bir süre sonra hayata veda etti.

İmarete vakfedilen mallar arasında Kudüs, Gazze, Nablus ve Trablusşam’da hanlar, dükkânlar, çarşı, hamamlar, sabun fabrikaları, su ve yel değirmenleri, sabuna, tütüne, oduna ve bazı mezra ve köylerin vergileri vardı. Yaklaşık 50 kişiyi istihdam eden ve düzenli olarak toplam 500 kişinin karnını doyuran imarethanenin yapılışı, İstanbul’da Süleymaniye Külliyesi’nin yapılışıyla eş zamanlıydı. Anlaşılan Hürrem Sultan kocası gibi cömert, mümin, hayırsever ve güç sahibi olduğunu bu imarethane ile göstermeye çalışmıştı. Bazı kaynaklara bakılırsa imarethane binası Memlûklu Tunşuk Hatun (ölümü 1398) tarafından da imarethane olarak kullanılıyordu. Tunşuk Hatun’un imarethanesi de Bizans İmparatoru I. Konstantinos’un annesi Elena’nın hastanesi üzerinde yükseliyordu. (Elena 313 yılında Hıristiyanlığı kabul etmişti.) Yani Hürrem, var olan bir hayır kurumunu yeniden ihya etmişti.

İmaret, Filistin’deki diğer önemli dinî merkez Hebron şehrinde yüzlerce yıldır hizmet veren Halil İbrahim Sofrası’yla (simâtü’l-Halil) rekabet eden Haseki Sultan İmareti, 1516’da Osmanlılar tarafından kansız bir şekilde alınan Kudüs’ün, uzun tarihi boyunca iyice kemikleşmiş topografyasına nüfuz ederek, şehrin Osmanlılarca gerçek anlamda fethedilmesinde önemli rol oynamıştı.

Çorbasız olmaz

Haseki Sultan İmareti’nin vakfiyesinden de gördüğümüz gibi imarethanelerin günlük yemek listesinde mutlaka iki çeşit çorba ve ekmek olurdu. Tereyağı, nohut, soğan, tuz, kimyon ve mevsimine göre kabak, yoğurt, limon ya da karabiberle tatlandırılan bulgur çorbası akşam öğününde verilirdi. Daha basit olan çorbalar ise sabahleyin verilirdi. Çorbanın yanında verilen ekmek (fodla) ise un, tuz ve sudan yapılır ve en az 90 dirhem ağırlığında olurdu.

Bu iki çeşit çorba imparatorluktaki bütün imarethanelerde ortak yemekti ancak bazı bölgelerde çorbaya ıspanak, pazı, maydanoz ve havuç gibi başka sebzeler de katılırdı. Örneğin Hebron’daki Halil İbrahim Sofrası’nda Perşembe akşamları mercimek çorbası, iç pilav ve nar tanesi ikram edilirken, Fatih İmareti’nde özel konuklara koyun eti yahnisi, balla tatlandırılmış pilav ve zerde, erikli sütlaç gibi başka yiyeceklerde verilirdi. Süleymaniye İmareti’nde önemli kişilere kahvaltıda bal verilirdi. Ayrıca buğday, pirinç, kayısı, badem, üzüm, erik, nohut ve yağla yapılan özel bir tatlı sunulurdu. Kandillerde ve bayramlarda bütün imarethanelerde çorba yerine taneli yemek (örneğin yahni) verilirdi. Ancak dul kadınlara verilen yemek hiç değişmezdi, onlar hep en yoksul yemeğe talim ederlerdi.

Bölgesel farklılıklar

Yine de İstanbul imarethanelerinde sunulan yemekler herkesi memnun etmezdi. Örneğin 1580’lerde bu imarethaneleri ziyaret etmiş olan Gelibolulu Mustafa Ali’ye göre “ekmekleri toprak gibi kara, sanki bir avuç kil, çorbalarıysa adeta bulaşık suyu, sütlaç kusmuk gibi, yahniyse öldükten sonra kesilmiş bir deri bir kemik kalmış koyunun etinden yapılmış[tı.]”

Aynı kişi Balkanlardaki Evrenos Bey İmareti’nde verilen yemeği ise şöyle tarif etmişti: “...günde iki kere dört veya beş çeşit yemek yolculara bedava dağıtılır… Bu kurumlar pek tesirli, yolculara ikram edilen yemekler pek lezzetli ve bahsedildiği iştah açıcı, hatta evde yetiştirilen aşçılar tarafından yemeklerden daha lezzetli ve hoş. Yahnilerinin tadı kıvamında, çorbalarıyla köftelerinin de erişte ve erişte çorbası da aynı lezzette. Dahası sahur geceleri sofralardan hilal gibi parlak, şekerden daha tatlı baklava, sayısız çeşitle leziz bumbar ve keşkek gibi yemekler eksik olmuyor…”

‘Tas sahibi olmak’

İmarethanelerin kaynakları sınırlı olduğu için kimlere aş dağıtılacağı konusunda kesin kurallar konmuştu. Örneğin Konya’daki Sultan Selim İmareti’nde yolcu öğle namazından önce gelmişse o gün yemek yeme hakkına sahipti, aksi takdirde ertesi günün listesine girerdi. Kastamonu’daki İsmail Bey İmareti’nde gece gelen yolculara sabaha kadar açlıklarını bastırsın diye bal, ceviz, peynir gibi yiyecekler verilirdi.

İmarethanelerden düzenli yararlanmak için ‘tas sahibi’ olmak gerekirdi. Ancak, ‘tas sahipleri’ arasında yoksullara gelinceye kadar pek çok kişi vardı. Daha doğrusu, yoldan geçen saray elçisinden, önemli bir tüccara, medrese öğrencisinden dilencilere kadar uzanan geniş yelpazede, yoksullar çoğunluğu oluşturmazlardı. (Vakfiyelerde geçen ‘fakir/fukara’ terimi düşkünler, din fakirleri, dervişler, dullar, yetimler, hacılar, hasta ve sakatlar, yoksullar gibi geniş bir grubu tanımladığı için bu konuda yanlış bir algı oluşmuştur.)

Dışarıdan gelen herkese yemek verilmediği gibi, dışarı yemek çıkarmak da mümkün değildi. Örneğin Kudüs’teki Haseki Sultan İmareti’nde tek istisna Sion Tepesi’ndeki Fransisken manastırına yerleştirilen Şeyh ed Deccani’yle 16 müridiydi. Bunun da muhtemelen nedeni, dervişlerden oluşan yemek alayının Hıristiyan mahallesine girişinin bir çeşit gövde gösterisi işlevi görmesiydi.

Ayrıcalıklı muamele

İmarethanelerde verilen yemek miktarları da değişiyordu. Genel olarak en çok yemeği imaretlerde çalışanlar alırdı. Bunun dışında başka ölçüler de vardı. Örneğin Kudüs’te medrese öğrencileri ve personeli bir kepçe yahniyle iki somun ekmek alırken öğretmenlere bunun iki katı yemek verilirdi. Fatih İmareti’nin vakıf kâtibi, muhasebe memuru ve yardımcısı ikişer kepçe çorba alırken, külliyede çalışan diğer kişiler birer kepçeyle yetinirlerdi. Geriye kalan yiyecek ise yoksullara paylaştırılırdı. Bazı imarethanelerde yolcular, yolculuk halindeki memurlar, medrese öğretmen ve öğrencileri, yoksulların önünde yer alırdı.

Yemek yeme sırası da önemliydi. Fatih’te hatırı sayılı konuklar önce yerlerdi, onların ardından Fatih’in kurduğu Sahn-ı Seman medreselerinin ahalisi, sonra öteki okulların personeli ve en son yoksullar gelirdi. Süleymaniye’de, önemli şahıslar için özel odalar vardı ve yemekte ulemaya öncelik tanınırdı. Kudüs’te ilkin imaret ve cami personeli, arkalarından imaretin 55 odasında konuk kalanlar, en son hizmetkârlar sofrada yerlerini alırdı. Son olarak yoksul halk vardiyalı olarak içeri girerdi. Onlarda sıralı girebilirdi. Önce ulema arasındaki yoksullar, sonra öteki yoksullar en sonra kadınlar yemek alırdı. Çoğunlukla yemek kalmadığından kadınlar ve yanlarındaki çocuklar aç kalırdı.

Zekât ve sadaka

Vakıf ve imaretlerin temel esin kaynaklarına gelirsek; Kuran’da geçen ‘zekât’, ‘sadaka’, ‘sadaka-i cariye’, ‘kurban’, ‘adak’, ‘kefaret’, ‘hediye’, ‘karz-ı hasen’ (Allah’a güzel borç takdim etmek), ‘infak’ (Allah yolunda harcamak) gibi yöntemlerin temel amacı Allah’ın sevgisini, rızasını kazanma, malı ve kazancı yoksulların hakkından temizleme ve günahlardan arınmaydı.

İslam’ın beş şartından biri olan zekât, ihtiyacı olan eşya ve borçlarından fazla olarak, dinde zenginlik ölçüsü miktarında malı, parası bulunan her erginlik çağına gelmiş, akıl sahibi, hür Müslüman’ın mallarının belli bir miktarını (genellikle kırkta birini) seneden seneye fakir Müslümanlara vermesidir. Ancak, ‘fazla zenginliğin’ hesaplanmasının zorluğu bir yana, zekât verme farzının ne ölçüde yerine getirildiğine dair bir bilgiye sahip olmadığımız gibi zekâtla yoksulluğun giderildiği bir dönem olmamıştır.

Her şey sadakadır

Başbakan Erdoğan’ın bel bağladığı görülen ‘sadaka’ konusuna gelince; Kuran’da (Tevbe/60) kimlere sadaka verileceği şöyle belirtilmişti: “Sadakalar (zekâtlar) Allah’tan bir farz olarak ancak, yoksullara, düşkünlere, (zekât toplayan) memurlara, gönülleri (İslâm’a) ısındırılacak olanlara, (hürriyetlerini satın almaya çalışan) kölelere, borçlulara, Allah yolunda çalışıp cihad edenlere, yolcuya mahsustur. Allah pek iyi bilendir, hikmet sahibidir.” Ancak Peygamber’in “Akrabaya sadaka vermek, sevâb) bakımından iki kattır. Yediğin şey sadakadır. Zevcene yedirdiğin şey, senin için sadakadır. Hizmetçine yedirdiğin şey, senin için sadakadır. Her iyilik sadakadır. Hoş söz, bir sadakadır. Mü’min kardeşinin yüzüne tebessüm etmek sadakadır…” demesine bakılırsa, ‘sadaka’ günümüzdeki korkunç yoksulluğa çare olacak bir yöntem değildir.

Bir de ‘sadaka-i fıtır’ vardı ki, Sadaka-i fıtır için öngörülen zenginlik ölçüsü (nisap) zekâtta aranan nisaptır. Ancak sadaka-i fıtırda, zekatta öngörülen, malın artıcı olması ve üzerinden bir yıl geçmesi şartı yoktur. Sadaka-i fıtır, Ramazan bayramının birinci günü sabahı, fakirlere vermekle yükümlü oldukları belli miktarlardaki buğday, arpa, hurma veya kuru üzüm yahut kıymetleri kadar altın veya gümüş olup, hadislerde sadaka-i fıtırın miktarı, buğday, arpa, hurma veya üzümden bir ‘sâ’ (Peygamber döneminde kullanılmakta olan bir ölçü birimi olup yaklaşık 2,917 gram) olarak belirlenmiştir. (Günümüzde sadaka-i fıtır’ın hesaplanmasında bir kişinin bir günlük normal gıda ihtiyacını karşılayacak miktar esas alınır. Bu miktar Diyanet İşleri Başkanlığı tarafından 2008 yılı için 6 YTL. olarak saptanmıştır. Bu miktarın da yoksulluğa çare olmayadığı/olmayacağı açıktır.

Hayırseverlik değil, yükümlülük

İnsanoğlu çok eski tarihlerden beri, sakatlar ve yoksullar gibi ihtiyaç sahibi kişilere yardım etmeyi düşünmüştür. Verme güdüsü bütün insanlarda ortak özellikler gösterir. Ancak bunun yaşama geçirilmesi farklı kültürel koşullarda gerçekleşir. Bu açıdan Musevilik, Hıristiyanlık, Müslümanlık kendilerine özgü ‘hayırseverlik’ kurumları üretmişlerdir. Bunlar belli dönemlerde, yoksulluğu hafifletmekte önemli işlevler görmüştür. Ancak, vakıfların en güçlü ve yaygın olduğu Osmanlı’nın klasik döneminde bile yoksulluğa çare olamamıştır.

Sosyal politikalar konusunda önemli çalışmalara imza atmış olan Boğaziçi Üniversitesi’nden Prof. Ayşe Buğra’nın dediği gibi yoksulluğa yaklaşım konusunda, kapitalizmin gelişimine eşlik etmiş iki temel yaklaşım vardır. Bunlardan birincisi çalışmayı değerler sisteminin merkezine koyar ve yoksulluğu tembelliğin bir türevi gibi görerek, kamu kaynaklarının sosyal amaçlarla kullanımı konusunda gönülsüz davranır. Bu kesimler, yoksulluğu, yoksulu suçlayarak açıklama imkânını tükettiğinde, hayırseverliği vurgular. Hak temelli olan ikinci yaklaşım ise, toplumu emek piyasasının önüne koyar ve yoksulluğu politik bir sorun olarak ele alır. Dolayısıyla günümüzde ‘sosyal hizmet’, ‘sosyal yardım’, ‘sosyal güvenlik’ gibi kavramlar hayırseverlik konusu değil, kamusal hak ve yükümlülük konusudur. Devletin görevi sadaka vermek değil, bütün yurttaşlarının eşit koşullarda ve insani ölçülerde yaşamasını güvence altına almaktır. Çünkü sadaka yoksulluğu gidermediği gibi kalıcı hale getirir.

Kaynakça: Amy Singer, Osmanlı’da Hayırseverlik, Kudüs’te Bir Haseki Sultan İmareti, Tarih Vakfı Yayınları, 2004; Faruk Beşer, İslam’da Sosyal Güvenlik, Bilge Yayınları, 2004; Ahmed Akgündüz, İslâm Hukukunda ve Osmanlı Tatbikatında Vakıf Müessesesi, İstanbul, 1996.

Ek Okuma: Ayşe Buğra, Kapitalizm, Yoksulluk ve Türkiye’de Sosyal Politika, İletişim, 2008; Çağlar Keyder ve Ayşe Buğra, Bir Temel Hak Olarak Vatandaşlık Gelirine Doğru, İletişim, 2007.

.15-2-09

.İtikadımca kelb tahirdir”

BÜLBÜLÜN ÇEKTİĞİ . 16/17. yüzyılda yaşamış hicivleriyle (taşlama) tanınan Divan şairi Nef’î’ye atfedilen meşhur dizeler şöyledir: “Tahir Efendi bana kelb demiş/ İltifatı bu sözde zahirdir/ Mâliki mezhebim benim zira/ İtikadımca kelb tahirdir.” Divan edebiyatında ‘bir sözü birden fazla anlama gelecek biçimde kullanarak amacı gizleme’ anlamına gelen ‘tevriye’ sanatını kullanan Nef’î’nin kendisine sataşan Müftü Tahir Efendi’ye cevaben yaptığı sözcük oyununu anlamak için Arapçada ‘tahir’ in ‘temiz, ‘kelb’in ‘köpek’ olduğunu, Maliki mezhebine göre köpeğin temiz bir hayvan (yani ‘abdest bozmayan’) sayıldığını bilmek yetiyor. HicivleriniSiham-ı Kaza (Kaza Okları) adlı eserinde toplayan Nef’î’nin bir de her beytin sonuna hakaret anlamına ‘a köpek’ ibaresini koyduğu kasidesi var. Asıl adı Ömer olan, ilk mahlası ‘Zarrî’ yani ‘zararlı’ olan, ‘yararlı’ anlamına gelen Nef’î mahlasını Gelibolulu Mustafa Ali’nin verdiği keskin dilli şairin sonunu, çocukluğundan beri hamiliğini yapan IV. Murad’ın sadrazamı Bayram Paşa için yazdığı hiciv getirmiş, Nef’î 1635 yılında yağlı kementle sarayın odunluğunda boğulduktan sonra cesedi denize atılmıştı.

NE DEMEK İSTEDİ? Nef’î’yi aklıma getiren Başbakan Erdoğan’ın 12 Şubat 2009 günü, Sivas’taki seçim mitinginde gazeteci Bekir Coşkun’a gönderme yaparak “Ama bunların şu anda yandaş medyaları var. Yandaş medyaların oralarda yandaş köşe yazarları da var. Oralarda benim vatandaşıma ‘AKP’ye oy vermişse yakıştırdıkları şu: ‘Bunlar göbeğini kaşıyanlar’ Bu, bu ülkede bu tür tiplerin nerede bulunduğunu gösteriyor. Bunların milletle işi yok. Bunların sevgili köpekleri vardır, onlarla yatar onlarla kalkarlar” demesi oldu. Başbakan ‘tevriye’ sanatı yaptıysa bilemem ama bu cümlelere sinmiş köpek antipatisi de, ‘yandaş medya’ diye kodlanan muhalif basın antipatisi de çok üzücü. (Doğan Yayın Holding’e kesilen 826,3 milyon liralık vergi cezasının da bu antipatiyle ilgisi var gibi görünüyor.) 17 Şubat 2008 tarihinde yine Başbakan’ın basına yönelik sert eleştirileri üzerine ‘İktidar basının uysalını sever!’ başlıklı bir yazı yazdığımdan, bu haftayı ‘köpek’ meselesine ayırdım. Yazının sonuna eklediğim kedi bölümü iseTaraf’ın yeni yazarı, kedisever Oya Baydar’a ‘hoş geldin’ demek için.

Türkmenistan’dan ithal mi?

Bizans döneminde İstanbul sokaklarının hâkimi kedilerdi. Ama 1453’ten itibaren durum değişti ve egemenlik köpeklere geçti. Köpeklerin Fatih’in ordusundaki Türkmenlerle birlikte geldiği rivayet edilir. İstanbul’u 1665’te ziyaret eden Fransız seyyah Jean de Thèvenot, şehir halkının köpekleri nasıl koruduğunu, hatta bazı zenginlerin ölümlerinden sonra köpeklerin bakımı için kaynak bıraktığını övgüyle anlatır. Köpek taifesinin durumu 1701’de şehri ziyaret eden Fransız botanikçisi P. de Tournefort’u öyle etkiler ki, bilim adamı bitkileri bırakıp bir süre köpekleri gözler. Notlarında sırf köpeklere verilmek üzere et satan satıcılarından, köpeklerin yaralarını saran, yatmaları için altlarına saman koyan, barınabilmeleri için küçük yuvalar yapan şehir sakinlerinden övgüyle söz eder.

“Öldürmüyorlar ama...”

Kutsal Topraklara yaptığı bir gezi dolayısıyla 1867 Ağustosu’nda İstanbul’a gelen Amerikalı hiciv yazarı Mark Twain ise, 1869’da Innocents Abroad adıyla yayınlanan gezi günlüklerine madalyonun arka yüzüne bakar: “Konstantinopolis’in ünlü köpeklerinin yanlış tanıtıldığına, onlara iftira edildiğine inanmış gibiyim. Okuduklarımdan gelen bir şartlanmayla, bu köpeklerin yolları tıkayacak kadar kalabalık olduğunu, müfrezeler, bölükler ve alaylar halinde dolaşıp, istediklerini vahşi ve kararlı saldırılarla elde ettiklerini, geceleri korkunç ulamalarıyla bütün sesleri bastırdıklarını sanıyordum. Oysa burada gördüklerimin okuduklarımla aynı köpekler olmasına imkân yok. Her yerde köpek görüyorum doğru, ama öyle kalabalık gruplar halinde değil. En çok on veya yirmi tanesini bir arada gördüm. Bunların büyük kısmı gece-gündüz uyuyorlar. Ayaktakiler ise uyumak istermiş gibi geziyorlar. Hayatımda hiç bu kadar aç, sefil, mahzun bakışlı, kalbi kırık sokak köpekleri görmedim... Köpekler şehrin çöpçüleri... İnsanlar da onları öldürmek istemiyor. Gerçekten öldürmüyorlar... Öldürmüyorlar ama öldürmekten beter ediyorlar. Bu zavallı köpekleri ölesiye tekmeleyip taşlıyor, haşlıyor, sonra eziyet içinde yaşamaya bırakıyorlar...”

Namık Kemal’in işleri

O yıllarda herkesi şaşırtan ise, İstanbul’da kuduz hastalığının olmamasıdır. Bunun kötü beslenme ve sınırsız cinsel özgürlük sonucu ortaya çıkan bir çeşit mutasyondan kaynaklandığı tahmin edilir. Ancak 1872’de Gelibolu’da bir kadın ve çocuğun köpekler tarafından ısırıldıktan sonra kuduz hastalığına tutulması üzerine Gelibolu’nun çiçeği burnunda mutasarrıfı, ‘vatan şairi’ Namık Kemal ilk köpek tehcirini uygular. (Mutasarrıf, Osmanlı devlet teşkilatında Tanzimat’tan sonra kaza ile vilayet arasında idari kademe olan sancağın en yüksek idarecisine verilen addır. Namık Kemal’in Tercüme Odası ve Şûra-yı Devlet üyeliği dışındaki bütün memuriyet hayatı mutasarrıf olarak geçmiş, Gelibolu, Midilli, Rodos, Sakız gibi yerlerde mutasarrıflık yapmıştır. Ancak bu görevler onu İstanbul’dan uzaklaştırma amacını güden tayinlerdir.) O yıllarda kuduz aşısı henüz bulunmamıştır, dolayısıyla Namık Kemal’in çaresi yoktur. Gelibolu’nun köpeklerinden bir bölümünü yakınlardaki Galata Burnu denilen ıssız yere, bir bölümünü ise karşı yakadaki Lapseki’ye gönderir.

Modernleşmenin acı yüzü

İstanbul’da ise durum zordur. 19. yüzyılın başında şehrin bu dört ayaklı sakinlerinin sayısı 40-50 bine ulaştığı rivayet olunur. Avrupa’da ‘sokak köpeği’ kavramı, tam bu tarihlerde ortadan kalkmış, köpekler evcilleştirilerek evlere sokulmuştur. Modernleşmenin gereği olarak köpeklerin sokaklardan uzaklaştırılması bizde farklı yoldan olur. Çünkü İslam dini, evde köpek beslemek konusunda yeterince esinlendirici değildir.

İkinci köpek tehcirini atı için Karacaahmet’te kubbeli bir mezar yaptıracak kadar ileri giden II. Mahmud yapacaktır. Modernleşmeci padişahımız, Yeniçeri Ocağı’nı kaldırdıktan sonra ilk iş olarak sokak köpeklerini bir gemiye doldurarak halk arasında Hayırsız Adalar diye anılan üç adadan biri olan Sivri Ada’ya (diğerleri Yassı Ada ile Tavşan Adası’dır) gönderir. Ancak yolda fırtınaya yakalanan gemi, köpekler ile birlikte sahile vurunca bu trajik olay halkın tepkisini çeker. II. Mahmud’un müneccimlere danışmadan yaptığı bu iş için Allah’ın ceza vereceğinden korkanlar, Mısır Valisi Kavalalı Mehmed Ali Paşa’nın oğlu İbrahim Paşa’nın birkaç yıl sonra Kütahya önlerinde boy göstermesini bu olaya bağlarlar.

Tehcirden başka yol yok mu?

Üçüncü köpek tehciri, Çırağan Sarayı’nın bahçesinde bir ‘Arslanhane’ inşa ettiren, arslan heykelleri yaptırmak için İtalya’dan heykeltıraş getirten, Bağdat’tan 165 Arap atı, üç arslan, bir Van kedisi ve bir sansar getirten Abdülaziz döneminde (1861-1876) yapılacaktır. Gemilere doldurulan köpekler, Hayırsız Adalara sağ salim ulaştılarsa da, bir süre sonra İstanbul’un çeşitli semtlerinde yangınlar çıkınca, uğursuzluğu gidermek için köpekler tekrar şehre getirilir. Ancak, 1875 veya 1876’da İstanbul’a gelen İtalyan seyyah Edmondo de Amicis’in “Bilhassa Pera’da ve Galata’da zavallı hayvanlar o kadar hırpalanırlar ve dövülmeye o kadar alışmışlar ki, bir değnek gördükleri anda kaçarlar ya da kaçmaya hazırlanırlar” demesine ve İstanbul’un yabancı sakinlerinden Dorine I. Naeave adlı hanımın ‘bu baş belalarından kurtulmak için’ sandalcılara para vererek köpekleri nasıl toplatıp karşı kıyıya postaladıklarını, buna karşılık karşı kıyı sakinlerinin nasıl iki katı para verip köpekleri tekrar kendi yakalarına gönderdiklerini anlatmasına bakılırsa, halk ne köpeksiz ne de köpeklerle yaşamaya razı olmaktadır.

Bedavaya belediye hizmeti

Eski İstanbul Hatıraları adlı kitabın yazarı Sadri Sema (Mehmed Sadreddin Aydoğdu), 19. yüzyılın sonundaki durumu şöyle anlatıyor: “Sokak köpekleri bir taraftan da o günlerin adı var, kendi yok belediyesinin, beyaz kemerli belediye kavaslarının belediye çöpçülerinin muavinleri ve yardımcıları idi. Sokaklara atılan süprüntülerin çoğunu bu köpekler toplar, yok ederlerdi. Yine bu sokak köpekleri istibdad zabıtasının da fahri efradından idi. Mahallerinde gece karanlığında bir yabancı, hele kılıksız kıyafetsiz bir serseri geçse üstüne atılırlar, hudut harici ederler, bununla da iktifa etmiyerek feryadı basarlar, polisleri, zaptiyeleri, bekçileri uykudan uyandırırlar, halkı ayaklandırırlardı. Bu köpeklerin hırsızı tartakladıkları, kundakçıyı yaraladıkları, zamparayı yakaladıkları da çok olmuştur.”

Fanatik bir Abdülhamit düşmanı olan yazarın durumu abarttığı düşünülebilir ama bu satırlar, Türklerin köpek sevgisine pek inanmayan ve köpeklere gösterilen müsamahanın ardında bir çeşit ‘bedavaya belediyecilik’ mantığı yattığını iddia eden II. Mahmut döneminin ünlü Prusyalısı Helmut von Moltke’nin sözleriyle uyum içindedir.

Modernleşmenin acımasız yüzü

Ancak II. Meşrutiyet dönemi belediyecilik hizmetinin sokak köpeklerine bırakılmayacağı kadar karmaşık bir dönemdir. Dolayısıyla, sokak köpeklerine gösterilen hoşgörünün sonuna gelinmiştir. Ancak, bu iş son derece vahşi biçimde yapılır. 1910 yazında Şehremini Suphi Bey sokaklardaki başıboş dolaşan tam 80 bin köpeği Hayırsız Adalara göndermeye karar verir. Ahali yine ‘uğursuzluk getirir’ diye karşı çıkar. Bu işle görevlendirilen serseriler, işsiz güçsüzler ve sabıkalılar demir kıskaçlarla zavallı kurbanlarını boyunlarından, ayaklarından ya da kuyruklarından yakalayarak kan revan içinde onları adaya götürecek mavnalara atarlar. Hayırsız Adalar, Marmara’nın ortasında çöle benzeyen kayasal oluşumlardır. İçecek bir damla su yoktur. Nitekim köpekler orada açlıktan ve susuzluktan birbirlerini yiyerek ölürler. Acı çığlıklar, inlemeler, ulamalarla geçen bu acıklı süreç tam iki ay sürer. Bu korkunç facia sırasında, fırsatçı bir Fransız sanayicisi adadaki köpeklerden elde ettiği deri, kemik tozu, gübre, yağ gibi malzemeleri Marsilya’ya ihraç etmeyi başaracaktır.

Ancak kısa süre sonra şehrin sokaklarında köpekler egemenliklerini yeniden ilan ederler. Kısa sürede köpek sayısı 30 bine ulaşır. Ama, köpekler, ülkeyi ‘dahili düşmanlardan temizlemeyi’ görev edinmiş İttihatçı iktidarı unutmuşlardır. 18 Ağustos 1912’de ‘Şehremini’ olarak göreve başlayan ve şehircilik açısından çok güzel hizmetlere imza atan Dr. Cemil Topuzlu, anılarında sanki marifetmiş gibi “bunları yavaş yavaş imha ettirdim” diye yazacaktır. İmha ettiği köpek sayısı da 30 bin kadardır. Köpekler gider ama uğursuzluk gelmekte gecikmez ve Balkan Savaşı patlar...

İstanbul Himaye-i Hayvanat Cemiyeti

Köpek itlafı tüm hızıyla sürerken, 1912 yılında İstanbul Himaye-i Hayvanat Cemiyeti kurulması ilginçtir. Üstelik cemiyetin başkanı Âyan Meclisi üyesi ve eski sadrazamlardan Hüseyin Hilmi Paşa; ikinci başkanları Şûra-yı Devlet Reisi Prens Said Halim Paşa ile Teşrifat-ı Umumiye Nazırı İsmail Cenani Bey; kâtipleri Âyan Meclisi üyesi Baserya Efendi ile Şûra-yı Devlet üyesi Yusuf Razi Bey, veznedarı Türkiye Milli Bankası Yönetim Kurulu Başkanı Sir H. Babington’dur. Diğer ünlü üyeler, Müze-i Hümayun Müdürü Halil Bey, Maarif Nazırı Emrullah Efendi ile Harbiye Nazırı Mahmut Şevket Paşa’dır.

Cemiyetin iki temel görevi vardır: Birincisi hayvanlara reva görülen zulüm ve haksızlıkların önlenmesi, hayvanlara iyi muamele edilmesi teşvik edilmesi ve hayvanların içinde bulundukları kötü koşulların düzeltilmesidir. İkinci amaç ise, halk arasında, özellikle de çocuklar arasında adalet, iyilikseverlik ve hayvan sevgisi duygularının yaratılmasına yönelik çalışmalar yapmaktır.

Bu yüce ideallerin devlet katında önemli görevler üstlenen kişiler tarafından paylaşılması görünüşte de olsa etkisini göstermiş olmalıdır çünkü o güne kadar ‘yok edilmesi gereken baş belaları’ olarak görülen sokak köpeklerinin açıkça itlafına ara verilmiş, gazetelerde sokak köpeklerinden yana yayınların sayısı artmıştır. Hayvanları korumaya yönelik girişimler artmış hatta hayvanlara iyi davrananlara ödül verilmesi bile söz konusu olmuştur Sokak köpeklerinin bu altın dönemi ne yazık ki kısa sürer. 1914’te savaşın başlamasıyla, ortalık toz duman olurken, yeni bir köpek kafilesinin Sivri Adalara tehcirine başlanmıştır.

* * *

Evliya Çelebi: “Kedi sevgisi imandandır”

Kedilerin (Latince’de genus Felis) tarihi henüz yazılmadı ama kedi üzerine pek çok şey biliyoruz. Kedilerin köpekten çok sonra evcilleştiğini, ana vatanlarının Kuzey Afrika olduğunu, Neolitik çağa (MÖ 8000-5500) tarihlenen Konya yakınlarındaki Hacılar yerleşim yerinde veya İsrail’deki Jericho’da kedilerin yaşadığını, kediyi ilk evcilleştirenlerin Mısırlılar olduğunu biliyoruz örneğin. Nil bölgesine ait en eski kedi kalıntısı MÖ 4000 yıllarına ait. Kedinin evcilleştirilmesi, insanoğlunun toprağı işlemeyi öğrendiği döneme denk düşüyor. Çünkü tarım demek, tahıl demek, tahıl demek fare, sıçan, kemirgenler, yılan ve böcekler demek. Bu kadar işe yarayan bir hayvanın sonunda kutsal sayılması ise doğal görünüyor. Nitekim MÖ 945-715 tarihleri arasında hüküm süren 22. Sülale döneminde tanrıça Bastet, dişi bir kedi olarak betimlenmiş.

Kötü mü iyi mi?

Mısır kedileri ticaret gemileri ile dünyanın dört bir yanına dağılmış. Girit’teki Miken uygarlığında, Eski Yunan’da ve Roma’da da kedilere büyük hürmet gösterildiğine dair kanıtlar var. Benzer bir durum Uzak Doğu’da da geçerli. Japonya’da üç renkli kedinin şans getireceğine inanılır, Çin’de ipek böceklerinin kozalarını koruduğu için sevilir, Tibet’te ve Burma’da asil duruşlarıyla saygı duyulurmuş. Ancak bazı Uzak Doğu kültürlerinde fazla sevilmekten başlarına iş gelmiş, çünkü pirinç pilavının yanına kızarmış kedi iyi gidermiş!

İlahi ceza

Avrupa’ya dönersek, kediler 400’lü yıllardan sonra evlere girmeye başlamış. Batı dillerinde kedi karşılığı kullanılan ‘cattus’ ‘cat’, ‘katze’, ‘cato’, ‘chat’ gibi sözcüklerin kökeni konusunda değişik görüşler var ama en çok tekrarlanan hepsinin Arapça ‘kıtt’ sözcüğünden geldiği. Alım satımı 945 yılında Galya’da kedilerin alım-satımı kanuna bağlanmış. Kedi öldürmek de cezaya tabi kılınmış. Norveçlilerin tanrıçası kedi başlı, kadın gövdeli Freya imiş. Bizans’ta kedilere iyi davranıldığına dair kanıtlar var ama 1233’te Papalığın bir fermanla kara kedileri şeytan saymasından sonra Avrupa’da kediler için altın çağ sona ermiş. Bu tarihten itibaren yüz binlerce kedinin işkenceye uğradığı, asıldığı, yakıldığı sanılıyor. Kedi besleyenler de nasibini almış elbette bu korkunç uygulamadan.

Ancak, takdiri ilahi mi (!) demeli ne, 1348-1352 yılları arasında Avrupa nüfusunun üçte birini yok eden veba salgınından sonra insanların farelerle uğraşacak halleri kalmamış ve kediler yeniden göreve çağrılmışlar. Elbette, veba tehlikesi savuşturulunca kedi düşmanlığı yeniden hortlamış. Üstelik bu durum yüzlerce yıl sürmüş. Özellikle kedi besleyen kadınlar ‘cadı’ avından nasiplerini çokça almışlar. Çünkü şeytanın ‘siyah pelerini kediden aldığına’ inanılmış. Cadı avı bittikten sonra da durum çabuk değişmemiş. Örneğin Fransa Kralı XIII. Louis’nin başbakanı Kardinal Richelieu 1642’de öldükten sonra 14 kedisine ve iki bakıcısına bol para ve bir ev bırakmış ancak İsviçreli muhafızlar eski söylencelerin etkisiyle kedilerini vahşice öldürmüşler.

17. yüzyıldan sonra Velasquez, Goya, Manet, Monet, Gauguin, Renoir ve Paul Klee gibi ressamların, Charles Perrault, Lewis Caroll gibi yazarların eserlerinde kedilere yer vermesiyle, toplum kedilerle yeniden barışmaya başlamış.

Türk-İslam sentezi

Türklere gelince, Orta Asya’da, MÖ 3-1.yüzyıla tarihlenen Pazırık buluntularında, kedi ve kedi başı heykelleri olmasına rağmen Eski Türklerde kedi çok sevilen bir hayvan değil, ölüm ve kötü kaderin alegorisi imiş. Örneğin, Özbek halk kahramanlık destanı Alpamış’ta, birine gözdağı vermek için söylenen şu sözlere bakın: “İnden çıkıp kediyle oynar/Ecel yaklaşmışsa fareye...” Hakas, Kazan ve Altay Türklerinde kedi (köpek ve yılanla birlikte) kötü ruhların vücut bulduğu hayvanlar arasında sayılıyormuş. Nuh Tufanı’nın Hakas Türkleri arasındaki versiyonuna göre, Nuh’un Gemisi’ne fare kılığında giren şeytanı yediği için, kedinin ağzı pis sayılırmış. Anlaşılan sürekli birbiri ile didişen ve sürekli yer değiştiren bozkır toplumlarının karakteriyle kedilerin karakteri pek uyuşmamış.

Peygamber ve Muezza

Hz. Muhammed’in kedinin içtiği suyla abdest aldığına ve kedisini uyandırmamak için hırkasının kolunu veya eteğini kestiğine dair rivayetler, Buhari’nin Hz. Ömer’den naklettiği, bir kadının eve hapsederek yiyecek vermediği kedi yüzünden cehenneme gittiğine dair hadis, Müslümanların kediye olumlu yaklaşmasına yol açmış görünüyor. Hatta Peygamber’i yılandan kurtaran Muezza adlı bir kediden bahseden kaynaklar var.

Nitekim Osmanlı döneminde kediye, eski Türklere nazaran daha sevecen yaklaşılmış. Örneğin Ahmed Eflâkî (ö. 14. yüzyılın başı), bazı Mevlevilerin biyografilerini topladığı Menâkibü’l Ârifînadlı eserinde Mevlana’nın bir kedisi olduğunu ve Mevlana’nın ölümünden yedi gün sonra bu kedinin de öldüğünü, kedinin Mevlana’nın sandukasının hemen sol tarafına ayak ucuna gömüldüğü anlatılır. Bu yüzden Mevlana halk arasında Pisili Sultan diye anılırmış. Çeşitli Osmanlı şehirlerinde kadılık yapmış şair Meali (ö. 1535/6) kaybettiği kedisi için Mersiye-i Gürbe(Kediye Ağıt) adlı uzun şiir yazmış. 1600’de I. Ahmet’e sunulmak üzere hazırlanan bir albümdeki İstanbullu erkeklerin bir eğlencesini canlandıran resimde acayip başlıklar giymiş, maske takmış erkekler müzik eşliğinde eğlenirken, arka tarafta, şamdanın yanında küçük bir oğlan çocuğu kendisi kadar büyük beyaz bir kediyle oynarken resmedilmiş. Kedi de aynen çocuk gibi, etrafta olup bitenle değil sadece karşısındaki çocukla ilgilenir gibi duruyor resimde.

17. yüzyıl seyyahı Evliya Çelebi’nin seyahatnamesindeki ‘Erzurum’da damdan dama atlarken donan kedi’ hikâyesi pek meşhurdur. Bu hikâye her ne kadar Çelebi’nin anlattıklarına güvenilemeyeceğinin kanıtı olarak sunulursa da, dikkatli bir okuyucu, Çelebi’nin hikâyeyi anlatırken ‘bunun meşhur bir latife olduğunu’ belirttiğini anlar.

Birinci Dünya Savaşı sırasında Kumkapı-Nişanca bölgesinin ünlü Ramazan davulcusu Ali Kuka’nın kedilerle ilişkisi de tarihe geçmiş. Ali Kuka, önce her birine isim verdiği kedilerini doyurur sonra göreve çıkarmış. Halkı sahura kaldırmak için bütün ışıklar yanıncaya kadar davulunu patlatırcasına çalar, bu iş sırasında kendisine kulübesinde beslediği sokak kedilerinden bir ordu eşlik edermiş.

Kedisever yazarlar

“Zerrişte, bu ismiydi onun, sanki haberli
Uğrun kederimden
Yaltaklanır, atlar, sürünür, okşatır, okşar
Sırf alsın için gönlümü bir çare bulurdu
Lakin üzerimden
Bir kez dağılıp gitti mi hüznüm, kurulurdu:
‘Sayemde bu neşen’ demek ister gibi mağrur;
Mağrur ve küçümser,
Başlardı vefasızlığa; ben bağlı ve güçsüz,
Her isteği, her hazzı ve her keyfine uymuş,
Bazen şaşaraktan,
Bazen kızararaktan, yine güçsüz, yine kanmış;
En şüpheli bir meylini görsem inanırdım;
Biçareliğimden;
Hep tırmalanır, tırmalanır, tırmalanırdım!
...”

Tevfik Fikret, Zerrişte adlı kedisinin arkasından böyle yazmıştı. Aslında kedi derken ‘kadın’ demek istiyordu. Zerrişte, Farsça ‘sırma’, ‘altın tel’ demekti. Lafını esirgemeyen eleştirmen Nurullah Ataç da “kediye koyduğu ada bakın? Türkçe’yi o kadar hor görmüş adama biz de kalkıp büyük Türk şairi demişiz! Allah günahımızı affetsin!” demişti. Tanburi Mesut Cemil Bey kedi aşkından hikâyeci olmuş, Halit Ziya Uşaklıgil, burnu büyük kedilerin, insanlara güvenmelerinin acı sonlarını anlatmış, Refik Halit Karay havuzdaki balıkları yiyor diye kedisini öldürmüştü. Bilge Karasu, “Kedi sever gibi sevmemeliyiz sevdiklerimizi” demiş, Hüseyin Rahmi Gürpınar’ın son sözleri “Kedilerimi iyi besleyin!” olmuştu. Oya Baydar da ‘Vicdan yazıları’ başlıklı sütunundaki ilk yazısına Orhan Veli’nin Kuyruklu Şiiri’yle;

“Uyuşamaz, yollarımız ayrı;
Sen ciğercinin kedisi, ben sokak kedisi
Senin yiyeceğin kalaylı kapta;
Benimki aslan ağzında;
Sen aşk rüyası görürsün ben kemik.
Ama seninki de kolay değil kardeşim;
Kolay değil hani,
Böyle kuyruk sallamak Tanrının günü” dizeleriyle başlamıştı.

Ben de yazıyı birkaç ‘kedi sözü’ ile bitireyim: ‘Hepsi bitti de iş kara kedinin evlenmesine mi geldi?’ ‘Kedinin üstüne varma, aslan yaparsın’, ‘Kedinin kanadı olsaydı, serçenin adı olmazdı’, ‘Kediye sormuşlar, kadı mı iyi, müftü mü? Ne o, ne o demiş’...

Kaynakça Taner Timur, “Köpekler”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, C.5, Tarih Vakfı Yayınları, 1994, s. 89; a.g.y., “XIX. Yüzyılda İstanbul’un Sokak Köpekleri”, Tarih ve Toplum, S. 117, Eylül 1993, s.10-14; Ekrem Işın, İstanbul’da Gündelik Hayat, Yapı Kredi Yayınları, 2006; Cihangir Gündoğdu, “Doksan yıl önce İstanbullu hayvanseverler”, Toplumsal Tarih, S. 116, Ağustos 2003, s. 10-17; Sadri Sema, Eski İstanbul Hatıraları, Kitabevi Yayınları, Mayıs 2008; Yücel Dağlı, “Evliya Çelebi Seyahatnamesi’nde Kedi”, Yaşar Çoruhlu, “Türk sanatı ve sembolizminde kedi”, Serpil Bağcı, “Osmanlı resim sanatında kedi portreleri”, hepsi Toplumsal Tarih, S. 123, Mart 2004, s. 64-81.

.22-2-09

.Tez zamanda yer isimleri değiştirile!”

Tarihte azınlıklara dair ilk belgenin 1250 yılında St. Louis’nin Fransız tebaasından olan Marunîleri koruma sözü verdiği beyanı olduğu kabul edilir. 1618-1648 arasındaki 30 Yıl Savaşları’ndan sonra imzalanan dinsel azınlıkları koruyan anlaşmaları bir yana bırakırsak, kimlik ve dil konularını içeren anlaşmaların bazıları şunlardı: Napolyon Savaşları sonrasında Avrupa haritasının yeniden çizmek için 1 Eylül 1814 ile 9 Haziran 1815 tarihleri arasında toplanan Viyana Konferansı’nın sonuç bildirgesinde bugün Polonya sınırları içinde bulunan ama o dönem Alman toprağı olan, Poznan şehrinde yaşayan Polonyalılara Almancanın yanı sıra Lehçenin de resmî işlerde kullanılması hakkı tanınmıştı. 1831 tarihli Belçika Anayasası’nın 23. maddesinde, ‘Belçika’da konuşulan dilleri kullanmak seçimliktir. Bu konu, sadece kamu kurumlarını ve yargısal konuları ilgilendirdiği ölçüde yasa ile düzenlenir’ deniyordu.

İMPARATORLUKLAR DAĞILIRKEN . 1860’lara gelindiğinde özellikle Habsburg İmparatorluğu’nda konunun hukuksal, felsefi ve siyasi yanlarına ilişkin ciddi bir literatür oluşmuştu. Nitekim 1867’de, İmparatorluğun Avusturya bölümünde anayasal nitelikteki kanunun 19. maddesine göre tüm etnik azınlıklar, özellikle kimliklerini ve dillerini geliştirme konusunda egemen unsurlar bölgelerde kamuya ait eğitim kurumları, azınlıklara kendi dillerinde eğitim alma imkânı sunacaklardı. İmparatorluğun Macaristan topraklarında geçerli olacak 1868 tarihli 44 Sayılı Kanun’la Macaristan’da ulusal kimliklerine bakılmaksızın herkese eşitlik hakkı tanınmış, ülkede konuşulan farklı dillerin resmî hayatta da kullanımına dair düzenlemeler yapılmıştı. Bunlardan esinlenen İsviçre’nin 1874 tarihli anayasasının 116. maddesine göre, Almanca, Fransızca ve İtalyanca kamu hizmetlerinde, yasalarda ve mahkemelerde eşit kullanıma sahip olacaktı.

KENDİ KADERİNİ TAYİN HAKKI . Çok etnisiteli imparatorlukların tarihe gömüldüğü Birinci Dünya Savaşı sonrasında, Wilson’un ve Lenin’in tarif ettiği ‘ulusların kendi kaderini tayin hakkı ilkesi’ uyarınca ‘her ulusa bir devlet’ kurulamadığı için, savaşta yenik düşenlere ‘ulusal azınlık hakları’ adı altında bir çeşit ‘teselli ikramiyesi’ verildi. Ancak ulus-devletlerin egemen etnik grupları, istedikleri azınlık grubuna ‘azınlık statüsü’ tanıdılar, istemediklerine tanımadılar, bu statünün kapsamına da onlar karar verdiler.

Aslında, insan hakları ve özgürlükler konusunda büyük adımların atıldığı gelişmiş ülkelerde bile devletlerin büyük bir bölümü azınlıkların kimliklerinin tanınmasından rahatsız oluyor. Dil bu bağlamda en çok hedef alınan unsur. Devletler, dil hakları sözleşmelerini imzalama ve onaylamakta özgür, yani çerçeve sözleşme zorla uygulatılamıyor. Devletlerin sözleşmeleri ihlal ettikleri durumlarda ne olacağı da net değil. Bireysel başvuru yapılacak bir çözüm mercii yok.

MİLLET-İ HÂKİME . Türkiye’de de, azınlık grupları, ‘millet-i hâkime’ olan Türklerin çizdiği sınırlara tabi olmak zorunda kaldılar. Halbuki, Türkiye Cumhuriyeti’nin kurucu antlaşması olan Lozan Barış Antlaşması’nın 39. maddesinin4. fıkrasında “Herhangi bir Türk uyruğunun, gerek özel gerekse ticaret ilişkilerinde, din, basın ya da her çeşit yayın konularıyla açık toplantılarında, dilediği bir dili kullanmasına karşı hiç bir kısıtlama konulmayacaktır” Denmektedir. 5. fıkrasında ise “Devletin resmî dili bulunmasına rağmen, Türkçeden başka bir dil konuşan Türk uyruklarına, mahkemelerde kendi dillerini sözlü olarak kullanabilmeleri bakımından uygun düşen kolaylıklar sağlanacaktır” diyerek pozitif bir hakkı tanımlar. (‘Negatif haklar’ bir toplumda ayrım yapmadan azınlık-çoğunluk demeden herkese tanınan haklar, örneğin seyahat, mülkiyet, oy verme gibi haklardır, ‘pozitif haklar’ ise yalnızca dezavantajlı gruplara mensup bireylere verilen haklar, örneğin kendi dillerinde eğitim yapmak, mahkemelerde kendi dillerinde savunma yapmak gibi haklardır.) Ancak 39. maddenin bu iki fıkrası hiçbir zaman uygulanmamıştır.

Kürtlerin yeni devlette ‘kurucu/aslî unsur’ mu yoksa ‘azınlık’ mı olduğu konusunda tartışmaları bir yana bırakırsak, DTP Genel Başkanı Ahmet Türk’ün TBMM’deki Kürtçe atağı ‘dilsel haklar’ konusunda çok önemli bir adımdı. Tepkiler 18 yıl öncesine göre çok olumlu.

Yer isimlerinin Türkçeye tahvili

DTP Milletvekili Hasip Kaplan 20 Nisan 2008 tarihinde TBMM Başkanlığı’na bu konuda bir kanun teklifi vermişti. Teklifte 1949 yılında çıkarılan 5442 sayılı İl Özel İdaresi Kanunu uyarınca değiştirilen yer adlarının eski haline getirilmesi talep ediliyordu. Teklif gerçekten önemliydi çünkü adı geçen kanuna dayanarak bugüne kadar 30 bin kadar coğrafi yer ismi ‘Türkçeleştirilmişti.’ Değişikliğin en fazla olduğu bölgeler Doğu Karadeniz ve Doğu Anadolu bölgeleriydi.

Aslında bu topraklarda, coğrafi yer adlarının değiştirilmesi fikri ilk kez 1910 yılında ortaya çıkmış, resmî adım 13 Mayıs 1913’te çıkarılan İskân-ı Muhacirin Nizamnamesi ile atılmıştı. Türkçe olmayan isimlerin sistemli olarak değiştirilmesi doğrultusunda atılan adımlar savaşa girilmesiyle birlikte hızlandı. 5 Ocak 1915’te Enver Paşa tarafından askeri kıtalara gönderilen talimatnamede “savaş zamanının sunduğu olumlu imkândan yararlanılarak, Osmanlı topraklarında Ermenice, Rumca ve Bulgarca dillerden olan il, ilçe, köy, dağ ve nehir adlarının Türkçe’ye tahvili” isteniyor, bu değişikliklerin nasıl yapılacağı konusunda bilgi veriliyor, yeni isimlerde dikkat edilecek hususlar sıralanıyor ve hatta bazı örnekler de veriliyordu. Bu emirname 15 Haziran 1916’da kaldırıldı ancak o zamana kadar çok sayıda köy ve kasaba ismi Türkçeleştirilmişti. Dersim’deki Kızılkilise’nin Nazimiye, Muğla’daki Megri’nin Fethiye, Hüdavendigâr’daki (1918’de Bursa oldu) Atranos’un Orhanili, yine Bursa’daki Mihaliç’in Karacabey, İzmir’deki Ayasluğ’un Selçuk olması bu dönemin işlerindendi.

DİL MİLLİYETÇİLİĞİ . Milliyetçilik ideolojisinin Osmanlı Devleti için bir tehdit oluşturmaya başladığı bir dönemde bu ameliyenin arkasında yatan mantığı anlamak kolaydı. Giderek parçalanan, küçülen bir imparatorluktan geriye kalan küçük parçayı ‘bir Türk ülkesi’ yapmaktan başka yol kalmamıştı. Bu değiştirme ameliyesine Milli Mücadele yıllarında da devam edildi çünkü Milli Mücadele’yi yürüten kadrolar hem fiziki olarak hem de ideolojik olarak İttihatçıların devamıydılar. Üstelik yeni bir devletin kurulabileceği coğrafi alan iyice küçüldüğü gibi bu küçük alanda hak iddia eden Ermeni ve Kürt milliyetçiliği hala tüm canlılığıyla varlığını sürdürüyordu.

Ülkedeki yer isimlerinin ‘millileştirilmesi’ konusundaki ilk teklif 20 Aralık 1920 tarihli 117 sayılı oturumunda İzmit milletvekili Sırrı Bey tarafından yapılmıştı. Sırrı Bey, ülkedeki yer isimlerinin ‘gayrımillî’ kalmasından şikâyet etmiş, Tunalı Hilmi Bey ise bu durumu “Türk’ün mezayasından [üstünlüklerinden]” saymıştı. Isparta milletvekili Nâdir Bey ise “ecnebi isimleri taşıyan köy isimlerinin değiştirilmesine dair” önergesini vermişti. Zaferden sonra, Milli Mücadele kahramanlarının adları bazı mevkileri verilirken, gözden düşenlerin adları geri alındı. 1922’de bir dizi yerleşim yerinin adı ‘Türkçeleştirildi’. Van’a bağlı Müküs Bahçesaray, Kırkkilise Kırklareli, Üskübü Konuralp, Ankara’nın İstanos (Zîr) Yenikent, Makriköy Bakırköy, Ayastefanos Yeşilköy, Sinasos Mustafapaşa, Tirilye Zeytinbağı, İmroz Gökçeada oldu. 1923’te İzmit ilinin adı Kocaeli’ne, 1924’te Kırkkilise’nin adı Kırklareli’ne, 1927’de Bozok’un adı Yozgat’a çevrildi. 1925’te, Artvin ilinde büyük kısmı Gürcüce olan yerleşim adları değiştirildi.

28 BİN DEĞİŞİKLİK . 1934-36 arasında Halkevleri yurt çapında 834 köye Türkçe isimler verdi. 1935’te binlerce yıllık ‘Dersim’ Tunceli yapıldı. 1937’de Mamuretülaziz’e bizzat Mustafa Kemal tarafından ‘bereket-bolluk’ anlamına ‘El’azık’ denildi, sonra Elazığ’a çevrildi. 1939’da Sancak’ın adı ‘Hattai’ ve ‘Karay’ adlarının karışımından oluşan Hatay’a çevrildi. 1940’da İçişleri Bakanlığı’nın genelgesi ile ‘Türkçeleştirme’ hamlesine yeniden başlandı ancak İkinci Dünya Savaşı dolayısıyla, 1947’de Hatay ilindeki Türkçe olmayan (çoğu Arapça idi) yer adlarının değiştirilmesi dışında önemli bir adım atılamadı. Hatta 1947’de Türkçe’ye çevrilen Ernest Chaput’un Türkiye’de Jeolojik ve Jeomorfolojik Tetkik Seyahatleri kitabında ‘Galatya Yaylası’, ‘Likaonya Yaylası’, ‘Pontik’ gibi terimlerin rahatlıkla kullanılması dikkat çekicidir.

İlginçtir, en büyük isim değiştirme hamlesi nispeten ‘liberal’ politikalar izleyen Demokrat Parti döneminde yaşandı. 1956’da kurulan Ad Değiştirme İhtisas Komisyonu, Genelkurmay Başkanlığı, İçişleri, Savunma ve Milli Eğitim bakanlıkları, Ankara Üniversitesi Dil Tarih Coğrafya Fakültesi ile Türk Dil Kurumu’nun temsilcilerinden oluşuyordu. Bu kurulca 1978’e kadar yaklaşık 75 bin yerleşme adı incelendi ve bunlardan 28 bin kadarı değiştirildi.

Bu çalışmalar sırasında Atkafası, Çakal, Çürük, Deliler, Domuzağı, Haraççı, Hırsızpınar, Hıyar, Kaltaklı, Kıllı, Kötüköy, Kuduzlar, Sinir, Zurna gibi ‘anlamları güzel çağrışımlar uyandırmayan, insanları utandıran, inciten, yahut alay edilmesine fırsat tanıyan’ isimler Türkçe dahi olsalar değiştirildi. Kimi isimler, Sehrince/Serince, Pervana/Pervane örneklerindeki gibi birkaç harf değişikliğiyle korundu. Kimi, Şemsi/Güneşli, Kebirkazani/Büyükkazanlı, Telanbar/Anbartepe, Telseyif/Kılıçlı örneklerindeki gibi Türkçeye tercüme edildi. ‘Şıh’ gibi Alevi kökenliler ‘Şeyh’ yapılarak ‘Sünnileştirildi.’ İçinde ‘kızıl’, ‘çan’, ‘kilise’ gibi kelimeler olan yer isimleriyle Arapça, Farsça, Ermenice, Kürtçe, Gürcüce, Tatarca, Çerkezce Lazca yer isimleri ‘bölücülüğe meydan vermemek’ amacıyla değiştirildi. (Bu arada birçok yer adında bulunan ‘viran’ sonekinin ‘ören’le değiştirilmesi Cumhuriyet’in bayındır bir Türkiye vaadiyle bağdaşmayan isimlere de el atıldığını gösteriyordu.)

BUGÜNÜN VE GEÇMİŞİN FETHİ . Aslında yer ve insan isimlerini değiştirme eylemi sadece Türkiye’ye has değil. Neredeyse bütün ulus-devletler üzerlerinde kurulu oldukları toprakların sadece demografik olarak değil, tarihi açıdan da sahibi oldukları göstermek için, o topraklarda bir zamanlar yaşamış ‘öteki’ grupların izlerini silmeye çalışmışlardır. Coğrafi ve tarihi yer adlarını değiştirme bu işlemin sadece bir tanesidir. 20. yüzyıl başında Osmanlı İmparatorluğu’nun çöküşü sırasında yaşanan olayların travmatik etkisinden bir türlü kurtulamayan yönetici elitler de, orijinal/tarihsel yer isimlerin toplumun kolektif belleğinde çok ötelere itilmiş olan bazı bilgileri yeniden bilinç üstüne çıkarmaya katkıda bulunmasından böyle bir bellek tazelenmesinin, yıllardır özenle inşa edilen ‘Anadolu’nun Türklerin yurdu’ olduğu şeklindeki resmî söylemi zayıflatmasından ve dahası bu grupların tarihi haklara dayanarak, Anadolu coğrafyasında hak iddia etmesinden korkuyorlar. Yani, günümüzde ‘Kürdistan’, ‘Amid/Amed’, ‘Dersim’, ‘Konstantinopolis’, ‘Smyrne’, ‘Pontus’, ‘Ararat’, ‘Ani’, ‘Akhtamar’, ‘Kilikya’, ‘Misis’ gibi yer adlarının kullanılmasına gösterilen sert tepkinin nedeni, 90 yıldır bir türlü inşaatı bitmeyen ulus-devletimizin derin güvensizliği...

‘Bölücü’ Kızıl Tilki Vulpes vulpes kurdistanicum

Bu derin güvensizliğin neden olduğu komik durumlara dair bir örnekle devam edelim. Gazeteci Yalçın Doğan Hürriyet gazetesindeki 1 Mart 2005 tarihli köşesinde “UNDP [Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı] bin yıllık kızıl tilkiyi yazışmalarında Vulpes Vulpes Kürdistanicum diye niteliyor!.. Yani, Kürt tilkisi!.. Hiçbir bilimsel kitapta yeri olmayan bir tanım!.. Bu işgüzarlık nereden çıkabilir?.. Ağrı ve çevresi bizim Kürt yurttaşlarımızın da yaşadığı bir bölge ya da onların deyimiyle Kürdistan!.. Kızıl tilki de, orada yaşadığına göre, oluyor size Kürt tilkisi!.. Ona bir de, bilimsel bir ad takmak gerek, karşınızda Vulpes Vulpes Kürdistanicum! Kürt sorunu işte bu!.. Bizim kendi Kürt yurttaşlarımızla çözmek istediğimiz bir sorun, her fırsatta dışarıdan çomak sokulan bir olay. Hem de adının önünde BM bulunan bir kuruluş bile bu oyunda rol alıyor” diyor ve devam ediyordu: “Sadece Kürt tilkisiyle bitmiyor. Uluslararası kuruluşların bazı yazışmalarında da, bildiğimiz koyun isim değiştiriyor, Ermeni koyunu [ovis Armenia] oluyor!.. Türkiye’nin başındaki iki derdin haberini hayvan isimlerindeki değişikliklerden almak mümkün!..Biri Kürt sorunu, diğeri uluslararası arenada yeniden sinsi sinsi tartışmaya başlanan Ermeni sorunu. Bize hiç mi rahat yok!..”

ÜNİTER İSİMLER . Yalçın Doğan’ın yazısı üzerine, Çevre ve Orman Bakanlığı harekete geçti ve “ülkemizin üniter yapısını bozucu nitelikte kasıtlı olarak” konulmuş olduğunu tespit ettiği,vulpes vulpes kurdistanica şeklindeki tilki türünün adını, vulpes vulpes, 1758’de Isvecli bilim adami Carl von Linne dem Wildschaf tarafından adı ovis armeniana olarak konulmuş Anadolu yaban koyununu ovis orien anatolicus olarak ve capreolus capreoulus armenius olan karaca türünün adını capreolus capreolus capreolus olarak değiştirdi.

Ancak, Bakanlığın bilmediği, bu tür bilimsel hayvan isimlerinin 1895’te kurulan The International Commision on Zoological Nomenclature (ICZN) olan uluslararası zooloji örgütü tarafından tescil edildiği; yeni isim önerileri ve eski isimlere ilişkin değiştirme tekliflerinin sadece bu komisyonun kurallarına göre yapılabilmekte olduğuydu. Komisyon, taksonomi (canlıların sınıflandırılması, bu sınıflandırmada kullanılan kurallar bütünü) konusunda standardı korumak için isim değişikliğini katı bilimsel kurallara bağlamıştı. Dolayısıyla Bakanlık yazışmalarında bu yeni isimleri kullansa bile uluslar arası arenada eski isimler geçerliydi!

PONTUSLU BALIKLAR . Ancak mesele bu da değildi. Başımızdaki bela (!) Yalçın Doğan’ın ve Bakanlığın sandığından çok daha büyüktü. Çünkü uluslararası ve ulusal listeleri, içinde‘kurdistanicus’, ‘pontus’, ‘armenius’, ‘lazia’ gibi ‘bölücü’ kelimeler taşıyan yüzlerce bitki ve hayvan isimleri kaplamıştı. Örneğin GAP İdaresi’nin Güneydoğu Anadolu Bölgesi Dicle Havzası Endemik Bitki Türleri listesinde paracaryum kurdistanicum adlı Diyarbakır’a özgü bir bitki vardı. Doğabilimci Lev Semenoviç Berg’in 1931’de tescil ettirdiği Dicle’ye özgü bir balık olanglyptosternum kurdistanicum TÜBİTAK’ın listesinde yer alıyordu. Aynı şekilde, çeşitli listelerdealosa pontica, thorax armeniacus, glypto thorax kurdistanicus gibi ‘bölücü’ balıklar; lacerta armeniaca, timon princeps kurdistanicus gibi ‘bölücü’ sürüngenler; crocidura lasia, tristrami intrapontus, galereolus ponticus gibi ‘bölücü’ memeliler; bolivaria kurda, poecilimonella armeniaca, phytodrymadusa armenica gibi ‘bölücü’ çekirgeler; aristolochia pontica, myosotis lazia, nonea armeniaca, onosma armenum gibi ‘bölücü’ bitkiler ve daha nicesi ‘üniter’ devletimizi bölmek için pusuda bekliyordu. (“Şimdi de Pontuslu Balık”, 6 Mart 2005, Radikal.)

ANTİK YUNAN HAYRANLIĞI . Şaka bir yana, bu isimleri koyanlar hakikaten ülkemizin üniter yapısını bozmayı mı amaçlamışlardı? Suavi Aydın'ın da belirttiği gibi, ağırlıklı olarak 19. yüzyılda ve kısmen de 20. yüzyılda ülkeyi gezerek söz konusu bitki ve hayvanlara bu isimleri verenlerin Türk, Kürt ya da Ermeni milliyetçileri gibi akıl yürüttüklerini sanmıyorum. Bu Batılı uzmanların dünyaya bakışı daha çok Rönesans’la birlikte ortaya çıkan antik Yunan ve Roma’ya hayranlıkla belirlenmiş ve ad koyarken, antik Yunanlıların ve Romalıların coğrafî adlandırmalarına ve ağırlıklı olarak Roma eyalet sisteminin terimlerine (Pontus, Kappadokia, Galatia, Kurdistan, Armenia, Lykia, Lydia, Karia, Kilikia gibi) uygun bir terminoloji kullanmışlardı. Adlandırmalardaki boşluklar ise Arap coğrafyacılarının belirlemeleriyle doldurulmuştu. Osmanlı yöneticileri çoğunlukla bu duruma kayıtsız kalmışlar, hatta kendileri de ‘Arz-ı Ekrad’ (Kürtlerin ülkesi), ‘Kürdistan Eyaleti’, ‘Lazistan Sancağı’ demekte beis görmemişlerdi.

Olumlu Bir Örnek: Fransa’da Dilsel Azınlık Hakları

Peki, başka ulus-devletlerde durum nasıl? Örneğin Kemalizm’in model ülkesi Fransa’da dilsel haklarla ilgili uygulamalar ne yönde? Hükümete sunmak üzere hazırladığı Azınlık Hakları ve Kültürel Haklar Raporu’nu ‘bölücü’ bulan bir savcı tarafından beş yıl hapis cezası istemiyle yargılanan ve sonunda beraat eden Baskın Oran söz konusu yargılamanın 15 Şubat 2005 tarihli duruşmasında sunduğu ‘Karşı İddianame’de savcının Fransa’yı ‘azınlık olmayan’ ülkelere örnek vermesi üzerine şöyle demişti: “(...) Evet, Fransa Anayasasının 2. maddesi şöyledir: ‘Cumhuriyetin dili Fransızcadır’.Bu kadarı, Savcılığı sevindirecek bir husus, çünkü bizim anayasamızın 3/1 maddesindeki ‘[Devletin] dili Türkçedir’ ibaresini hatırlatıyor. Fakat Savcılığın bilmediği ve öğrenince hiç sevinmeyeceği husus şudur: Fransa’da bir de ‘Fransa Dilleri’ kavramı vardır (...) Fransa dilleri terimiyle kastedilen, Cumhuriyet topraklarında Fransa yurttaşlarınca geleneksel olarak konuşulan ve hiçbir devletin resmî dili olmayan, bölge veya azınlık dilleridir.

Bu bölge ve azınlık dillerinin sayısı, Deniz Aşırı Topraklar da katıldığında, 75’in üstündedir. Yalnızca Metropoliten Fransa’dakiler (Kıta Fransa’sı) 16 tanedir ve bunlar ‘Bölgesel Diller’ ve ‘Teritoryal Olmayan Diller’ diye ayrılır. ‘Bölgesel’ Fransa Dilleri 10 tanedir: Alsas dili, Bask dili, Breton dili, Katalan dili, Korsika dili, Batı Flamanca, Mozel Fransik dili, Frankoprovansal dili, Oy dilleri, Ok dilleri (Oksitan).

‘Teritoryal Olmayan’ Fransa Dilleri 6 tanedir: Diyalektal Arapça, Batı Ermenicesi, Berberce, Jüdeo-İspanyol dili, Romani (Çingene) dili, Yidiş (Yahudi) dili.Bu dillerin konuşulması, yazılması, yayınlanması, sanat konusu yapılması, vb.tamamen serbesttir.

1951 yılında çıkan Yerel Dil ve Diyalektlerin Öğretimi Hakkında ‘Deixonne’ Yasası bunların arasından Breton, Bask, Katalan ve Oksitan dillerinde öğretim yapılabileceğini ilan etmiş (md.10), bu dillerin hangi üniversitelerde öğretim ve araştırma konusu yapılacağını da saptamıştır (md.11).

16 Ocak 1974 tarihli kararnameyle Korsika dili, 30 Mayıs 2003 tarihli idari kararla da (arrêt) Alsace-Moselle’de konuşulan azınlık dili (Alsasça) eğitim konusu (l’objet d’un enseignement) olabilecek diller arasına katılmıştır...”

Baskın Oran’ın Fransa ve İspanya’daki uygulamaları kaynakçalarıyla verdiği, gerek hukuksal anlamda, gerekse hiciv sanatı açısından gerçek bir başyapıt olan Karşı İddianamesi’nihttp://baskinoran.oran.name/KarsiIddianame-15-02-2005.pdf adresinde bulabilirsiniz.)

Kaynakça: Hüseyin Sadoğlu, Türkiye’de Ulusçuluk ve Dil Politikaları, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2003; “Köylerimiz”, İçişleri Bakanlığı, İller İdaresi Genel Müdürlüğü Yayını, Ankara, 1982; Harun Tunçel, “Türkiye’de ismi değiştirilen köyler,” Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 2000, C.10, S.2, s.23-34; Suavi Aydın, “İsimler Milli Birliği Nasıl Bozar? Bak Şu Tilkinin Ettiğine...”, Toplumsal Tarih, S. 143, Kasım 2005, s. 90-97.

.1-3-09

.Sizin kahramanınız hangi Kara Fatma?

KADIN SAVAŞÇILAR . Mehmet Bayrak Osmanlı’da Kürt Kadını (Özge Yayınları, 2002) adlı eserinde, Kürt literatüründe ‘Fataraş’ veya ‘Fata Reş’ adıyla tanınan kahraman savaşçı kadından ve bu kahramanın zaman içinde nasıl Türkleştirildiğinden söz eder. Zeynep Kutluata ise 2006’da Sabancı Üniversitesi’nde hazırladığı lisansüstü tezinde 1806’nın, 1853-1856 Kırım Savaşı’nın, 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nın ve Milli Mücadele Dönemi’nin Kara Fatmaları anlatır. Başka kaynaklarda da Erzurumlu Nene Hatun, Vanlı Kara Fatma, Nezahat Onbaşı, Gördesli Makbule, Osmaniyeli Tayyar Rahmiye, ‘Toros Kartalı’ Kılavuz Hatice, Kastamonulu Erkek Halime ve daha nice kadının benzer hikâyesine değinilir.

8 MART KADINLAR GÜNÜ . Bu kadınlar, askerliğe, savaşa ilişkin toplumsal cinsiyet kalıplarına ilişkin önyargılarımızı tersyüz eden istisnai kadınlardır. Zeynep Kutluata, tezinin önsözünde cevap aradığı soruları “...Bu istisna, nasıl temsil edildi? Neden ihtiyaç duyuldu? Kime hizmet etti? Savaşa ilişkin geleneksel ataerkil rollere meydan okudu mu? Yoksa geleneksel rolleri yeniden mi üretti?...” şeklinde sıralıyor ve bir ‘stereotip’ olan Kara Fatmalara ilişkin söylem savaşlarının bugün hâlâ devam ettiğini belirtiyor. Yazarın vardığı sonuçları aktarmaya sayfanın boyutları yeterli değil. Ama 8 Mart Dünya Kadınlar Günü, Kara Fatmaları anmak için iyi bir vesile gibi göründü bana.

Haydut Kara Fatma

İlk kahramanımıza 1806 tarihli bir arşiv belgesinde rastlıyoruz. Trabzon Valisi Tayyar Mahmud Paşa tarafından İstanbul’a yazılmış bir mektupta Kara Fatma adlı bir Kürt aşiret beyinin karısının, 78 kişilik bir çeteye komuta ettiğini ve Amasya Sancağı’nda hırsızlık yaptığını anlatılmaktadır. Kara Fatma, çaldığı malları, kadın olduğu için dikkati çekmemesine güvenerek Çorum ve Osmancık bölgesinde pazarlamaktadır. Bozok Sancağı Mutasarrıfı Süleyman Bey tarafından yakalanan Kara Fatma çaldığı malların bedeli olan altı bin kuruş tazminatı ödemeye mahkûm edilmiştir.

Kara Fatma’nın bir diğer suçu bir Müslüman’ı öldürmek ve bin kuruşunu çalmaktır. Tayyar Mahmud Paşa, Kara Fatma ve adamlarını üç-beş gün hapse atar ve çetenin çaldığı paraları, öksüz bıraktığı çocuklara verir. Paşa’nın bu mektubu Kara Fatma’nın hapisten çıktıktan sonra halkı tehdit etmeye devam etmesine dairdir. Paşa, Kürtlerden saraya bir şikâyet gelirse amacının Kürtlere saldırmak değil halkın yaşamını ve malını korumak için Kara Fatma’yı etkisiz hale getirmek olduğunu söylerken, rakibi Çapanzadelerin 1805’te Kürt köylerine saldırarak talanda bulunduklarını ihbar etmekten de geri kalmaz.

‘Kâfir’ ve ‘melûne’

Bu mektupta tarif edilen Kara Fatma Kürt’tür ve bir aşiret reisinin karısıdır. Ama hepsinden önemlisi, evli bir kadın olduğu halde, bir grup haydutun reisidir. Mahmud Tayyar Paşa’nın kadından ‘kâfir’ ve ‘melûne’ olarak söz etmesi de ilginçtir, çünkü bilindiği gibi Kürtlerin ezici çoğunluğu Müslüman’dır. Bu durum akla, kadının hem Hıristiyan Yezidi Kürtlerinden olduğunu düşündürür. Ama daha ilginç olan, Tayyar Mahmud Paşa’nın bir kadın hayduttan söz ederken hiçbir şaşkınlık belirtisi göstermemesidir. Anlaşılan o devirlerde bu tür kadınlardan bolca vardır.

Kürt Kara Fatma Fataraş

Mehmet Bayrak’ın Osmanlı’da Kürt Kadını adlı eserinde sözü edilen Fataraş veya Fata Reş (Kürtçede ‘Kara Fatma’ demektir), Sinemilli aşiretinin reisi Kara Bilal’in kız kardeşidir. Ailenin erkek üyelerinin sırayla ölmesi üzerine aşiretin başına geçen Fataraş Hanım 1853’te Kırım Savaşı patlak verdiğinde, padişahın tüm Osmanlı tebaasına yaptığı çağırıya uyarak, 300 dolayında süvari ve piyade ile bu savaşa katılmak üzere İstanbul’a gider.

İngilizler ve Fransızlar da Osmanlı ile birlikte savaşa katıldıklarından, İstanbul, Avrupa’dan gelen askerler, yazarlar, gazeteciler, gezginler ve ressamlarla doludur. Bu nedenle, bir köylü kadının komutasında İstanbul’a gelen bu gönüllü milis birliği, hem Batılıların hem de İstanbul halkının büyük ilgisini çeker. Bunlardan biri o sırada Ayasofya’nın tamiri ile ilgilenen ünlü sanat tarihçisi Gusieppe Fossati’dir. Fossati’nin çizimleri 15 Nisan 1854 tarihli L’Illustration Journal Universel dergisi yoluyla Fransız basınında boy gösterir. Gravürün altında ‘Kara Fatima, l’héroine du Kürdistan, a’ Constantinople’ yani ‘Kürdistan kahramanı Kara Fatma İstanbul’da’ yazmaktadır.

Yaşlı ve çirkin ‘Kara Güzel’

Ardından İngiliz basını konuyla ilgilenmeye başlar. 22 Nisan 1854 tarihli The Illustrated London News dergisi, Kürdistan bölgesindeki Maraş şehrinde 4 bin başıbozuğa reislik eden Kara Fatma ve maiyetindeki 300 kişiyi ‘Kara Fatma Hanım, Kürt süvarileriyle İstanbul’da’ altyazısıyla verir. Gazeteye göre Kara Fatma’nın Sivastopol’de Moskovalılara karşı gösterdiği büyük kahramanlığın nedeni adi bir suçtan dolayı Girit Kandiye’deki zindanlardan birinde yatan kocasını affettirmek için padişahın gözüne girmektir. Aynı gazetenin 1 Temmuz 1854 tarihli sayısında ise Kara Fatma’nın ‘Kara Güzel’ olarak da tanındığından söz edilir ve yaşı 78 olarak verilir. Bu haberde de Kara Fatma çirkin, bakımsız, yırtık pırtık giysili biri olarak tarif edilmektedir.

1867’de anılarını yazan ‘Müşavir Paşa’ unvanlı S. Adulphus Slade ise yanında maiyeti ile Üsküdar’dan güzel kayıklar ve sandallarla Beşiktaş (Yıldız) Sarayı’na geçen Kara Fatma’nın halkı en şaşırtan yanının, Müslüman bir kadın olarak yarı çıplak, erkekler gibi dolaşmasıydı. Ancak yine Slade Paşa’nın anlattığına göre Serasker Rıza Paşa, kendisini büyük iltifatlarla huzuruna kabul etmiş, Müftü dualarla uğurlamıştı.

Revanduzlu Yezidi Kızı

İngiliz gezgin ve yazar Lady (Mary) Shail, daha savaş tümüyle bitmeden yayımladığı 1856 tarihli eserinde, Kara Fatma’yı davulcular ve trampetçiler eşliğinde saldırıya geçen bir savaş gravürüyle yansıtırken, Kara Fatma, on yıl sonra bu kez A. de Neuville’in gravürüyle ünlü Fransız seyahat dergisi Le Tour de Monde’da boy gösterir. Gravürün altyazısı şöyledir: ‘Kara Fatma, la princesse kurde’ (Kara Fatma, Kürt Prensesi). Yazıda Kara Fatma Revanduzlu Yezidi Kürdü olarak betimlenir. 1868’de ünlü Alman antropoloji ve etnoloji dergisi Globus’a da aktarılan gravürün altında ise şöyle yazmaktadır: ‘Kara Fatma, eine kurdische Prinzessin’ (Kara Fatma, Bir Kürt Prensesi).

Aynı gravür 19. yüzyıl sonlarında, ünlü kartpostal yayıncısı Max Fruchtermann tarafından renklendirilerek kartpostal olarak yayımlanır ve o zamanki modaya uyularak altta Fransızca ‘Kara Fatma-La princesse kurde’ (Kara Fatma-Kürt Prensesi), üstte ise Osmanlıca ‘Kürd cengâverlerinden Kara Fatma’ yazılır.

Zekiye Kürt mü Türk mü?

Namık Kemal, Midilli’de sürgünde iken Abdülhak Hamid’e gönderdiği 30 Mart 1879 tarihli mektupta “Kırım muharebesinde, Kara Fatma’yı falanı bir tarafa bırakalım. Bir Kürt kızı, nişanlısının arkasına düşerek, gönüllü nefer yazılmış, Kars’a kadar gelmiş. Bir taburun tranpetçiliğinde bulunduğu halde şehit olmuştu. Cenazesini gözümle gördüm, çünkü o zaman Kars’ta idim.” diye yazar. Namık Kemal’in mektuplarını yayınlayan Fevziye Abdullah Tansel’e göre Namık Kemal Vatan yahut Silistre adlı oyununun kahramanı Zekiye’yi bu iki Kürt kadınından esinlenerek yaratmıştır. İlginçtir, yeni kahraman ilerde ‘Türk milliyetçiliğinin’ sembol isimlerinden biri olacaktır.

Amazon cengâveri

8 Kasım 1887 tarihli New York Times gazetesinde Kırım Savaşı’nda savaşan Kara Fatma’nın İstanbul’u ziyaretinden söz edilir. Gazete, Kara Fatma’yı anlattığı uzun yazısına ‘Amazon’ başlığını uygun görmüştür. Bilindiği gibi Amazonlar, ilk kez Homeros’un İlyada destanında adı geçen, Samsun havalisinde yaşadıkları varsayılan ve ok atmalarını engellemesin diye tek göğüslerini kesen efsanevi kadın savaşçılardır. Bu kadınlar genç, güzel, erotik varlıklar olarak temsil edilirken, Batılı kaynakların çizdiği Kara Fatma portresi yaşlı, çirkin, kadın mı erkek mi olduğu anlaşılmayan bir varlıktır. Zeynep Kutluata’ya göre, Kara Fatma’yı çirkin göstermek suretiyle, savaşçı olmanın medeni Batılı kadınlara uygun olmadığı, sadece çirkin Doğulu kadınlara uygun olduğu ima edilmektedir.

İslam Validesi

Kadınlar Dünyası 1913-1921 arasında İstanbul’da yayınlanmış öncü ‘feminist’ dergilerden biridir. Derginin 20 Temmuz 1329 (1913) tarihli sayısında Kara Fatma’nın bir gravürü ön sayfada boy gösterir. 10. sayfadaki yazıda “Kara Fatma iddiamızca kara değil, parlak, dırahşan bir delildir. Kara Fatma bir Kürddür. Malatya sancağı mülhakatından Aladağlı’dır ve Aladağ Kürd Beylerinden birinin asil, necip kızıdır. Resminden anlaşıldığı üzere zayıf, orta boylu olup rengi esmer ve gözleri ve kaşları siyahtır. Elbisesi erkek elbiselerinin aynıdır. Entari yerine geniş bir şalvar, ceket yerine ise ‘sarka’ tabir olunan bir nevi cepken giyerdi. Sesi erkek sesi gibi gür ve sertti” diye tarif eder gazete Kara Fatma’yı.

Bu satırlarda anlatılan Kara Fatma, Kırım Savaşı’nda değil, 1877-1878 Osmanlı Rus Savaşı’nda, Rus işgali sırasında düşman eline geçen Erzurum’daki ünlü Aziziye Tabyalarını, topladığı 3-4 bin Kürt cengaveriyle ele geçiren (yazarın ifadesiyle) ‘Büyük İslam validesi’dir. (Bu savaşın bir diğer kahramanı Erzurumlu Nene Hatun’dur.)

Yazar “[Kara Fatma] Yüzünü asla setr etmez (kapatmaz), ancak saçlarını boynunun velhasıl başının yüzünden maada bütün aksamını leçek tabir olunan bir bezle kat-kat sararak tesettür ederdi. Harbde ise resimde görüldüğü üzere örtünürdü” diyerek o günlerin önemli tartışması ‘peçe’ meselesine gönderme yapar.

Türk Kara Fatma

4 Ekim 1854 tarihli bir arşiv belgesinde de Cerid Aşireti’nden Kara Fatma adlı kadına Kırım Savaşı’nda gösterdiği yararlıklar için takılacak madalyanın Darphane’den çıktığı yazılıdır. Belgeden bu madalyanın sadece Kara Fatma için mi yoksa Kırım Savaşı’nın kadın ve erkek tüm kahramanları için mi hazırlandığı anlaşılmaz ancak bu madalyanın II. Abdülhamit döneminde savaşlarda ve doğal afetlerde yararlılık gösteren kadınlara verilen ‘Şefkat Madalyası’ndan farklı olduğu anlaşılır. Çünkü madalya Kara Fatma’ya bizzat savaşçı olarak gösterdiği yararlılıklardan dolayı verilmiştir. Ayrıca 23 Ağustos 1863 tarihli başka bir belgeden anladığımıza göre Padişah Abdülaziz Kara Fatma’ya yüz kuruş maaş bağlamıştır. Mektupta, Kara Fatma maaşının yetmediğinden şikâyet etmekte, Padişahtan zam yapmasını ve vergiden muaf tutulmasını rica etmektedir. 18 Eylül 1863 tarihli cevabi yazıdan anlaşıldığına göre, Kara Fatma’nın maaşı iki katına çıkarılmış, ayrıca bir harcırah verilmiş, vergiden muaf tutulması ricası ise reddedilmiştir.

Cerid Aşireti kethüdası

1867 yılında, Ahmed Cevdet Paşa, Ma’rûzât adlı eserinde “Cerid aşireti Tecirliye nisbetle zararsız bir halk olup Kırım muharebesinde Dersaadete gelüp orduya gitmiş olan Kara Fatma dahi, bu aşiretin bir oymağının kethüdası idi. Fırka-i Islahiyeyeye geldi, kendisine ikram edildi ve iskân için yer gösterildi” diyerek, o güne kadarki bütün kaynaklarda ‘Kürt’ olarak tanımlanan Kara Fatma’yı Türkleştiren ilk adımı atar. Çünkü Cerid Aşireti Osmanlı belgelerinde Türkmen Aşireti olarak geçer.

Kara Fatma’yı ‘Türk’ olarak sunan bir diğer kaynak, Trabzonlu Ahmed Rıza’nın 1869’da yayımlanan Manzûmeî adlı eseridir. 22 bölümden oluşan eserin tüm bölümleri muharebe yerleriyle adlandırılmışken, 16. bölümü ‘Kara Fatma Muharebesi’ adını taşır. Bulgaristan’ın kuzeydoğusundaki Deliorman bölgesinde meydana gelen bu muharebede Kara Fatma kılıç ve mızrakla savaşmış, kendisi yaralanmış, kardeşi ise savaş meydanında ölmüştür. Ahmed Rıza’ya göre Kara Fatma Türkmen Cerid Aşireti’nden gelmektedir. Ama asıl ilginci, Ahmed Rıza’nın eserinde ‘Fatma Gazi’ demesidir. Bilindiği gibi, ‘gazi’ İslam adına savaşan erkeklere verilen bir unvandır.

İttihatçı müdahale

Kürt kızı Fataraş’ın Türkleştirme operasyonu 1914’te yayımlanan Siyanet dergisinin 4. sayısında tamamlanır. İttihatçıların kanatları altındaki dergide Batı gazetelerindeki ‘Kürt kızı’ gravürü hiçbir kanıt gösterilmeden veya açıklama yapılmadan ‘Türk Kızı Kara Fatma’ olarak sunulur. Aynı iddia, aynı derginin 15. sayısında yayımlanan Halil Hâmid imzalı Kürt asıllı yazarın Kürt kadınlarına ilişkin bir yazının, dergi redaktörünce eklenen dipnotunda tekrarlanır: “Silsile-i kelâma halel getirmemek için muharririn Kara Fatma’ya ait olan fıkrasına dokunmadık. Dört numaralı nüshamızda resmini ve tercüme-i hâlini derc ettiğimiz Kara Fatma Kürd değil, Türk’tür.”

Vatanperver Kara Fatma

Milli Mücadele’de çok ‘Kara Fatma’ vardır ama bunların en ünlüsü Fatma Seher (Erden) Hanımdır. 1878’de Erzurum’da doğan Fatma Seher kocası Derviş Efendi’nin ölümünden sonra Edirne’ye göç etmiş, İzmit cephesinde erkeklerden daha kahramanca savaşmıştır. Hikâyesine ilk kez Yeni İnci Gazetesi’nin Temmuz 1338 (1922) tarihli sayısında “Kahraman Bir Mücahidemiz Fatma Hanım” başlıklı makalede rastlarız. Gazete H. M. imzasıyla çıkan yazıda, “Bu fedakâr valide, Türk kadınının yalnız kahramanlar yetiştirmekle kalmadığını ve icab ederse bir dişi arslan gibi bizzat yurdunu müdafaa edebileceğini de ispat etmiştir (...) Ne olursa olsun böyle bir silah omzundan aşağı, fişeklere sarılı, belinde uzun kaması ve tabancasıyla dağlı bir yiğit kıyafetinde bir Anadolulu kadın, ilk defa görülünce, insana evvela derin hayret hissi veriyor. Sonra bu hissiyat yavaş yavaş bir kahraman karsısında duyulan hürmet ve ta’zim hislerine karışıyor ve insan ne büyük bir milletin evladı olduğunu o vakit gurur iftiharla duyuyor....” diye başlar anlatmaya Kara Fatma’yı.

Adını kim verdi?

Kara Fatma 1944 yılında kaleme aldığı hatıralarında kendisine Kara Fatma adını, Eylül 1919’da, Sivas Kongresi sırasında karşılaştığı Mustafa Kemal’in verişini şöyle anlatır. “Sivasta öğle yemeğine davetli bulunduğu bir yere giderken yolda yakaladım. Üzerimde çarşaf ve yüzüm de peçe ile kapalı idi. Kendisi ile bir mesele hakkında görüşmek istediğimi söyleyince ilk defa sert bir lisan kullanarak ne görüşeceksin mukabelesinde bulundular. Kalbimdeki vatan aşkı bu sert muameleye galip gelerek derhal peçemi kaldırdım... ayaklarına kapanarak hem gözlerimden yaşlar akıyor, hem de ‘bu aziz vatanı kurtaracak sensin, bütün millet senin emrini bekliyor’ demiştim. Atatürk kendi elleriyle beni yerden kaldırarak alnımdan öperek: – Adın ne? – Fatma. – Sen silah kullanmayı bilir misin? – Bilirim. – Ata biner misin? – Binerim. – Harpten ateşten korkar mısın? – Muharebe bana düğündür Paşam. Atatürk bana daha başka şeyler sordu. Cevaplarımdan hoşlanmış olacak ki: ‘Şu dakikada bütün kadınlarımız senin gibi olsa idi Kara Fatma’ diyerek alnımdan öptü ve işte o dakikadan itibaren adım Kara Fatma kaldı.”

Bu olaydan sonra Fatma Seher Hanım İstanbul’a gitmiş, oradan Topkapılı Pire Mehmet ve Laz Tahsin’le birlikte 15 kişilik bir birlik oluşturarak İzmit Cephesi’nde Gülbahçeli Murat Ağa’nın emrine girmiştir. Murat Ağa’nın yardımı ile birliğini 743 kişiye çıkaran Kara Fatma, Halit Paşa’nın kumandasında kahramanca savaşır.

Fatma Seher Hanım, 1 Mayıs 1922’de Meclis Başkanı Kazım (Özalp) Bey, Van mebusu Hasan (Hakkı ?) Bey ve Sovyet Rusya Sefiri Aralov Yoldaş’ın da bulunduğu 1 Mayıs işçi bayramında (kendisi ‘çiçek bayramı’ der) girdiği bir atış müsabakasında üsteğmen rütbesiyle ve işlemeli gümüş bir sigaralık ile ödüllendirilmişti. Aralov hatıratında “Fatma Çavuş kısa boylu, zayıf, enerjik yüzlü, kara gözlü bir kadındı... Fatma’nın sırtında siyah bir ceket, altında çizgili bir eteklik vardı. Belindeki geniş kuşağında tüfek mermileri, kama, omzunda da kayış görünüyordu. Başını bir yemeni ile sarmıştı. Fatma Çavuş, Sovyet Rusya’ya olan sempatisini belirtmek, ayrıca bizim askerlik işlerimiz ve Rus kadınlarının iç savaşa katılmaları konusunda ayrıntılı bilgi almak için gelmişti” der. Aralov’un çizdiği portreye bakılırsa, ortada bir de ‘sosyalist Kara Fatma’ vardır.

Rus Manastırı’nda sığıntı

Gerisini Kara Fatma’dan dinleyelim: “Vatanın büyük kurtarıcısı Ebedi şefin layık olmadığım büyük iltifatı beni son derece sevindirmişti. Esasen bütün emel ve arzum yapmış olduğum hizmetten hiçbir menfaat beklemiyordum. Bu itibarla taltif edilmiş olduğum rütbemin mukabilinde verilecek maaşımı Kızılaya terk etmekle son vatani görevimi yaptım.”

Bu yüce gönüllüğü kendisine pahalıya mal olacaktır. 5 Temmuz 1923’te Tanin gazetesindeki bir haberden sonra Kara Fatma’dan haber alınamaz. Yedigün dergisinin muhabiri Mekki Bey, Kara Fatma’yı 1933 yılında İstanbul Galata’daki Rus Manastırı’nda bulur. Derginin 9 Ağustos 1933 tarihli 22. sayısında yayımlanan mülakattan Kara Fatma’nın, Milli Mücadele sırasında bir çatışmada iki elini ve akli dengesini kaybeden kızının çocukları ile birlikte nasıl bir sefalet içinde yaşadığını öğreniriz. 55 yaşındaki Kara Fatma yerde, torunları ise tahta kerevetin üzerine serili çuvalın üzerinde yatmaktadır. “... İş bulamıyorum ki... Kapıcılık kolculuk bulsam... çöpçülüğe de razıyım. Kızımla torunlarıma bakayım...” der öfkeli ve kırgın bir ses tonuyla. Bir eliyle göğsündeki İstiklal madalyasını gösterir ve “Bütün sefaletimi unutturan, beni yaşatan bu İstiklâl madalyasıdır, açım ama şerefliyim!” der. Aç ama şerefli kadın ağlamaya başlar. Ağlarken anlatır, anlatırken ağlar.

Yalnız İstiklal madalyası kendisinin

Mekki Bey gördüklerini kelimesi kelimesine aktarır sütunlarına ama hayırsever insanlara duyurmayı başaramaz sesini. Kara Fatma’nın yoksulluk içindeki yaşamı yıllarca sürer. 1944’te içinde bulunduğu ekonomik sıkıntıyı azaltmak için hatıralarını yayınlamak zorunda kalır. 66 yaşında yeniden hatırlanıp Defterdarlık’ta bir işe yerleştirilir. Bunun da derdine çare olmadığını 27 Mart 1950 tarihli Kadın Gazetesi’nde çıkan bir haberden anlarız: “Kara Fatma yardım bekliyor... belinde kaması harbe giden erkeklerin önünde, sert adımlarla yürürken gördüğüm bu kadın senelerdir geçim sıkıntısı ve ızdırap çekiyor. Hele son günlerdeki durumu pek acıklı!... Üzerindeki her eşya şunun bunun ianesi. Yalnız, İstiklâl madalyası kendisinin!.. Ve bununla öğünüyor...” Yazının yazarı aynı zamanda İstanbul Şehir Meclisi Üyesi Yekta Ragıp Önen’dir. Önen’in çabalarıyla bir miktar yardım toplanır ancak yeterli olmaz.

Kara Fatma yine sefalet içinde İstanbul’da bir kulübede tek başına yaşamaktadır. DP Kars mebusu Tezer Taşkıran ve Rize mebusu İzzet Akçal’ın konuyu TBMM gündemine getirmesi üzerine, 22 Şubat 1954 tarihinde Fatma Hanım’a 170 lira ‘ömür boyu’ maaş bağlanır ama Kara Fatma’nın ömrü bu maaşı almaya yetmez. Kara Fatma 2 Temmuz 1955’de İstanbul Darülaceze’de vefat eder ve Kasımpaşa’daki Kulaksız Mezarlığı’na defnedilir. Böylece, son Kara Fatma’mızı da toplumsal belleğimizin derin kuyularına gömüp, hayatımıza devam ederiz...

Temel Kaynakça: Zeynep Kutluata, “Gender and War During the Late Otoman and Early Republican Periods: The Case of Black Fatma(s)”, Sabancı Üniversitesi’nde 2006 yılında kabul edilmiş lisansüstü tezi; Mehmet Bayrak, Geçmişten Günümüze Kürt Kadını, Özge Yayınları, Ankara, 2002; Volkan Şenel, “Kara Fatma’nın (Fatma Seher Hanım) İzmit’teki Mücadelesi”,Değişen Kocaeli, S. 3, 2007.

.8-3.09

.Ermenilerin Nuremberg’i

Bugün 1915 Ermeni Tehciri’nin mimarlarından Talat Paşa’nın Berlin’de Soghomon Tehliryan adlı bir Ermeni tarafından öldürülmesinin 88. yıldönümü. Talat Paşa ile birlikte ülke dışına kaçan yedi kişiden, Harbiye Nazırı Enver Paşa, Bahriye Nazırı Cemal Paşa, Teşkilat-ı Mahsusa’nın Doğu Bölgesi sorumlusu Dr. Bahaeddin Şakir, Trabzon Valisi Cemal Azmi, eski Polis Umum Müdürü Bedri, İTC’nin Merkez Komitesi üyelerinden Dr. Nazım ve Dr. Rusuhi’den ilk beşi de benzer şekilde öldürülmüştü. (Dr. Nazım 1926’da İzmir Suikastı Davası dolayısıyla Ankara’da idam edildi.)

Söz konusu suikastların çoğu henüz tam anlamıyla aydınlanmış değil. Bu yüzden de İttihatçı önderlere yönelik suikastlar konusunda gerçekle efsane birbirine karışmış durumda. Ermeni tarafının genel eğilimi, bu suikastların tamamını üstlenmekten yana. Böylece gelecek kuşaklara, Ermeni halkına karşı işlenen büyük suçu cezasız bırakmadıkları mesajını iletiyorlar. Türk tarafı da bu efsaneye halel getirmiyor çünkü böylece dikkatleri ‘Ermeni tedhişçi’ kavramına çekip, bu suikastların tarihsel arka planını gözden kaçırmayı hedefliyorlar. Bu hafta, bu suikastlardan en iyi bilinenine göz atacağız.

Devrim ve karşı devrimlerin Almanyası

Almanya’nın savaşı kaybedeceği anlaşıldığında 40 bin denizcinin 29 Ekim-3 Kasım 1918’de Kiel limanını işgal etmesiyle başlayan devrimci ayaklanma sonucu Osmanlı Devleti’nin müttefiki Kayzer II. Wilhelm, Almanya’yı terk ederek Hollanda’ya yerleşmiş, iktidarın gerçek hâkimleri olan ve Almanya’nın yenilmediğini, aksine Masonlar, Yahudiler ve Cizvitler tarafından ‘arkadan vurulduğunu’ söyleyen Ludendorff ve Hindenburg görevlerinden ayrılmışlardı. Tarihe ‘Kasım Devrimi’ olarak geçen hareketin önderi Almanya’nın Birinci Dünya Savaşı’ndaki konumuna şiddetle karşı çıkan ve sosyalist bir devrim öngören Spartakistler adlı gruptu. (Grubun adı Spartakusbriefen = Spartaküs’ten Mektuplar başlıklı risaleden geliyordu, Spartaküs ise tarihin ilk devrimcisi idi.)

1919’dan 1933’e kadar sürecek bu yeni döneme ‘Weimer Cumhuriyeti’ denildi. Ancak sosyalistlerin iktidarı ılımlılarla paylaşmayı reddetmeleri üzerine işler ters gitmeye başladı. 4 Ocak 1919’da Berlin’de Spartakistlerin ayaklanma teşebbüsü 19 Ocak 1919’da aşırı sağcı Berlin Muhafız Tümeni tarafından bastırıldı, Karl Liebknecht ve Rosa Luxemburg 1919’un 15 Ocak’ı 16 Ocak’a bağlayan gece işkence ile öldürüldüler. 13 Mart’ta Wolfgang Kapp adlı aşırı sağcı bir gazetecinin önderliğindeki ‘Kapp Darbesi’ yaşandı. Darbe başarısız oldu ancak 1920 Ocağından itibaren uygulanmaya başlayan aşağılayıcı Versailles Antlaşması yüzünden Almanya adeta İngilizlerin kontrolüne girmişti. İşte böyle karanlık bir ortamda, Berlin’de gündeme bomba gibi düşen bir olay yaşandı.

“Ben yabancıyım, o da...”

Daha sonra eşinin anlattığına göre, Berlin’in Charlottenburg semtindeki Hardenberger Sokağı’ndaki 4 numaralı evde ikamet eden Talat Paşa 15 Mart 1921 sabahı çok tedirgindi. Saat 11’e doğru tütün ve eldiven almak için evinden çıkmış, birkaç kez geri dönüp evine bakmıştı. Sokak boyunca yürümeye başlamış, sonra kaldırım değiştirmişti. 17 numaralı evin önüne vardığında, karşısından gelen gri paltolu bir genç önce Talat Paşa’nın kendisini geçmesine izin vermiş, ardından dönüp revolverinin tetiğine basmıştı. Talat Paşa ensesinden giren tek kurşunla yere yığılırken, genç adam silahı atıp kaçmaya başlamıştı. Caddeden geçenler adamın üzerine atlayıp yere yatırmışlardı. Etrafındakiler kendisini tekmelerken genç adam kırık dökük bir Almancayla “Ben yabancıyım, o da yabancı! Sizle ilgili bir durum yok!” demişti.

Suç mahallini terk

1/2 Kasım 1918 gecesi bir Alman denizaltısı (ya da torpidosuyla) İstanbul’dan kaçan Talat Paşa ve şürekâsı önce Sivastopol yakınlarındaki Gözleve’ye (Evpatorya), oradan Almanların hazırladığı bir trenle Almanya’ya geçmiş, Alman Hükümeti’nce önce Berlin’in 50 km. uzağında, Postsdam kenti yakınlarında ünlülerin sayfiye yeri olan Neubabelsberg’e yerleştirilmişlerdi. Olay İstanbul’da duyulunca, yeni hükümeti kuran Ahmet İzzet Paşa Almanlardan İttihatçıların hiç değilse askerî kanadından olan Enver ve Cemal Paşaların iade edilmesini talep etmişti. Ancak Alman Hükümeti özellikle Talat Paşa’yı iade etmeyi düşünmüyordu. Çünkü Talat Paşa hem üst düzey Alman yöneticileriyle dostluklar kurmuştu, hem de Alman kamuoyu kendisini, Osmanlı Devleti’ni modernleştirmek için uğraşan bir devrimci ve kadim Alman dostu olarak tanıyordu. Talat Paşa bir süre sonra eşi Hayriye Hanım’la birlikte Berlin’in şık semti Charlottenburg’daki dokuz odalı geniş eve yerleşti.

İhtiraslı ve kayıtsız

‘Cafer Saî’, ‘Ali Saî’, ‘Mehmed Saî” gibi takma adlar altında bu adreste üç yıl yaşayan Talat Paşa’nın İstanbul’dan kaçarken “Bizim siyasi ömrümüz artık sona ermiştir” dediğini unutmuşa benziyordu. Çünkü bu üç yıl içinde evi yalnız Almanya’daki değil, Avrupa’daki eski Jön Türklerin buluşma yeri olmuş, Talat Paşa Avrupa’nın çeşitli köşelerine dağılmış olan İttihatçıları örgütlemeye çalışmış, İsviçre ve İtalya’da üst düzeyde siyasi temaslarda bulunmuştu. Bankeri Davidoff aracılığıyla İngilizlerle Anadolu hareketinin başına geçmek için pazarlıklar yapmış, Mustafa Kemal’e ve TBMM’deki bazı İttihatçılara mektuplar yazmıştı. O Salı sabahı Talat Paşa son nefesini verirken yıllardır sarf ettiği “Ben yatağımda ölmeyeceğim” cümlesinin acı bir şekilde doğrulandığını aklından geçirmiş olmalıydı.

İki saat kadar yerde kalan cesedin üzerinden ‘Mehmed Saî’ adına düzenlenmiş bir kimlik çıkmıştı ancak gerçek kimliğini yakınlardaki tütüncü dükkânını işleten eski İttihatçılardan Dr. Nazım ve Dr. Bahaeddin Şakir teşhis ettiler. Ceset morga kaldırıldı ve tahnitlenerek geçici olarak Neukölln’deki Türk mezarlığına defnedildi.

Dünya basınındaki tepkiler

Olay Lübnan’dan ABD’ye kadar Ermenilerin yaşadığı coğrafyada büyük heyecan, Türk ve Müslüman dünyasında ise büyük üzüntü uyandırmıştı. Fransa’daki La Figaro, İngiltere’deki The Outlook, The Times, ABD’deki The Public Ledger of Philadelphia, Osmanlı Devleti’ndekiPeyam-ı Sabah ve Journal d’Orient gibi gazetelerde suikastı onaylayan yazılar çıkmıştı. ABD’deki New York Times ise16 mart tarihli sayısında tehciri eski büyükelçisi Morgenthau’nun ağzından özetliyor, 18 marttaki sayısında Talat Paşa’nın Berlin’de çok konforlu bir hayat sürdüğünü, iddialara göre bir Berlin bankasında 10 milyon markının olduğunu belirtiyordu. (Bu iddia, İttihatçıların yanlarında büyük miktarda para ile kaçtıkları iddiasıyla örtüşüyordu. Ancak eşi Hayriye Hanım yıllar sonra “Berlin’de beş parasız kaldığımız günlerimiz oldu. Parmağımdaki yüzükleri sattık. Nihayet kendisine verilen son hatıraları ve nişanları bile” diyecekti.)

Karakolda itiraflar

Cinayeti işleyen Soghomon Tehliryan, 24 yaşında bir üniversite öğrencisiydi. Yakalandığında cebinde 12 bin mark bulunmuştu. Bir bastonun başında yol açtığı 20 santimlik derin yaradan dolayı kan kaybeden ve o gece ateşler içinde kıvranarak geçiren Tehliryan ertesi gün, cinayet masasından Müfettiş von Manteuffel tarafından bir tercüman aracılığıyla sorgulanmış ve sorgusunda “...Almanya’ya sadece Talat Paşa’yı öldürmek için geldim... Ailem Ermeni tehcirinde öldü. Ben tesadüf eseri ölümden döndüm. Daha o zaman Talat Paşayı öldürmeye ant içtim... Ermeni asıllı bazı vatandaşlar bana Talat Paşa’yı öldürmem için para verdi... Talat Paşa’nın öldüğünü duyan vatandaşlarım, rahat bir nefes alacak ve bu başarımdan ötürü benimle iftihar edeceklerdir. Bunu düşününce seviniyorum. Cinayeti sadece bu duyguyu tatmak için işledim” demişti.

“Bir insan öldürdüm ama katil değilim!”

Tehliryan 2 Haziran 1921 günü saat 9.30’da Charlottenburg Üçüncü Eyalet Mahkemesi’ne çıkarıldı. Onu savunmak için, büyük bir bölümü Avrupa’daki ve ABD’deki Ermeni diasporası tarafından toplanan 426 bin Mark ile Almanya’nın en ünlü üç avukatı tutulmuştu. Yargıç Dr. Lehmberg şahitlere ve avukatlara, davanın Ermenistan’da değil Berlin’de görüldüğünü hatırlatıp, politik yorumlara girmemelerini, iddialarını hukuk sınırları içinde tutmalarını söyledikten sonra duruşma başladı. Yargıç, Tehliryan’a “Talat Paşa’yı öldürmek istediniz mi,” diye sorduğunda, Tehliryan’ın cevabı “Soruyu anlamıyorum. Öldürdüğümü söyledim ya!” olmuştu. Yargıcın “Pişman mısınız,” sorusunu ise sanık, “Hayır” diye yanıtlamıştı, “bir insan öldürdüm, ama katil değilim.”

Sanıklar yer değiştiriyor

Sanığın o güne dek yaşadıkları, tanık ve uzman tanıkların ifadeleri dinlendikçe davanın rengi değişmeye başladı. 3 Haziran 1921 tarihli New York Times gazetesinin yazdığı gibi, sanık sandalyesinde artık Soghomon Tehliryan değil İttihat ve Terakki’nin güçlü adamı, son Osmanlı Sadrazamı Talat Paşa ve İttihatçı zihniyet oturuyordu. Nitekim dava o günden sonra ‘Tehliryan Davası’ olarak değil ‘Talat Paşa Davası’ olarak bilinecekti.

Mahkemede anlattığına göre Soghomon Tehliryan 2 Nisan 1897’de İran’daki Pakariş’de doğmuştu. Dört yaşına geldiğinde, tüccar olan babası Erzincan’a göç etmişti. O zamanlar Erzincan 20 bin kadar Ermeni’yle 20-25 bin civarında Türk’ün yaşadığı bir şehirdi. Protestan olan Tehliryan ailesi Erzincan’da 14 yıl boyunca rahat bir hayat sürmüştü. Soghomon’un iki ağabeyi, evli ve bir çocuklu ablası, biri 15, diğeri 16 yaşında iki kız kardeşi vardı. Birinci Dünya Savaşı başladığında ortanca ağabeyi askere alınmış, 1915’te Sogomon 18 yaşındayken, Tehliryan Ailesi Erzincan’daki ve ülkenin diğer bölgelerindeki Ermenilerle birlikte Der Zor’a doğru ölüm yolculuğuna başlamıştı. Kafile şehirden henüz ayrılmıştı ki, jandarma ve ahaliden oluşan gruplar konvoyu soymaya başlamış, ardından da jandarma konvoya ateş açmıştı. Kız kardeşlerinden biri jandarmalar tarafından çalılıklara götürülmüş, orada tecavüze uğramıştı. Başına bir darbe yiyen Sogomon iki gün sonra kendine geldiğinde ağabeyinin ölüsünü üzerinde bulmuştu. Başı baltayla parçalanmış olan ağabeyinin bütün kanı üzerine akmıştı. Yol cesetlerle doluydu. Cesetlerin arasında annesi de vardı. Kafilenin ön taraflarında yürüyen babasının ve ağabeyinin, kucağında bebeği ile yürüyen ablasının akıbetlerini ise o günden beri bilmiyordu.

Acılı bir hayat hikâyesi

Sonrası uzun hikâyeydi. Yaşlı bir Kürt kadını onu saklamıştı. Yaraları iyileştikten sonra, Kürt giysilerine bürünmüş ve İran’a doğru yola çıkmıştı. Dersim’de iki ay saklanmış, Harput katliamından kurtulan iki Ermeniyle birlikte gündüzleri saklanıp geceleri yol alarak, ot ve bitki kökleriyle karınlarını doyurarak sürekli doğuya yürümüşlerdi. Arkadaşlarından biri ot zehirlenmesinden ölmüş, kalan iki arkadaş iki ay yürüdükten sonra Rus askerlerine sığınmışlardı. Önce İran’da Salmast’a, sonra Gürcistan’da Tiflis’e geçmişlerdi. Tiflis’te uzun süre hasta yatan Soghomon bir yıl sonra Rus ordularının Erzincan’ı işgal etmesi üzerine cesaretlenip Erzincan’a gelmiş, harabe halindeki evlerini bulmuş, ailesinin eve sakladığı 4.800 altını alıp Tiflis’e geri dönmüştü. 1919 Şubat’ında İstanbul, Selanik, Sırbistan, tekrar Selanik, Paris, Cenevre yoluyla 1920 başında Berlin’e varacak olan Soghomon Tehliryan bu seyahatleri sırasında sık sık sara nöbetleri geçirmişti. İddiasına göre ilk nöbet Erzincan’daki yıkılmış evlerini gördüğünde gelmişti.

Mahkemede farklı tavır

Tehliryan mahkemedeki ifadesinde, polis sorgusundayken söylediklerini hatırlamadığını belirterek, Talat Paşa’nın Berlin’de yaşadığını bilmediğini, kendisini cinayetten beş hafta önce tesadüfen gördüğünü, o tarihten beri annesinin sık sık rüyasına girerek “Biliyorsun, Talat burada, ama sen buna aldırmıyorsun. Artık benim oğlum değilsin” dediğini anlattı. Rüyalar sıklaşınca 5 Mart 1921’de Talat Paşa’nın Hardenberger Sokağı’ndaki evinin tam karşısındaki 37 numaralı Bayan Dittman’ın evine taşınmıştı. 15 Mart Salı sabahı, odasında kitap okuyup volta atarken, Talat Paşa’yı önce balkonda, sonra sokağa çıkarken görmüştü. Annesinin hayali tekrar gözünün önüne gelmiş ve bavulundaki silahı kaptığı gibi yola düşmüştü. Hayvanat Bahçesi’ne doğru yürüyen Talat Paşa’yı tek kurşunla öldürmüştü. Tutuklandığında cebinde bulunan 12 bin mark, Erzincan’dan getirdiği 4.800 altından arta kalmıştı.

Tanıklar, iddialar

İlk gün suikastın görgü tanıkları, Tehliryan’ı tanıyanlar ve uzman tanıklar dinlendi. Tehliryan’ın iki ev sahibi sanığın sessiz, terbiyeli, düzenli bir genç olduğunu, dans ve dil dersleri aldığını, geceleri karanlıkta mandoliniyle acıklı şarkılar söylediğini, arada düşüp bayıldığını, bazı geceler uyuyamadığını söylediler.

Uzman tanıklardan 1890’lı yıllardan beri Doğu Anadolu’da görev yapan Protestan rahibi Johannes Lepsius, 1890’lardan başlayarak 1915’e kadarki dönemi özetleyen uzun konuşmasında Osmanlı Devleti’nde yaşayan 1.850.000 Ermeni’den 1.400.000’inin tehcir edildiğini bunların yüzde 80’inin yollarda ve Der Zor’da imha edildiğini anlattı. Ardından, tehcir sırasında İzmir’de ordu kumandanı olan Alman General Liman von Sanders dinlendi. Sanders, Talat Paşa’nın tehcirin sorumlusu olduğunu ancak Talat Paşa’dan öldürmelerle ilgili herhangi bir emir almadığını söyledi. 24 Nisan 1915’te İstanbul’da tutuklanarak Çankırı ve Ayaş’a gönderilen 280 Ermeni toplum liderinden biri olan Metropolit Krikoris Balakian ise, sadece 16 kişinin sağ kurtulduğu o ölüm yolculuğunu anlattı. Aram Andonyon adlı tanık, Halep’te iken Talat Paşa’nın imzaladığı tehcir emrini gördüğünü anlattı.

Farklı yorumlar

Mahkemenin tayin ettiği Berlin’in en ünlü psikolog ve nörologları Tehliryan’ın sara hastası olduğunda mutabık kalmakla birlikte, cinayet sırasında bilincinin yerinde olup olmadığı konusunda çelişik görüşler bildirdiler. Bu konu önemliydi çünkü yürürlükteki 1870 tarihli Alman Ceza Kanunu’na göre öldürme fiili kasten işlendiyse 211. maddeye göre ölüm cezası verilirdi. Öldürme kasıtlı değilse 212. maddeye göre beş yıldan hafif olmamak kaydıyla ağır hapis cezası, öldürme ağır tahrik altında işlenmişse 213. maddeye göre altı aya kadar hapis cezasına hükmedilirdi. 51. maddeye göre ise, sanık cinayeti işlediği anda şuursuz veya ağır akıl hastası ise ‘özgür iradesinin çalışmadığı’ (cezai ehliyetinin olmadığı) kabul edilerek serbest bırakılabilirdi. Ertesi gün 12 kişilik halk jürisi kararını açıkladı: Sanık 51. maddeye göre beraat ettirilmişti.

Tehliryan neden beraat etti?

Yargılamanın çok kısa sürmesi, tanık seçimi ve bunların çok azının dinlenmesi, sanığın polis sorgusundaki ifadeleriyle mahkemedeki ifadeleri arasındaki çelişkilerin üzerine gidilmemesi, olayın arkasında bir örgüt olup olmadığının sorgulanmaması, sanığın ruh sağlığı konusundaki çelişik bilirkişi raporlarına rağmen katilin suçsuz bulunması, savcının temyize gitmekle birlikte daha sonra yeterli belge olmadığı ve Tehliryan Almanya’yı terk ettiği için temyizden vazgeçmesi Alman yargısıyla ilgili kuşkular yaratmıştır. Ancak bu kararın Birinci Dünya Savaşı sonrasında ortaya çıkan yeni dünya düzeniyle ilişkisi olduğu açıktır. Bunun bir kanıtı savcılık makamının Prusya Adalet Bakanlığı’na gönderdiği 26 Mayıs 1921 tarihli yazıdır. Yazıda savcı davanın politik bir boyut kazanabileceği, savunma makamı tarafından suikasta yol açan motifin öne çıkarılacağı, hatta Almanya’nın 1915 Tehciri’ndeki rolünün bile sorgulanabileceği, bununsa Almanya’yla Türkiye arasındaki ilişkileri zedeleyeceği ihtimalinin altı çiziyordu. Nitekim sanık avukatları müvekkillerini savunurken, Alman İmparatorluğu’nun çıkarlarını da kollayan bir yol izlemişlerdi. Ayrıca, Tehliryan’ın, arkadaşlarının ve uzman tanıkların anlatımları jüri üyelerini derinden etkilemişti. Bu arada eklemek lazım: Jüri sisteminin yargılama usullerine eklenmesi 1919’da olmuştu yani henüz bu konuda hukuksal normlar oluşmamıştı. Jürinin kararını gerekçe göstermeden alabilmesi de kararı etkilemiş olmalıydı.

Tarihin mahkemeden üstün iradesi

Peki, Tehliryan’ın şu veya bu nedenle hukuk ilkelerine aykırı biçimde beraat ettirilmesi, Talat Paşa’nın Ermeni toplumuna karşı işlediği korkunç suçu geçersiz, Talat Paşa’yı masum mu kılardı? Ülkesinde yargılanmamak için Almanya’ya kaçan, gıyabında idama mahkûm olduğu halde Almanya tarafından ülkesine iade edilmeyeceğinden emin olan, mimarı olduğu trajediden zerrece pişmanlık duymadığı her davranışından belli olan birinden kim, nasıl hesap soracaktı?

Bunun cevabını mahkemeyi yakından izleyen, sıhhiye subayı olarak Türkiye’de bulunmuş olan ve tehcir sırasında sekiz bin fotoğraf çeken yazar Armin T. Wegner ‘Adil Bir Karar’ başlıklı yazısında şöyle cevaplamıştı: “...Çelimsiz Ermeni öğrenci ve geniş omuzlu Talat Paşa bu davada arka plânda kalmışlardır. Ön plâna çıkan yarısına yakını imha edilmiş bir halkın mezarından ayağa kalkıp, savaşın çirkinliğine ve onun cellâtlarına çürümüş elleriyle uzanmaları ve bu mahkemenin tribünlerinde o tanımlanamaz acıyı dünyaya haykırmalarıydı. İşte bu durum, bu davayı Almanya’nın bu güne dek gördüğü en önemli davası haline getirmiştir. Burada anlatılan olayların gücü öylesine büyüktür ki, jüri apaçık bir cinayete rağmen beraat kararı vermiştir... Türk devlet adamının Ermeni halkının yok edilmesindeki suçtan payına düşeni hayatıyla ödemesi haksız bir yargı gibi görünmekle beraber, kendisinin yol açtığı felaket öyle korkunçtur ki; katilin, bütün benzer olaylarda olduğu gibi kınamamız gereken suçu, bir halkın umutsuzluktan kurtulma çabası olarak algılanmıştır... Öldürülen bakanın kara çarşafı, kalkık peçesiyle adliye koridorlarında hayalet gibi dolaşan karısı için de, en az kocasının felakete sürüklediği yüz binlerce kadın kadar üzüntü duymaktayız. Ne var ki halklardan da üstün olan tarihin iradesi, Talat’ın idamını, kendi kurbanlarından biri aracılığı ile infaz ederek yerine getirmiştir.”

Suikast sonrası

Talat Paşa’dan dokuz ay sonra, 18 Temmuz 1921’de eski Bağımsız Azerbaycan Cumhuriyeti’nin Dahiliye Nazırı Behbud Han Cevanşir, İstanbul Beyoğlu’nda Pera Palas Oteli önünde Misak Torlakyan adlı bir Ermeni tarafından öldürüldü. Torlakyan İstanbul’da İngiliz subaylarından oluşan bir mahkemede yargılandı ve aynen Tehliryan davasında olduğu gibi, Cevanşir’in Dahiliye Nazırlığı sırasında Ermenilere karşı işlediği suçlar vurgulandı ve Torlakyan’ın cinayeti sara hastalığının etkisi altında işlediği kabul edilerek beraat ettirildi.

Said Halim Paşa’nın öldürülmesi

6 Aralık 1921’de, Talat Paşa’dan önceki Sadrazam Said Halim Paşa, Roma’da faili meçhul bir cinayete kurban gitti. Daha sonra bu olayı Arşavir Şıracıyan üstlendi.Ancak 1931’de Kuşçubaşı Eşref, Atina’da kendisini ziyaret eden Mısır Hıdivi Abbas Hilmi Paşa’nın mutemedi Nafi Bey’e, 1914’te Abbas Hilmi Paşa’ya yönelik suikast girişimiyle ne Said Halim Paşa’nın ne de İttihatçıların rolü olduğunu söylediğinde, Nafi Bey’in üzüntü içinde ‘Vah vah... Bir masumun kanına girildi... Yazık oldu... Hata ettik” dediğini anlatacaktı. Said Halim Paşa’yı, İtalyan Karbonari örgütü tarafından yetiştirilmiş, İtalyan uyruğuna geçmiş bir Bulgar öldürmüştü. Bu iş için Bulgaristan hükümetine de bir miktar para ödenmişti.

Bahaeddin Şakir ve Cemal Azmi

17 Nisan 1922’de Teşkilat-ı Mahsusa liderlerinden Dr. Bahaeddin Şakir ve Trabzon’un ‘Sopalı Mutasarrıf’ lakaplı valisi Cemal Azmi, Berlin’de, Talat Paşa’nın karısı Hayriye Hanım ve Dr. Rusuhi adlı bir İttihatçı ile çıktığı bir akşam gezisi sırasında kimliği belirlenemeyen kişiler tarafından öldürüldü. Suikastçıların Ermeni İntikam Birliği’ne bağlı olduğunu tahmin ettiğini söyleyen Alman polisi failleri bulmak için 50 bin Mark ödül koydu ama kimse yakalanamadı. Daha sonra suikasti Aram Yerganian ve Arşak Şıracıyan da olayı üstlendi.

Tehliryan ne oldu?

‘Ermeni Ulusal Kahramanı’ ilan edilen Tehliryan beraat ettikten sonra Soghomon Melkian adını alarak izini kaybettirdi. 1956 yılında, Taşnakların 1919 baharında Erivan’da yapılan 9. Dünya Kongresi’nde Ermeni toplumuna karşı suç işleyen 101 kişinin listesinin çıkarılmasından sonra bu konuda üstüne düşeni yapmanın kendisinde bir obsesyon haline geldiğini açıkladı. 64 yaşındayken 23 Mayıs 1960’da ABD’nin San Fransisco şehrinde öldü ve Fresno şehrindeki Ararat Mezarlığı’na gömüldü. Bugün bazı Ermeni kaynaklarında, Tehliryan’ın 1920’de İstanbul’a uğradığında, Mıgırdıç Harutunyan (veya Harutun Mıgırdiçyan) adlı Ermeni’yi de öldürdüğü belirtiliyor. İddialara göre Harutunyan Osmanlı gizli polisine bağlıydı ve 24 Nisan 1915’te İstanbul’dan sürülen Ermeni liderlerinin adını o polise vermişti.

Talat Paşa’nın kemikleri

Murat Bardakçı’nın aktardığına göre, Talat Paşa’nın eşi Hayri Hanım, 1931’de aile dostları, eski Deutche Bank Müdürü Wasserman’dan bir mektup aldı. Wasserman, Alman kanunlarına göre bir cenazenin gömülmeden en fazla on sene bekleyebileceğini söyleyerek, müddetin dolmak üzere olduğunu hatırlatıyordu. Hayriye Hanım, mektubu alıp Şükrü Saraçoğlu’na gitti. Saraçoğlu “Konu beni aşar” diyerek kendisini Atatürk’le görüştürdü. Çankaya’da başlayan görüşme akşam Tahsin Uzer’in evinde devam etti. Bazı bakanların da iştirak ettiği konuşmanın sonunda Atatürk “Cenazesinin naklini benden şu anda istemeyin, Almanya ile bu konuda görülecek hesabımız var, izin verin şimdi gömülsün, zamanı gelince onu bizzat ben getirtirim” dedi ama sözünü tutamadı. Talat Paşa’nın kemikleri İkinci Dünya Savaşı sırasında, Adolf Hitler’in Türk-Alman ilişkilerini sıcaklaştırmak istemesi sayesinde Almanya’dan getirildi. 25 Şubat 1943 günü Sirkeci Garı’ndan alınan tabut önce Şişli Sıhhat Yurdu’na getirildi, ertesi gün görkemli bir askerî törenle Şişli’deki Hürriyet-i Ebediye Tepesi’ne gömüldü. Tören kıtasının önünde Reisicumhur İsmet İnönü’nün çelengi vardı.

Kaynakça: Mustafa Çolak, “Tehcir Olayını’nın Propaganda Sürecindeki Doruk Noktası: ‘Talat Paşa Davası’”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Sayı 58, Cilt: XX, Mart 2004; The Caseof Soghomon Tehlirian, Yay. Haz. Vartkes Yeghiayan, Glendale, California, 2006; Hasan Babacan, Mehmed Talat Paşa 1874-1921(Siyasi Hayatı ve İcraatı), TTK Yayınları, Ankara 2005; Talat Paşa Davası, Tutanaklar, Yay. Haz. Doğan Akhanlı, Belge Yayınları, İstanbul 2003; Dilek Zaptçıoğlu, “Talat Paşa Davası”, Cumhuriyet, 23 Nisan 1993.

.15-3-09

.Genelkurmay arşivleri ve Avustralyalılar

İSTİSMARLAR . 16 aydır birlikteyiz. Bu süre içinde hiç ara vermeden, bazen hafta içinde de olmak üzere yazdım. Bu hafta kendime izin verdim. Ancak sayfamı boş bırakmayacağım, önemli gördüğüm bir konuya ve okur mektuplarına değineceğim. Her yıl mart ve nisan aylarında hamasi biçimde ele alınan, sonra da unutulan Çanakkale Savaşları konusunda Türkçede yayımlanan kitapların hem niteliği hem de niceliği içler acısıdır. Çeşitli düzeydeki okuyuculara, derli toplu ve anlaşılır bir dille, savaşın arka planını, safahatını, sonuçlarını anlatan kitapların sayısı bir elin parmaklarını geçmezken, asker kökenli araştırmacıların kaleme aldığı, anlaşılması güç, kuru teknik bilgilerin vatan-millet edebiyatıyla harman edildiği, saman tadındaki kitaplar bile pek azdır.

YAKINMALAR . Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi kurucularından Prof. Ahmet Mete Tunçoku da, 18 Mart 2009 günü, CNN Türk muhabirine, Çanakkale Savaşları’na dair pek çok konunun henüz araştırılmadığını, 22 ayrı kuruma dağılmış belgelere erişimin çok zor olduğunu, kendi üniversitesinde bu işe gönül vermiş üç öğretim üyesi ve bir emekli askerden oluşan ekibin bile kadro ve bütçeye sahip olmadığını anlatıyordu. Prof. Tunçoku, bu 22 kurumu saymadı ama bunlardan en önemlisinin, kısa adı ATASE olan Genelkurmay Askerî Tarih ve Strateji Etüd Başkanlığı olduğunu herkes tahmin edebilir. Bu kurumun Osmanlı’nın son dönemi, Kürt, Ermeni, azınlıklar gibi netameli konulara dair arşiv belgelerini araştırmacılarla paylaşmakta ne kadar elisıkı olduğunu biliyordum.

ÇABALAR . Ancak araştırmacı Yetkin İşcen’in http://www.gallipoli-1915.org adlı sitesindeki bilgilere bakılırsa ATASE, Çanakkale (Gelibolu) Savaşları arşivi konusunda garip bir eliaçıklık içinde. İstiklâl Madalyalı bir askerin torunu, TSK mensubu bir subayın oğlu olan ve yaklaşık 30 yıldır Çanakkale Savaşları üzerine çalışan Yetkin İşcen’in, ricam üzerine kaleme aldığı, olayı özetleyen yazıyı okuduktan sonra, hem ATASE’nin nasıl çalıştığını, hem de Türkiye’de değil netameli konularda, gururla andığımız konularda bile araştırma yapmanın ne kadar zor olduğunu daha iyi anlayacağınızı sanıyorum. Araştırma bu kadar zor olunca, ortaya çıkan eserlerin niceliği ve niteliği de düşüyor. Böylece meydan hamasete, vatan-millet edebiyatına kalıyor.

***

“Geçtiğimiz yılın ortalarında, internette, bir Avustralya üniversitesinin Çanakkale Savaşı tarihi ile ilgili enstitüsünün başkanı olan bir Avustralyalı profesörle tanıştım. Birkaç kez karşılıklı yazışmadan sonra, bu Avustralyalı akademisyenin Ortadoğu Teknik Üniversitesi (ODTÜ) Tarih Bölümü ile anlaşma yaptığını; bölümün eski yazı bilen iki görevlisinin kendileri için Genelkurmay Askerî Tarih ve Strateji Etüd Başkanlığı’nın (ATASE) arşivinde çalışmaya başladığını; bu çalışmalardan elde edilen bilgilerin İngilizceye çevrilerek Avustralya’daki üniversiteye yollandığını öğrendim.

Bu iş, bazılarına göre 100.000, kimine göreyse 500.000 dolar karşılığı yapılıyordu. Ancak; bu paranın kim tarafından alındığı belli değildi. İşi yapanın ODTÜ olduğu açık ve net olduğundan, tahsilâtı da onların yaptığını düşünmek yanlış olmazdı.

Ancak; bu iş sadece Avustralya üniversitesinin isteği-ODTÜ’nün de kabul etmesiyle olacak bir iş değildi. Projenin gerçekleşmesi için bir üçüncü makamın da onayı gerekiyordu: ATASE’nin onayı... Bu makam projeye ‘olur’ vermezse, kimse bir şey yapamazdı...

Bu sorunun yanıtını öğrenmek için, 2008 yılının başında, Bilgi Edinme Yasası çerçevesinde internet kanalıyla Genelkurmay’a başvurdum ve aşağıdaki sorularımın yanıtlanmasını talep ettim:

“Sayın ilgili,

1- Kurumunuzda, yukarıda tarifi yapılan biçimde bir araştırmanın bulunup bulunmadığı;

2- ATASE’nin söz konusu iki üniversite arasındaki ilişkiyi bilip bilmediği;

3- ODTÜ Tarih Bölümü’nün ATASE’den hangi gerekçelerle araştırma izni aldığı;

4- Söz konusu çalışmanın kaç uzman katılımıyla yapıldığı;

5- Bu kişilerin, eski yazıyı mükemmel biçimde bilip bilmedikleri ve Çanakkale savaşı tarihi konusunda uzman olup olmadıkları;

6- Bu kişilerin, ATASE arşivlerinde günümüzdeki çalışma şartlarına (eski yazı uzmanlığı, akademisyen olma, kurum yazısı ve senede azami 30 gün çalışma izni) bağlı kalıp kalmayacakları;

7- Avustralya üniversitesinin elde etmek istediği belgelerin neler olduğu;

8- Aynı belgelerin daha önce ATASE ya da başka yerli bir kurum veya araştırmacı tarafından incelenip incelenmediği; incelendiyse belge içeriklerinin sınıflandırılmasının yapılıp yapılmadığı (gizli/gizli değil);

9- Eğer incelenmişlerse, bunların yayınlanıp yayınlanmadığı; eğer incelenmemişlerse, niçin ilk kez yabancı bir ülke üniversitesine açıklandıkları;

10- ODTÜ Tarih Bölümü tarafından incelenen bu belgelerin hangi formlarda (fotokopi mi yoksa özet çıkarılma mı) Avustralya’ya yollandığı konularında tarafıma, bir yanlış anlamaya yol açmaması için, açık ve anlaşılır bilgi verilmesini rica ederim.’

İşi yokuşa sürmek mi?

Bu yazıma bir ay sonra verilen yanıtla ‘kimlik bilgilerimden gazeteci olduğumun anlaşıldığı ve başvurumu yazılı olarak yapmam gerektiği’ bildirildi... Üşenmedim, bu kez de yazılı olarak postayla başvurdum. Tekrar bir ay daha geçti ve benden yine ‘yazılı olarak başvurmam’ istendi. Başvurumu yeniledim ama bir ay sonra ‘aynı başvuruya daha önce yanıt verilmişti’ denilerek reddedildiğim bildirildi. Ben de bunun üzerine, günün Genelkurmay Başkanı Yaşar Büyükanıt’a da durumu anlatan bir mektup yazdım. Ancak hiç yanıt alamadım.

Derken, bir sabahın erken saatlerinde cep telefonumdan arandım. İyi günler dileyen bir erkek, Genelkurmay’dan aradığını söyleyerek kendini tanıttı. Bir albaydı ama uyku sersemi ismini anlayamadım. Beni aradığı cep telefonunun numarası kendi telefonumda belirmişti; bu yüzden ismini tekrar sormadım.

Bu albay, kısaca Genelkurmay adına üzüntülerini bildirdi ve yazışmalarımızda yaşanan anlaşmazlık nedeniyle özür diledi. Sorduğum sorularla ilgili konunun incelendiğini, en kısa zamanda tarafıma bilgi verileceğine söz verdi. İlgisine teşekkür ettim ve konuşmayı bitirdik.

Kısa ve anlaşılmaz bir cevap

Çok geçmedi, Genelkurmay’dan yeni bir e-posta aldım. Konuyu kendilerince noktalıyorlardı:

“Gazeteci Ahmet Yetkin İŞCEN’in 12 Mayıs 2008 tarihli yazısı.

1. İlgi ile söz konusu bilgi edinme taleplerinize ilişkin olarak yapılan araştırma neticesinde elde edilen bilgiler müteakip maddelerde sunulmuştur.

2. Orta Doğu Teknik Üniversitesi araştırmacıları; Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt (ATASE) Başkanlığı arşivinden, Bakanlar Kurulu’nun 31 Ocak 2002 tarihli ve 2002/3681 sayılı “Devlet Arşivlerinde Araştırma ve İnceleme Yapmak İsteyen Türk veya Yabancı Uyruklu Gerçek veya Tüzel Kişilerin Tabi Olacakları Esaslar” kapsamında faydalanmışlardır.

3. Tarihi ve kültürel mirasımızın korunması ve gelecek nesillere aktarılmasına verdiğimiz önem tüm kamuoyu tarafından iyi bilinmektedir.

4. Göstermiş olduğunuz duyarlı yaklaşım için teşekkür eder, çalışmalarınızda başarılar dileriz.
GENELKURMAY BAŞKANLIĞI”

Konu kapandı mı?

Konu belki Genelkurmay ATASE Başkanlığı açısından burada noktalanmış görünüyordu ama benim için henüz açıklığa kavuşmuş değildi. Sadece ben değil, arşivlerimizde çalışmaya, kendi tarihimizin gerçeklerine ulaşmaya çalışan sayısız akademisyen de olayın aslını merak ediyordu.

Soru şuydu:

Birileri, Avustralyalıların parasını alıp onlara belge diye her yerde bulunabilecek, daha önceden yayınlanmış, harcıâlem birtakım yayınları mı kakalıyordu?Yoksa ATASE, bugüne kadar Türkiyeli araştırmacılar/tarihçiler tarafından hiç dokunulmamış, okunmamış, incelenmemiş ve değerlendirilmemiş birtakım belgeleri Avustralyalılara mı veriyordu?

Eğer henüz günümüz Türkçesine çevrilmemiş birtakım belgeler Türk kamuoyuna açıklanmadan Avustralyalılara veriliyorsa, birileri açıkça ‘vatana ihanet’ suçu işliyor demekti.Yoksa harcıâlem bilgileri ‘belge’ diye vererek Avustralyalıları mı dolandırıyorduk?

Bunların hangisiydi?

Bir süre sonra internette rastladığım bir adres, bu konuyu da açıklığa kavuşturdu. Meğer bizden başka herkes biliyormuş neler olup bittiğini...

Avustralya’nın New South Wales eyaletinin Royal United Services Enstitüsü ile Macquarie Üniversitesi’nin yayınlarında, benim Genelkurmay’dan bir senedir öğrenmeye çalıştığım bilgiler açıkça anlatılıyordu... (İlgilenenler, bu bilgileri şu adreslerden öğrenebilirler:http://www.rusinsw.org.au/Papers/20080226.pdf vehttp://www.pr.mq.edu.au/macnews/MUN_PDFS/200602.pdf)

Harvey Broadbent isimli Macquarie Üniversitesi profesörü yazar, araştırmacı, yapımcı bir akademisyen; Gallipoli: The Fatal Shore isimli kitabı için 2003’te Genelkurmay arşivlerinde araştırma izni almış ve burada bir süre çalışmış. Prof. Broadbent, bu çalışma sırasında elinden geçen belgelerde Enver Paşa’nın imzasını görmüş.16 Haziran 1915 tarihini taşıyan bu belgede Enver Paşa, Boğazlar kumandanı Alman generali Guido von Usedom’a bazı emirler veriyormuş...

Prof. Broadbent, bunun üzerine, Türk askerî arşivinin hayli değerli belge ve bilgiler içerdiğine; bunların araştırılması halinde o güne kadar tamamen Avustralya, İngiliz ve Fransız bakış açısından yazılmış Gelibolu Harekâtı tarihinin çok daha zenginleşeceğine karar vermiş. Bu kararla yola çıkan Prof. Broadbent, hem kendi çalıştığı üniversiteye, hem de Avustralian War Memorial’a (AWM) bir proje sunarak bunu kabul ettirmiş...

100. Yıl kitabını kim yazacak?

Bu proje için Türkiye’den Ortadoğu Teknik Üniversitesi’yle ilişkiye geçmiş, üniversitenin tarih bölümünün desteğini almışlar. 2007’de başlatılan bu proje, ilk 5 yılı için de ‘fonlanmış’... Bu fonlamanın miktarı verilmiyor... Elden geçirecekleri kaynakların şunlar olduğunu açıklamışlar:

- Türk Genelkurmayı Arşivi’nde bulunan hayli çok miktarda orijinal belge koleksiyonu,

- Osmanlı subaylarının yayınlanmış günlük ve hatıratları,

- Yayımlanmamış günlük ve hatıratlar,

- Türk Genelkurmayı’nın Resmî Tarihi,

- TBMM Kütüphanesi’nde saklanan gazete arşivleri,

- Kızılay Arşivi. (Bu arşiv bugüne kadar hiç ellenmemiş ve tasnif edilmemiş şekilde, sandıklar ve çuvallar içerisinde Kızılay’a ait depolarda çürüyor... Geçmiş yıllarda yaşanan bazı belge hırsızlığı olaylarından ağzı yanan yönetimin araştırmaya izin vermediği de biliniyor.)

Avustralyalı uzmanların amacı ATASE’deki Gelibolu belgeleri arasından seçtikleri belgelerle Çanakkale Savaşları’nın 100. Yıldönümü olan 2015 yılında bir kitap yayınlamak...

ATASE’nin alanına girmeyen konular neler?

Ben bu bilgileri sindirmeye çalışırken Genelkurmay Başkanlığı, malum ATASE olayıyla ilgili nihayet bir yanıt verdi.

‘TC Genelkurmay Başkanlığı’ antetli bir kağıda yazılmış olmasına rağmen altında hiçbir isim ve makam adı bulunmayan (bu bir Genelkurmay âdetiymiş) bu yanıt, bir senedir sürdürdüğüm kuşkumu da kanıtladı.

Aşağıdaki üç paragraflık yanıt, yakın tarihimizi içeren belgelerin ne derece korunduğunu ve bu belgeleri korumakla mükellef makamların ne kadar vurdumduymaz olduğunun belgesidir.

‘Söz konusu talebinizle ilgili olarak yapılan inceleme neticesinde,

-ODTÜ Tarih Bölümü’nün, Maquarie Üniversitesi ile birlikte yürüttükleri Çanakkale Muharebeleri konusunda doküman hazırlamak üzere, ODTÜ Tarih Bölümü Öğretim Görevlisi Murat ULUĞTEKİN ve Dr. Selçuk DURSUN’un çalışmaları için ODTÜ tarafından 15 Eylül 2005 tarih ve 24 Temmuz 2007 tarihli yazılarla izin talebinde bulunulmuştur.

-Bakanlar Kurulu’nun 31 Ocak 2002 tarihli ve 2002/3681 sayılı Devlet Arşivlerinde Araştırma ve İnceleme Yapmak İsteyen Türk veya Yabancı Uyruklu Gerçek veya Tüzel Kişilerin Tabi Olacakları Esasları Belirleyen kararı ve Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Görevleri Özel Yönergesi kapsamında yerli ve yabancı araştırmacılara açık olan Birinci Dünya Harbi Koleksiyonundaki belgelerde çalışmak üzere söz konusu kişilere gerekli izin verilmiş ve 19 Ekim 2007 tarihinde de çalışmalarını tamamlamışlardır.

-ODTÜ Tarih Bölümünce görevlendirilen adı geçen araştırmacılar dışında başka hiçbir yabancı araştırmacı bu proje kapsamında Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Arşivinde çalışmamıştır.

-Başvurunuzda belirttiğiniz diğer konular, Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığının ilgi alanına girmemektedir...’

Yani neymiş?

1-Avustralyalı Prof. Broadbent, Eylül 2005’te kendi kitabına kaynak oluşturmak için izin alarak çalıştığı ATASE’de bazı belgeler görmüş; ülkesine döndüğünde kendi üniversitesi ve AWM’nin desteğini sağlayarak bu projeyi devreye sokmuş. Broadbent, 2007 Temmuzu’nda ODTÜ’yü ATASE’de çalışma izni almaya ikna etmiş ve bu üniversitenin Tarih bölümünün görevlendirdiği iki eleman da 2,5 ay içinde işi bitirivermişler... Proje 19 Ekim’de sona ermiş...

2-Gerek izinlerin alınması, gerekse araştırmanın bu kadar hızlı bitirilmesinin altında ‘yangından mal kaçırmak’ gibi bir niyet yoksa Genelkurmay ya bu iki üniversite ile birlikte çalışıyor, ya da bizim gibi saf vatandaşları kandırıyor olmalı. Çünkü ATASE’ye üniversite görevlisi akademisyenin bile girmesi uzun formalitelere bağlı. Dolayısıyla, Prof. Broadbent’in ATASE’de anlattığı gibi kapsamlı bir araştırmanın yapılması için, değil 2,5 ay, 2,5 sene bile yeterli bir zaman değil.

3-Ben de zaten ‘ATASE’ye yabancı araştırmacılar sokuluyor’ dememiştim. Tam tersine, her ciddi araştırmacının girebilmesini isterim. Bu olayda, Avustralyalılar, ODTÜ elemanlarını kullanmışlardır. Arşive giren, iki ODTÜ görevlisidir.

4-ATASE’nin ‘ilgi alanına girmeyen’ konular ise şunlar olmalı:

- Avustralyalılara söz konusu belgelerin birer kopyasının CD’lerde verildiği belirtilmektedir. Avustralyalılara bu proje çerçevesinde sağlanan ayrıcalıklar nelerdir?

-Bu yabancı araştırmacıların elde ettiği arşiv dokümanları daha önce herhangi bir Türk akademisyen veya araştırmacının incelemesine açılmış mıdır? Açıldıysa, bu Türk uzmanlar kimlerdir, isimleri nedir?

-Adı geçen profesörün iddia ettiği gibi, ‘ilk kez incelenen’ bu belgelerin kullanımı niçin yabancılara bırakılmıştır?

-Bu hizmet için Avustralya üniversitesi ve AWM’den kaç yüz bin dolar alınmıştır?

-Bu proje, Türk kamuoyuna herhangi bir yolla (Genelkurmay internet sitesinden duyuru, ajans haberi, basın açıklaması, haber, vs) açıklanmış mıdır?

Şimdi ben, ATASE Başkanlığı’nın ilgi alanına girmeyen(!) bu soruları bir de eskinin Hilal-i Ahmer’ine, yani bugünkü Kızılay’a soracağım...”

Yetkin İşcen gibi ben de merakla ATASE’nin ve Kızılay’ın cevaplarını bekliyorum.

***

Okuyucu mektupları

Küfür ve tehdit mektuplarıyla çok kişisel konulara girenler dışında, yazılarıma olumlu ya da olumsuz tepki veren okuyucularıma mutlaka ve hemen cevap yazıyorum. Nitekim 16 ay içinde üç binden fazla maili cevapladım. Bazısı lisansüstü veya doktora tezine konu olabilecek sorulara verdiğim cevapların muhatapları tarafından tatmin edici bulunmadığını ise ezici çoğunluğun mesajımı aldıklarına dair kısa bir notu bile benden esirgemesinden anlıyorum:)) Şaka bir yana birkaç yazışmadan sonra genel olarak belli bir noktada buluşuyoruz.

Büyük ayıbım ise şu: Hapishanelerden mektupla yazanlara cevap veremiyorum. Öncelikle mektuplaşmanın düzenli olmasını beklediklerini ima ederek, daha başından gözümü korkuttukları için. Görüş bildirmemi istedikleri hikâyeler, şiirler, resimler, makaleler, roman taslakları da eklenince cesaretim iyice kırılıyor. Bir de bilgisayarla değil elle yazıp, postaya verme zorluğu var. Beni affedeceklerini sanmıyorum ama onları cevapsız bıraktığım için sürekli vicdan azabı çektiğime inanmalarını isterim. Bunun dışında benden cevap almayanlar varsa, bunun tek nedeni mesajlarının veya mektuplarının elime geçmemesidir.

Bu hafta birkaç okur mektubunu sizinle paylaşmak istiyorum.

Süryaniler Asuri mi Arami mi?

14 Aralık 2008 tarihli “Mezopotamya’nın kadim halkı: Süryaniler” başlıklı yazıma yönelik eleştirisine “yazınızdaki hangi hatayı yazayım? İçinde o kadar çok var ki!” diye başlayan Avrupa Süryaniler Birliği (ESU) Yönetim Kurulu Üyesi Tuma Çelik, “Bugün özellikle diasporada, tarihlerini Babil ve Asur kültürlerine götürenlerle, ilk Hıristiyan topluluklarından Aramilere götürenler arasında ateşli bir tartışma sürüyor. Bu gruplardan ilki politik, ikincisi dinsel vurgularıyla dikkati çekiyor” yorumuma itiraz ediyor ve Süryanilerin Asuri kökenli değil, Arami kökenli olduğunu, Aramilerin de Orta Asya’dan gelen bir halk değil, Sami halklarından olduğunu söylüyor, benim Türkiye’nin resmî görüşünü savunan ısmarlama bir yazarla (?) aynı safa düştüğümü belirtiyor. Bu eleştirilerin benzerini, Mardin Süryani Metropoliti de telefonla yapmıştı. (Adını not almayı ihmal ettiğim için beni bağışlasın.) Tuma Çelik, dinsel konularda da benimle aynı düşünmediğini belirtiyor ve ‘doğru’ bilgiler için Mezopotamya Uygarlığında Süryani Halkı(Bethil Yayınevi, Ankara 2008) adlı kitabı öneriyor. Ben de sözü kitaba bırakıp kenara çekiliyorum...

Mescid-i Aksa’yı kim yaktı?

8 Şubat 2009 tarihli “Münferit (!) antisemitizm vakaları” başlıklı yazımla ilgili olarak bir okurum şunları yazdı: “1969’da Müslümanlarca kutsal sayılan Mescid-i Aksa’yı fanatik bir Yahudi’nin kundakladığı iddiası İslam Konferansı Örgütü’nün (İKÖ) kuruluşuna hizmet ve temel teşkil etmiş olan ‘kutsal bir yalan’dır. Zira yangını çıkartmaya çalışan Michael Dennis Rohan ne İsrailli ne de Yahudi’ydi! O meczup Avustralyalı bir Hıristiyan’dı. (Bu konuda ayrıntılı bilgiyihttp://en.wikipedia.org/wiki/Michael_Dennis_Rohan adresinde bulabilirsiniz.) İKÖ kuruluş bildirgesini 14-16 Mart 2008 tarihlerindeki oturumda yenilediği için, web sitelerinde orayı bir ‘Yahudi’nin yaktığını (artık) söylemiyorlar. Ama başlangıçta bunu aynı Erbakan gibi bol bol kullandılar. Ben, Rohan’ın Kudüs’e hacca gelen bazı kişilerde tezahür eden ‘Kudüs Sendromu’ndan muzdarip olduğunu tahmin ediyorum.”

‘Kudüs Sendromu’ Kudüs’ü ziyaret eden hacı ve turistlerin şehrin kutsal atmosferinden aşırı şekilde etkilenerek kendilerini kutsal kitaplarda zikredilen şahsiyetlerden biri sanma veya kitapta zikredilen misyonlardan biri ile yükümlü sayma gibi bir zihinsel rahatsızlığın adı. Sayın okurum haklı, Michael Dennis Rohan’ı ‘Yahudi’ diye takdim etmem yanlış olmuş ancak Rohan’ın eyleminin arka planı konusunda daha derin araştırmalar yapmam gerektiğini düşünerek, şimdilik burada kesiyorum.

Zekât ve sadakanın rolü

15 Şubat 2009 tarihli “Sosyal devlet mi, sadaka devleti mi?” başlıklı yazımda “zekâtla yoksulluğun giderildiği bir dönem olmamıştır” ve “sadaka günümüzdeki korkunç yoksulluğa çare olacak bir yöntem değildir” şeklindeki ifadelerimi eleştiren Alper Alper rumuzlu okuyucum İslam fıkhı ansiklopedisi olarak nitelediği Vehbe Zuhayli’de Osmanlı Devleti’nde ne kadar zekât toplanıyordu, yoksulluğa etkisi var mıydı gibi konuların cevabını bulabileceğimi belirttikten sonra “İslam tarihinde yoksulluk yok muydu? Elbette vardı. Zalim halifeler, gaddar valiler, yalancı peygamberler bile vardı. Bunu için Ahmet Cevdet Paşa’nın İslam Tarihi’ne bakabilirsiniz. Ama iki şeyi birbirine karıştırmayın. Ben tüm İslam tarihi güllük gülistanlıktı demiyorum ki. Dediğim şu: Zekâtın adil ve etkili biçimde uygulandığı dönemlerde zekât müessesesi amacına ulaşmış, refah ve sosyal adaleti sağlamıştır... Ömer bin Abdülaziz dönemini örnek verebilirim... Belki zekât hakkında iyi şeyler yazmak İslam’ı övmek olacağından o da size zor gelmiş olabilir yetiştiğiniz çevre ve edindiğiniz dünya görüşü itibariyle. Maalesef aydınlarımızın duçar oldukları kırılma noktası bu alan. Gönül ister ki ne olursa olsun hakikatin muhteşemliği parlasın. Ama her zaman mümkün olmuyor...” diye bitirmiş eleştirisini.

Tarih Lenk kitabının yazarı Hakan Erdem’in ve diğer okurlarımın eleştirilerini önümüzdeki haftalara bırakıyorum. Herkese iyi pazarlar...

.22-3-09

.İstanbul’un mimarî fethi mi, katli mi?

2600 YILLIK ŞEHİR . Madem seçimlerden bahsedemiyoruz, ‘2010 Yılı Avrupa Kültür Başkenti’ İstanbul’dan söz edelim. 1985’ten bu yana her yıl Avrupa kentlerinden bir ya da birkaçı Avrupa Kültür Başkenti (AKB) olarak seçiliyor. ‘AKB’ olmanın temel koşulu kentin Avrupa’nın kültür zenginliğini ve çeşitliliğini barındırması. 1985’ten beri 39 kent Avrupa’nın kültür başkenti oldu. (Bazı yıllar iki, 2000 yılında dokuz şehir seçilmişti.) AB Parlamentosu’nun 1999’da AB üyesi olmayan ülkelerin de kültür başkenti olmasına olanak sağlamasının ardından Türkiye de aday olma hakkını kazandı ve hükümetin başvurusu üzerine, 2006 yılında, ‘2010 Avrupa Kültür Başkenti’ seçildi.

İstanbul’un ‘AKB’ olmanın temel koşulunu karşılayıp karşılamadığı meselesi bir yana, 2006’dan beri ne yapıldı derseniz, doğrusu ben henüz fark edebilmiş değilim. Halbuki bu tür projelere halkın ve sivil toplum örgütlerinin katılımı hayati öneme sahip. Üstüne üstlük, geçen hafta, 2010 AKB Ajansı’nın dört ağır topu, Nuri M. Çolakoğlu, Prof. İskender Pala, Prof. Metin Sözen ve Gürhan Ertür, istifalarını verdiler. İstifaların AKB’deki hükümet temsilcisi Eyüp Özgüç’le yaşanan görüş ayrılıklarından kaynaklandığı söylendi. Görüş ayrılıklarının hangi konularda olduğunu henüz bilmiyoruz, çünkü AKB Ajansı şeffaf davranmıyor, ama 2010 yılına 9,5 ay kaldığını ve ortada tamamlanmış bir proje olmadığını düşünürsek, durumun vahameti anlaşılabilir. Ajans yeni kadrolarını buluncaya kadar, bari biz boş durmayalım ve İstanbul’un görkemli tarihinde küçük bir geziye çıkalım, ne dersiniz?

Büyük ölçüde coğrafyasının dikte ettirdiği bir tarihi yaşayan İstanbul, uzun ve karmaşık tarihi boyunca coğrafi konumunun sağladığı avantajlarla ticari, askeri, yönetsel bakımdan stratejik öneme sahip oldu. Üç bin yıl boyunca yangınlara, sellere, depremlere; isyanlara, ayaklanmalara; Avar, Arap ve Slav akıncılarına, Latin talancılarına direndikten sonra Türklere teslim oldu. Fatih’in orduları 29 Mayıs 1453’te Konstantinopolis’e girdiğinde şehrin eski görkeminden eser yoktu. 6. yüzyılda 500 bin olan nüfus 50 bine kadar düşmüş, anıtsal yapılar, kamu binaları ve konut alanları harap olmuştu. Derhal imar faaliyetlerine girişen Fatih şehrin genel planına dokunmadı.

OSMANLI İSTANBUL . Sokak ve meydan yapısı olduğu gibi korundu, sarnıçlar, suyolları ve surlar onarıldı. Göçebeliğin bir sonucu olarak yeşil tekrar şehir dokusuna girdi. Nüfusun en fazla yoğunlaştığı yerler dışında bütün evler bahçeli hale geldi. Konut yapımında taş ve tuğla yerine ahşap kullanıldı. Çünkü ahşap hem ucuz hem de kullanımı kolaydı, ayrıca şehrin iklimi ile de uyumlu idi. Ancak bu seçim, bitmek tükenmek bilmeyen yangınlarla şehrin defalarca yıkılması ve yeniden yapılması demek oldu. Yeni kurulan mahalleler, şehir içinde köyler gibi örgütlendiler. Her mahallenin zengini ve yoksulu birlikte yaşadı. Ortaklığın temeli etnik ve dinsel bağlardı. Mahalleler yüzlerini merkeze, sırtlarını şehrin diğer bölgelerine çevirdiler. Böylece Konstantinopolis’teki saydam şehir dokusu yerine daha mat, daha mahrem, daha gölgeli bir doku gelişmeye başladı. Devamı aşağıda…

***

Kuruluşundan 1850’li yıllara kadar Osmanlı Devleti’nde bir belediye örgütlenmesi yoktu. Devletin yapması gereken belediye hizmetleri, vakıflar aracılığıyla görülüyordu. İstanbul’un yöneticisi ise kadıydı. Ahali ile devlet arasındaki idarî, malî, askerî ve mahallî tüm sorunları çözmekle görevli olan kadılar ortalama 20-24 ay görevde kalırlardı. Kadılara esnafın örgütlendiği loncalar, çarşı-pazarı denetleyen muhtesipler ve zaptiye kuvvetleri yardım ederdi. İlk kadı Hızır Bey Çelebi, Sivrihisarlı köklü bir sipahi ailesinden geliyordu. Fatih Sultan Mehmet’in çok sevdiği bir âlim ve şair olan Hızır Bey Çelebi’den sonra İstanbul’da 422 kadı görev yaptı.

Şehremaneti’nin kuruluşu

İstanbul’da çağdaş anlamda belediye idaresi kurma girişimi, 1853-1856 Kırım Savaşı sırasında İstanbul’a gelen çok sayıdaki İngiliz, Fransız ve İtalyan askerlerinin, mülteci ve göçmenlerin barındırılması sırasında ortaya çıkan hareketlilik ve karışıklığı düzenleme ihtiyacıyla ortaya çıkmıştı. Batılı devletlerin zorlamasıyla 1855’te Şehremaneti kuruldu. İlk Şehremini ‘Pepe’ Salih Paşa’ydı. 1857’de İstanbul 14 belediye dairesine ayrıldı. Bunlardan en büyüğü ve önemlisi, Avrupalı tüccarların, Levantenlerin, gayrimüslimlerin yoğun olduğu Beyoğlu ve Galata’yı kapsayan Altıncı Daire-i Belediye idi. Bu isim, modernliği ile Tanzimat elitlerinin hayran olduğu Paris’in en gelişkin belediyesi olan ‘Sixième Arrondissement’a (6. Bölge) özenilerek konmuştu. (1855’ten I. Meşrutiyet’e kadar ikisi ‘ihtisap ağası’, 18’i ‘şehremini’ unvanıyla 20 yönetici göreve geldi.) 1877’de daire sayısı 20’ye çıkarıldığında veya 1880’de 10’a düşürüldüğünde de Beyoğlu, Altıncı Daire olarak kaldı. Ancak 1912’de belediye bölgeleri yeniden düzenlenirken, Beyoğlu Üçüncü, Üsküdar Altıncı Daire oldu. Belediye bölgelerinin rakamlarla adlandırılmasına 1913’ün başında son verildi.

Ankara-İstanbul gerilimi

Türkiye Cumhuriyeti kurulurken, çöken imparatorluğun merkezi İstanbul ile ‘Anadolu’nun ve Kemalist devrimlerin kalbi’ diye nitelenen Ankara arasında yüksek bir gerilim doğmuştu. 16 Ekim 1923’te “Türkiye devletinin makarr-ı idaresi Ankara’dır” cümlesini içeren tek maddelik bir yasa ile İstanbul’un 2.600 yıllık özel işlevine son verildikten sonra, hâlâ ülkenin en büyük şehri olan ve limanları ile önemli bir ticari işlev üstlenen, okulları ile ülkenin kültür yaşamına yön veren İstanbul ile ilgili pek çok karar, o günlerde küçük bir kasaba olan Ankara’da alınıyordu. 16 Mayıs 1919’da Samsun’a gitmek üzere şehirden ayrılan Atatürk, 23 Ekim 1923’te Hamidiye zırhlısıyla Boğaz’dan geçerken, bir çatana ile zırhlıya yetişip huzuruna çıkmak isteyen Şehremini Ali Haydar (Yuluğ) Bey’i kabul etmemişti. Benzer tavırlar 1924’te, 1925’te ve 1926’da da gösterildiğinde, Atatürk’ün şehre küstüğünden kimsenin şüphesi kalmamıştı. Atatürk’ün dört gözle beklenen ziyareti ancak 1 Temmuz 1927’de gerçekleşti ancak şehrin kaderi hemen değişmedi.

Muhittin Üstündağ ve Henri Prost

Emniyet Genel Müdürü Muhittin Üstündağ 1928’de valiliğe getirildiğinde, Özel İdare ile Belediye birleştirildiğinden, Şehreminliği görevini de üstlenmişti. Muhittin Üstündağ döneminde, 1929 Dünya Büyük Buhranı yüzünden, zaten kıt olan kaynaklar daha da azaldığı için, 1930’da çıkarılan (ve 1982’ye kadar yürürlükte kalan) modern anlamdaki ilk Belediyecilik Kanunu’nun etkileri görülemedi.

Muhittin Üstündağ, daha önce başlamış olan Atatürk Bulvarı inşaatını sürdürdü, Kilyos, Büyükdere, Yalova ve Florya yollarını açtı ve buralardaki Atatürk Köşkleri’nin yapımına başladı. Florya ve Büyükada’daki plajların düzenlenmesi, eğlence yerlerinin Beyoğlu’nda toplanması onun projesiydi. 1930’da yazlarını Yalova’da geçirmeye başlayan Atatürk, İstanbul’a yaptığı ikinci ziyarette Beyazıt Meydanı’nın düzenlenmesini, Ayasofya ve Sultan Ahmet camilerinin onarılmasını emredince herkes umutlanmıştı ancak İstanbul’da şehircilik adına yapılanlar askerlerin kullandığı bazı binaların üniversitelere verilmesi, hanedana ait saray ve köşklerin kamu hizmetine sunulması gibi simgesel adımlardan öteye gidemedi.

Neyse ki, Ankara inattan vazgeçti de, Tanzimat’ın mirası olarak Batılı uzmanlara başvurma geleneği uyarınca 1933’te Almanya’dan H. Elgötz, Fransa’dan A. Agache, J. H. Lambert, Dr. I. M. Wagner gibi uzmanlardan raporlar istendi. Ancak bunlar yeterli bulunmadığından, 1936’da bizzat Atatürk’ün davetiyle, ilk kez 1904’te İstanbul’a gelen, 1926’da İzmir için bazı çalışmalar yapan Paris Şehircilik Enstitüsü üyelerinden Henri Prost İstanbul’a geldi. Modernleşme ile korumacılığı birleştiren bir yaklaşıma sahip olan Prost derhal İstanbul (Tarihî Yarımada) ve Beyoğlu’nun nâzım planlarını hazırlamaya başladı.

Lütfi Kırdar’la yeniden canlanış

Ancak Muhittin Üstündağ, Atatürk’ün ölümünden sonra görevinden alınacağı için bu planları uygulama mutluluğu 8 Aralık 1938’de atanan Lütfi Kırdar’a nasip olacaktı. Sadece vali-belediye başkanı değil, aynı zamanda CHP il başkanı da olan Lütfi Kırdar Kerkük’ün ünlü Kırdarzâdeler ailesinden geliyordu, tıp eğitimi almıştı ve Birinci Dünya Savaşı’yla Milli Mücadele döneminde Kızılay’da görev yapmıştı. İstanbul, Atatürk’ün küskünlüğünün doğurduğu durgunluktan Lütfi Kırdar sayesinde çıktı. Henri Prost, Lütfi Kırdar’ın desteğiyle, Fransız ve Türk mimar ve mühendislerinden oluşan bir grupla 15 yıl boyunca Tarihî Yarımada, Beyoğlu ve Kadıköy-Üsküdar’ı planladı. Prost’un vizyonuyla Beyazıt, Aksaray, Eminönü, Şişhane, Üsküdar ve Beşiktaş başta olmak üzere 18 meydan düzenlendi, Beşiktaş’ta Barbaros Anıtı dikildi, Mecidiyeköy, Haseki ve Levent’te, Emlak Kredi Bankası ile ortaklaşa evler yaptırıldı, isteklilere kura ve taksitle satıldı, Harbiye, Osmanbey, Nişantaşı ve Maçka bugünkü çehrelerine kavuşturuldu.

Lütfi Kırdar döneminde ayrıca Terkos, Kâğıthane ve Elmalı su hatları geliştirilerek, kişi başına düşen günlük su miktarı üç katına çıkarıldı. Şehrin çöp, kanalizasyon ve elektrik şebekesi geliştirildi, sağlık kurumlarındaki yatak kapasitesi iki katına çıkarıldı. Zincirlikuyu Asri Mezarlığı oluşturuldu, Edirnekapı, Merkezefendi ve Karacaahmet mezarlıkları iyileştirildi. Açık Hava Tiyatrosu açıldı, Taksim’de bugün Atatürk Kültür Merkezi denilen Opera Binası’nın inşaatına başlandı. Spor ve Sergi Sarayı ve İnönü Stadyumu inşa edildi. Tarihi Taksim Kışlası (ne yazık ki) yıkılarak Taksim Gezisi oluşturuldu. Yıldız Parkı ve içindeki bazı köşkler, Emirgân Korusu, Florya imar edildi. Taksim Belediye Gazinosu, Şehir Armonisi, Şehir Orkestrası gibi müzik ve sanat kurumları oluşturuldu.

Son Menderes Hükümeti’nde Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanı olan Lütfi Kırdar, 27 Mayıs 1960 darbesinde tutuklandı, Yassıada’da 17 Şubat 1961 tarihindeki duruşmada, Mahkeme Başkanı Salim Başol’un haşin sorgulaması sırasında geçirdiği kalp krizi sonunda yaşama veda etti, olaylı bir cenaze töreninden sonra kendi eseri olan Zincirlikuyu Asri Mezarlığı’na gömüldü.

‘Minimini Vali’ Fahrettin Kerim Gökay

Köyden kente ilk toplu göçlerin başladığı, Demokrat Partili yıllarda İstanbul’un vali-belediye başkanı ‘emraz-ı akliye’ (psikoloji) ordinaryüs profesörü Fahrettin Kerim Gökay’dı. Kısa boyundan dolayı “minimini valimiz, ne olacak halimiz” tekerlemesiyle anılan Fahrettin Kerim Gökay, Adnan Menderes’in şehrin imarını bizzat üstleneceği 1956’ya kadar oldukça bağımsız çalışma olanağı buldu. Gökay döneminde, Fatih-Edirnekapı, Laleli, Ayasofya ve Kapalıçarşı bölgelerindeki yollar yenilendi, asfaltlandı. Kadıköy yakasında II. Elmalı Bendi’nin temeli atıldı, Terkos-Kâğıthane arasına 42 kilometrelik isale hattı döşendi, Fatih Külliyesi onarıldı, cami ve çevresi güzelleştirildi, Eyüp Sultan Camii’nin etrafındaki evler yıkılarak, cami ortaya çıkarıldı, Fındıklı’daki Güzel Sanatlar Akademisi binası ve Ihlamur Kasrı onarıldı. Gökay, “Zeytinburnu ve Kazlıçeşme’nin babası” olarak ünlenmesini, bu bölgelerde yaptığı büyük imar faaliyetlerine borçluydu.

Klakson yasağı

Cumhuriyet elitlerinin halka bakışını gösteren kült cümlelerden biri olan “Halk plajlara akın etti, vatandaş denize giremiyor” sözünün sahibi olan Fahrettin Kerim Gökay’ın en ilginç işi şehirde ‘klakson yasağı’ getirmek olmuştu. Çünkü Gökay’a göre klakson sesi ruh sağlığını bozardı. Yine halkın ‘ruh sağlığı’ için ‘Bahar ve Çiçek Bayramı’ adı altında Gülhane Parkı’nda iki ay süren eğlenceler, Spor ve Sergi Sarayı’nda yılbaşı kutlamaları düzenledi. Ancak bütün bu olumlu işlerini, başta Rumlar olmak üzere gayrımüslim azınlıklara yönelik 6-7 Eylül 1955 yağmasındaki tutumu ile gölgeledi. 1988’de vefat ettiğinde terekesinden 630 tapu çıktığı söylendi.

Menderes’in fahri belediye başkanlığı

CHP’de yetişen kadrolarla kurulan DP, Cumhuriyet’in modernleşmeci ideolojisi ile Anadolu taşrasının dünya vizyonunu birleştirmişti. Buna bir de İkinci Dünya Savaşı’nın galibi ülkelerin dünyaya empoze ettiği demokrasi anlayışı ve kapitalist gelişme modelinin heyecanı eklenmişti. İstanbul, Lütfi Kırdar dönemi hariç, 30 yıldır el sürülmemiş bir kent olarak, Menderes’in bu vizyonu sahneleyebileceği uygun bir mekândı. Bütün bunların üstüne, İstanbul her açıdan büyük bir potansiyele sahipti ve dev bir oy deposuydu. Adnan Menderes ve ekibini en çok rahatsız eden şey, kargacık burgacık sokakların, dik yokuşların ve çıkmaz sokakların yarattığı trafik keşmekeşiydi.

Kişisel bir şov olarak imar

Henri Prost, 1947’de Paris’te Académie des Beaux-Arts’da sunduğu bildiride şunları söylemişti: “İstanbul’un modernleştirilmesini çok hassas bir ameliyata benzetebiliriz. Yapılan iş, bakir bir alanda yeni bir şehir yaratmak değildir; tam anlamıyla bir sosyal dönüşümün yaşandığı eski bir başkenti, zenginliğin gelişim süreçleri ve belki de düzeylerinin farklılaşması sonucunda yaşam koşullarının da değişeceği bir geleceğe doğru yönlendirmektir.”

Yeni yönetim, işe, 1950 sonunda Türkiye’den ayrılan Prost’un estetik açıdan şehrin tarihine ve ruhuna uygun, ancak aşırı hızlı nüfus artışı yüzünden sosyal ve ekonomik açıdan yetersiz kalan planını revizyona sokmakla başladı. Ardından Menderes işe el koydu ve şehre ilk kazma 25 Eylül 1956’da vuruldu. Menderes, şehrin 2.600 yıllık tarihini gözardı ederek ve kapitalist dünyanın o günlerdeki ekonomik tercihi olan petrol ve otomobil tüketiminin mecburi istikameti olan karayolculuğu esas alarak giriştiği imar faaliyetini “İstanbul’un yeniden fethi” olarak adlandırmıştı. Bir önceki devrin ‘merkezi planlamacı’ zihniyetine inat, Menderes el yordamıyla hareket etmekte sakınca görmedi. Bir gazeteye verdiği beyanatta “plan iyi bir şey ama bunun için vakit ve nakit lazımdır” demişti. (Halefi Süleyman Demirel de “bize plan değil, pilav lazım” diyecekti.)

Menderes’in şehri hallaç pamuğu gibi atmasına neredeyse tek başına karşı koyan (geçen ay kaybettiğimiz) Mimar Turgut Cansever’e göre, Prost’un nazım planında önerilen yollar, yerinde bir inceleme yapılmadan, masa başında katlarca büyütülerek hayata geçirilmeye çalışılmıştı. Menderes döneminin Eski Eserler Müşaviri Mimar Behçet Ünsal ise Güzel Sanatlar Akademisi’nin önündeki yolun genişliğini soran uzmanlara, Menderes’in yerden aldığı bir taşı ölçek alarak cevap verdiğini anlatmıştı. Bu arada, bazı büyük mimarlar ise, “Siz bir dahisiniz, siz doğuştan mimarsınız” diyerek Menderes’i coşturuyorlardı.

Bugün rapor, ertesi gün yıkım

Menderes’in öylesine acelesi vardı ki, yıkılmak istenen binalara alelacele ‘maili inhidam’ (yıkılmak üzere) raporu alınıyor, ertesi gün yıkım başlıyordu.1956’da danışman olarak getirilen Alman Plancı Prof. Hans Högg, Aksaray’dan Beyazıt’a uzanan Ordu Caddesi’nin 70 metre genişliğe çıkarılıp, dere tepe düz giderek, Çarşıkapı-Çemberlitaş-Sultanahmet yönünden denize kadar uzatılmasını istiyor, yolun etrafındaki tarihî yapıların ise ya kaldırılmasını ya da başka yerlere taşınmasını öneriyordu. Bu fasıldan, Eminönü-Unkapanı yolu dinamitlerle açılırken Rüstem Paşa Camii’nin duvarları ve eşsiz çinileri çatlıyordu. Beyazıt Meydanı belki on kez yıkıldı, on kez yapıldı. (Romancı Orhan Kemal “DP devri, yıkım, yapım, tekrar yıkım devri. Meydan indir, meydan kaldır devri…” diyecekti.) Marmara kıyısındaki güzelim koylar, kıvrımlar, toprak ve molozlarla dolduruldu. Menderes’in başarılı ‘basınla ilişkiler’ stratejisi sayesinde, yıkımlar gazeteler tarafından “çok iyi oldu, şehrin ufku açıldı” diye kamuoyuna sunuluyordu.

Bu dönemde harcanan para, tüm Türkiye’nin şehirlerine harcanandan fazlaydı. Yıkımlar hazineye büyük yük getirirken, yıkılan 7.200’ü aşkın evin ve işyerinin istimlâk paraları zamanında ödenmediği için mülk sahipleri büyük sıkıntılar yaşıyordu. Öyle ki, Aksaray civarında, ‘istimlâk muhacirleri’ diye anılan evsiz barksız bir kitle ortaya çıkmıştı.

Osmanlı İstanbulu’nun yokoluşu

1958’de getirilen İtalyan Plancı Luigi Piccinato “Üç şansınız var: Biri coğrafi durum, ikincisi mevzuat, üçüncüsü de Adnan Menderes” demişti. Bu üç şans(!) sayesinde, Vatan Caddesi, Millet Caddesi, Divanyolu, Edirnekapı-Beyazıt-Aksaray yolu, Sirkeci-Florya Sahil Yolu, Eminönü-Unkapanı yolu, Karaköy-Azapkapı yolu, Karaköy-Beşiktaş yolu, Barbaros Bulvarı, İstinye-Tarabya-Büyükdere yolu, Taksim-Şişli yolu, Kadıköy’de Bağdat Caddesi uğruna şehrin çehresi ebediyen değişti. İronik olan, Osmanlı İstanbulu’nun sonunu, muhafazakâr değerlere sahip olmakla övünen Menderes’in getirmesiydi.

“Yol-meydan-kavşak” (ve elbette otomobil ve benzin tüketimi) uğruna feda edilen tarihî eserler arasında Murad Paşa Hamamı, Simkeşhane, Hasan Paşa Hanı, Bayezid Hamamı, Fatih Külliyesi’nin Akdeniz Medreseleri, Koca Ragıp Paşa Kütüphanesi ve Sıbyan Mektebi, Şirment Çavuş Camii ve Türbesi, Oğlanlar Tekkesi, Tevekkül Hamamı, Yusuf Paşa Çeşmesi, Çakırağa Camii ve Çeşmesi, Kâtip Çelebi Mezarı, İbrahim Ağa, Revani Çelebi ve Karaköy mescitleri vardı.

Radikal muhafazakârların ‘İstanbul’u yeniden fethi’, 27 Mayıs 1960 askerî darbesiyle akamete uğradı. Menderes ve onun döneminde görev yapan beş belediye başkanı Yassıada’da, İstanbul’la ilgili tasarruflarından dolayı idamla yargılandılar. Ancak sanıkların kişisel çıkar sağlamaya yönelik faaliyetlerine rastlanmadığından dava beraatla sonuçlandı.

Haşim Baba

Daha önceleri Belediye Meclisi tarafından seçilen belediye başkanları, 1963’te çıkarılan bir yasa ile halk tarafından seçilmeye başladı. Bu yolla seçilen ilk belediye başkanı, CHP’li Haşim İşcan’dı. Osmanlı döneminin büyük devlet adamlarından Ahmed Cevdet Paşa’nın oğlu olan Haşim İşcan, Tekirdağ, Erzurum, Antalya, Bursa ve Samsun valilikleri yapmış, bu şehirlerde 400’den fazla ilkokul açmış, hastane, liman, stadyum, halkevi gibi kamu binaları inşa etmiş; Balkan ülkelerinden gelen göçmenlere yönelik başarılı çalışmaları ile göz doldurmuştu. Döneminde 1.500 kilometre yol, Şehremini, Çarşıkapı, Karaköy, Unkapanı, Saraçhanebaşı yeraltı ve yerüstü geçitleri, Galata Kulesi’nin restorasyonu, Taksim Gezisi’nin düzenlenmesi, Florya’nın turistik açıdan geliştirilmesi gerçekleştirildi. Halk arasında ‘Haşim Baba’ diye anılan Haşim İşcan 1968’de beyin kanaması sonucunda hayatını kaybetti.

Bitirirken

1960 sonrasında, büyük iç göçle şehir nüfusu katlandı; önce eski yangın yerlerine, sonra küçük mülk sahiplerinin sattığı eski evlerin yerlerine, ilk apartmanlar dikildi. Şehrin yeşil dokusu ebediyen tahrip edildi. Bununla da kalınmadı, şehrin en mutena semtlerinin etrafında gecekondu kuşaklarının oluşmasına göz yumuldu. Tarihi dokuyu yok etmek pahasına açılan yollar minibüslere, dolmuşlara terk edildi. Sonuç olarak, bir zamanların güzel mimarili şehri modernleşmediği gibi çirkinleşti. 1984’te İstanbul’u ikinci Hong Kong yapmayı hayal eden ‘iş bitirici’ Bedrettin Dalan bayrağı devralacak ve İstanbul’un yatay ve dikey katliamına devam edecekti. Dalan döneminde Haliç kıyıları, korunmaya değer eser var mı yok mu araştırılmadan silmece yıkıldı, ama bu genel olarak olumlu bulundu. 36 metrelik Tarlabaşı Bulvarı uğruna yüzlerce tarihi bina yıkıldığında bu bazılarınca olumlu, bazılarınca olumsuz karşılandı. Ancak, İstanbul Surları’nın güya ‘restorasyonu’, Boğaz’daki kazıklı yollar, Park Oteli rezaleti, yasadışı Gökkafes, yeşil alanların gökdelenlere tahsisi, yanlışlıkla(!) kesilen Kuruçeşme’deki ulu çınar Bedreddin Dalan’ın günahları hanesine yazıldı.

Kaynak: Türk Belediyeciliğinde 60 Yıl, Uluslararası Sempozyum, Ankara, 23-24 Kasım 1990, Bildiriler ve Tartışmalar,Ankara Büyükşehir Belediyesi Yayınları, Ankara, 1990; Doğan Kuban, “Menderes ve İstanbul”, Zafer Toprak, “Üstündağ, Muhittin”, “Gökay, Fahrettin Kerim”, “Kırdar, Lütfi”, “Şehreminleri” maddeleri, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Tarih Vakfı ve Kültür Bakanlığı ortak yayını, 1994, ilgili ciltler. (Fotoğraflar da aynı eserden alınmıştır.)

.29-3-09

.Bir zamanlar Kemalistler Amerika’yı sevmişti

26 Kasım 1920’de Samsun limanına demir atan bir Amerikan torpidosunun komutanı, Mutasarrıf İbrahim Ethem Bey’e, İstanbul’daki ABD Yüksek Komiseri Amiral Bristol tarafından gönderildiğini, Samsun’daki Amerikan temsilcisinin yarı resmi bir sıfatla görev yapmasına izin verilip verilmeyeceğini, verilmeyecekse bunun nedenini soruyordu. Cevap “hiç bir şekilde ilişki kurulmayacağı” şeklindeydi. Ancak bir süre sonra Türk tarafı ABD’nin kapısını çalmak zorunda kaldı.

KAPİTÜLASYONLAR MESELESİ . 22 Ocak 1921’de Ankara Hükümeti’nin “Amerika’nın Türk milletinin tam bağımsızlık isteğini kabul edip etmediğini, kapitülasyonların kaldırılmasına razı olup olmadığını” soran mektubu, Samsun Mutasarrıfı aracılığıyla Amerikan torpidosunun komutanına verildi. ABD’den olumlu bir cevap gelmedi ama karşılıklı görüşmeler sonucu, Samsun’da sürekli bir torpidonun kalmasına izin verildi. Ardından ABD’nin silah ambargosu geldi. Mayıs ayında Ankara çeşitli Amerikan silah şirketlerinden 300 bin adet mavzer tüfeği ve 600 bin fişek için fiyat istedi.

AMERİKAN SİLAH AMBARGOSU . ABD Dışişleri Bakanlığı Yakındoğu Dairesi, ‘yeni Türk hükümeti’ deyiminin açık olmadığını, ancak Ankara’daki ‘milliyetçi hükümet’ kastediliyorsa, bu silahların dolaylı olarak Rus Bolşevik’lerine gideceğini düşündüğünü belirtmişti. 27 Haziran 1921 tarihli ikinci yazıda ise “Yunanlılarla Kemalistler arasındaki savaşın halen sürmesi nedeniyle, silah satışına izin verilmemiştir’’deniyordu. Peki bu silah ambargosu Türk tarafını küstürmüş müydü? Gelin cevabı birlikte arayalım.

ABD ağız yokluyor

Bir Amerikan destroyeri ile İnebolu’ya çıkan ve 11 günlük yolculuktan sonra Ankara’ya varan ABD temsilcisi J. E. Gillespie, 2 Ocak 1922 günü Rauf Bey’e 24 soruyu kapsayan bir liste vermişti. Gillespie’nin listesi, “Ankara Hükümetinin Amerikan işadamlarına ve sermayesine karşı turumu nedir” sorusuyla başlıyor, ekonomik, teknik ve ticari konulardaki sorularla devam ediyordu. Ankara Hükümeti verdiği cevapta, Amerikan işadamlarına kolaylık göstereceğini, Mersin’e liman yapılması, Çukurova’nın sulanması, Bayburt ve Zonguldak elektrik merkezleri projelerinin Amerikan işadamları tarafından incelenebileceğini söyledi. İlerde demiryolları ve madenlerle ilgili konular da görüşülebilirdi. Türk Hükümeti, Türkiye’nin bağımsızlığına ve egemenliğine ters düşmemek koşuluyla Amerika ile ekonomik ve ticarî ilişkilerini geliştirmeye arzuluydu. Gillespie, 1,5 ay kadar kaldıktan sonra Ankara’dan ayrıldı ve izlenimlerini bir rapor halinde merkezine sundu.

‘Türk halkına kalbinizi açık tutun’

Mustafa Kemal, 17 Şubat 1923’te İzmir’de toplanan İktisat Kongresi’nin 26 Şubat tarihli oturumunda Amerikan milletine hitaben bir konuşma yapmış ve ‘Türk halkına kalbinizi açık tutun’ demişti. Mustafa Kemal, 1923 Temmuzunda, The Saturday Evening Post dergisinden Isaac F. Marcosson’a şöyle demişti: “Biz Amerikalıları Türkiye’de görmek istiyoruz; çünkü özlemlerimizi en iyi onlar anlayabilirler. Ekonomik ilişkiler alanında Türkiye ile Birleşik Devletler, her iki taraf için de en büyük yarar sağlayacak şekilde birlikte çalışabilirler. Zengin ve çeşitli ulusal kaynaklarımızın, Amerikan sermayesi için çekici olması gerekir. Biz, gelişmemizde Amerikan yardımını memnuniyetle karşılarız, çünkü bütün başka ülkelerin sermayesinden farklı olarak Amerikan parası, Avrupa milletlerinin bizimle ilişkilerine can veren siyasal entrikalardan uzaktır. Başka bir ifadeyle Amerikan sermayesi, yatırılır yatırılmaz bayrağını çekmeye kalkmaz. Amerika’ya olan inanç ve güvenimizin somut bir delilini, Chester İmtiyazı’nı vermek suretiyle gösterdik. Gerçekten bu, Amerikan halkına bir teveccühtür.”

Chester İmtiyazı nedir?

Mustafa Kemal’in sözünü ettiği ‘Chester İmtiyazı’nın ya da resmî adıyla Şarkî Anadolu Demiryolları Anlaşması’nın tarihçesi 1900’de İstanbul’a gelen bir savaş gemisinin kaptanı olan Albay Colby M. Chester’in Osmanlı Devleti nezdinde yaptığı temaslara kadar gidiyordu. Albay Chester, 1908’den itibaren gözünü Musul-Kerkük bölgesindeki demiryolları ve maden ayrıcalıklarına dikmiş, hatta Osmanlı Meclisi’ne 10 Mart 1909’da bir proje sunmuş, Osmanlı Devleti dağılınca rotayı Ankara’ya çevirmişti.

‘Küçük Amerika’ hayali

8-9 Nisan 1923’te TBMM’de onaylanan iki imtiyaz anlaşmasına göre o sırada amiral olan Chester’in Delaware eyaletinde, iş adamları, bankerler ve gazetecilerle kurduğu Ottoman-American Development Company adlı şirkete, 99 yıl süreyle, Türkiye’nin doğusu ile Musul-Kerkük bölgesini birbirine bağlayan 4.400 kilometrelik bir demiryolu ile iki liman yapımı karşılığında, limanların ve demiryolu hatlarının yanlarında 40 kilometrelik şerit içinde kalan alanda, petrol dahil her türlü maden arama, kanal, yol, telgraf ve telefon hatları, bayındırlık işleri, bankalar, oteller, gözlemevleri inşa etme imtiyazı tanınıyordu. İmtiyaz anlaşması öyle geniş tutulmuştu ki, yeni başkent Ankara’nın “Washington örneğine göre kurulmasını” bile içeriyordu. Ayrıca şirkete çeşitli vergi ve arazi alım kolaylıkları sağlanacaktı.

Hükümet 400 milyon dolar civarında bir Amerikan sermayesinin Türkiye’ye geleceğini ve ülkenin kısa sürede çağ atlayacağını sanmıştı. Ancak bu büyük coşku kısa sürdü. Lozan’da, Musul’un çözüme bağlanmaması, Standard Oil Şirketi’nin Irak petrollerinin denetimini ele geçinmesi üzerine, ABD resmi çevreleri de, işadamları da heveslerini kaybedince anlaşmalar hayata geçmedi ve Türkiye’nin ‘Küçük Amerika’ olması ileri bir tarihe ertelendi.

New York’ta bir Türk ve bir Kürt

1919-1923 yıllarında Colombia Üniversitesi’nde sosyoloji eğitimi gören Sabiha Sertel anılarında, 25 Mart-29 Temmuz 1923 tarihleri arasında Milli Mücadele’de öksüz ve yetim kalan çocuklar için yardım toplamak üzere ABD’ye gelen Himâye-i Etfal Cemiyeti Kâtibi Doktor Fuat Mehmet (Umay) Bey’den söz eder. Müslüman, gayrimüslim Türkiyeli göçmenlerin yaşadığı şehirleri ziyaret ederek konuşmalar yapan ve yardım toplayan Fuat Bey’in New York toplantısını Sabiha Hanım’dan dinleyelim: “Masanın üstü yığın yığın dolarla dolmuştu. Kalabalığın arasında orta yaşlı, orta boylu, kalın siyah kaşlı, bıyıkları kulak deliklerine değen bir adam ağır ağır masaya yaklaştı. Bu, Kürt Yusuf Gülabi Çavuş’tu. Önce Fuat Bey’in elini öptü: ‘Siz bana toprağımın, köyümün kokusunu getirdiniz. Sağ olun, varolun. Aç sürünen çocuklar arasında benim de evlatlarım var herhal. 27 senedir Amerika’da çalışıyorum. Madenlerde işçilik ettim. Otomobil fabrikalarında, Kuzeyde, Meyve Kampanyası’nın meyve bahçelerinde çalıştım. Garajlarda, parklarda yattım. 10 bin dolar birikmiş param var. Artık memlekete dönmeğe karar verdim. Bütün paramı size veriyorum. Bana yalnız bir vapur bileti alın. Ve orada bir iş bulmama yardım edin. İşte altın saatim. İşte altın kemerim. Yurduma helal olsun.’ Herkes ağlıyordu. Toplanan para 100 bin doların üstündeydi.”

ABD hangi Lozan’ı imzalamadı?

ABD 1922 Kasımında başlayan Lozan Barış Görüşmeleri’ne sadece ‘aktif gözlemci’ sıfatıyla katıldığından 24 Temmuz 1923 tarihli Lozan Barış Antlaşması’na taraf değildi ancak Türkiye ile ABD arasında 6 Ağustos 1923’te ayrı bir Lozan Antlaşması (Genel Anlaşma) imzalanmıştı. Anlaşma ile kapitülasyonlar kaldırılıyor, taraflara ‘en çok gözetilen millet’ statüsü veriliyordu. Ancak antlaşma, muhalefetteki Demokrat Parti, Osmanlı Devleti’nde görev yapmış eski Büyükelçiler, önemli üniversitelerin rektörleri, insan hakları savunucuları, Ermeniler ve Rumlar tarafından yürütülen engelleme kampanyası sonucu yıllarca ABD Senatosu’na sunulamadı. 18 Ocak 1927’de yapılabilen oylamada ise 34’e karşı 50 evet oyuna rağmen, oyların üçte ikisini alamamış olduğu için reddedilmiş sayıldı. Amerikan gazetelerinin büyük çoğunluğu kararı ‘partizanlık’, ‘büyük hata’ ve ‘gaf’ olarak niteleyince, kördüğümü çözmek için 17 Şubat 1927’de taraflar arasında bir geçici antlaşma (modus vivendi antlaşması) imzalandı, Ahmet Muhtar Bey Washington’a, Joseph C. Grew ise Ankara’ya büyükelçi olarak atandı.

Ahmet Muhtar Bey New York’ta

Ancak iki ülke arasında diplomatik ilişki kurulması ABD’deki Ermeni diyasporası tarafından tepkiyle karşılandı. Gerard-Kardaşyan’ın önderliğindeki gruplar, yaz boyunca protesto gösterileri yaptılar. Öyle ki, Ahmet Muhtar Bey 28 Kasım 1927 tarihinde, Leviathan gemisiyle New York’a vardığında Türkiye aleyhinde gösteriler yüzünden, görev yerine ancak polis koruması altında girebildi. Lozan Barış Görüşmeleri’ne gözlemci olarak katılan ve ABD ile imzalanan antlaşmanın Senato’da onaylanması için büyük çaba harcayan Joseph C. Grew ise Çankaya’da sıcak şekilde karşılandı.

Joseph C. Grew Ankara’da

Türkiye’nin hassasiyetlerini iyi bilen Grew, Türklere Amerikalıları sevdirmek için özel ve içten çaba harcadı. Örneğin 1928’de Harf Devrimi yapıldığında, merkeze gururla şöyle yazmıştı: “Biz, otomobil plakalarımızda Latin harfleri kullanan ilk elçiliğiz. Gazi’nin emri ülkeye yayılır yayılmaz bütün elçilik plakalarının açıkça ‘Amerikan Sefareti-359’ ya da numara ne ise onunla boyanması emrimi verdim ve emri Gazi’nin bilgilerine ulaşması için gururla Ruşen Eşref’e ilettim.” Yine Grew’ün aktardığına göre Amerikan elçiliğinden bir görevli gümrük beyannamesini yeni harflerle sunduğunda, gümrük memuru yazıya göz atmış ve geri götürüp Türkçe çevirisi ile getirmesini söylemiş, elçilik görevlisi pek gururlu bir şekilde “beyan zaten Türkçe” demişti.

Ama bütün bu çabalar, 1928’de Bursa Amerikan Kız Koleji’ndeki birkaç kız Türk öğrencinin Hıristiyanlığa geçtiği iddiaları üzerine okulun kapatılmasını önleyemeyecekti. İki ülke arasındaki üçüncü (ilki 1830’da, ikincisi 1862’de imzalanmıştı) Ticaret ve Seyrisefain Antlaşması 1929’da imzalandı. Fakat aynı yıl, Türkiye, Sovyetler Birliği ile 1925’te imzaladığı Dostluk ve Tarafsızlık Antlaşması’nı uzatan imzayı atınca ilişkiler kısa süreliğine de olsa gölgelendi.

ABD'den borç bulmaya giden heyet

1931 yılında Dışişleri Bakanı Şükrü Saraçoğlu başkanlığındaki bir heyet, Amerikan sermaye piyasası temaslarda bulunmak için ABD’ye gitti. Heyetin 50-100 milyon dolarlık kredi talebi ABD Maliye Bakanlığı tarafından uygun görülmedi. Aynı şekilde, Amerikan şirketleri ve sermaye grupları da Türkiye’de yatırım yapmaya hevesli değillerdi. Bu doğaldı, çünkü ABD, 1929 Büyük Buhranı’nın korkunç etkileriyle boğuşuyordu. Bu tavrın tek istisnası Henry Ford’un Türkiye’nin daveti üzerine Galata’da bir otomobil montaj fabrikası kurma girişimiydi. Ancak girişim gümrük mevzuatına takılınca Ford yatırımını İskenderiye’ye kaydırdı.

‘Korkunç Türk’ten ‘Büyük Türk’e

1918’de Mondros Mütarekesi’nin imzalanmasından sonra ABD gazetelerinde Türkler hakkında ‘barbar Türkler’, ‘vahşi insanlar’, ‘katliama ve yağmaya dayanan Türk hakimiyeti’ gibi ifadelere bolca rastlanıyordu. 1920’lerde ABD’ye giden Selma Ekrem adlı bir hanım anılarında şöyle anlatıyordu: “Burada, Amerika’da kan ve gök gürültüsünden meydana gelmiş bir efsane yaşıyor. Korkunç Türk, Amerikalıların beynine kazınmış. Kan kaplı bir hançer taşıyan vahşi kara gözlü ve gür kaşlı kocaman bir insan bu...”

1931’de 100 Princeton Üniversitesi öğrencisine uygulanan akademik bir anket bu imajın güçlü bir şekilde devam ettiğini gösteriyordu. ‘Farklı milletlerin özelliklerini tanımlayacak 84 sıfatlık bir listeden seçme yapan öğrencilerin Türkleri tanımlamak için seçtikleri 12 sıfatın hepsi olumsuzdu. Seçilen sıfatlar sırasıyla ‘zalim’ (yüzde 54), ‘hilekâr’ (yüzde 14.9), ‘aşırı dindar’ (yüzde 29,9), ‘kurnaz’ (yüzde 13,8), ‘hain’ (yüzde 24,1), ‘kavgacı’ (yüzde 13,8), ‘şehvetli’ (yüzde 23), ‘kinci’ (yüzde 13.8), ‘cahil’ (yüzde 17.2), ‘muhafazakâr’ (yüzde 13.8), ‘pis’ (yüzde 17.2) ve ‘batıl inançlı’ (yüzde 12.6) idi.

Joseph C. Grew görev yaptığı yıllarda, ağırlıklı olarak 1894-1896 yıllarında Doğu Anadolu’da meydana gelen toplumlararası çatışmalar ve 1915 Ermeni Tehciri dolayısıyla oluşmuş bu ‘Korkunç Türk’ imajını değiştirmek için de büyük çaba harcadı. Grew’ün ısrarlarıyla Atatürk’ün 1930 yılında, Orman Çiftliği görüntüleri eşliğindeki konuşması Amerikan seyircisine sesli film olarak sunuldu.

Cape Cod’un İstanbul’a gelişi

Ama hiçbiri, Russell Boardman ve John L. Polando adlı pilotların Bellance CH-400 tipi Cape Cod adlı uçaklarıyla, New York’tan havalanarak 9.240 kilometrelik yolu, hiçbir yere inmeksizin, 49 saat 15 dakikada alarak 30 Temmuz 1931’de Yeşilköy’e inmesi kadar heyecan yaratmadı.Kapısı bile olmayan uçakta ne radyo, ne fren, ne jeneratör, ne paraşüt, ne kurtarma botu, ne seyrüsefer lambaları, ne de tuvalet vardı. Pilotlar yanlarına birer takım elbise, 10 bin kartpostal, 16 adet 28 Temmuz 1931 tarihli New York Times gazetesi, iki kızarmış tavuk, ekmek, iki termos dolusu kahve, son meteorolojik durumu gösteren bir dünya haritası ve bir de uçuş verilerini kaydeden barograf cihazı almışlardı. Ayrıca, Türkiye’nin Washington Büyükelçisi Ahmet Muhtar Bey tarafından kaleme alınan ve “Gazi’ ye takdim edilmek üzere” kendilerine verilen bir mektup taşıyorlardı.

Böyle bir deney uçuşu için İstanbul’un seçilmesi hem ABD’de hem Türkiye’de büyük heyecan yaratmıştı. Pilotlar İstanbul’da en üst düzeyde kabul gördüler. Vali Muhittin (Üstündağ) ve Başvekil İsmet (İnönü) Bey’le görüştüler. Taksim Abidesi’ne çiçek koydular. Atatürk’ün iki pilotu Yalova’daki köşkünde kabul etmesi ise Joseph C. Grew tarafından şöyle anlatılmıştı: “Mucizelerin mucizesi... Uzak diyarların amirallerinin, generallerinin, dışişleri bakanlarının bu kutsal mekâna girişi çoğu zaman reddedilmiştir... En iyi şartlarda ise bu kişiler uzun müddet beklemek zorunda kalmışlardır. Ancak bu iki Amerikalı genç Gazi’nin huzuruna derhal çağrıldılar...”

Olay ABD’de de büyük ilgi görmüş, pilotlar ülkelerine döndüklerinde Başkan Hoover tarafından Beyaz Saray’da ağırlanmış, Ahmet Muhtar Bey’in onurlarına verdiği yemeğe katılmışlar, buralarda Türkiye’de gördükleri sıcak kabulü ve Türkiye’nin gelişiminden duydukları memnuniyeti anlatmışlardı.

Atatürk Mac Arthur’a ne dedi?

25 Eylül 1932’de, ABD Genel Kurmay Başkanı General Douglas Mac Arthur Köstence’den Daçya vapuruyla İstanbul’a geldi ve büyük kabul gördü. Atatürk’ün 27 Eylül’de Mac Arthur’la bir görüşme yaptığı biliniyor. Türk Tarih Kurumu tarafından Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri adlı esere bakılırsa, tutanağı olmayan bu görüşmede Atatürk Almanların yakında bir savaş çıkaracağını ve savaşın galibinin Sovyetler Birliği olacağını öngörmüştü. Atatürk’ün ne kadar uzak görüşlü olduğuna dair bir kanıt olarak sunulan bu iddianın bir ‘Soğuk Savaş’ uydurması olduğu yıllar sonra ortaya çıktı. Tarihçi Cemil Koçak’ın o sırada Cumhurbaşkanlığı Sekreteri olan Yusuf H. Bayur’un raporundan aktardığına göre Mustafa Kemal Mac Arthur’a, resmi efsanenin tam tersine, “önümüzdeki on yıl içinde bir dünya savaşının hemen hemen imkânsız olduğunu” söylemişti. Bu yalanın kaynağı Almanya’da yayımlanan Der Kaukasus (Kafkasya) adlı ne idüğü belirsiz bir dergiydi. 8 Kasım 1951 tarihli Cumhuriyet Gazetesi derginin Ağustos 1951 tarihli ilk sayısındaki ‘Atatürk ve Mac Arthur’ adlı yazıyı alıntılayarak bu uydurma haberi Türkiye’ye taşımış, Türk Tarih Kurumu da araştırmadan, yazıyı Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri’ne aktarmıştı.

İzmir Yangını tazminatı

İlişkiler o kadar iyiydi ki, 1933’te, Türkiye’de faaliyet gösteren Gerry Tobacco Şirketi’nin 1922 İzmir Yangını’nda uğradığı 1 milyon 300 bin dolarlık zararın, yıllık 100 bin dolar taksitle 13 senede tazmin edilmesini Türkiye kabul etti. Böylece Türkiye zımnen yangındaki sorumluluğunu kabul ediyordu. ABD ise bunun karşılığında, yıllardır sürüncemede bıraktığı Suçluların İadesi Antlaşması’nı onayladı. Bu antlaşma uyarınca banka hortumculuğu yüzünden aranan ve İstanbul’a sığınmış olan Samuel Insul adlı bir Amerikan vatandaşı ABD’ye iade edildi.

Başkan Roosevelt’le sıcak ilişkiler

1933 Martında Los Angeles’te meydana gelen ve büyük can ve mal kaybına sebep olan deprem ile 1933 Nisanında Acron adlı yolcu zeplininin düşmesi üzerine Atatürk’ün Başkan Franklin D. Roosevelt’e gönderdiği taziye mesajları, iki ülke arasındaki yakınlığı daha da arttırmış, 2 Ocak 1934’te Beyaz Saray’daki yemekte Bayan Roosevelt’in Ahmet Muhtar Bey’in yanına oturması ve onunla sohbet etmesi, 15 Haziran 1935’te Atatürk’ün Başkan Roosevelt’in ricası üzerine çeşitli Türk pullarından bir koleksiyonu Amerika’ya yollaması, 1936’da Montrö Boğazlar Sözleşmesi’nin ABD’nin bazı çekincelerine rağmen Türkiye’nin istediği gibi imzalanması, Nisan 1937’de Başkan Roosevelt’in Atatürk’ün manevi kızı Ülkü ile plajdaki görüntülerini de içeren Türkiye hakkındaki bir filmi heyecanla seyretmesi ve filmle ilgili duygularını Atatürk’e yazması, Atatürk’ün de kendisine aynı sıcaklıkta cevap vermesi, Atatürk’ün ölüm haberinin 11 Kasım 1938 tarihli Amerikan gazetelerinde “Büyük Türk öldü”, “modern Türkiye’nin kurucusu öldü” gibi övgü ve üzüntü dolu ifadelerle yer alması Türk-Amerikan ilişkilerinin ‘Altın Çağı’nın unutulmaz anlarıydı.
İkinci Dünya Savaşı sırasında biraz durgunlaşan ilişkiler, ‘Soğuk Savaş’ stratejisi kapsamında 1947’de Truman Doktrini, 1948’de Marshall Yardımları ile yeni bir ivme kazandı, 1950’de Kore Savaşı, 1952’de NATO üyeliği ve 1954’te Celal Bayar’ın ABD ziyaretiyle zirveye çıktı. 1960’tan sonra başlayan soğukluğun hikâyesi ise ayrı bir yazı konusu.

Özet Kaynakça: Oral Sander, Kurthan Fişek, Türk-Amerikan Silah Ticaretinin İlk Yüzyılı (1829-1929), Çağdaş Yayınları, 1976; Fahir Armaoğlu, Belgelerle Türk-Amerikan Münasebetleri, TTK Basımevi 1991; Gül Barkay “Türk-Amerikan İlişkileri: İki Adım İleri, Bir Adım Geri”, Toplumsal Tarih, Aralık 2003, Sayı: 120, s. 70-75; Bilmez Bülent Can, Demiryolundan Petrole Chester Projesi (1908-1923), Tarih Vakfı Yurt Yayınları 2000; Erhan Çağrı, Türk-Amerikan İlişkilerinin Tarihsel Kökenleri, İmge Kitabevi 2001; Joseph C. Grew, Atatürk ve Yeni Türkiye, Gündoğan Yayınları, 2002; Ahmet Akyol, “Amerikalı Havacılar” Atatürk’ün Kenti Yalova, Yalova, 2005, s. 275-281; Sabiha Sertel, Roman Gibi 1919-1950, Ant Yayınları1969; Cüneyt Akalın, “Atatürk- Mac Arthur Görüşmesi’nin İçyüzü”, cuneytakalin.com.tr/atatürk-mac-arthur-görüşmesi’nin-içyüzü.

.5-4-09

.İttihat ve Terakki’nin Çocuk Askerleri

TAŞ ATAN KÜRT ÇOCUKLARI .Bugün Diyarbakır, Adana, Mersin, Hatay, Mardin, Siirt, Şırnak, Van ve İzmir’de yaşları 13-17 arasında değişen 800 civarı Kürt çocuğu, Türkiye Cumhuriyeti’nin altına imza koyduğu BM Çocuk Hakları Sözleşmesi’ne aykırı olarak, Terörle Mücadele Kanunu’nun (TMK) “örgüte üye olmamakla birlikte örgüt adına suç işleyenler örgüt üyesi gibi cezalandırılır” diyen maddesi yüzünden ‘yetişkin’ koşullarında yargılanıyor. Bugüne kadar 130’a yakın çocuğa 5’e yıla varan ağır hapis cezaları verildi. Bazı çocuklar yüzlerini kapatan bereler giydikleri için, bazıları ellerinde taş izi olduğu için, bazıları atletleri ıslak olduğu için, bazıları kalpleri hızlı çarptığı için cezaya çarptırılıyorlar. Bazıları yetişkin koşullarında hapiste tutuluyorlar.

DAĞA ÇIKARMAK MI? Bu çocuklar, önce büyük şaşkınlık, sonra psikolojik sorunlar yaşıyorlar. Sonra büyüklerine, devlete, kanunlara güvenlerini, sonra da geleceğe dair umutlarını yitiriyorlar. Çocuk haklarını ihlal eden TMK uygulaması bugünkü haliyle devam ettikçe yarın aynı mağduriyeti bizim çocuklarımızın, kardeşlerimizin de yaşamayacağı garantisini kimse veremez.Dağdakileri silah bırakıp demokratik yaşama nasıl katacağımızı düşünürken, sadece slogan ve taş atan çocukların dağa çıkmalarını ister gibi davranmak gerçekten yaman çelişki. Bu vesileyle bu haftayı, İttihatçılar tarafından ‘milli’ amaçlarla örgütlenmiş ve cephelere sürülmüş Türk çocuklarıyla yine İttihatçılar tarafından ‘milli’ amaçlarla hayatları karartılmış Ermeni çocuklarına ayırdım.

İzcilikten paramiliter örgüte

Osmanlı İmparatorluğu’nda izcilik (keşşaflık) örgütlenmesinin ilk adımları 1910 yılının sonlarına doğru yayınlanan “Sayi ve Terakki” Mecmuası ile Lozan’da bulunan Ragıp Nurettin’in izcilik hakkındaki yazılarının basımı ile başladı. Soylu bir İngiliz ailesinin Hindistan doğumlu oğlu olan ve eğitimini Mekteb-i Sultani’de (bugünkü Galatasaray Lisesi) tamamlayan, futbolcu ve spor adamı Ahmet Robenson tarafından İstanbul’da kurulan ilk izci oymağının faaliyetleri, boru trampet takımları ile şehir içi turları ve doğa yürüyüşlerinden ibaretti. Bu ilk oymağı Darüşşafaka, Kadıköy Numune Mektebi, İstanbul Lisesi, Vefa ve Üsküdar liseleri takip etti. İstanbul dışında ilk izci teşkilatını kuran iller ise Bursa, Beyrut, İzmir, Sivas, Kayseri ve Kütahya idi.

8 Ekim 1912’de Balkan Savaşı başlayınca İttihat ve Terakki Cemiyeti (İTC), Edirne’deki İttihat Mektebi Müdürü Nafi Atuf (Kansu) ile arkadaşı Manastır’daki Öğretmen Okulu Müdürü Ethem Nejat’ı “mükemmel bir gençlik teşkilatı” kurmak üzere incelemeler yapmak için Avrupa’ya göndermişti. Atıf Bey dönüşte Enver Paşa’ya izciliğin bu iş için ideal bir faaliyet olduğunu, Batı’daki örnekleri gibi bir teşkilatın kurulabileceğini belirtti.

Bu iş için Belçika İzcilik Teşkilatı kurucusu İngiliz Harold Parfitt ülkeye davet edildi. Parfitt, 9 Nisan 1914’de Keşşaflık Cemiyeti İzci Ocağı’nı kurduktan sonra Darü’l-Muallimin-i Aliye’de (Yüksek Öğretmen Okulu) izcilik dersleri, yürüyüşler, kamplar, oymak beyi kursları ile izciliği kurumsallaştırmaya başladı. Ocağın 22 Mayıs 1914’te hazırlanan 35 maddelik Nizamnamesi’nin 2. maddesine göre “İzci oymakları (tabur) teşkil edilerek, bunlar vasıtasıyla gençliğin “açıkgöz, çevik, becerikli, yiğit, tehlikeci, fedakâr, vatanperver olarak yetiştirilmeleri, aynı zamanda tesanüd (dayanışma), yasacılık (disiplin), mes’uliyetperverlik ve namusperestlik duygularıyla müteallik (donanmış) olmaları” sağlanacaktı. Ocağın ilk ‘Başbuğ’ u Enver Paşa, ‘Kalgay’ı (Başbuğun yardımcısı) ise Harold Parfitt oldu.

Başbuğ Enver Paşa

Ancak izcilik örgütüyle gençliğin tamamına ulaşılamayacağı düşünüldüğünden, 15 Haziran 1914’de Osmanlı Güç Dernekleri’ni kurdu. Diğer gençlik örgütlerinin aksine, geçici kanunla kurulan ve Enver Paşa’nın “gençlerin siyasetle uğraşmasının yasaklanmasını” isteyen talimatı ile sanki İTC ile irtibatı yokmuş havası verilmeye çalışan Osmanlı Güç Dernekleri (OGD) aslında Harbiye Nezareti’ne bağlıydı. OGD’nin başbuğluğuna yine Harbiye Nazırı Enver Paşa getirildi. Diğer yöneticiler ise Doktor Nazım, Eyüp Sabri (Toprak), Burdur Milletvekili Atıf, Trabzon Milletvekili Resuhi ve Ziya beylerdi.

Başlangıçta, beyaz tenis şapkası giyen bu gruplar, kimi çevrelerce Müslüman çocukların İngilizler tarafından Hıristiyanlaştırılması olarak algılandı. İzcilerin kısa pantolon giymeleri öncelere tutucu kesimlerce tepkiyle karşılandı ancak Darülfünun Emini’nin (Rektör) izciliği desteklemek amacıyla izci kıyafetini giyip kısa pantolonla dolaşmasıyla tepkiler azaldı. Derneklerde, milli duyguların yoğunlaşması için sözlerini Türkçülük akımının ideologlarından Ziya Gökalp’in şiirleriyle bestelenmiş marşlar ile İsveçli bestesi Felix Körling’e ait Şakıyan Üç Genç Kız (Tre Trallade Jantor) şarkısından uyarlanan Dağ Başını Duman Almış marşı söyleniyordu.

Alman modeli genç dernekleri

Savaş devam ederken “Osmanlı gençliğini savaş içinde silah altında tutmak ve bir milis örgütü etrafında toplamak” amacıyla yeni bir örgütün kurulması fikri ortaya çıktı. Bu para-militer örgütün fikir babası, Osmanlı ordularını Prusya usulüne göre örgütlemek için gelen Alman Goltz Paşa’ydı. Goltz’un tavsiyesiyle Almanya’da Kaiserlich Deutshe Jugendwebr veya Jugendwehr gibi gençlik örgütlerinin kuruluşunda ve idaresinde çalışmış Miralay von Hoff İstanbul’a getirildi. Alelacele paşalığa terfi ettirilen von Hoff ve yardımcısı Selim Sırrı’nın (Tarcan) önderliğinde Nisan 1916’da Osmanlı Genç Dernekleri kuruldu.

Hey Onbeşli Onbeşli!

Harbiye Nezareti’ne bağlı olan dernek, 12-17 yaş arası Müslim ve gayrimüslim gençlerin üye edildiği Gürbüz Derneği ile 17 ve yukarı yaşlardaki gençlerin üye yapıldığı Dinç Derneği şeklinde örgütlenmişti. Edirne’den Kudüs’e, Bitlis’ten Basra’ya kadar geniş bir alanda teşkilatlanan Genç Dernekleri’nin sayısı 1917’de 706’ya ulaşmıştı. Dinç Derneği üyeleri, 1917’de çıkarılan ve 1315 (1899) doğumluların askere alınmasını öngören bir kanun uyarınca askere alındılar. Daha sonra adlarına “Hey Onbeşli, Onbeşli, Tokat yolları taşlı…” türküsü yakılan bu gençlerin akıbetlerini ne yazık ki bilmiyoruz.

Kazım Karabekir’in Gürbüzler Ordusu

Milli Mücadele döneminde Kastamonu’da Gençler Kulübü, Çerkeş’te Gençler Mahfili adları altında Müdafaa-i Hukuk cemiyetlerine yardım eden bazı gençlik örgütlenmeleri biliniyor. Ama en ilginç örgütlenme Kazım Karabekir’in ‘Gürbüzler Ordusu’.

Milli Mücadele sırasında Doğu Cephesi komutanı olan Kâzım Karabekir, Erzurum civarında yetim kalan 2 bin kız, 4 bin kadar erkek çocuğu sokaklardan ya da bakamayacak durumda olan akrabalarının yanından toplatmış oğlanların yarısıyla, ‘Gürbüzler Ordusu’ kurmuştu. Bu çocuklara kayak dersi de dahil olmak üzere askeri eğitim verilmiş, bir kısmına Sanayi Gürbüzler Mektebi’nde zanaat öğretilmiş, orduya kaput, potin diktirilmişti. Ama hepsine Türklük bilinci verilmişti. Karabekir’in 26 Eylül 1920’de Sarıkamış’ı Ruslardan geri alırken, Gürbüzler Ordusu’nu da seferber ettiği söylenir. Karabekir’in koruma altına aldığı kimsesiz erkek çocuklar arasında, Ermeni yetimler de bulunuyordu. Bu çocuklardan kabiliyetli olanlar, Karabekir tarafından, sanki Türk ailelerin yetimleri gibi gösterilerek Bursa’da yeni açılan Işıklar Askerî Lisesi’ne gönderilmiş, bir bölümü ise meslek erbabı olarak hayata karışmıştı.

Millet-i müsellaha için gençlik örgütü

3 Ocak 1924’te İsmet (İnönü) Bey tarafından meclise verilen bir kanun teklifiyle on iki yaşından askerlik çağına giren bütün gençleri içine alan bir teşkilat kurulması ve bu teşkilatın ülke savunmasında kullanılması öngörüldü ama teklif mecliste ilgi görmedi. Bu sefer işi Genelkurmay Başkanı Mareşal Fevzi (Çakmak) Paşa ele aldı. Mareşale göre halkı “millet-i müselleha” haline getirecek böyle bir teşkilatın kurulması hazırlıklarına derhal başlanmalıydı. Ancak bu girişim de sonuç vermedi. Konu 1927, 1928 ve 1932’de tekrar meclis gündemine geldi ama yine kanunlaşmadı. 1937’de Alman Gençlik Teşkilatı Başkanı Baldur Vol Schirach geldi ama bu tarihten sonra konu kapandı.

Kaynakça: Zafer Toprak, “Meşrutiyet ve Mütareke Yıllarında Türkiye’de İzcilik”, Toplumsal Tarih, İstanbul, Nisan 1998, Sayı 52, s.13-20; Toprak, “II. Meşrutiyet Döneminde Paramiliter Gençlik Örgütleri”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, İletişim Yayınları, C.2, İstanbul, 1985, s.531-536; Mustafa Balcıoğlu, “Osmanlı Genç Dernekleri” Türk Kültürü, Şubat 1992, S. 346, s. 98-102; Kazım Karabekir, Çocuk Davamız, 2 cilt, Emre Yayınları, 1995.

***

Ne Ermeni ne Türk, sadece yetim....

Birinci Dünya Savaşı sırasında Osmanlı İmparatorluğu’nda kimsesiz kalan ve yetim veya öksüz kalan çocukların koruma altına alınması ve bakılması görevi Dâr’ül-Eytâm’ın (Yetimler Cemiyeti) sorumluluğunda idi. Hem çeşitli cephelerde hayatını kaybeden askerlerin çocukları, hem de 1915 Ermeni kırımından sağ kurtulan şanslı (!) çocukların sayısı o kadar fazlaydı ki, bir süre sonra İstanbul’daki tüm yetimhaneler, yatılı okullar ve bakımevleri hıncahınç doldu. (Murat Bardakçı tarafından yayınlanan Talat Paşa’nın kara kaplı defterinde ‘Ermeni Eytamı’ yani Ermeni yetimlerinin sayısının 10 bin 314 olduğu yazılı. Başbakanlık Arşivi ise kız ve erkek çocukların ailelerinden alınmaları, Ermenilerin bulunmadığı Müslüman köylerine dağıtılmaları ve Müslümanlarla evlendirilmeleri veya yetimhanelere konulmaları ve özellikle Müslüman adetlerine göre yetiştirilmelerini yani zorla asimile edilmeleri konusunda onlarca belge ile dolu. Bu belgelerdeki ifadelere bakılırsa, yönetim bu konuyu önceden öngörmüş.)

Evlad-ı Şüheda Vergisi

Mevcut yetimhaneler yetmediği için devlet, Elmadağ’daki Notre Dame de Sion, Yedikule’deki İtalyan Mektebi, Galata’daki Rus Manastırı, Kadıköy’deki Saint Joseph Mektebi gibi yabancılara ait binalara el koyarak yetimhaneye dönüştürüldü. Ancak İttihatçılar, işletme işini yüzlerine gözlerine bulaştırdılar ve yetimhaneler kısa sürede yolsuzluk ve yoksunluk yuvaları haline geldi. Mecliste eleştirilere cevap veren Maarif Nazırı’na göre güya 65 merkezde 16 bin çocuğa bakılıyordu ancak bu sayının doğru olduğu şüpheliydi.

Yetimhanelere gelir sağlamak için, 1915’de tütünden alınmak üzere ‘Evlad-ı Şüheda Vergisi’ konuldu, ayrıca çeşitli kurumların yetimhanelere kaynak aktarması kararlaştırıldı. Dâr’ül-Eytâm’a destek olmak üzere Hilal-Ahmer Cemiyeti, Himaye-i Etfal Cemiyeti (Çocuk Esirgeme Kurumu) ve Kadınları Çalıştırma Cemiyeti İslamiyesi gibi kuruluşlar harekete geçirildi.

Kadınları Çalıştırma Cemiyeti

Harp dolayısıyla erkeksiz kalan Müslüman kadınları çalışma yaşamına alıştırmak amacıyla 1916’da Harbiye Nazırı Enver Paşa’nın idaresinde kurulan Kadınları Çalıştırma Cemiyeti Hayriyesi’nin ilk yönetim kurulu, Harbiye Nezareti’nin yüksek rütbeli subaylarından yedi kişilik bir erkekler grubuydu. Yönetim güya kadınlara devredilecekti ancak sonuna kadar erkekler tarafından yönetildi. Cemiyetin en ilginç işlevi, dul üyelerini evlendirmek, en faydalı işi Ermeni Tehciri yüzünden ortada kalan 750 Ermeni çocuğun bakımını üstlenmek oldu. Ancak, 1.800 çocuğun daha geldiği haberleri çıkınca, cemiyet müdürü İsmail Hakkı Bey’in aklına dâhiyane (!) bir fikir geldi ve Dahiliye Nezareti’ne bu çocukların ülkenin değişik bölgelerindeki ticarethanelere, sanayi işletmelerine, çiftliklere, evlere işçi, hizmetli veya besleme olarak gönderilmesini teklif etti. Amaç güya çocukların kendi ekmeklerini kazanarak devlete veya yanlarına verildikleri ailelere yük olmamasıydı. Küçücük yaşlarında büyük trajedilerin kahramanı olmuş olan bu yavrucakların bir de boğaz tokluğuna işçi veya hizmetçi olarak çalıştırılmaları teklifi tahmin edileceği gibi, Dahiliye Nezareti tarafından pek beğenildi ve hemen uygulamaya konuldu. Öyle ki, Enver Paşa’nın Küçükçekmece’deki çiftliğine bile 50 kadar yetim yollanmıştı. Yabancı misyonların gözü önünde olduğu için tehcirden kurtulan Ermeni cemaati bu uygulamaları kıyasıya eleştiriyor, İttihatçıların ‘devşirme’ sistemi ile Türkleştirme politikalarına devam ettiğini söylüyordu.

Mondros Mütarekesi sonrası

2/3 Kasım 1918’de Enver, Talat ve Cemal paşaların Almanya’ya kaçmasının ardından İstanbul’un yönetimini ele alan İtilaf Devletleri’nin ilk işlerinden biri yetimler konusu oldu. Özellikle Amerikalı görevliler, Kadınları Çalıştırma Cemiyeti tarafından ülkenin dört bir yanına ucuz emek gücü veya hizmetçi olarak dağıtılmış bulunan çocukların listelerini incelemeye aldı ve ‘Müslüman’ olarak etiketlenerek Müslüman-Türk ailelerine dağıtılmış çocukları tespit etmeye başladı. İmparatorluğun dört bir yanından İstanbul’a kimsesiz çocuk akarken, her iki taraf da, çocukların kendilerine ait olduğunu ileri sürüyordu. Çocukların konuştukları dil veya isimleri açıklayıcı değildi çünkü küçük yaşlarda ailelerinden ayrılmak zorunda kalan çocuklar ana dillerini unutmuş oluyorlar, isimleri de zaten kimliklerini gizlemek için başkaları tarafından konmuş oluyordu. Bazı çocuklar ise kökenlerini bildikleri halde, geçmiş tecrübelerden dolayı, tedbir olarak sessiz kalmayı tercih ediyorlardı. Yaşı biraz büyük olan erkeklerin sünnetli olup olmadıklarından kalkarak teşhis yapmak bir ölçüde mümkündü ama kızlarda ve yaşı çok küçük olanlarda bu yöntem işe yaramıyordu.

Bitarâfhane’nin oluşturulması

1919 yılı Nisan ayında, İtilaf Devletleri çeşitli yerlere dağıtılmış kimsesiz çocukların bulundukları yerlerden alınarak İstanbul’da İngiliz işgal kuvvetlerinin gözetimi altında oluşturulacak tarafsız bir merkezde toplanmasını kararlaştırdı. Edirne, Bursa, Konya ve Kırklareli’de birer yetimhane bırakılıp diğerlerinin çocukları İstanbul’a nakledilmeye başladı. Bu merkezde toplanan çocuklardan Türk olan çocuklar Osmanlı Emniyet Müdürlüğüne, Ermeni çocuklar ise Ermeni Patrikhanesi’ne teslim edileceklerdi. Bu amaçla Nişantaşı’nda bir ev kiralandı ve başına Amerikalı, Türk ve Ermeni kökenli üç kişilik bir heyet atandı. Halk arasında ‘Bitarâfhane’ adıyla anılan evde ayrıca, biri Müslüman biri Ermeni olmak üzere iki aşçı ile bir Ermeni hizmetçi ve bir Müslüman kapıcı görev yapıyordu. Mayıs ayı geldiğinde, İtilaf Kuvvetleri’nin polis teşkilatı söz konusu çocukları toplayıp İstanbul’a getirmeye başlamıştı bile. Ancak sorunlar da hemen boy gösterdi.

Kayseri’den gelen 360 kişilik ilk grup büyük bir tartışmaya neden olmadan etnik-dinsel tasnife tabi tutulup taraflara teslim edildi ancak yine Kayseri’den getirilen 220 çocukluk ikinci ‘parti’ sorunlara neden oldu. 26 Mayıs 1919 tarihli İkdam gazetesine göre Ermeni Patrikhanesi, çocukların tamamını ‘Bitarafhane’ ye değil, Beyoğlu’ndaki Ermeni Kilisesi’ne götürmüş ve çocukları zorla ‘tenassur’ ettirmiş, yani Hıristiyanlaştırmıştı. 5 Haziran 1919 tarihli İleri gazetesi de Patrikhane’nin çocukları Hıristiyan olmaya razı etmek için bisküvi verdiğini, buna rağmen din değiştirmeyen çocuklara alenen dayak atıldığını ileri sürüyordu. Gazeteye göre çocukların 42’sinin şiddetli dayağa rağmen Müslüman olduklarında ısrar etmişler ve Dar’ül-Eytam’a iade edilmişlerdi.

Kopan bağlar

Bu ağır suçlamalar üzerine Ermeni Patrikhanesi basına açıklama yapmak zorunda kaldı. Patrikhane, bu 220 çocuğun Beyoğlu’ndaki kiliseye getirildiğini inkâr etmiyor, ancak 108’inin Ermeni, 85’inin Müslüman olduğunu, 27’sinin kimliğinin tespit edilemediğini ve ‘Bitarafhane’ye teslim edildiğini, ayrıca ortada zorla Hıristiyanlaştırılma diye bir şeyin olmadığını söylüyordu. Patrikhane temsilcisine göre bu iddialar Emniyet Müdürü’nün işiydi. Bir hafta sonra İkdamgazetesine bu sefer Patrik Vekili Yervant Efendi çocukların Türk, Ermeni ve Amerikalı üç görevlinin huzurunda verdikleri bilgilere göre yerleştirildiğini ancak zaten Ermeni çocuklarının çok küçük yaşlarda evlatlık veya işçi olarak verilmeleri yüzünden Ermenice’yi unuttuklarını, dolayısıyla her Türkçe konuşan çocuğu Türk saymanın haksızlık olacağını belirtiyor, ‘bir polis şimdiye kadar bir Ermeni çocuğunu getirip bize teslim etmedi. Ele geçirdiklerimiz hep bizim bulduklarımız” diyerek, kendi çabaları olmasa Ermeni kimsesizlerine kavuşmalarının imkânsızlığına işaret ediyordu. Yervant Efendi röportajı “ben öyle zannediyorum ki bundan sonra Ermeni ve Türklerin beraber yaşaması biraz güç olacaktır. Çünkü iki unsurun birbirine karşı kuyruk acısı var ve bu acının giderilmesi kolay kolay mümkün değildir” diye bitirmişti.

Polis Müdürlüğü ise, Ermeni Patrikhanesi tarafından görevlendirilen Çakıryan Efendi’nin Kadınları Çalıştırma Cemiyeti Hayriyesi’nde yetim çocukların kayıtlarını aldığını, üç ay geçmesine ve yapılan bütün teşebbüslere rağmen zamanında iade etmediğini belirtmişti. Çakıryan Efendi’nin defter kayıtları üzerinde tahrifatta bulunduğu ve Türk çocuklarını, Ermeni çocukları gibi göstermeye çalıştığı iddia ediliyordu. İtilaf Güçleri tarafından çocukları Ermeni sanılarak ellerinden alınan onlarca Türk ailesinin şikâyetleri de vardı.

Kuleli Askerî Mektebi yetimhane oluyor

İtilaf Güçleri Kuleli Askerî Mektebi’ne el koyarak Ermeni Yetimhanesi yaptılar. Uzun müzakerelerden sonra Beylerbeyi Eski Jandarma Mektebi ve Beylerbeyi Sarayı’nın bazı binaları Ermeni Yetimhanesi yapıldı ve okul boşaltıldı. İngiliz ve Fransızların desteğiyle 3 bin yetim Kıbrıs’a götürüldü. Amerikan yardım kuruluşu Near East Relief, 1921’den itibaren Güneydoğu Anadolu’daki Ermeni yetimlerini Suriye’ye sevk etmeye başladı. 1922’nin sonunda sayı 8 bin yetime ulaşmıştı.

Kaç Ermeni yetimi vardı?

1915 Tehciri ile ilgili arşiv belgelerinin büyük bir kısmı gizli tutulduğu için kaç Ermeni yetimi olduğu, bunların kaçının evlatlık verildiği bilinmiyor. Türk Tarih Kurumu’nun yayımladığıErmeniler: Sürgün ve Göç adlı kitapta yer alan bir belge, 1921’de Ermeni Patrikhanesi tarafından hazırlanan ve İngilizce kopyası 26 Nisan 1921’de ABD Dışişleri Bakanlığı’na gönderilen rapor. Raporda 1921 itibariyle Müslümanların evlerinde ‘halen kurtarılamayan’ Ermeni yetimlerinin sayısının 63 bin olduğunu belirtiyor.

Çocuklara kıymayın efendiler!

Sayı belli değil ama binlerce çocuğun, sorumsuz ve vicdansız insanlar tarafından Türk mü Ermeni mi diye incelendiği, sorgulandığı, oradan oraya savrulduğu, aileden aileye geçtiği, dayak yediği, hakarete uğradığı, yalan söylemeye zorlandığı ortada. Bu çocukların çoğu hayatlarını kaybetti. 1914-1918 arasında sadece İstanbul’da 25 bine yakın yetim çocuk öldü. Cumhuriyet döneminde ülkedeki yetimhanelerde hala etnik ve dinsel kimliği netleşmemiş on binlerce çocuk vardı. Bu çocukların çoğu gerçek ailelerine kavuşamadan bu dünyadan göçtüler. Bunlardan ikisinin yürek paralayan gerçek hikâyesini, Fethiye Çetin Anneannem (Metis 2008, 8. Baskı), İrfan Palalı ise Tehcir Çocukları: Nenem Bir Ermeniymiş (Su Yayınları 2008) adıyla kitaplaştırdı. Okumanızı tavsiye ederim.

Kaynakça: Yavuz Selim Karakışla, “Savaş Yetimleri ve Kimsesiz Çocuklar: Ermeni mi, Türk mü?”, Toplumsal Tarih, Eylül 1999, sayı:69, s.46-49; Bülent Bakar, “Mondros Mütarekesi’nden Sonra Yaşanan Önemli Bir Problem: Türk ve Ermeni Yetimleri Sorunu”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, S.62, c.XXI, Temmuz 2005, s.569-588; İbrahim Ethem Atnur, Türkiye’de Ermeni Kadınları ve Çocukları Meselesi, Babil Yayıncılık, 2005; Elçin Macar, “Ortadoğu Yardım Örgütü”, Toplumsal Tarih, S. 120, Aralık 2003, s. 80-85.

.12-4-09

.Paylaşılamayan ülke: Dağlık Karabağ

GÜMRÜ ANTLAŞMASI . 30 Ekim’de Kazım Karabekir’in 15. Kolordusu Kars’a doğru yürüyerek Ermeni ordularını yenmiş, 2/3 Aralık 1920 gecesi, Ankara ile Erivan’daki Taşnak hükümeti arasında Gümrü Anlaşması imzalanmıştı. Ancak ertesi gün, Lenin’in emriyle Kızıl Ordu Erivan’a girerek ‘burjuva’ Taşnak hükümetini düşürdü ve Ermeni Bolşevikleri ile birlikte Ermenistan Sovyet Cumhuriyeti’ni ilan etti. Yeni hükümet 10 Aralık 1920’de Ankara’ya bir nota vererek, Gümrü Anlaşması’nı tanımadığı ilan etti. İki ülke arasındaki sınır Azerbaycan, Gürcistan ve Ermenistan ile TBMM Hükümeti arasında 13 Ekim 1921’de imzalanan Kars Antlaşması’yla tekrar çizildi ve iki ülke arasında sakin bir döneme girildi.

BAHANE ÇOK . Türkiye, SSCB’nin dağılması üzerine, 25 Ağustos 1990’da bağımsızlığını kazanan Ermenistan’ı 16 Aralık 1991 tarihinde tanıdı, ancak o tarihten bu yana diplomatik ilişki geliştirmedi. Kısa dönemler dışında sınırlar da hep kapalı tutuldu. Bunun nedeni olarak, yeni Ermenistan Cumhuriyeti’nin 1921 Kars Antlaşması’nı tanımayışı, 1990 tarihli Ermenistan Bağımsızlık Bildirgesi’nin 11. Maddesi’nde soykırıma atıfta bulunulması, devlet armasında Ağrı Dağı’nın yer alması ve Azerbaycan ile Ermenistan arasındaki Dağlık Karabağ sorunu gösterildi. Ermenistan ‘tanınmayan sınırın açılması söz konusu olabilir mi?’ diyerek Kars Antlaşması meselesinde geri adım attığını gösterdi.

TARİHSEL KÖRDÜĞÜM . Ancak, Dağlık Karabağ meselesi hâlâ çözülmedi. Ermeniler Dağlık Karabağ’ın ata toprakları olduğunu, üstüne üstlük bölgede çoğunluğu teşkil ettiklerini, bu nedenle kendi kaderlerini belirleme hakkına sahip olduklarını savunuyorlar. Azerbaycan ise, Dağlık Karabağ bölgesinin hukuki ve tarihî olarak kendisine ait olduğunu, bölgedeki etnografik yapının Rus ve Sovyet politikalarıyla suni olarak değiştirildiğini, bu nedenle toprak talebine temel teşkil edemeyeceğini iddia ediyor.Bu konudaki bilgilerimiz resmi tarih kanallarından geldiği için, bugüne kadar Azerilerin ‘haklı’, Ermenilerin ‘haksız’ olduğuna kesin gözüyle baktık. Halbuki bölgenin 100 yıllık tarihçesi incelendiğinde, 19. yüzyıl tipi katı milliyetçiliğine saplanıp kalmış iki ülkenin de haklı olmadığını, öte yandan durumun böylesine kördüğüm olmasında, SSCB’nin beceriksiz milliyetler politikasının büyük rolü olduğu görülüyor. Bu hafta, Kafkasya politikasında kilit öneme haiz bu meselenin bir kronolojisini sunmak istiyorum ancak, konuyu milliyetçi söylemlerden arındırayım derken, sıkıcı hale getirdiğim için de özür diliyorum.

Onlar yabancı biz yerli

Karabağ, büyük bölümü bugünkü Azerbaycan ile Ermenistan arasında, güney bölümü İran içinde kalan, yaklaşık 18 bin kilometrekarelik bölgenin adı. Dağlık Karabağ ya da Ermenice tarihi adıyla ‘Artsakh’ ise bu bölgenin içinde 4.392 kilometrekarelik alan. Ermenilere göre Dağlık Karabağ’da MÖ 7. yüzyıldan beri Ermeni nüfusu ve kültürü egemendi. Azerilere göre ise Ermeniler Yunanistan’ın Teselya (Selanik) bölgesinden, Doğu Anadolu’ya gelip Urartuların egemenliğinde yaşayan, sonra da Kafkasya’ya göçen yabancı bir halk olup, bölgenin esas sahipleri kendileriydi, çünkü Azeriler Orta Asya’dan Avrupa’ya doğru göç ederken bölgedeki Derbent Geçidi’nden geçen Türk boylarının soyundan geliyorlardı.

Karabağ Bölgesi 1555’te Amasya Anlaşması ile Osmanlı Devleti’ne katılmış; 1735 yılındaki Gence Anlaşması’yla İran’a bırakılmış, 1828 yılındaki Türkmençay Anlaşması’yla Çarlık Rusyası’nın hâkimiyetine girmişti. Bu tarihten sonra Ruslar Kafkasya’da güneye doğru indikçe Müslüman halk güneyde, Hıristiyan halk ise Ruslara sığınmak üzere kuzeyde toplanmaya başladı. Ancak toplumlararası gerginliklerin çatışmaya dönmesi gecikmedi. 1905’te, Azerilerin Ermenilere saldırısıyla başlayan yağma ve katliamlar yoğunluğu azalmakla birlikte, bir sonraki yıla da sarktı. Olaylar şehirlerle sınırlı kalmadı. Tahminen 128 Ermeni ve 158 Azeri köyü yağma ya da tahrip edildi. Ölenlerin sayısının 3 bin ila 10 bin arasında değiştiği belirtildi.

Maverâ-yı Kafkas Federasyonu

1917 yılında Rusya, Bolşevik Devrimi’ni takiben Birinci Dünya Savaşı’ndan fiilen çekildiğinde, Güney Kafkasya’da üç önemli siyasi güç vardı. Bunlar Gürcülerin Sosyal Demokrat Menşevik Partisi, Azerilerin Müsavat Partisi ve Ermenilerin Taşnaksütyun’u idi. Hepsi Bolşevik karşıtı olan bu üç hareket, 24 Kasım 1917’de, merkezi Tiflis olan Maverâ-yı Kafkas Federasyonu’nu kurdular. Ancak federasyon, Osmanlı ordularının bölgedeki harekâtları ve Bolşevik Rusya’nın savaştan hukuken çekilmesini sağlayan 3 Mart 1918 tarihli Brest-Litovsk Anlaşması’nın ardından dağıldı ve yerine Gürcistan, Azerbaycan ve Ermenistan cumhuriyetleri kuruldu.

Nerimanov’la Orconikizdze’nin manevraları

Nisan-Aralık 1920 arasında, Lenin ve Stalin’den Kafkasya’yı Bolşevikleştirme emrini alan Kızıl Ordu, bu bağımsız cumhuriyetleri tarihe gömdü. 1 Aralık 1920’d, Rusya Komünist Partisi’nin Kafkaslar sorumlusu Orconikidze’nin başkanlığında Azerbaycan, Ermenistan ve Rusya Komünist Partisi temsilcilerinin katıldığı bir toplantıda, Azerbaycan lideri Nerimanov, Zengezur, Nahçıvan ve Dağlık Karabağ bölgelerini Ermenistan’a bırakarak, Müslümanlarla Ermeniler arasındaki tarihsel kavgaya son verdiğini ilan etti. Karar Orconikidze tarafından Lenin ve Stalin’e ulaştırıldı ve 4 Aralık 1920 tarihli Pravda’da, Milliyetler Komiseri Stalin’in bu kararı ‘tarihte eşi benzeri görülmemiş bir olay’ olarak kutsadığını anlatan haber çıktı. Ancak bunun Ermeni Bolşeviklerini ve genel kamuoyunu etkilemek için yapılan bir manevra olduğu kısa sürede anlaşılacaktı.

Nahçıvan Azerbaycan’a veriliyor

16 Mart 1921 tarihli Moskova ve 13 Ekim 1921 tarihli Kars antlaşmalarının ödülü olarak Ermenistan Türkiye sınırında bulunan Nahçıvan, Azerbaycan’a bağlı özerk (otonom) bölge olarak tanımlandı. O tarihlerde Nahçıvan’ın nüfusunun yüzde 85’ini Azeriler, yüzde 15’ini Ermeniler oluşturduğu için Ermeniler karara itiraz etmediler. Bir ay sonra, Bolşevikler Zengezur bölgesinde Taşnaklar tarafından yönetilen milliyetçi bir Ermeni direnişi ile karşılaşıp, Zengezur’u Ermenistan’la Azerbaycan arasında paylaştırınca da ses çıkarmadılar. Çünkü Ermenistan ve Azerbaycan arasında imzalanan 12 Haziran 1921 tarihli deklarasyonla Dağlık Karabağ, Ermenistan Sovyet Cumhuriyeti’ne bağlanmıştı.

Ancak sadece üç hafta sonra, 5 Temmuz 1921’de, Rusya Komünist Partisi Kafkasya Bürosu’ndan Stalin, Kirov, Orconikidze, Nerimanov gibi bir dizi önemli şahsiyetin katıldığı toplantıda yine fikir değiştirildi ve Dağlık Karabağ bu sefer Azerbaycan’a bağlı özerk bir bölge olarak tanımlandı. Dahası bölgenin sınırları çizilirken, Dağlık Karabağ’ın Ermenistan’la fiziki ilişkisini kesmek için Laçin bölgesi Azerbaycan’a bırakılmıştı. Üstüne üstlük, 24 Temmuz 1923’te Dağlık Karabağ’ın Azerbaycan’a bağlı olduğu bir kez daha tekrarlanınca (tek değişiklik başkentin Şuşa, değil Hankend olmasıydı) Ermeniler büyük hayal kırıklığına uğradılar. Öyle ki, 1927’de, aralarındaki siyasi ayrılıkları bir yana bırakan Taşnaklar, Menşevikler ve Sosyal Devrimciler, Dağlık Karabağ’ı Ermenistan’a bağlamak için Moskova’ya başvurdular ancak destek bulamadılar. Stalin’in bu çözülmemiş sorunu, iki tarafa da müdahale etmek için kullanmayı düşündüğü anlaşılıyordu.

Moskova’nın kötü sınavı

Konu yıllarca uykuda kaldıktan sonra 19 Mayıs 1964’te, 2.500 Dağlık Karabağlı Ermeni’nin imzaladığı bir dilekçe, SSCB Komünist Partisi Birinci Sekreteri Nikita Kruşçev’e verildi. Dilekçede Azerbaycan’ın ‘şovenist’ politikalar izleyerek Ermenileri ülkeyi terk etmeye zorladığından yakınılıyor, Dağlık Karabağ’ın Ermenistan’a ya da Rusya Federasyonu’na bağlanması isteniyordu, fakat dilekçeye cevap bile verilmedi. Anlaşılan SSCB hem kendi içindeki başka sınır tartışmalarını hem de Doğu Avrupa ülkeleri arasındaki benzer anlaşmazlıkları körüklemekten korkmuştu.
Moskova, 1966 yılında ve 1967’nin ilk yarısı boyunca, Azerbaycan ve Ermenistan arasındaki tartışmalarda sadece izleyici olmayı seçtiyse de, 1967 yılının Ağustos ayında Dağlık Karabağ’da bir Ermeni çocuğun bir Azeri tarafından öldürülmesi, Azeri yetkililerin katili cezalandırmakta gönülsüz davranması, bunun üzerine çocuğun ailesinin de katili öldürmesiyle patlak veren olaylara Kızıl Ordu aracılığıyla müdahale etmek zorunda kaldı. SSCB’nin 1977 tarihli yeni Anayasası’nın 87. maddesiyle Dağlık Karabağ’ın Azerbaycan’a bağlılığı tekrar teyit edilince Ermenilerin umudu bir kez daha söndü. (Bu arada, 1920’lerde Dağlık Karabağ nüfusunun yüzde 95’ini Ermeniler oluştururken, bu oran 1977’de yüzde 76’ya düşmüş, Azeri nüfusu yüzde 24’e çıkmıştı. Nahçıvan’da ise 1923’te yüzde 15 olan Ermeni nüfus, 1979’da yüzde 1,4’e düşmüştü.)

Doğu Bloğunun yıkılışıyla canlanan umutlar

1985’te ‘Glasnost’ (Şeffaflık) ve ‘Perestroyka’ (Yeniden yapılanma) diyen Mihael Gorbaçov’un iktidara gelmesi Dağlık Karabağ Ermenilerini yeniden harekete geçirdi. 1987’de 75 bin imzalı bir dilekçe Gorbaçov’a gönderildi. 25 Şubat 1988’de Ermenilerin ruhani lideri Katolikos I. Vazgen, Gorbaçov’dan, Dağlık Karabağ halkının ‘kendi kaderini tayin hakkı’nı kullanmasına izin vermesini istedi. Moskova muhtemelen yine duymazdan gelecekti ama Azerilerin bu talebi sessizce geçiştirmesi mümkün değildi.

Sumgait Katliamı

Nitekim 27 Şubat 1988’de, Bakû’nun kuzeyindeki, 19 bin Ermeni’nin yaşadığı Sumgait şehrinde, Azerilerden oluşan bir güruh Ermenilere saldırdı ve resmi kaynaklara göre 26 Ermeni ile 6 Azeri öldü. (Gayri resmi kaynaklara göre ölü sayısı en az 200’dü.) Ermenilere ait evler talan edildi. Olaylar yatıştıktan sonra, Azerbaycan’da yaşayan 300 bin civarında Ermeni, Rusya Federasyonu ve Ermenistan’a göç ederken, Ermenistan’da yaşayan 250 bin civarında Azeri de, Azerbaycan’a doğru yola çıkmıştı. Yaklaşık 60 yıllık sosyalist deneyimin milliyetçilik hastalığına çare olmadığı iyice anlaşılmıştı ki, aynı yıl Temmuz ayında, ilerde Ermenistan Cumhurbaşkanı olacak olan Dağlık Karabağlı milliyetçi lider Levon Ter Petrosyan’ın başkanlığını yaptığı bir komite, Dağlık Karabağ’ı Ermenistan’a bağladıklarını ilan ettiler. Bunun üzerine bölgede toplumlararası çatışmalar başladı.

Muttalibov darbesi

7 Aralık 1988’de, Ermenistan’da 28 bin kişinin ölümüne neden olan büyük depremden yaklaşık bir ay sonra, Moskova durumun vahametini anladı ve Dağlık Karabağ Özerk Bölgesi’ni kendisine (merkeze) bağladı. Ancak, Azerbaycan’dan gelen baskılar üzerine tekrar fikir değiştirdi ve 28 Kasım 1989’da yönetimi yeniden Bakû Hükümeti’ne devretti. Merkezi hükümetin bu gelgitleri bölgenin zaten bozuk olan ‘kimyası’nı iyice bozdu. Bunun üstüne tüy diken olay, 13 Ocak 1990 Bakû’de 28 Ermeni 6 Azeri’nin ölümüyle biten olaylar üzerine 19 Ocak 1990’da Kızıl Ordu’nun olağanüstü hal ilan ederek Dağlık Karabağ Özerk Bölgesi’ne ve Bakû’ye (karadan, havadan ve denizden) harekât düzenlemesi oldu. Harekâtın amacı, Azeri Komünist Partisi’nin başına Moskova yanlısı Ayaz Muttalibov’u geçirmekti, nitekim öyle oldu.

Uçak kazasıyla sönen umutlar

25 Ağustos 1990’da bağımsızlığını ilan edip seçimlere giden Ermenistan’da, devlet başkanlığını Dağlık Karabağlı Levon Ter Petrosyan kazandıktan sonra, Ermenistan siyasetini esas olarak Dağlık Karabağ hassasiyetleri tayin etmeye başladı. Elbette 30 Ağustos 1991’de bağımsızlığını ilan eden Azerbaycan’da da durum farklı değildi. Ancak Muttalibov, Dağlık Karabağ’ı doğrudan Bakû’ye bağladığını açıklayınca, Dağlık Karabağ Ermenilerinin cevabı 13 Ocak 1992’de bağımsızlığını ilan etmek oldu. O sırada Moskova’da da Boris Yeltsin, Gorbaçov’u bir darbe ile iktidardan uzaklaştırmakla meşguldu. Yeltsin, Kazakistan Devlet Başkanı Nursultan Nazarbayev’i Dağlık Karabağ konusunda arabulucu olarak atayarak Kafkaslar’daki iddiasını sürdürmeyi denedi fakat Dağlık Karabağ’ın Başkenti Stepanakert’te görüşmeler sürerken, 26 Kasım’da Azerbaycan Adalet ve Savunma Bakanlığı yetkilileri ile, iki Rus generalini ve bölgeye ateşkes sürecini denetlemek üzere gönderilen Kazak ve Rus gözlemcileri taşıyan bir helikopter düşünce Azerbaycan Hükümeti, Dağlık Karabağ’ın özerklik statüsünü kaldırdığını açıkladı. Çünkü Azerilere göre kaza Ermeniler’in suikastıydı.

Kendi kaderini tayin hakkı

Ancak, Dağlık Karabağ Ermenileri kararlıydılar. SSCB Anayasası’nın 70. maddesine dayanarak ‘kendi kaderini tayin hakkını’ kullanma kararı aldılar ve 6 Ocak 1992’de Dağlık Karabağ’ın bağımsızlığını ilan ettiler. Azerbaycan ise aynı anayasanın 78. maddesine referans vererek, tarafların onayı alınmadan iki Sovyet cumhuriyetinin sınırının değişemeyeceğini ileri sürdü. Ve korkulan oldu: Gözü kararmış milliyetçi liderlerin uzlaşmazlığı, zaten bir kıvılcıma bakan toplumları birbirine düşürdü ve 25–26 Şubat 1992 günlerinde (Sumgait katliamının dördüncü yıldönümünde) Ermeni çeteciler, Stepanakert’in kuzeyindeki Azeri yerleşimi Hocalı’ya (Hocalu) saldırdılar. 7 bin Azeri’nin yaşadığı şehir, Karabağ’daki tek hava alanına sahip olduğu ve demiryolu da geçtiği için stratejik öneme haizdi.

Acı dönüm noktası: Hocalı Katliamı

Human Rights Watch (HRW) örgütünün raporlarına göre, 26-27 Şubat 1992 tarihlerinde Ermeni Ordusu ve Rus 366. Mekanize Alayı’nın saldırısı sonucu, aralarında 106 kadın ve 83 çocuğun da bulunduğu 613 Azeri sivil acımasızca öldürülmüştü. Aynı rapora göre, öldürülen sivillerin yanında, Ermeni kuvvetlerinin rehin aldıkları 1275 kişiden 56’sı işkenceyle öldürülmüş, 150 kişi de kaybolmuştu. Daha sonra, Azerbaycan Cumhurbaşkanı Ayaz Muttalibov, kendisine muhalefet eden Azerbaycan Halk Cephesi milislerinin, Hocalı-Agdam (nehir yatağı) yolunu kullanarak Ermeni çetelerinden kaçmaya çalışan Azerilere ateş açmasının da ölü sayısını arttırdığı iddia etti ancak eleştiriler üzerine ‘sözlerinin yanlış anlaşıldığını’ belirtti. Ermeni tarafına göre Azeri milisler, kendi öldürdükleri Azerileri Ermenilerin katlettikleriyle karıştırarak, ‘Azeri maktul’ sayısını yükseltmişlerdi. Ermenilerin suçlu olduğunu kabul eden yöneticiler de vardı. Örneğin Markar Melkonian “Hocalı stratejik bir hedefti, ancak aynı zaman da bir intikam hareketiydi...” demişti.

Uzun süre Ermenistan Savunma Bakanlığı ve Güvenlik Konseyi Başkanlığı yapan Serge Sarkisian, “Hocalı’dan önce Azeriler, Ermenilerin sivil nüfusa el kaldırmayan bir halk olduğunu düşünüyordu. Biz bu anlayışı sona erdirmeye muvaffak olduk...” diye övünmüştü.

Türk kamuoyuna pek yansımayan ise, Agdam’a doğru kaçanlar arasında Türk subaylarının da olmasıydı. Bu subaylar, sorgularında gönüllü olarak Azerbaycan’a geldiklerini iddia etmişlerdi. Kimbilir, belki de doğru söylüyorlardı…

Minsk Grubu’nun kuruluşu

Hocalı katliamı o güne dek birbirine düşman çetelerin çatışması şeklinde süren Dağlık Karabağ uyuşmazlığında bir dönüm noktası oldu. Bu tarihten sonra artık çetelerin değil ulusal orduların savaşı söz konusuydu. (Karabağ’a benzini, Ermeni mafyasıyla işbirliği içindeki Azeri mafyasının taşıması işin ironik yanıydı.) Çatışmalar sürerken, 24 Mart 1992’de Helsinki’de toplanan Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Konferansı (AGİK, sonra AGİT) Dışişleri Bakanları Konseyi, Dağlık Karabağ sorununun çözümü için Beyaz Rusya’nın Minsk kentinde bir konferans düzenlenmesine karar verdi.

‘Minsk Grubu’nun katılımcıları Ermenistan, Azerbaycan, Almanya, ABD, Beyaz Rusya, İsveç, İtalya, Fransa, Rusya, Türkiye Çek ve Slovakya Federal Cumhuriyeti olacaktı. Ancak 8 Mayıs’ta Ermeniler bölgenin en stratejik kenti olan Şuşa’yı; yaklaşık 10 gün sonra da Dağlık Karabağ’ı Ermenistan’dan ayıran Lâçin’i işgal edince dengeler Ermeniler lehine değişti. Hocalı katliamındaki ihmali yüzünden ağır şekilde eleştirilen Ayaz Muttalibov’un yerine geçen ‘Türk dostu’ Ebulfeyz Elçibey, Ekim 1992’de Dağlık Karabağ Ermenilerine ‘kültürel özerklik’ vererek barışı kısa sürede tesis edeceğini umduysa da, Ermenistan Devlet Başkanı Levon Ter Petrosyan, Dağlık Karabağ milliyetçiliğinin ağırlığı altında ezildi ve barış yapma iradesini gösteremedi.

‘Moskova yanlısı’ Haydar Aliyev

Dahası, Ermeni Ordusu, Mart 1993’ten itibaren Kelbecer, Akdere, Agdam, Fuzili, Cebrail, Kubatlı ve Terter’i işgal etti. Ebulfeyz Elçibey, Azerbaycan’ın toprak kayıpları ile Dağlık Karabağ ve işgal bölgelerinden kaçan (Azerice ‘kaçkınlar’) 1 milyonu aşkın kişinin barınma ve beslenme sorunlarını halledemediği için muhalefet lideri Suret Hüseyinov tarafından ağır şekilde eleştirildi. İkili çatışırken, aradan sıyrılan ‘Moskova yanlısı’ Haydar Aliyev (bugünkü Azerbaycan Devlet Başkanı İlham Aliyev’in babası), Temmuz 1993’te Elçibey’i Azerbaycan’ı terk etmeye zorladı. Haydar Aliyev’in ilk işi Azeri Ordusu’nu eğiten 1.600 Türk subayının görevine son vermek oldu. Ancak Aliyev, Dağlık Karabağ meselesinde stratejik bir hata yaptı. Azerbaycan ile Ermenistan arasında 5 Mayıs 1994 tarihinde imzalanan ‘Bişkek Protokolü’nde, Dağlık Karabağ’ın ‘taraf’ olarak tanıması, Azerbaycan’ın elini siyasi ve diplomatik açıdan zayıflattı. O günden beri de Dağlık Karabağ, Azeri ve Ermeni milliyetçiliklerinin dinamosu olmaya devam ediyor.

Bu tarihçeye bakınca, ‘medeniyetler çatışması’nı çözmeye soyunmuş ‘büyük bir devlet’ olduğunu iddia eden Türkiye’nin, kendisiyle hiç ilgisi olmayan ve neredeyse 100 yılı devirmiş olan Dağlık Karabağ kördüğümü çözülmeden Ermenistan’la sınırları açmam diye ayak diremesi ancak ‘küçük politikalar’ ile açıklanabilir.

Özet Kaynakça:Svante E. Cornell, Small Nations and Great Powers: A Study of Ethnopolitical Conflict In The Caucasus, Ricmond, Surrey: Curzon, 2001; The Karabagh File, Documents and Facts on the Mountainous Karabagh 1918-1988, (Yay. Haz. Gerard Libaridian), The Zoryan Instutute, Cambridge, Toronto, Mart 1988; R. H. Dekmejian, “Soviet-Turkish Relations and Politics in the Armenia SSR,” Soviet Studies, Vol. 19, no. 4 (April, 1968): 510-525;Değişen Dünya Düzeninde Kafkasya, (Der. Okan Yeşilot), İstanbul Kitabevi Yayınları, 2005.

***

Okurlardan:

Epeydir beklettiğim üç okur mektubu var. Nursel ve Fevzi Şolt çifti, 1 Mart 2009 tarihli ‘Tez zamanda yer isimleri değiştirile!’ başlıklı yazımda adı geçen Carl von Linne dem Wildschaf’ın ‘Alman zoolog’ değil, İsveçli taksonomi, ekoloji ve botanik konularında tanınmış bir bilim insanı olduğunu belirttiler ki haklılar, herkesten özür dilerim.

*

İlk kez basıldığı 1992 yılından beri engellemeler ve davalarla boğuşan Bilim Dilinde Kürtler(Evrensel Basım Yayın, 2008) adlı kitabının yazarı biyolog okurumuz Edip Polat, aynı yazıda geçen ‘kurdistanicus’, ‘armenius’ vb. şekilde adlandırılan bitki ve/veya hayvan türü/alt türü sayısının onlarca değil yüzlerce olduğunu, yazıda geçen ‘bolivira kurda’ adlı çekirge türünün doğru adının ise ‘bolivaria kurda’ olduğunu belirtti. Bilgilere teşekkür ediyorum.

*

Köpeklerin, Elbise Giyenlerin Birçoğundan Üstün Olan Faziletleri adını taşıyan kitabı, Kitap Yayınevi’nden çıkmak üzere olan değerli araştırmacı Irvin Cemil Schick ise, 22 Şubat 2009 tarihli ‘İtikadımca kelb tahirdir’ başlıklı yazımla ilgili olarak, İstanbul’daki ilk köpek tehcirinin 19. yüzyılda değil 17. yüzyılda gerçekleştiğini, başka kaynaklarda da köpek katlinin bir ‘Anadolu adeti’ olarak geçtiğini belirtiyor ve “köpek tehciri/katliamının modernlikle hiçbir ilgisi yoktur. Sadece Osmanlıların son döneminde vuku bulan böyle olayların meşrulaştırılmasında modernlik dili kullanılmıştır” diyor. Schick mektubunu “Modernlik eleştirisi modasına kapılmayıp tarihi verileri daha fazla dikkate almak gerekiyor” diye bitirmiş. Eleştirisini kulağıma küpe yapacağım.

.19-4-09

.Yeni bir başlangıç ümidi: Türk-Ermeni Teâli Cemiyeti

SAVAŞ SONRASI . 11 Ekim 1922’de Mudanya Mütarekesi’nin imzalanmasından sonra İstanbul Ermenileri toplu halde yurtdışına göç etmeye başlamışlardı ancak Patriklik Makamı yeni durumla ilgili ne yapacağını henüz kararlaştıramamıştı. Ermenilerin başlarına gelenleri eski dönemin hatası olarak görmeye eğilimli olan Patrik Zaven, Ankara hükümetinin İstanbul’daki temsilcisi Refet (Bele) Paşa’ya ‘hoş geldin’ ziyaretine gitmiş ve Ermenilerin yeni idareye sadık olduklarını bildirerek tebriklerini sunmuştu. 27 Ekim 1922 tarihli Joğovurti Tsaynı gazetesinde, Tavit Der Movsesyan öncülüğünde, amacı milliyetçi Türklerle Ermeniler arasında samimi ilişkiler tesis etmek olan bir oluşumdan bahsediliyor, bu oluşum için Dâhiliye Nezareti’nden de gerekli iznin alındığını belirtiliyordu. Ancak 29 kasımda Anadolu Telgraf Ajansı’ndan gönderilen bir haber, Ermenileri zor durumda bıraktı. Habere göre bazı Ermeniler ileri gelen Kemalistlerden birkaçını öldürtmek amacıyla İngiliz ve İtalyan kimlikleriyle gizlice İstanbul’a gelmişlerdi.

YENİ BİR DÖNEM . Patrik Zaven aynı gün Refet Paşa’dan randevu alarak, haberin asılsız olduğunu söyleyip tekzibini istedi. Haberin uydurma olduğunu Ankara biliyor olmalıydı çünkü ertesi gün gazetelerde hükümetin tekzibi yayınlandı. Ancak tekzibi güçlendirecek bir açıklama yapılmadığı için, olumsuz hava devam etti. Nitekim 2 Aralık 1922’de Refet Paşa Osmanlı Bankası memurlarından Berç Keresteciyan’ı yanına çağırarak,“Türk Ermeni ilişkileri ve iki unsur arasında dostluğun gerçekleşmesi için Patriğin istifası gerek” demiş ayrıca seçilecek Patrik kaymakamı vasıtasıyla yurtdışında bulunan Boğos Nubar Paşa başkanlığındaki Temsilci Heyet’in ilgasını istemişti. Durumun nezaketini idrak eden Patrik Zaven, 9 Aralık 1922’de İstanbul’dan ayrılarak, cemaatin yeni bir başlangıç yapması için fırsat yarattı. Bu hafta, bu ‘yeni başlangıç’ fırsatının nasıl heba edildiğinin hikâyesini anlatacağım. Umarım, bu hikayeden gerekli kıssaları çıkararak, her 24 Nisan’da ABD Başkanı soykırım diyecek mi demeyecek mi sıkıntısını yaşamamak için, geçmişteki hataları yinelemeyiz ve Ermenistan’la ve diaspora ile yeni bir başlangıç yapabiliriz.

***

24 Aralık’ta Pera-Asmalı Mescit’teki Diana Oteli’nde toplanan 40 kadar kişi, tarihî bir adım atmışlardı. Toplantıda, 28 Eylül 1919’da kurulmuş olan Garabetyan Mezunlar Cemiyeti, ‘Ermeni-Türk Teâli Cemiyeti’ne dönüştürülmüştü. İlk cemiyetin kurucuları Garabetyan Sultanisi’nin Müdürü Bedros Zeki Karabetyan ile okulun mezunlarından Ömer Aziz ve Eczacı Nubar Tozan beylerdi. Üyeler arasında, Osmanlı Bankası müdürlerinden Berç Keresteciyan, Türkçe, Farsça ve Arapça çalışmaları ile dikkati çekmiş Prof. İstepan Gurdikyan, Mutasarrıf Mihran Boyacıyan, Doktor Garabet Yağubyan, Darülfünun hocası Istepan Karayan, Eczacı Armenak Çubukçuyan, Tüccar A. Acemyan, Doktor Şınork Berberyan, Pera Genel Savcı Yardımcısı Kevork Fıtin (Fatin) ile Suriye Mali Müfettişi Mesut Bey, Eczacı Feyzullah Vasi, Doktor Cemal Bey, Doktor Mehmet Cemil Bey, Doktor Burhan Bey, Doktor Rüştü Bey, Son Osmanlı Vak’anüvisi ve Devlet Adamı Abdurrahman Şeref Bey, Yazar Mustafa Reşit Bey, Vilayet Müfettişi Cemal Bey, Aksaray Menbail İrfan Okulu Müdürü Nuri Bey ve Niğde Mebusu Haşim Bey vardı.

Üyelerden Abdurrahman Şeref Bey çeşitli okullarda öğretmenlik, yöneticilik, Ayan Meclisi üyeliği, Maarif ve Evkaf Nazırlığı, 1922’ye kadar Osmanlı Devleti’nin son resmî vak’anüvistliğini, Cumhuriyet’ten sonra ise milletvekilliği yapmıştı. Berç Keresteciyan, değerli Araştırmacı Kevork Pamukciyan’a göre, 16 Mayıs 1919’da Bandırma Vapuru ile Samsun’a hareket edecek olan Mustafa Kemal’in gemisinin İngilizler tarafından Karadeniz’de torpilleneceğini avukat Saadeddin Ferid (Talay) Bey vasıtasıyla Mustafa Kemal’e bildiren kişiydi. Berç Keresteciyan, Mustafa Kemal’in isteği ile 21 Haziran 1934’te çıkan Soyadı Kanunu ile ‘Türker’ soyadını aldı. Mihran Boyacıyan, Shakespeare’in Romeo ve Juliyet, Yanlışlıklar Komedyası, Verona’nın İki Asilzadesive Otello adlı eserlerini Türkçeye kazandırmıştı. Boyacıyar, gazete yazılarıyla 1912-1913 Balkan Savaşı sırasında Yunanistan tarafından işgal edilen Meis Adası ile ilgili Türk tezlerine güçlü destek vermişti.

Cemiyetin ilk eylemi Lozan Barış Konferansı’ndaki Türk delegasyonu başkanı İsmet Bey’e bir tebrik telgrafı çekmek oldu. Ancak Türk gazetesi Tevhid-i Efkar bu habere “Üç yıldan beri Ermenilerin aklı nerdeydi acaba? Ermenilerin yaptıklarını unuttuk mu sanıyorlar yoksa?” diye cevap verdi. Gazete, Ermenilerin içtenliğine inanmadığını, eski (yaşlı) Ermenilerin amacının genç Ermenilerin yaptıklarını unutturarak, Türklerin zaferinden sonra onların yüzüne gülmek olduğunu vurgulayıp, tek bir Türk’ün ve İslam’ın buna kanmayacağını söylüyordu. Yani, cemiyet üyeleri daha ilk adımlarında, sürekli bir samimiyet testine tabi tutulacakları konusunda uyarılmışlardı.

Bitmeyen samimiyet testi

Benzer bir tepkiyi 28 Aralık 1922 tarihli Akşam gazetesi gösterdi. “Lozan’da Ermeni Ocağı, burada Dostluk Ocağı” başlıklı yazıda, Ermenilerin ‘dostluğumuzu bozmak isteyen insan Patrik de olsa kurban ederiz’ şeklindeki söylemlerinin inandırıcı olmadığı, eğer Ermeniler samimi iseler, Lozan’daki temsilcileri Noradunkyan ve arkadaşları ile mücadele etmeleri gerektiği belirtiliyordu.

Nizamnamesi Ankara tarafından şubat ayında onaylanan Cemiyet, nisan ayında, Mustafa Kemal’e bir telgraf göndererek ziyaretine gelmek istediklerini belirtti. Mustafa Kemal, 3 Mayıs 1923 tarihli şifre telgrafla İstanbul’da bulunan Adnan Adıvar’dan cemiyetin amacı, cemiyeti kuranların kimlikleri konusunda araştırma yapıp kendisine bildirmesini istedi, ancak Adnan Adıvar’ın, heyetin Mustafa Kemal’i ziyaretinde bir mahsur olmadığını belirtmesine rağmen 14 mayısta, yoğun çalışmaları nedeniyle heyetle görüşemeyeceğini bildirdi. Böylece, Ankara’nın İstanbul’daki Ermeni cemaatinin ilişkileri geliştirme çabalarına destek vermeyeceği anlaşılmış oluyordu.

Çay partisi

Türk-Ermeni Teâli Cemiyeti’nin basına yansıyan etkinliklerinden biri 21 Temmuz 1923 Cumartesi günü İstanbul mebusları şerefine verdiği çay partisi oldu. Tokatlıyan Hanı’nda yapılan partiye aralarında Türk Ocağı Başkanı Hamdullah Suphi (Tanrıöver) Bey ve Ocağın İdare Heyeti’nden Ruşen Eşref (Ünaydın) Bey, Aziz Sadi Bey, Nureddin Bey gibi yeni rejimin ağır toplarının olduğu bir Türk heyeti katıldı. İlk konuşmayı yapan Hukukçu İstepan Karayan, Türklerle Ermeniler arasında 600 yıldan beri süregelen ilişkilere değinmiş, son otuz yılda yaşananların ise Türkler ve Ermeniler değil, dış güçlerin eseri olduğunu belirtmişti. Karayan, Türk ordusu ve milleti için iyi dileklerde bulunduktan sonra, Türk mebuslardan Ermenilerin durumunu da dikkate almalarını ve birkaç kişinin yaptığı hatayı tüm bir millete yüklememelerini rica etmişti. Karayan’dan sonra söz alan Hamdullah Suphi Bey, Karayan’ın tüm Ermenilerin sözcüsü olmaya hakkı olmadığını belirtikten sonra “... Anadolu’nun her bir tarafında Ermeni damgası vardır. Her millette olduğu gibi Türkler de tek basına yaşayamazlar. Dolayısıyla bu topraklar üstünde tekrar birlikte yaşayacağız. Geçmiş unutulamaz, ancak emin olun biz beraber yaşayacağız, yeni ve güzel günler içinde geçmişi unutacağız...” demişti. Daha sonra söz alanRuşen Eşref ise şöyle demişti: “Lozan’da ve Tiflis’te Ermenileri kurtardığımız bana söylendi, ancak bu genelin inancı değil. Türklerin sizi koruduğu, sizin onlarla beraber yaşadığınız, Ermenilerin Türkleri geliştirdiği, Türklerin de Ermenilere para kazandırdığı doğrudur. Bugün Türkiye’deki binaların çoğu Ermeniler tarafından inşa edilmiştir, Türkler bunun için sizi kıskanmadılar, ancak sizin yazarlarınız yazdıklarıyla eski olayları tazelediler, aramıza kin ve nefret tohumları ektiler. Eğer onlar yabancıların etkisinde iseler onlara söyleyin, sizin zor günlerinizde dostunuz yine Türklerdir. Yazarlarınız daima sevgi ve kardeşlik aşılayan yazılar yazmalıdırlar. Simdi yeniden yalnız ve birlikteyiz ve gelecekte de birlikte olacağımız açıktır. Geçmişin üzücü olaylarını yok etmek mümkün değildir. Cemiyet üzücü olayların etkilerini yok etmede en yararlı etken olacaktır. Bu sebeple Cemiyete başarı diliyoruz.”

Toplantı, “Yaşasın Türk milleti, yaşasın Mustafa Kemal Paşa” nidaları ve alkışlar arasında kapanmıştı.

23 Temmuz 1923’de, Türk-Ermeni Teâli Cemiyeti üyelerinden Istepan Gurdikyan, Mustafa Reşit ve Dr. Burhaneddin beyler bayram tebriki için gittikleri vilayette samimi bir kabul göirmüşler, Ertesi gün cemiyetin bir temsilci heyeti Dolmabahçe Sarayı’nda Halife Abdülmecit Efendi’yi ziyaret etmiş, gerek bayram, gerekse Lozan’da imzalanan barış anlaşması vesilesiyle Mustafa Kemal’e ve Refet Paşa’ya birer tebrik telgrafı çekmişti. Mustafa Kemal’in kısa cevabi telgrafından sonra uzun süre cemiyetten ses çıkmadı.

Rehine psikolojisi

Temmuz 1924’te, Türk-Ermeni Teâli Cemiyeti’nin Lozan Barış Antlaşması uyarınca, yurt dışındaki Ermenilerin ülkeye dönüşünü sağlamak için Ankara Hükümeti’ne bir başvuru yaptığı haberleri Adana’daki yerel gazeteler tarafından sert şekilde eleştirildi. Ağustos’ta gazetelerde, Cemiyet’ten Ömer Aziz Bey’in Türkiye Ermenileri adına İsmet Paşa’ya bir dilekçe sunduğuna dair haberler çıktı. Habere göre Ermenilerin dinî, sosyal ve cemaat örgütleri bir anlaşmaya vararak Lozan Anlaşması’nın azınlıklara tanıdığı hakları reddetmeye ve bundan böyle Türklüğü kabul için atılımlar atmaya karar vermişlerdi. Bu haberleri fırsat bilen Tevhid-i Efkar gazetesi bir muhabirini Patrikhane’ye göndererek Ermenilerin sadakatini sorgulamaya kalkıştı. Gazeteye göre eğer Ermeniler sadakatlerini ispat etmek istiyorlarsa ‘Ermeniler Türk Oğlu Türk’üz’ demeliydiler. Patrikhane Maslahatgüzarının baskılara dayanamayıp “Ermeniler Türk Oğlu Türk’tür” demesi ise gazetenin muhabiri tarafından “Efendi beş yıl önce neredeydiniz?” diye alaya alınacaktı.

Eylül ayında Ermeni Teali Cemiyeti ‘bitmeyen samimiyet testi’ kapsamında İstanbul gazetelerine “Türkiye’nin saygın Ermenileri ve her tabakadan Ermeniyi temsil eden Türk-Ermeni Teâli Cemiyeti’nin Açıklaması” başlıklı bir bülten gönderdiler. Bültende “Türkiye Ermenileri kendi haklarının korunması için Fransız Senatosu’nda Mr. Leig ve M. Philip’in konuşmalarını bıkkınlıkla okudular. Bu saygıdeğer kişiler Türkiye Ermenilerinin haklarını korumaya kalkarak ne yapmak istiyorlar? Her zaman zararla sonuçlanan yabancı müdahaleler sebebiyle namusları dışında her şeylerini kaybeden Ermenilere dayanarak kendi menfaatlerini mi korumaya çalışıyorlar acaba? Hayır Beyler! Sizin aracılığınıza ihtiyacımız yok. Biz Türkiye’de ve Türkiye Cumhuriyeti’nin görkemli bayrağı altında yasamaktan gurur duyuyoruz. Türkiye Cumhuriyeti, Osmanlı İdaresi gibi Ermenileri üvey evlat saymayacaktır. Dünyaya örnek olacak bir adaletle bize gerçek evlatları gibi muamele etmektedir. Cumhuriyet hükümetimiz bundan sonra yabancıların içişlerimize müdahale etmesine izin vermeyecektir. Türkiye Ermenilerinin, bütün tebaalarına eşit haklar bahseden Türkiye Cumhuriyeti’nden hiçbir şikâyeti yoktur. Bizi rahat bırakmanızı rica ediyoruz...” deniliyordu. Metnin satır aralarında, Türkiye Ermenilerinin içinde bulundukları rehine psikolojisini gözlemlemek mümkündü. Ancak Vatan gazetesi bu biat belgesini de yeterli görmeyecek, bültenin altında sadece Mustafa Reşit Bey’in imzasınınbulunmasını “Eğer bu cemiyet tüm Ermenileri temsil ediyorsa, acaba Ermeniler adına imza atacak tek bir Ermeni yok mu?” diye eleştirecekti.

Kasım ayında Son Haber gazetesinde, Ermeni intikamcıların Adana’ya zehirli şeker yolladığı, İstanbul’u yakacakları, Türk köylerinin talan edildiği, Kilikya Katalikosu’nun silahlı grupları örgütlediği, bir suikast timinin Ankara’ya gittiği gibi dedikoduların ortaya atılması, Ermeni cemaatini çok tedirgin etmişti. İstanbul Vali Vekili Hüsnü Bey haberleri kesin bir dille yalanladı ancak kuşkuları gideremedi.

Cemaat bölünüyor

28 Ocak 1925 tarihli Son Telgraf gazetesi son günlerde Ermeni Patrikhanesi ile Türk-Ermeni Teâli Cemiyet’i arasında bir gerginlikten söz ediliyordu. Habere göre Patrikhane, Cemiyete daha önce maddi yardımda bulunmuş, ancak bu Cemiyetin Ermenilere herhangi bir fayda sağlamadığını görünce yardımları kesme kararı almıştı. Bu sorun Cemiyetin üyeleri arasında pek çok tartışmaya sebep olmuş, hatta bazı üyeler istifa kararı almışlardı. Patrik Vekili Episkopos Simpat (Kazazyan) da Patrikhane ile ‘adı geçen Cemiyet’ arasında bir ilişki bulunmadığını, Cemiyet üyelerinin kendi kendilerini temsil etmekten başka herhangi bir işi olmadığını beyan etmişti.

Anlaşılan verilen tüm tavizlere karşı Türk tarafının bir türlü tatmin olmaması, habire daha fazlasını istemesi, Ermeni Patrikhanesi’nin cemaatinin gururunu incitmiş, fatura, iki toplum arasındaki ilişkileri düzeltme hayali ile yola çıkan bir avuç iyimsere kesilmişti. Son Telgrafiyimserliğe yer olmadığını şu satırlarla gösteriyordu: “Türk-Ermeni Teâli Cemiyeti’ni kuranlar ve özellikle onların yanında bulunan Türk gençleri yaptıklarından habersizdirler. Ne diyelim, Allah yoldan çıkmışları hizaya getirsin, iş temelinden çürük. Cemiyetlerle, toplantılarla Ermeniler ile Türkleri birbirine yaklaştırmaya çalışanları şaşırmış insanlar olarak niteliyoruz ve bizim sözlerimizin doğruluğu konusunda ısrarlıyız.” Avedis gazetesi Son Telgraf’ın sözlerine şöyle cevap vermişti: “Son Telgraf’ın bu satırlarından anlaşılmaktadır ki bu sözler sadece Türk Ermeni Cemiyetine değil Ermeni ve Türk dostluğunadır. Eğer bir Ermeni gazetesi bu sözleri yazsaydı, kim bilir Son Telgraf ne tarzda cevap verecekti?”

Ağustos ayında Ermenilerin Lozan Barış Antlaşması ile kendilerine tanınan azınlık haklarından vazgeçip, yeni Medeni Kanun’a tabi olmak istediklerini bildirmek için Ankara’ya bir heyet gönderme kararı aldıkları haberleri çıktı. Bir de imza kampanyası açılmıştı. Kısa sürede 900 imza toplanmıştı. Ancak heyet nedense bir türlü Ankara’ya gidemiyordu. Eylül ayında, Milletgazetesinde eğer Ermeniler azınlık haklarından vazgeçeceklerse “... O zaman Türkiye’de bir Ermeni Patriğine de gerek yok. O zaman Ermeniler her şeyden önce Patriklerine yol vermelidirler. İkincisi de cemaat okullarını kapatmalılar, üçüncüsü dini işlerini Diyanet İşleri’ne devretmelidirler. Aksi takdirde, Türk-Ermeni Teâli Cemiyeti var olamaz. Teâli Türklere ve devlete aittir” şeklinde bir haber çıktı.

Bu atmosfer içinde, 1926 yılının mart ayında Patrikhane’de ‘feragat mazbatası’ için imza toplanmaya başladı. Bu arada Ermeni Cismani Meclisi’nin feragat olayına karşı olduğu haberleri etrafta dolaşıyordu. (Cismani Meclis, Ermeni cemaatinin sivil üyelerinden oluşuyordu) Sonunda Ankara’ya altı yüzden fazla imza ile gitmeyi başaran Türk-Ermeni Teâli Cemiyeti temsilcisi Dr. Garabet Yağubyan, 13 Nisan 1926 tarihinde Marmara Gazetesi’ne gönderdiği telgrafta “Gerçekleştirdiğimiz imza kampanyası Cumhuriyet Hükümeti tarafından memnuniyetle karşılandı. Olağanüstü bir kabul gördük. İçişleri Bakanlığı Ermenilerin şimdilik Bursa, Yalova ve Yakacık, Alemdağ gibi kaplıcaların bulunduğu yerlere serbestçe yolculuk edebilmesi için vilayete gereken emirleri verdi. Ermenilerin elde ettiği bu haktan Rumlar ve Yahudiler de yararlanabilecektir. Ayrıca Ermenilerin iyi niyetlerini göstermeye devam ettikleri sürece daha pek çok izinlere mazhar olacağına söz vermişlerdir” diyordu. Cemiyetin çabalarını küçümseyenlere daha önce Ermenilerin Bostancı’ya kadar bile seyahat etme izni olmadığını hatırlatan Dr. Yağubyan, en büyük dileklerinin ‘bir Türk gibi Türk olmak’, diğerinin ise basında artık ‘hain Ermeni’ ifadesinin kullanılmamasını sağlamak olduğunu eklemişti.

Ve kaçınılmaz son

Ancak, Dr. Yağubyan’ın hayalleri gerçekleşmedi. 1926 yılının sonlarında gazetelerde Türk-Ermeni Teâli Cemiyeti İdare Kurulu’nun istifa ettiği haberleri çıktı. İstifa sebebi olarak, Cemiyet içinde bulunan bir takım insanların Cemiyetin oluşum fikrine karşı oluşları gösteriliyordu. 29 Mart 1927 tarihli Aztarar gazetesinde, Türk-Ermeni Teâli Cemiyeti tarafından gönderilmiş bir yazı çıktı. Yazıda Patriklik Kaymakamı Başpiskopos Arslanyan’ın ve bazı eski Cemiyet üyelerinin Cemiyete son vermek istedikleri, bu amaçla faaliyette bulundukları dile getirildikten sonra, Cemiyet üyelerinden bu insanlara kanmamaları istenmekteydi. Ancak, 1927 yılının ortalarından sonra Türk-Ermeni Teâli Cemiyeti’nin faaliyetlerine ilişkin haberlere artık rastlanmadı. Anlaşılan, bir avuç iyi niyetli insan, hem kendi cemaatleri tarafından hem de hükümet ve basın tarafından en sonunda pes ettirilmişti.

Kaynakça: Silvart Malhasyan, “İstanbul`da 1922 yılında kurulan Türk-Ermeni Teâli Cemiyeti ve Faaliyetleri” İstanbul Üniversitesi, Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü’nde 2005 yılında kabul edilen yüksek lisans tezi (M. Boyacıyan, İ. Gürdikyan ve G. Yağubyan’ın fotoğrafları bu tezden alınmıştır); Kürşat Cengiz, “Türk-Ermeni Teali (Dostluk) Cemiyeti”, Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, Cilt XIII. Sayı: 77-78, s. 17-20; Mim Kemal Öke, Ermeni Sorunu 1914-1923, TTK Yayınları, Ankara 1991.

.26-4-09

Devletin 1 Mayıs paranoyası, Taksim tabusu

“BAYRAM BENİM NEYİME” 11. yüzyıl yazarı Kaşgarlı Mahmud, Divan-ı Lügat’it Türk adlı eserinde“halk arasında gülme ve sevinme, bir yerin ışıklarla ve çiçeklerle bezenmesi ve orada sevinç içinde eğlenilmesi” demek olan “bedhrem” (ya da ‘badram’) sözcüğüne yer verir. Kaşgarlı’ya göre Oğuzlar bu kelimeyi “beyrem” şekline dönüştürmüşlerdir. ‘Beyrem’ de halkın ağzında zamanla ‘bayram’a dönüşmüştür. İki gün önce kutladığımız, resmi adıyla “1 Mayıs İşçi ve Emekçi Bayramı’nın Kaşgarlı Mahmud’un tanımladığı türden bir bayram olmadığı ortada. Ama ne zaman 1 Mayıs’ı ‘bayram gibi’ kutladık derseniz, aklıma sadece 1976 yılının 1 Mayıs’ı geliyor. DİSK’e bağlı Tekstil Sendikası’nın Edirne Şubesi’nin henüz 20 yaşındaki üyesi olarak katıldığım bu ilk ‘Amele Bayramı’nın benim için ne kadar coşkulu, ne kadar sevinçli bir gün olduğunu anlatmam kolay değil. Sadece her hatırladığımda, gözlerimin dolduğunu söylemekle yetineceğim.

“KAN DAMLAR YÜREĞİME” Ertesi yıl aynı duygularla yaşama umuduyla geldiğimiz Taksim Meydanı’nı, arkamızda 34 arkadaşımızın cansız bedenini bırakarak terk ettiğimizde, ülkemizin başına örülen çorabın ne mene bir şey olduğunu henüz anlayabilmiş değildik. 1977’deki ‘Kanlı 1 Mayıs’ı bahane ederek, 1979’da başlayan ‘devletin Taksim tabusu’, 2000’li yıllarda yılbaşı kutlamaları, konserler, futbol takımı karşılamaları ve Polis Günü kutlamaları ile birazcık kırıldıysa da, bu 1 Mayıs’ta ancak ‘makul sayıda’ emekçi alana girebildi. Girdi ama ne pahasına... Bu topraklardaki işçi hareketlerinin ve 1 Mayıs bayramlarının tarihçesini, yine bu sayfada 27 Nisan 2008’de yayımlanan “Cumhuriyet’in Amele Evlatları!” başlıklı yazımda uzun uzun anlattığım için, bu sefer, ‘1 Mayıs’ meselesini kısa geçip, devletimizin işçi sınıfına ve yol arkadaşlarına kaptırmamak için büyük bir savaş verdiği Taksim Meydanı’na da değinmek istiyorum.

İlk 1 Mayıs’lar

Osmanlı Devleti’nde ilk ‘Amele Bayramı’nın, 1 Mayıs 1909’da Selanik’te kutlandığı rivayet olunur. 1912 yılında İstanbul Pangaltı’ndaki Belvü Bağçesi’nde bir kutlama yapıldığına dair bilgimiz ise, Osmanlı sosyalisti ‘İştirakçi’ Hilmi’nin yayınladığı İştirak dergisinin 2. sayısındaki birkaç satırdan ibarettir.

28/29 Ocak 1921’de Ankara Hükümeti tarafından Türkiye Komünist Partisi lideri Mustafa Suphi ve arkadaşlarının Karadeniz’de boğulmasından sonraki 1 Mayıs törenleri ise İşgal Güçleri’nin kontrolündeki İstanbul’da yapılmıştı. ‘İştirakçi’ Hilmi liderliğindeki iş bırakma eylemi sonucu, Fatih, Aksaray ve Harbiye hatlarındaki tramvaylar, Karaköy, Beşiktaş ve Tünel-Şişli hattındaki arabalar çalışmamış, Şirket-i Hayriye vapurunun seferleri iptal edildiği için Boğaz’da oturanlar şehre inememişti. Haliç İdaresi çalışanları işi tatil ettiği için halk ancak pazar kayıkları ile köprüye gelebilmişti. Haydarpaşa-Pendik ve Sirkeci-Çekmece hattındaki banliyö trenleri de durduğu için İstanbul’da hayat felç olmuştu. Bayram dolayısıyla Türkiye Sosyalist Fırkası’nın Babıâli Caddesi üzerindeki merkezine,‘kırmızı bayrak çekildi, bando, sabah 10.00’dan akşam 23.00’e kadar Beynelmilel Marşı’nı yani Enternasyonal’i çaldı.

İzmir İktisat Kongresi ve ‘işçi hakları’

1922’deki kutlamalar İşgal Güçleri Komutanlığı’nın ‘nümayiş’e izin vermemesi yüzünden, sadece, Pangaltı-Kâğıthane güzergâhındaki yürüyüşte bando eşliğinde Enternasyonal’i söyleyerek yapılmıştı. 17 Şubat-4 Mart 1923 tarihleri arasında 1135 delege ile toplanan İzmir İktisat Kongresi’nde o güne kadar ‘amele’ denilen emekçilere ‘işçi’ denilmesi, iş gününün sekiz saat olması, ücretli izin ve 1 Mayıs’ın işçi bayramı olması karara bağlanmıştı ancak 1 Mayıs bayramını, Sultanahmet Meydanı’ndaki merkezlerinde ‘İstiklal Marşı’ ile kutlayan Ankara’ya yakın Umum Amele Birliği’nin üyelerine bir şey olmazken, Babıâli Caddesi’ndeki Mürettibin Cemiyeti binasında ‘Enternasyonal’i söyleyerek 1 Mayıs’ı kutlayan Türkiye İşçi ve Çiftçi Sosyalist Partisi üyeleri geceyi nezarethanede geçirmişti. Böylece, İşgal Güçleri’nin İstanbul’un da bile kutlanabilen 1 Mayıs’ın, Cumhuriyet dönemindeki kaderi aşağı yukarı belli olmuştu.

1924’te, Umum Amele Birliği, İzmir İktisat Kongresi’nde kararlaştıran Mesai Kanunu’nun TBMM tarafından hala çıkarılmamasını protesto etmek için sokağa çıkmamaya ve 1 Mayıs’ı, Birlik binasında kutlamaya karar vermişti ama Ankara’nın, kapalı alandaki kutlamalara bile tahammülü yoktu. Nitekim cemiyetteki Kemalist işçiler, 1 Mayıs’a nezarethanede girdiler.

Kemalist olmak yetmiyor

13 Şubat 1925’te patlak veren Şeyh Said İsyanı bahane edilerek 4 Mart 1925’de çıkarılan Takrir-i Sükûn Kanunu ile ülkedeki tüm demokratik haklar rafa kaldırılırken, Şeyh Said İsyanı’nı “Yobazların Sarıkları Yobaz Zümresine Kefen Olmalı! Yobazlarıyla, Ağalarıyla, Şeyhleriyle, Halifeleriyle, Sultanlarıyla Birlikte Kahrolsun Derebeylik! İrtica ve Derebeyliğe Karşı Mücadele İçin: Köylüler (Köy Meclisleri), Ameleler (Sendikalar) Etrafında Örgütlenmelidir!” adlı bir yazı ile kınayan Amele Teali Cemiyeti’nin (1924’te kurulmuştu) yöneticileri, hükümetin gözüne girmeyi yine başaramadılar ve Ankara İstiklal Mahkemesi’ne sevk edildiler. Mahkeme, 12 Ağustos 1925 tarihli kararıyla 38 kişilik bir grubu 7 yıldan 15 yıla kadar kürek cezalarına çarptırdı. En ağır cezalar, başlarına gelecekleri hissedip, mahkemeden önce yurtdışına kaçmayı akıl eden Şefik Hüsnü, Nazım Hikmet ve Hasan Ali’ye verilmişti.

Vaziyet böyle olunca, 1926 yılındaki 1 Mayıs kutlamaları, İstanbul’daki işçilerin, Amele Teali Cemiyeti’nde toplanarak bayramlaşmaları ve Tramvay Şirketi’ne mensup 75 kadar işçinin bayram gerekçesiyle işlerine gitmemesiyle sınırlı kaldı.

Sovyet Konsolosluğu’ndaki kutlamalar

1927 yılının kutlamaları da merkezdeki bayramlaşmalarla geçti. 1928 yılında, gazetelerde, İstanbul’daki Sovyet Konsoloshanesi’nde yapılan 1 Mayıs kutlamaları anlatılırken, yerli komünistlerin payına, yine tutuklamalar düşmüştü. 1929’dan itibaren hükümetin 1 Mayıs alerjisi iyice arttı. 1930’da özellikle İzmir’de emekçileri 1 Mayıs’ı kutlamaya çağıran bazı yazıların ele geçirildiği bahanesiyle tutuklamalar yapıldı. 1931 ve 1932’deki küçük çaplı tutuklamaları, 1933’te TKP Merkez Komitesi’nin 1 Mayıs bildirileri bahane edilerek daha yaygın tutuklamalar izledi.

“1 Mayıs Bayramını SSCB’de geçiriniz”

İçerde komünistlere göz açtırılmazken, 1934’te “Türk sanayisinin cihazlandırılması için” Ankara’da SSCB ile bir protokol imzalanmış ve bir Türk Saylavlar Heyeti (o yıllarda milletvekili değil ‘saylav’ deniyordu), 1 Mayıs törenlerine katılmak üzere Moskova’ya ve Leningrad’a gitmişlerdi. 1935 yılında Boğazlar konusunda Türk tezlerine destek sağlamak için Türkiye’den bir başka Saylavlar Heyeti daha, Moskova’daki 1 Mayıs törenlerine katıldı. Tahmin edileceği gibi, o yıllarda Türkiye’de 1 Mayıs kutlanmıyordu. Daha da ironiği, 21 Mart 1935 tarihliCumhuriyet gazetesinde yayınlanan “1 Mayıs Bayramını SSCB’’de geçiriniz” şeklindeki ilandı. Görülen oydu ki, hükümet için olay bir turizm faaliyetiydi.

1938’de Donanma Davası ile Nâzım Hikmet ve Hikmet Kıvılcımlı ve arkadaşlarının, 1944’de İlerici Gençlik Birliği Davası ile Mihri Belli ve arkadaşlarının tevkifatı ile CHP’li Tek Parti Dönemi biterken, ‘Çok Partili Döneme’ geçiş yılı olan 1946’da Türkiye Sosyalist Partisi (TSP) ve Türkiye Sosyalist Emekçi Köylü Partisi (TSEKP) üyeleri tutuklandı. Demokrat Parti’li 1951’de devlet geleneği bozulmadı ve TKP’nin tüm önder kadroları hapse konuldu. Böylece, ülkedeki ‘Kemalist-sol’ hareketin soluğu 1960’a kadar kesildi. Sonrasını hepimiz biliyoruz...

Taksim Cumhuriyet Abidesi

Gelelim, devletin adeta kutsal bir alan olarak tabulaştırdığı Taksim Meydanı’na. Bugün Taksim Meydanı dediğimiz alanın ortaya çıkışı, 1732-1739 arasında, I. Mahmut’un kuzeydeki gümrah ormanlardan gelen suyu şehrin değişik bölgelerine dağıtmak üzere yaptırdığı Taksim Maskemi (su dağıtma sarnıcı) ile başlamıştı. Bölge adını bu yapıdan aldı. Ardından, bugünkü Taksim Parkı ya da Gezisi denilen bölgeye, 1780’de Topçu Kışlası (Taksim Kışlası) inşa edildi. Abdülmecid Dönemi’nde (1839-1861), bugün İTÜ’nün Taşkışla Binası olarak bildiğimiz Mecidiye Kışlası, bu kışladaki topçu subayları için Gümüşsuyu Askerî Hastanesi inşa edildi. 1850’lerde, Hademe-i Hassa ve Muzika-i Hümayun efradı için inşa edilmeye başlayan ancak Abdülaziz Dönemi’nde (1861-1876) tamamlanan Gümüşsuyu Kışlası ve askerlerin talim yaptığı Talimhane bölgesiyle birlikte Taksim’in ‘askerî’ ve ‘devletçi’ topografyası iyice belirginleşmişti.

Taksim’e farklı bir işlev kazandırılması

1921’de Topçu Kışlası’nın avlusuna güzel bir stadyum inşa edilmişti. Ancak, 1925-1926 da yapılmıs Pervitich haritalarında, Taksim Meydanı, Taksim Maksemi önünde İstiklal Caddesi, Pangaltı, Gümüşsuyu ve Sıraselviler yollarının birleşmesinden oluşan bir genişlik olarak görülüyordu. Taksim Meydanı’na farklı bir işlev verilmesi Cumhuriyet’in ilk yıllarında oldu. Osmanlı Devleti’nin yıkılması ve yeni bir devletin kurulmasıyla birlikte başlatılan mimari atağın en önemli ayağını Taksim Meydanı’nın düzenlenmesi oluşturdu. Osmanlı döneminde, devlet ricalinin ve halkın karşılaştığı en önemli kamusal alanlar olan Sultanahmet ve Beyazıt meydanlarının bu işlevi Cumhuriyet’in ilk yıllarında da devam edecek, 1930’lardan itibaren bu işlevi Taksim Meydanı yüklenecekti.

‘Milli’ anıta ‘gayrı milli’ mimar

Önce Osmanlı Dönemi’nin ünlü ‘Levanten’ caddesi ‘Cadde-i Kebir’in adı ‘İstiklal Caddesi’ olarak değiştirildi, ama bu değişikliğin Cumhuriyet’in coşkusunu yeterince vermediği düşünülerek Taksim Meydanı’na bir de anıt-heykel dikilmesine karar verildi. 1925’te İstanbul Milletvekili CHP Müfettişi İsmail Hakkı Paşa başkanlığında bir komisyon kuruldu. Komisyon, uzun araştırmalardan sonra ünlü İtalyan heykeltıraş Pietro Canonica ile temas kurdu.

Canonica’nın yanına Cumhuriyet döneminin ilk heykeltıraşlarından Hadi (Bara) Bey ve Sabiha (Bengütaş) Hanım katıldı ve ekip Türk mimari tarzını tanımak ve Milli Mücadele’yi daha yakından anlayabilmek için Anadolu’nun çeşitli bölgelerine gönderildi. Ardından Canonica, 1927’de, o yıllarda Ankara’nın en önemli sosyal mekânlarından biri Etnografya Müzesi önündeki atlı Atatürk Anıtı ile Ankara Sıhhiye’deki Zafer Alanı Atatürk Anıtı’nı yaptı. Canonica’nın Türkiye’deki son eseri İzmir’de Cumhuriyet Meydanı’ndaki atlı Atatürk heykelidir. Heykelin açılışı 28 Temmuz 1932’de yapılacaktır.)

‘Milli’ anıta ‘gayrı milli’ kaynak

Bu arada, abidenin finansmanı için bir bağış kampanyası açılmış, yaklaşık 2,5 yıl süren kampanyada, aralarında American Express Bank, Banca Commerciale Italiana, Union Bank, Yıldız Gazinosu İşletmesi Mario Serra gibi yabancı şirketlerin de bulunduğu birçok yabancı ve yerli kuruluşla, Müslüman-gayrımüslim halkın bağışları ile masrafların dörtte üçüne yakın para toplanmış, Taksim’e dikilecek heykelin yapımına İtalya’da başlanmıştı. Canonica, sözleşmeye uygun olarak heykelin yapımını Mayıs 1928’de bitirdiği halde meydanın ve kaidenin hazırlıkları bitirilemediğinden, heykel ancak Temmuz ayında Türkiye’ye getirilebilmişti.

Pembe Trentino ve yeşil Suza (İtalyan) mermeriyle kaplı, dört yüzünde sivri kemerlerle belirlenen, küçüklü büyüklü, açık ve kapalı nişlerden oluşan geleneksel tarzdaki dikdörtgen bir kütleden oluşan 11 metre yüksekliğindeki anıt, 8 Ağustos 1928 tarihinde TBMM Başkanı Kazım (Özalp) Paşa tarafından açıldı. Açılışta, çevre düzenlenmemiş, anıt dönemin ünlü mimarı Guillio Mongeri tarafından oluşturulan dairesel bir düzenin içinde öylece tek başına bırakılmıştı.

Resmî Tarih’in aynasından

Taksim Cumhuriyet Abidesi, Kemalist rejimin sembolizmi açısından örnek bir anıttır. Dört cepheden oluşan anıtın Sıraselviler ve İstiklal Caddesi’ne bakan ve Milli Mücadele Dönemi’ni temsil eden geniş cephesinde, ön sırada sivil kıyafetleri içerisinde Mustafa Kemal Atatürk ve yine sivil kıyafeti ile İsmet İnönü Paşa ile o günün askerî üniforması ile Mareşal Fevzi Çakmak görülür. İsmet İnönü ve Fevzi Çakmak gibi Milli Mücadele’ye oldukça geç katılmış iki figürün varlığına karşılık, Milli Mücadele’ye Mustafa Kemal’le birlikte başlayan Kazım Karabekir, Ali Fuat Cebesoy, Refet Bele ve Rauf Orbay’a abidede yer verilmemesi dönemin siyasi tarihi ile uyumludur. Bilindiği gibi bu kişiler, Mustafa Kemal’le düştükleri siyasi anlaşmazlıklar yüzünden kademeli olarak tasfiye edilmişler, nihai darbe 1926 İzmir Suikastı davası ile vurulmuştur.

Sovyet Rusya’ya gönül borcu

Bu figürlerin arkasındaki sırada, o yıllarda sözü edilmeyen iki figürden birinin Rusya Sovyet Federatif Sosyalist Cumhuriyeti’nin Türkiye Büyükelçisi Semyon İvanoviç Aralov, diğerinin Ukrayna Kızıl Ordusu’nun generallerinden Mihail Vasilyeviç Frunze ile figürü olduğu ileri sürülür. Bilindiği gibi Milli Mücadele sırasında Sovyetler Birliği Ankara hükümetlerine önemli miktarlarda nakit para, altın ve silah yardımı yapmış, Türk orduları bu sayede düşmana karşı durabilmişti. İngiliz’lerin yanlış istihbaratlarla Türkleri Ruslara karşı kışkırttığı bir dönemde General Frunze Mustafa Kemal’e açıklama yapmak üzere Ankara’ya gelmişti. Frunze, 1924’te, Kızıl Ordu Genelkurmay Başkanlığı, 1925’te Troçki’nin yerine SSCB Askerî Devrimci Sovyeti Başkanı, Harbiye ve Bahriye Halk Komiseri (yani Savunma Bakanı) olmuştu ve Cumhuriyet Abidesi’nin dikildiği 1928’de, Sovyetler Birliği ile işbirliği tüm hızıyla sürmekteydi.

1917 Şubat Devrimi’nde karşı devrimci hareketleri bastıran kahraman bir asker, Ekim Devrimi’nde Sovyet Kongresi’nde ordu delegesi, iç savaşın bitiminden itibaren Kızıl Ordu’nun örgütleyicilerinden olan Aralov ise, SSCB ile Türkiye arasındaki ilişkileri geliştirmek için Çiçerin ve Lenin tarafından 1921 yılının Kasım ayında Ankara’ya gönderilmiş, bu tarihten itibaren sadece merkezde değil cephe ve cephe gerisinde bulunmuş, Cumhuriyet’in ilanından kısa süre önce ülkesine dönmüştü.

Fedakâr Türk Anası

Cumhuriyet Dönemi’ni temsil eden Harbiye’ye bakan diğer geniş cephede Mustafa Kemal ileri atılmış şekilde önde dururken arkasında hücuma geçmiş pozisyonda askerler ve Türk kadınları görülür. Mustafa Kemal’in ayakları altında, yere serdiği örtüsünün üzerinde bir bebek tutan ‘Türk anası’ oturmaktadır. Anonim bir hikâyeye göre, Mustafa Kemal, yağmur yağdığı halde neden örtüyü bebeğinin üzerine örtmediğini sorduğunda, bu ana, örtünün kenarını hafifçe kaldırmış ve altındaki mermileri göstermiştir. Canonica’nın bu sahneleri 26 Ağustos Taarruzu sırasında Kocatepe’de bulunan Milliyet (Siirt Mebusu Mahmut Soydan’ın gazetesi) gazetesinin fotoğrafçısı Ethem Hamdi Bey’in fotoğrafından yararlanarak yaptığı söylenir.

Anıtın iki dar cephesinde ise günün askerî kıyafetleri içerisinde iki ‘Türk askeri’ vardır. Birisi barış, diğeri ise savaş sancağı taşıyan bu askerlerin üzerinde birer madalyon içerisinde iki kadın figürü bulunmaktadır. Bunlardan birisinin yüzü peçe ile kapanmış olup, ‘eski Osmanlı kadınını’ temsil ederken, diğer kadın figürü peçesinden kurtulmuş, kendine güveni ile etrafa ışık saçan bir şekilde betimlenmiş ‘Cumhuriyet kadınını’ temsil etmektedir.

Dökülen taşlar, ters düğmeler

Anıtın estetik düzeyi, içerdiği sembolizm ve kişilerin temsilinde ulaşılan başarı düzeyi bir yana, zamanla taşlarının dökülmesi, bronz kısımlarının aşınması, hatta bir terzinin fark ettiği üzere Atatürk’ün ceketinin düğmelerinin ters dikilmiş olması gibi konular kamuoyunu uzun yıllar meşgul etmekle birlikte, hala önemli bir sembol olmaya devam etmektedir. Mustafa Kemal’in ölümünden sonraki dönemde daha sık karşılaşılan büyük ölçekli ve mekâna baskı kuran heykellerden farklı olan Taksim Cumhuriyet Abidesi, insancıl boyutları ile çevreye saygılı bir Cumhuriyet anıtıdır.

Taksim Meydanı’nın Son 70 Yılı

1940 yılında Vali-Belediye Başkanı Lütfü Kırdar’ın, İtalyan Mimar Henri Prost’un kentsel tasarım projesi çerçevesinde başlattığı imar faaliyetleri sırasında Taksim Kışlası’nı yıktırmasıyla ortaya çıkan alan, İnönü Gezisi (sonra Taksim Gezisi denilecekti) adıyla meydanla ilişkilendirilmişti. Ardından tarihi Ayaspaşa Mezarlığı’nın bir bölümü üzerine Atatürk Kültür Merkezi; Taksim Gezisi’nin arkasında eski Taksim Belediye Gazinosu’nun bulunduğu yere Sheraton Oteli; Gezi’nin Cumhuriyet Caddesi’ne bakan yanına yeni Taksim Belediye Gazinosu; gazinonun alt katına Belediye Sanat Galerisi ve dükkânlar, eski Osmanlı Bankası’nın yerine Inter Continental Oteli (şimdi The Marmara Oteli) inşa edildi. 1987’de, büyük yıkımlar sonucu açılan Tarlabaşı Bulvarı ile Taksim Meydanı bugünkü şeklini aldıktan sonra itibaren Taksim Cumhuriyet Abidesi, tanımsız bir boşlukta kayboldu. Anıtın etrafındaki korkuluklu, çimli ve çiçekli alan ve buna son yıllarda eklenen polis bariyerleri ise ‘Cumhuriyet kuşaklarını’ ‘Cumhuriyet’in Abidesi’ne mesafesini bir kat daha arttırdı. Halbuki 1 Mayıs’lar tarafların yakınlaşması için güzel bir fırsat yaratabilirdi...

Kaynakça: Mete Tunçay, Türkiye’de Sol Akımlar 1908-1925, Ankara 1967; a.g.y., Türkiye’de Sol Akımlar II (1925-1936), İstanbul 1992; Zafer Toprak, “Bir Mayıs Kutlamaları”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Tarih Vakfı Yayınları, 1994, C.2, s. 236-238; Şeyhmus M. Güzel, Türkiye’de işçi hareketi (1908-1984), Kaynak Yayınları, 1996; H. Gezer, Cumhuriyet Döneminde Türk Heykeli, Ankara 1984; N. A. Banoğlu, “Taksim Cumhuriyet Abidesi’nin Tarihçesi”, Atatürk Araştırma Merkezi Tarihçesi, S. 25, (Kasım 1992), s. 109-125; Z. Yasa Yaman, “Cumhuriyet’in İdeolojik Anlatımı Olarak Anıt ve Heykel (1923-1930)”, Sanat Dünyamız, Yapı Kredi Yayınları, Kış 2002, S. 82, s. 155-169; M. Çelebi, Dünden Bugüne Taksim Cumhuriyet Anıtı, Ankara, 2006; Ç. Gülersoy, TAKSİM: Bir Meydanın Hikayesi, İstanbul Kitaplığı Ltd, İstanbul 1986.

.3-5-09

..Devletin demir yumruğu: Muğlalı Paşa

KORUCU TERÖRÜ. Mardin’in Bilge Köyü’nde (Köyün Kürtçe adı bazılarına göre Kertê, bazılarına göre Zanqırt) yaşanan korkunç olayın etkisinden kurtulmak kolay değil. Televizyonlarda, gazetelerde son derece nitelikli analizler yapılıyor. Olayın kaynağı rant mı, husumet mi, cahillik mi, töre mi, feodal düzen mi, koruculuk sistemi mi, terör kültürü mü, yöneticilerin aymazlığı mı, JİTEM’in komplosu mu, bunların bileşimi mi karar vermek için biraz daha vakte ihtiyacımız var ama aşağıda okuyacağınız Orgeneral Mustafa Muğlalı’nın 30 senelik devlet hizmetinin hikâyesi gösteriyor ki, bu ülkedeki en büyük cinayetleri maalesef, devlet işlemiştir.

DEVLET TERÖRÜ . Vatandaşlarının bir bölümünü düşman gibi gören ve en ağır silahlarla üstüne giden, yeri geldiğinde beynine kurşun sıkan, köylerini ‘devlete düşman’, ‘devlete dost’ diye tasnif eden, ‘dost’ dediklerinin eline en korkunç silahları verip, ‘düşman’ dediklerini taciz ettiren, suçüstü yakalananları ‘tanırım iyi çocuktur’ diye kanadı altına alan bir devletin vatandaşlarının birbirine sevgi ve saygı duyması beklenebilir mi? Bu korkunç olayın, otoriter devlet yapımızı, askerî ve siyasal kültürümüzü, töremizi, inanç sistemlerimizi samimi şekilde gözden geçirmemize vesile olmasını diliyorum...

Karakol ve Zabitan örgütleri

Kahramanımız Muğlalı Mustafa Bey, Mondros Mütarekesi sonrasında, Karakol, Zabitan, Yavuz gibi İttihatçı direniş örgütlerinde yöneticilik yapmış, ancak bu görevi sırasındaki bazı tedbirsizlikleriyle Ankara’nın tepkisini çekmiş bir Yarbay’dı. (Örneğin Hintli Müslümanların temsilcisi sıfatıyla Ankara’ya gelen ve Mustafa Kemal’e suikast girişimi suçundan idam edilen Mustafa Sagir’in yolculuk belgesinin üzerinde Muğlalı’nın mührü vardı.) 1922’de zaferin kazanılmasından 1927’ye kadar Albay rütbesiyle 18, 13, 10, 3, 11 ve 41 Tümen Komutanlıklarını yürüten Muğlalı’nın yıldızı 1927’de, devletin Dersim yöresindeki isyanlardan sorumlu tuttuğu Koçuşağı Aşireti’ne karşı yürütülen ‘Tedip Harekâtı’ ile parladı. ‘Tedip’ terbiye etmek anlamına geliyordu ve devletin terbiyeye soyunduğu Koçuşağı Aşireti, bazı kaynaklara göre 2.500 kişiydi, bazı kaynaklara göre 4 bin kişiydi. Elbette nüfusun büyük bir çoğunluğu yaşlı ve çocuklardan oluşuyordu. Eli silah tutan sayısı ise iyice azdı. Ama nedense koskoca devlet bu küçücük aşiretten çok korkuyordu ve onu ezmek gerektiğine inanıyordu.

Koçuşağı Tedip Harekâtı

Tedip Harekâtı’nın başına devletin raporlarında “cebbar (kudretli), gayur (gayretli) ve bilhassa çok sert bir kumandan” olarak tarif edilen Elazığ ve Havalisi Komutanı Muğlalı Mustafa atandı. Harekâtın icrası için bir piyade alayı, bir bölük, üç kudretli dağ bataryası, altı tayyare ve jandarma ve milislerden oluşan grupları seferber edildi. 6 Eylül 1926’da başlayan harekâtın ikinci günü akşamı, Koçuşağı Aşireti’nin ileri gelenleri teslim bayrağını çekmişlerdi ancak Muğlalı, köylüleri samimi görmeyerek, harekâta devam kararı aldı. İlâve üç tabur ve bir müfreze ile takviye ettiği birlikleri, uçakların desteğinde Koçuşağı Aşireti’nin iflahını kesti. Tam aşirete yataklık ettiği gerekçesiyle Tağar ve Koçulu köyleri yakılmıştı ki, 30 eylülde, Koçuşağı isyancılarından bir grup Mustafa Bey’in Amutka mıntıkasındaki çadırına baskın düzenleme cüretinde bulundu. Bu durum ‘sert kumandan’ın tepesini iyice attırdı ve 30 ekime kadar süren kanlı harekât sonunda, mağaralara sığınmış isyancılar teker teker imha edildiler.

Bicar Tenkil Harekâtı

Kürtleri tepeleme işini gayet başarılı yaptığı görülen Muğlalı’nın yeni görevi 1925’teki Şeyh Said İsyanı’nın bastırılmasından sonra Murat Suyu yakınlarındaki Bicar bölgesinde toplanarak sağa sola saldırdığı iddia edilen eskiisyancıları imha etmekti. Haziran 1927’de bölgeye gelen Muğlalı’nın emrine verilen kuvvetler 7. Kolordu’dan 63. ve 62. Piyade Alayları (Bir tabur eksik), 40. Süvari Alayı, 7. Seyyar Jandarma Alayı, bir muhabere, bir sıhhiye birliği, 8. Kolordu’dan 12. ve 19. Alay (Bir tabur daha sonra Bingöl’ den getirilmişti), 3. Seyyar Jandarma Alayı ve üç dağ bataryasıydı. Ayrıca devlete sadakatleriyle tanınan Hezanlı Şeyh Selim Efendi Milisleri, Şeyh Selâmet Köyü Milisleri, Bicar Milisleri, Lice Milisleri, Hani Milisleri, Bingöl’den katılan milis grupları, Gökdere Milisleri de kendisine yardımcıydı. Olayları uzun uzun anlatmaya yerimiz yok. Sadece şunu söyleyelim: 3 kasımda resmî adıyla Bicar Tenkil (‘uzaklaştırma’, ‘örnek olarak ceza verme’) Harekâtı’nın bittiği merkeze müjdelendiğinde, 280’den fazla köy yakılmış, iki binden fazla asi kurşuna dizilmişti.

“Menemen Fatihi”

Bu büyük başarısından (!) sonra Mustafa Muğlalı, 1927 yılında tümgeneral rütbesine yükseltildi. 1927 - 1928 yılları arasında 3. Ordu Kurmay Başkanlığı, 1928- 1929 yılları arasında Genelkurmay 2. Başkan Yardımcılığı, 1929- 1931 yılları arasında da 57. Tümen Komutanlığı görevlerini icra etti. Ayrıntısını başka bir hafta anlatacağım, 23 Aralık 1930 tarihli ‘Menemen Olayı’nda, Asteğmen Kubilay’ı (asıl adı Mustafa Fehmi’ydi ama o günlerde moda olan Türkçülük akımının etkisiyle Kubilay adını almıştı) ve iki bekçiyi katledenleri yargılamak üzere kurulan Divan-ı Harb’e Mustafa Kemal tarafından başkan olarak atanan Mustafa Muğlalı, bu olayı da şanına yaraşır şekilde yürüttü. Sıkıyönetim uygulamasının bittiği 8 Mart 1931 tarihine kadarki dönemde 2.200 kişiyi tutukladı, 606 kişiyi yargıladı, aralarında Nakşi Şeyhi Esat Hoca da olmak üzere 28 kişiyi idama mahkûm etti, bu kişileri halka gözdağı vermek için Menemen’in değişik yerlerinde (Hükümet Meydanı, İstasyon, Tuz Pazarı, Bedesten ve Sinema önü gibi) astırdı. İdam edilenler, saatlerce asıldıkları yerde aynı şekilde bırakıldılar böylece Menemen halkının zihninde hiç silinmeyecek bir iz bırakıldı...

Bu olaydan sonra “Menemen Fatihi” olarak adlandırılan Muğlalı, 1931’de korgeneral rütbesine yükselecek, 1931 - 1939 yılları arasında 1.Kolordu Komutanlığı, 1939 - 1943 yılları arasında İstanbul 3. ve 10. Kolordu Komutanlığı yapacaktı. 1942’de orgeneral rütbesine yükseltildikten sonra 1942–1943 yılları arasında Yüksek Askerî Şûra üyeliğine getirilen Muğlalı, 25 Şubat 1943’de 3. Ordu Komutanı oldu ve görev bölgesi olan Van’ın Özalp ilçesinde meydana gelen bir olayla yeniden tarihe geçti.

O gece Çilli Gediği’nde neler oldu?: 33 Kurşun Olayı

1943 yılının temmuz ayında Van’ın Özalp İlçesi’nde yaşanan ‘33 Kurşun Olayı’nın içyüzünü ortaya çıkarmak, henüz tam olarak mümkün olmadı çünkü olayı soruşturan Genelkurmay Askerî Mahkemesi kayıtları araştırmacılara hâlâ açılmadı. Ancak yıllar sonra ortaya çıkan ayrıntıları biraraya getirince, tarihe “33 Kurşun Olayı” diye geçen meşum olayın şöyle geliştiği anlaşılıyor:

1940’ların başlarında, Özalp Kaymakamı Hilmi Tuncel, Özalp Jandarma Kumandanı Vasfi Bayraktar ve Hudut Tabur. Kumandanı Binbaşı Şükrü Tüter (bazı kaynaklarda Tutar diye geçer) devletin zafiyetlerini yüzünden bir türlü sağlanamayan sınır güvenliğini kendilerine sadık adamlardan oluşturulan çetelere havale etmişlerdi. Ancak, 1943 yılının yaz aylarından birinde, bu çetelerden biri, İran’da yaşayan Milan (Milânengiz veya Milânlar) Aşireti reisi Mehmedi Misto’nun, bazı tanıklara göre 400-500, bazı tanıklara göre ise 1.500 - 2.000 kadar hayvanı kaçırılıp Türkiye’ye getirmişlerdi. Türk istihbarat belgelerinde, dedelerinin Birinci Dünya Savaşı’nda Ruslara karşı Osmanlı Devleti’ne hizmet ettiği, kendisinin de 1943 yılında Türk İstihbaratı için çalışmakta olduğu kayıtlı olan Mehmedi Misto, olay üzerine Özalp Kaymakamı’na bir mektup yazmış ve “Gasbedilen hayvanlarımı bana iyilikle iade ediniz. Ben sizin dostunuzum. Ricamı kabul etmezseniz bu hayvanlarımı aynı usûlle geri alabilirim. Fakat bu takdirde Türk Hükûmeti’nin haysiyeti rencide olur. Buna sebebiyet vermeyiniz” demişti.

Misto Ağa ile devletin bilek güreşi

Kaymakam, bu tehdide kulak asmayınca da olan olmuştu. Mehmedi Misto, 6 Temmuz 1943 tarihinde İran dahilindeki diğer bazı aşiretlerin de yardımıyla sınırı aşıp, Özalp yakınlarındaki otlaklarda otlamakta olan Özalp halkına ait 400 kadar büyük baş hayvanı alıp İran’a dönmüştü. Çetelerle ilişkisinin ortaya çıkmasından korkan Kaymakam, olayı Van Valiliği’ne bir grup Rus askerinin sınır ihlali olarak duyurmuş, Tabur Kumandanı da üstlerine benzer bir rapor verince, Vali, Özalp’te arzuhalcilik yapan Rıfat adlı birinin hazırladığı liste uyarınca (daha sonra bu kişinin ihbar ettiği kişilerle arazi ihtilâfı olduğu anlaşılacaktı) Harapsorik ve Milânengiz aşiretlerinden toplam 40 kişiyi mahkemeye sevk etmişti. Ancak mahkeme bu 40 kişiden sadece beş kişiyi olayla ilgili görmüş, 35 kişiyi salıvermişti. Olay muhtemelen bir şekilde kapanacakken, ‘Devletin Demir Yumruğu’ Mustafa Muğlalı Van’da zuhur etmişti...

Vali’nin evinde karar veriliyor

Yine yıllar sonra devletin resmî raporlarında belirtildiğine göre, 24 temmuzu 25 temmuza bağlayan gece, Tümgeneral Cevat Yalım, Tuğgeneral Rasim Saltuk ve 3. Ordu Komutanı Mustafa Muğlalı, Van Valisi Hamit Onat’ın evindeki gayrı resmî toplantıda devletin itibarını iki paralık eden Mehmedi Misto’ya haddini bildirmek için Misto’nun adamı olan 35 kişinin öldürülmesine karar vermişlerdi. Ertesi gün, evlere baskın yapılmış, evlerinde bulunan 33 kişi nezarethaneye atılmıştı. Daha sonra, 33 kişiden Mehmedi Misto’nun kızı Zühre serbest bırakıldıktan sonra geriye kalan 32 kişi 30 Temmuz 1943 Cuma günü, sabah saat 03.20’de Şükrü Tüter’in taburuna teslim edilmiş, adamlar elleri arkadan bağlanarak Kutur Deresi Çilli Gediği mevkiine (Kürtlerin deyişiyle ‘Geliye Seyfo’ yani Seyfo Geçidi’ne) götürülmüş, burada kafalarına kurşun sıkılarak öldürülmüşlerdi.

Evdeki hesap çarşıya uymuyor

Daha doğrusu hepsinin öldüğü sanılmıştı, çünkü bu kişilerden İbrahim Özay adlı biri, olay sırasında ölmemiş, yaralı olarak İran’a kaçmayı başarmıştı. Ardından o sırada Van Cezaevi’nde tutuklu bulunan kardeşi İsmail Özay’a durumu bildirmiş, İsmail Özay, 15 Eylül 1943 tarihinde durumu bir telgrafla Meclis Başkanlığı’na bildirmiş ama Meclis’ten hiç ses çıkmamıştı. Bunun üzerine 20 Aralık 1943’te bir dilekçe ile tekrar başvurmuş, yine ses çıkmamıştı. Olay da böylece kapanmıştı.

DP-CHP çatışması işe yarıyor

Ancak 3 Aralık 1948’de, Çok Partili dönemin yeni partisi Demokrat Parti’nin Eskişehir Milletvekili İsmail Hakkı Çevik, Meclis’te bir soru önergesi vererek, Van’ın Özalp İlçesi’nde 1942 yılında yaşanan olayın nasıl olduğunu sorunca olay yeniden alevlendi. (O sırada olay tarihi tam bilinmiyordu.) Aslında önergede Mustafa Muğlalı’nın adı geçmiyordu ancak, DP bu olayın CHP’yi yıpratmak için iyi bir fırsat olduğunu keşfetmişti. Menemenli Esat Hoca’nın intikamını almak isteyen Nakşiler de perde arkasından bastırınca, 19 Ocak 1949’da Mustafa Muğlalı’nın soruşturulmasına başlandı. Genelkurmay Askerî Mahkemesi 23 Kasım 1949’da verdiği görevsizlik kararıyla Muğlalı’yı tahliye etti. Görevsizlik kararı 9 Ocak 1950’de Askerî Yargıtay’ca bozuldu. Ancak, 2 Mart 1950 tarihinde verilen nihai karara göre, Mustafa Muğlalı önce idama mahkûm oldu, sonra bu ceza yaşı nedeniyle 20 yıl hapse çevrildi. Mustafa Muğlalı ile birlikte 40 duruşma boyunca yargılanan Tümgeneral Rasim Saltuğ, Albay Şükrü Tüter (olay sırasında Binbaşı ve Tabur Komutanı), Yüzbaşı Vahdet Yüzgeç, Asteğmen Necdet Bilgez ve Seyit Bilâl Bali’nin beraat etmesinin Muğlalı’nın “Ben emir verdim, memur ve subayların bir suçu yoktur” şeklinde ifade vermesi yüzünden olduğu ileri sürüldü.

Muğlalı’nın beklenmedik ölümü

Hüküm Muğlalı tarafından temyiz edildiği sırada mahkemece Mustafa Muğlalı’nın Gülhane Askerî Hastanesi’nde yapılan muayenesinde ileri derecede aklî yetersizlik (bunaklık) tespit edilmiş, Muğlalı’nın tahliyesine karar verilmişti. Muğlalı 27 Eylül 1950 tarihinde tahliye edildi ama konuyu Meclis gündemine getiren DP Diyarbakır Milletvekili Mustafa Ekinci 33 kişinin ölüm kararını vermekle yargılanan Muğlalı’nın neden dışarıda olduğunu soruyor, eğer deliyse tımarhaneye, aciz ise Darülaceze’ye, sağlam ise hapishaneye gönderilmesini istiyordu. Tam basın olayın üstüne gidiyordu ki, Muğlalı 11 Aralık 1951 yılında, 69 yaşındayken vefat etti ve Edirnekapı Şehitliği’nde toprağa verildi. Vefat nedeniyle dava düştü.

6-7 Eylül’ün intikamı

Ancak dosya bazıları için kapanmamıştı. Olay tarihinde Van’da savcı olan ancak, Muğlalı kendisini Van Valisi’nin evindeki toplantıya davet etmediği Muğlalı’ya gönül koyduğu anlaşılan DP Van Milletvekili Kemal Yörükoğlu, 15 Ağustos 1956’da Meclis’e verdiği bir önergeyle o dönemde görevli olan Milli Savunma ve İçişleri Bakanı’nı ile Genelkurmay Başkanı hakkında soruşturma açılmasını istedi. her şeyi bildiği halde yıllarca susmayı tercih eden Yörükoğlu’nun birden hak ve hukuk yanlısı kesilmesinin nedeni, 6-7 Eylül 1955 yağmasından dolayı CHP tarafından epeyce hırpalanmış olan DP’lilerin misilleme için ‘katil’ Muğlalı ile İsmet İnönü eşleşmesinden siyasi fayda ummalarıydı. Nitekim Meclis bir Tahkikat Komisyonu kurdu. Komisyonun raporu, DP’nin artık popülaritesini kaybetmeye başladığı bir tarihte, 30 Nisan 1958’de açıklandı. Komisyon, olayın gerçek oluş şeklini ortaya çıkarmıştı ancak, Mustafa Muğlalı artık hayatta olmadığı için, bunun çok anlamı yoktu. Öte yandan Yörükoğlu’yla birlikte başka DP’liler de okkanın altına girebileceği için olayın üstü tekrar örtüldü.

Görgü tanıkları konuşuyor

Olaydan tam 31 yıl sonra 7 Mart 1974 tarihli Milliyet gazetesinde, o sırada askerî doktor olarak olay yerinde bulunan Reşit Ersezer’le yapılmış röportaj yayınlandı. Ersezer’e göre, Muğlalı, “bunları öldürün!” derken adamların yüzünü görmek ve haklarında bilgi almak gereği bile duymamıştı. Van’a dönüşte, Vali, Diyarbakır’daki Umûmî Müfettiş Avni Doğan’ı derhal Van’a çağırmış, gece, orduevinde Avni Doğan ile Muğlalı bir köşeye çekilerek gizlice konuşmuşlardı. Daha evvel Muğlalı, Ankara’daki bir şahısla gizli bir telefon konuşması yapmış ve bir aralık yüksek bir sesle Avni Doğan’a “Sen bu işe karışma, ben emri yüksek yerden aldım, icab ederse seni bile yok ederim!” diye bağırmıştı.

İnönü’nün rolü neydi?

Muğlalı’nın Ankara’da görüştüğü kişi kimdi? Bunun cevabını vermek kolay değil ancak İsmet İnönü’nün 1945’te Muğlalı’yı koluna takarak Ezrurum’da ve Van’da gövde gösterisi yaptığı, Muğlalı, yargılanırken avukatı Hamid Şevket İnce’ye (bir ara ırkçılıktan yargılanan Nihat Atsız’ın avukatlığını yapmıştı) “İnönü bana ordu içinden seni seçtim. Şark’taki şekâveti (eşkıyalığı) önle. Senin gibi demir adam oraya giderse o havaliye salâh (barış) gelir, ne yaparsan yap, ben varım arkanda” demişti. Aynı şekilde mahkemede “Bana bu işi yaptırana iki defa yazdım. Cevap bile vermedi” demişti. Gerçekten de Mustafa Muğlalı mahkeme sırasında İnönü’ye iki kez mektup yazmıştı. Bu mektuplar Tahkikat Komisyonu raporuna eklenmediği ve mahkeme kayıtları kapalı olduğundan içeriği bugüne dek öğrenilemedi.

Devletin ‘Muğlalı Psikozu’

Olayın üçüncü aşaması 1980’li yılların ikinci yarısında başladı. Güneydoğu ve Doğu Anadolu’da PKK ile çatışmalar başlayınca 12 Eylül darbecisi 7. Cumhurbaşkanı Kenan Evren, MİT Müsteşarı Korkut Eken’den bahsederken “Senelerce Muğlalı psikozu herkesin üstüne yapıştı kaldı. Kimse bir şey yapmadı. Ben de Muğlalı olmayayım, diye” demişti. (Aktaran Murat Belge, “Muğlalı, Manisalı, Erzurumlu vb.” Radikal, 17 Mart 2002)

İade-i itibar süreci başlıyor

Ama devletimiz vefasız değildi. 1988’de alınan özel bir kararla Mustafa Muğlalı’nın Edirnekapı Şehitliği’ndeki naaşı, Devlet töreniyle Ankara’daki Devlet Kabristanı’na nakledildi. 1997’de Muğlalı’ya itibarı resmen iade edildi. 1998’de Muğlalı’nın büstü, Harp Akademileri’ndeki “Kahramanlar Geçidi”nde Atatürk, Fevzi Çakmak ve diğer komutanların arasına yerleştirildi.

Yönetici kademelerin yüreklerinin tam olarak soğumadığı gazeteci Güneri Civaoğlu’nun Süleyman Demirel’le olan bir anısında ortaya çıktı. Şöyle yazıyordu Civaoğlu: “... [Demirel] Koltuğunun önündeki alçak çay masasında ve yerlerde 10’larca dosyayı gösterdi. İçlerinden rastgele birini seçerek, ‘Bütün teröristler burada’ dedi. Terör örgütünün adı ve o örgütün hücre evinin adresi sayfanın başına iri harflerle yazılmıştı. Altında hücre evinin bulunduğu apartmanın fotoğrafı vardı. Hangi katta ve hangi daire olduğu pencere camına “x” işaretiyle gösterilmişti. Resmin yanında hücre evinin açık adresi de bunlarda yer alıyordu. Ve hücre liderinin fotoğrafı ile hücre militanlarının fotoğrafları yapıştırılmıştı. İsimleri ve kullandıkları “kod” adları da yazılıydı. Başka dosyalara baktık... Yüzlerce sayfa dolusu isim ve fotoğraf. Demirel dosyaları itti ve anlattı: ‘Bunu yaptırmam çok zor oldu. Bizden önceki iktidar zamanında devletin istihbaratı durmuş ya da devre dışı bırakılmış, istihbarat yoktu. Kırgındılar, güvensizdiler. Onları Devlet’e yeniden kazandırdım. O haftalarda terör her gün 20-30 can alıyordu.’ ‘O halde madem hepsi biliniyor neden toplanmıyorlar’ diye sordum. Demirel’in bamteline basmıştım. ‘Aldırtamıyorum kardeşim!’ Diye öfkeli bir sesle çıkıştı. Bir gecede toplayın diyorum, yasal yetkimiz yok diyorlar. Demirel burada bir süre soluklandı ve ‘Muğlalı Paşa olmak istemiyorlarmış’ diye cevap verdi…” (Güneri Civaoğlu, “Çok Gizli”, Milliyet, 13 Eylül 2005.)

‘Kör gözüm parmağına’ misali

Avni Özgürel de, Radikal gazetesindeki yazısında “Doğuda terör dalgasının olanca şiddetiyle vurmaya devam ettiği dönemde yeterince atak ve kararlı hareket etmedikleri için eleştirilen komutanların, özel tim sorumlularının ‘Yarın ikinci bir Mustafa Muğlalı olmak istemeyiz’ cevaplarını unutmadık. Orgeneral Muğlalı’nın adı o gün bugün Silâhlı Kuvvetler’in subay kadrosunun şuuraltında hâlâ bir simge” demişti. (Avni Özgürel, “33 Kurşun ve Muğlalı Paşa”,Radikal, 16 Mayıs 2004.)

Neyse ki TSK’nın ‘şuuraltı’ 2004’te bir hamle daha yaptı ve Kara Kuvvetleri Komutanlığı “33 Kurşun Olayı’nın yaşandığı Van Özalp’te bulunan Kara Kuvvetleri’ne bağlı sınır taburundaki kışlaya Mustafa Muğlalı adını verdi. Böylece 33 kişinin ölüm emrini verdiği için 1950’de idama mahkûm edilen eski bir asker, bir kahramana dönüştü…Ne mutlu Türküm diyene!

Özet Kaynakça: Dersim: Jandarma Genel Komutanlığı Raporu,Kaynak Yayınları, 1998; H.Neşe Özgen, Van-Özalp Olayı 33 Kurşun Olayı: Toplumsal Hafızanın Hatırlama ve Unutma Biçimleri, TÜSTAV, 2003; Reşat Hallı, Türkiye Cumhuriyeti’nde Ayaklanmalar, Genelkurmay Basımevi, 1972; İsmail Beşikçi, Orgeneral Muğlalı Olayı, Belge Yayınları, 1989; Barış Ertem, “Orgeneral Mustafa Muğlalı’nın Asker Kişiliği”, Marmara Üniversitesi’nde 2006 yılında kabul edilmiş yüksek lisans tezi.

10-5-09

.Lenin ve Milliyetler Meselesi

YANLIŞ TARİH . Başbakan Erdoğan’ın Türkiye’nin Kafkasya politikasını Aliyev ipoteğine bağlayan Bakû konuşmasında 1993’te Ermenistan’la kara sınırımızın neden kapatıldığı konusunda yanlış bilgiler vardı ama “Cumhuriyetimizin banisi Mustafa Kemal Atatürk’ün 1920’de Bolşeviklerin eline düştüğünde söylediği gibi ‘Azerbaycan’ın gamı bizim gamımız, hoş bahtlığı bizim hoş bahtlığımızdır’...” ifadesi Başbakan Erdoğan’ın Türkiye-Azerbaycan ilişkilerinin tarihini de bilmediğini düşündürdü. Öte yandan, yeni yazarlarımızdan Roni Margulies’in (bu arada kendisine hoş geldin! diyorum) 13 mayıs tarihli ‘Kürtlerin boşanma hakkı’ başlıklı yazısında da tarihsel açıdan sorunlu bir yorum vardı.

BOŞANMA HAKKI . Margulies özetle, Kürt meselesinin halli konusunda üç farklı yaklaşım olduğunu, birinci yaklaşımın devletin bölgeye yatırım yapması, eğitim götürmesi; ikinci yaklaşımın, önce emek-sermaye çelişkisinin sonra ulusal meselenin çözülmesi, üçüncü yaklaşımın ise ‘Kürtlerin kendi kaderlerini tayin etme haklarını, ayrılma hakkı dahil, savunmak’ olarak özetleyebileceği ‘Lenin’in yaklaşımı’ olduğunu belirtiyordu. Bu hakkı savunmakla ayrılmayı savunmanın aynı olmadığının altını çizen Margulies’e göre, Lenin’in yaklaşımı izlenirse Kürt meselesi daha kolay hallolurdu. Bu hafta, Erdoğan’ın ve Margulies’in birbiriyle ilintili iddialarını sorgulamayı amaçlıyorum.

***

1917 Bolşevik Devrimi’nin hemen ardından Lenin ve Stalin’in imzasını taşıyan ve “Rusya Müslümanları, Volga ve Kırım Tatarları, Sibirya ve Türkistan Kırgızları ve Sartları, Kafkas Ötesi’nin Türk ve Tatarları, Çeçenler ve Kafkas dağlıları, sizler!.. Camileri ve ibadethaneleri yıktırılmış, inanışları ve gelenekleri Çarlar ve Rusya’nın baskıcıları tarafından ayaklar altına alınmış olan sizler!.. Farisiler, Türkler, Araplar, Hintliler!..” diye devam eden ünlü çağrı, yüzyıllardır cahilliğe, yoksulluğa, baskıya, zorbalığa ve sömürüye mahkum edilmiş Doğu halklarına ilaç gibi gelmişti. Troçki de boş durmamış ve “Annam’ın, Cezayir’in, Bengal’in, İran’ın ve Ermenistan’ın işçi ve köylülerinin kurtuluşu ancak İngiltere ve Fransa’nın işçileri Lloyd George ve Clemenceau’yu devirdikten ve devleti ellerine geçirdikten sonra gerçekleşecektir” diyerek kurtuluş formülünü vermişti. Rosa Luxembourg’dan esinlenen bu Batı merkezli devrim fikri Komünist Enternasyonal’in Birinci Kongresi’nde aynen kabul edildi. Mayıs 1919’da “önümüzdeki bir yıl içinde bütün Avrupa komünist olacak” kehanetinde bulunan Komünist Parti Sekreteri Zinovyev, aynı yılın temmuzunda kehanetini “önümüzdeki temmuz uluslararası Sovyet cumhuriyetinin zaferini göreceğiz” şeklinde revize etti ancak 1919’da Spartakistlerin önderliğindeki Alman devriminin ezilmesiyle Avrupa proleteryasının bırakın Doğu’yu, kendini kurtaracak hali olmadığı anlaşılınca Bolşevikler gözlerini Doğu’ya çevirdiler.

Lenin’in Tezleri

Lenin’in, ilk uygulaması Anadolu’da yapılacak olan ‘Sömürgeler ve Geri Kalmış Ülkelerle İlgili Tezleri’ne göre geri kalmış ülkelerin komünist partileri milli burjuvaları önderliğinde verilen özgürlük hareketine destek vermeliydiler. Ancak devrimi ileri aşamaya götürmek üzere ittifak kurulan sınıflarla da kavgaya hazır olmalıydılar. Geri kalmış ülkelerdeki din adamlarına, reaksiyoner hareketlere ve Ortaçağ unsurlarına karşı da mücadele edilmeliydi. Buna bağlı olarak Avrupa ve Amerika emperyalizmine karşı kurtuluş hareketlerini hanların, toprak sahiplerinin, mollaların gücünü artırma çabasıyla birleştirmeye çalışan Pan Türkçülük ve Pan-İslamcılıkla da savaşılmalıydı. Nihayet emperyalistlerin ‘bağımsızlık’ vaadiyle ayarttıkları unsurlara kurulacak Sovyet Cumhuriyetler Birliğine bağlanmadıkları takdirde hiçbir zaman gerçekten bağımsız olmayacakları hatırlatılmalı ve ‘federasyonun çeşitli ulusların ezilen kesimlerinin geçici bir iktidar biçimi olduğu’ güvencesi verilmeliydi.

Moskova-Ankara hattı

Bolşeviklerle Kemalistler arasındaki ilk ilişkiler Temmuz 1919’da Ömer Lütfi’nin Bakû’ye, Fuat Sabit’in Moskova’ya gönderilmesi ile başlamıştı ama resmi ilişkiler 26 Nisan 1920’de Sovyet Rusya Dışişleri Komiseri Çiçerin’e gönderilen mektupla başladı. Mektupta emperyalistlere karşı Bolşeviklerle beraber çalışma, Türk kuvvetlerinin Gürcistan’ın ve Azerbaycan’ın Bolşevik yapılması yolunda gayret sarf edilmesi karşılığında para, erzak ve cephane hususunda yardım talep edilmekteydi. (Ancak geç kalınmıştı, çünkü Kızıl Ordu 28 Nisan 1920’de Azerbaycan’ı işgal etmiş ve Bolşevikleştirmişti.) O zamanlar Moskova ile Anadolu arasında doğrudan bağlantı yoktu, bu yüzden mektup ancak 1 Haziran’da yerine ulaştı. Çiçerin’in 3 haziran tarihli cevabında, Kürdistan, Lazistan, Batum bölgesi, Doğu Trakya ve Türk-Arap halklarının yaşadıkları toprakların kendi kaderlerini kendilerinin tayin etmesi ile mülteci ve göçmenlerin yerlerine dönmeleri gibi Türk tarafını endişelendiren hususlar vardı ama, gün pragmatik olma günüydü. 24 haziranda Kazım Karabekir, Azerbaycan’da Bolşeviklere karşı Türkçü bir hareket örgütlemeye çalışan Halil (Kut) Paşa’ya bu tavrını eleştiren bir telgraf çekti, Halil Paşa nedamet getirip Moskova’ya geçti (bu tarihten sonra Karabekir kendisine ‘Halil Yoldaş!’ diye hitap edecekti), 19 temmuzda Bekir Sami (Kunduh) başkanlığındaki bir Türk heyeti Moskova’ya ulaştı ve 24 ağustosta taraflar arasında bir dostluk anlaşması parafe edildi. Yıl sonundan itibaren Sovyet Rusya’nın para ve silah yardımı Anadolu’ya akmaya başladı.

Doğu Halkları’nın Bakû Kurultayı

Durum bu merkezde iken, 1-8 Eylül 1920 tarihlerinde Bakû’de Doğu Halklarının Birinci Kurultayı toplandı. Amacı ‘milliyetler meselesinin işçi sınıfının önderliğinde nasıl çözüleceğine dair yol haritasını hazırlamak’ olan kurultay, Zinovyev tarafından “yoldaşlar, kardeşler, sizi İngiliz emperyalizmine karşı kutsal savaşa çağırıyoruz!” diye açıldığında patlayan alkış ve tezahürat sağanağı neredeyse şehrin en ücra köşelerinden bile duyulmuştu. Zinovyev’in ‘Dünya tarihindeki en önemli olay’ olarak nitelediği kurultaya 3.280 delege bekleniyordu, ancak 37 milletten 1891 delege katıldı. Tutanaklara göre 469 Azeri, 461 Kafkasyalı, 322 Türkistanlı, 197 İranlı ve Farisi, 157 Ermeni, 100 Gürcü, 104 Rus ve 235 Türk delegeye karşılık, koskoca Çin ve Hindistan’dan sadece 22 kişi vardı. Tutanaklara ‘Kürt’ olarak geçen sekiz delegeden biri, daha sonra Azadi örgütünde görev alan İsmail Hakkı Şaweys idi; diğerleri ise büyük ihtimalle Türkiye dışındandı.

Ancak, tertip heyeti başkanı ‘ak saçlı’ Bayan Stasova’nın raporuna bakılırsa, delegelerin çoğu, siyasi bilinçten yoksundu ve Bakû’ye halı, deri ve benzeri mallarını satın alacak yeni müşteriler bulmak ümidiyle gelmişlerdi. Azerbaycan heyetinin çoğunluğunu ise mallarının müsadere edilmesini önlemek için kamufle olmaya çalışan büyük toprak sahipleri oluşturuyordu. Bir İngiliz ajanı raporuna “Rusça, Azerice, Türkçe ve Farsça dışındaki dilleri bilmeyen delegeler konuşmalardan çok birbirlerinin kıyafetleri ve silahları ile ilgileniyorlar, geri kalan zamanlarda ise uyukluyorlar” diye yazmıştı.

Enver Paşa’nın gördüğü itibar

Türklerden adı bilinenler arasında Mustafa Suphi, Süleyman Nuri, Tahsin Bahri ve İsmail Hakkı ve kardeşi Naciye Hanım gibi komünistler, Dr. İbrahim Tali (Öngören), Trabzon Mebusu Hafız Mehmet, Erzurum Mebusu Cevat (Dursunoğlu) ve Süleyman Necati (Albayrak) gibi Ankara’nın temsilcileri, Halil (Kut) Paşa gibi hem Ankara hem İttihatçılarla ilişkisi olanlar, Albay Arif ve Teğmen Asım gibi Kazım Karabekir’in gözlemcileri, Bahaettin Şakir, Azmi, Küçük Talat (Muşkara), ‘Yenibahçeli’ Nail gibi eli kanlı İttihatçılar vardı.

Ama en ilginç delege, Fas, Cezayir, Tunus, Trablus, Mısır, Arabistan ve Hindistan İhtilal Teşkilatları Birliği’ni temsil ettiğini söyleyen Enver Paşa’ydı. Dahası Enver Paşa ve İbrahim Tali, Bakû’ye Zinonyev’in treni ile gelmişlerdi. Başında papaklarıyla Enver Paşa ve 30-40 kişilik ekibi delegeler arasında büyük heyecan yaratmış, Müslüman delegelerin Enver Paşa’nın atını havaya kaldıran, ellerini ayaklarını öptüğünü gören Zinovyev, “Anlaşılan büyük bir aydınlanma hamlesi yapmamız gerekiyor” diye mırıldanmıştı.

Enver ve İbrahim Tali konuşturulmuyor

Kurultay’ın ikinci ve üçüncü gününde Efendiyev, Gayderhanov, Narbutabekov, Korkmazov gibi Azeri ve Dağıstanlı komünistler, İttihatçıların 1917-1918’de Kafkasya’da bağımsızlık hareketlerini bastırmadaki rollerini eleştiren konuşmalar yapmıştı. Enver Paşa 4 eylülde akşam oturumuna katıldı. Azerbaycan delegesi olarak katılan Şevket Süreyya’nın (Aydemir) anlattığına göre Enver Paşa ile Zinonyev arasında kısa bir konuşma geçtikten sonra, Enver Paşa arkasında bir tomar kâğıt bırakarak dışarı çıkmıştı. Bu kâğıtlardan bir bölümü İbrahim Tali’nin bildirisi, diğer bölümü, Orta Asya’ya yayılma hayali kurarken koca bir imparatorluğu tarihe gömdüğünü unutan Enver Paşa’nın ‘İngiliz emperyalizminin ezdiği Türk köylüsü ve işçisinin temsilcisi’ sıfatıyla kongreye yazdığı mektubun metniydi. İçinde bol sayıda ‘Yoldaşlar’ lafı geçen mektubun okunması sırasında Türk komünistleri ‘Halk Mahkemesi’ne!” diye bağırdılar ancak mektubun Türkçesini, Enver Paşa’nın en şiddetli muhaliflerinden olan komünist Mehmet okudu. Kısacası sapla saman birbirine karışmıştı...

Lafta kalan dilekler

Bakû Kurultayı’nın “Doğu’nun Müslüman Halklarına Çağrı” başlıklı sonuç bildirisinde kendilerine seslenilen 12 Doğu halkı arasında Kürtlerin adı yoktu. Enternasyonalin daha önceki bildirilerinde de Kürtlere sadece bir kere, o da 1915 Ermeni Tehciri’ndeki rollerinden dolayı değinildi. Kapanış konuşmasını yapan Macar komünisti Belá Khun ve Zinovyev bunun son değil ilk kurultay olduğunu ateşli biçimde tekrarladılar. Ama bu öngörü hiçbir zaman gerçekleşmedi. Komünist Enternasyonal’in en şık işlerinden biri olan Bakû Kurultayı ezilen halkların ilk ve son buluşması oldu. Çünkü kurultayla Britanya İmparatorluğu’na gözdağı vermeye çalışan Bolşevikler hem emperyalizme karşı koymanın o kadar da kolay olmadığını hem de Batı yardımı olmadan kalkınamayacaklarını çabuk fark etmişler, İngilizler ise Bolşeviklerin Asya’nın Müslüman halklarını yanlarına çekerek Britanya İmparatorluğu’nun altını oyabileceğini hissetmişlerdi.

Nitekim İngilizlerin müdahalesine meydan vermekten korkan Sovyetlerin tavsiyesi üzerine, 22 Ekim 1920’de İran Komünist Partisi “İran’da proletarya devrimi, burjuva devriminin tamamlanmasını beklemeli!” diye fetvayı verdi ve hikâyesini aşağıda okuyacağınız İran Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti tarihe gömüldü.

Sovyet-Britanya Ticaret Anlaşması

Sıra İngilizlerle Rusların birbirlerinin elinden alamayacaklarını anladıkları Asya’yı etki alanlarına bölmelerine gelmişti. Bunun için taraflar 16 Mart 1921’de bir ticaret anlaşması imzaladılar. (O yıl Rusya’da büyük bir kıtlık yaşanmıştı.) Anlaşmanın koşulları arasında İngilizlerin Sovyetlere karşı, Sovyetlerin de Doğu’da, Afganistan ve Hindistan başta olmak üzere İngilizlere karşı propagandaya son vermesi vardı. Böylece Türkiye’de Mustafa Kemal, Afganistan’da Amanullah Han, Çin’de Çan Kay Şek gibi milliyetçi liderler başa geçerken bu ülkelerdeki sosyalist hareketler ezildi. 4 Ağustos 1922’de, Türkistanlıları kurtarmaya soyunan Enver Paşa Tacikistan’da öldürüldü. Moskova’da kendi ‘İttihat ve Terakki’ örgütlerini kuran Sultan Galiyev, Zeki Velidi Togan, Turar Rıskulov, Tursun Hocayev, Ahmet Baytursunov, Veli İbrahimov ve Feyzullah Hoca gibi İslamcı-Türkçü önderlere boylarının ölçüsü verildi. Ve bunların hepsi Lenin’in sağlığında oldu.

Cengeli Savaşçıları ve Mirza Küçük Han’ın Kesik Başı

Lenin’in Tezleri’nin nasıl uygulandığına dair zihin açıcı bir diğer örnek İran’da yaşanmıştı. İran’daki Meşrutiyet hareketinin 1907 senesinde Rusya ve İngiltere tarafından kanla bastırılıp İran’ın bu iki ülke arasında paylaşılmasının ardından İranlı ihtilalciler Mirza Küçük Han’ın önderliğinde Geylan Bölgesi’nde toplanmışlardı. Mirza Küçük Han’ın ilk gençlik yıllarında hem Kafkaslar üzerinden gelen fikir akımlarıyla, hem de klasik ulema çizgisinde yer alan Takizâde, Devletâbâdî ve Musavât gibi bağımsızlıkçı aydınlardan etkilenmişti. Mirza Han’ın başını çektiği Cengeli Hareketi’nin düsturlarını dört cümle ile özetlemek mümkündü: Yabancı güçleri vatan topraklarından çıkarmak, emniyet ve güvenliğin tesisi, adaletsizliğin ortadan kaldırılması, şahsi menfaat ve istibdat ile mücadele.

‘Hüsn-ü Musa’ tüfekleri

Cengeli savaşçıları (Farsçada ‘jengel’, sık ağaçlı ve ormanlık yer anlamına geliyordu. Savaşçılar, Geylan bölgesindeki balta girmeyen ormanlarda saklandıkları için bu ismi almışlardı.) ormanda uzun süre kaldıkları için uzayan saç ve sakalları yüzünden hırpani bir görünüme sahiptiler. Başlarında siyah keçe külah, üzerlerinde çuha pantolon, ayaklarında manda derisi ayakkabı, ellerinde bir değnek ve omuzlarında Hüsn-ü Musa dedikleri tüfeklerle geziyorlardı. Mirza Küçük Han’ın kıyafeti de aynıydı.

Enver Paşa ve Teşkilat-ı Mahsusa’nın özel ilgisi

Cengeli savaşçıları elbette, İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin (İTC) dikkatini çekti. İTC’nin desteğini göstermek üzere, Osmanlı-Rus harbinde, Rus ordularına karşı uzun süre savaşmış olan Hüseyin Efendi, Geylan’a gönderildi. Hüseyin Efendi, yanında Mirza Küçük Han’a dua ile teslim edilmek üzere bizzat Enver Paşa’nın talimatı ile hazırlanan 300 tüfek, bol miktarda mermi, bir koltuk saati, altın ve mücevherlerle süslü kılıç ve bir Kuran-ı Kerim götürmüştü. (Mirza Küçük Han, bu Kuran-ı Kerim’i hep yanında taşıyacaktı.)

Aslen Tebrizli olan Teşkilat-ı Mahsusa mensubu Hüseyin Efendi, Cengeli savaşçıları ile birlikte Rus cephaneliğine düzenledikleri bir baskın sırasında savaşarak öldü. Fakat İTC’nin Cengeli Hareketi’ne yardımları devam etti. Teşkilat-ı Mahsusa subaylarından Binbaşı Yusuf Ziya Bey, Yüzbaşı Yakup Bey, Ömer Efendi ve Osman Efendi zaman içinde bölgeye geldiler. 1917’ye gelindiğinde Cengeli savaşçıları kuzey İran’ın en büyük gücü haline gelmişlerdi. Aynı yıl gerçekleşen Bolşevik İhtilali ardından İngilizlere yakın olan Şah iktidarını devirme olasılığı ortaya çıkanca, İran’daki muhalifler arasında Rus karşıtlığının yerini Rus sempatizanlığı aldı. Nitekim kaç yıl sonra, Rasnalnikov önderliğindeki Kızıl Ordu donanmasının Hazar kıyısındaki Enzeli’de dalgalandırdığı kızıl bayrağa, Mirza Küçük Han’ın destek vermesiyle Mayıs 1920’de İran Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti ilan edildi.

İslamcı-komünist işbirliğinin hazin sonu

Ancak, 21 Şubat 1921’de, emrindeki 1.200 askerle Tahran’a giren Albay Rıza Han 140 yıldır iktidarda olan Türk asıllı Kaçar Hanedanı’na son verince Geylan’ın kaderi değişti. Darbe hükümeti, Sovyet yönetiminin sempatisini kazanmak için ilk olarak 1919 senesinde imzalanan İran-İngiliz Antlaşması’nı iptal etti. Mirza Küçük Han’ın Tahran’a yaptığı başarısız hamleden sonra, Albay Rıza, Cengeli savaşçılarını dağıtmak ve Mirza Küçük Han’ın başını almak için ordularını Geylan içlerine sürdü. Rıza Han’ın birlikleri o güne dek Cengeli Hareketi’ne destek için bölgede tampon vazifesi gören Kızıl Ordu ile karşılaştığında durum ‘Lenin’in Tezlerine’ göre gelişti. Kızıl Ordu, Albay Rıza Han’ın askerlerinin önünü açtı ve Cengeli savaşçıları tasfiye edildi. Mirza Küçük Han, teslim olmadı ve yanında bir arkadaşıyla Cengeli içlerine doğru ilerledi. Kendisine ulaşıldığında soğuktan donarak hayata veda etmişti. Rıza Han’ın askerleri, başını gövdesinden ayırdılar ve uzun süre teşhir ettiler... Böylece bu ilk ve son İslamcı-komünist işbirliği tarihe gömüldü.

Birbirini boğazlayan milletler

Şu anda, Bakû Kurultayı’na katılan ülkelerde durum ne derseniz; Lenin’nin ‘geçici’ dediği federasyondan 80 yıl sonra ayrılmayı başaran ülkelerin durumu hiç parlak değil. Dağlık Karabağ ve Nahçıvan yüzünden çatışan Ermenistan ve Azerbaycan; bağımsızlık peşindeki Abhazya, Acaristan, Güney Osetya’sı ile dağılmak üzere olan Gürcistan; Tacikleri ‘Persleşmiş Özbekler’ olarak niteleyen ve Fergana vadisinin tümü ile Güney Kazakistan ve Doğu Türkistan’ı talep eden Özbekistan; Kuzey Afganistan’daki Tacik bölgeleri ile Farsça konuşulan Özbek kentleri Buhara ve Semerkand’ı kapsayan Büyük Horasan Devleti’ni düşleyen Tacikistan; bağımsızlık uğruna nüfusunun yarısı telef olmuş Çeçenistan; taassupla boğuşan İran; sosyalist güçleri iğdiş edilmiş olan ve yıllardır ‘Kürt Meselesi’ ve ‘Ermeni Meselesi’ ile uğraşan Türkiye... Bu tablonun suçunu Stalin’e atmak adettir ama bence Lenin’in de sorgulanması gerekir.

Özet Kaynakça: Birinci Doğu Halkları Kurultayı Bakü 1920 (Belgeler), Kaynak Yayınları, 1999; Nermin Menemencioğlu-Streater, “Enver Paşa ve Doğu Halkları Kurultayı”, Tarih ve Toplum, S. 88, Nisan 1991, s. 46-50; Şevket Süreyya Aydemir, Suyu Arayan Adam, 1967; Muhammed Rashid Rida, “Socialism, Bolshevism and Religion”, Contemporary Arab Political Thought (Yay. Haz. Anouar Abdel-Malek), Londra, 1983, s. 156-159; Stephen White, “Communism and the East: The Baku Congress, 1920”, Slavic Review, XXXIII, 3(1974): 492-514; Halit Kakınç, Sultan Galiyev ve Milli Komünizm, Bulut Yayınevi, 2003; Peren Birsaygılı, “İran Cengeli Hareketi ve Teşkilat-ı Mahsusa” http://www.haber10.com/makale/8200. (Bu yazıya dikkatimi çeken okurumuz Celal Sancar’a teşekkür ederim.)

.17-5-09

.

.Ağrı Dağı’nda bir Kürt cumhuriyeti

Şubat 1921’de Kaçar Hanedanı’na bir darbe ile son veren Rıza Şah, Rıza Şah Krallık yeminini 15 Aralık 1925’te etmişti ama tacını ancak 25 Nisan 1926’da giyebilmişti. Türkiye, Şah’ın cülus törenine bir telgraf göndermekle yetinmemiş, değerli bir kılıçla, iki Junker savaş uçağı hediye etmişti. Türk havacıların bu uçaklarla yaptıkları gösteriler Tahran halkını büyülemişti.

İran’ın kuşkuları

Türkiye’nin bu sıcak ilgisinin altında, 1921’den itibaren Ankara hükümetiyle Tahran arasında çeşitli nedenlerle yaşanan gerilimlerin izini silmek arzusu yatıyordu. Gerilim yaratan konuların başında iki ülkedeki Kürtler geliyordu. Rıza Şah, Ağustos 1925’te Tahran’a gittiği halde ancak Ocak 1926’da resmen göreve başlayabilen Tahran Büyükelçimiz Memduh Şevket (Esendal) Bey’e şöyle demişti: “Bundan üç sene evvel bir defa İngiliz Sefiri bana dedi ki ‘Türkler kendi himayelerinde müstakil bir Kürdistan yapmak istiyorlar, buna İran Kürdistan’ını da ilave ediyorlar. Bu suretle Kürdistan’ı ilhak etmiş olacaklar, sen bu hususta ne fikirdesin?’ Ben de cevaben dedim ki: ‘Ben, Türkiye Kürdistan’ını bilemem; fakat İran Kürdistan’ını da veremem. Benim başımı kesmelidir ki bunu her ne nam altında olur ise olsun vermeye razı olabileyim...” (Esendal, s.88)

Şah, daha önce de, Türkiye’nin Tahran ataşemiliteri Binbaşı Hüsamettin (Tugaç) Bey’e, şunları söylemişti: “...Öyle zannediyorum ki Türkiye’nin İran Azerbaycan’ın da gözü vardır... Azerbaycan halkı Türk’tür. Türkiye bunu ihmal edemez. Vakıa şimdiki Türkiye böyle bir politika gütmüyor. Mustafa Kemal Paşa çok akıllı bir zattır. Fakat kendisinden sonra Türkiye yine İttihat-ı Terakki Hükümetinin siyasetini benimseyebilir. Görüyorum ki demiryolu inşaatınız iki koldan Azerbaycan’a doğru yönelmiştir. Gerektir ki, Türkiye ergeç Azerbaycan’ı alsın.” (Arar, s. 16)

Rıza Şah, Sovyet Devrimi’nden sonra Kafkasya’nın değişik bölgelerinden Türkiye’ye sığınan (başta Mehmet Emin Resulzade olmak üzere) Azeri milliyetçileri ve bunların Türkiye’de yayınladığı Yeni Türkistan, Odlu Yurt, Yeni Kafkasya ve Azeri Türk gibi dergiler yüzünden de Türkiye’nin İran’ın Azerbaycan bölgesiyle ilgili yayılmacı emelleri olduğundan kuşkulanıyordu.

Bahar havasının sonu

Türkiye ise İran’ın Kürt politikasından hiç memnun değildi. Çünkü Rıza Şah, Mondros Mütarekesi sonrası Türk-İran sınır bölgelerinde hâkimiyet kurmuş olan Kürt aşiret reisi İsmail Ağa Simko’nun İran’a dönmesine izin vermişti. Gerçi, 1926’da tekrar isyan eden Simko başarısız olarak Irak’a kaçtı ama Türkiye’nin kulağına kar suyu kaçmıştı bir kere. (İsmail Ağa, 1928’de Türkiye’ye gitmek üzere Irak’tan ayrıldı ancak Türkiye’ye giremedi. 1929’da Türk-İran-Irak sınırında bir noktada İran askerlerince öldürüldü.)

Türkiye’nin İran kaynaklı transit mallara vergi koyması gibi ekonomik baskılar sonuç verdi ve Türkiye ile İran arasında Nisan 1926’da bir Tarafsızlık ve Saldırmazlık Antlaşması imzalandı. Antlaşma 1925’te SSCB ile Türkiye arasında imzalanan antlaşmaya benziyordu. Temmuz ayında Rıza Şah’ın sağ kolu Timurtaş ile Memduh Şevket (Esendal) Moskova’ya gittiler, beklenen üçlü antlaşma çıkmadı ama Timurtaş Ankara’ya gelip 15 gün kaldı. Fakat bu bahar havası çok sürmedi. 1927-1930 arasında öyle olaylar yaşandı ki, hem Türkiye’deki ve SSCB’deki Kürtlerin kaderi değişmekle kalmadı, Türk milliyetçiliği de ırkçılığa doğru evrildi. Şimdi söz konusu döneme bakalım.

Eşkıyalık mı isyan mı?

İran’daki Kürt ve Azeri azınlıklara ilişkin Türkiye’nin emellerinden kuşku duyan İran’la, iki ülke sınırının iki tarafına yayılmış Kürtlerin İran tarafından Türkiye’ye karşı kışkırtıldığını düşünen Türkiye arasındaki ilişkiler, 16 Mayıs-17 Haziran 1926 arasında yaşanan bir olayla gerilmişti. Türk resmi tarihçileri tarafından ‘isyan’ kategorisine sokulan bu olay aslında Yusuf Taşo adlı bir eşkıyanın, o sırada il olan Beyazıt’ın Muson Bucağı’na bağlı Kalecik Köyü’nden bir miktar hayvan çalarak Ağrı Dağı’na çıkmasıyla başlamıştı. Hükümet çapulcuları cezalandırmak için 28. Alay’ı görevlendirmiş ancak Alay hezimete uğramış, geride iki topunu, hayvanlarını ve eşyalarını bırakarak geri çekilmek zorunda kalmıştı. Bunun üzerine, 15 Haziran’da 9. Tümen görevlendirilmiş, 17 Haziran’da Taşo ve adamları İran’a kaçtıkları için yine devleti tatmin eden bir sonuç ortaya çıkmamıştı.

Beyazıt Olayı yaşanıyor

Türkiye başarısızlığın faturasını İran’a kesti. Çünkü Türkiye-İran arasındaki mevcut sınır, Osmanlı Devleti ile Kaçar Hanedanı arasında 1913’te çizilmişti ve Büyük Ağrı ve Küçük Ağrı dağlarının doğu yamaçları İran’da kalmıştı. Asiler başları sıkıştığında, Dombat Vadisi’nin güneyindeki İran köylerine sığınabiliyorlardı. Türkiye yıllardır sınırı kendi isteğine göre düzeltmek için İran’a baskı yapıyordu.

13-20 Eylül 1927’de Kürtleri kovalayan Türk kuvvetleri yine başarısız olunca İran’ın Cemiyet-i Akvam’daki temsilcisi Furugi Ankara’ya geldi. Ekim ayının başında, 4.000 kişilik bir Kürt birliği, Beyazıt’ı bastı ve bazı Türk subay ve erlerini İran’a kaçırdı. Ankara’nın buna cevabı, Beyazıt’ı ilçe, Karaköse’yi (aslında adı Kızılkilise idi ama 1921’de Kazım Karabekir tarafından adı değiştirilmişti) il yapmak, Furugi’yi Kasım sonuna kadar otel odasında bekletmek ve İran’la transit ticareti kesmek oldu. Furugi sonunda pes edip Ankara’dan ayrılırken, İngiliz Elçisi’ne ‘Türkiye’de Pantürkizm zor ölür...’ diye yakınmıştı.

Şeyh Said İsyanı’nın bakiyeleri

Tarihe ‘Beyazıt Olayı’ diye geçen bu yüz kızartıcı baskını aslında, Cumhuriyet’in kuruluşundan beri süregelen Kürt Meselesi’nin bir parçasıydı. Bilindiği gibi, Şeyh Sait İsyanı’nın ardından ilan edilen 1925 Şark Islahat Planı uyarınca Şeyh Sait’in çocukları, Cemilpaşazadeler, Bedirhaniler gibi Kürt aristokratları, İran, Irak ve Suriye gibi ülkelere sürülmüşlerdi. Bu arada, Mayıs 1926’dan itibaren Celali Halit Bey’in başkanlığındaki Yezidi, Sünni ve Alevi aşiretlerinden oluşan Celali Konfederasyonu, Ağrı Dağı’na sığınmışlardı. 1927’de ‘Bazı Şahısların Şark Mıntıkalarından Garp Vilayetlerine Nakline Dair Kanun’la sürgünün çapı daha da genişletilince, dağa çıkışlar artmıştı.

Lübnan’da Hoybun kuruluyor

Aynı yıl, eski Kürdistan Teali Cemiyeti’nin üyeleri, Şeyh Sait’in, Bedirhan Bey ve Cemil Paşa’nın çocukları ile birbiriyle didişen aşiret reislerinden oluşan karışık bir grup ve Türk istihbaratının iddiasına göre, Ermeni Taşnak Komitesi’nin bazı üyeleri, Lübnan’da Hoybun (Xoybun, Kürtçede ‘bağımsızlık’ demekti. Ancak resmî tarihçiler, örgütün adı konarken, Ermenicede ‘Ermeni yurdu’ demek olan Haybun'la ses benzerliğinden yararlanıldığını iddia ederler) adlı bir örgüt kurdular. Böylece şehirli ve kırsal kökenli grupların veya bir zamanlar fail ve mağdur olarak karşı karşıya gelen Kürtlerin ve Ermenilerin zoraki evliliği ortaya çıktı. Örgütün Kürt kanadının amacı Sevr Antlaşması’yla tanımlanan coğrafyada bağımsız bir Kürt devleti kurmaktı.

Dağda minyatür bir Kürt cumhuriyeti

Hoybun’un da yönlendirmesiyle, çeşitli dönemlerde İran, Irak ve Suriye’ye kaçmış olan Kürt aydınları, aristokratları, aşiret beyleri ile İran’daki Şikan Aşireti mensupları Ağrı Dağı’na akmaya başladılar. Örgüt, dağdaki hareketi yönetmek üzere Osmanlı Ordusu’nda kurmay binbaşı olarak görev yapan İhsan Nuri ve bir grup arkadaşını gönderdi. İşte ‘Beyazıt Olayı’, İhsan Nuri ve Bireyo Haso Telli, Şemikanlı Timur, Ferzende gibi Hoybun kadrolarının ilk işlerinden biriydi.

1928’e gelindiğinde, isyancılar Ağrı Dağı’nda minyatür bir Kürt cumhuriyeti yaratmışlar, bazı iddialara göre İngilizlerin aracılığıyla Cemiyet-i Akvam’a bile başvurmuşlardı. Sarı, kırmızı ve yeşilli bayrakları, Agri adlı gazeteleri, iyi eğitilmiş ve teçhiz edilmiş birkaç bin kişilik orduları vardı. ‘Ağrı Kürt Cumhuriyeti’ Bitlis ve Van’ı da içine alacak kadar genişlemişti.

I. Umumi Müfettişlik kuruluyor

Durumun vahametini fark eden Ankara, Kürt bölgelerini kapsayan I. Umumi Müfettişliği kurarak başına İbrahim Tali’yi (Öngören) geçirdi. Bir yandan 12 bin kişilik bir kuvvet Mardin, Adana ve Diyarbakır’daki merkezlerde toplanırken, bir yandan da isyancıları ikna etmenin yolları aranıyordu. Genel Müfettişin ilk işi genel bir af çıkarmak oldu. 1928 yılının Mayıs ayında, iki milletvekili Karaköse Valisi, Karaköse Jandarma Komutanı, Diyadin ve Beyazıt kaymakamlarından oluşan hükümet heyetiyle, İhsan Nuri’nin 60 adamı Şeyhli Köprüsü yakınlarında buluştular. Ancak İhsan Nuri geri adım atmadı. İlginçtir, Erzurum Kongresi’ni düzenleyen Vilayat-ı Şarkiye Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti’nin (VŞMHC) kurucularından Kürt kökenli Süleyman Nazif affa karşı çıktığı gibi “vaaz ve nasihat veya re’fet ve şefkat zamanı çoktan geçti, eline silah almış olan her asinin eli başıyla birlikte kesilmelidir” demişti. (Bayrak, s. 291-292) Bir süre sonra hakikaten Nazif’in yöntemleri uygulandı, çünkü isyancılar dağdan inmişler ama İran’da yeniden örgütlenmeye başlamışlardı.

‘Çelik Kartallar’ Zeylan’a bomba yağdırıyor

Mart 1930’da Ceza Muhakemeleri Usulü Kanunu’na, I. Umumi Müfettişlik mıntıkasında ‘Şekavet, fesatçılık, devlet otoritesine karşı koymak’ gibi cürümlerin beş kişilik bir mahkemede yargılanmasına ve verilecek cezaların temyize gitmeden kesinleşmesine ilişkin bir hüküm konuldu. İsyan, olayın yabancı gazetelerde yer alması üzerine, ancak 10 Haziran’da ‘Şark’ta bir hadise oldu’ şeklinde kamuoyuna duyuruldu. Temmuz başında iki kolordu ile 80 tayyarenin (‘Çelik Kartal’) harekâta katıldığı belirtildi. (O sırada Türk Hava Kuvvetleri’nde 300 tayyare olduğu sanılıyor. Zaman içinde harekâta katılan ‘Çelik Kartal’ sayısının 200’e çıktığı iddia olunur. Asker sayısı da 66.000’e varmıştı.)

İnönü noktayı koyuyor

16 Temmuz 1930 tarihli Cumhuriyet gazetesine göre durum şu merkezdeydi: “Ağrı Dağı tepelerinde kovuklara iltica eden 1.500 kadar şaki kalmıştır. Tayyarelerimiz şakiler üzerine çok şiddetli bombardıman ediyorlar. Ağrı Dağı daimi olarak infilak ve ateş içinde inlemektedir. Türkün demir kartalları asilerin hesabını temizlemektedir. Eşkıyaya iltica eden köyler tamamen yakılmaktadır. Zeylan harekâtında imha edilenlerin sayısı 15.000 kadardır. Zeylan Deresi ağzına kadar ceset dolmuştur (...) Bu hafta içinde Ağrı Dağı tenkil [cezalandırma] harekâtına başlanacaktır. Kumandan Salih [Omurtak] Paşa bizzat Ağrı’da tarama harekâtına başlayacaktır. Bundan kurtulma imkânı tasavvur edilemez.”

Mustafa Kemal komutayı ele almak istiyor

Ancak isyan bir türlü bastırılamıyordu. Bu durum merkezde tedirginlik yarattı. New York Times’ta çıkan bir habere göre, o sıralar Yalova’da dinlenmekte olan Mustafa Kemal, bir ara bizzat bölgeye gidip isyanı bastırmayı bile düşünmüştü. Öte yandan, isyana değil müdahale etmek, adeta destekler gibi davranan İran’a baskı yapılması konusunda Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal ve I. Umumi Müfettiş İbrahim Tali Bey’in başını çektiği ‘güvercinler’ ile Başbakan İsmet İnönü ve Dışişleri Bakanı Tevfik Rüştü (Aras)’ın başını çektiği ‘şahinler’ arasında önemli görüş ayrılıkları vardı. Sonunda şahinler galip geldi ve yeterince sert bulunmayan Tahran Büyükelçisi Memduh Şevket (Esendal) Bey geri çağrıldı yerine demir yumruklu Hüsrev (Gerede) Bey getirildi.

Hüsrev Gerede’nin zor görevi

Mustafa Kemal yeni elçiyi “Hüsrev pasaportun cebinde, fakat dönmeni değil, orada kalmanı, hudut meselesinin halliyle sulh ve dostluk siyasetimizde muvaffak olmanı isterim” diye uğurlarken, İsmet Paşa “Hüsrev senin durumun tıpkı Osmanlı İmparatorluğu’nun inhitat [çökme, gerileme] devirlerinde filolarını Çanakkale Boğazı’na dayayarak sefaret tercümanlarını Babıâli’ye göndererek sadrazama arzularını dikte ettiren devletlerin sefirlerine benzemektedir. Bir farkla ki, devletimiz yurt içinde asayişin ihlaline ve hudutlarında bir Makedonya teşekkülüne mani olmak meşru hak ve azmiyle seni göndermektedir. Binaenaleyh sen İran hükümeti ile seferber olmuş bir ordumuz arkanda harekete hazır bir halde konuşacaksın. Bu ciddi vaziyetin icabına göre davranmaklığın lazımdır” diye uğurlamıştı. (Gerede, s. 17, 20.)

İran’a sınırötesi harekât

Hüsrev Bey marifetini gösterdi, İran sınırötesi harekâta razı edildi. Türk birlikleri İran topraklarına girerek Ağrı Dağı’nı çembere aldılar. Türk tayyareleri yangın bombaları da dahil ağır silahlarla bölgeyi günler ve gecelerce taradılar. Ağustos ayında basın, Serbest Fırka meselesine yönelince, Ağrı isyanı konusu ikinci plana düştü. Ağustos’un sonunda Zilan Deresi cesetlerle dolunca, İsmet Paşa noktayı koydu: “Bu ülkede sadece Türk ulusu etnik ve ırksal haklar talep etme hakkına sahiptir. Başka hiç kimsenin böyle bir hakkı yoktur”. 18 Eylül’de Ödemiş’te bir konuşma yapan Adalet Bakanı Mahmut Esat (Bozkurt) ise lafı gevelemeyecekti: “Türk bu ülkenin yegâne efendisi, yegâne sahibidir. Saf Türk soyundan olmayanların bu memlekette tek hakları vardır; hizmetçi olma hakkı, köle olma hakkı. Dost ve düşman, hatta dağlar bu hakikati böyle bilsinler!”

17 Eylül’de ‘tenkil’ harekâtının bittiği ilan edildi ancak bombardıman Kasım’a kadar sürdü. İsviçre’den alınan 10 milyon Frank harekâta harcanmıştı. İki ay sonra da 99 günlük Serbest Fırka deneyimine son verildi.

İsyancılara ne oldu?

İran’da yayımlanan Şehend gazetesinin 7 Aralık 1930 tarihli sayısında şöyle bir haber çıkmıştı: “Araplar derler ki, akıllı bir adam akrebin soktuğu deliğe bir daha parmağını sokmaz. Halbuki Kürtler aynı delikte kaç defa kendilerini zehirlettiler. Kürtler ‘koyun kendi kuzusunun ayağını kırmaz. Bizim ayağımızı kıranlar Türkler değildir’ derler. Evet, Kürtler ağır bir felaket geçirdiler. Ve bu netice için çalışanlar da muratlarına erdiler...” Yine de isyan ancak 1932’de tümüyle bastırılabildi. Ermeni kaynaklarına göre Türk tarafı 50 bin kişi kaybetmiş, buna karşılık 500 Kürt köyünü yakmıştı. Kürt kaynaklarına göre, isyancılar 12 Türk uçağını düşürmüştü. Buna karşılık Türk birlikleri 203 köyü harap etmişti. Türk tarafına göre bu sayılar çok abartılıydı.

İsyancıların yargılanmasına ait dosyalar halen açılmadığı için tam sayı bilinmemekle birlikte, 23 Mayıs 1932 tarihli İsveç gazetesi Dagens Nyheter’deki bir habere göre, Adana’da yapılan yargılamalar sonunda 44 ölüm cezası verilmiş, firardakiler ve yaşı küçük olanlar dışında kalan 31 kişi (adları bilinmemektedir) idam edilmişti. Celali Aşireti’nin bir bölümü İran’ın Tebriz ve Tahran bölgelerine; bir bölümü Türkiye’nin Ege ve Trakya bölgelerine sürgün edilmişti. İhsan Nuri, Ağrı yenilgisinden sonra İran’a sığındı. (1976’da Tahran’da bir trafik kazasında öldü.)

İran’la toprak takası

Türkiye, epeydir İran’a Ağrı’nın güneydoğusundaki Aybey dağının Türkiye sınırına alınmasını teklif ediyordu. 1932’nin ilk günlerinde bizzat Mustafa Kemal tarafından ‘Ağrı Dağı’nın İran’da kalan kısmı karşılığında toprak’ önerildi. Görüşmelere İran adına katılan General Hasan Arfa son noktayı bildirmek için Rıza Şah’a gittiğinde Şah Generale şöyle demişti: “Benim bu konuda ne düşündüğümü anlamadığın anlaşılıyor. Söyle bakalım şuradaki bu tepe, oradaki o tepeden daha yüksek değil mi? Bu beriki nasıl? Neden onu istemiyorsun? Bak, maksat bu tepe, o tepe değil. Benim amacım, Türkiye ile İran arasıda bu kadar yüzyıllardır mevcut olan ikilik ve ayrılığın ortadan kalkmasıdır. Bu tepenin bu yüzünün kimin olması önemli değil; önemli olan bizim birbirimize dost olmamızdır.” (Anbarcıoglu, s. 17-18)

23 Ocak 1932’de imzalanan antlaşma ile Maku-Beyazıt yolunun sınırı kestiği noktadaki Kotur ve Bazirgân’ı kapsayan toprak karşılığında Ağrı Dağı’nın tamamının Türkiye sınırları içine alınması sağlandı.

1933’te, Cumhuriyet’in 10. Yılı şerefine çıkarılan genel aftan, 1923’te Lozan Barış Antlaşması kapsamında yurt dışına sürülen 150’likler yararlanırken, sürgündeki Kürtlere Türkiye’ye dönme hakkı tanınmadı.

1934’te Rıza Şah’ın Türkiye’ye yaptığı görkemli gezi ilişkilere çok olumlu katkı yaptı. (Bu konuyu, yine bu sayfalardaki 17 Ağustos 2008 tarihli “İran’la Opera Diplomasisi” yazısında ele almıştım.) Karaköse’nin adı 1935’te Ağrı yapıldı. Bazı küçük pürüzleri gidermek için 27 Mayıs 1937’de Tahran’da bir antlaşma daha imzalandı. İki ülke arasındaki ilişkiler 1937 tarihli Sadabad Paktı’yla zirvesine ulaştı. İran’la Türkiye arasında bir daha ‘Kürt Meselesi’nden sorun çıkmadı ama Türkiyeli Kürtler, 1937-1938’de devletin gadrine bir kez daha uğradılar.

İngilizlerin, SSCB’nin ve Komüntern’in tavrı

Resmî tarihin verdiği adla, ‘Üçüncü Ağrı Harekâtı’ sırasında, İngilizler Türkiye ile SSCB arasında bir ‘tampon devlet’ kurmak için Ağrı Kürt Devleti’nin kurulmasını Cemiyet-i Akvam’ın gündemine taşımaya çalıştı. Ancak, ‘Türk kuvvetlerinin Kürtleri ezdiğini’ dünyaya ilk müjdeleyen de İngiliz Reuters Ajansı oldu.

Türk tarafının başarılı olmasında SSCB’nin önemli rolü oldu. Aynı günlerde Karabağ’daki Kızıl Kürdistan yönetimi kaldırılırken, Kızıl Ordu, Maku bölgesinde adeta sıkıyönetim uyguladı. Sovyet diplomatları İran hükümetine, Küçük Ağrı Dağı’nı Türkiye’ye terk etmeye razı olması ve Ağrı bölgesindeki Kürt isyancıları ezmesi için baskı yaptılar. İran bu baskılar sayesinde topraklarını Türk kuvvetlerine açtı ve kendi vatandaşı Kürtlerin isyancılara yardımcı olmasını aktif biçimde engelledi.

İhsan Nuri, Türk, Sovyet ve İran ilişkilerine dair şu değerlendirmeyi yapmıştı: “Türkiye devleti siyasi ve diplomatik faaliyetlerini hızlandırarak, daha önce de dost olduğu Rus devletini yalan, yanlış propagandaları ile kendi tarafına çekmişti. Ankara’da Dışişleri Bakanlığı ile İran Büyükelçiliği arasında Ağrı ile ilgili görüşmeler, Kürtlerin zararına olarak devam ediyordu. Biz bu görüşmeleri inanç ve gönül rahatlığı içinde takip ediyorduk. Çünkü ben, İran’ı Kürtlerin dostu olarak biliyor ve İran’ın kendi dalına, kendi keseri ile vurur tarzda bizim aleyhimize çalışacağına inanmıyordum... Türk devleti İran ile Kürtler arasına nifak sokmak istiyordu. İran devletini Kürt mücadelecileri aleyhinde kışkırtarak, İran’ı da Kürt devrimi üzerine saldırtmak ve böylece hem Kürt isyanını bastırmak ve hem de amca çocukları olan Farsları ve Kürtleri birbirine düşürüp ikisini de güçsüz kılmak istemektedir. Böylece Türk devletinin asıl amacı olan Azerbaycan’ın eline geçirilmesi de kolaylaşmış olacaktı...” (İhsan Nuri, s. 65-66)

İsyan, Komüntern (Komünist Enternasyonal, Üçüncü Enternasyonal) tarafından da endişeyle izlendi ve ‘emperyalizmin bir planı’ olarak nitelendi Buna karşılık, Öte yandan Ağrı İsyanı sırasında, Ermeniler gerek Sosyalist Enternasyonal’in 1930’daki Zürih’teki toplantısına, gerekse ABD’de yayınlanan New York Times gazetesinde, Kürtlere yönelik baskıları sürekli rapor etmişlerdi. 1920’de yeniden canlandırılan İkinci Enternasyonal (Komünistlerin deyimiyle ‘İkibuçukuncu Enternasyonal’) Türk hükümetini sadece isyana katılan değil katılmayan Kürtleri de imha ettiği gerekçesiyle kınamıştı.

Kızıl Kürdistan’ı kim hatırlıyor?

Ağrı isyanının bastırılmasından biraz önce bugün, Azerbaycan’la Ermenistan arasında kan davası konusu olan Laçin, Kelbecer, Kubatlı ve Zengilan bölgesindeki ‘Kızıl Kürdistan’ (Kürtçe ‘Kurdistane Sor’) ‘uyezd’inin ortadan kaldırıldığını belirtmiştik. ‘Uyezd’ Sovyetler Birliği’nde özerklikten bir alt kademede bir idari birimdi. Peki, ‘Kızıl Kürdistan’ın dayanağı neydi? Bölgedeki Kürt varlığı bazı kaynaklara göre 9-10. yüzyıla, bazılarına göre 1600’lerin başında Safevi Hükümdarı Şah Abbas’ın, Osmanlı Devleti ile İran Devleti arasında bir tampon bölge oluşturmak üzere, Horasan’dan ve Musul’dan Kürt aşiretlerini bölgeye getirmesine kadar gidiyordu. 17. ve 18. yüzyılda bölge Karabağ Hanlığı ve Erivan Hanlığı arasında kalmış ancak, daha çok Karabağ Hanlığı ile ilişkide oldu. 1805’te Kürekçay Antlaşması ile Rusya’ya bağlanan Karabağ Hanlığı, 1822’de ortadan kaldırılınca, Kürtler Rusya’nın hegemonyasına girdi. Bu tarihten sonra, çeşitli nedenlerle bölgeye göç eden Kürtlere rağmen nüfus hiçbir zaman çok büyümedi.

Nerimanov’un desteği

Kafkasya’daki Kürtlere özerklik verme fikri Çarlık döneminde ortaya çıkmıştı ancak bunu gerçekleştirmek Bolşeviklere nasip oldu. 1918-1920 arasında Azerbaycan’daki Müsavat iktidarı tarafından Ermenistan’a karşı kullanılmak üzere desteklenen Kürtler, 1920’den sonra, Azerbaycan’ın Bolşevik lideri Neriman Nerimanov’un da desteğini sağlamışlardı. Ama bu sefer gerekçe ‘halkların dayanışması’ydı. Mayıs 1921’de Azerbaycan Sovyet Kongresi Lenin’e bir mektup yazarak, Kızıl Kürdistan’da kıtlık olduğunu, kıtlığın Volga bölgesinden bile beter olduğunu anlattığında Lenin önce durumun ciddiyetini anlamamıştı. Ancak Kızıl Ordu’nun başındaki Karayev, ‘Kızıl Kürdistan açlıktan ölüyor’ deyince, Lenin 40 milyon ruble yardım gönderilmesini emretti.

Kafkasya Kürtlerinin 6 yıl süren mutluluğu

Dahası, 16 Temmuz 1923’te SSCB Komünist Partisi, ‘Kızıl Kürdistan Uyezdi’nin kurulmasına karar verdi. Başa, Suşa doğumlu Azerbaycanlı Bolşeviklerden G. Gajiev geçirildi. Karar ilginçti, çünkü o tarihte Kürtlerin milliyetçi talepleri yoktu. Örneğin 1926 Nüfus Sayımı’na göre Kızıl Kürdistan coğrafyasında yaşayan 51 bin kişinin yüzde 73’ü (37 bin) Şii Kürt, yüzde 26’sı Şii Türk, yüzde 0,5’i ise Ermeni’ydi. Ama sadece 6.800’ü Kürtçe konuşabiliyordu. Diğerlerinin ana dili Türkçe idi.

Bazıları kararı Moskova’nın mikro milliyetçiliklerle bu önemli petrol bölgesini kontrol etme isteğiyle açıkladı. Azerbaycan kararı hevessizce karşıladı ama itiraz etmedi. Ermenistan ise, o günlerde Dağlık Karabağ’ı Azerbaycan’a kaptırdığı için olayı memnuniyetle karşıladı. Ancak Kürtlerin mutluluğu çok sürmedi. 8 Nisan 1929’da, Azerbaycan’da idari bölgeler sistemi değiştirildiğinde, Kızıl Kürdistan Uyezd’i ilga edildi ve toprakları Karabağ’a katıldı. 25 Mayıs 1930’da yeni bir karar alındı ve Laçin merkezli “Kızıl Kürdistan Okrug’u kuruldu ve Zangilan, Cebrail bölgeleri buraya bağlandı. (Okrug, uyezd ile otonom bölge arasında bir birimdi.) Ancak, adet olduğu üzere tekrar karar değiştirildi ve 23 Temmuz 1930’da SSCB Komünist Partisi Merkez Komitesi, ülke çapında özerk bölge statülerinin kaldırılmasına karar verdi. Böylece 6 yıllık ‘Kızıl Kürdistan’ tarihe gömüldü. Bazılarına göre kararın arka planında Ağrı İsyanı dolayısıyla başı sıkışmış olan Kemalistlere jest yapmak arzusu yatıyordu.

Kürtler asimile oluyor

Kızıl Kürdistan ilga edilince, Şii Kürtler önce Azerbaycan’a bağlandılar. Azerbaycan Kürtlerin kendi dillerinde eğitim görmesini hiçbir zaman desteklemedi. İlk Kürtçe eğitim, 1931 yılında yaz okullarında verilmişti. Ancak bunlar da 1938’de sona ermişti. Nahcivan’daki Sünni Kürtlerin Kürtçe konuşmaları ve milliyetçi duygularının güçlü olmasına karşın, Azerbaycan’daki bu yarı göçebe Şii topluluklar, Türkçe ve Farsça konuştukları için kolay asimile olmuşlardı.

SSCB’nin dağılmasından önceki son nüfus sayımında (1989) 12.226 Kürt yaşıyordu. 1992’de Laçin’in Ermeniler tarafından işgali üzerine Wekil Mustafayev liderliğindeki bir grup romantik Kürt milliyetçisi, Laçin Kürt Cumhuriyeti’ni ilan etmek istedi ancak Kürtler bu projeye hiç ilgi göstermediler. Mustafayev de İtalya’ya kaçmak zorunda kaldı.

Kaynakça:İhsan Nuri Paşa, Ağrı Dağı İsyanı, Med Yayınları, 1992; Memduh Şevket Esendal,Tahran Anıları ve Düşsel Yazılar, Bilgi Kitapevi, 1999; Hüsrev Gerede, Siyasi Hatıralarım I: İran, Vakit Basımevi, 1952; Robert Olson, “The Kurdish Rebellions of Sheikh Said (1925), Mt. Ararat (1930), and Dersim (1937-38): Their Impact on the Development of the Turkish Air Force”, Welt Das Islams, Vol. 40, Number 1, March 200, s. 67-94; Emin Karaca, Ağrı Eteklerindeki Ateş, Alan Yayıncılık, 1991; Faik Bulut, Dar Üçgende Üç İsyan, Belge Yayınları, 1992; Gaso Sasun, Kürt Ulusal Hareketleri ve 15. yy’dan Günümüze Ermeni-Kürt İlişkileri, (Çev. Bedros Zartaryan, Memo Yetkin), Med Yayınları, 1992, Genelkurmay Belgelerinde Kürt İsyanları I-II, Kaynak Yayınları, 1992; İsmail Arar, “Atatürk’ün Günümüz Olaylarına da Işık Tutan Bazı Konuşmaları”, Belleten, C. 45, Sayı:177 (Ocak 1981), TTK Basımevi, 1981; Gökhan Çetinsaya, “Atatürk Dönemi Türkiye-İran İlişkileri, 1926-1938”, Avrasya Dosyası, C. 5, S. 3 (Sonbahar 1999), s. 148-175; Mehmet Bayrak, Kürdoloji Belgeleri II, Öz-Ge Yayınları, 2004; Rohat Alakom, Hoybun Örgütü ve Ağrı Ayaklanması, Avesta Yayınları, 1998; Daniel Müller, “The Kurds of Soviet Azerbaijan 1920-91”, Central Asian Survey, Vol.19 (2000), s. 41-77; D. Müller,”The Kurds and the Kurdish Language in Soviet Azerbaijan According to the All-Union Census of December 17, 1926”, The Journal of Kurdish Studies, Vol. 3 (1998-2000), s. 61-84.

.24-5-09

.Deniz’den Nehir’e: Arz-ı Mevud

Türkiye-Suriye sınırında yaklaşık 615 bin, Türkiye-Irak sınırında 75 bin, Türkiye-İran sınırında 192 bin, Türkiye-Ermenistan sınırında 22 bin olmak üzere sınır boylarında yaklaşık 900 bin kara mayını döşeli. PKK’nin döşediği mayınları da unutmayalım. Ancak, hiç değinilmeyen konu hiçbir yabancı ülkeye sınırı olmayan Tunceli, Bingöl, Diyarbakır, Batman, Bitlis ve Siirt’te de mayın döşeli olması. Bu bölgelerdeki mayın sayısının da 20 bin civarında olduğu tahmin ediliyor. Dünyada kendi halkına karşı mayın döşeyen bir başka devlet var mı acaba? Öte yandan depolarda bekleyen 2,5 milyon mayını da eklersek, Türkiye tam bir mayın cenneti.

TSK’YA LAF YOK . DTP Milletvekili Emine Ayna “seçimlerde Kürdistan’ın sınırı çizdik” dediğinde hop oturup hop kalkanların devletin mayın haritasında da bir ‘Kürdistan sınırı’ çizildiğini göreceklerine eminim. Henüz, diğer sınırlardaki ve iç bölgelere döşenmiş mayınların temizlenmesinin tartışılmaması bir yana, bütçeden her yıl aslan payını alan TSK’nın nasıl olup da kendi döşediği mayınları sökecek ve imha edecek donanıma ve yeteneğe sahip olmadığını sorgulamıyoruz, ya da NATO sanki babamızın oğluymuş gibi rahatsız olmuyoruz da, neden “ben bu zor işi başarıyla yaparım” diyen küçücük bir ülke hakkında komplo teorileri üretiyoruz anlamak zor.

TARİHÎ ÖZELEŞTİRİ . Bu arada, Başbakan Erdoğan’ın mayın temizleme işi bağlamında yaptığı örtülü özeleştiri (her ne kadar iki hafta önce Ermenistan sınırının açılması ile ilgili bir konuşmasında Türkiye’de bulunduğu iddia edilen 40 bin kaçak Ermeni’yi geri göndermekle ilgili imalarda bulunduysa da) tarihî öneme sahip. Gayrımüslim vatandaşlarımıza Cumhuriyet tarihi boyunca reva görülen ‘faşizan’ uygulamalara bu sayfalarda yeri geldikçe değindim, değineceğim de. Ancak bu haftayı, mayın temizleme meselesinde açıkça dile getirilmemekle birlikte, komplocu zihniyetlerin İsrail deyince aklına ilk gelen şey olan ‘Büyük İsrail’ ve ‘Arz-ı Mevud’ konusuna ayırdım.

Bugün Ortadoğu’da ve Türkiye’de pek çok kişinin yürekten inandığı ‘Büyük İsrail’ projesinin dayandığı iddia edilen ‘Arz-ı Mevud’ yani ‘Vaat Edilmiş Topraklar’ meselesinin dinsel referansı Tevrat’taki ‘içinden süt ve bal akan topraklar’ ve ‘Kenan Diyarı’ ifadeleridir. (Çıkış 3:8)’e göre Tanrı Kenan Diyarı’nı bir zamanlar İsrailoğullarına vermiştir. Konu Aziz Paulos tarafından İncil’e taşınmıştır. Peki Kenan Diyarı neresidir?

İncil (Sayılar 34:1-12)’de özetle güneyde Mısır Nehri, Zin Çölü, batıda Akdeniz, kuzeyde Hor Dağı, doğuda Ürdün (Şeria) Irmağı ve Lut Gölü ile sınırlı bir Kenan Diyarı tanımı yapılır. (Hakimler 20:1; 1 Samuel 3:20; 2 Samuel 17:11) Kenan Diyarı’nın sınırları ‘kuzeyde Dan’dan güneyde Birüşşeba’ya’ diye tarif edilir.

(Ezekeil 47:13-20)’de sınırlar kuzeyde Şam’la Zedad arasındaki hat, doğuda Ürdün Nehri, güneyde Mısır Vadisi, batıda Büyük Deniz’le çevrilir. (Tekvin 15:18)’de “Aynı gün, Tanrı İbrahim’e ‘Senin soyundan gelenlere Mısır Nehri’nden Büyük Nehre, Fırat Nehri’ne kadar uzanan toprakları veriyorum’ diyerek bir antlaşma yaptı” der. (Tesniye 11:24)’te, Musa Yahudilere “Ayaklarının bastığı her yer senin olacak. Sınırlarınız Çöl’den Lübnan’a, Nehir’den, Fırat’tan Deniz’e uzanacak” der. Bir (Çıkış 1:7)’te sınırlar, Necef Çölü, Lübnan Dağları, Akdeniz ve Fırat Nehri olarak tarif edilir. (Çıkış, 23:31)’de Tanrı İsrailoğullarına “Sınırlarınızı Kızıl Deniz’den Filistin Denizi’ne, çöllerden Fırat Irmağı’na kadar belirleyeceğim” der ki bu sınırlar Davut zamanındaki (MÖ 1000) Yahudi Krallığı’nın sınırlarıdır.

Rivayet muhtelif

Görüldüğü gibi sınır meselesi karışık. Başka tanımlardan da bilindiği gibi Tevrat’ın ve İncil’in coğrafi tanımlamalarını, bilimsel tanımlar olarak ele almak doğru değil. Nitekim ‘Mısır Nehri’, bazılarına göre Nil Nehri, bazılarına göre Nil değil, Sina Yarımadası’nın kuzey kıyı şeridindeki Vadi el Ariş’tir. ‘Nehir’ ve ‘Büyük Nehir’in bizim bildiğimiz Fırat Nehri olduğunda, Deniz’in ise Akdeniz olduğunda pek şüphe yok. Hor Dağı ise Lübnan Dağları’dır. (Ama komploculara göre Toroslardır.)

Aslında, ‘Büyük Nehir’ Kabala sembolizmine göre Tanrı’nın cennetini, Fırat Nehri ise Dünya cennetini temsil ediyor. Yani bazı tanımlar tümüyle metaforik/folklorik anlam taşıyor olabilir. Öte yandan, Hazreti İbrahim’in soyu, karısı Sara’dan olma İshak’tan türeyen Yahudiler ile cariyesi Hacer’de olma İsmail’den türeyen Araplar olduğuna göre, bu topraklar hem Yahudilere hem de Araplara vaat edilmiş olabilir. Zaten, Kuran’ın Maide Suresi’nde buna değinilir.

Güneydoğu Anadolu dahil mi?

Arz-ı Mevud’un sınırlarının Güneydoğu Anadolu’ya kadar uzatılmasında, tanımların çoğunda geçen ‘Fırat Nehri’nin büyük rolü var. Ama daha önemlisi İsrailoğullarının atası Hazreti İbrahim’in memleketinin Urfa olduğuna dair söylence. Tevrat’a göre Hazreti İbrahim’in doğum yeri Kalde ülkesindeki Ur (Ur Kaśdim) şehri. Yahudi ve İslam kaynaklarında bu şehir bugün Türkiye sınırları içinde kalan Urkiş (Suriye’de Kamışlı yakınlarındaki Tell Mozan), Ağrı Dağı eteklerindeki Urartu, Güney Anadolu’daki Urfa, Kutha (Irak’ta Babil Eyaleti’nde Tell İbrahim) şehirlerinden biri. Daha sonraki tarihlerde diğer şehirler unutulmuş, Urfa şehri popüler olmuş. Buna karşılık 1927’de Sir Charles Wolley adlı İngiliz arkeolog, Tevrat’ta adı geçen Ur’un Güney Mezopotamya’da, Basra Körfezi yakınlarında bir Sümer şehri olduğunu ileri sürer. Bugün bilim dünyasında son tez daha büyük kabul görüyor. Ancak bu kabulü bile ‘Büyük İsrail’ komplosunun parçası olarak niteleyenler var.

Türkiye bağlantısını sağlayan üçüncü husus ise Tevrat’ta Kenan Diyarı’nı tanımlarken zikredilen kavimlerden birinin adının ‘Hititler’ olması. Tevrat’taki Hititler ile Anadolu’da hüküm sürmüş Hititlerin aynı kavim olup olmadığı konusu henüz kesinlik kazanmamakla birlikte, genel eğilim, ikisini aynı kabul etmek yolunda.

Musa Kutsal Topraklar’a girebildi mi?

İnanışa göre, 400 yıl boyunca Mısır’da esaret yaşadıktan sonra İsrailoğullarını Filistin’e götürmek isteyen Hazreti Musa’yı Sina Yarımadası’nda 40 yıl dolaştırdıktan sonra Tanrı, yolculukta yaşadığı zorlukları aşarken hikmetini sorguladığı için, Hazreti Musa’ya “Kutsal Toprakları göreceksin ama oraya girmek sana nasip olmayacak” demişti. Bir de ‘Yahudilere yasak topraklar’ var. (Tesniye 2:5, 9, 19), (Yeşu 24:4) ve (2 Tarihler 20:10) bölümlerine bakılırsa yasak topraklar bugünkü Ürdün toprakları.

Nitekim halkını Ürdün Nehri’nin Doğu Yakası’na kadar getiren Hazreti Musa, Hazreti Yuşa komutasındaki İsrailoğullarının ‘Arz-ı Mevud’u yabancılardan kurtarmasını göremeden, Ürdün Nehri’nin Doğu Yaka’sında öldü ve orada Tanrı’nın kendisine verdiği ceza uyarınca bilinmeyen bir yere gömüldü. Hazreti Musa’nın uzaktan baktığı bu topraklara bugün İbranice’de Eretz Yisrael deniyor ve sınırlarının güneyde Sina Yarımadası’nın kuzey kıyısındaki Vadi el Ariş, kuzeyde Lübnan Dağları, batıda Akdeniz ve doğuda Ürdün Nehri ve Lut Gölü hattı olduğu kabul ediliyor.

‘Büyük İsrail’ siyaset sahnesinde

Velev ki bu doğru değil ve Tevrat’ta ve İncil’de tarif edilen Arz-ı Mevud, Güneydoğu Anadolu’ya kadar uzanıyor diyelim. Esas mesele, bence bunu ‘Büyük İsrail’ adıyla bir siyasi projeye dönüştürmek için çalışan birilerinin olup olmadığı. Buna geçmeden önce, ‘Büyük İsrail’ paranoyasının Ortadoğu siyasetine nasıl dahil olduğunun tarihçesine göz atalım. Bu konuda Daniel Pipes’in “Imperial Israel: The Nile-to-Euphrates Calumny” (Middle East Quarterly, Mart 1994) adlı makalesinden bir derleme yaptım.

İsraillilerin Tevrat ve İncil’de kendilerine vaat edilen topraklar üzerinde bir ‘Büyük İsrail’ kurmak üzere gizli gizli çalıştığına ilk inanan ilk politik figür Suudi Arabistan Kralı Abdül Aziz’dir. Kral 1937’de Britanyalı emekli diplomat H. R. P. Dickson’a yazdığı bir mektupta, Yahudilerin Medine’ye kadarki toprakları istediklerini yazmıştı. Neden ‘Medine’ye kadar’ derseniz, çünkü Peygamber zamanında Medine’de Yahudiler yaşıyordu.

Mısır Devlet Başkanı Cemal Abdül Nasır, 1964’te Büyük İsrail’in tüm Ortadoğu’yu, 1965’te ise Nil’den Fırat’a kadar uzanmakla kalmadığını, aynı zamanda Mekke ve Medine’yi de kapsadığına, Yahudilerin tüm Arapları imha edeceğine inandığını söylemişti. Nasır’ın yardımcılarından Hasan Sabri el Huli, daha da ileri giderek Büyük İsrail projesinin Siyonistlerin dünya egemenliğini hayata geçirmenin bir aracı olduğunu ileri sürmüştü.

Ayna yansımaları

Ama Büyük İsrail meselesini uluslararası arenaya taşıyan 1985’te Suriye Devlet Başkanı Hafız Esat oldu. Esat’ın iddiasına göre, İsrail Başbakanı Moşe Dayan 1967’de Golan Tepeleri’ni işgal ettikten sonra bölgeyi ziyaret ederken oradakilere “Geçmiş kuşaklar İsrail’i 1948 sınırlarına ulaştırdılar, biz 1967 sınırlarına ulaştırdık, siz Nil’den Fırat’a uzanan ‘Büyük İsrail’i kuracaksınız” demişti. Bir Iraklı gazeteci aynı konuşmayı farklı şekilde aktardı. Ona göre Dayan “Kudüs’ü aldık ve şimdi hedefimiz Yathrib (Medine) ve Babil” demişti. Başka gazetecilere göre de daha sonraki Başbakan Menahem Begin, ‘İsrail Devleti’nin İncil’de öngörüldüğü gibi Irak, Suriye, Türkiye, Suudi Arabistan, Mısır, Sudan, Lübnan, Ürdün ve Kuveyt’i kapsayacağını’ söylemişti. O günlerde, İsrail’deki şahinler halkı ‘Büyük Suriye’ projesiyle manipüle ederken, Suriye’de ‘Büyük İsrail’ korkusuyla muhalifleri bile Esat’ın dev askerî projelerine evet diyorlardı.

1985’te konuyla hiç ilgisi olmayan İran da işin içine girdi. Tarihin en ünlü sahtekârlık ürünü olanSiyon Protokolleri, bilmem kaçıncı kez, ancak ekinde ‘Siyonizmin Rüyası’ başlıklı bir harita ile basıldı. Haritada Mısır, Medine’ye kadar Suudi Arabistan, Suriye, Irak, Kuveyt, İran’ın petrol bölgeleri ve Türkiye’nin Güneydoğu’su İsraillilerle meskûn olarak gösteriliyordu. Sınırlar bir yılan figürü ile çizilmiş, ölçek bölümüne ise Farmasonların göz sembolü yerleştirilmişti.

Yaser Arafat’ın yaratıcılığı

Ama ‘Büyük İsrail’i popüler kültüre dahil etmekte FKÖ lideri Yaser Arafat’ın rolünü kimse inkâr edemez. Arafat, 1988’de Playboy dergisinin muhabirine ‘İsrail bayrağındaki gizli sembolizm’den söz etmişti. Arafat’a göre bayraktaki iki mavi çizgi Nil ve Fırat nehirlerini, aradaki beyaz bölüm ise ‘Büyük İsrail’i gösteriyordu. Aslında mavi çizgiler, geleneksel Yahudi dua şalını simgeliyordu ama o günlerde de, böyle basit açıklamalar değil ‘komplo teorileri’ daha çok itibar görüyordu.

Arafat işin peşini bırakmadı. 25 Mayıs 1990’da, BM Güvenlik Konseyi, Arafat New York’a gelemeyeceği için, toplantısını Cenevre’de yapmıştı. Arafat toplantıya madenî bir para ile gelmişti. Arafat paranın üzerindeki figürü, “Filistin, Lübnan, Ürdün’ün tamamı; Suriye’nin yarısı, Irak’ın üçte ikisi, Suudi Arabistan’ın üçte biri (Medine dahil) ve Sina’nın yarısını içine alan ‘Büyük İsrail’in haritası” diye takdim etmişti. Halbuki söz konusu para, MÖ 37 yılında Kudüs’ün Romalılar tarafından işgali sırasında basılmış antik parayı kopyalayarak 1989’da basılan yeni İsrail paralarından biriydi. Arafat, 1990 yılı boyunca, cebinde taşıdığı parayı, önüne gelene “bakın, bakın” diye göstermeye devam etti.

Knesset’teki kabartma

Benzer bir iddia, Knesset’le (İsrail Parlamentosu) ilgili yapıldı. Dönemin Suriye lideri Hafız Esat ve Suriye’nin Savunma Bakanı Mustafa Tallas’ın iddiasına göre Knesset’in girişinde İsrail’in Nil’den Fırat’a uzanan topraklarını gösteren bir kabartma çakılıydı. Gazeteciler bunu görmek istediklerinde göremediler çünkü iddialara göre gazeteciler gelecek diye kaldırılmıştı.

Arafat’ın şahadetine göre Knesset’teki bu kabartma 32 yıl önce kaldırılmıştı ama 1989’da Bush ile Gorbaçov’un Malta görüşmesinden sonra tekrar yeniden konmuştu. Arafat bir süre sonra hikâyesini değiştirdi. Kabartmanın kaldırılması İsraillilere tavsiye edilmişti fakat onlar plaketteki haritayı BM toplantısında gösterdiği paraya kazımışlardı. Ardından hikâyeyi yine değiştirdi ve haritanın Amerikan-İsrail Halk Komitesi tarafından basıldığını söyledi, fakat bu haritayı da gören olmamıştı.

1990’da Mısır’da yayınlanan El Akbar gazetesindeki bir makalede Sovyet Yahudilerinin Filistin’e göçü, “Büyük İsrail’in gerçekleşmesinde önemli bir adım” olarak tarif edilmişti. Ertesi yıl Libya lideri Kaddafi, Büyük İsrail’in sınırlarını Hint Okyanusu’ndan Hürmüz Boğazı’na, Cebelitarık’tan Akdeniz’e kadar uzattı. Daha sonra merkezi Kahire olan Pakistan’dan İspanya’ya, Türkiye’den Yemen’e uzanan bir ülke tahayyül etti. Böylece, ‘Büyük İsrail’, tüm İslam’ı yeryüzünden silecekti. 1991’de Irak’ın Kuveyt’i işgal etmesi bir Kuveyt gazetesinde ‘Büyük İsrail’ projesinin bir parçası olarak nitelenmişti. O günden beri de Ortadoğu ülkelerinde, bu söylencenin alıcısı hiç eksilmedi.

Siyonistler ve İsrailli yöneticiler ne diyor?

1890’larda Theodore Herzl’in başını çektiği Siyonistlerin Filistin olmazsa, Kıbrıs, Sina Yarımadası, Mezopotamya, Doğu Afrika, Arjantin hatta Sibirya gibi son derece geniş bir coğrafyada İsrail Devleti’ni kurmaya razı olmalarının, bunun için canla başla çalışmalarının hikâyesini 6-9 Ocak 2009 tarihlerinde bu sayfalarda “90 Yıldır Kanayan Yara: Filistin” dizisinde anlatmıştım. Daha sonra Ze’ev Jabotinsky’nin başını çektiği ‘Revizyonist Siyonistler’ denilen daha radikal gruplar Herzl’in yolunu izleyen Ben Gurion ve Chaim Eizmann gibi pragmatiklerin planlarına karşı çıkarak İsrail Devleti’nin, Ürdün, Lübnan ve Suriye’nin bir bölümü üzerinde kurulmasını savunmuşlarsa da bu grupların en radikal unsurları bile hiçbir zaman Anadolu topraklarını, Mısır’ı, Sudan’ı, Irak’ı, Mekke’yi veya Medine’yi kontrol etmekten söz etmemişlerdi.

İşçi Partisi/Likud farkı

1948’de İsrail Devleti kurulduğunda, çoğunluğu elinde bulunduran İşçi Partisi Hükümeti BM’nin bağımsız Arap ve İsrail devletleri için çizdiği sınırları kabul etmişti. Haritada yeşil renkli mürekkeple çizildiği için ‘Yeşil Hat’ diye anılan bu sınır, Arz-ı Mevud’la örtüşmüyordu, çünkü Sina Yarımadası’nı ve Yahudilerin Judea ve Samarria dedikleri Batı Şeria’yı dışarıda bırakıyordu. Bu tavır uyarınca, İsrail 1948-1949’da, 1956’da ve 1967’de Sina Yarımadası’nı ele geçirdiği ve Kahire’nin kapısına dayandığı halde, barış karşılığı oraları iade etti ve bu dini-bütün kesimler tarafından da protesto edilmedi.

Likud Partisi’nde temsil edilen ‘revizyonist’ Siyonistler, 1977’de iktidara gelince bugün Eretz Yisrael’i ‘Eretz Yisrael Ha-Shlema= İsrail Topraklarının Tamamı’ adıyla güncellediler. Bu sınırlar bile 1923’te Britanya Mandası’nın topraklarını (İsrail Devleti’nin bugünkü toprakları+ Batı Şeria+Gazze+Ürdün’ü) kapsıyor. 2008’de Ehud Olmert “Artık Erezt Yisrael Ha-Shelema diye bir şey yok. O iş bitti, kim bu konudan bahsederse aklını kaybetmiştir” dedi ama kuşkuları gideremedi.

Türkiye’deki hezeyanlar

İsrail’in bizim GAP bölgemize yönelik özel bir ilgisi var mı? İnternet sitelerinde dolaşan iddiaları bir yana bırakırsak, siyasilerden gelen en absürt tepkiyi 2004 yılında yaşamıştık. Büyük Birlik Partisi (BBP) Genel Başkan Yardımcısı Atila Şimşek, Yeniçağ gazetesine İsraillilerin GAP bölgesinde toprak satın aldıklarını, bunun Büyük İsrail projesinin parçası olduğunu, bu amaçla Kuzey Irak’taki Kürtleri kontrol altına almaya çalıştıklarını, Şanlıurfa’da İtalyan Hastanesi’nde iki bin Yahudi çocuğun doğduğunu, çocukların kimliklerinde doğum yeri olarak da Türkiye-Şanlıurfa yazdığını, bu çocukların 20 yaşına geldiklerinde bölgeye gelerek bölgedeki arazileri sayesinde GAP’ı İsrail yurdu yapacağını ileri sürmüştü.

Devletin en üst organları bile ikna edemiyor

Şimşek iddialarını TBMM’ye taşımış, bu saçma iddiaları ciddiye alan Meclis de Şanlıurfa Valiliği’ne durumu sormuştu. Valilik, Şanlıurfa’da İtalyan Hastanesi olmadığını, olmayan bir hastanede doğum yaptırılamayacağını, Şanlıurfa’da Türk vatandaşı olmayan şahıslara arazi satılmadığını ve yabancılara doğum belgesi verilmediğini söylemişti. Aynı günlerde, Tapu Kadastro Genel Müdürü Zeki Adlı da MİT, Genelkurmay Başkanlığı, Milli Savunma Bakanlığı ve Tapu Kadastro’nun müfettişlerinin GAP bölgesinde valilerle, kaymakamlarla, askerî birimlerle görüşmeler yaptığını ve sonuçta İsraillilerin bölgede toprak aldığına dair en ufak bilgiye rastlanmadığını açıklamıştı. Adlı, Türkiye’de İsrail vatandaşlarına ait gayrımenkullerin eylül 2004 itibarıyla 133 tane olduğunu, bunların 82’sinin İstanbul’da bulunduğunu eklemişti. Ama elbette Şimşekgilleri ikna edememişti. O günden sonra ara ara benzer iddialar el altında piyasaya sürüldü.

Aklıselime davet

Şimdi sakince düşünelim: ‘Arz-ı Mevud’ kavramının dindar Yahudiler için önemli olduğuna kuşku yok. ‘Büyük İsrail’ hayali kuran fanatik milliyetçilerin varlığında da kuşku yok. Her ülkede bu tip adamlar vardır. (Büyük Ermenistan, Büyük Kürdistan veya ‘Adriyatik’ten Çin Denizi’ne Uzanan Turan Ülkesi’ kurmayı hayal edenler yok mu? Ya da ‘Dünya İslam Devleti’ hayali kuranlar?) Ancak, laik bir devlet olan İsrail’de, gelmiş geçmiş tüm yöneticilerin dinsel referanslarla politika yaptıklarını varsaymak mantıklı görünmüyor. Bu, Ortadoğu ülkelerinde egemen olan ‘dünyayı yorumlarken Kuran’ı esas alma’ şeklindeki bakış açısının bir yansıması olabilir. Velev ki, şu anda İsrail’in başında dünyaya Tevrat’ın gözünden bakan adamlar var, bunların sadece iki milyon kişinin yaşadığı Gazze Şeridi ve Batı Şeria’yı bile kontrol edemediği ortada iken, 300 milyon kişinin yaşadığı ‘Büyük İsrail’ coğrafyasını nasıl yöneteceklerini anlamak mümkün değil. Sonuç olarak, İsrail-Türkiye ilişkilerini veya mayınlı arazilerin kime temizletileceği konusunu siyasi, ekonomik, diplomatik, askerî perspektiflerden sonuna kadar sorgulayalım ama bu tür komplocu saçmalıkların esiri olmayalım. Yanlış anlamayın, konu İsrail değil, dünyaya bakış açımız.

.31-5-09

.Osmanlı’nın Avrupa’ya bakışı

Filistin kökenli ABD’li düşünür Edward Said, 1978’de yayımlanan Şarkiyatçılık (Metis, 1999) adlı eserinde Batı’nın Doğu hakkında oluşturduğu her türlü bilgi, imge ve tecrübeyi genelde fark gözetmeksizin Şarkiyatçılık sahasına yerleştirir. Eski Yunan’dan itibaren Batı’nın Doğu hakkındaki tüm bilgisinin ve bu bilginin temsilinin çarpık, eksik ve yanlış algılamalara dayandığını iddia eder. Gizli ve açık oryantalizmin el ele vererek ürettiği bu bilgi (kültürel ve ideolojik söylemler, kurumlar, sözcük hazineleri, araştırma sonuçları, doktrinler, sömürge bürokrasisi, mimarisi vb.) aynı zamanda Batı’nın Doğu’yu elde etmesinin ve yönetmesinin de anahtarını vermektedir. Yani Oryantalizm bir bilgi-iktidar ilişkisidir. Said’e göre bu ilişki ve bu ilişkiyi kuran söylem tek yönlü, tutarlı ve süreklidir.

SAİD’E REDDİYE . Pakistanlı yazar İbn Warraq, “Said ve Saidciler ya da Üçüncü Dünya Entelektüel Terörizmi” (Cogito, S. 37, Güz 2003) adlı makalesinde “Araplarla Müslümanlar açısından özeleştiriyi ve özellikle Batı’da İslam’ın eleştirilmesini son derece zorlaştıran şey, Edward Said’in Şarkiyatçılık’ının bütünüyle olumsuz etkisidir. Bu yapıt bütün bir Arap kuşağına kendine acıma sanatını –“kötü emperyalistler, ırkçılar ve Siyonistler olmasa, gene olağanüstü bir durumda olurduk”- öğretmiş; 1980’li yılların İslamcı köktendinci kuşağını yüreklendirmiş; İslam’a yönelik her tür eleştiriyi sessizliğe mahkûm etmiş, hatta bulgularıyla İslami duyarlıkları incitebileceklerinden korkan ve Şarkiyatçılıkla yaftalanma riskini göze alamayan seçkin İslam bilginlerinin araştırmalarını durma noktasına getirmiştir” der.

“Şarkiyatçılık’ın saldırgan tonunu ‘entelektüel terörizm’ olarak adlandırıyorum, çünkü bu ton insanları, ussal savlar ya da tarihsel çözümleme yoluyla değil, ahlaki bir zirveden ırkçılık, emperyalizm, Avrupamerkezcilik suçlamaları serperek ikna etmeye çalışır” diye devam eden İbn Warraq’ın bütün çözümlemelerine katılmıyorum ama Edward Said’in yanıldığı, yanlış aktardığı, yanlış çözümlediği pek çok şey olduğunu düşünüyorum. Bu haftayı, Başkan Obama’nın Kahire’de yaptığı örtük özeleştirinin esinlendiriciliğinde, Doğu ile Batı arasındaki ilişkinin ve bu ilişkiyi kuran söylemin, tek yönlü, tutarlı ve sürekli olmadığına dair ipuçları içeren bir ufuk turuna ayırdım. İşin ‘Garbiyatçılık’ denilen söylemsel yanını ise ilerde ele almayı umuyorum.

Cem Sultan Olayı

Osmanlı’nın ‘Frengistan, ‘Kâfiristan, ‘G âvuristan dediği Avrupa ile ilişki kurması ilk ‘Cem Sultan Olayı’ ile olur. Fatih Sultan Mehmet’in üçüncü oğlu olan Şehzade Cem, babasının ölümünden sonra ağabeyi Bayezid ile giriştiği taht mücadelesinde yenilince önce Kahire’ye, sonra da Saint-Jean şövalyelerinin memleketi olan Rodos Adası’na, buradan da Roma ve Napoli’ye gider. Bayezid (II), Cem Sultan’ı kontrol etmek için Avrupa’ya casuslar gönderir, Avrupa’yı anlamaya çalışır, onlar hakkında bilgiler toplar. Bu çabanın sonucu yazılan Vâkı’ât-ı Sultan Cem, Kitâb-ı Cem Sultan veya Gurbetnâme-i Cem Sultan diye anılan kitabın yazarına göre kâfirler, ikiyüzlü melâin (kötücül) ve ukalâdırlar. Cem Sultan’ın şehzadeliği sırasında verdiği talimatla Ebu’l Hayr er Rumi tarafından altı yıllık bir çalışma sonunda 1480’de tamamlanan Saltukname’de de ‘Frenkler’ hep korkak, pısırık; ‘Gaziler’ ise cesur ve cengâver olarak tasvir edilir.

‘Karganmış’ Frenkler

Padişahların savaşlardaki kahramanlıklarının anlatıldığı gazavatnamelerde de benzer bir ‘Frenk’ tasviri vardır. Örneğin Ahmedî’nin (ö. 1413) Dâstân ve Tevârîh-i Mülûk-i Âl-i Osman; Şükrüllah’ın (ö. 1464’ten sonra) Behçetü’t Tevarih; ‘Nişanî’ mahlasıyla yazan Karamanî Mehmet Paşa’nın (ö. 1481) Osmanlı Sultanları Tarihi isimli eserlerinde Frenkler ‘karganmış’ yani lanetlenmiş, Tanrının gazabına uğramış olarak tarif edilir. Osmanlı Sultanı ise gazilerin ve din uğruna savaşanların ağası, kâfirlerin ve kötülükle direnenlerin yok edicisidir. Âşıkpaşazade (ö. 1481) Tevarih-i Âli Osman adlı eserinde Osmanlıyı bozan ‘kâfir âdetleri’nden söz ederken Osmanlıyı ‘kâfir kıran’ olarak adlandırır. Suzi Çelebi (ö. 1524), Mihaloğlu Ali Bey’in Gazavatnamesi adlı eserinde, Osman Gazi’yi kahramanlar kahramanı, düşmanı ödlek, savaş meydanından kaçan, pısırık kâfir taifesi olarak adlandırır. Suzi Çelebi “Bir Türk dünyaya bedeldir” sözünün de sahibidir.

‘Altın Çağ’ algısı

Kanuni Sultan Süleyman’ın, 1538’de Bender Kalesi’ne yazdırdığı kitabede veya Fransa Kralı Fransuva’ya gönderdiği mektupta kullandığı kibirli anlatım, kendini herkesten üstün görme hali çarpıcıdır. Kanuni’nin Protestanları koruma konusundaki taahhüdü ise Hazreti İsa’ya tanrılık atfeden Papalığa karşı olmalarıyla ilgilidir, yoksa Osmanlı’nın yüce gönüllülüğüyle değil. (Osmanlı’nın İngilizlere yakınlaşması da din meselesiyle ilgilidir.) Bu dönem Müslümanın gayrımüslime üstünlüğünün kurumsallaştığı dönemdir. Örneğin Ebu Suud Efendi’nin fetvalarına göre ‘kâfirlere selam verilip alınması caiz değildir’. Bu dönemlerde hem bu üstünlük duygusundan hem de Darü’l-Harp, Darü’l-Cihad, Darü’l-Küfr gibi İslami kavramsallaştırmalar dolayısıyla Osmanlı Devleti ‘gâvur’ memleketlerinde daimi elçi bulundurmaz, onların dilini öğrenmeye teşebbüs etmez. Osmanlı’da bir elçinin veya tercümanının dövülmesi, hapsedilmesi hatta öldürülmesi gayet olağandır. Hatta çoğu zaman elçilere köpek muamelesi yapılır, bu durum elçiye de hissettirilir.

Evliya Çelebi’nin özgüveni

Avrupa’ya bakış konusunda Evliya Çelebi bir istisnadır. Osmanlı orduları Viyana önlerindeyken 1665’te Kara Mehmet Paşa’nın mahiyetinde Avrupa’ya giden Çelebi, Avusturyalılardan yetenekli zanaatkârlar, sanatkârlar olarak söz eder. Çelebi Avrupalının okuma merakından, canlı yayın hayatından, kadınların toplum hayatında önde olmasından hayretle söz eder, teknik, adabımuaşeret, kıyafet, hayat telâkkisi başta olmak üzere her şeyin Osmanlı’ya göre üstünlük gösterdiğini ifade etmekle yetinir, bu durumun altında ezilmez, kendini eksik, küçük hissetmez. Çelebi ayrıca kendi toplumunu da eleştirir; nelerin eksik olduğunu söyler. Çelebi’nin Osmanlı’nın Avrupalıdan üstün olduğu dönemde yaşaması böylesine âlicenap davranmasına neden olmuş gibidir. (Kara Mehmet Paşa tam dokuz ay boyunca Viyana halkına zorla mehter marşı dinletir. Bu zoraki konserlerin olumlu etkisi Mozart’ın ve Beethoven’ın bestelerinde görülecektir.) Ertesi yıl Paris’e giden ‘fevkalade’ elçi Süleyman Ağa ise, Fransa Dışişleri Bakanı’nı küçük düşürür, Kral XIV. Louis’yi ayağa kaldırmak ister, kralın debdebesinin en aşağı Türk padişahının atında bile bulunduğunu söyler ama kendi toplumuna da ilk eleştirileri yöneltir.

Kızıl börkten ak börke

Halil İnalcık’a göre Batı’nın özellikle giyim kuşam gibi kültürel unsurlarını reddetme tavrı, çöküş döneminde ortaya çıkmıştır. Dışarıdan hiçbir korkusu olmadığı yükselme çağında ise Osmanlılar, Batı’dan kültür aktarırken hiç çekinmemişler, tersine, başlangıçtan itibaren Batı’dan etkilenmişlerdir. Etkilenme, daha Orhan Bey zamanında sakalın Frenk usulü kesilmesi, börklerin renginin kızıldan beyaza çevrilmesi (‘ak börk’ Bizans’ta rahipler sınıfının başlığıdır) ile başlamış daha sonra özellikle teknik konularda Batı taklit edilmiştir. Daha sonra Âşıkpaşazade, I. Beyazıd’ın Ankara felaketini yorumlarken, bunu Osmanlı Beylerinin Frenkleri taklit ederek sakal kesmeye başlamasıyla açıklar.

1000. yıl sendromu

Kanuni döneminin hemen bitiminden itibaren Osmanlı’da bir paradigma değişikliği olur. Hicri 1000 yılının yaklaşması, çağdaşlarına göre daha az olmakla birlikte, dönemin en parlak düşünürü Gelibolulu Mustafa Âli’nin 1590 tarihindeki veba salgınını kıyametin işareti olarak görmesine neden olur. Mustafa Âli’ye göre toplumsal düzenin altı üstüne gelmiştir. Ulema artık ne bilgili ne dindardır. İblisler ve yalancılar devletin temel direği olmuşlardır. Dünyayı yok eden veba yalnız fiziksel değil ahlaki bir çöküşe de neden olmaktadır. Rüşvet ve yoksulluk her yeri sarmış, dünya budala bir kocakarıya dönmüştür. Norman Itkowitz’e göre 1000. yılda (1591/1592) kehanet gerçekleşmeyince Osmanlılar bunu Allah’ın rızasının işareti ve Osmanlı İmparatorluğu’nun hiçbir İslam devletinin ulaşmadığı en yüce mükemmeliyete ulaştığının ispatı saymışlardır. Bu tarihten sonra Osmanlı yüzünü geleceğe değil geçmişe döner. ‘Asr-ı Saadet’, ‘Kanuni Dönemi’ gibi ‘altın çağ’ güzellemeleri, Osmanlı’nın ayağını bağlar.

Müminlerin cehennemi, kâfirlerin cenneti

‘Farkların fark edilmesi’nden ‘Türk’ün Türk’ten başka dostu yoktur’ fikrine ‘Gerileme Devri’nin başlangıcı sayılan 1699 Karlofça Antlaşması’ndan sonra geçilir. Karlofça’dan sonra savaşın yerini diplomasi almaya başlar, elçilere kötü davranma biter. Osmanlı’yı Avrupa’da temsil eden Fenerli Beylerin güncelerinde eskiden Türkler yiğit, cesur, bilge, adil, sabırlı olarak nitelenirken, artık Türklere kaba, kibirli, cahil gibi sıfatları layık görmeye başlanır.

Karlofça’nın tarihini yazmakla görevlendirilen Naima, yenilgiyi kabul etmekte zorlanmış ve bunu Hazreti Muhammed’in taktik icabı yaptığı Hudeybiye Barışı ile karşılaştırmıştır. Viyana’da yedi yıl esirlikten sonra 1699’da kurtulup yurduna dönen Temeşvarlı Osman Ağa ise Viyana’da gördüklerini ‘acaip-i garaib’ diye anarken bu acayipliklerin ne olduklarını anlatmaz. Ama şöyle der: “Dünya müminlerin cehennemi, kâfirin ise cennetidir.” Bu hadis, Müslümanların kolektif bilincinin oluşmasında çok etkili olmuş tipik bir hadistir. Gerçekten de Müslüman Osmanlı, cennetle meşgulken, ‘kâfirler dünyayı ele geçirmişler’, dünyayı tat alınması, sevilmesi, keşfedilmesi gereken bir yer olarak değerlendirmişlerdir. Bunun bir sonucu da Avrupalı bilim ve teknikte ilerlemiştir. Aradaki fark arttıkça, yenilgilerin sayısı artmıştır. Osmanlı bir tehdit olmaktan çıkmış, aksine kendisi tehdit altına girmiştir. Bu durum, Osmanlı’nın içe dönüklüğüne son verir, Batı’ya karşı bakışını radikal biçimde değiştirir. Nizam-ı Âlem’den Nizam-ı Cedid’e geçiş başlar…

Lale Devri’nin mimarı

1711’de Avusturya’ya Prens Eugen’e gönderilen ‘fevkalade’ elçi Seyfullah Ağa’nın görevi Osmanlı-Prusya ilişkilerinin gerginleştiği ve savaş aşamasına gelindiği bir noktada Avusturya’nın tarafsızlığını sağlamaktır. Ama esas başarısı Fransa’yı kahve ile tanıştırmak olur. 1718 tarihli Pasarofça Antlaşması’ndan sonra Batı’yı tanımak şart olunca, 1721’de Yirmisekiz Çelebi Mehmed Efendi Paris’e daimi elçi olarak atanır, elçinin oğlu Sait Efendi de ilk yabancı dil öğrenen Osmanlı diplomat olarak tarihe geçer. (Ama ilk Tercüme Dairesi’nin kurulmasına daha bir asır vardır.) Elçiyi karşılamaya gelen kalabalığın izdihama yol açtığı ve çıkan arbedede iki kişinin öldüğü doğrudur ancak artık Evliya Çelebi’nin veya Süleyman Ağa’nın mağrur bakışı yoktur. Çünkü ne Fransa Osmanlı’dan yardım isteyen Fransa’dır ne de Osmanlı o günlerdeki Osmanlı. Yirmisekiz Çelebi ‘kâfirlerin cennetini ülkesine kurmak için’ şehir planları ile döner ve bu planlara göre Kâğıthane’de yapılan ‘Frenk tarzı’ köşkler, bahçeler, parklar, oğlu Said Efendi’nin getirdiği matbaa, Lale Devri’nin simgeleri haline gelir.

Kadim olanın gözden düşmesi

Bu ilk ciddi Batılılaşma hamlesi 1730’da Patrona Halil İsyanı ile biter ama Batı’ya ilgi devam eder. 1757’de Viyana’ya, 1763’te Berlin’e giden Ahmed Resmi Efendi’nin Prusya askerî sistemine, silah teknolojisine ilişkin tavsiyeleri, kayınbiraderi Ahmed Azmi Efendi’nin rüşvetin kaldırılması, köylünün korunması, ticaretin düzenlenmesi gibi bürokratik devlete ilişkin tavsiyeleri, Londra elçisi Mahmud Raif Efendi’nin parlamentonun işleyişi, özgürlükler, liberalizm gibi konulardaki gözlemleri ‘kadim olanın artık işe yaramadığını’ zihinlere işlemeye başlar.

Kadın-erkek ilişkilerindeki serbestî

Nitekim 1791 tarihli Ziştovi Antlaşması’nın şartlarından biri olarak Viyana’ya gönderilen Ebu Bekir Ratıp Efendi’nin sefaretnamesinde ‘dünya müminlerin cehennemi, kâfirlerin cenneti’ hadisi bambaşka bir bağlamda yer alır. Gerçi Ratıp Efendi de aynen Seyfullah Ağa ve Yirmisekiz Çelebi gibi kadın erkek ilişkilerindeki serbestliğe şaşar (ve bu şaşkınlık 10. yüzyılda Arap seyyah İbn Fadlan’ın Türk kadınının Arap kadınından daha özgür olması karşısında duyduğu şaşkınlığa benzer) ama Ratıp Efendi genel olarak olumlu bir Avrupa portresi çizer. Dahası ‘Frengistan’ yaşamını çok sever, balolara, karnavallara katılır, kerhanelere gider, operalar, baleler, konserler izler ama sonu pek güzel olmaz, 1799’da Rodos’ta idam edilir. Halefi Halet Efendi ise, ilmiye sınıfının muhafazakârlığı içinde aynı şeylere baktığında ‘çürümüş, yozlaşmış bir hayat’ görecek, ancak onun da sonu boğdurulmak olacaktır. 1830’larda Viyana elçisi olan Sadık Rıfat Paşa ise Namık Kemallerin esin kaynağı olacaktır. (Gülhane Hattı Hümayunu’ndaki bazı fikirler Rıfat Paşa’nın risalesinde aynen vardır.)

‘Batı üstündür’ algısının

Bu gözlemler II. Mahmud’un ‘Nizam-ı Cedid’ reformlarında çok etkili olur ancak, sultanın Batılı tarzda kurduğu yeni orduya Asakir-i Mansure-i Muhammediye gibi İslâm’a gönderme yapan bir isim takması ‘manevi’ kaygıların hâlâ çok önemli olduğunu gösterir. Tanzimat’a gelindiğinde Batı medeniyetinin ‘üstün’ olduğu seklinde bir kabul yerleşmeye başlamıştır. Dönemin Padişahı Abdülmecid, Batı eğitimi almış ve Fransızca öğrenmiştir, çevresinde de Batı eğitimi almış gençlerden oluşan bir grup vardır. Ancak, Tanzimat’ın mimarı Mustafa Reşit Paşa, yapacağı reformlarda yardım etmesi için Şeyhülislâmdan kendine bir yardımcı göndermesini istemeyi ihmal etmez. Verilen yardımcının Ahmet Cevdet Paşa olması Şeyhülislamlığın bile paradigma (!) değiştirdiğini olduğunu düşündürür.

“Diyar-ı küfrü gezdim…”

Tanzimat aydınları uzun süre ‘civilization’ kelimesinin karşılığını ararlar sonunda ‘medeniyet’te karar kılarlar. Ziya Paşa ve Namık Kemal’e göre ‘medeniyet’ iyidir. (Mehmet Akif’in ‘tek dişi kalmış canavar’ına daha çok vardır.) Ziya Paşa İsviçre’yi gezer ve “Diyar-ı küfrü gezdim, beldeler, kâşâneler gördüm/ Dolaştım mülk-i İslam’ı bütün viraneler gördüm” diye yazar. İbretgazetesinin Kasım 1872 tarihli sayısında Londra’yı anlatan Namık Kemal, Charles Dickens’ın romanlarındaki yoğun sömürüyü, ahlaksızlığı, sefaleti değil “Ruy-i arzda mevcut olan asar-ı terakkinin fotoğraf ile resmi alınmış olsa medeniyet-i hazırayı” görür.

Namık Kemal, Batı medeniyetinin eksikliğini (ahlaksızlığını, cinselliğe düşkünlüğünü) Doğu’nun meziyetleri ile (İslamiyet’in eski ‘saf’ halinin diriltilmesiyle) tamamlamayı düşünmektedir. Bu, Şinasi’nin ‘Asya’nın akl-ı piranesi ile Avrupa’nın bikr-i fikrinin izdivacı’ düşüncesi ile çok benzeşir. Ernest Renan’ın, ‘İslam’ın terakkiye karşı olduğu’ fikrine karşı bir reddiye (İslam Risalesi) yazan Namık Kemal, orada bile Renan’ın düşüncelerini sorgulamaya kalkmaz. Dahası bir ‘ters Şarkiyatçılık’ yaparak Batı uygarlığının felsefi uyanışına kaynaklık eden düşünürlerinin hepsinin Arap olduğunu öne sürer. Halbuki hem bu doğru değildir, hem de Renan sadece Arapları değil Türkleri de hedef tahtasına koymuştur.

Çözüm İslam’da

Tunuslu Hayrettin Paşa halkı Avrupa medeniyetine ısındırmak için Avrupa medeniyetinin kökünün İslam olduğu fikrini savunur. Benzer bir tutum Fuad Paşa’da da görülür. Sadrazam Ali Paşa ile Sultan Abdülaziz arasındaki konuşmada padişah “Paşa hazretleri aslımıza halel getirmemek üzere ne alabilirsek almaya mecburuz” der. Buna karşılık Sultan Abdülaziz’in onur konuğu olarak katıldığı 1867 Paris Fuarı’nda her devletin geniş pavyonları olduğunu, pavyonlarda kitapların, mecmuaların, afişlerin olduğunu görüp gizli gizli ağlayan Ömer Faiz Efendi Sadrazama “Hıristiyanlar ilim, irfan, medeniyet, çalışkanlık, müsavat gibi aslında Müslümanlara ait olan emirleri Hıristiyan olmalarına rağmen tatbik etmektedirler. Yani bilmeden hidayete ermişlerdir” der. Ömer Faiz Efendi’ye göre, “celaheti bırakıp ilmi, iptidailiği bırakıp medeniyeti, tembelliği bırakıp çalışkanlığı, el emeğini bırakıp makineyi, şehirde ve köyde pisliği bırakıp temizliği, üfürüğü bırakıp ilacı, deveyi bırakıp treni, yelkeni bırakıp uskurlu gemiyi alır, kadınlı-erkekli birlikte ve beraber tam millet olursak, hem dinimizin hem de devletimizin bekasını ve izz-ü şan ile devamını temin edebiliriz’. Ama bu radikal cevabın arka planında Avrupa’nın meydan okumasına karşı koyma isteği, Avrupalıyı kendi silahıyla yenme dürtüsü vardır.

Taklitçilik ve reddediş

1876’da 93 gün tahtta kalan V. Murad’ın “eğer Avrupalılara benzemezsek bize yaşama hakkı tanımazlar” dediği bilinir. İslamcı damarı güçlü olan Ali Suavi’ye göre ‘halkın yararı ve hakkın hâkimiyeti’ anlamına gelen ‘medeniyet’ Osmanlı memâliğine ters taraftan girmiştir ve Osmanlı’nın çöküşünün nedeni işte bu taklitçiliktir. Şehzade iken Avrupa seyahatine çıkan II. Abdülhamit de vızır vızır işleyen trenlerden, gemilerden, her yerdeki muazzam faaliyetlerden çok etkilenmiştir ama onun döneminde taklitçiliğin yerini ‘Altın Çağ’ vurgusu alır. Bu vurgu o kadar aşırıya kaçar ki Batı’daki çağdaş anayasal rejimin yaratıcısının Araplar olduğu, bütün Batı bilim ve teknolojisinin Arap uygarlığının ürünü olduğu, Avrupalılar vahşet ve karanlıklar içinde yüzerken, Arap uygarlığından öğrendikleriyle uygarlaştıkları öne sürülür.

Çöküş döneminin Sadrazamı Sait Halim Paşa, Osmanlı insanının Batılı değerlerle eski değerleri arasındaki sıkışmışlığı pek veciz biçimde özetler: “Gerçek hayat görüşümüzün dışında kalıyor. Biz doğruyu yanlışa, gerçeği hayale, hak yolunu sapkınlığa, olmamışı olmuşa, mümkünü imkânsıza katarak en olmayacak plan ve hayallerden saadet umuyoruz...” Bunu Sakallı Celal’in “Biz Doğu’ya doğru giden bir geminin içinde Batı’ya gitmeye çalışan zavallılarız” sarkazmı izler. 20. yüzyılla birlikte aşkla nefret arasında gidip gelecek Batı algısının diğer aşamalarını bir başka zaman ele almak üzere sözü burada noktalayalım...

Temel Kaynakça: İbrahim Şirin, Osmanlı İmgeleminde Avrupa, Lotus, 2006

7-6-09

.

Musaddık’tan Humeyni’ye İran

KEYHÜSREV TABLETİ . Ufak, pembeye çalan bir kil silindir British Museum’daki en kıymetli parçalardan birisidir. Üzerinde çentik şeklinde yazılar olan bu silindir Perslerin efsanevi Kralı Büyük Keyhüsrev’e (Kiros) aittir. Silindirde, MÖ 539 yılında Babillileri yenilgiye uğrattığı zaman Keyhüsrev’in Babil halkına adalet, merhamet ve yüce gönüllülükle muamele etmeye kararlı olduğu yazılıdır. İşte bu metin, çoğu uzmana göre dünyanın en eski insan hakları sözleşmesidir.

2500 YILLIK MEDENİYET . Gerçekten de İran, 2500 yıl evvel Ahameniş İmparatorluğu ile tarih sahnesine çıkıp Part, Sasani ve Safevi imparatorluklarını kurmuş, Firdevsi, İbni Sina, Farabi, Ömer Hayyam gibi isimler yetiştirmiş; tarih boyunca bilimiyle, sanatıyla çekim merkezi olmuş bir ülkedir. Bunlara 1400 yıl önce eklenen İslam kimliği ve 200 yıl önce eklenen Batı modernitesini de katarsak ortaya bugünkü İran kimliği çıkar.

OBAMA’NIN İTİRAFI . Bu hafta, muhafazakârlar ve reformistler arasında kıran kırana geçen genel seçimler ve ABD Başkanı Obama’nın İran petrollerini millileştiren Başbakan Musaddık’ın 1953’te devrilmesinde ABD’nin rolü olduğunu dair itirafı vesile ederek İran’a bakalım diyorum. Çünkü İran, ileriki haftalarda ele almayı umduğum Garbiyatçılık denilen radikal Batı karşıtı düşünce akımını kavramak açısından kilit öneme sahip.

İran’ın haraç-mezat satılması

Takvimler 1872’yi gösterirken günümüzün saygın haber ajansı Reuters’in kurucusu Baron Julius von Reuters, ülkenin ekonomik kaynaklarının işletilmesi yolunda o kadar geniş haklar kazanmıştı ki yıllar sonra Lord Curzon bile bunu, “tarihte görülmemiş şekilde bir krallığın tüm kaynaklarının olağanüstü boyutta yabancı ellere teslimi” olarak niteleyecekti. Tepkiler bu kadar yoğun olunca ayrıcalıklar gözden geçirildi, sonradan sınırlandı; ancak ülkenin ‘haraç-mezat’ satıldığı şikâyetleri herkesin dilindeydi ve şiirlere bile konu olmuştu. O günlerde bir din adamı, Seyyid Cemaleddin el-Afgani, halkı ayaklanmaya çağırıyordu. Yıllar sonra Ayetullah Humeyni örneğinde de tekrarlanacağı gibi, halkı Şah aleyhinde kışkırttığı gerekçesiyle İran’dan sürgün edilmişti. Halka İstanbul’dan sesleniyordu: “Ey Pers ilinin olgun meyvesi, halkın uyanışı için kuşak kuşananlar! Mahpusluktan, kıyımdan korkmayın; Perslerin cehaletinden bezmeyin! Sultanların kudurmuşluğundan ürkmeyin! Despot hükümetler sarsılıp devrilecek! Sizler de Perslerle saadet arasına girenleri mahvetmeye gayret edin!”

Meşrutiyetin kısa ömrü

Bu çağrıya cevap ancak 30 yıl kadar sonra, 1906 yılında verildi ve Muzaffereddin Şah, feodal dönemden kalma yetkilerinin bir bölümünü halka bırakmaya, kurumlara devretmeye razı oldu. Bu, Batı’da yaygın adıyla İran Anayasa Devrimi, İranlıların deyişiyle İnkılab-ı Meşrutiyet’ti. Ancak bu dönem çok kısa sürdü; zira İngilizler için İran, imparatorluklarının en önemli mücevheri saydıkları, Hindistan’a geçiş kapısıydı. Çıkarlar söz konusuydu ve 20. yüzyılda daha pek çok benzer örnekte olduğu gibi İngilizlerle Ruslar, ülkeyi nüfuz alanlarına bölüp paylaşmak üzere anlaştılar. İngiltere, kısa sürede İran için Rusya gibi bir tehdit haline geldi.

Petrol sahneye çıkıyor

Yıl 1907’ydi. Petrolden pay almak isteyen İngilizlerle Ruslar ülkeyi nüfuz alanlarına bölüp paylaşmak üzere anlaştılar. Batı artık İran’la hem ekonomik değeri, hem de tampon ülke özelliğiyle ilgileniyordu. Petrol kaynaklarının büyüklüğünün anlaşılmasıyla, İngiliz hükümeti İran’la daha çok ilgilenmeye başladı. Özellikle donanmanın başında bulunan Winston Churchill, Birinci Dünya Savaşı’nın çıkacağı beklentisinden de hareketle gemilerin makinelerini kömürden petrole çevirmek istiyordu; bu da gerekli kaynaklara da erişimi gerektiriyordu. 1914 yılında İngilizler ‘Anglo-İran Petrol Şirketi’nin (bugünkü BP) çoğunluk hissesini, yüzde 51’ini almaya karar verdiler. Bu adım iki devlet arasındaki gerginliği bir sürtüşmeye dönüştürdü. Yıllar sonra bile Churchill, Britanya’nın başına konan talih kuşuna inanamıyordu: “Peri masalları aleminden, en çılgın düşlerimizin ötesinde bir hediye!”

Kaçar Hanedanı’nın sonu

1920’ye gelindiğinde 140 yıldır ülkeyi yöneten Kaçar hanedanı İngiliz ve Rus askerlerinin işgal hareketlerini takiben iyice zayıflamış; ulema ve ordu saflarında yönetimde değişim talepleri ile hareketlenme iyice artmıştı. Değişim beklentisini eyleme dönüştürmek için en uygun durumdaki unsurlardan birisi ülkenin tek düzenli ordu birimi olan Kazak Tugayı idi. Tugay’ın sivrilen komutanlarından Rıza Han yanına siyasetin etkili düşünürlerinin desteğini aldı. İngilizlerin de teşvikiyle 21 Şubat 1921’de 1200 kişilik birliği ile Tahran’ın kontrolünü ele geçirdi. 26 Ekim 1923’te bir adım daha atarak yönetimi tümüyle eline aldı. İki yıl sonra Avrupa'da tedavi gören ve çağrılara rağmen İran’a dönmeyen Kaçar Hanedanı’nın son üyesi Ahmed Şah’ı tahttan indirdi. Rıza Han, kendisine Osmanlıları devirmiş olan Mustafa Kemal’i örnek alıyordu. Atatürk cumhuriyetçiydi, Rıza Han da modern bir devlet başkanının olması gerektiği gibi cumhuriyetçi bir başkan olmak istiyordu; ama ulema, ‘Hayır!’ dedi, ‘İslam devletlerinin monarşi olması gerekir’ dedi. Bu nedenle de 1925’te Pehlevi hanedanı adına Şah Rıza aynen Napolyon’un yaptığı gibi kendi kendisini tahta çıkarmak zorunda kaldı.

Şah’ın ‘Denge Oyunu’

İkinci Dünya Savaşı’na gelirken, Rıza Şah ve İran resmen tarafsızdı ama İngilizlerle Ruslar onu, Nazilere sempati beslemekle suçluyordu. Halbuki Rıza Şah da aynen İsmet İnönü gibi bir ‘denge oyunu’ oynuyordu. Görünen o ki, İran Türkiye kadar başarılı olamadı. Şah’ın Alman sempatizanlığı göze batacak kadar belirgin oldu ve Ruslarla İngilizler elele vererek ülkeyi 1941’de işgal ettiler. Rıza Şah’ın gitmesi gerekiyordu. İngiltere ve Rusya askerleri ülkeyi işgal ederken ona, İngiliz başbakanı Churchill’in deyimiyle ‘onurlu bir çıkış yolu’ sundular; tahtı genç oğluna bırakmak. Rıza Şah Kanada’ya gitmek istediyse de İngilizler tarafından önce Mauritius’a, oradan da Johannesburg’a gönderildi. 1944’de orada öldü.

Rıza Şah’tan sonraki yıllarda, İran’la Batı arasındaki ilişkiler esas olarak ‘siyah altın’ petrol etrafında şekillendi. Dolayısıyla Anglo-İran Petrol Şirketi, ülkenin kaderinde giderek daha etkili bir noktaya geldi. İranlılar ile şirket arasında petrol gelirlerinin nasıl paylaşacağı konusundaki tartışmalar bu yıllarda yoğunlaşmaya başladı. Bu konuda İranlıların önünde bir de örnek vardı. 1944’te Suudi Arabistan’a giren Arap-Amerikan Petrol Şirketi (ARAMCO) petrolün yüzde 50’sinin çıkarıldığı ülkeye, yüzde 50’sinin ise rafineriyi kuran şirkete ait olduğu şekilde adil bir anlaşma yapmıştı. Halbuki Anglo-İran Petrol Şirketi, İran’a neredeyse hiçbir şey vermiyordu. Ve bu, İranlıları haklı olarak çok kızdırıyordu. Dünya Kore Savaşı’nı, ABD ile SSCB arasındaki soğuk savaşı konuşurken, İran’da halk sokaklarda petrolün millileştirilmesi için öfkeli mitingler yapıyordu.

1951’de yılın adamı

ABD’de yayımlanan ünlü Time dergisi 1951 sonunda uzun boylu, uzun-solgun yüzlü, yaşlı bir İranlı’nın ‘yılın adamı’ olduğunu duyurmuştu. Soyu Kaçar Hanedanı’na dayanan, babası da bir zamanlar bakan olan 70 yaşında bir hukukçu ve ülkenin başbakanı Muhammed Musaddık’tı bu adam. Derginin, ‘yaşlı, tuhaf bir büyücü’ diye nitelediği Musaddık bir milliyetçiydi, parlak bir düşünce insanıydı. İsviçre’de eğitim görmüştü, hukuk alanında doktorası vardı. Demokrasiye ve sekülerizme inanan biriydi. Çok iyi bir hatipti. Fiziksel açıdan yaşadığı sıkıntıları, örneğin tartışmalar sırasında sıkça girdiği öfke nöbetleri ve bayılmaları bile kendi lehine çevirmeyi biliyordu. Batılılara göre ‘pijamalarını çıkarmayan ekzantrik bir ihtiyar’dı ama Şiilik ve şehitlik konusundaki görüşleri İran’ın kültürel mirasının bir parçasıydı ve bu görüşler kitleleri seferber etmesini sağlıyordu.

Petrol millileştiriliyor

Nisan 1951’de, Musaddık’ın önerisi ile İran Meclisi Anglo-Persian Petrol Şirketi’ni millileştirme kararı alınca, halk ve aydınlar öylesine coşmuştu ki, Rıza Şah, Musaddık’ı Başbakan olarak atamak zorunda kalmıştı. Ama petrolün millileştirilmesi İngiltere için tam bir felaketti. Çünkü İngiltere’deki her araç, her ev, her fabrika, İran’dan gelen petrole bağımlıydı. Şimdi İranlılar bu petrolün musluğunu ellerine geçirmişlerdi. İçeride ve dışarıda muhalif kuvvetlerin, Musaddık’ı devirmek üzere örgütlenmesi iki yıl kadar sürdü. Bu süre içinde Musaddık’ı devirmek için ekonomik ambargo, limanların ablukaya alınması, Musaddık’ı BM’ye ve Uluslararası Adalet Divanı’na şikâyet etmek gibi her yol denendi ancak başarılı olunamadı. İngilizler bunun üzerine ABD Başkanı H. Truman’dan Musaddık’ı devirmesini istediler. Truman bu teklifi reddetti, çünkü Kore Savaşı, Mc Charty’cilik ve çürümüşlük yüzünden çok yıpranmıştı. Ancak 20 Ocak 1953’te iktidara gelen D. Eisenhower döneminde ibre Musaddık muhaliflerinden yana döndü. Çünkü yeni Dışişleri Bakanı J. Foster Dulles’ın bütün hayatı uluslararası dev şirketlerin avukatlığını yaparak geçmişti. Dolayısıyla Anglo-İran Petrol Şirketi’ni çok iyi anlıyordu!

CIA ajanı bir bavul parayla İran’da

O sırada İran’da da işler iyi gitmiyordu. İranlılar petrol şirketini millileştirerek zengin olacaklarını ummuşlardı ancak tam tersi olmuştu. Abadan’daki dev petrol rafinerisi ve liman ablukaya alınmıştı. 1950’de ülke gelirinin önemli bölümü petrolden gelirken, 52’de petrol gelirleri nerdeyse sıfırlanmıştı. Çünkü Avrupa petrolünün yüzde 90’ını tek başına sağlayan İran, artık kendi petrolüne sahipti ama bunu dağıtıp satacak tankeri yoktu. 1953 yazına gelindiğinde Musaddık kitleleri sokaklarda toplama becerisini yitirmişti. Şah’ın eli-ayağı titriyordu; ne yapması gerektiği konusunda net bir fikri yoktu. Yani koşullar, dışarıdan bir gücün gelip olaylara müdahale etmesine uygundu. (Musaddık’ın İran’da o günlerde etkili olan komünist eğilimli Tudeh (Kitle) Partisi’ni arkasına alması da ABD’deki kaygıları iyice körüklemişti.) Britanya’nın MI6’sı ile işbirliği yapan CIA, 1953 yazında, Kermit Roosevelt adında bir ajanını, yanında birkaç adam ve bir çanta dolusu parayla İran’a gönderdi. (Kermit Roosevelt, eski başkanlardan Theodore Roosevelt’in torunuydu.) Yine aynı ay, Eisenhower ile Britanya Başbakanı Churchill görüşüp, darbenin yapılmasına karar verdiler. Elbette bunun adı darbe değil, ‘İran’ın aklıselime davet edilmesi’ydi!

Batılıların desteğini alan Şah Rıza Pehlevi uzun zamandır yetkilerini hükümete bırakmak konusunda kendisini zorlayan başbakanı Musaddık’ı temmuz 1953’te görevden aldı. Ancak halkın tepkisi sert oldu. Halk kendi köyünde ömür boyu ev hapsine mahkûm edilen Musaddık için sokaklara döküldü çıkan çatışmalarında yüzlerce kişi öldü. Durum, tam kontrolden çıkıyordu ki Amerikalıların ısrarlı tekliflerine nihayet ‘evet!’ diyen Şah’ın, rıza göstermesiyle ağustos ortasında Musaddık’ı tarihten silmeye yönelik operasyon başladı, fakat işler, planlandığı gibi gitmedi, darbe liderleri yakalanınca Şah eşini alıp Roma’ya kaçtı.

Ama oyun henüz bitmemişti, birkaç gün sonra ikinci darbe geldi. Ordudan generallerin düzenlediği, kitlelere gösteri düzenlemeleri için para ödenen ve Batı istihbaratının planlayarak yoğun biçimde desteklediği ikinci darbede, Şah ve Batılı müttefikleri hedefe ulaştı. Başbakanlık binası tanklarla bombalanan Musaddık devrildi, tutuklandı, ‘vatana ihanetle’ suçlanıp yargılandı ve ömrünün son yıllarını ev hapsinde geçirdi.

Beyaz Devrim ve karşı-devrim

Darbenin ardından demokrasi bir kenara itildi; milliyetçi duygularsa dini duygularla harman edilerek sürekli güçlendi. Petrol sektörünü millileştirme hamleleri karşısında başbakanını ‘mat’ eden (ve yabancı petrol şirketlerini ülkeye davet eden) İran Şahı’nın özgüveni yerine gelmişti. ABD’nin koruyucu kalkanı altında ülkesinin kaderini çizmekte daha etkin rol almaya soyunabilirdi artık. Bu vizyonun adı 1963’te konuldu: ‘İnkilab-ı Sefid’ yani ‘Beyaz Devrim!’ Şah’ın baskıcı ve zalim otokratik yönetimine ilk karşı koyuş o yılın Haziran ayında oldu. Öğrenci, kamu görevlisi, aydın, çarşı esnafı ve din adamlarından oluşan halkçı koalisyon, ‘İslam Devrimi’nin ilk kostümlü provasını yaptılar. Ama hareket kanlı şekilde bastırıldı ve dinî kanadı temsil eden İmam Humeyni, ülkeden sürüldü. Humeyni, kısa süre Türkiye’de, Bursa’da kaldıktan sonra Irak’ta Necef’e gitti.

Kültür şoku ve din adamlarının rolü

En önemli muhalifinden kurtulan Şah, artan petrol gelirlerinin rüzgârını da kullanarak ülkeyi süratle, dünyanın en kalkınmış beş ülkesinden biri haline getirmeye soyundu. Bunun için hem ekonominin, hem de toplumun tamamen yenilenmesi gerekiyordu. Kamu kurumları özelleştirildi, feodal toprak yapısı yerle bir edildi, toprak köylülere satıldı. Tüm halkı kapsayacak bir sosyal güvenlik sistemi kuruldu. Köylere binlerce kişilik eğitim ve sağlık birimleri sevk edildi. Kültür alanında, eğitimde yeni hedefler belirlendi, müfredat baştanbaşa elden geçirildi. Batı tarzı giyim, yaşam, müzik teşvik edildi. Kadın hakları konusunda önemli adımlar atıldı.

Ancak halk, Şah’ın bu vizyonunu paylaşmıyordu. Çünkü gayrı safi milli hasıla artıyor olsa da, çok sayıda insan bundan yararlanamıyordu. Dengeleri bozulmuş kırsal alandan kentlere büyük bir göç yaşanıyor, bu kitleler kentlerde Batılı gibi giyinen ve yaşayan kadınları, erkekleri izliyorlar, kafaları karışıyordu. Yani büyük bir kültür şoku yaşıyorlardı. Böyle durumlarda onlara sadece din adamları ve Humeyni safından kişiler yardımcı oluyordu. Çünkü Şah toplumu yönlendirmekte tek müttefiki olarak gördüğü din adamlarına şehirlerde camiler ve okullar inşa etmeleri, halktan para toplamaları için izin vererek onların elini güçlendirirken, başka hiçbir grubun örgütlenmesine izin vermemişti.

Persepolis törenleri ve sonun başlangıcı

İran’da din adamlarının öncülüğündeki milliyetçilik kabarmaya başlarken ABD’deki Nixon yönetimi, Körfez bölgesinde Sovyetler Birliği’ne karşı hattı korumak için Şah’ı himaye etme eğilimindeydi. 1970’lerde, CIA ve Mossad ajanlarının aktif katkısını alan gizli polis teşkilatı SAVAK ve Evin Cezaevi, birer korku simgesi ve Şah’ın iktidarının maşaları olarak karanlık bir şöhrete kavuştu. Halk baskı altında inim inim inlerken, Şah, bir Rönesans’tan bahsediyordu. 1971’de antik kraliyet başkenti Persepolis’te kurulan aşırı gösterişli çadırlarda, dünya liderleri Şah’a ve ülkesine dair vizyonuna destek vermek için sıraya girmişti. Pers Kralı Kiros’a saygılarını sunan uyrukların devasa rölyefleri arasında Şah’ın İran Devleti’ni, İslam öncesi kimliğiyle taçlandırması başta ulema olmak üzere pek çoklarının tüylerini diken diken etti. Şah bu sırada katlanan petrol fiyatlarından yararlanıp çılgınlar gibi silah satın alıyordu. Ekonomi aşırı ısınmış ve resesyon başlamıştı. Entelektüeller ya sürgünde ya hapisteydi. Modern sanayi; ekonominin temel direği çarşıya zarar vermişti. Toplumdaki huzursuzluklar din adamlarının değişim çağrılarına güç kazandırıyordu. Bu kez Batılı ülkelerin planladığı bir devrim değil, bir ‘İslam Devrimi’ ufuktaydı. Kahramanı da, büyük Ayetullah Seyyid Ruhullah Musevi Humeyni’ydi. (Asıl adı Ruhullah olup, Ayetullah ‘Allah’ın delili’ anlamına gelmekte olup, Şiilik inancında bir mertebedir. ‘Seyyid’ Hazreti Muhammed soyundan geldiğini, ‘Musavi’, 7. İmam Musa el Kâzım soyundan geldiğini, Humeyni ise Kum şehrinde doğduğunu belirtir.)

Başkan Carter’ın rolü

Şah’ın siyasi anlamda sonunu getiren olaylar, ABD Başkanı J. Carter’in döneminde başladı. Carter zeki, sade, dindar bir kişiydi. Şah’a baktığında, kendisi için çok kıymetli olan insan haklarını ihlal eden ve muazzam bir hızla Amerikan silahları stoklayan bir kişi görüyordu. Şah, 1977’de Washington’a gittiğinde, resmî görüşmeler ardından Carter onu kibarca yan odaya alıp, “Majesteleri, halkınız için harika şeyler yapmışsınız; ama içerideki muhalifleriniz karşısında, kendi ülkenizin yasalarına uymanızı da dilerdim” demişti. Şah mesajı almıştı, bu yüzden ülkeye döner dönmez liberalleşmeyi denedi. Meclisteki oturumları halka yayımlamak, basına serbestlik tanımak, pek sevdiği Büyük Kiros’un Pers takviminden vazgeçmek gibi adımlar attı. Ama geç kalmıştı. Bu sırada dünya medyası, 1978’de Saddam Hüseyin’in Necef’ten ayrılmasını istemesi üzerine Paris’in Neuf le Chateau banliyösüne yerleşen Humeyni’nin evine koşuyordu.

Ayetullah Humeyni’nin dönüşü

Milyonlarca kişinin sokaklara dökülüp Şah aleyhinde gösterilere girişmesi uzun sürmedi. Şah vaktinin daraldığının farkındaydı; Ama çaresizlik içindeki “Devrim çağrılarınızı duydum ve kabul ediyorum!” haykırışı, geç kalmıştı ve yanıt bulmadı. Ok, yaydan fırlamıştı; grevler, gösteriler, çatışmalar, cenaze törenleri birbirini izliyordu. Muhammed Rıza Şah’ın yapabileceği tek şey kalmıştı, tatile çıkma bahanesiyle uçağa binip, 25 yıl önce olduğu gibi bir gün geri dönebilmeyi ummak...

1 Şubat 1979’da Tahran’da müthiş bir hareketlilik vardı. Şah Muhammed Rıza Pehlevi, iki haftadır ülkede değildi. Ayetullah Humeyni ve beraberindekiler ise, 14 yılı aşkın sürgün hayatı sonunda, ülkeye dönüyordu. Uçağa, ‘Tahran Havaalanı’na iniş izni vermemek gibi’ bir son dakika girişimine rağmen Humeyni, 14 yılı aşkın sürgün hayatı sonunda uçağın kapısında görüldüğünde, sevinç, coşku, milliyetçilik ve Batı karşıtlığından oluşan bir rüzgârı arkasına almıştı. Milyonlara varan kalabalıklar onun durgun, sakin, ihtiyatlı tavrı karşısında iyice coşmuştu.

Kum’a gitmekten vazgeçiş

Humeyni Paris’teyken iktidarda din adamlarının rol oynamayacağını söylemişti; “Bizzat ben, Kum’da bir medreseye gideceğim ve yeniden ilahiyat talebesi olacağım” demişti. Tahran’a uçarken, kendisine eşlik eden Le Monde gazetesinin muhabirinin “20 yıllık sürgünden sonra dönerken ne hissediyorsunuz” sorusuna da “Hiçbir şey!” diye yanıt vermişti. Gerçekten de Humeyni ve yandaşlarının Paris’te hazırladıkları ‘anayasa taslağı’ denilebilecek metin gayet demokratikti, ancak ekibin fikir değiştirmesi çabuk oldu. Bunun nedenini kestirmek zor. Belki de demokrasi söylemi başından beri iktidara el koymanın bir aracıydı. Belki de İran’a geldiklerinde demokratik kuvvetlerin aslında ne kadar zayıf ve dağınık olduğunu görmüşlerdi ve devrimlerinin yoldan çıkmasını istemediler. Bunun üzerine, demokrasiden çark edilerek tüm yetkileri Humeyni’nin elinde toplayan yeni bir taslak yazdılar. Humeyni de bunu kabul etti. Belki de, Kissinger’ın dediği gibi iktidarın tadını almıştı. Gerçekçi olmak gerekirse Humeyni devrimin gerçek sahibiydi ve devrimini sapmalardan korumak istiyordu. Bunun için de halkla bağlarını sağlamlaştırması gerekiyordu. Bunu da İran’daki din adamlarıyla iyi bağlantılar kurarak yapabilirdi; çünkü bazı tahminlere göre İran’da, 160 bin din adamı bulunuyordu. Sadece Tahran’da, altı bin cami vardı. Bu, her camideki din adamı, arkasında en az 100 kişi getiriyor demekti. Aydınlarınsa sokaktaki halk arasında böyle bir tabanı yoktu. Böylece dünyanın en uzun süren monarşisi tarihe gömülürken, komünist Tudeh Partisi’nin ‘cumhuriyet’ fikri, ‘İslam Cumhuriyeti’ne tahvil edildi.

ABD Tahran Elçiliği’nin işgali

Devrimin ilk yılı tamamlanmadan, ülkenin yeni anayasasını hazırlama, ilk cumhurbaşkanını seçme hazırlıkları yapılırken dünyanın gözleri yeniden İran’a döndü. Kasım 1979’da, ömrünün son aylarını geçirmekte olan devrik Şah, kanser tedavisi görmek üzere ABD’deyken ABD’nin kötü ünlü Ulusal Güvenlik Danışmanı Zbigniew Brzezinski, İran’da yeni kurulan geçici hükümetin ılımlı başbakanı Mehdi Bazergân’la görüşüyordu. İranlı öğrenciler (iddiaya göre aralarında şimdiki Cumhurbaşkanı Ahmedinecad da vardı), Başbakan’ın davayı satmasından, dahası Şah’ı geri getirecek bir karşı devrim düzenlemesinden korktular ve 4 kasımda Amerikan elçiliğini işgal ederek 66 kişiyi rehin aldılar. (Eylem, iç ve dış koşulların iç içe geçmesiyle ve Humeyni’nin verdiği destekle uzun bir krize dönüştü. Dünya televizyonları tam 444 gün boyunca gözlerini iri iri açmış, sokaklarda “Amerika’ya ölüm!” diye bağıran, Amerikan bayrağını yakan İranlıların görüntülerini yayımladı. Kriz sırasında Humeyni muhaliflerini birer birer tasfiye edip rejimi radikalleştirirken, Reagan yönetimi, İran’ı dünya çapındaki terörizmin beşiği ilan etti. 1980’e gelindiğinde İranlı mollalar ‘Irak’ta devrim!’ diye bağırırken, Saddam Hüseyin de, İran’ı vurmak için iyi bir zaman olduğunu düşünüyordu. 8 yıl süren ve bir milyondan fazla insanın ölümüyle biten galibi olmayan İran-Irak savaşından sonra olanları anlatmaya yerimiz yetmez ama şunu söyleyebiliriz: İran İslam Devrimi, demokrasi ve insan hakları açısından tam bir hayal kırıklığı oldu.

Bir zamanlar Ayetullah Humeyni’nin danışmanı ve İran İslam Devrimi sonrası dönemin ilk Dışişleri Bakanı olan, şimdi ise rejimin muhalifleri arasındaki İbrahim Yazdi şöyle demişti: “Hiç kimse, 1979 devriminin nihai sonucunun ne olacağını bilemez; bu, devam eden bir süreç. Biz İranlılar, ülkemizin er ya da geç demokratik bir devlet olacağına inanıyoruz.” Ancak Obama’ya gelinceye kadarki Batılı liderler bunu beklemeye hazır görünmemişlerdi. ‘Aslında ne yapılması gerektiğini’ Nobel Barış Ödüllü, İranlı Avukat Şirin Ebadi’den dinleyelim: “Batı’nın, İran’da demokrasinin serpilmesi için yapabileceği en iyi şey İran’a yönelik bir saldırı yapmamak, bombalar yağdırmamak olur; hatta askerî bir saldırı tehdidi bile demokrasi önünde engel yaratacaktır. Zira İran hükümeti ulusal güvenliğe yönelik bu tehdidi, özgürlük taraftarlarını susturmak için bahane olarak kullanabilir. Özetle, demokrasi ve insan hakları ancak barış ve sükûnun hâkim olduğu bir ortamda tesis edilebilir; karışıklık yaratarak değil.”

Kaynakça: Ervand Abrahamian, Humeynizim. (Çev: Mehmet Toprak), Metis 2002; Jahangir Amuzegar, Dynamics of the Iranian Revolution: The Pahlavis’ Triumph and Tragedy, State University of NewYork Pres 1991; Houchang E. Chehabi, Iranian Politics and Religious Modernism: The Liberation Movement of Iran Under Shah and Khomeini, NewYork: I.B. Tauris 1990; Mansoor Moaddel, Class, Politics, and Ideology in the Iranian Revolution, Columbia University Press 1993; Stephen Kinzer, Şah’ın Bütün Adamları, İletişim 2004; Neil MacCharty ve John Tusa’nın hazırladığı ve Sevi Sarıışık’ın Türkçeye uyarladığı BBC’de 27, 28 Şubat, 6, 7, 13, 14, 20, 21 Mart 2007 tarihlerinde yayımlanan program. (Program kayıtlarını kâğıda döken okuyucumuz Celal Sancar’a teşekkür ederim.)

.14-6-09

.Cumhuriyet’in terör aygıtı: İstiklal Mahkemeleri

Giriş
Son aylarda daha da arttı ama yıllardır Türkiye’deki hukuk sisteminin ‘tefessüh ettiğini’ (kokuştuğunu) gösteren bir dizi olay yaşıyoruz. ‘Cumartesi Anneleri’ tam 14 yıl, 54 mevsim, 223 haftadır, her cumartesi günü, İstanbul’da kayıplarını istiyorlar. Aylardır başta Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde olmak üzere, gösterilerde taş atan çocukların büyükler gibi yargılanmaları ve terör kanunları uyarınca ağır hapis cezalarına çarptırılmaları da ‘vak’ayı adiyeden’ oldu. Hrant Dink ve Rahip Santoro davaları, adeta görünmez bir el tarafından sonsuza kadar oyalanmaya çalışılıyor. Ne Güneydoğu Anadolu’da asit kuyularına atılmış binlerce insanımızın, ne polis veya gardiyan dayağıyla ölen evlatlarımızın hesabını sorabiliyoruz.

12 yaşındaki Uğur Kaymaz’ı sırtından dokuz kurşunla öldüren ‘güvenlik’ güçlerinin, ‘meşru müdafaadan’ beraat kararının Yargıtay tarafından onanması ise hukuk sisteminin tefessüh ettiğinin son kanıtı. Aslında bu ülkenin kuruluşundan beri devletin yüce menfaatleri söz konusu olduğunda hukuk dışına çıkmak meşru görüldü. Bu hafta, Cumhuriyet döneminin en ‘hukuk dışı’ uygulamalarından biri olan ‘İstiklal Mahkemeleri Kanunu’ ve bu kanunun uygulamalarına bir göz atacağız. Bu mahkemeler günümüzün ‘çift başlı yargı’ sorununun da kaynağına işaret ediyor. Peşinen belirteyim ki, bu yazı pek çok okuyucuyu tatmin edemeyecek. Meraklı okuyuculara kaynakçadaki hatıratları okumalarını şiddetle tavsiye ederim.

***

115 milletvekilinin katılımıyla en yaşlı üye Sinop Milletvekili Şerif Bey’in başkanlığında 23 Nisan 1920’de Ankara’da açılan Büyük Millet Meclisi’nin ilk işlerinden ülkenin pek çok yerinde çıkan ayaklanmaları ve asker kaçaklarını engellemek 29 Nisan’da Hıyanet-i Vataniye Kanunu’nu çıkarmak olmuştu. Kanunun çıkarılmasından sonraki dört aylık dönemde, düzenin sağlanamaması üzerine, 1793’te, Fransa’da kurulan olağanüstü yetkilere sahip ‘İstiklal Mahkemesi’nden esinlenilerek ‘İstiklal Mahkemeleri’ kuruldu. Mahkemelere en büyük muhalefet, resmi tarih tarafından ‘İkinci Grup’ diye adlandırılacak olan muhalif grubun lideri Erzurum mebusu Hüseyin Avni (Ulaş) Bey’den geldi.

‘Yalnız Allahtan Korkar’

İstiklal Mahkemeleri, kanunla kuruldukları için yasaldılar ancak yargılama usulleri açısından hukuk dışıydılar. Çünkü üyeleri, Meclis içinden seçiliyordu ama savcı hariç üyeleri hukukçu değildi. Kapılarının üstünde ‘İstiklal Mahkemesi Mücadelesinde Yalnız Allahtan Korkar” yazan mahkemeler verdikleri kararlardan sorumlu değildiler ancak cezaların gecikmeden infazından sivil ve asker bütün bürokratlar sorumluydu. Kararın verilmesi için delile gerek yoktu. Sanıkların avukat tutmaları çok nadir bir durumdu, zaten ne buna vakit vardı ne de bu görevi üstlenmeye cesaretli avukatlar. Kararlar hâkimlerin vicdani kanaatine göre verilirdi ve temyiz edilemezdi. Verilen cezalar (ve idamlar) derhal infaz edilirdi. Kararlar o kadar acele ile alınır ve yerine getirilirdi ki, yanlışlıkla başkasının yerine idam edilenler bile olurdu.

Asker kaçakları ile mücadele

18 Eylül 1920 - 31 Temmuz 1922 arasında görev yapan 12 mahkeme ile 1922 sonundan Mayıs 1923’e kadar görev yapan iki mahkeme olmak üzere toplam 14 İstiklal Mahkemesi, amaçları farklı olduğu için ‘Birinci Dönem İstiklal Mahkemeleri’ diye anıldı. Ankara, Eskişehir, Konya, Isparta, Sivas, Kastamonu, Pozantı ve Diyarbakır illerinde kurulan bu mahkemeler esas olarak ‘casusluk’, ‘bozgunculuk’, ‘asker kaçakları’, ‘eşkıya’, ‘saltanat yanlıları’ ve ‘isyancılar’ ile mücadeleyi amaçlıyordu. Ancak en önemli sorun asker kaçakları idi. ‘Her Türk asker doğar’ iddiasına rağmen sadece Sakarya Meydan Muharebesi sırasında tam 48.335 kişi asker kaçağıydı.

Resmî verilere göre bu mahkemelerde, Hıyanet-i Vataniye Kanunu’na dayanarak, toplam 59.164 kişi yargılandı, bunların 41.678’ine 40 ila 100 değnek, malını mülkünü müsadere, para cezası, yerine evden başkasının askere alınması, halka teşhir, hapis, evinin yakılması gibi çeşitli cezalar verildi. 1.054 idam cezası infaz edildi. Ancak bu sayılar gerçeğin ancak bir bölümüdür, çünkü bu davalara ilişkin belgelerin büyük bölümü kayıptır. Bu konudaki en önemli çalışmanın sahibi Ergun Aybars’a göre idam edilenlerin sayısı beş binin üzerinde olmalıdır.

Şark İstiklal Mahkemeleri

4 Mart 1925 tarihli Takrir-i Sükûn (Huzur ve Güveni Sağlama) Kanunu’nu ile kurulan ‘İkinci Dönem İstiklal Mahkemeleri’ ise muhalefetin büyük direnişi ile karşılaştı. Kazım Karabekir “Islahatı İstiklal Mahkemeleri ile mi yapacaksınız” diye sorarken, Gümüşhane Mebusu Zeki (Kadirbeyoğlu) Bey Teşkilat-ı Esasiye Kanunu’nun 26. maddesinin idam hükümlerinin infazını Meclis’e bıraktığını, dolayısıyla bu hüküm değişmeden kanunun görüşülemeyeceğini söylüyordu. Dersim Mebusu Feridun Fikri (Düşünsel) Bey “kanunun hükümetçe çok geniş yorumlanarak bütün olayların isyan ve ihanet gibi gösterilebileceğini, Cumhuriyet rejiminde hakların her şeyin üzerinde olduğunu ve hak ve hürriyetlerin hükümetin idaresine bırakılamayacağını bunun Teşkilatı Esasiye Kanunu’na aykırı olduğunu” ısrarla belirtiyordu.

Kavgaya varan ateşli tartışmalara rağmen, kanun 22 ret oyuna karşılık 122 oyla kabul edildi. Kanunla ile biri idam kararlarını uygulama yetkisiyle ‘Şark’ için Diyarbakır’da, diğeri idam yetkisi TBMM’nin onayı ile uygulanmak üzere Ankara’da olmak üzere, iki İstiklâl Mahkemesi kuruldu. Diyarbakır’daki mahkemenin resmî adı ‘İsyan Bölgesi Mahkemesi’ idi ama ‘Şark İstiklal Mahkemesi’ olarak anıldı. Ardından meşhur Hıyanet-i Vataniye Kanunu’nda dinî esaslara göre cemiyet kurulmasını yasaklayan ve dini siyasete alet edenleri ‘vatan haini’ ilan eden değişiklik yapıldı ve mahkeme göreve başladı. 21 Mart’ta, İsmet İnönü, Meclis Başkanlığı’na Divan-ı Harb-i Örfilerde verilen idam cezalarının da ordu, kolordu, bağımsız tümen ve müstahkem mevki komutanlarınca onaylanarak uygulanmasını öneren bir önerge verdi. 22 kişilik muhalif grup bu teklifin de anayasaya ve insan haklarına aykırı olduğunu söylediler ama önerge, hükümetin istediği şekilde kanunlaştı.

‘Üç Aliler Divanı’

Ardından mahkeme heyetleri seçildi. İsyan (Şark) Bölgesi İstiklal Mahkemesi’nin reisi Denizli Mebusu Mazhar Müfit (Kansu), savcısı Karasi Mebusu Ahmet Süreyya (Örgeevren), üyeleri Urfa Mebusu Ali Saib (Ursavaş) ve Kırşehir Mebusu Lütfi Müfit (Özdeş), yedek üyesi ise Bozok Mebusu Avni (Doğan) Beylerdi. Ankara İstiklal Mahkemesi’nin reisi Afyonkarahisar Mebusu ‘Kel’ lakaplı Ali (Çetinkaya), savcısı Denizli Mebusu Necip Ali (Küçüka), üyeleri Gaziantep Mebusu ‘Kılıç’ Ali, Rize mebusu ‘Bakkal’ Ali (Zırh) ve yedek üyesi Aydın Mebusu Reşit Galip Beylerdi.

Bu mahkeme, ‘Kel’ Ali, ‘Kılıç’ Ali ve Necip Ali adlı üyeleri yüzünden ‘Üç Aliler Divanı’ diye anılacaktı. Ancak, görüleceği gibi adı veya göbek adı Ali olan iki üye daha vardı.

Şark İstiklal Mahkemesi’nin en genç üyesi Avni Bey, anılarında şöyle yazmıştı: “İstiklal Mahkemesi reisi ve azaları arasında normal bir münasebetin kurulduğunu görmek nasip olmadı. Herkesin kendine göre bir politikası, kendine göre bir hukuk anlayışı vardı. Heyet-i hâkime karar için bir odaya toplandıkları zaman, sık sık görüş ayrılıkları kendini gösterir, kavgalar başlar, bazen tabancalar çekilirdi.”

Mahkemenin en sert üyesi Ali Saip Bey’di. Şark İstiklal Mahkemesi’nin aynen Ankara İstiklal Mahkemesi gibi sivil ve askerî tüm olayları yargılamasını isteyen Ali Saip Bey, bu konuda mahkemenin tek hukukçu üyesi Ahmet Süreyya Bey’le ters düşünce “Savcılıkla aramızda kanaat farkları var istifa ediyorum. Böyle çalışamam!” diyecekti. Sonunda mesele Ankara’ya aktarılacak, gelen cevaptan Ankara ‘devrimci uygulamaların’ sınırlandırılmasını istemediği anlaşılacaktı. Zaten Mustafa Kemal 16 Ocak 1923’de İzmit’te yaptığı basın toplantısındaki “İnkılâbın kanunu mevcut kanunlar üstündedir” diyerek, rotayı göstermişti. Hâkimler ile savcı arasındaki anlaşmazlık, “gerekirse kanunların üzerine çıkarız” görüşünün üstün gelmesiyle sonuçlandı. Bu tarihten sonra, mahkemenin yetki bölgesindeki 14 vilayet ve iki kazadaki idari, adli, askerî her türlü sivil ve askeri dava bu mahkemelerde görüldü.

‘Sebilürreşadçı’ Eşref Edip Bey’in anıları

“Heybeli 1925 Mayıs ayı... Heybeli Ada’ya yeni göç etmişiz. Bir sabah vapura yetişmek üzere Denizcilik Okulu’nun yanından hızla iniyorum. Sokağın karşısındaki polis karakolunda bir kaynaşma dikkatimi çekti. Yürüdüm. Bir polis bana doğru gelmeye başladı. Karşılaştığımızda, biraz karakola kadar gelmemi söyledi. Karakolda komiser ayakta geziniyordu. Biraz heyecanlı idi. Alınan emir üzerine tevkif edildiğimi tebliğ etti. Böyle bir şey beklemediğim halde hiçbir telaş göstermedim. İçime korku da gelmedi. Korkacak ne var? Yarası olan gocunur...”

Cebeci’deki karanlık günler

‘Yarası olmadığı için gocunacak şeyi olmadığını’ düşünen bu kişi ünlü İslamcı dergiSebilürreşad’ın sahibi Eşref Edip [Fergan] idi. Eşref Edip, polis nezaretinde Pendik yoluyla, o günlerde polis merkezinin bulunduğu Babıâli karşısındaki Danıştay binasına giderken, düşünüyordu: “Acaba neden gözaltına alınmıştı. Şeyh Said İsyanı ile bir ilişkisi yoktu ancak geçen günlerde Masonluk hakkında bir kaç yazı yayımlamışlardı. Acaba o mu infiale sebep olmuştu” sorularına cevap alamadan kendisini Ankara’ya giden trende buldu. Trenden inince doğru İstiklal Mahkemesi’ne, ardından da Cebeci’deki Tevkifhane’ye gittiler. Kendisini çırılçıplak bir odaya koyup üstüne kilit vurdular. Bir hafta yemek getiren erden başka kimse uğramadı yanına. Geceler boyunca tahta ile demirin karşılaşmasından doğan korkunç sesleri ve yankılarını dinledi. Ardından betonu yeni dökülmüş rutubetli ve yine çıplak bir başka hücreye nakledildi. Moralini yüksek tutmaya çalışıyordu. Böylece günler, haftalar ve aylar geçti. Demir kapılar, demir pencereler, soğuk taş duvarlar, rutubetli beton tavanlar, ölü kafatasları, insan kemikleri ile dolu karar topraklar, süngülü bekçiler. Kara ruhtu gardiyanlar, akrepler, çıyanlar... Sağda solda feryatlar, iniltiler... İdama götürülenlerin ağlayışları, haykırışları. Zihnini giderek ümitsizlik, üzüntü ve endişe kaplıyordu. Suçu neydi bir öğrenebilseydi...

Unutulan yazar

Aylar sonra bir gün Mahkeme Reisi Kılıç Ali, tevkifhaneyi kontrole geldi. Eşref Edip’in hücresini ziyaret ettiğinde “Aaaa! Sen burada mısın?” dedi. “Bizi unuttunuz galiba!,” diye yanıtladı Eşref Edip, “artık bu kadar cefa yeter. Rica ederim, çağırın da, ne soracaksanız sorunuz.” “Merak etme, birkaç güne kadar çağıracağız. Seni Şark’tan istiyorlar.”

“Seni Şarktan istiyorlar” ne demek? diye düşündü Eşref Edip. Bunu daha sonra öğrenecekti. Şeyh Sait, idam yerine Edirne’de sürgün cezası verileceği vaadiyle kendisini isyana götüren nedenlerin başında TpCF’nin programı ve İstanbul basınının, özellikle de Sebilürreşad’ın hükümet aleyhine yaptığı yayınların geldiğini söylemişti. Şeyh Said’i ikna eden Ali Saip Bey’in kafasındaki plan, muhalif gazetecilerle Şeyh Said’i duruşmada karşılıklı çarpıştırmak ve böylece her iki tarafı da birbirinin silahı ile vurmaktı. Ancak siyasi durumun nezaketi yüzünden, Ankara bekleyememiş ve Şeyh Said ve 46 adamını acilen asmak zorunda kalmıştı. Hikâyenin gerisini Eşref Edip’in son derece ilginç hatıratından okuyabilirsiniz.

‘Komünist’ Zekeriya Sertel’in anıları

Eşref Edip ve bir grup ünlü gazetecinin yargılanmak üzere Diyarbakır’a sevk edildiği günlerde, Gülhane Parkı’nda eşi ve çocuğuyla piknik yapan Zekeriya (Sertel) Bey’in de hayatı, karşısına dikilen bir polis memurunun emniyete davetiyle değişecekti. Eşi Sabiha Hanım’la birlikte sahibi olduğu Resimli Ay dergisinde yürüttüğü demokrasi ve özgürlük mücadelesi ile Ankara’nın ve bizzat Mustafa Kemal’in tepkisini çekmiş olan Zekeriya Bey, ayrıca komünist olarak da tanınıyordu. O günlerde Resimli Ay’ın en önemli temalarından biri Milli Mücadele’nin sadece birkaç kahraman liderin değil, işçisinden köylüsüne, memurundan askerine, kadınından gencine tüm halkın eseri olduğu, bu adsız kahramanları anmak için de bir ‘Meçhul asker’ anıtı dikilmesiydi. Bu kampanyaya cevap gecikmemişti. Akşam gazetesinde ‘Üç Aliler Divanı’nın en ünlü üyelerinden ‘Kılıç’ Ali imzalı bir yazı çıkmış, yazıda, savaşı halkın değil Atatürk’ün yaptığı ileri sürülmüştü. “Ordunun ve halkın savaşabilmesi, ancak kudretli ve kabiliyetli bir komutana sahip olmasıyla kabildir” diyen yazar “Meçhul asker’ fikrini ortaya atıp, başkomutanın önemini azaltmaya çalışmak, bir nankörlük olur” diyordu. Yazarın Mustafa Kemal’in en has yaverlerinden biri olması, Zekeriya Bey’in baltayı taşa vurduğunu gösteriyordu.

Cevat Şakir’le karşılaşma

Gülhane’de polisin “sizi emniyete bekliyorlar” sözünü duyduğunda, aklından bir film şeridi gibi bunlar geçmişti Zekeriya Bey’in. “Çocuğu eve bırakalım, gelirim” dedi ancak “Öyle değil efendim” dedi polis memuru. “Şimdi beraber gitmemiz lazım.” Ancak o zaman anladı Zekeriya Bey durumun ciddiyetini. Karısını ve çocuğunu parkta bırakıp müdüriyete gitti. Ankara’ya sevki bir iki saat içinde olacaktı. İstasyonda arkadaşı Cevat Şakir ile karşılaştı. Onun da yanında bir polis vardı. Şaşkınlıkla birbirlerine baktılar. İkisi de Ankara’ya götürülüyordu. İkisi de neden Ankara’ya götürüldüklerini bilmiyorlardı.

Cevat Şakir (Kabaağaçlı), Abdülhamit’in ünlü paşalarından Şakir Paşa’nın oğluydu. İngiltere’de Oxford Üniversitesi’ni bitirmişti. Türkçe dışında altı dil biliyordu. Zeki, bilgili, yetenekli biriydi ama gençliğinde bir kıskançlık meselesinden dolayı babasını öldürmüş ve sekiz yıl hapis yatmıştı. Verem olduğu için cezasını tamamlamadan salıverilmişti.

Tren onları karanlık bir meçhule doğru götürürken akıl yürütmeye başladılar. Belki de Resimli Ay’ın son sayısında Cevat Şakir’in “Asker kaçakları nasıl asılır?” başlıklı yazısıyla ilgiliydi gözaltı. Cevat Şakir, bir zamanlar hapishanedeyken, İstiklal Mahkemelerinde idam cezasına çarptırılan asker kaçaklarının idam sehpasına gitmeden önce öteki mahkûmlara karşı tutumları, pılı pırtılarını yoksul mahkûmlara vermeleri, Cevat’a dokunmuştu, yazısında bunu anlatıyordu. Ama suçlarını cezaları kesilirken öğreneceklerdi: Cevat Şakir’in Hüseyin Kenan takma adıyla yazdığı “İdama mahkûm olan insanlar bile bile ölüme nasıl giderler” başlıklı yazı dolayısıyla tutuklanmışlardı.

“Seni asacaklar kardeşim!”

İki arkadaş Ankara’ya vardıklarında ayrı ayrı Polis Müdürlüğü’nün karanlık bodrumuna atıldılar. Ertesi gün, Zekeriya Bey’in yakın arkadaşı, Trabzon mebusu Nebizade Hamdi Bey kara haberi getirdi: “Seni asacaklar kardeşim!” dedi. O geceyi kâbuslar içinde geçirdi Zekeriya Bey. Rüyasında ağlıyordu. Birden kalın bir ses onu rüyadan uyandırdı: “Ne oluyor delikanlı? Ne ağlıyorsun?” Sesin sahibi, Manisalı bir İstiklal Mahkemesi hükümlüsüydü. Erkenden kalkmış, yatağında tespih çekiyordu. “Nasıl ağlamam?” dedi Zekeriya Bey. “Beni asacaklarını öğrendim.” Adam güldü. “Seni asacaklar diye üzülme. Hakkında henüz verilmiş bir hüküm yok. Oysa ben hükmü yedim. Beni şimdi, bu sabah asacaklar. Bak, ağlıyor muyum?” Gerçekten de bir saat sonra geldiler ve adamı alıp götürdüler. Bir daha da görünmedi.

Üçüncü gün iki arkadaş mahkeme heyetinin karşısına çıktı. Mahkeme Reisi ‘Kel’ Ali (Çetinkaya), Cevat Şakir’in babasını öldürdüğü sırada cinayetin işlendiği Afyonkarahisarı’nda Jandarma Komutanı’ydı ve babasının arkadaşıydı. ‘Kel’ Ali, Cevat Şakir’i tanıdı. İki arkadaşı öfkeyle salondan çıkarttı. Çıkarken, beş gün sonra savunmalarını vermeleri emretmişti. Duruşma iki arkadaş ağızlarını bile açamadan bitmişti. Suçları neydi ve neyi savunacaklardı?

Cehennemden kurtuluş

Hücreye döndüklerinde Mersin’de yayınlanan Doğru Söz gazetesi sahibi Ata Çelebi adlı bir komünist genç onlara mahkemelerin çalışma prensiplerini özetledi: “Burası bir cehennemdir, bir salhanedir. İstiklal Mahkemesine getirilenlerin yüzde doksanı öldürülür... Eğer mahkeme sizi savunma için bildirilen günden önce çağırırsa, hakkında idam hükmü verilmiş demektir. Süreyi uzatmakta fayda yoktur. Yok, gününde çağrılırsanız, durumunuz şüpheli demektir. Mahkeme daha bir karar varmamıştır. Savunma günü sonraya bırakılmışsa, kurtulduğunuza işarettir. Çünkü mahkeme aceleye lüzum görmüyor demektir...”

Zekeriya ve Cevat Şakir, beş gün sonra değil de üç gün sonra çağrılınca ‘geleneğe göre’ idama mahkûm edileceklerini düşünüp perişan oldular. Ama şansları vardı. Cezaları üçer yıl sürgün ve kalebentlikti. Cevat Şakir Bodrum’a, Zekeriya Sertel Sinop’a gidecekti. Ölüm beklerken kalebentlik cezası almak ikiliye büyük ikramiye gibi görünmüştü. Üç yılın sonunda geride kalan eşler küçük çocuklarına bakarken, Sabiha Hanım ek olarak Resimli Ay dergisini de idame ettirmişti. Zekeriya Sertel cezası bitince İstanbul’a dönerken, Cevat Şakir, Bodrum’a yerleşecek ve ‘Halikarnas Balıkçısı’ adıyla ünlü bir edebiyatçı olacaktı.

Siyasi hesaplaşmaların sahnesi

Mahkeme heyeti üyelerinin anılarından ve resmî belgelerden açıkça görüldüğü gibi İsmet İnönü ve Mustafa Kemal’le doğrudan temas halinde çalışan bu mahkemelerde esas olarak 1925’de Şapka Kanunu’na karşı çıkanlar, 1926’da Atatürk’e suikast teşebbüsünde bulunanlar ve İttihatçılık davası güdenler, Saltanat ve Hilafeti geri getirmeye çalışanlar, komünist örgütlenmelere katılanlar, yolsuzluk, casusluk, hükümete muhalefet suçlarına katılanlar vb. olmak üzere yaklaşık 7.500 kişi yargılandı, bunların yaklaşık 3.280’i çeşitli cezalara çarptırıldı. 660 kişi idam edildi. Başlangıçta süresi iki yıl olan bu İstiklal Mahkemeleri 4 Mart 1929’da hukuken sona erdiler ancak 31 Temmuz 1922’de çıkarılan İstiklal Mahkemeleri Kanunu ve ekleri, 1949 yılına kadar yürürlükte kaldı. Böylece İstiklal Mahkemeleri, tüm Tek Partili dönem boyunca, rejim muhaliflerinin korkulu rüyası olmaya devam etti.

Kaynakça: Ergün Aybars, İstiklal Mahkemeleri, Cilt I-II, Dokuz Eylül Üni.Yayınları, İzmir 1988; Avni Doğan, Kurtuluş, Kuruluş ve Sonrası, Dünya Yayınları, İstanbul 1964; Ahmet Süreyya Örgeevren, Şeyh Sait isyanı ve Şark İstiklal Mahkemesi: vesikalar, olaylar, hatıralar (Yay. Haz. Osman Selim Kocahanoğlu), Temel Yayınları, İstanbul 2002; Kılıç Ali, İstiklal mahkemesi hatıraları, Sel Yayınları, İstanbul 1955; Eşref Edip Fergan, İstiklal Mahkemelerinde, (Yay. Haz. Fahrettin Gün), Beyan Yayınları, İstanbul 2002; Zekeriya Sertel, Hatırladıklarım, Gözlem Yayınları, İstanbul 1977; A. Turan Alkan, İstiklal Mahkemeleri, Ağaç Yayıncılık, İstanbul 1993

.5-7-09

.Papa Eftim’in cemaatsiz kilisesi

Geçtiğimiz hafta çok önemli olaylar yaşadık. 1971’den beri kapalı olan Heybeliada Ruhban Okulu’nun açılıp açılmayacağı tartışmalarını Rus Ortodoks Patriği Kiril’in Fener Rum Patrikhanesi’ni ziyareti izledi. Ardından Çinlilerin 1884’ten beri ‘Şincan’ (Yeni topraklar) dediği Doğu Türkistan’daki katliam haberleriyle sarsıldık. Son olarak, Irak’taki Kürdistan Bölge Yönetimi’nin Musul-Kerkük bölgesinin Türkiye’ye bağlanması konusunda Ankara’nın nabzını yokladığı haberleri çıktı. Bir yazar olarak hangi konuyu ele alacağımı şaşırdığımı tahmin edebilirsiniz.

Çok önemli gördüğüm ‘Uygur-Han’ geriliminin 150 yıllık tarihçesini önümüzdeki hafta ele alacağım. O zamana kadar olayın ayrıntıları biraz daha netleşir diye umuyorum. Aşağıda şimdiki adıyla ‘Bağımsız Türk Ortodoks Kilisesi’nin hikâyesi var. Bu hikâye, Türkiye’nin Ortodoks dünyasına siyasi müdahalesinin ne kadar eskilere gittiğini göstermesi açısından aydınlatıcı bir örnek. Adını ‘Ergenekon Terör Örgütü’ davasından bildiğimiz Sevgi Erenerol ise kilisenin ilk patriği Papa Eftim’in büyük torunu. Yani hikâyenin geçmişle bugünü birleştiren bir yanı da var.

İstanbulluoğlu mahallesi

Tarihe ‘Papa Eftim’ adıyla geçecek olan kahramanımız Pavlos Karahisaridis (Karahisarlıoğlu), 1884’te Ankara Vilayeti’ne bağlı Yozgat Sancağı’nın Akdağmadeni Bucağı’ndaki İstanbulluoğlu Mahallesi’nde doğmuştu. Mahalleye bu ad, II. Mahmud döneminde İstanbul’dan göçürülen Rum ve Ermeniler yüzünden verilmişti. O yıllarda Akdağmadeni nüfusunun dörtte üçü gayrımüslimdi. Soyadından anlaşıldığına göre Pavlos’un ailesi Şebinkarahisar’dan gelmiş olmalıydı.

Hikâyesini yanda okuyacağınız ‘Karamanlılar’ denilen cemaatin üyesi olan Karahisaridis, Rüştiye’yi bitirdikten sonra Ankara’da manifaturacılığa başlamış, ancak yaklaşan savaş yüzünden bu işte başarısız olmuştu. 1914’te askere alınmamak için Ankara’dan ayrıldı, 1915’te Akdağmadeni’ne papaz olarak atandı. Bu sırada ‘Eftim’ adını aldı. 1918 Mondros Mütarekesi’nden sonra Keskin Metropolit Vekili olan Eftim bu dönemde, gayrımüslimleri korumak üzere yerel Ermeniler ve Rumlar tarafından kurulmuş olan Phtanai o İpnos adlı örgüte yakınlaşmıştı, ama Ankara güçleri Anadolu’da duruma hâkim olmaya başlayınca orta yolcu bir tavır izlemeyi seçti. Çünkü Keskin, Ankara ve Sivas gibi Türk milliyetçiliğinin kalbi olan iki merkezin tam ortasına düşüyordu.

Sevgi Erenerol’a göre Eftim, Mustafa Kemal’le, Yozgat’ta kapı komşusu olan Çerkez Ethem sayesinde, 1919’da Sivas Kongresi sırasında tanışmıştı. Halbuki, Çerkez Ethem’in Yozgat’a 1920 mayısında Yozgaz’taki Çapanoğlu İsyanı’nı bastırmak için gittiği biliniyor. Yani bu tarihte böyle bir tanışmanın olması imkânsız. Bildiğimiz ise, Ankara’nın temsilcileriyle yakın ilişkileri nedeniyle, Papa Eftim’in 1920’de Çerkez Ethem’in Yozgat’ta, 1921’de Topal Osman’ın Koçgiri isyanlarını bastırırken Dersim’de yaptığı katliamlardan Keskin Hıristiyanlarını kurtarmayı başarmış olduğu. Simav’dan Keskin’e sürülen Rumların güvenli biçimde İstanbul’a gitmelerini sağlayan Eftim’in ‘Kuva-yı Seyyare’ye adam ve malzeme toplayan Çerkez Ethem ve Çolak İbrahim beylere yardımcı olması Ankara’nın dikkatini çekti. Nitekim Eftim’in iddiasına göre kuzeni Pantelis, 1922’de Fener Patrikliği’nin ihbarı sonucunda ‘Pontusçuluk’ yaptığı gerekçesiyle İstiklal Mahkemesi’ne sevk edilecekken, Edirne Mebusu Şeref Bey tarafından kurtarılmıştı.

Türk Ortodokslarının desteği

Ancak Papa Eftim’in tavrı tek örnek değildi. Ekim ve kasım 1919’da Erbaa ve Vezirköprü Ermenileri, mayıs 1921’den itibaren Safranbolu, Çorum, Isparta, Tosya, Taşköprü, Havza, Maçka, Gümüşhacıköy, Kayseri gibi yerlerde kalan az sayıdaki gayrımüslimler, ya katledilmekten korktukları ya da Ankara’nın adamları tarafından ‘ikna edildikleri’ için, Ankara’ya yakınlıklarını ifade eden telgraflar çekmişlerdi. (O yıllarda Ankara’da bulunan Sovyet gazeteci K. Yust’a göre bu mektuplar sahteydi.) Ancak, ister samimi, ister zorla ya da sahte olsun, bütün bu destekler, Ankara’yı hem Yunan milliyetçiliğinin öncüsü konumunda gördüğü Fener Rum Patrikhanesi’nin gücünü kırmak hem de Anadolu’daki gayrımüslimlere ‘Türk mezalimi’ yapıldığı yolundaki yabancı propagandayı zayıflatmak için ayrı bir kilise kurma konusunda cesaretlendirecekti. Bu karar aynı zamanda, Anadolu’nun gerçek sahibinin Türkler olduğuna, dolayısıyla Anadolu Hıristiyanlarının da ‘aslında Türk kökenli olduklarına’ dair teori ile de uyumlu bir adımdı. ‘Yerli malı’ kilisenin yönetmeliğini İttihatçı kökenli Baha Said Bey hazırladı. (Rıza Nur’un hatıratında ‘mostralık’ diye andığı Baha Bey, 1915-1916’da İTC’nin Alevilik ve Bektaşilik çalışmalarını yürütmüş, 1922-1923’te Lozan’da Patriklik meselesine danışmanlık yapmıştı.)

Kapadokya turu

8 Aralık 1921’de, bir süredir boş bulunan Fener Rum Patrikliği’ne o sırada görevden ayrılmış olan Venizelos yanlısı Meletios’un atanması, kilisenin vücuda kavuşturulmasını acil hale getirecekti. Karadeniz bölgesinde Rumların tasfiyesi tüm hızıyla sürerken ve Ortodoks papazları ‘devlete ihanet’ ya da ‘casusluk’ suçlamasıyla İstiklal Mahkemeleri’ne sevk edilmemek için sağa sola kaçışırken, ocak 1922’de Eftim Kapadokya’da tura çıktı. Gezisinde, hem ‘Türk Ortodoks Kilisesi’ projesini anlatıyor hem de para topluyordu. Kendisine 300 altın veren Sinasoslu (bugün Mustafa Kemalpaşa) Serafeim Rizos, Kayseri’de Eftim’e gerçek amacının ne olduğunu sorduğunda “Maksat, Serafim Efendi, köprüyü geçelim...” demişti.

Mart ayında 68 cemaat okulunu kapatarak öğrencilerinin Türk okullarına gitmesini emreden Eftim, 23 Nisan 1922’de, II. İnönü Meydan Muharebesi’nin birinci yıldönümünü kutlamak için Meclisin önünde toplanan 50 bin kişiye Türk Ordusu’nu öven pek duygulu bir konuşma yaparak işbirliğini daha ileri bir mertebeye taşıdı. O yıllarda Anadolu Ortodoks liderleri ‘İstanbulin’ denilen uzunca bir ceket ve siyah uzun fes giyerlerken, Eftim’in başında Mustafa Kemal tarafından verildiği iddia edilen bir kalpak vardı.

Kilise kuruluyor

Bundan sonrası hızlı gelişti. 3-16 Temmuz 1922’de Kayseri’deki Zincirdere Manastırı’nda 30-40 kişinin katılımıyla ‘Türkiye Büyük Millet Meclisine Tabi Umum Anadolu Türk Ortodoksları Kongresi’ toplandı. Kongre kararları uyarınca 22 temmuzda Anadoluda Ortodoksluk Sadası adlı Karamanca (Karamanlidika) bir dergi yayımlanmaya başladı.

4 ekim (eski takvimle 21 eylül) 1922’de Zincirdere Manastırı’nda toplanan kongrede Patrik Meletios’un Patriklikten çıkarılarak Fener Patrikhanesi’nin feshedilmesi, Kayseri’de bağımsız bir Türk Ortodoks Patrikhanesi kurulması, Eftim’in ‘Papa Eftim’ adıyla ‘Müstakil Türk Ortodoks Kilisesi’nin Umumi Vekilliği’ne getirilmesi yolunda kararlar alındı. Böylece, hem Fener Rum Patrikhanesi’nin ‘ekümenikliği’ reddedilmiş oluyor, hem de Anadolu Rumlarının en azından bir bölümünün ‘Yunan milleti’ ile bağı kesilmiş oluyordu.

Lozan’dan sonra

Ancak, Lozan’la birlikte Papa Eftim ve ‘yerli malı’ kilisenin başına gelenler pek hazindir. Yunanistan’la Türkiye arasında, Lozan Barış Antlaşması’nın bir parçası olarak imzalanan Mübadele Anlaşması ile karşılıklı göçe tâbi tutulacaklar ‘Müslümanlar’ ve ‘Hıristiyanlar’ olarak belirlenince, Türkçe konuşan Ortodoks Karamanlılar da mübadeleye tâbi tutulmuştu. Mustafa Kemal böylece ‘Rumluk meselesine nihai bir nokta koymayı’ hedefliyordu. Nitekim Lozan görüşmeleri sırasında, Ankara, bizzat kurduğu bu kilisenin adını bile geçirmemişti. Yani, ‘laik’ Kemalistler bile kadim gayrımüslim düşmanlığına yenik düşmüşlerdi. Sonuçta, Anadolu’nun çeşitli yerlerinden çıkarılarak İstanbul, İzmir ve Mersin limanlarından Yunanistan’a gönderilirken yürek paralayan sahneler yaşanmıştı. “Biz sizdeniz, göndermeyin!” yalvarmaları işe yaramamıştı. Sadece, Mustafa Kemal’in ‘Baba Eftim’ dediği Papa Eftim ve yakınları, Mustafa Kemal’in emri üzerine 3 Ağustos 1924 tarihinde çıkarılan 3798 sayılı “Papa Eftim Tezkeresi’ ile devletin himayesine alınmıştı. Onca hizmetin bedeli kişisel kurtuluş olmuştu...

Papa Eftim İstanbul’da

Cemaati yaka paça ülkeden atılırken, Ankara’ya ricacı olmaktan başka bir şey yapmayan Papa Eftim ve yakınlarından oluşan 50-60 kişilik bir grup, 21 Eylül 1923’te İstanbul’a geldi. (1922’de yayımlanan Anadoluda Ortodoksluk Sadası dergisinin sahibi ve yayımcısı Bodrum’lu Pulluoğlu İstamat (Özdamar) da mübadeleden kurtarılanlar arasındaydı. İstamat Bey, Papa Eftim sayesinde Balıklı Hastanesi’ne ‘Tek Mütevelli’ olarak atanacak, 1935’ten 1946’ya kadar Eskişehir mebusu olacaktı.)

Hükümet adına Saffet (Arıkan) Bey tarafından karşılanan ve doğruca Tokatlıyan Oteli’ne götürülen grubun, görevli mi geldiği yoksa bir çeşit sürgün mü olduğu konusunda rivayet muhteliftir. Papa Eftim’e göre Ankara Hükümeti kendisinden Fener Rum Patrikhanesi’ne el koymasını istemiştir. Ancak, Lozan’da Fener Rum Patrikliği’nin varlığını kabul etmek zorunda kalan Ankara, açıktan destek veremeyeceği için Papa Eftim’i destekleme işi Hamdullah Suphi (Tanrıöver) ve Fethi (Okyar) Beylere kalmıştı. Papa Eftim, 1930’a kadar Fener Rum Partikhanesi’ni taciz etmeye, mülklerini gasp etmeye devam etti. 1930’da Yunanistan’la ilişkilerin iyileşmesi ile unutulmaya terk edilen Papa Eftim, 1934’te çıkan Soyadı Kanunu’ndan sonra Zeki Erenerol adını aldı. Amcasının oğlu Sokrat’a ‘Ermiş’, yeğeni Nikola’ya ‘Doran’ adları vererek onları papaz ilan etti. Oğlu Yorgi’ye ‘Turgut’ adı vererek onu da diyakozluğa getirdi. Bu tarihten sonra Papa Eftim’in son umudu, 1931’de Bükreş’e Büyükelçi olarak atanan Hamdullah Suphi’nin Romanya’nın Besarabya bölgesinden getirmeyi vaat ettiği 250 bin Hıristiyan Türk Gagavuzlardan kilisesine bir cemaat yaratmaktı.

70 kişilik Gagavuz cemaati ne oldu?

Bu amaçla 1935’te Romanya’dan 10’u kız 70 Hıristiyan Türk gencini getirip Türkiye’deki çeşitli okullara yerleştirdi. 1940’da Besarabya’nın Kızıl Ordu tarafından işgal edilmesi üzerine bu işin arkası gelmediği gibi iş rotasından çıktı. 16 Eylül 1943’te Türk vatandaşlığına kabul edilen bu 70 kişinin nüfus kâğıdına ‘Türk Ortodoks’ yazıldı ve eğitimlerini tamamladıktan sonra Müslüman-Türk kızlarıyla evlendirilerek ‘Türk kültürüne adapte olmaları’ sağlandı. Rivayete göre, Papa Eftim’in sabrı ilk ve son kez bu olayda taşmış ve Hamdullah Suphi’yi arayarak, “Hamdullah Bey, hani ya benim 70 kişilik cemaatim? Müslümanlığın defterinde 70 kişi mi eksikti?” diye sitem etmişti.

Yunan (bir açıdan Türk) milliyetçiliği perspektifinden bakıldığında ‘kendi milletine ihanet eden bir hain’ olan Papa Eftim büyük ihtimalle, Karamanlıların ‘Türk asıllı oldukları’ yolundaki Türkçü teorilerin kurbanı olmuş, şu veya bu nedenle, Ankara ile Kapadokya Hıristiyanları arasında hakemlik rolü oynamış, pek çok olayda Hıristiyan Türkleri Türk milliyetçiliğinin gaddar eylemlerinden korumuştu. Ancak, Lozan’dan sonra işlevi kalmadığından Ankara tarafından bir kenara atılmıştı. Daha doğrusu, Ankara’nın da aynen İttihatçı selefleri gibi, Türklüğü konusunda en küçük kuşku duyduğu küçücük bir gruba bile tahammülü yoktu.

Alparslan Türkeş’in ilgisi

1946’da oğlu (Yorgi) Turgut’un askerlikten muaf tutulması için başbakanlığa yazdığı başvuruda kilisesini “asla dinsel değil, yalnız ulusal ideal ile kurulan kilisemiz” diye tarif eden Papa Eftim, 27 Mayıs 1960 darbecilerinden Alparslan Türkeş’in ilgisini çekmeyi başarmış ama Türkeş’in darbe sonrasında sürgüne gönderilmesi üzerine yeniden yalnız kalmıştı.

Papa Eftim 1962’de felç geçirdi. Kıbrıs Olayları yüzünden Yunanistan’a ders vermek üzere Yunan uyrukluları 1964’te sınır dışı etmesi sırasında İsmet İnönü ile Papa Eftim arasında sert tartışmaların yaşandığı ileri sürüldü. Yerine 1964’te oğlu Turgut Erenerol Papa II. Eftim adıyla geçti. (Papa Eftim 1968 öldü.) Onun da 1991’de ölümü üzerine kardeşi Selçuk Erenerol Papa III. Eftim oldu.

Turan’ın evlatları projesi

1990’ların başında SSCB’nin dağılmasıyla Hıristiyan Gagavuzları Türkiye’ye getirtme projesi yeniden canlandırıldı. Ancak bu operasyon da başarısız oldu. Patrikhane bu sefer gözünü Şamanist Gagavuzlara dikti. Sevgi Erenerol, 6. Türk Devlet ve Toplulukları Dostluk Kardeşlik ve İşbirliği Toplantısı için hazırladığı konuşmada şöyle diyordu: “Turan’ın asıl evlatları, Bozkurtların ülkesine hoş geldiniz. Nevruz Bayramınız kutlu olsun.” ‘Büyük Turanî Devleti’ni kurmak’ amacıyla Türkiye’ye getirildiği sanılan gençlerin akıbeti şimdilik bilinmiyor.

Selçuk Erenerol 2002’de ölünce yerini oğlu Ümit (Paşa) Erenerol’a bırakmıştı. Ümit Erenerol’ün kızı Sevgi Erenerol, 1991’den beri Türk Ortodoks Patrikhanesi’nin Basın ve Halkla İlişkiler Sorumlusu. Sevgi Erenerol’un ikizi Cancan Erenerol’un ise Patrikhane’nin kasasından sorumlu olduğu söyleniyor ancak kendisi pek göz önüne çıkmıyor.

Karamanlılar Kimdir?

19. yüzyılda, ağırlıklı olarak Aydın, Antalya, Adana, Hüdavendigâr (Bursa), Ankara, Kayseri, Tokat, Kastamonu, Konya, Sivas, Nevşehir, Niğde ve Göller Bölgesi’nde (Burdur-Isparta yöresi) yaşayan, Rumca bilmeyen, Türkçeyi kendilerine özgü bir ağızla konuşan, buna karşılık Grekçe dua eden ve Grek harfleriyle yazan Ortodoks halka Karamanlılar denirdi. (Karamanlıca Osmanlıca, antik Yunanca ve Rumcanın bir karışımıydı ve Karamanlı alfabesinde Yunan alfabesinde bulunan delta, theta, ksi, psi ve omega harfleri yokken, Yunan alfabesinde olmayan b, d, ş, k, ö ve ü harfleri vardı.)

Osmanlı Anadolu’daki Ortodokslara ‘Ortodoks milleti’ dediği halde, kaynaklarda ‘zimmiyan-ı Karaman’ adıyla ayrı bir topluluk olarak geçen bu grupların kökeni konusunda iki temel tez var. Yunan tarihçilerine göre, Karamanlılar antik dönemden beri Anadolu’da yaşayan ancak Bizans döneminde Hıristiyanlığı kabul eden Yunan kökenlilerdir. Bu tezin bir versiyonuna göre de Karamanlılar, Bizans döneminde, sınır boylarında yaşadıkları için Türk akıncıları ile sıkça temasta bulunan Grek asıllı savaşçı köylülerden ana dillerini unutanlardır.

Cami Bey ya da İzzet Ulvi gibi ‘Türk Tarih Tezi’nin erken temsilcilerine göre, Karamanlılar, prehistorik dönemden beri Anadolu’da yaşayan Hititler, Kumuklar, Kumanlar ve Urartular gibi ‘Türk’ kavimlerin bakiyesidir. Ünlü tarihçilerimizden Mehmed Fuad Köprülü’ye göre ise, Karamanlılar, ağırlıklı olarak Selçuklulardan önce Anadolu’ya gelen Hıristiyan Oğuz Türklerinin bakiyesidir. Çok azı da, Müslüman Selçuklulardan Hıristiyanlığa geçenlerdir.

Bizans’taki Türk aileler

Gerçekten de, Heredotos veya Strabon’dan gayet iyi bildiğimiz gibi, Anadolu’daki Yunan kolonilerinin tarihi MÖ 5-6 yüzyıllara kadar gider. Bizans kaynaklarında ise, Peçenek, Kuman ve Uz gibi Hıristiyan Türk boylarından gelen askerlerin yanı sıra, ayrıca ‘Türkopol’ diye adlandırılan Selçuklu Türkleri ve Anadolu Türkmenlerinden oluşan Bizans birliklerden de söz edilir. Malazgirt’te Selçuklulara karşı savaşan Bizans İmparatoru Romen Diyojen’in ordusunda Hıristiyan Türklerin olduğu bilinmektedir. Yine 11. yüzyıldan itibaren, Bizans kaynaklarında ‘Türkopoulos’ diye anılan Aksuhos, Maniakes, Kaloufes (Halife), Prosouch, Tziglognos, İsak, İsa, İlhan, Kutlumuş gibi pek çok Türk ailesinin adına rastlanır. Osmanlı Devleti’nin kuruluş yıllarının önemli figürlerinden Gazi Mihal ve Evrenos Beylerin de aslen Hıristiyan Türklerden olduğu söylenir

Buna karşılık, 1437 tarihli Basel Konsili’ne sunulan Latince bir raporda, Anadolu’da yaşayan Hıristiyan din adamlarının sadece ‘Türk kâfirlerin kıyafetlerini giymekle kalmadıkları’ onların dillerini de aldıklarından yakınılmaktadır. Rapora göre Yunanca, sadece ilahiler, İncil ve Resulün mektupları okunurken kullanılmakta, buna karşılık vaazlar Türkçe verilmektedir.

Meram Bağları’na ziyaret

1473’te Gedik Ahmet Paşa ile birlikte Konya’nın Meram Bağları’na giden Gian-Maria Angiolello adlı seyyah, buradaki Rumların tamamen Türkçe konuştuklarını, dinsel törenlerinde kullandıkları kitaplarının da Arap harfleriyle ve Türkçe yazıldığını belirtir. Bu bilgi şaşırtıcıdır çünkü Karamanlılar Türkçeyi Arap harfleriyle değil Yunan harfleriyle yazarlardı. 1551’de İstanbul’a gelen seyyah Nicolas de Nicolay ise, Yedikule’deki Karamanlı cemaatinden bahseder. 1554-55 yıllarında Habsburg İmparatorluğu’nun temsilcisi Ogier G. Busbecq’le birlikte İstanbul’a gelen seyyah Hans Dernschwam da Yedikule semtinde kendilerine Karamanlılar (Caramonos) denilen halkın ibadetlerini Rumca yaptıklarını fakat bu dili anlamadıklarını, yalnızca Türkçe konuştuklarını yazar. Bu bilgileri 17. yüzyıl yazarı Eremya Çelebi Kömürciyan da tekrarlar.

“Öyle bir mahludi hatt-ı tarikatımız”

17. yüzyıl yazarı Evliya Çelebi ise Antalya Rumları için “Ve dördü Urum keferesi mahallesidir. Amma keferesi asla Urumca [Rumca] bilmezler. Batıl Türk lisanı üzre kelimat iderler”, Alanya’daki Rumlar için de “Amma kadim eyyamdan beri Urum [Rum] keferesi bir mahalledir. Cümle üç yüz hane haracdır. Amma asla Urum lisanı bilmiyüb batıl Türk lisanı bilirler” der.

Karamanlıların yaktıkları şu ağıt da bu duruma dairdir: “Gerçi Rum isek de, Rumca bilmez Türkçe söyleriz/ Ne Türkçe yazar, okuruz ne de Rumca söyleriz/ Öyle bir mahludi [karışık] hatt-ı tarikatımız [yazı usulümüz] vardır/ Hurufumuz [harflerimiz] Yunanice Türkçe meram eyleriz...” Bunlara bakınca, M. Fuad Köprülü haklı görünmektedir. 1000’li yılların başından itibaren karşılıklı etkileşim içine giren bazı Türkler Hıristiyanlaşırken, bazı Hıristiyanlar da Türkleşmişe benzemektedir.

Milliyetçi bilincin düşüklüğü

19. yüzyılın başlarından itibaren Osmanlı İmparatorluğu’nun Müslüman ve Hıristiyan tebaası arasında milliyetçilik akımları etkisini göstermeye başladığı halde, Karamanlılar arasında ‘milli’ bilinç çok düşüktü. Örneğin 1879’da Kapadokya’yı gezen Henry Tozer’e göre Karamanlılar Rusya’ya, Yunanistan’dan daha yakındılar. Yine çeşitli kaynaklara göre, Karamanlılara milliyetleri sorulduğunda ‘Türk’, ‘Rum’ veya ‘Yunanlı’ değil, sadece ‘Hıristiyan’ olduklarını söylerlerdi. Yüzyılın sonlarında iyice güçlenen milliyetçilik akımlarının etkisiyle, Nevşehir’deki Rum okullarında Karamanlılara Rumca öğretilmesi gibi ‘kültürel Helenleştirme’ çabalarına rağmen küçük bir azınlık dışında Karamanlılar Yunan milliyetçiliğine kayıtsız kaldılar. Bu kayıtsızlıkları yüzünden de Türk milliyetçiliğinin Fener Rum Patrikhanesi’nin etkisini kırma planlarında önemli rol oynadılar...

Kaynakça: Foti Benlisoy, “Papa Eftim and the foundation of the Turkish Orthodox Church”, Boğaziçi Üniversitesi Tarih Bölümü’nde 2002’de kabul edilmiş yüksek lisans tezi; Teoman Ergene, İstiklal Harbinde Türk Ortodokslar, İstanbul Neşriyat Servisi, 1951; Mustafa Ekincikli,Türk Ortodoksları, Siyasal Kitabevi, Ankara 1998; Sula Bozis, “Karamanlılar”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, c.4, s.458-459, Tarih Vakfı Yayınları, 1994.

.12-7-09

.Doğu Türkistan ne yana düşer?

İDEOLOJİK ADLANDIRMALAR . Çin’in ‘Şincan Uygur Özerk Bölgesi’nin başkenti Urumçi’de Han ve Uygur kökenli yüzlerce kişinin hayatını kaybettiği olaylar yatıştı ama geçen haftaki sözümüzü tutup, bu konuda birkaç söz edelim. Öncelikle şunu belirtmekte yarar var: ‘Türkistan’, ilk olarak 7. yüzyıldan itibaren Arap coğrafyacılarının kullandığı ‘Türklerin yaşadığı yer’ anlamına gelen ideolojik bir terim. Uygurların yaşadığı bölgeye ‘Doğu Türkistan’ denmesi, ‘Batı Türkistan’ diye ülkenin olduğunu ima ediyor. Bugün dünyanın pek çok ülkesinde Türkler yaşadığına göre Batı Türkistan, Türkiye, Almanya, Fransa, Avustralya ya da başka bir yer olabilir. Kısacası, bu haliyle ‘Batı Türkistan’ tam bir metafor.

Aynı şekilde, Çinlilerin bölgeye verdikleri ‘Yeni Topraklar’ anlamına gelen ‘Şin–Çiyang’ (Türkçe’de Şincan veya Sincan) adı da gayet ideolojik. ‘Soydaşımız’ Uygurlar (ki bu konuda lehte ve aleyhte onlarca teori var ancak bu teorileri bu yazıda tartışmayacağız) yaşadıkları topraklara ‘Şincan’ değil ‘Doğu Türkistan’ denmesini istedikleri için ben de bu isteğe uyacağım.

Yakup Bey’in hanlığı

Türkistan’ın Çin’in kontrolüne geçmesi 1759 yılında Ming Hanedanı’na son veren Quing (okunuşu Çinğ)Hanedanı döneminde olmuştu. Qing Hanedanı’nı kuran Mançular çok etnisiteli Çin İmparatorluğu’nda azınlık grubundan oldukları için çok etnisiteli bir ülkenin nasıl idare edileceği konusunda duyarlı davrandılar. Yine de, merkezi iktidarla yerel halk arasında bugüne dek süren gerilimlerin temeli Quing döneminde atıldı. Afyon Savaşları (1839-1842), Taiping (1851-1864) ve Nian (1851-1868) isyanları ile zayıflayan Quing döneminde, ağır bir ekonomik ve mali krize giren bölgede, Uygurlar tam 42 kez ayaklandılar. Bu isyanlar sonucu Kuçar, Yarkent, Kaşgar ve İli Vadisi’nde bağımsız şehir devletleri kurulduysa da Çin egemenliğine tamamen son verilemedi.

Bu konuda ilk ciddi adım 1865’te Yakup Han’ın Ruslar tarafından işgal edilmiş Hokand Hanlığı’nı 1865’te sona erdirip kendini ‘Atalık Gazi Bedevlet’ ve ‘Halife’ ilan etmesiyle atıldı. Yakup Bey 1866’da Hoten’i, 1867 de Kuça’yı,1868 de Turfan’ı, 1872’de Urumçi’yi ele geçirdikten sonra, İli Vadisi hariç bölgede başkenti Aksu şehri olmak üzere Kaşgar ve Yarkent’te egemenliğini ilan etti. Yakup Bey’in istikrarı sağladıktan sonraki ilk işi Rusya ve Hindistan’ın egemeni Britanya ile dostane münasebetler kurmak oldu. Diğer yandan, İngilizlerin de teşvikiyle Osmanlı Padişahı Abdülaziz’e (1861-1876) bir elçi göndererek, yardım ve himaye talep etti. Pan İslamist düşüncelerin filizlenmeye başladığı bu dönemde Abdülaziz bu çağrıya kayıtsız kalmadı. Enderun’dan Murat Efendi’nin başkanlığındaki dört muvazzaf ve dört emekli subayı 2 bin piyade tüfeği, altı sahra topu ve cephane yapımında kullanılan barut ve malzemeleriyle birlikte Bombay üzerinden Doğu Türkistan’a gönderdi. Heyet Kaşgar’da 100 pare top atışı ile karşılandı, Doğu Türkistan’ın önemli şehirlerinde Abdülaziz adına hutbeler okundu, paralar kestirildi. Osmanlı Devleti’nin Yakup Han’a ‘Emir’ unvanını vermesi şerefine yapılan törende İngiliz temsilcileri de hazır bulunmuştu, çünkü o günlerde İngilizler bölgeyi Rusya ile Çin arasında bir tampon olarak görüyorlardı.

Bölgenin Çin kontrolüne geçişi

Ancak bu ‘Altın Çağ’ kısa sürdü. Yakup Bey’in 1877’de ölmesinden sonra bölge Mançu Hanedanı’nın valisi Zuo Zongtang’ın kontrolüne geçti. Zuo’nun kuvvetleri sadece bölgeyi kontrol etmekle kalmadılar, Rus kuvvetlerinin geri çekilmesini de sağladılar. Zou, bölgede istikrarı sağlamak için bölgeyi Çin’in geri kalanından izole etti. 1884 yılında bölgenin adı, Çin’in 19. Vilayeti olarak ‘Yeni Topraklar’, manasına gelen ‘Şin-Çiyang’ a (Türkçeye Şincan veya Sincan diye geçti) çevrildi. Her ne kadar bu tarihten sonra Türk ve Türkistan kelimelerinin kullanılması, bu adla gazete dergi çıkarılması Türkiye’den ve İslam ülkelerinden gazete, kitap getirilmesi yasaklandıysa da Sun Yat Sen liderliğindeki 1911 Devrimi ile Çin’de Cumhuriyet yönetimi kuruluncaya kadar bölgede önemli bir rahatsızlık yaşanmadı. Ama Cumhuriyet dönemi, Uygurların ayrılıkçı taleplerinin netleşmesinde önemli bir dönüm noktası oldu. Çünkü Çin ulus devletinin kurucu babası Sun Yat Sen, Han kökenliydi ve her ne kadar azınlıkların kendi kimliklerini gerçekleşmesine sıcak bakıyorsa da, ona göre, Uygurlar Hanların alt etnik gruplarından biriydi. Hanların bölgenin verimli tarım alanlarına göç ettirilmesi, bölgenin Han bürokratları tarafından yönetilmesi bu dönemde başladı.

Ceditçiler-Kadimler çatışması

Uygurların buna tepkisi kimlik mücadelesine hız vermek oldu. Bu konuda iki temel akım çarpışıyordu. ‘Cedidçiler’ (Yenilikçiler) denen grup seküler milliyetçilerdi, ‘Kadimler’ (Eskiler) ise Hotan Emiri’nin başını çektiği radikal dinci hareketti. 1930’da Han Maksud’un ölümünden sonra bölge valiliğine getirilen Jin Shuren’in Kumul’u ele geçirip, vergileri arttırması ve Han Çinlilerinin bölgeye yerleştirilmesi sistematik hal almasıyla birlikte Uygurlar yeniden ayaklandılar. 1931 tarihli Kumul İsyanı ile birlikte Müslüman Çinliler olan Huilerin egemen olduğu Gansu eyaletinin feodal beyi ‘Ma’ Chung-Ying bölgeyi işgal etti. (‘Ma’ bir unvandı.) ‘Ma’ Chung-Ying’in ve Huili feodallerin gaddarane idaresi Uygurların Müslüman Huilere karşı antipatisini arttırdı. Bu durum, Uygur milliyetçiliğinde İslam’ın rolünü azaltırken etnik vurguyu güçlendirdi, yani ibre Kadimcilerden Cedidçilere doğru döndü.

Şarki Türkistan İslam Cumhuriyeti

Mart 1933’te Muhammad Emin Buğra ve iki kardeşi Tarım Havzası’nda Hotan Emirliği’ni ilan ettiler. Rusların yardımıyla sona erdirilen bu oluşumu Eylül ayında Cedidçilik, bağımsızlık, reformculuk ve milliyetçilik idealleri ile Sabit Damolla ve eski Kumul Hanlığı Veziri Hoca Niyaz’ın 12 Kasım 1933’te ilan ettiği Şarki Türkistan Türk İslam Cumhuriyeti izledi. (Bazı kaynaklara göre devletin adı Müstakil İslami Şarki Türkistan Cumhuriyeti idi. Devletin ilk parasında ‘Uyghurstan Cumhuriyeti’ yazdığını iddia eden kaynaklar var ama bugün Doğu Türkistanlı milliyetçiler Uyguristan terimini kullanmaktan kaçınıyorlar.)

Sabit Damolla ve Hoca Niyaz, Doğu Türkistan’ın Rusya yanlısı Çinli Valisi Şen-şi-sey ile ittifak içinde Aksu merkezli, Tarım Havzası’nın kuzeyinden Hotan’a kadar uzanan bölgede egemen oldular. Ama o yıllarda bölgeyi adeta Rusya yönetiyordu, çünkü Şen-şi-sey Rus yanlısı bir bürokrattı. Öyle ki, ordu, polis, sağlık, eğitim teşkilatı başta olmak üzere tüm kamu yöneticileride facto 20 kadar Rus subayına bağlı çalışıyordu. Ülkede Rus ajanları, araştırmacıları, tüccarları cirit atıyordu. Doğu Türkistan İslam Cumhuriyeti, yıllardan beri bölgeyi sarmış olan yolsuzluk, rüşvet, karaborsacılık, enflasyonla boğuşurken, Başbakan Sabit Damolla, SSCB, Afganistan, İran, Türkiye ve Hindistan’a (o yıllarda Britanya’nın sömürgesiydi) elçiler göndererek yardım almaya çalıştıysa da çağrılarına karşılık bulamadı. Bu ‘cumhuriyet’ Şen-şi-sey’in kuvvetleri tarafından tarihe gömüldü. Devletin ömrü kısaydı ama Uygur milli kimliğinin pekişmesinde önemli katkıları oldu.

Çan Kay Şek’in aşırı milliyetçi politikaları

Sun Yat Sen’in 1925’te ölmesi üzerine iktidara gelen aşırı Han milliyetçisi Çan Kay Şek ise Çin’deki tüm azınlıkların ‘aslında Han kökenli’ olduğunu ileri sürdüğü için Uygur kimliğini ezmeye soyundu. 1942’de ‘Kuzeydoğu Gelişmesi’ politikasını uygulamaya başladığında ilk işi Doğu Türkistan’a Han göçünü teşvik etmek oldu. Başlangıçta milliyetçi hükümetin hedefi 10 bin memur, teknisyen ve öğretmeni ve ailelerini Doğu Türkistan’a göndermek ve bölgeyi merkeze bağlamak olarak açıklanmıştı. Ancak bu politika giderek Hanların bölgede bir çeşit ‘apartheid’ (ırk ayrımı) rejimi kurmasıyla sonuçlandı.

İkinci Dünya Savaşı’nın SSCB aleyhine geliştiği yıllarda Vali Şen-şi-sey, çark ederek Sovyet yetkilileri bölgeden kovdu, fakat tam o sıralarda Uygur milliyetçi liderleri de görüş ayrılığına düşmüşlerdi. Tıp tahsilini İstanbul’da yapmış olan Dr. Mesut Sabri bağımsızlık için ABD’nin yardımına güveniyordu. İsa Yusuf Alptekin Milliyetçi Çin parlamentosuna ve hükümetine ümit bağlamıştı. Muhammed Emin Buğra ve Mahmut Muhiti grubu ise ‘düşmanın düşmanına’ yani Japonlara bel bağlamıştı. Sonunda Uygurların kaderini Ekim 1944’te Gulca’nın güneyindeki Moğol yurdu Nilka’da patlak veren Kazak isyanı tayin etti.

Bir cumhuriyet daha

Daha sonra Doğu Türkistan’ın kuzeyindeki İli, Altay ve Tarbagatay bölgeleri de katıldığı için tarihe ‘Üç Bölge İsyanı’ olarak geçen bu isyanı bastırmak için Çan Kay Şek yönetimi çok sert tedbirler aldı. Bu sefer, savaşta ibrenin lehlerine dönmesi üzerine yeniden gözde olan SSCB’nin de yardımıyla isyancılar Gulca’yı ele geçirdiler ve 12 Kasım 1944’te Şarki Türkistan Cumhuriyet’ini ilan ettiler. Yine SSCB’nin yardımıyla Doğu Türkistan orduları İli, Tarbagatay ve Altay bölgelerini de yeni cumhuriyetin topraklarına kattı. Ancak bir süre sonra Moğolistan Halk Cumhuriyeti ve Sovyetler Birliği’nin Mançurya’da bazı ayrıcalıklar elde etmesi karşılığında SSCB, Doğu Türkistan üzerindeki vesayetinden vazgeçti ve 1945’ten itibaren bölge, yerel Uygur yöneticiler ve Çin Halk Cumhuriyeti'nce ortaklaşa yönetildi.

Çin’le Uygur temsilcileri arasındaki uzun görüşmelerden sonra 1947’nin başlarında ilk defa üç Türkistanlı, Dr. Mesut Sabri ‘Genel Vali’, İsa Yusuf Alptekin ‘Hükümet Genel Sekreteri’ ve Canım Han Hacı ‘Maliye Bakanı’ olarak atandıysa da bundan sonrası merkezi hükümetle yerel yönetim arasında bilek güreşi ile geçti. Sonunda, Doğu Türkistan SSCB ile Çin arasında yapılan stratejik bir anlaşmanın kurbanı oldu. İddialara göre Stalin’in göz yummasıyla, Ekim 1949 tarihinde Gulca’yı işgal eden Mao’nun Komünist orduları, bölgenin de facto bağımsızlığına son verdi.

Komünist dönem

1949’dan sonra Uygurlara otonomi verildi ama Uygurların başkaldırısı hiç bitmedi. Çin resmi kaynaklarına göre 1951-1981 arasında Uygurlar tam 19 kere isyan ettiler. Aslında 1949 ile 1956 arasındaki Çin hükümetleri, Uygurları kazanmak için çalıştılar, en azından İslam karşıtı politikalar gütmediler. Ancak 1958-1961 arasında, Çin’i tarımsal bir toplumdan endüstrileşmiş bir toplum haline çevirme iddiasıyla yürürlüğe konan ‘İleriye Doğru Büyük Sıçrayış’ adlı ekonomik ve sosyal program, milyonlarca kişinin ölümüne neden olan bir kıtlıkla sona erdiğinde Çin’in bütünü ile birlikte Doğu Türkistan’da büyük zararlar gördü. Sadece 1959’daki kıtlık döneminde 500 bin civarında Uygur SSCB’ye sığındı. Pan Türkist eğilimli Uygur örgütlenmeleri de bu yıllarda filizlenmeye başladı. Ancak bu yıllar boyunca, sadece Uygurlar değil, Doğu Türkistan’da yaşayan Han gençliği de huzursuzdu. 1979’da, hayat koşullarından şikâyet eden 8 bin Han gencinin Aksu’da yaptığı büyük gösteri ve göstericilerden bininin katıldığı 100 günlük açlık grevi Doğu Türkistan’ın modern tarihindeki en önemli siyasal olay oldu.

1976’da ölen Mao’nun halefi Deng Xiaoping döneminde Doğu Türkistan’da merkezi yönetimin baskısı oldukça azaldı, ancak bölgenin sorunları ağırlaşarak sürdü. 11 Eylül 2001’deki İkiz Kuleler saldırısından sonra, Çin yönetimi, Doğu Türkistanlı ayrılıkçıları El Kaide ile ilişkilendirmeye başladı. Son olaylar işte böylesine çetrefilli bir tarihin ürünü.

Son olaylarda, milliyetçi kesimler ‘soydaşlık’ ilişkisi yüzünden, İslamcı kesimler Müslümanlık ortak paydasından dolayı infiale sürüklendi. Solcular özünde bir insan hakları ihlali olan konuyu bu kesimlere terk etmiş iken, Türkiyeli Kürtler ise Çin’deki 56 etnik gruptan en büyüğü olan ve nüfusun yüzde 91’ini oluşturan Hanlarla, nüfusun yüzde 1-3’ünü oluşturan Uygurlar arasındaki ilişkilerle Türk-Kürt ilişkisindeki; Kürdistan-Türkiye ilişkisi ile Doğu Türkistan-Çin ilişkisindeki benzerliklere işaret ederek, Türk milliyetçilerini ve muhafazakârlarını samimiyet testine davet ediyorlar.

Uygurlar Çin’in Kürtleri mi?

Gerçekten de, Uygurların ve Kürtlerin kendi ‘millet-i hâkimeleri’ne karşı verdikleri uzun ve kanlı mücadele (güçlü ve zayıf yanlarıyla) ve Hanlarla Türklerin bu kesimlerin taleplerine verdiği tepki, dış güçlerin müdahalesi gibi konular birbirine çok benziyor. Bu benzerlikler yüzünden Türkiye’nin Urumçi’de yaşanan olaylara gösterdiği tepki bu kesimlere ve uluslar arası topluma samimi görülmüyor, zaten Türkiye de sırtındaki kamburlar yüzünden doğru dürüst tepki gösteremiyor. Öte yandan, 1915 Ermeni Tehciri’nde vuku bulan yüz binlerce ölüm ve öldürme olayına ‘katliam’ bile diyemezken, 186 kişinin (ki en azından bir kısmının Han kökenli olduğu anlaşılıyor) çatışmalarda öldürülmesine ‘neredeyse soykırım’ diyecek kadar ‘kendini bilmez’ olabiliyor.

Bölgenin Komünist güçlerin denetimine girdiği 1949’dan sonra, ‘milli mücadelelerini hür bir ülkeden yönetmek üzere’ 1952-1960, 1965 ve 1980 sonrasında üç parti halinde Türkiye’ye iltica eden ve bugün ağırlıklı olarak İstanbul ve Kayseri’ye yerleştirilen Doğu Türkistanlılar (yaklaşık beş bini Uygur, 15 bin kadarı Kazak asıllı) ise Kürt Meselesi başta olmak üzere, Türkiye’nin azınlık sorunları konusunda muhafazakâr Türk milliyetçiliği ile birlikte hareket ediyorlar. Gelmiş geçmiş tüm hükümetlerin (ki çoğu milliyetçi-muhafazakârdı) Çin’le ilişkileri bozmamak için konuya mesafeli durduklarını da ekleyelim. Yani bu konuda bütün tarafların ciddi bir özeleştiri yapması gerekiyor. Konuyu kendi meşrebimize göre bir ‘kimlik meselesi’ olarak değil, bir insan hakları meselesi olarak ele almanın tam zamanı.

Himalayaların eteğinde bir İttihatçı: Enver Paşa

Doğu Türkistan konusu açılmışken, hayatını Doğu Türkistan davası uğruna yitiren Enver Paşa’ya değinmemek olmaz. Savaşın kaybedildiği anlaşılınca 1-2 Kasım 1918’de ülkeyi terk eden Enver Paşa, iki başarısız teşebbüsten sonra 14 Ağustos 1920’de Moskova’ya ulaşmış, Eylül’de Bakü’deki Doğu Halkları Kurultayı’na katılıp, Batum’da 3. Enternasyonal’in ilkeleri doğrultusunda kendi ‘Halk Şûralar Fırkası’nı kurduktan sonra, Bolşeviklerin yardımıyla Britanya İmparatorluğu’na karşı, İran ve Orta Asya halklarından müteşekkil bir İslam Devleti kurmak ve bunun başına geçmek üzere ‘cihat’ çalışmalarına başlamıştı. Ancak 1919 kışında Almanya’da komünist hareketin, 1920 sonbaharında Polonya’da Kızıl Ordu’nun yenilmesi, Dünya ihtilali umudunu zayıflatınca, aynı zamanda ekonomik sıkıntılarla da boğuşan Sovyet Rusya’da komünizmin tek bir ülkede yaşayabileceği görüşü egemen olmaya başlamıştı. Bu haleti ruhiye içinde 16 Mart 1921’de Britanya ile Sovyet Rusya arasında imzalanan ticaret ve dostluk antlaşmasının en önemli şartı, Sovyet Rusya’nın Anadolu’da, Kafkasya’da ve Orta Asya’da Britanya aleyhine propagandaya ve faaliyete son vermesiydi. Bu stratejik dönüşüm Enver Paşa’yı Rusya’da işlevsiz kılmıştı. Anadolu’da ise Mustafa Kemal liderliğini giderek pekiştiriyordu. Sakarya Meydan Muharebesi’nin kazanılmasından sonra Enver Paşa için Doğu Türkistan’dan başka gidecek yer kalmamıştı.

Basmacılar hareketi

O yıllarda Özbekler, Kızıl Ordu’nun Hokant’ta kurdukları ‘milli hükümet’i sonlandırmak için şehri yakması ve binlerce kişiyi öldürmesi üzerine Fergana’da ayaklanmışlardı. Buhara’ya ‘Ali Bey’ takma adıyla gelen Enver Paşa’nın 1921 yılının Kasım ayında Buhara’daki silahlı kuvvetlerin başkumandanlığını üstlenmesi bölgede büyük sevinç yaratmıştı. Zaten İttihatçı kadrolar epeydir Buhara’da milis kuvvetlerini organize ediyorlar ve bu kuvvetlere subay yetiştirmek için başta Harp Mektebi ve Darülmuallimin olmak üzere çeşitli okullar açıyorlardı. Enver Paşa’dan bir süre önce Buhara’ya gelen Dr. Nazım Bey’in İTC adına yerel idareden 33 kilo altın alıp gitmesi de bu itibarın göstergesiydi.

Gerçi Enver Paşa bir süre Lakay kabilesinin reisi İbrahim Bey tarafından ‘Moskova casusu olabileceği’ gerekçesiyle üç ay süreyle alıkonmuştu, ancak daha sonra firar edip Bolşeviklere karşı harekete geçtiğinde ordusunun en büyük kesimini yine İbrahim Bey’in kabilesinin mensupları oluşturacaktı. Bu kuvvetlere Bolşevikler ‘basan, yağmalayan, haydut, çapulcu’ anlamında ‘Basmacı’ adını vermişti. Ancak daha sonra isyancılar da bu adı benimsemişlerdi. Enver Paşa Bolşevik rejimini devirmek ve Asya’nın Müslümanlarını İslam’ın yeşil bayrağı altında birleşmek için sağa sola bildiriler gönderiyordu. Kulaktan kulağa Türk gönüllü kıtalarının fillere yerleştirilmiş toplarla İngilizleri alt edeceği haberleri fısıldanıyordu. Büyük İskender de fillerle Orta Asya’ya gelmemiş miydi? Enver Paşa’nın ondan geri kalır nesi vardı?

Kızıl Ordu subayı Melkumov

Ancak evdeki hesap çarşıya uymadı ve Enver Paşa 4 Ağustos 1922 tarihinde dramatik bir biçimde hayatını kaybetti. Enver Paşa ile ilgili tüm yayınlarda onun Himalaya’nın Pamir Dağları eteklerinde, Balcuvan’ın Çeğen mevkiinde kılıcı elinde Kızıl Ordu birliklerine karşı savaşarak öldüğü yazılır. Araştırmacı Kevork Pamukcuyan, Kanada’da yayımlanan Horizon adlı haftalık derginin 4 Şubat 1985 tarihli sayısında Hayk Hayrabetyan adlı bir yazarın tanıklığına dayanarak Enver Paşa’yı Kızıl Ordu’nun önemli komutanlarından Hagop Melkumyan’ın (o günkü adıyla Melkumov) öldürdüğünü ileri sürüyor. Melkumov bu bilgileri makale yazarı Hayrabetyan’a bizzat anlatmış.

1885’te Karabağ’ın Şuşa bölgesinde dünyaya gelen Melkumov, 1907’de Frunze Askerî Akademisi’ni bitirdikten sonra Birinci Dünya Savaşı’nda Doğu Prusya cephesindeki muharebelere katılmış, yaralanıp iyileştikten sonra Türk cephesine gönderilmiş, süvari alayında Erzurum, Van ve Bitlis’teki çatışmalara katılmış, daha sonra subay olmuş ve pek çok madalya ve nişanla ödüllendirilmiş başarılı bir askermiş. 1917’de Bolşevik saflarına geçen Melkumov Moskova’daki Birinci Süvari Alayı Komutanlığı’na atanmış, aynı yıl Komünist Parti üyesi olmuş. Denikin’in Beyaz Orduları’na karşı savaştıktan sonra Buhara’daki Basmacı hareketini bastırmakla görevlendirilmiş. 1921 şubatından itibaren de görevini başarıyla yerine getirerek mayıs ayında Basmacıları köşeye sıkıştırmış.

Kofrun Kışlası’na baskın

Melkumov’a göre Enver Paşa’nın Doğu Buhara’daki askerî karargâhı Kofrun Kışlası’ndaydı ve emrindeki güçlerin sayısı 17 bin kişiye ulaşmıştı. (Bu sayıları 200 bine çıkaran Türk kaynakları vardır. Ancak Şevket Süreyya Aydemir, olay günü, Korfun Kışlası’nda Enver Paşa’nın yanında 4-5’i Osmanlı olmak üzere sadece 25 asker olduğunu ileri sürer.) Melkumov’un ise 1500 süvari ve 800 piyadeden ulaşan küçük bir birliği vardı. Melkumov, sayısal açıdan çok zayıf olduğu için saldırıyı sabah namazından önce, şafak sökerken aniden yapmayı planlamıştı. O gece vadi sisle kaplanmıştı. Bu yüzden, Melkumov’un birlikleri Kofrun Kışlası’na görünmeden yaklaşabilmişti. Kışla büyük bir bağın içindeydi. Melkumov, altın renkli hilalli yeşil bir bayrağın yanında nöbet tutan kırmızı sarıklı nöbetçileri görünce çok sevindi. Çünkü nöbetçiler, Enver Paşa’nın kışlada olduğuna işaret ediyordu. Bundan sonrası hızla gelişti. Melkumov’un birliği önce kışlayı topa tuttu. Ardından süngü takarak hücum ettiler. Enver Paşa uykusundan fırlayarak elbisesiz ve yalınayak atına atladığı gibi süratle dağlara doğru uzaklaşmaya başladı. Melkumov’un dediğine göre, Enver Paşa, yaklaşık 25 verst’lik (1 verst=1067 m.) bir takipten sonra Çeğen mevkiinde kıstırıldı ve kanlı bir süngü dövüşünden sonra öldürüldü. Enver Paşa’nın üzerinde “İslam ordularının başkumandanı, Halife’nin damadı ve Hazret-i Muhammed’in vekili’ yazılı büyük gümüş mührü ödül olarak Melkumov’a verildi. Şahsi Kur’anı ve tezhipli hilatı ise yörenin resmi makamlarına teslim edildi. Enver Paşa için savaş ebediyen sona ermişti ama Basmacılar için mücadele 1934’e kadar devam etti. Melkumov 1937’de emekliye ayrıldı, 1960’da Türkistanlılar adı altında hatıratını yayımladıktan iki yıl sonra da öldü.

Özet Kaynakça: Mehmet Saray, Doğu Türkistan Türkleri Tarihi, 1.Cilt, Doğu Türkistan Vakfı Yayınları, İstanbul 1998; İsa Yusuf Alptekin, Unutulan Vatan Doğu Türkistan, Seha Yayıncılık, 1999; A. Ahat Andican, Cedidizm’den Bağımsızlığa Hariçte Türkistan Mücadelesi, Emre Yayınları, 2003; Fahir Armaoğlu, 20. Yüzyıl Siyasi Tarihi, Alkım Yayınevi 2004; Ahmet Kemal İlkul, Çin -Türkistan Hatıraları (Yay. Haz. Yusuf Gedikli), Ötüken, 1997; İklil Kurban, Şarki Türkistan Cumhuriyeti (1944–1949), TTK Basımevi, 1992 Metin Önal, Çin’in Etnik Politikaları Çerçevesinde Doğu Türkistan Sorunu (Derleyen: Bekir Günay), Kültür -Sanat Yayıncılık, 2005; Kevork Pamukcuyan, “Enver Paşa Nasıl Öldü?”, Tarih ve Toplum, Aralık 1990, S. 84, s. 13-15.

.19-7-09

.Mudanya’dan Lozan’a giderken

Gündemi yasama-yürütme-yargı erkinin ilişkilerinde yaşanan sıkıntılar, hükümetin ‘Kürt açılımı’ ve ‘katsayı’ meseleleri işgal ediyor ama 24 Temmuz’da imzalanışının 86. yıldönümünü kutladığımız, Türk ulus devletinin hukuki kurucu belgesi olan Lozan Barış Antlaşması’nı ele almamak yakışık almazdı. Elbette bu anlaşmayı, Osmanlı Devleti’ni fiilen sona erdiren 10 Ağustos 1920 tarihli Sevr Antlaşması ile karşılaştırmalı olarak okumak lazım. Dahası, bu iki antlaşmayı da Mondros Mütarekesi ile birlikte ele almak lazım ancak, zamanında fırsatları iyi değerlendiremediğim için, konuya ortasından başlamak zorunda kaldım.

Ancak bu hafta Lozan’ı, 10 Ağustos haftası ise Sevr’i anlatmak kronolojiyi bir kez daha ters yüz etmeyi gerektiriyordu. Her iki antlaşmayı karşılaştırarak irdelemek ise bu sayfanın çapını çok aşan bir iş olacaktı. Ben de, bu haftaki yazımı, savaşı hukuken bitiren Mudanya Mütarekesi ile Lozan Barış Konferansı arasındaki dönemi anlatan bir giriş yazısı olarak tasarladım. 4 Ağustos’ta yapılacak Meclis Başkanı seçimleri ile Lozan’a giden heyetin seçilmesi sürecinin benzerlikleri de ‘güncelle bağ kurma’ kaygımı gidermek için iyi bir fırsat oldu. Herkese iyi Pazarlar…

İzmir’de İtilaf Devletleri ile ilk temaslar

9 Eylül 1922’de İzmir’in geri alınmasından sonra Ankara Hükümeti, birbirleriyle doğrudan ilgili üç önemli sorunla karşı karşıya kalmıştı. Bunlar, görüşmelerin ne zaman ve nerede başlayacağı ve görüşmelerde Türk tarafını kimin temsil edeceği konularıydı. Birinci konuda ilk ağız yoklaması, İzmir’de yapılmıştı. İlerde kayınpederi olacak İzmir’in ünlü tüccarlarından Muammer Uşakizade’nin Göztepe’deki Beyaz Konağı’nda kalan Mustafa Kemal’i 15 Eylül 1922 günü, İzmir Limanı’nda demirli Fransız Donanması Kumandanı Amiral Dumesnil ziyaret etmişti. 13 Eylül’de başlayan İzmir Yangını’nın alevleri arasında süren görüşmede Dumesnil, Mustafa Kemal’e, yangını Türklerin çıkardığı yolundaki söylentileri aktarmış ancak Mustafa Kemal’den duyabildiği tek söz ‘Evet bu yangın nahoş bir hadisedir” olmuştu. Ardından Mustafa Kemal konuşmayı İtilaf Devletleri ile yapılacak barış müzakerelerine getirmiş ve yangın meselesini kapatmıştı.

Görüşmeyi kim talep edecek?

Yangın konusunda ısrar etmeyi yakışıksız bulduğu anlaşılan Amiral Dumesnil “Konuşmalara girmek için iki ayrı metot vardır. Zafer elde ettiğinize göre, İtilaf Devletlerine şimdi sulh müzakerelerine girmeğe amade olduğunuzu bildirebilirsiniz. Veyahut aksine onlardan ilk tekliflerini yapmalarını beklersiniz.” dediğinde Mustafa Kemal “Ben ikinci metodu tercih ederim. Çünkü ilk metot bir zaaf eseri gibi yorumlanabilir. Sarf ettiğimiz gayretten bitkin hale geldiğimizi sanabilirler” cevabını vermişti. Dumesnil “Fakat zaferi elde ettiğiniz şu sırada bu yolda bir davranış güzel bir jest olur” diye üsteleyecek ancak Mustafa Kemal kararlı bir şekilde “Ben bu usule başvuramam. Çok daha evvel Yunan Ordusunu kolaylıkla ezebileceğimize tam emniyetimiz olduğu sırada, [Şubat 1921’de] Londra’dan sulh müzakerelerini açmasını rica etmiştik. Bizi dinlemediler. Tecrübemiz şu halde bu şeklini kabul etmemekliğimizi bize öğretmiş oluyor” diyecekti.

Mudanya mı Üsküdar mı?

Amiral konunda konferansın toplanması için gayri resmi konuşmalara başlamak şeklinde ‘üçüncü yol’dan söz etmek zorunda kaldı. Bu yolu uygun bulan Mustafa Kemal mütareke görüşmelerinin ‘Misak-ı Milli’ esaslarına uygun yürütüleceğinin belirtti. Ardından Boğazların serbestliği karşılığında her iki yakaya daimi istihkâmlar tesis edilmesi konusunda anlaşıldı. Mütarekenin nerede yapılacağı konusunda gelindiğinde, Mustafa Kemal daha önce İzmir’i teklif ettiklerini hatırlattı ancak Dumesnil, Fransızların güvenlik yüzünden bunu uygun bulmadıklarını, onun yerine Venedik’i önerdiklerini belitti. Ardından Mudanya alternatifi üzerine konuşuldu, fakat Mudanya’ya ulaşmanın zorluğundan söz edildi. Sonunda iki taraf İstanbul-Üsküdar üzerinde anlaştılar ve Amiral Dumesnil İstanbul’a döndü.

“Müttefikler bizle ilgilenmiyor…”

Bundan sonrasını İsmet İnönü hatıratında şöyle anlatır: “Müttefikler bizi İzmir’de bırakmışlar, bizimle hiç meşgul olmuyorlardı. Devlet ve milletin zahmet ve zaferinin karşılığını alması davasına müttefikleri zorlamak icap ediyordu… Düşünüyoruz bunu nasıl yapabiliriz? İtilaf Devletleri, İngilizler Boğazlardadır, Çanakkale’dedir… Bütün kuvvetlerimizle bunların üzerine gidelim dedik. Ama kötü bir tesadüf neticesinde İtilaf Devletleri ile silahlı bir çatışma olabilir. Böyle bir emrivaki ile karşı karşıya gelebiliriz. Bunu istemiyoruz.” Sonunda her şey göze alınır ve Türk ordusu Çanakkale’ye doğru ilerlemeye başlar. Bir süre sonra tarafsız bölgeyi silahlandıran İngiliz ordusu ile göğüs göğse gelirler. İngilizler silah kullanmaz ancak Türk tarafı taarruz ederse, tellerin arkasındaki mevzilerinde bu taarruzu kabul etmeye hazır şekilde dururlar.

İngiliz işçi sınıfı imdada yetişiyor

Tam bu sırada Fransızlar, Türklerle savaşmayacaklarını açıklar. İngiltere'de ise halk Türklerle yeniden karşı karşıya kalmaktan rahatsızdır. 21 Eylül 1922 günü, İngiltere'nin en önemli gazetelerinden Daily Mail, iktidardaki Lloyd George Hükümeti’ni ağır şekilde eleştirerek, 'Çanakkale'den çekiliniz' manşetiyle çıkar. Aynı gün İngiliz İşçi Sendikaları Kongresi, eğer savaş olursa, genel greve gideceklerini açıklar. Durumun nezaketi ortadadır. Tam bu sırada Fransa'nın en ünlü siyaset adamlarından M. Franklin Bouillon, Metz savaş gemisiyle İzmir'e gelir ve Mustafa Kemal’le bir görüşme yapar. Bu görüşmede Başvekil Rauf Bey ve Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey de hazır bulunurlar. Görüşmenin başında, Bouillon'un Mustafa Kemal Paşa'ya yaptığı müracaatın TBMM hükümetine yapılmış gibi kabul edileceği kararlaştırılmış, müzakerelere bu şartla başlanmıştır. Nihayet, İtilaf Devletleri’nin 23 Eylül tarihli notası 29 Eylül'de yanıtlanır: "Mösyö Franklin Bouillon'un İtilaf Devletleri namına verdiği teminata ve adilane sulhun kısa sürede tesisi için derhal müzakerelere başlanacağına itimat ederek askeri harekât durdurulmuştur..."

İtilaf Devletleri mütareke görüşmelerinin Mudanya’da yapılmasını da kabul etmiştir. Mudanya Konferansı, fiilen 3 Ekim’de başlar ve 10 Ekim’de Mudanya Mütarekesi’nin imzalanmasıyla biter.

Saltanat’ın ilgası ve iki başlılığın sona ermesi

Sıra mütarekeyi takip eden barış görüşmelerinde Türk tarafını kimin temsil edeceği konusunu kesinleştirmeye gelmişti. Daha Mudanya’da görüşmeler sürerken İtilaf Devletleri Padişah Vahdettin’e müracaat ederek İstanbul Hükümeti’nin de Lozan’da yapılacak barış görüşmelerine bir heyet göndermesini istemişti. İtilaf Devletleri’nin Türk tarafındaki çift başlılıktan yararlanmak istediği anlaşılıyordu ama Ankara’nın buna tepkisi çok sert ve akıllıca oldu. Sadrazam Tevfik Paşa’nın 17 Ekim 1922’de Mustafa Kemal’in İstanbul’daki temsilcisi Hamid Bey aracılığıyla Mustafa Kemal’in şahsına gönderdiği telgrafla, Lozan’a gidecek delegasyon ve Lozan’da takınılacak ortak tavır konusunda fikir sormasıyla başlayan süreç kimsenin aklına gelmeyecek bir şekilde sonuçlandı.

Telgraf krizinin umulmadık sonucu

Tevfik Paşa’nın telgrafı Türkiye Büyük Millet Meclisi’ne değil de, kendi adına çekmesine öfkelenen (ya da öfkelenmiş görünen) Mustafa Kemal, fırsattan istifade Tevfik Paşa’ya sert bir cevap yazdı. Telgrafta şöyle deniyordu: “... TBMM ordularının kazanmış olduğu kesin zaferin sonucu olarak yakında yapılması beklenen barış konferansında Türkiye Devleti yalnız ve ancak TBMM Hükümeti tarafından temsil olunur.”

Ancak telgrafın hitap kısmına ‘İstanbul’da Hamid Bey’e’ diye yazıldığı için, telgraf Tevfik Paşa’ya ulaşmamıştı. Güya Hamid Bey, telgrafın Sadrazam’a verileceğini anlamamıştı ama telgraftaki hususları bir özet halinde Sadrazam’a sunmuştu. Bunun kasıtlı bir ‘yanlış anlama’ olması ihtimali güçlüydü, çünkü kendisine cevap verilmediğini sanan Tevfik Paşa, ilk telgraftan 12 gün sonra, emredici bir dille ve yine Türkiye Büyük Millet Meclisi yerine ‘Ankara Büyük Millet Meclisi’ne hitaben ikinci bir telgraf daha çekince Mustafa Kemal’in beklediği fırsat doğmuş oldu. Çünkü Sadrazam’ın küstah üslubu, mebuslar arasında büyük hoşnutsuzluk yaratmış ve Mustafa Kemal’in ustaca yönlendirdiği bir manevra sonucu, 1 Kasım’ı 2 Kasım’a bağlayan gece iki maddelik bir Meclis kararıyla Saltanat ilga edilivermişti. Böylece Lozan’da Türk tarafını kimin temsil edileceği meselesi kökten halledilmişti. Bu kararın alınmasından sonraki ilk iş Lozan’a gidecek heyetin seçilmesi oldu.

Meclis’in değil Mustafa Kemal’in seçtiği heyet

Heyet başkanlığı için Heyet-i Vekile (Bakanlar Kurulu) Reisi Rauf (Orbay) Bey başta olmak üzere Hariciye Vekili Yusuf Kemal (Tengirşenk) Bey, sabık Dahiliye Vekili Ali Fethi (Okyar) Bey ve hatta Kâzım Karabekir Paşa gibi Millî Mücadele’nin ağır topları beklenti içine girmişti. Özellikle Rauf Bey, Osmanlı Devleti’nin sonunu getiren Mondros Mütarekesi’ni imzalamış olmanın ezikliği içinde, o kötü hatırayı bir zaferle silmek arzusu içindeydi. Ancak Mustafa Kemal’in Lozan için uygun gördüğü isim, Saltanat’a ve Halife’ye bağlılığı bilinen Rauf Bey değil, Mudanya Mütarekesi’nin başarılı görüşmecisi, her daim kendisine sadık ‘Garp Cephesi Kumandanı’ İsmet (İnönü) Bey’di.

Emrivaki atama

Böylesi önemli bir işi TBMM’ye bırakmaya niyeti olmayan Mustafa Kemal Nutuk’ta, adaylar arasında başlangıçta kesin karar vermediğini, ancak Rauf Bey’in böyle hayati önemi olan bir konuda başarı kazanabileceğinden emin olamadığını, Rauf Bey'in de kendisini zayıf görmekte olduğunu hissettiğini belirtir. Mudanya Konferansı bittikten sonra, İsmet Paşa ve Genel Kurmay Başkanı Fevzi Paşa ile buluşmak üzere yanında Milli Müdafaa Vekili Kazım Karabekir Paşa ve Refet (Bele) Paşa ile birlikte Bursa'ya giden Mustafa Kemal, Bursa’da İsmet Bey’in delegeler heyetine başkanlık edip edemeyeceğini bir kez daha inceler. Mudanya Konferansı'nı nasıl idare ettiğini ayrıntılı olarak anlamaya çalışır. Dediğine göre, İsmet Paşa'ya bu konudaki tasavvurlarıyla ilgili tek kelime etmemiştir. Sonunda kararını verir. Ancak İsmet Paşa'nın Murahhaslar (Delegeler) Heyeti Başkanı olabilmesi için daha önce Hariciye Vekili olmasını uygun görmüştür. Bunun için de, Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey'e özel ve gizli bir telgraf gönderir ve kendisinin Hariciye Vekilliğinden istifa etmesini ister. Yusuf Kemal Bey bu ricaya karşı çıkmayı düşünmez bile, çünkü 7 Şubat-3 Nisan 1922 tarihleri arasında Avrupa seyahatine giderken İstanbul’da Sultan Vahdettin ile görüşerek Ankara’nın canını pek sıkmış, TBMM’de sert eleştirilere uğramıştır. Yusuf Kemal Bey istifasını verdikten sonra Mustafa Kemal İsmet Bey’e kararını bildirir. Nutuk’ta dediğine göre, İsmet Bey çok şaşırmış ve asker olduğunu söyleyerek bu görevden affını dilemiştir. Ancak sonra karara boyun eğmiş, görevi kabul etmiştir.

İkinci Grubun itirazları

Bu durum başta Rauf Bey olmak üzere pek çok mebusu son derece rahatsız eder. Nitekim 2 Kasım’da yapılan oturumda, muhalif mebusların oluşturduğu İkinci Grup’tan Hakkı Hami (Ulukan), Ziya Hurşit (Saltanat’ın kaldırılmasına tek karşı çıkan mebustur), Salahattin (Köseoğlu), Sırrı (Bellioğlu) ve Hüseyin Avni (Ulaş) Bey gibi ağır toplar, Heyet-i Vekile tarafından İsmet Bey’in ‘Baş Murahhas’, Maliye Bakanı ve Trabzon Milletvekili Hasan (Saka) Bey ve Sağlık Bakanı ve Sinop Milletvekili Dr. Rıza Nur’un ‘Murahhas’ olarak seçilmesine itiraz ederler. Onlara göre, Lozan’a gidecek heyeti, doğrudan milli iradeyi temsil eden TBMM’nin seçmesi gerekir. Ancak muhaliflerin bu yöndeki önergeleri oturumu yöneten Dr. Adnan (Adıvar) tarafından görmezden gelinir ve Adnan Bey, hükümetten gelen tezkereyi oylar. Tezkere 67 ret, 8 çekimser oya karşılık 121 oyla kabul edilir. Daha sonra Heyet-i Vekile, heyete, danışman, uzman, basın danışmanı, mütercim ve sekreter olmak üzere 33 kişi daha ekler.

3 Kasım’da yapılan Meclis oturumunda, heyetin ödeneği 22 ret ve 5 çekimser oya karşılık 152 oyla kabul edildiğinde, heyete ilişkin itirazların aşıldığı izlenimi doğar ancak, heyetin Lozan’daki görevleri süresince izinli sayılmalarına ilişkin gizli oylamada, Saruhan Mebusu Celal (Bayar) için 61, Sinop Mebusu Rıza (Nur) için 54, Adana Mebusu Zekai (Apaydın) için 34, Trabzon Mebusu Hasan (Saka) için 30, Diyarbakır Mebusu Zülfü Tigrel için 27 ve Burdur Mebusu Meviyüttin Saltıklıgil için 22 ret oyu çıkınca, muhaliflerin pes etmediği anlaşılır. Ancak Mustafa Kemal’in isteği olmuştur. Lozan’a doğrudan kendisinden talimat alacak bir ‘sadık bende’, İsmet Bey gidecektir.

Sıkıntılı bir süreç sonucu ortaya çıkan bu heyette tek bir diplomat yoktur. Aslında Meclis’te diplomat üye yoktur ama göreve çağırıldığında seve seve kabul edecek pek çok başarılı ve vatanperver Osmanlı diplomatı vardır. Ancak eski dönemin diplomatlarını göreve çağırmanın TBMM’nin prestijini sarsacağı düşüncesi egemen olmuş gibidir. Bu durum resmi tarih tarafından Osmanlı diplomatlarının ‘beceriksiz ve aşağılık duygusuyla malul olduğu’ bu yüzden bu kadrolardan yararlanılmadığı şeklinde formüle edilmiştir. Halbuki ilerde göreceğimiz gibi Osmanlı diplomatları Sevr’de bile son derece başı dik, hatta yer yer dik başlı bir tavır takınmışlardır. Aynı şekilde, Lozan Heyeti’nin diplomatik tecrübe eksikliği pek çok kayba mal olacaktır.

14 maddelik Talimatname cepte

O güne dek askerlikten başka iş bilmeyen ‘Baş Murahhas’ İsmet Bey 38 yaşındadır. Sabırlı ve inatçı bir kişiliktir. Kendi çabasıyla öğrendiği az buçuk Almancası ve Fransızcası ile az işiten kulakları vardır. Hükümet bu eksikleri kapatmak için dört koldan çalışmaya başlar ve her sayfası bakanların tümü tarafından imzalanan ve 14 maddeden oluşan üç sayfalık bir ‘Talimatname’ hazırlar.

Misakı Millî doğrultusunda hazırlanan Talimatname’de şunlar yazmaktadır: “1- Doğu Sınırı: ‘Ermeni Yurdu’ söz konusu olamaz, olursa görüşmeler kesilir. 2- Irak Sınırı: Süleymaniye, Kerkük ve Musul livaları istenecek. Konferansta başka bir durum ortaya çıkarsa hükümetten talimat alınacak. 3- Suriye sınırı: Bu sınırın düzeltilmesi için çalışılacak ve sınır şöyle olacaktır: Reis İbn Hani’den başlayarak Harim, Müslimiye, Meskene, sonra Fırat yolu, Der Zor, Çöl, nihayet Musul vilayeti güney sınırına ulaşacak. 4- Adalar: Duruma göre davranılacak. Kıyılarımıza pek yakın olan adalar ülkemize katılacak; şayet olmazsa Ankara’dan sorulacak. 5- Trakya Sınırı: 1914 sınırının elde edilmesine çalışılacak. 6- Batı Trakya: Misak-ı Millî maddesi. 7- Boğazlar ve Gelibolu Yarımadası: Yabancı bir askerî kuvvet kabul edilemez. Bu yüzden görüşmeleri kesmek gerekirse önceden Ankara’ya bilgi verilecek. 8- Kapitülasyonlar: Kabul edilemez. Bu yüzden görüşmeleri kesmek gerekirse, gereken yapılır. 9- Azınlıklar: Esas mübadeledir. 10- Osmanlı Borçları: Bizden ayrılan ülkelere paylaştırılacak. Yunanistan’dan alınacak tamirat bedeline mahsup edilecek. Olmazsa 20 yıl ertelenecek. Düyun-ı Umumiye İdaresi kaldırılacak. Zorluk çıkarsa Ankara’ya sorulacak. 11- Ordu ve donanmaya sınırlama söz konusu olamaz. 12- Yabancı Kuruluşlar: Yasalarımıza uyacaklar. 13- Bizden ayrılan ülkeler için Misak-ı Millî’nin ilgili maddeleri geçerlidir. 14- İslam cemaat ve vakıflarının hakları eski anlaşmalara göre sağlanacaktır.”

Heyet, Talimatname’yi cebine koyup Ankara’dan yola çıkar. Yanlarında, kendilerini Ermeni komitacıların ve Çerkez Ethem’in adamlarının olası saldırılarından koruyacak 10 kadar da asker vardır. Beş günlük bir tren yolculuğundan sonra Lozan’a varan heyeti istasyonda Türk ve Mısırlı öğrenciler sevinç gösterileriyle karşılarlar. Aynı anda Ermeni ve Rumların da aleyhte gösterileri sürmektedir.

Leman Gölü kıyısındaki umut

Konferans, İngiltere’deki seçimler ve İtalya’daki kabine değişikliği sebebiyle Britanya ve İtalya delegeleri gelemediği için 20 Kasım 1922’de, saat 15.30’da başlar. (Daha sonradan gecikme gerekçesinin uydurma olduğu öğrenilecektir. Müttefik delegeler, Türklere karşı ortak politika oluşturmak için Paris’te toplanmışlar, henüz sonuca ulaşamadıkları için de yukarıdaki bahaneleri ileri sürmüşlerdir.) Casino de Mont Bénon’da yapılan açılış törenine, İsmet Bey Britanya Dışişleri Bakanı Lord Curzon’la birlikte salona girer. İtalya Başbakanı Mussolini, Fransa Başbakanı ve Dışişleri Bakanı Poincaré de salonda hazırdırlar. İsviçre Konfederasyonu Başkanı Robert Haab ev sahibi sıfatıyla yaptığı konferansı açış konuşmasında şöyle der: “Burada seçkin temsilcilerini selamlamakla şeref duyduğumuz devletler, Yakın Doğu anlaşmazlığına son verdirecek olan barış konferansının ilk toplantısını, tarafsız İsviçre’nin yurttaşlarından birinin açmasını istemek inceliğini göstermişlerdir… Dilerim ki, Türk-Yunan savaşı, on yıldan beri Avrupa’yı ve Asya’nın bir parçasını yakıp yıkmış olan ve uğursuz etkileri, hem yenenlerin hem de yenilenlerin gelecek kuşaklarında sürüp gidecek tragedyanın son perdesi olsun. İşte bunun içindir ki, dünya, Leman Gölü kıyılarına, içinde güçlü bir umut ışığı parlayan, kuşkulu gözlerle bakmaktadır...”

İsmet Bey’in gerginleştirici konuşması

Ardından ‘Konferans Başkanı’ sıfatıyla Britanya Dışişleri Bakanı Lord Curzon söz alır ve ev sahibine teşekkür cümlelerinden sonra konuşmasını şöyle bağlar: “Eğer murahhasların hepsi aynı uzlaştırıcı ruh ile çalışırlarsa, masa üzerine gelecek her meseleyi halletmek ve sulhu yapmak arzusu ile yüklü olurlarsa gayeye varmak kolaylaşır…” Toplantının bu konuşma ile bitmesi beklenmektedir. Ancak İsmet Bey söz ister ve bu konuda ısrarlı olur. Lord Curzon’un konuşacağını öğrenince gece kaleme aldığı beş paragraflık konuşmasında Mondros Mütarekesi’nin imzalanmasından sonra Türklere büyük haksızlıklar yapıldığını, Yunan işgalinin Anadolu’da büyük yıkıma neden olduğunu, dolayısıyla tazminat ödenmesi gerektiğini, Türk halkının ülkesini işgalden kurtarmak ve istiklalini kazanmak için büyük fedakârlıklarla Kurtuluş Savaşı verdiğini ve büyük bir zafer kazandığını sert bir dille anlatır.. Diplomatik teamüllere aykırı bu konuşma bazılarına göre ‘Türk tarafının kararlılığını gösteren bir baş yapıttır’, bazılarına göre “bir tören toplantısının sınırını ve havasını çok aşmıştır.” Nitekim konuşma bittiğinde salonda buz gibi bir hava esmiştir. Resmi tarihçilerin Mussolini’nin İsmet Bey’i alkışladığını söylemesine rağmen, ABD temsilcisi Joseph C. Grew, Mussolini’nin yüzünde beliren vahşi ifade ile İsmet Bey’in boğazına sarılacak gibi durduğunu söyler İşte, sevabıyla günahıyla Türkiye Devleti’nin kurucu belgesinin imzalanacağı Lozan Barış Görüşmeleri’nin Uşi (Ouchy) Şatosu’ndaki esas oturumları İsmet Bey’in bu sinirli ve gergin konuşmasının yarattığı olumsuz havada başlamıştır.

Gerisi iki hafta sonra…

Kaynakça: Seha L. Meray, Lozan Barış Konferansı, Tutanaklar-Belgeler, c.I, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 1993; Yaşayan Lozan, (Yay. Haz.: Çağrı Erhan), Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları 2003; İsmail Soysal, Türkiye’nin Siyasal Antlaşmaları, (1920-1945), c. I, TTK Yayınları 1989; İlhan E. Postacıoğlu, Atatürk Önünde Tarih Bakaloryası, Erler Matbaası 1977; Ali Naci Karacan, Lozan, Bilgi Yayınevi, 2007; Joseph C. Grew, Lozan Günlüğü, (Çeviren: Kadri Mustafa Orağlı), İstanbul, 2001; Salahi R. Sonyel, Gizli Belgelerle Lozan Konferansı’nın Perde Arkası, Ankara, 2006; Rıza Nur, Lozan Hatıraları, İstanbul, 1991; Ahmet Demirel, “TBMM’de Lozan görüşmeleri”, Toplumsal Tarih, S.115, Temmuz 2003, s. 78-81.

.26-7-09

.Misak-ı Milli nedir, ne değildir?

Geçen hafta Lozan’a gidiş konusunu ele almış, Sevr ile Lozan’ın bir karşılaştırmasını yapmayı 10 ağustos haftasına bıraktığımı belirtmiştim. Aslında iki antlaşmayı bir gazete sayfasında karşılaştırmak kolay değil. Hele de daha Mondros ve Sevr meselesini enine boyuna tartışmamışken. Yine de en azından konuyla ilgili okuyucuların kendi araştırmalarını yapmaları için bazı ipuçları vermeyi denemek istiyordum. Bu sözüm bazı okurların gözünden kaçmış olmalı ki, bolca ‘neden Lozan’la Sevr’i karşılaştırmadan yazıyı kestiniz?’ eleştirileri aldım. Anlaşılan daha uzun ve net açıklamalar yapmalıyım, ya da işi tek bir sayfada bitirmeyi öğrenmeliyim. İki yazı arasına bir hafta koymamın nedeni sadece kronolojiye sadık kalma isteği değildi. Esas, Rusya Devlet Başkanı V. Putin’in 6 ağustosta gerçekleşmesi beklenen Türkiye ziyareti dolayısıyla bir ‘Rusya yazısı’ yazmak istiyordum.

Hayalimde Türk ve Rus modernleşmelerini karşılaştıran bir yazı yazmak vardı. Ancak bütün uğraşlarıma rağmen, ortaya Murat Belge’nin bir zamanlar yazdığı ve bana göre ‘bir tarih yazısı nasıl olmalı?’ başlıklı bir derse konu olacak güzel yazısının kötü bir kopyasından fazlasını çıkaramadım. Bunun üzerine Murat Belge’nin yazısını bu sayfaya taşımak istedim ancak yazının boyutları buna izin vermedi. (“Batılılaşma: Türkiye ve Rusya”, başlıklı yazı, İletişim Yayınları’nın çıkardığı Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce adlı eserin ‘Modernleşme ve Batıcılık’ adlı 3. cildinde yer alıyor. Okumanızı tavsiye ederim.) Sonunda rotayı başka bir konuya; gerek Sevr’i ve Lozan’ı anlamak için, gerekse bugünkü pek çok siyasi tartışmayı anlamlandırmak açısından kilit öneme sahip olduğunu düşündüğüm Misak-ı Milli konusuna çevirdim. Her zamanki gibi, bu konuyu da bir kerede bitiremedim. Noktayı önümüzdeki hafta koymak üzere herkese iyi pazarlar...

İstanbul işgal ediliyor

Bugün ulusça her başımız sıkıştığında başvurduğumuz Misak-ı Milli nedir, kim hazırlamıştır, ne zaman ve nerede hazırlanmıştır, ne anlama gelmektedir gibi sorulara herkes farklı cevaplar verir. Öncelikle belirtelim ki, Misak-ı Milli beyannamesi son Osmanlı Meclis-i Mebusanı’nda ortaya çıkmıştı. Bilindiği gibi, Meclis-i Mebusan, Mondros Mütarekesi’ni takiben, 21 Aralık 1918’de Padişah Vahdettin tarafından seçimlere gidilmek üzere feshedilmişti. Mustafa Kemal’in önderliğindeki kadrolar, önce seçimlere katılmama kararı almışlar sonra bu kararın sonucu değiştirmeyeceğini düşünerek, meclisi kontrol altına almaya karar vermişlerdi. Plana göre, yeni seçilen mebusların İstanbul’a gitmeden önce Ankara’ya uğramaları sağlanacak, bu mebuslar aracılığıyla Meclis-i Mebusan’da bir ‘Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti Grubu’ oluşturulacak, Milli Mücadele’ye soğuk bakan Ali Rıza Paşa Hükümeti düşürülecek, Meclis Başkanlığı’na Mustafa Kemal’in seçilmesi sağlanacak, Sivas Kongresi kararları Meclis’e onaylatılacaktı. İşte bugün Misak-ı Milli diye bildiğimiz metin bu bağlamda ortaya çıkmıştı. Mustafa Kemal’in asıl düşüncesi, Ankara’da yeni bir devlet oluştururken, eski düzenin meşruiyetinden ve kurumlarından alabildiğine yararlanmaktı.

Felah-ı Vatan mı, ‘Fellah-ı Vatan’ mı?

Seçimlerden sonraki Meclis-i Mebusan 12 Ocak 1920’de açılmıştı. Mustafa Kemal’in planlarını İstanbul’da uygulamakla görevli Rauf (Orbay) Bey, 6 Şubat 1920’de Mustafa Kemal’e bir telgraf çekti. Telgrafta Meclis’te 70 kişilik (bazı kaynaklara göre grup 88 kişilik) bir grup oluşturduğunu haber veriyordu. Mustafa Kemal 7 şubat tarihli cevabi telgrafında grubun nizamname ve programını, kimlerin katıldığını, kimlerin katılmadığını, hangi seçim çevresinden olduklarını soruyordu. Anlaşıldığı kadarıyla, gelişmeler kontrolünden çıkmaya başlamıştı. Nitekim Mustafa Kemal’in Meclis-i Mebusan’a gönderdiği tebrik mesajı okunmamış, Mustafa Kemal Meclis-i Mebusan’da kurulacak grubun adının ‘Müdafaa-i Hukuk’ olmasını istediği halde grubun adı Vahdettin’in Meclisi açan mektubunda (Padişah açılışa gelmemişti) geçen bir ifadeden dolayı ‘Felah-ı Vatan’ (Vatan’ın Kurtuluşu’) konmuştu. Mustafa Kemal bunlara çok kızmıştı. Bu öyle bir kızgınlıktı ki, 1927’de CHP Kurultayı’nda okuduğu Nutuk’ta Felah-ı Vatan üyeleri için ‘imansız’, ‘cebin’ (korkak) ve ‘cahil’ terimleri kullanmış ve grubu “Fellah-ı Vatan” diye alaya almıştı. Üstelik aşağılama amacı taşıyan “fellah” sözcüğünü gelecek kuşaklar bir basım hatası sanmasınlar diye Nutuk’un elyazmasına “bililtizam şeddeli [bilerek çift le ile] yazılmıştır” şeklinde dipnot bile düşmüştü!

1907’de oluşturulan harita mı?

Burada bir ara verip, metni kimin hazırladığına geçelim. Bu konuda iddialar çeşitlidir. Mustafa Kemal’in sınıf, askerlik ve siyaset arkadaşı Ali Fuat Cebesoy’a göre, Mustafa Kemal ‘Misak-ı Milli haritasını’ daha 1907’de oluşturmuş, zamanı geldiğinde de bunu uygulamıştı. Mustafa Kemal’in yeminli düşmanı Rıza Nur veya sadık adamı Yunus Nadi ve bizzat Mustafa Kemal’in kendisine göre ise Misak-ı Milli fikirleri ilk olarak ‘Doğu sınırları’ için Erzurum Kongresi’nde benimsenmiş, Sivas Kongresi ile tüm ülkeyi kapsar hale gelmişti. (Rıza Nur’un deyişiyle “esasen Erzurum Kongresi’nde başlamış, Sivas’ta nemalandırılmıştı.” Falih Rıfkı Atay’a göre de “sonu Ankara’da bağlanmıştı.”)

Mustafa Kemal’le birlikte 19 Mayıs 1919’da Samsun’a çıkanlardan biri olan Hüsrev Gerede’ye göre metin, Mustafa Kemal’in daha önce talimat verdiği şekilde Felah-ı Vatan Grubu mensubu bir grup mebus tarafından hazırlanmıştır. Rıza Nur’a göre ortada bir metin falan yoktur, sadece verilmiş sözler vardır. Meclis-i Mebusan’ın Başkan Vekillerinden Hüseyin Kazım Bey metni kendisinin hazırladığını ileri sürer. Milli Mücadele hakkında ciddi araştırmaların sahibi Alman araştırmacı Gotthard Jaeschke’ye göre ise, Misak-ı Milli beyannamesinin ilk müsveddeleri, 30 Aralık 1919’da Mustafa Kemal tarafından kaleme alınmıştır. Ancak önümüzdeki hafta daha iyi göreceğimiz gibi ortaya çıkan metin, Mustafa Kemal’in kaleminden çıkmış olmayacak kadar muğlâk ve karışıktır.

Beyannameyi kim yazdı?

Müellifi kim olursa olsun, Misak-ı Milli Beyannamesi’nin son Osmanlı Meclisi Mebusanı’nın gündemine getirilmesi 12 Ocak 1920 tarihindeki açılıştan sonra olmuştur. Konunun kahramanlarının iddialarına göre, konu ilk kez 28 Ocak1920 günlü ‘gizli’ tartışmaya açılmıştır. Ancak Meclis-i Mebusan’da o tarihte gizli ya da açık bir oturum yapılmadığı bugün gayet iyi bilinmektedir. Anlaşılan mebusların gayri resmi bir toplantısı söz konusudur. Ancak Mustafa Kemal’in beklediği, söz konusu andın kamuya ilan edilmesidir. Nitekim Rauf Bey’e yazdığı 7 Şubat 1920 tarihli cevabında “dünyaya ilân edilmesi lazım gelen bir sulh programının gizli tutulmasındaki fayda ve sebebin açıklanmasını rica ederiz” demektedir. Rauf Bey 11 Şubat 1920 tarihli telgrafında “Biz elbette yayınlanması taraftarıyız. Fakat milletvekillerinin bir kısmı siyasî bir mahiyete sahip olan bu beyannamenin yayınlanmasının dış işleri memurlarından oluşan bir kurulda düşünülerek karar verilmesi ve tercüme edilmesini teklif eylemişlerdir. Bu kişiler çalışmalarında gecikmiştir. Binaenaleyh, önce Fransızca tercümesini yaptırdık. Aynı zamanda yayınlanma sebeplerinin tamamlanması ile uğraşıyoruz. Genel arzu da bu merkezdedir efendim” diye cevap vermiştir.

Mehmet Şeref Bey’in inadı olmasaydı?

Sonunda 17 Şubat 1920 günlü oturumda Misak-ı Milli Beyannamesi’nin mebuslara onaylatılması için harekete geçilmiştir. Ancak ilk ağızda, konuyu görüşmeye açmak için yeterli imza toplanamamıştır. Bunun üzerine Edirne Mebusu Mehmet Şeref Bey inisiyatifi ele almış, belgeyi kürsüden ateşli bir biçimde okumaya başlamıştır. Sonunda oturumda bulunan mebuslarca (sayı bilinmemektedir) belge alkışlar içinde kabul edilmiştir. Misak-ı Milli’nin ‘yabancı parlamentolara ve basına’ sunuluşu 2 Mart 1920’de olmuştur. Bu yazışmalardan anlaşılacağı gibi Misak-ı Milli, Osmanlı Devleti’ni köşeye sıkıştırmaya çalışan İtilaf Devletleri’ne sunulmuş bir çeşit ‘Barış Programı’dır. Ancak bu barış çağrısı İtilaf Devletleri’nce dikkate alınmayacak ve İstanbul’u 13 Kasım 1918’de 60 parçadan oluşan donanma ile ‘fiilen’ işgal eden İtilaf Devletleri’nin, 16 Mart 1920’de İstanbul’u ‘resmen’ işgal etmesinin ardından son kez 18 Mart’ta toplanacak, Meclisin İtilaf Güçleri tarafından basılmasından sonra 11 Nisan 1920’de Padişah tarafından kapatılacaktır.

Misak-ı Milli’nin maddeleri

Osmanlı Meclis-i Mebusanı’nda kabul edilen Misâk-ı Millî’nin maddelerinin sadeleştirilmiş şekli şöyledir:

Birinci Madde: Osmanlı Devleti’nin münhasıran Arap çoğunluğunun yaşadığı ve 30 Ekim 1918 tarihli Mondros Mütarekesi’nin yapılması sırasında düşman ordularının işgali altında kalan kısımlarının geleceği, halkının serbestçe bildirecekleri oylara göre belirlenmek gerekeceğinden adı geçen antlaşmanın içinde din, ırk ve amaç bakımından birleşmiş ve birbirlerine karşılıklı saygı ve fedakârlık duygularıyla dolu ırk hukuku ve sosyal haklarıyla çevre şartlarına bütünüyle saygılı Osmanlı-İslâm çoğunluğunun oturduğu kısımların hepsi gerçekten veya hükme bağlı olarak hiçbir sebeple parçalanamaz bir bütündür.

İkinci Madde: Ahalisi ilk serbest kaldıklarında kendi istekleriyle anavatana katılmış bulunan Evliye-i Selase (Kars, Ardahan, Batum) için istenirse tekrar halk oyuna başvurmayı kabul ederiz.

Üçüncü Madde: Türkiye sulhuna bağlanan Batı Trakya’nın hukukî durumunun tespiti de oturanların tam bir hürriyetle bildirecekleri oylara bağlı kalarak yapılmalıdır.

Dördüncü Madde: İslâm Halifeliğinin, Osmanlı saltanat ve hükümetinin merkezi olan İstanbul şehriyle Marmara Denizi’nin güvenliği her türlü zarardan korunmuş olmalıdır. Bu esas saklı kalmak şartıyla Akdeniz ve Karadeniz Boğazlarının dünya ticaret ve ulaştırmasına açılması hakkında bizimle öteki bütün ilgili devletlerin ortaklaşa verecekleri karar geçerlidir.

Beşinci Madde: İtilâf Devletleri ile hasımları ve bazı ortakları arasında kararlaştırılan anlaşma esaslarına göre azınlıklar, komşu ülkelerdeki Müslüman halklarla aynı haklardan faydalanmaları tarafımızdan teyit ve temin edilecektir.

Altıncı Madde: Millî ve ekonomik gelişmelerimizi sağlamak ve devlet işlerini çağdaş bir yönetimle işlerimizi yürütebilmemiz için her devlet gibi bizim de tam bağımsızlığa ve özgürlüğe ihtiyacımız vardır. Bu yaşam ve varlığımızın temelidir. Bu yüzden siyaset, adalet, maliye alanları ile öteki alanlarda gelişmemize engel olan bağların karşısındayız. Ortaya çıkacak devlet borçlarımızın ödeme şartları da bu esasa aykırı olmayacaktır.

Misak-ı Milli’nin çelişkileri

1. maddede geçen ‘ırken’ sözcüğünü bazı tarihçiler ‘irfanen’, bazı tarihçiler ise ‘örfen’ diye okur. Metnin orijinali olduğu iddia edilen belge bozulmuş olduğu için hangi okuma doğrudur kestirmek kolay değil ama ‘ırken’ olması dönemin ruhuna pek uygun görünmüyor. Çünkü Misak-ı Milli’de Osmanlı ülkesinin bölünmezliği ilan edilmekle birlikte Türklerle birlikte Araplara da kaderlerini tayin hakkı tanınıyor. Kürtlere herhangi bir hak tanınmadığı dikkatleri çekecektir. Bu arada, maddede hem bölünmezlikten hem de halk oylamasından söz edilmesi belgeyi hazırlayanların kafasının iyice karışık olduğunu gösteriyor. Elbette bir de Suriye sınırımız çizilirken bırakın ‘ırken ve emelen bir olan’ ahaliyi, ailelerin bile acımasızca parçalandığını hatırlamak lazım.

Öte yandan 1. maddedeki “sözü edilen mütareke hattı dahilinde ve haricinde” ifadesindeki ‘haricinde’ sözcüğü yakın tarihe kadar resmi ve yarı resmi nitelikli yayınlarda hiç zikredilmemiştir. Çünkü bu şeklini esas alınca, milli sınırlarımızın nereden geçtiği, hangi toprakları içerip hangilerini içermediği tartışması manasız bir hale geliyor, böylece şimdi birilerini pek heyecanlandıran toprak iddiaları meşruiyetini yitiriyor ve Misak-ı Milli belgesi basit bir propaganda metnine dönüşüyor. Bu yüzden bazı cin fikirli tarihçiler usta bir manevra ile bu kelimeyi sansürleyivermişlerdir. Gerçi beyannameyi kabul eden mebusların kafalarından geçenin 1918 Mondros Mütarekesi’yle çizilen sınırların içi olduğu bellidir ancak Genelkurmay Başkanlığı yayınlarından olan Türk İstiklal Harbi Tarihi adlı eserin Mondros Mütarekesi ve Tatbikatı adlı 1. Cildinde yer alan resmi bir haritaya göre İskenderun, Miyadin ve Musul Türkiye sınırları dahilinde iken, Antakya ve Kerkük’ün sınır dışında gösterilmesi o günkü sınır ile bugün bazılarımızın kafasındaki sınırın farklı olduğunu gösterir.

Misak-ı Milli’nin sınırlar konusundaki belirsizliği Cumhuriyet tarihi boyunca milliyetçi ideologların çok işine yaramıştır. Gerektiğinde Türkiye Cumhuriyeti’nin bazılarına dar gelen topraksal boyutlarının halka kabul ettirilmesine dayanak yapılmıştır. Kriz dönemlerinde ise vatan topraklarının henüz “eksik” olduğu, bu eksik parçaları tamamlamanın milli bir görev olduğu yolundaki yayılmacı yorumlara zemin oluşturmuştur.

“Osmanlı İmparatorluğu öldü! Yaşasın Türkiye!”

İngiliz tarihçi Arnold J. Toynbee, 1922’de yayımladığı The Western Question in Greece and Turkey adlı eserinde uzun uzun Misak-ı Milli’nin önemi üzerinde durur. Kitapta andın Fransızca ve İngilizce metinlerini verdikten sonra parantez içine büyük harflerde “Osmanlı İmparatorluğu öldü! Yaşasın Türkiye!” sloganını ekler. Bu slogan, Toynbee ve bir dizi yabancı tarihçinin Misak-ı Milli’yi Kemalistlerin Batı’nın ulusçuluk fikrini tamamen benimsemesinin belgesi olarak görmesi fikriyle ilintilidir. Misak-ı Milli için yabancı yazarlar tarafından kullanılan başka adlar da vardır. Bunlar ‘Declaration of Independence, ‘The Bill of Rights, ‘Türk Magna Carta’sı’, ‘Social Contract’ gibi, Avrupa ve ABD tarihinden kopya edilmiş kavramlardır. Ancak Ahmet Ağaoğlu’na göre de Misak-ı Milli, 1789 Fransız İnsan Hakları Bildirgesi ve 1215 Magna Carta’dan daha önemlidir! Yerli yazarların bir başka özelliği ise Misak-ı Milli’yi ‘kutsallık’ ve ‘değişmezlik’ kavramlarıyla birlikte ele almalarıydı.

Zamana ve mekâna göre

Halbuki Misak-ı Milli’nin Kemalistler tarafından ele alınış şekli zamana ve mekâna göre değişiyordu. Örneğin, TBMM’nin 23 Nisan 1920 Cuma günü öğleden sonra 13.45’de yapılan açılış oturumunda en yaşlı üye sıfatıyla açış konuşmasının yapan Sinop Mebusu Şeref Bey’in nutkunda veya bu töreni anlatan 24 nisan tarihli yarı resmi Hâkimiyet-i Milliye gazetesinin haberinde Misak-ı Milli’nin adı geçmemiştir. Misak-ı Milli’ye ilk doğrudan atıf 9 Mayıs 1920 tarihli oturumunda okunup onaylanan İcra Heyetinin Programı’nda olmuştur. Bundan sonra, Mustafa Kemal ve dönemin önde gelen siyasi liderleri sık sık Misak-ı Milli’ye olumlu ya da olumsuz atıfta bulunmuşlardır.

Örneğin Mustafa Kemal, Moskova’da bulunan Hariciye Vekili Bekir Sami Bey’e Sovyetlerin Van ve Bitlis’in Ermenilere verilmesi isteminin geri çevrilmesini ve antlaşmanın imzalanmasına yetkili olduğunu bildiren 16 Ekim 1920 tarihli şifreli telgrafında Misak-ı Milli’ye atıfta bulunur. Meclis’in 17 Ekim 1920 tarihli gizli oturumunda Rus Bolşevik Cumhuriyeti ile ilişkiler görüşülürken de Misak-ı Milli’ye atıfta bulunulur. 4 Şubat 1921’de Londra Konferansı’na delege gönderilmesi söz konusu olduğunda, 15 Ekim 1921’de Fransızlarla antlaşma imzalandığı sırada, ya da Mudanya Konferansı ve Lozan Barış Görüşmeleri’nde de Misak-ı Milli’ye atıfta bulunulmuştur.

Keşke yazmasaydınız!

Ancak Lozan’da Lord Curzon, Misak-ı Milli’nin önümüzdeki haftalarda değineceğimiz çelişkilerini öylesine etkili eleştirmiştir ki, İsmet Bey bir daha Misak-ı Milli’nin adını anmamıştır. Lozan’a gidecek delegasyonun oluşturulmasına eleştiri getiren muhalif milletvekilleri arasında bulunan İzmit Milletvekili Sırrı Bey’in Misak-ı Milli beyannamesini bizzat kaleme alanlardan biri olduğunu söylemesi üzerine Mustafa Kemal ‘Keşke yazmaya idiniz. Başımıza çok belalar koydunuz!” demesi ise pek hatırlanmaz. Aynı şekilde, Lozan’ın onaylanması konusunda milletvekilleri ayak dirediğinde “Misak-ı Milli’nin ne olduğunu evvela anlamalı, ondan [sonra] mütecavizlerin kimler olduğunu ortaya koymalı (.) Misak-ı Milli hiçbir zaman bu hat şu hat diye hiçbir zaman hudut çizmemiştir. O hududu çizen şey milletin menfaati ve Heyet-i Celile’nin iabet-i hazarıdır...” demesinin üzerinde de durulmamıştır..

‘İkinci doğuşun’ kitabı

Öte yandan, genç Türkiye Cumhuriyeti hakkında Türkiye hakkında yazılmış ilk İngilizce eserden biri olan Turkey Today’in (1928) yazarı Grace Ellison bakın Misak-ı Milli’nin o yıllarda ne anlama geldiğini nasıl anlatıyor: “Türkiye hala resmi olarak İslam dinini izlerse de ülkeye gelen birisinin halkın dininin Millicilik, Kuran’ı Kerim’i Misak-ı Milli, Yeni Ahit’inin bağımsızlık savaşının hikâyesi olduğunu anlamak için fazla zaman ve çaba harcaması gerekmez. Her yerde, yatağın başucunda söz konusu andın bir kopyasını bulabilirsiniz, çok kişi onu ceplerinde taşır. Birisi bana ‘benim için özgürlüğümü veren kitaptan daha kutsal ne olabilir?’ diye sordu. ‘Ondan bir pasaj seç, sana metin üzerinden saatlerce vaaz vereyim. Biz her zaman olduğu gibi, Kur’an’ı hocaların sözlerini anlamadan, duyumsamadan ve düşünmeden okuyoruz. Oysa Misak-ı Milli’deki her sözcüğü çocuklarım da biliyor. İslam’ın günü geçmiştir. Bizim halkı uyarmaya yardımcı olacak yeni bir dine gereksinmemiz var. Bunu da milliyetçilikte ve ikinci doğuşumuzun öyküsünde bulmuş durumdayız...”

Misak-ı Milli TBMM’de onaylandı mı?

Yeri gelmişken, bugüne dek bilinen bir yanlışı da düzeltelim. Bugüne dek neredeyse tüm ciddi kaynak kitaplarda, ilk olarak 17 Şubat 1920’de Osmanlı Meclis-i Mebusanı’nda onaylanan Misak-ı Milli’ye 18 Temmuz 1920 günü, Ankara’da, TBMM’de bağlılık andı içildiği ileri sürülür. Tarihçi Nejat Kaymaz’ın 1985 yılında Tarih ve Toplum dergisinde yayımlanan beş makalesinde ayrıntılı bir biçimde anlattığı gibi, bu yemin töreni 18 değil, 10 Temmuz 1920 tarihli oturumda yapılmıştır. Osmanlı Devleti’nin sonunu getirecek olan Sevr Antlaşması’nın kotarıldığı San Remo Konferansı dolayısıyla iman tazeleme gereği duyulmuş, 6 Temmuz 1920 tarihli oturumda “Makam-ı Hilafet ve Saltanatın ve vatan ve milletin istihlâs ve istiklâlinden başka bir gaye takip etmeyeceğime vallahi’ şeklinde bir kısa metin kaleme alınmıştır.

Dinimizi değil istiklalimizi kaybettik!

Üyeler arasında bu yemine bir de ‘din’ ifadesi eklenmesini öneren olmuşsa da oturumu yöneten Celalettin Arif Bey, “Bizim kaybettiğimiz vatan ve istiklaldir. Dinimizi kaybetmedik, dinimiz metindir, imanımız kavidir” diyerek teklifi reddetmiş, Kütahya Milletvekili Besim (Atalay) Bey’in 24 saat düşünme önerisi de reddedildikten sonra bu metin oylanarak olduğu gibi benimsenmiştir. Kâtibin adını okuduğu mebus sayısı 311 olup, oturuma katılan ve metni onaylayan üye sayısı 144’tür. Bu mebuslar arasında Mustafa Kemal yoktur. İlk gün bulunmayan 166 milletvekilinin adı beş gün sonraki (15 temmuz) oturumda tekrar okunmuş, bu sefer Mustafa Kemal’in de aralarında bulunduğu 34 üye daha yemine imza vermiştir. Böylece sayı 178’e ulaşmıştır.

Sonuç olarak ortada bir yemin töreni varsa da bu yemin 28 Ocak 1920’de son Osmanlı Meclisi Mebusanı’nda onaylanan Misak-ı Milli metni üzerine yapılmış değildir. Aynı metin olmadığı gibi, yemin töreni sırasında Misak-ı Milli belgesine atıfta bile bulunulmamıştır. Tarih ve içerik konusundaki yanlışın nedeni ise, Türkiye’nin en ciddi tarihçilerinin bile söz konusu tarihlerde Meclis’te bir toplantı olup olmadığını belgelerden tahkik etmeye girişmek yerine, ilk yanlışı yapan kaynağı sorgusuz sualsiz esas almaları. Nejat Kaymaz, bu basit ama zorunlu işi yaparak, tam 60 yıl boyunca bilinen bir yanlışı düzeltmiş. Ancak o tarihten beri de (Nejat Kaymaz’ın kendisi ve bir gazete yazısında olmak üzere ben de dahil) pek çok kişi bu yanlış bilgiyi tekrarlamaya devam etmişiz. Bu ayıp da bize yeter...

Haftaya devam edeceğiz...

Özet Kaynakça:Nejat Kaymaz, “T.B.M.M’nde Misâk-ı Millî’ye Bağlılık Andı İçilmesi Konusu-1,II, II*, II**, II***, Tarih ve Toplum, S.19-23, 1985; Ahmet Ağaoğlu, Millî Misâk’ın Tarihî Kıymeti,Ülkü Seçmeler, c.I, S.I, 1933; Hasan Dilan, Mehmet Şeref Aykut ve İzmir'de İlk Fikir Hareketleri, Türk Kütüphaneciler Derneği Edirne Şubesi Yayınları, 1996; Meclis-i Mebusan Zabıt Cerideleri; TBMM Kültür ve Sanat Yayınları, 1992; A.Nezihi Turan, Millî Misâk’ın 70. Yılı,Milli Kültür, S.69, Şubat 1990; Ali Fuat Cebesoy, 1907'de Misâk-ı Millî, (Yay. Haz.Faruk Sükan, Cemal Kutay), AcarMatbaacılık Yayınları, 1989; Seda Altuğ, “Misak-ı Milli: ‘Sınırlar’ı zorlayan tartışmalar”, Toplumsal Tarih, S. 118, s.50-53.

.2-8-09

Sevr, ‘kötülüklerin efendisi’ midir?

10 ağustos, ‘Türk tarih tezi’ne göre, Batı’lıların Türk düşmanlığının zirvesi olan Sevr ‘Barış’ Antlaşması’nın 89. yıldönümü. İlk kez 1995’te Süleyman Demirel tarafından güncellenen ‘Sevr’in Diriltilmesi’ korkusu bugün de tüm canlılığıyla devam ediyor.

En büyük hedefi Batılılaşmak olan Cumhuriyet kuşaklarının, bundan 89 yıl önce imzalanmış ama hiçbir zaman yürürlüğe girmemiş bir antlaşma yüzünden Batı’ya böylesine düşman oluşunun nedenlerini ele almaya yerimiz yok.

Ama daha önemlisi, geçen hafta söz verdiğim gibi Sevr Antlaşması ile Lozan Antlaşması’nı karşılaştırma işini de bu hafta yapmayacağım. Çünkü önce Sevr’i hazırlayan tarihsel koşulları özetleme ihtiyacı duydum. Konuyu ‘pehlivan tefrikasına’ döndürdüğümün farkındayım, ama amacım sizlere daha kapsamlı bir tablo sunmak. Bu arada yararlandığım kitapların listesini de yer sıkıntısı yüzünden önümüzdeki haftaya bırakmak zorunda kaldım. Bütün bunlar için beni bağışlayacağınızı umuyorum.

Britanya’nın politikası neydi?

Sevr’i ortaya çıkaran mantığı anlamak için biraz geriye gitmek lazım. 1840’larda formüle edilen ‘Palmerston Doktrini’ uyarınca Britanya’nın en önemli meselesi sömürgelerine giden Hindistan Yolu’nun ve onun başlangıç noktaları olan Boğazlar ve Süveyş Kanalı’nın güvenliğini sağlamak olmuştu. Bu yüzden de sıcak denizlere inme hayali kuran Rusya’ya karşı Kıbrıs ve Mısır hariç (çünkü buralar elinde olunca kendini daha güvenli hissediyordu), Osmanlı İmparatorluğu’nun toprak bütünlüğünü desteklemişti. (Elbette gönlünden geçen imparatorluğu tümüyle kontrol etmekti ama bunu yapacak durumda değildi.) Meraklılar, bu desteğin somut kanıtlarını 1788-1781 Özi Krizi’nde, 1799’da Napolyon’un Mısır’ı istilası sırasında, Rusya’nın Yunan İsyanı’nı desteklemek için 1828’de Çatalca önlerine kadar geldiklerinde, 1833 ve 1839’da Kavalalı Mehmet Paşa isyanı sırasında, 1853-1856 Kırım Savaşı sırasında ve ’93 Harbi’ diye bilinen 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı sırasındaki Britanya politikalarında görebilirler.

Gizli antlaşmaların ifşası

Bu politika Osmanlı İmparatorluğu Almanya ile ittifak halinde Birinci Dünya Savaşı’na girince radikal olarak değişti. Savaş sırasında Osmanlı İmparatorluğu’nu Britanya, Fransa, Rusya ve (daha dar ölçüde İtalya) arasında paylaştıran bir dizi gizli antlaşma imzalandı. (Bunların en ünlüsü 1916 tarihli Sykes-Picot Antlaşması’ydı.) Aslında, 1917 sonbaharında Rusya’da Bolşevik Devrimi olmasaydı ve Bolşevik hükümetin ilk işi, Çarlık yönetiminin imzaladığı tüm gizli antlaşmaları ifşa etmek ve bu antlaşmalardan doğan haklarından feragat ettiğini açıklamak olmasaydı, bu antlaşmalardan haberdar bile olamayacaktık.

Sonuçta Rusya sahneden çıkarken, sahneye Başkan Wilson’un formüle ettiği ‘14 İlke’ adlı fikirler dizgesi eşliğinde ABD girdi. Wilson’un 14 İlkesi’nin 12. Maddesinde şöyle deniyordu: “Şimdiki Osmanlı İmparatorluğu’nun Türk kısımlarına güvenli bir egemenlik sağlanmalıdır; ancak bugün Türk yönetimi altında bulunan öbür uluslara yaşam güvencesi ve her türlü kısıtlamadan uzak özerk bir gelişim imkânı da garanti edilmelidir. Boğazlar uluslar arası güvenceler altında ve kalıcı olarak bütün ulusların gemilerine ve ticaretine açılmalıdır.” Wilson’un ‘Türk kısımları’ dediği bölge ile İtilaf Devletleri’nin gizli antlaşmalarıyla Türklere bırakılan bölümlerin aynı olmadığı açıktı. Wilson’a göre, Anadolu bir bütün halinde Türklere bırakılmalıydı ancak Ermeniler, Rumlar, Kürtler ve diğer azınlıklara ‘yaşam güvencesi ve her türlü kısıtlamadan uzak bir özerk gelişim imkânı’ sağlanması kaydıyla! Bu da 1915 Ermeni Tehciri’nin acı hatıraları düşünüldüğünde sonra derece makul bir sınırlamaydı.

Politikalardaki değişiyor

Bu yeni durum, söz konusu ‘paylaşım’ antlaşmalarını ortadan kaldırmadı, sadece antlaşmalar yeniden gözden geçirildi. Sonuçta, Britanya yeni müttefiki ABD’nin de yönlendirmesiyle, Türklere daha sonra 30 Ekim 1918 tarihli Mondros Mütarekesi’nde ‘ateşkes hattı’ olarak tayin edilecek sınırların dayatılmasına karar verdi. (Fransa bu süreçten dışlanmıştı. Nitekim Fransa, Mondros Mütarekesi görüşmelerine davet bile edilmemişti.) Söz konusu hattın Araplarla Türklerin ayrıldığı hatta denk düşmesi için Müttefikler epey uğraşmışlardı. (Ve daha sonra bu hat Türkiye’nin milli sınırları olacaktı. Halbuki diğer mağluplarla yapılan mütarekelerde belirlenen sınırlar sonradan ‘milli devlet’ sınırı olmamıştı.) Ancak bu durumun Milli Mücadele kadroları tarafından kabul edildiğini Mustafa Kemal’in arkadaşı Ali Fuat Paşa’ya ‘Mütareke’nin feshinden korktuğunu söylemesi gibi kişisel tepkilerden ve Sivas Kongresi kararları ile geçen hafta hikâyesini anlattığımız Misak-ı Milli kararlarından anlıyoruz.

Peki, nasıl oldu da, her şey yolunda giderken (Mustafa Kemal bile Ahmet İzzet Paşa kabinesinde Harbiye Nazırı olmayı ve İngilizlerle el ele verip İmparatorluğu kurtarmayı hayal ederken) Mütareke’nin ‘İtilaf Devletleri, güvenliklerini tehdit edecek bir durumun ortaya çıkması halinde herhangi bir stratejik yeri işgal etme hakkına sahip olacaktır’ şeklindeki 7. Maddesi bahane edilerek, Anadolu’nun dört bir yanı işgal edilmeye başladı? Bu öylesine mantıksız bir adımdı ki, o güne kadar kaderlerine razı olarak oturan en teslimiyetçi kesimlerde bile ‘Milli Mücadele’ fikri şekillenmeye başlamıştı.

‘Türk düşmanı’ Lloyd George

Hâlâ tam olarak cevabı verilememiş bir soru bu. Bu saldırgan politikanın arkasında, ‘Türkleri barbar, Hellen kökenli Yunanlıları medeni’ sayan ve sıkı bir Venizelos hayranı Lloyd George’un olduğu biliniyor. (Öyle ki, Lloyd George’un “Yunanperver” uzmanlarından A. Leeper adlı memur, yazılarını Bizans komutanı Belisarios’un adıyla imzalayacak kadar ileri gitmişti) Britanya’nın ilk işçi kökenli başbakanı olan Lloyd George, radikal bir reformcu ve parlak bir hatipti. Gladstone’un bir müridi olarak ‘ezilen, mazlum halklar’ fikrinin azimli bir savunucusuydu. Ama aynı zamanda becerikli bir entrikacıydı. Lloyd George, Boğazların güvenliğini sağlama işini hem Hıristiyan hem de denizci bir halk olan Yunanlılara vermeyi ilk teklif ettiğinde pek çok itiraz görmüştü. Ama Doğu Akdeniz’in en önemli adalarının Yunanlıların elinde olduğunu, bu adaların Süveyş yoluyla Britanya sömürgelerine giden doğal bir denizaltı üssü olduğuna diğer politika yapıcılarını inandıran Lloyd George başarılı oldu.

Başlangıçta Britanya’nın kaybedeceği şeyin çok az olduğu sanılıyordu. Savaşı Yunanlılar yürütecekti. Kazanırlarsa ne ala, kaybederlerse, durup dururken savaşa girip İtilaf Devletleri’nin başarısını dört yıl geciktiren, Çanakkale’deki direnişi ile hatırı sayılır zırhlısının sulara gömülmesine, tüm cephelerde milyonlarca askerin ölmesine ve milyonlarca pound’un harcanmasına neden olan, dahası Britanya’nın Müslüman tebaasına kötü örnek olan Türklere iyi bir ders verilmiş olması bile yeterdi. Ancak daha sonraki olaylardan biliyoruz ki, evdeki hesap çarşıya uymadı.

------------------

Damat Ferid Paşa Paris Barış Konferansı’nda

İtilaf Devletleri, savaş sonrası hesapları görmek için 18 Ocak 1919’da Paris Barış Konferansı’nı toplamışlardı. 32 devletin davet edildiği bu konferansta, konular önemine göre ayrılmış ve bunları ele almak üzere ABD, Britanya, Fransa, İtalya ve Japonya başbakan ve dışişleri bakanlarından oluşan ‘Onlar Meclisi’ ile sadece dört büyük ülkenin hükümet başkanlarının katıldığı ‘Dörtler Meclisi’ oluşturulmuştu. Wilson’un Şubat ayında ABD’ye dönmesinden sonra konferansın ipleri Britanya ile Fransa’nın eline geçmişti.

İstanbul’da ise, Paris’teki konferans heyetine muhtıra göndermekle, Britanya’ya Osmanlı Devleti için Mısır benzeri bir manda teklif etmek gibi aşağılayıcı ve tutarsız tepkiler veren Ahmet Tevfik Paşa Hükümeti, İngilizlerin de baskısıyla yerini 4 Mart’ta, Vahdettin’in kız kardeşi Mediha Sultan’la evli olduğu ‘Damat’ diye anılan Damat Ferid Paşa Hükümeti’ne bırakmıştı. İngilizlerin fark etmediği ise, Damat Ferid’in Fransızlara yanaşarak, Osmanlı Devleti lehine bir sonuca ulaşma hayaline kapılmış olduğuydu. Damat Ferid, Paris Barış Konferansı’na katılmak için çeşitli manevralar yaptı ancak davet edilmesi için, 15 Mayıs 1919’da, İtilaf Devletleri’nde bile büyük infiale neden olan bir olayın gerçekleşmesi, Yunanlıların İzmir’i işgal etmesi gerekti.

‘Demokrasi’ zırhlısıyla Paris yolunda

İstanbul’daki Fransız Yüksek Komiseri, 1 Haziran 1919 tarihinde Babıâli’ye gelerek Sadrazam’ı ziyaret etmişve Osmanlı Devleti’ni resmen konferansa davet ettiğinde Damat Ferid pek sevinmişti. Durumu Padişah’a müjdelerken ‘mevcudiyet-i siyasiyemizin resmen tasdiki’ demişti. Konferansa, Damat Ferid Paşa ile eski Sadrazam Tevfik Paşa’nın delege, Maliye Nazırı Tevfik Bey ile Şûrâ-yı Devlet Reisi (Danıştay Başkanı) Rıza Tevfik Bey Murahhas Müşâvir olarak atandı. Heyet, 6 Haziran 1919’da Fransızların tahsis ettiği ‘Demokrasi’ zırhlısıyla Toulon üzerinden Paris’e gitti ve 12 haziranda konferansa dahil oldu. (Damat Ferid ile aynı gemide olmak istemeyen Tevfik Paşa siyatik ağrılarını bahane etmiş, 14 haziranda Ceres adlı bir İngiliz gemisiyle yola çıkmıştı. Hastalığın bahane olduğu belliydi. Tevfik Paşa o günlerde Fransızlara fazlasıyla meyletmiş görünen Damat Ferid Paşa’ya tavır koymak istemişti.)

Damat Ferid’in kişisel açıklaması

Damat Ferid, Tevfik Paşa’yı beklerken muhtemelen ‘rol çalmak’ için, Onlar Meclisi’nde bir konuşma yaptı. 11 Haziran 1919 tarihli konuşmada özetle Osmanlı İmparatorluğu’nun savaşa girmesinin tek sorumlusunun İttihatçılar olduğunu, ayrıca Almanların kışkırtmasının önemli rolü olduğunu, İttihat ve Terakki Cemiyeti ileri gelenleri cezalandırıldığı için Osmanlı Milleti’nin aklandığını söyledi. Osmanlı Milleti’nin bundan ekonomiye ve kültüre öncelik vereceğini taahhüt ettikten sonra Osmanlı İmparatorluğu’nun bütünlüğünün korunmasını rica.

Konferans heyeti bu konuşmayı alaycı bir tavırla dinlemişti. Damat Ferid, tepkilere aldırmayarak 17 haziranda bir konuşma daha yaptı. Bu sefer tepki daha acı oldu. “Avrupa’da, Asya’da, Afrika’da Türklerin fethettiği hiçbir yer yoktur ki orada maddi mamuriyet durumunun eksildiği, medeniyet seviyesinin düştüğü görülmesin...” diye söze başlayan Fransa Devlet Başkanı Clemanceau “Efendiler, siz harbe sebepsiz girdiniz ve Çanakkale’yi yıllarca kapattınız, muharebenin dört sene uzamasına milyonlarca insanın ölmesine sebebiyet verdiniz. Bundan dolayı bugün size teklif etmekte olduğumuz muahede şartları çok ağırdır. İçindeki maddeleri asla müzakere ve kat’iyyen münakaşa etmeyeceğiz. Onların bir kelimesini bile değiştirmeyeceğiz. Hepsini aynen ve birkaç gün içinde kabul etmenizi istiyoruz!” dediğinde konferansın diğer üyeleri bile bu sert tonlamaya şaşırmıştı.

23 haziranda Osmanlı Devleti’nin resmi tezleri okunduğunda ise ABD Başkanı Wilson ‘Ömrümde bundan daha aptalca bir şey duymadım’ derken, Lloyd George ‘iyi espri’, ‘Türklerin siyasi kabiliyetsizliğinin iyi bir kanıtı’ diyecekti.

Sadrazamın Paris’ten ‘kovuluşu’

27 haziranda İtilaf Devletleri’nin Osmanlı heyetine verdikleri son mektupta heyete ‘muhtıra’dan dolayı teşekkür edildikten sonra, ‘konunun hak ettiği dikkatli irdelemeden geçirileceği, ancak bu konuların Türkiye’ninkiler dışında bazı çıkarlara da değindiği için derhal çözüme ulaştırılması olanaksız olduğu, dolayısıyla heyetin Paris’te daha çok kalmasında yarar olmadığı belirtiliyordu. (Daha sonra Kazım Karabekir bu olay için “Sadrazam Paris’ten kovulmuştur” diyecekti.) Böylece Damat Ferid Heyeti, konferanstan hiçbir sonuç alamadan ayrılmak zorunda kaldı. Bir süre Lozan’da dinlendikten sonra da İstanbul’a dönen heyetten Mehmet Tevfik Bey, hatıratında heyet üyelerinin Lozan’da çarşı pazar dolaşarak giysi satın almaya çalıştıklarını, terzilere elbiseler ısmarladıklarını, Sevr’in ne kadar küçültücü bir antlaşma olduğunu unutarak, hiçbir şey olmamış gibi davrandıklarını yazacaktı. Aslında Damat Ferid, süreç boyunca, kendi çapında bir direniş göstermiş, üstelik bu direnişi İtilaf Devletleri temsilcilerinin tepesini iyice attırmıştı.

Konferansa ara veriliyor

‘Onlar Konseyi’, aynı gün, ABD, Doğu Anadolu’da kurulacak bir Ermeni mandasını üzerine alıp alamayacağını bildirinceye kadar konferansı durdurma kararı aldı. Fakat ABD aradan uzun bir süre geçmesine rağmen cevabını vermeyince, müttefik devletler barış görüşmelerini tamamlamak için 12 Şubat 1920’de Londra’da bir araya geldiler. Konferans sırasında Fransa Başkanı Clemencau’nun yerini Türklere karşı daha ılımlı bir tutum içinde olan Millerand’a bırakması Türkler hakkında karar vermeyi geciktirdi.

Tartışmalar esas olarak Rusya, Almanya ve Adriyatik meseleleriyle, Boğazların ve İstanbul’un statüsü üzerineydi. Hindistan Bakanı E. Montagu “Tanrı aşkına, Müslümanlara ne düşünmeleri gerektiğini söylemeyelim. Gelin ne düşündüklerini dinleyelim” derken Mareşal Sir Winston, Yunanlılara rol verilmesine karşı çıkıyor ve “artık başımız dertte” diye söyleniyordu. Hırçın Lord Curzon, Yunanlılar konusunda Montagu gibi düşünürken, Kemalistler’in motivasyonunu yok etmek için, İzmir’in Yunanlılar’dan alınıp Türkler’e verilmesini, Kemalistler’in başarılı olması ihtimaline karşı da İstanbul’un elde tutulmasını istiyordu. Curzon’a göre İstanbul ve Padişah ‘geçmişin anıları ve prestijiyle yaşayan milliyetçi bir grubun elinde kalırsa, İngiliz tebaasındaki Müslümanlar Türkler’in hiç yenilmediklerini ileri sürebilirlerdi. Curzon’un halefi Lord Balfour’a göre de ‘Hindistan ve Mısır’daki Müslümanlar’a Türkler’in tamamen yenildiklerini göstermek önemliydi. İslamizmin ve Turanizmin siyasi istismarına bir son vermek gerekliydi.’ Koalisyon hükümetindeki Muhafazakâr Parti temsilcisi W. Churcill, Avam Kamarası’nda iyice kırpılan askeri bütçeyi savunurken “ordularımızı dağıttıktan sonra artık inanıyorum ki Türk halkını çaresizliğe itecek ya da bize yeni zorunluluklar getirecek adımlar atmayacağız. Çünkü kaynaklarımız, onların sarfettiklerini karşılamaya yetmez” demişti.

Fransa ve İtalya havlu atıyor

Fransa’daki genel kanı ise antlaşmanın Yunanistan’ın değil İngiltere’nin zaferi olacağı yolunda idi. Le Temps gazetesi işi ‘Türk delegelerinin talihsiz konumlarından’ bahsetmeye kadar vardırdı. Osmanlı İmparatorluğu’nda 750 milyon franklık yatırımı olan Fransa’nın ilgi alanına giren Arap topraklarında Kemalistlerin gözünün olmaması Fransa’yı adeta Türk dostu yapmıştı. Nitekim şubatta Anadolu’da direniş güçlerinin Ege’de bazı ilerlemeler kaydetmesi ve Maraş-Antep yöresinde Ermenilerle ve Fransızlarla savaşan halk güçlerinin başarılı olması üzerine, Fransa General Gouraud’un yardımcılarından birini Mustafa Kemal’le görüşmeye gönderdi.

Fransızların Yakındoğu’yu İngilizlere sattığını iddia ederek antlaşmayı lanetleyen İtalya’da ise tepki öyle büyüktü ki, başbakan F. Nitti “İtalya’nın bundan böyle çıkacak ölümcül bir savaşta” hiçbir rol almayacağını açıklamak zorunda kaldı. Türk yanlısı olarak bilinen Dışişleri Bakanı Kont Sforza ise “Türk egemenliğini zayıflatmadan ekonomik ve ahlaki nitelikte dostane ve kalıcı işbirliği önerisinde” bulundu. Sonunda İstanbul’un Türklere bırakılmasına karar verildi. Ancak kontrol İtilaf Güçleri’nin elinde olacaktı. Nitekim 17 Şubat 1920’de bir çeşit ‘barış programı’ olan Misak-ı Milli kararlarına kulak asılmadı ve 16 Mart 1920’de İstanbul ‘resmen’ işgal edildi.

San Remo’da son rötuşlar

Tartışmalar 19-26 nisan tarihlerinde İtalya’nın San Remo şehrinde toplanan konferansta da sürdü. Sonunda anlaşma sağlanınca Osmanlı Heyeti Paris’e davet edildi. Tevfik Paşa başkanlığındaki heyete 11 mayısta antlaşma metniyle birlikte bir ay süre verildi. 12 haziranda Osmanlı Devleti’nin itirazlarını bizzat Damat Ferid iletti. Almanların daha ağır şartlar taşıyan Versailles Antlaşması’nı ses çıkarmadan kabul etmesine rağmen Türklerin ayak dirediğini gören İtilaf Devletleri, 20 haziranda Hythe’de toplantılar ve Venizelos’a Yunan Ordusu’nun ileri harekâtı için izin verdiler. Sir Winston gibi düşünenler yüzünden lojistik destekten yoksun bırakılan Yunan birlikleri, herkesi şaşırtarak 22 haziranda Akhisar’ı, 23 haziranda Kırkağaç’ı, Soma ve Salihli’yi, 25 haziranda Alaşehir’i, 30 haziranda Balıkesir’i, 2 temmuzda Kırmasti ve Karacabey’i 3 temmuzda Nazilli’yi işgal ettiler ve İzmit’teki İngiliz garnizonu üzerindeki ablukayı kaldırdılar.

Yunanlılar’ın Anadolu’da ilerlemeleri

7 temmuzda Belçika’nın Spa şehrinde yapılan diğer bir konferansta ise İtilâf devletleri 27 temmuz akşamına kadar barışın imzalanması için Osmanlı Devleti’ne süre tanıdı. Antlaşmanın kabulünü ‘teşvik etmek’ için de, Yunan kuvvetlerinin Bursa-Uşak çizgisine doğru ilerleyerek 8 temmuzda Bursa’yı işgal etmesi sağlandı. Bu arada Doğu Trakya da Yunanlıların eline geçmek üzereydi. Kulaklara İstanbul’un da Osmanlı’dan alınacağı fısıldanıyordu. ‘Ege felaketi’nden sonra, İttihatçı kökenlerinden dolayı Anadolu’daki kuvvetlerle arası zaten iyi olmayan Vahdettin, işlerin daha kötüye gitmesinden korkarak bir an önce antlaşmayı kabul etme telaşına düştü ve 20 temmuzda aile meclisinde ve kabinede Sevr’in imzalanması konusunda görüş aldı. Yakın çevresinin olumlu kararına meşruiyet kazandırmak için de 22 temmuzda Ayan Meclisi’nden ve devlet erkânından 43 kişiyi Saray’da topladı.

Saltanat Şurası’nda ne oldu?

Bundan sonra olanlar çok net değildir. Resmi tarihçilere göre lehte ve aleyhte görüşlerin belirtmesinden sonra katılanları teşvik etmek için ayağa kalkan Padişah’ın “Kabul edenler ayağa kalksın” sözleri üzerine Topçu Ferîkî Rıza Paşa dışında herkes ayağa kalkmıştır. Mustafa Kemal de Nutuk’ta Vahdettin için “Sevr muahedesini bizzat ayağa kalkmak suretiyle kabul etmiştir” der. Saray Başmabeyncisi Lütfi Simavi'ye göre Vahdettin açılış nutkunu okuduktan sonra başkanlığı Damat Ferid Paşa’ya bırakarak salonda durmamış, çıkıp gitmiştir. Son Sadrazam Tevfik Paşa’nın oğlu İsmail Hakkı Okday'ın anlatımı ise şöyledir: “Nihayet Sevr’i kabul edenler ayağa kalksın denildi. Damat Ferid Paşa bu sırada Padişah’ın salonu terk etmesi için işaret verdi. Vahdettin dışarı çıktı, yandaki odaya geçti. Padişah ayağa kalkınca da salondakiler Hünkâra bir saygı eseri olarak ayağa kalktılar. Kendisini bu suretle selamladılar. Öyle ki, bu ayağa kalkışın Sevr’in kabulü anlamına mı geldiği, yoksa Padişah’a hürmeten kıyam mı edilmiş olduğu açık olarak belirmedi. Hatta Ayandan Topçu Feriki Rıza Paşa, ‘Biz Padişaha hürmeten ayağa kalktık, Sevr’i kabul ettiğimizden değil’ diye haykırarak Damat Ferid’in oyununu açıkça protesto dahi etti.”

Hangi anlatım doğrudur bilinmez ama sonuçta eski Maarif Nazırı Bağdatlı Hadi Paşa, Şûra-yı Devlet (Danıştay) eski Başkanı Rıza Tevfik ve Bern Büyükelçisi Reşat Halis’ten oluşan bir heyet Paris’e gitmiş ve 10 Ağustos 1920’de, Paris yakınlarındaki Sevr kasabasındaki Sevr Porselen Fabrikası’nda, Sevr ‘Barış’ Antlaşması imzalamıştır. Dikkat edileceği gibi bugün pek çok kişinin sandığının aksine, antlaşmayı imzalayanlar arasında resmi tarihçilerin gözünde en büyük vatan hainlerinden biri olan, İslamcılara göre de Vahdettin’i yanlış yapmaya iten ‘kötü adam’ Damat Ferid yoktur!

Hikâyenin sonu haftaya...

.9-8-09

.Lozan ‘zafer’mi, ‘hezimet’ mi?

Geçtiğimiz hafta bıraktığım yerden devam ediyorum. Sevr Barış Antlaşması (bundan böyle ‘Sevr’ diyeceğim), zafer kazanan ülkelerce 1914-1918 yıllarındaki Birinci Dünya Savaşı’ndan yenik çıkan ülkelere dayatılan Versailles Barış Antlaşmaları sisteminin ayrılmaz bir parçasıydı. İtilaf Devletleri 19 Haziran 1919 tarihli Versailles Antlaşması ile Wilhelm Almanyası’nı dizlerinin üstüne çökerttiler. 10 Eylül 1919 tarihli Saint-Germain Antlaşması ve 4 Haziran 1920 tarihli Trianon Antlaşması ile Avusturya Macaristan İmparatorluğu’nu tarihe gömdüler. 27 Kasım 1919 tarihli Neuilly Antlaşması ile de irredentist (yayılmacı) Bulgaristan’ı zapt-u rapt altına aldılar.

Bizde çok iyi bilinmez, ancak bu antlaşmalar Sevr’den daha ağır şartlar taşıyordu. Dahası bu antlaşmaların hepsi de hukuki nitelik kazanıp uygulanmıştı. Bugün İkinci Dünya Savaşı’nın Versailles’ın aşağılayıcı şartları yüzünden çıktığını düşünen geniş bir kesim var. Sevr’in Türk toplumunda yarattığı travmanın bir benzerini Trianon Antlaşması’yla yaşayan Macar toplumu, ancak Avrupa Birliği’ne üye olduktan sonra geçmişin bu hayaletinden kurtulabildi. Yunanistan hariç imzacı ülkeler tarafından imzalanmadığı için hiçbir zaman hukuki nitelik kazanmayan Sevr ise, yaklaşık yüz yıldır parçalanmakta olan Osmanlı Devleti’nin, Wilson’un 14 İlkesi uyarınca ulus-devletlere bölünmesi planıydı.

Bu bağlamda, ‘Milli Mücadele’ nasıl Sevr zihniyetine karşı gelişen ya da ondan güç alan bir süreçse, Sevr süreci de Milli Mücadele zihniyetine karşı gelişen bir süreçti. İtilaf Devletleri, Milli Mücadele kadrolarının o günlerde henüz çok az açık vermekle birlikte kafalarında bir Türk ulus devleti kurmak olduğunu fark etmişti. Bunda bir sorun da görmüyorlardı. Sorun, İtilaf Devletleri’nin kamuoyları açısından bakıldığında, bu yeni ulus-devletin ABD Başkanı Wilson’un ’14 İlke’si ve Sovyet Rusya lideri Lenin’in ‘halkların kendi kaderlerini kendilerinin tayinleri’ ilkesi uyarınca Anadolu’da yaşayan gayrimüslim, gayri Türk azınlıkların haklarını koruyup korunmayacağı meselesinde kilitleniyordu.

Diğer mağluplarla antlaşmaların imzalanması birkaç ay içinde bitirildiği halde Sevr görüşmeleri çok uzun sürmüştü. Bunun nedenlerine geçen hafta biraz değindik. Sonuçta Sevr’in ana hatları şekillendiğinde Milli Mücadele çoktan başlamış, Anadolu’da ‘Osmanlı Devleti’nin otoritesi neredeyse yok olmuş, onun yerine bir ‘Ankara Hükümeti’ çıkmış, yepyeni bir karar mercii olan Büyük Millet Meclisi faaliyete geçmişti. Bu çift başlılıkta Sevr’in uygulanamayacağını İtilaf Devletleri’nin karar yapıcıları ve kamuoyları anlamıştı. Öte yandan, İtilaf Devletleri’nin Anadolu’daki pozisyonları da planı uygulamaya imkân vermeyecek şekilde köklü değişiklikler geçirmişti.

Momenti kaçmış bir antlaşma

Antlaşmaya göre, Çatalca’ya kadar bütün Trakya, Ege adaları ve İzmir, Yunanistan’a; Suriye ve Çukurova, Fransa’ya; Irak ve Filistin, İngiltere’ye; Antalya ve havalisi İtalya’ya veriliyor; İstanbul ve Boğazlar İngiltere ile müttefiklerinin işgali altına giriyor, Boğazlar’ın yönetim ve denetimi milletlerarası bir komisyona devrediliyordu. Doğuda bağımsız bir Ermenistan, güneydoğuda Kürdistan kurulması planlanıyordu.

Britanya’nın Anadolu’da değil, Ortadoğu coğrafyasında gözü vardı. Ancak bu coğrafyanın paylaşımı Sevr’e kalmadan, daha 1918’de bitmişti. Fransa daha 1919 aralığında Türk tarafına, uzlaşmaya hazır olduğunu bildirmiş, 30 Mayıs 1919’da ise (geride beş uçak ve önemlice mühimmat bırakarak) Kilikya (Adana) yöresine çekilmişti. (Fransa 1921 yılının ocak ayında Kilikya’dan tamamen çekilerek sahneden çıkacaktı.)

İtalya, Sevr süreci boyunca ‘barış koşullarını’ uygulamak için gireceği açık olan ‘ölümcül bir savaşta’ kesinlikle yer almayacağını defalarca belirtmişti. Çünkü o tarihlerde Sevr’in ancak ‘silah zoruyla’ kabul ettirilebileceğinin herkes farkındaydı. Örneğin Fransız Mareşali Foch’un Mart 1920’de yaptığı hesaba göre, Türkleri yenmek için en az 27 tümene ve 400 bin askere ihtiyaç vardı. Oysa o tarihlerde İstanbul’daki Müttefik askerî varlığı yedi bin, Yunan ordusunun toplamı ise 80-100 bin civarındaydı.

Sevr sürecinde, aslan payını almayı uman Yunanistan ise o tarihlerde Bursa’ya kadar gelmişti. Halbuki Sevr ile Yunanistan’ın kazancı değil kaybı olacaktı. Çünkü o güne kadar işgal ettiği yerleri Sevr’e göre tahliye etmek zorunda kalacaktı.

ABD mandaya yanaşmıyor

Müttefikler Rusya’ya karşı tampon olarak düşündükleri Kürt ve Ermeni mandasını sürdürecek durumda olmadıklarından sorumluluğu ABD’ye yıkmak istiyorlardı. Ancak o yıllarda izolasyonist bir politika izleyen ABD, Türkiye ile savaşa girmediği için ne Antlaşma’nın hazırlanmasında rol aldı, ne de nihai belgeyi imzaladı. Sevr’de kurulması düşünülen ‘Büyük Ermenistan’ın hamiliğini üstlenmeyeceğini daha 1920 martında ilan etti. Bunu izleyen aylarda Britanya, Fransa, İtalya ve Norveç, Ermenistan’ın savunmasıyla ilgili herhangi bir askerî yükümlülük üstlenmeyeceklerini açıkladılar. (Bunun üzerine Erivan’daki Taşnak Hükümeti Ankara ile uzlaşmak zorunda kalacak, 2-3 Aralık 1920 tarihli Gümrü Anlaşması ile Ermeni tarafı Sevr Antlaşması’nda kendisine tanınan haklardan feragat ettiğini açıklayacaktı.)

Kürtlerin büyük bir bölümü, Erzurum ve Sivas kongrelerine ve Büyük Millet Meclsi’ne katılmışlar, Sevr’de Ermenilerle ortak bir Kürt devleti kurmak için kulis yapan Şerif Paşa, doğudaki bazı Kürt aşiret liderlerinin protesto telgrafları üzerine 5 Mayıs 1920’de Paris Barış Konferansı masasından çekildiğini açıklamak zorunda kalmıştı.

Başta da belirttiğim gibi Sevr’in fiilen uygulanamaz oluşu bir yana hukuki olarak da hiçbir zaman yürürlüğe girmedi. Antlaşma, Osmanlı Meclis-i Mebusanı 11 Nisan 1920’de Padişah tarafından kapatıldığı için görüşülmedi bile. Ankara Hükümeti ise Sevr’i hiçbir zaman kabul etmedi. Ancak antlaşma, Yunanistan dışında İtilaf Devletleri ve müttefiklerinin parlamentoları tarafından da onaylanmadı.

Ankara’nın ‘Kırmızı Çizgileri’

Peki, Sevr’i ‘tarihin çöplüğüne attığı’ söylenen Lozan Barış Antlaşması bir ‘zafer’ miydi? Bu soruya cevap verirken, Lozan Heyeti’nin yanlarında götürdüğü 14 maddelik Talimatname’yi esas almakta yarar var. Çünkü bu talimatname, Misak-ı Milli ilkelerine göre hazırlanmıştı ve Ankara’nın ‘olmazsa olmazlarını’ içeriyordu.

1- “Doğu Sınırı: ‘Ermeni Yurdu’ söz konusu olamaz”: Sınır konusu daha 1920’de halledilmişti. Lozan’da bu durum teyit edildi. Dahası, Sevr’in 142. maddesiyle savaş yıllarında zorla din değiştirenlerin, zorla yerlerinden edilenlerin, topluca öldürülenlerin, tutuklananların, kaybolanların da hakları güvence altına alınıyordu. Lozan’da 1 Ağustos 1914 ile 20 Kasım 1922 arasında işlenmiş bütün suçlar (1915 Ermeni Tehciri sırasında işlenen suçlar da dahil) af kapsamına alındı. Böylece geçmişe sünger çekildi.

2- “Irak Sınırı: Süleymaniye, Kerkük ve Musul livaları istenecek”: İstendi ancak alınamadı. Türkiye-Irak sınırı ve Musul meselesi Milletler Cemiyeti’ne bırakıldı, Türkiye’nin büyük bir beceriksizlikle yürüttüğü süreç 5 Haziran 1926’da Musul’un kaybı ile bitti. (Taraf’taki ikinci yazımda bu konuyu işlediğimden, ayrıntıya girmiyorum.)

3- “Suriye sınırı: Bu sınırın düzeltilmesi için çalışılacak ve sınır şöyle olacaktır: Reis İbn Hani’den başlayarak Harim, Müslimiye, Meskene, sonra Fırat yolu, Der Zor, Çöl, nihayet Musul vilayeti güney sınırına ulaşacak”: Suriye sınırı Fransa ile Ankara Hükümeti arasında imzalanan 15 Ekim 1921 İtilafnamesi ile çözüldüğü için, Lozan’daki tek başarı bu İtilafname’yi İtilaf Devletleri’ne onaylatmak oldu. O günlerde adı Sancak olan Hatay ilini 1939’a kadar dışarıda bırakan bu antlaşma Misak-ı Milli’nin açıkça ihlaliydi.

4- “Adalar: Duruma göre davranılacak. Kıyılarımıza pek yakın olan adalar ülkemize katılacak”: Bu ifadeden de anlaşıldığı gibi Ankara’nın Adalar konusunda pek umudu yoktu. İtalya ile Osmanlı Devleti arasında Trablusgarp Savaşı sonunda 18 Ekim 1912’de imzalanan Uşi Antlaşması’na göre İtalya’nın Rodos ve Oniki Ada’yı Osmanlı Devleti’ne vermesi gerekiyordu. Ancak tam o sırada Balkan Savaşı başlayınca bu iade işi yapılmamıştı. Lozan’la Rodos, Oniki Ada, Semadirek, Limni, Midilli, Sakız, Sisam ve Ahikerya Adaları ve bunlara bağlı küçük adacıklar ile Kaş açıklarındaki Meis İtalya’ya bırakıldı. İmroz (Gökçeada) ve Bozcaada ise Türkiye’ye iade edildi.(İtalya kendine verilen adaları 10 Şubat 1947’de Paris Antlaşması’yla Yunanistan’a terk etti.)

5- “Trakya Sınırı: 1914 sınırının elde edilmesine çalışılacak”: Bulgaristan’la sınır meselesi zaten yoktu. Yunanistan’la sınırı Meriç Nehri’nin Doğu yakası oluşturdu. Halbuki Türkiye en azından orta çizgiyi (talveg hattını) sınır yapmak istiyordu. Meriç’in Batı yakasında kalan Edirne’nin Karaağaç Mahallesi, uzun tartışmalardan sonra, Yunanistan’dan talep edilen savaş tazminatı bedeli olarak geri alınabildi.

6- “Batı Trakya: Misak-ı Millî maddesi uygulanacak”: Misak-ı Milli’nin 3. maddesine göre Batı Trakya’nın hukukî durumu bölgede oturanların oylarıyla tayin edilecekti. Ancak Türkiye’nin halk oylaması isteğine İtilaf Devletleri ile Yugoslavya ve Romanya karşı çıktı ve oylama yapılmadı. Batı Trakya Türkleri kaderlerine terk edildi.

7- “Boğazlar ve Gelibolu Yarımadası: Yabancı bir askerî kuvvet kabul edilemez”: Evet bu madde uygulatıldı ancak bunun karşılığında Türk tarafı ciddi tavizler verdi. (Bkz. 11. madde) Boğazların statüsü konusunda Britanya’nın isteklerine uyuldu. Türkiye Boğazlar üzerinde söz sahibi olması ancak 1936 Montrö Sözleşmesi’nden sonra olabildi. (Bu konuda da bir yazı yazmıştım, bu yüzden kısa kesiyorum.)

8- “Kapitülasyonlar: Kabul edilemez”: Mali Kapitülasyonlar daha 1 Ekim 1914’te, İttihatçılar tarafından kaldırılmıştı. Dahası emperyalistler için artık Kapitülasyonlar bir şey ifade etmiyordu, çünkü onlar bir ülkeyi sömürmenin modern yöntemlerini çoktan bulmuşlardı. Bu yüzden, İtilaf Devletleri Kapitülasyonların yeniden konmasında ısrarlı olmadılar. Ancak Türkiye’ye beş yıl süreyle gümrük vergilerini arttırmama cezası verdiler. ‘Adli Kapitülasyonlar’ konusunda ise pek başarılı olunamadı. Osmanlı Devleti veya herhangi bir yerel makamla İtilaf Devletleri ve ortaklarının uyrukları arasında 29 Ekim 1914 tarihinden önce usulüne uygun olarak yapılmış ayrıcalık sözleşmeleri geçerli sayıldı.

9- “Azınlıklar: Esas mübadeledir”: Yabancı uyrukların yargılanmalarına ilişkin usullerin değiştirilmesi ve Rum Patrikliği’nin ülkeden çıkarılması kabul ettirilememekle birlikte en büyük başarı (!) bu maddede sağlandı. Mübadele Antlaşması’yla 355 bin kadar Müslüman Türk Yunanistan’ı, 190 bin civarında Ortodoks Rum da Türkiye’yi zorunlu olarak terk etti. Ancak mübadele Türk milliyetçilerinin istediği kadar radikal olmadı, etablis (yerleşikler) olarak adlandırılan 130 bin Müslüman Batı Trakya’da, 110 bin civarında Rum da İstanbul’da kaldı. İleriki yıllarda bunlar peyderpey ülkeden kaçırtılarak, Lozan’da verilen tavizler telafi edildi.

10- “Osmanlı Borçları: Bizden ayrılan ülkelere paylaştırılacak. Yunanistan’dan alınacak tamirat bedeline mahsup edilecek. Olmazsa 20 yıl ertelenecek. Düyun-ı Umumiye İdaresi kaldırılacak”: Düyun-u Umumiye İdaresi kaldırıldı ve Osmanlı Devleti’nin borçları ayrılan ülkelerepaylaştırıldı. Ancak Türkiye’nin payına düşen 15 milyon altının Yunanistan’ın Türkiye’ye ödeyeceği savaş tazminatından düşürülmesi mümkün olmadı, çünkü Yunanistan tazminat ödemedi, onun yerine Karaağaç’ı verdi. Anlaşmaya göre bu borcu 37 yılda ödemeyi kabul eden Türkiye 1929 Büyük Buhranı gibi ağır krizlere rağmen borcunu 1954’te (Lozan’ın öngördüğünden dört yıl önce) kapattı. Bu durum, “mali ve iktisadi gelişmemizi engellememe kaydı ile borçların ödenmesi kabul edilir” diyen Misak-ı Milli’nin 6. maddesinin ihlali anlamına gelir mi, kararı siz verin.

11- “Ordu ve donanmaya sınırlama söz konusu olamaz”: Aksine, İstanbul ve Çanakkale Boğazlarının iki yakasından on beş kilometre derinliğindeki bölgelerin askersiz olması Trakya’daki Türk Jandarma sayısının beş bine indirilmesi kabul edildi.

12- “Yabancı Kuruluşlar: Yasalarımıza uyacaklar”: İtilaf Devletleri’nin ‘beş sene müddetle [Türkiye’de adli idare ıslah edilinceye kadar] hukukçulardan müteşekkil bir müşavirler heyeti kurulması kabul edildi. Bu ‘Adli Komisyon’ sonradan kaldırıldı ama Türkiye’deki hukuk reformlarını hep yabancı uzmanlar yönlendirdi.

13- “Bizden ayrılan ülkeler için Misak-ı Millî’nin ilgili maddeleri geçerlidir”: Kendisi için bile Misak-ı Milli’yi uygulayamayan bir ülkenin kendisinden ayrılan ülkeler için Misak-ı Milli’den söz etmesinin garipliğini not edip geçelim.

14- “İslam cemaat ve vakıflarının hakları eski anlaşmalara göre sağlanacaktır”. Bu konuda zaten İtilaf Devletleri’nin bir itirazı yoktu.

Talimatname’de olmayan hususlar

Bilindiği gibi Misak-ı Milli’nin 2. maddesinde “Halkı ilk serbest kaldıkları zamanda hür oylarıyla anavatana katılma kararı vermiş olan Elviye-i Selase (Batum, Kars, Ardahan) için gerekirse tekrar serbestçe oylamaya başvurulmasını kabul ederiz” diyordu. Ancak 1878’den beri Rusların elinde olan ve Çarlığın yerine geçen Sovyet Hükümeti ile 3 Mart 1918 günü imzalanan Brest-Litovsk Barış Anlaşması’yla Osmanlı Devleti’ne geri verilen bu üç ilden sadece Kars ve Ardahan’la yetinildi ve bölge Kazım Karabekir Paşa tarafından askerî zaferle kazanıldığı için maddede belirtilen serbest oylamaya gerek görülmedi. Batum ise, hem Kızıl Ordu ile çarpışmak göze alınmadığından, hem de Sovyetlerden gelecek maddi ve askerî yardımın hatırına Sovyet Rusya’nın siyasi hinterlandında olan Gürcistan’a bırakıldı. Böylece Misak-ı Milli ihlal edildi.

Iğdır’ı aldık ama Kıbrıs’ı verdik

İyi haber ise şu: 1736 tarihli İstanbul Antlaşması’ndan 1827’ye kadar İran idaresinde kaldığı, 1877-1878 Osmanlı-Rus savaşı sonunda Ruslarca işgal edildiği için Misak-ı Milli’ye dahil edilmesi akla bile gelmeyen Iğdır, Brest-Litovsk’un ‘hediyesi’ olarak Osmanlı Devleti’nde, sonra da Türkiye’de kaldı. Böylece sınırlarımız, Misak-ı Milli sınırlarını aştı!

Bugün bazılarının Misak-ı Milli sınırları içinde olduğunu sanarak uğruna savaşmayı göze aldığı Kıbrıs’ın statüsü ise (1878’de II. Abdülhamit tarafından İngilizlere kiralanmıştı, İngilizler de 1914’te adayı ilhak etmişlerdi) Lozan’da Türkiye tarafından tanındı. Yani, Kıbrıs’ın Misak-ı Milli sınırları içinde olmadığı onaylandı.

Misak-ı Milli’nin unutulan maddesi

Son olarak, Misak-ı Milli’nin “İslam halifeliğinin, Osmanlı padişahlığının ve hükümetinin merkezi olan İstanbul şehri ile Marmara Denizi’nin güvenliği korunmalıdır” diyen 4. maddesinin, 1 Kasım 1922’de Saltanat’ın, 3 Mart 1924’te Hilafet’in ilgası ve 13 Ekim 1923’te Ankara’nın başkent ilan edilmesiyle açıkça ihlal edildiğini belirtelim. Kısacası Misak-ı Milli daha o yıllarda bütün maddeleriyle ihlal edilmişti. Zaten Mustafa Kemal’in dediği gibi “Misak-ı Milli hiçbir zaman bu hat şu hat diye hiçbir zaman hudut çizmemiştir. O hududu çizen şey milletin menfaatidir...”

Lozan’da daha fazlası alınabilir miydi? Buna cevap vermek zor. Diplomatik beceriye sahip olmayan bir heyet, İngilizlerin ve Fransızların kontrol ettiği telgraf hatlarından yapılan istişareler, Türkiye’nin askeri ve ekonomik açıdan zayıf olması gibi bir dizi olumsuz faktörün ortaya çıkardığı bu antlaşmanın pek çok milletvekilin içine sinmediğini biliyoruz. Nitekim antlaşmayı bu haliyle Milli Mücadele’yi veren kadroların oluşturduğu Birinci Meclis’e imzalatmanın mümkün olmadığını gören Mustafa Kemal, Meclis’in feshini ve seçimlere gidilmesini sağlamıştı. Bu arada Hıyanet-i Vataniye Kanunu’nun ağırlaştırılması da ihmal edilmemişti. 23 Temmuz 1923’te imzalanan antlaşmayı yeni Meclis onayladı. Ancak üyelerinin tamamını Ebedi Şef’in seçtiği bu mecliste bile, 14 üye Lozan Barış Antlaşması’na ‘ret’ oyu vermişti. Bu tarihten sonra Türkiye kendi içine döndü ve Kemalist modernleşme projesine hız verildi. Lozan’ın alelacele imzalanmasının arkasında bir an önce rejimin tahkim edilmesi işine yoğunlaşmak arzusu olduğu anlaşılıyordu.

İki uca savrulma

Başlıktaki soruya geri dönersek Lozan zafer mi yoksa hezimet mi? Öncelikle şunu hatırlayalım: Sevr, Anadolu’nun dört bir yanının işgal altında olduğu bir dönemde, adeta dipçik zoruyla imzalanmış bir antlaşmadır. Lozan ise Milli Mücadele’den muzaffer çıkan güçlerin imzaladığı bir antlaşmadır. Her ulus-devlet sembolik kurucu anlaşmalarına atıfta bulunmayı sever. Kemalistler için Lozan, Sevr ile içine düştükleri aşağılayıcı durumdan kurtulup, Osmanlı Devleti’nin küllerinden yeni ve ‘tam bağımsız’ bir ulus-devlet kurmanın doğuşunu tescil eden ‘kutsal bir metindir’.

Milliyetçi muhafazakârlar için Lozan, Osmanlı Meclisi’nde kabul edilen Misak-ı Milli ile tarif edilen sınırların çok gerisine düşülmesinin belgesidir. Çünkü Kıbrıs, Batı Trakya, Musul gibi önemli vatan parçaları dışarıda bırakılmıştır. İslamcı muhafazakârlar için Arap topraklarının dışarıda bırakılması ve Hilafetin kaldırılması, buna karşılık Rum Patrikliği’nin İstanbul’da kalması Lozan’da Siyonistlere ve Masonlara verilen tavizlerdir. Ayrıca bu kısıtlı avantajları sağlamak için bile İzmir İktisat Kongresi’nde liberal mesajlar verilmiş, ABD’ye Chester İmtiyazı tanınmış, İzmit Basın Konferansı’nda Kürtlere özerklik vaat edilmiştir.

Ancak tüm bu kesimler, Sevr’in Batı dünyasının Türklere karşı nefretinin simgesi olduğunda hemfikirdir. Sevr ile kendi ulus-devletlerini kurmanın eşiğine gelen Kürtler ve Sevr ile 1915’te kanlı biçimde sürüldükleri anavatanlarına dönmeyi uman Ermenilerin Sevr’i sevmesinde ise hiçbir gariplik yoktur. Nasıl ki bir Türk milliyetçisi için Lozan (tüm eksiklerine rağmen) iyi bir antlaşmadır, Ermeni veya Kürt milliyetçilerinin gözünde de Sevr iyi bir antlaşmadır. Bir tarihçinin gözünde ise, ne Sevr Batı’nın Türklere karşı nefretinin simgesidir, ne Sevr’i savunmak ‘ha’dir. Aynı şekilde ne Lozan bir ‘zafer’ veya ‘hezimet’ belgesidir. Her iki antlaşma da tarihsel şartların ve onların öne çıkardığı politik aktörlerin dikte ettirdiği belgelerdir. Ve bu antlaşmalara karşı takınılan tavır esas olarak Türk, Kürt veya Ermeni milliyetçiliği ile ilintilidir.

Özet Kaynakça:Tolga Ersoy, Lozan, Bir Antiemperyalizm Masalı Nasıl Yazıldı?, Sorun Yayınları, 2002; Taha Akyol, Ama Hangi Atatürk, Doğan Kitap, 2008; Sevan Nişanyan; Yanlış Cumhuriyet, Atatürk ve Kemalizm Üzerine 51 Soru, Kırmızı Yayınları, 2008.

.16-8-09

.

Suç, ceza, hapishaneler ve İmralı

Son aylarda sürekli içinde ‘hapishane’ geçen cümleler kuruyoruz. Gösterilerde taş atan çocukların Terörle Mücadele Kanunu uyarınca en ağır cezalara çarptırılmasını ve büyüklerle aynı koşullarda hapse tıkılmasını, Güler Zere’nin şahsında, hasta mahkûmlardan bir zerrecik merhametin bile nasıl esirgendiğini hayretle izliyoruz. 1980’li yıllarda korkunç suçların işlendiği Diyarbakır Cezaevi’nin okula mı yoksa müzeye mi dönüştürülmesi gerektiğini tartışıyoruz. Ve İmralı’dan ‘Kürt Açılımı’nın ‘yol haritası’nı bekliyoruz.

Hal böyle olunca ben de bu haftayı ‘modern’ ceza sisteminin en önemli unsuru olan hapishanelere ayırmayı düşündüm ama sayfanın sınırları yüzünden daldan dala atlayan bir yazı çıkarabildim. Giriş bölümünde kısaca değindiğim, hapishane denilen korkunç kurumun antropolojik, siyasal, felsefi, ahlaki vb anlamları konusuyla ilgilenenlere, bu yazıyı yazarken faydalandığım mükemmel bir kaynağı, Fransız düşünür Michel Foucault’nun Hapishanenin Doğuşu adlı kitabını tavsiye etmekle yetineceğim. İyi okumalar...

Karanlık bir şenlik olarak ceza

“Damiens, 2 Mart 1757’de, Paris kilisesinin cümle kapısının önünde suçunu herkesin karşısında itiraf etmeye mahkûm edilmişti; buraya elinde yanar halde bulunan iki libre ağırlığındaki bir meşaleyi taşıyarak, üzerinde bir gömlekten başka bir şey olmadığı halde, iki tekerlekli bir yük arabasında götürülecekti; sonra aynı yük arabasıyla Grevé meydanına götürülecek ve burada kurulmuş olan darağacına çıkartılarak memeleri, kolları, kalçaları, baldırları kızgın kerpetenle çekilecek; babasını (kralı) öldürdüğü bıçağı sağ elinde tutacak ve kerpetenle çekilen yerlerine erimiş kurşun, kaynar yağ, kaynar reçine ve birlikte eritilen balmumu ile kükürt dökülecek, sonra bedeni dört ata çektirilerek parçalatılacak ve vücudu ateşle yakılacak, kül haline gelecek ve küller rüzgâra savrulacaktı.”

Michel Foucault’nun Hapishanenin Doğuşu adlı kitabı böyle başlar. Bu anlatı dönemin gazetelerinden birinden alınmadır. Gazeteci, “sonunda onu parçaladılar,” diye devam eder, “bu sonuncu işlem çok uzun sürdü, çünkü kullanılan atlar, çekmeye alışık değillerdi, bu yüzden dört yerine altı tane koyak gerekti, bu da yetersiz kaldı, talihsizin kalçalarını kopartmak için sinirlerini kesmek ve eklemlerini baltayla parçalamak gerekti...” Ardından tüm detaylarıyla infazı anlatır. Yüzlerce, belki binlerce kişinin izlediği öyle korkunç bir infaz töreninidir ki bu, okurken başınız döner, mideniz bulanır, beyniniz karıncalanır, gözleriniz yaşarır, boğazınız düğümlenir. Kime isyan edeceğinizi şaşırırsınız. Sonunda insan olmaktan utanırsınız...

Cezanın seyirlik olmaktan çıkması

Lise tarih kitaplarımızda ‘karanlık çağ’ diye adlandırılan yüzyıllarda geçmez bu infaz töreni. Aydınlanma Çağı’nda geçer. Neyse ki, Damiens dört parçaya ayrılarak halkın gözleri önünde idam edilen son kişidir. Birkaç on yıl sonra, Foucault’nun deyişiyle artık ‘cezayı karanlık bir şenlik haline çeviren uygulamalar’ yok olmaya yüz tutacaktır. Suçun herkesin önünde itiraf edilmesi Fransa’da 1791’de kaldırılmış; kazığa bağlama Fransa’da 1789’da, İngiltere’de 1837’de ilga edilmiştir. Damgalama, Fransa’da 1832’de, İngiltere’de 1834’te kaldırılmıştır. Hainlerin parçalanmasına İngiltere’de 1820’den sonra bir daha kalkışılmamıştır. Mahkûmların sokak ortasında veya şehirlerarası yollarda çalıştırılmaları, demir boyunduruklu, özel kıyafetli, prangalı olarak halkın arasından geçirilmeleri türü ‘seyirlik’ uygulamalar 19. yüzyılın ilk yarısında hemen hemen her ülkede kaldırılmıştır. Buna karşılık, cezalandırma gündelik algılama alanını terk ederek soyut algılama alanına girmiş, infaz, adeta mahkûmla ‘adalet’ arasında garip bir sır halini almıştır. İşte hapishaneler bu yeni, bu ‘modern’ aşamanın ürünüdür.

Dev bir Panapticon’a dönüşen dünya

İngiliz filozof ve hukukçu, toplum reformcusu, ‘Faydacılık’ düşüncesinin teorisyeni, Jeremy Bentham’ın 1785 yılında muhtemelen Versailles’ın Hayvanat Bahçesi’nden esinlenerek tasarladığı ‘modern’ hapishane modeli Panopticon adını taşıyordu. Bentham’ın Panapticon’u [‘pan’=bütünü, ‘opticon’=gözlemlemek] birkaç katlık tek odalı hücrelerden oluşan bir halka üzerine kuruluydu. Her hücre bu halkanın iç kısmına açıktı ve halkanın dış cephesindeki duvarda birer pencere vardı. Halkanın ortasında mahpuslardan tamamen saklanmış konumdaki gözlemcilerin kaldığı bir nöbet kulesi yer almaktaydı.

Panoptikon’un temelinde yatan ilke, tek odalı hücrenin içindeki sakine saklanacak hiçbir yer bırakmaması, buna karşılık dış cephedeki duvarın penceresinden gelen dış ışığın kuledeki nöbetçilere mahpusun her hareketinin bir siluetini izleme olanağını sağlamasıydı. Bentham’ın yaklaşımına göre, gözlemlenen her yanlış davranışının ceza getireceğini bilen, ama davranışlarının aslında ne zaman gözlemlendiğini bilmeyen mahpusun, aklını başına toplayarak her zaman izleniyormuşçasına davranmaktan başka seçeneği yoktu. Böylece mahpus bizzat kendi hareketlerini kollamak durumunda kalacaktı.

Bentham’ın tasarladığı mükemmellikte bir Panapticon henüz inşa edilmedi ama bugün neredeyse tüm toplumsal yaşama Panapticon ilkeleri uygulanmaya çalışılıyor. Kışlalar, okullar, ibadet mekânları, fabrikalar birer Panapticon haline dönüşüyor. Tüm dünya devasa bir Panapticon’a dönüştürülüyor...

Bedene değil ruha saldırı

‘Modern’ infaz sisteminde sadece ‘seyir’ değil genel olarak ‘acı’ da iptal edilmiştir. Artık ‘beden’ cezalandırmanın ana hedefi değildir. (1980 sonrasının Diyarbakır Hapishanesi bu açıdan ‘karanlık çağlar’a ait yüz kızartıcı bir örnektir.) Evet, bu sistemde de ‘suçlu’ içeri kapatılır, ayağına zincir, pranga vurulur, elleri kelepçelenir, zorla çalıştırılır, hücreye atılır, tecrit edilir ama bunlar eskinin ‘bedene azap verme’ anlayışıyla yapılmaz. Artık amaç, beden aracılığıyla bireyi kontrol altına almaktır. Onu disipline etmek, itaat ettirmek, boyun eğdirmektir. Kişiliği iğdiş etmektir. İnsan onurunu yerle bir etmektir. Kısacası hedef artık beden değil ruhtur.

Teknisyenler ordusu

Modern ceza ve infaz sisteminin bir diğer özelliği, Ortaçağ’ın işkencecisinin yerini artık kocaman bir teknisyenler ordusunun almasıdır. Psikologlar, hekimler, din adamları, eğitmenler, bakanlık görevlileri, gardiyanlar ve bir sürü başka insan cezalandırma sürecinin parçasıdırlar. Cezanın artık ekonomisi, sosyolojisi, psikolojisi, antropolojisi, mimarisi, vb vardır. Bu teknisyenler ordusu arasındaki işbölümü öylesine rafine bir hal almıştır ki, sonuçta kimse yargılama hakkını gerçekten paylaşmıyormuş gibi hissetmez kendini. Halbuki tam tersine, cezalandırma artık kolektif bir eylem haline gelmiştir.

‘Asri cezaevleri isteriz’

Tanzimat’a kadar, deri yüzmek, toprağa gömmek, çengele asmak, testislerini koparmak ve yedirmek, vücuda yara açıp yaraya tuz basmak, farelere kemirtmek, mil çekmek, organ kesmek, çengele asmak gibi birbirinden azap verici cezaları uygulayan Osmanlı Devleti’nde ‘hapsetmek’ denildiğinde kastedilen, herhangi bir suçla itham edilen kişinin, yargılama süreci boyunca gözetim altına alınmasıydı. Osmanlı’da bugünkü ‘hapishane’ anlamına gelen sözcük Farsça kökenli ‘zindan’dı. Eminönü’ndeki Baba Cafer, Yedikule, Kasımpaşa’daki tersaneler en ünlü zindanlardı. Tanzimat Reformları kapsamında Anadolu’nun dört bir yanında ‘modern’ cezaevleri açılmaya başlandı. Cumhuriyet dönemine devredilen bu cezaevleri, gerek fiziki koşulları gerekse işleyişleri açısından çok yetersizdi, elverişsizdi. (Bunlardan en ünlüsü olan Sinop Cezaevi’nin hikayesi başlı başına bir yazı konusu olduğu için hiç girmeyeceğim.)

Ancak pek çok kişiye sayısı da az gelmiş olmalıydı ki, 1933’te Adalet Bakanlığı’nın ‘Vilayet Kongreleri’ sırasında, halk ve yerel yöneticiler ‘asri hapishaneler’ inşa edilmesini talep etmişlerdi. Bakanlık bunun için İtalya’dan uzmanlar getirtti. Ardından ülkenin dört bir yanına cezaevleri inşa edilmeye başlandı. Bu cezaevlerinden bir bölümü ‘İş Esasına Dayalı Cezaevleri’ idi. Bu cezaevleri, 1929 Büyük Buhranı’ndan sonra gündeme gelen ‘devletçilik’ uygulamaları ile uyumlu kurumlardı. Bilindiği gibi devlet özellikle 1931’den itibaren ekonomiye hem düzenleyici hem de oyuncu olarak daha çok girmişti. 1932’de çıkarılan Teşvik-i Sanayi Kanunu ile çoğu Türkiye İş Bankası girişimi olan pek çok sanayi tesisi kurulmuştu. Zonguldak kömür, Keçiborlu kükürt, Karabük çelik, Ergani bakır, Gemlik ipek tesisleri bunlardan bazılarıydı. Fabrikalar kuruluyordu ancak işgücü yetersizdi. Ağırlıklı olarak köylü toplumu olan Türkiye’de henüz, fabrikada çalışma geleneği oluşmamıştı. İşçileşmiş kesimlerde ise işten ayrılma, devamsızlık, üretken olmamak gibi pek çok sorun mevcuttu. Dolayısıyla işgücü açığını kapatmak açısından mahkûmlar önemli bir kaynaktı.

Pensilvanya Sistemi

‘İş Esasına Dayalı Cezaevleri’nde ‘Pensilvanya Sistemi’ veya ‘İrlanda Sistemi’ denilen bir sistem uygulanıyordu. Türkçe’ye ‘Tedricî Serbestî Sistemi’ veya ‘Devre Sistemi’ olarak tercüme edilen bu sistem dört aşamadan oluşuyordu. Birinci aşamada mahkûm günlerini ve gecelerini hücrede geçiriyordu. Altı ay sonraki ikinci aşamada, mahkûm sadece gecelerini hücrede geçiriyordu. Gündüzler sessizlik içinde yürütülen çalışma ile geçiyordu. Üçüncü aşamada artık hücrede kalmak yoktu. Mahkûmların başka ayrıcalıkları da oluyordu. Eğer mahkûm inşaat, yol yapımı veya madencilik işlerinde çalışıyorsa cezasının her günü iki gün sayılıyordu. Son aşamada, mahkûm ağır cezalıksa, cezasının dörtte üçünü, diğer cezalarda yarısını tamamlayınca salıveriliyordu.

1938’de çıkarılan 3500 Sayılı Kanun’la ‘çalışmak’, Türkiye cezaevlerinin normal bir kaidesi haline gelmişti. Mahkûmlar, Zonguldak ve Tunçbilek’te kömür, Soma ve Değirmisaz’da linyit, Keçiborlu’da kükürt, Ergani’de bakır madenlerinde, Karabük’te demir ve çelik işletmesinde çalıştırılıyorlardı. Kayseri’de kadın işçiler Sümerbank Tekstil Fabrikaları’nda, Malatya’da dokuma tezgâhlarında çalışıyorlar, Dalaman, Edirne ve İmralı’da tarım yapıyorlardı.

Zonguldak Havzası’nda 22 bin mahkûm

Ucuz mahkûm emeği öylesine sevilmişti ki, 1940 seçimleri sırasında bölgelerine giden milletvekilleri başkente yeni cezaevi talepleri ile döndüler. Örneğin Erzincan Milletvekili Salih Başotaç, Fırat Nehri boylarına bin mahkûmluk bir tarım cezaevi inşa edilmesini istemişti. Bilecik Milletvekili Dr. Muhlis Suner, Bilecik’in merkezinde bir tarım cezaevi talep etmişti. Burdur milletvekilleri mahkûmların Sultandere linyit madenlerinde, Afyon milletvekilleri ise Kisarna’daki madensuyu tesislerinde çalıştırılmalarını talep ediyordu. Bu talepler yerine getirilemedi ama 1948’de, Zonguldak Havzası’nda çalışan 60 bin kişinin 22 bini mahkûm işçilerdi. (Bu işçilere normal işçilerin onda dokuzu ücret tahakkuk ediyor, ancak ücretler tahliye olacakları güne kadar emanette kalıyordu. Tahliye olurken de birikmiş ücretin sadece yüzde 20’si kendilerine veriliyordu.)

Çok Partili dönemin ‘liberal’ partisi Demokrat Parti, CHP’nin 1929-1950 arasında sadece 87 cezaevi inşa etmesine karşılık, 3,5 yıl içinde tam 149 hapishane inşa etmekle övündü ama İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra, gerek ekonomideki gerekse siyasi hayattaki liberalleşmeye paralel olarak mahkûmların ucuz işgücü kaynağı olarak kullanılmasına son verildi. Nihayet 1950’lerin ilk yarısında genelde ceza sistemi, özelde ise hapishaneler sistemi, mahkûm emeğinin merkezî olduğu bir yapıdan çıkarıldı. Siyasi mahkûmların hem bedenlerini hem ruhlarını hedef alan 1990 sonrasının ‘A, B,.. E, F, H...M Tipi’ cezaevleri ise ayrı bir yazının konusu...

Türkiye’nin gururu: ‘İmralı Adası Sosyal Sanatoryumu’

‘İş Esasına Dayalı Cezaevleri’nin en ünlüsü (kuruluşundaki adıyla) ‘İmralı Adası Sosyal Sanatoryumu’ idi. İmralı Adası, Marmara Denizi’nde, Armutlu Yarımadası’nın batı ucundaki Bozburun’un 20 km. kadar batısında yaklaşık 10 km2 bir adaydı. Sekiz rakamını andıran bu engebeli ve çorak adada Osmanlı Dönemi’nde Rumlar yaşardı. Ancak adanın Rum ahalisi 1923’teki mübadelede Yunanistan’a gönderilince, ada uzun süre boş kaldı. Bu terk edilmiş adada, deneysel bir hapishane kurma fikri Mutahhar Şerif (Başoğlu) adlı bir hukukçuya aitti. Mutahhar Şerif, henüz bir yargıç adayı iken, Belçika, Fransa, Almanya, İsviçre, Avustralya, İtalya, Romanya, Yunanistan ve Bulgaristan’da gözlemler yapmak üzere görevlendirilmişti. Mutahhar Şerif, bu ülkelerde gördüklerini memleketlisi Adalet Bakanı Şükrü Saraçoğlu’na anlatmış, Saraçoğlu da ‘İmralı Adası Sosyal Sanatoryumu’nu (bundan böyle ‘İmralı’ diyeceğim) uygulamaya karar vermişti. Bu kuruluş, Türkiye’deki duvarları olmayan ilk hapishane olacaktı.

Adaya ilk mahkûm grubu 8 Kasım 1935’te geldi. Bu grup, Mutahhar Şerif Başoğlu’nun bizzat seçtiği ‘işbirliği yapmaya hazır’ 80 ‘adi’ mahkûmdan oluşuyordu. Sayı iki yıl sonra 400’e ulaştı. 1940’ta 1.100-1.200’e yükseldi. Ancak 1943’te yer sıkıntısı yüzünden 800’e düşürüldü.

Sıkı program, yoğun çalışma

Mahkûmların kışla disiplini içinde tutuldukları İmralı’da 13 tip çalışma vardı. Esas olarak, buğday ve soğan tarımı, bağcılık, zeytincilik, balıkçılık, arıcılık, tavukçuluk, besicilik yapılırdı. Örneğin 1946 yılında 48.626 kilogram üzüm üretilmiş, bu üzümler İstanbul ve Mudanya’ya gönderilmişti. Aynı yıl 50 ton kolyoz, 20-30 ton sardalya ve 15 ton hamsi yakalanmıştı. Balıklar için bir de konserve fabrikası kurulmuştu. 1946 yılında 272 ton soğan yetiştirilmiş ve İstanbul’a satılmıştı. Adanın gülleri ve karanfilleri pek meşhurdu. Adadan çıkarılan kumlar yıllarca İstanbul’un inşaat kumu ihtiyacını karşılamıştı. Ayrıca sabun, süt ve peynir, ayakkabı, dokuma, dikiş atölyeleri vardı. Bu atölyelerde üretilen ürünlerin bir bölümü öteki hapishanelere gönderilir, artan kısım ada dışına satılırdı. Örneğin İstanbul’daki Mısır Çarşısı’nda İmralı Satış Mağazası vardı ve burada satılan mallar kaliteleriyle tanınırdı.

Adaya ziyaretçi akını

Dönemin ABD büyükelçisi, merkeze yazdığı bir raporda İmralı’yı öve öve bitirememişti. Bu ‘örnek’ cezaevine yönelik nadir eleştiriden biri, İmralı sakinlerinden 18 yıl ceza almış bir mahkûmu bir kayanın üzerinde cura çalarken gösteren fotoğrafın 5 Ekim 1936 tarihliCumhuriyet gazetesinde boy göstermesi üzerine yapılmıştı. CHP Afyon Karahisar Milletvekili Berç Türker, Adalet Bakanı Şükrü Saraçoğlu’na İmralı’nın neden bu kadar gevşek olduğunu sormuş, Saraçoğlu da cevabında İmralı mahkûmların son derece sıkı bir denetim altında yaşadıklarını ve çalıştıklarını söylemiş, sadece boş zamanlarda uğraşılan müziğin rehabilite edici rolüne değinmişti.

Bu tür küçük eleştirileri saymazsak, İmralı o yıllarda Türkiye’nin gururuydu. Örneğin Vedat Nedim Tör, 1942’de İmralının İnsanları adlı bir piyes yazmıştı. İmralı 1944-1948 yıllarında büyük bir ziyaretçi akını yaşadı. Ankara ve İstanbul’un değişik üniversitelerinden yüzlerce kişilik öğrenci grupları ardı ardına adaya geldiler ve incelemeler yaptılar. Ziyaretçiler arasında devlet görevlileri, yerli ve yabancı gazeteciler, bilim adamları, hekimler, hukukçular vardı. Bütün bu ekonomik ve sosyal ilişkilerden görüldüğü gibi, bugün ‘koster arızaları’ yüzünden ulaşılmaz halde olan/tutulan İmralı Adası, bundan 70 yıl önce Türkiye’nin geri kalanıyla yoğun ilişki içindeydi.

Ressam Balaban’ın İmralı günleri

Bursa Cezaevi’nde yatarken hapishanenin gediklisi Nâzım Hikmet’in etkisiyle resim yapmaya başlayan İbrahim Balaban, yine Nâzım Hikmet’in tavsiyesi ile 1945 yılında İmralı’ya geçmişti. İmralı hakkındaki ilk izlenimleri çok kötü olan Balaban günlüğüne “Dün soğan topladık. Bugün çapa, yarın bel işi var, yani kirizma. Dayanılır gibi değil, resim yapmadan nasıl dayanırım?” diye yazmıştı. Bu şikâyetlerini Cezaevi Müdürü İzzet Akçal’a anlattığında ilk olarak olumsuz tepki görmüş ancak daha sonra İzzet Bey bir formül bulmuştu. Balaban yatakhaneleri temizleyecek, arta kalan zamanında da resim yapabilecekti. Sonuçta ortaya ‘Belci’, ‘Karasabanla Çift Süren’, ‘Hızarla Tarla Biçenler’, ‘Balık Tutanlar’, ‘Çamaşırcılar’, ‘Orak Biçenler’ adlı tablolar çıktı. Bu tablolar İstanbul ve İzmir’de sergilendiler ve satıldılar.

İmralı’nın zengin kütüphanesi

Balaban’ın diğer uğraşları adadaki bandoda klarnet ve keman çalmaktı ve bol bol kitap okumaktı. İmralı Kütüphanesi, Esat Adil Müstecaplıoğlu tarafından oluşturulmuştu. Esat Adil Bey, Kuva-yı Milliyecilikle Belçika’da tanıdığı Emile Vandervelde’in temsil ettiği II. Enternasyonal Sosyalizmi’ni harmanlamış ilginç bir kişilikti. Ankara Hukuk Fakültesi’ni bitirdikten sonra Belçika’da ceza ve infaz sistemleri üzerine çalışmış, ülkeye döndükten sonra 1931’de Balıkesir’in Balya İlçesi’ndeki maden işçilerinin ‘Açlık Yürüyüşü’nü örgütlemişti. 1942’de İmralı’ya müdür olarak atandığında, aynı zamanda Mudanya Dağları’nda muhtemel Nazi tehlikesine karşı ‘Sarı Mustafa Gerillaları’nı örgütlemeye soyunmuştu. (Örgüt adını, Şeyh Bedreddin’in müridi Börklüce Mustafa’dan almıştı.) On bine yakın kitap vardı kütüphanede. Balaban her gün kütüphaneye gidiyor ve Nâzım’ın şiirlerini okuyordu. Ancak Esat Adil Bey’in gidişinden sonra gelen yeni müdür Balaban’ın bu faaliyetlerine izin vermedi.

Buraya kadar anlattıklarımızdan İmralı’da mahpusluğun hiç de fena bir şey olmadığı sanılabilir. Hani derler ya ‘dışı seni içi beni yakar’, Balaban’a göre “İmralı Adası, yukardan bakılınca bir cennet, içine girilince de bir cehennemdi.” Kuruluşundan itibaren siyasi mahkûm barındırmayan İmralı’nın ilk siyasi tutukluları Adnan Menderes ve arkadaşları olmuştu. Adnan Menderes, Fatin Rüştü Zorlu ve Hasan Polatkan’ın hayatlarına İmralı’da son verildi. 1999’dan beri İmralı’nın tek mahkûmu, siyasi suçluların şahı Abdullah Öcalan. Öcalan’ın İmralı hakkındaki düşüncelerini öğrenmek için biraz daha bekleyeceğiz anlaşılan…

***

Cezaevinden yazan okurlara:

Taraf’ta yazmaya başladığımdan beri bana değer verip, mektupla görüşlerini paylaşan, resim gönderen, beni eleştiren, sorular soran, fotoğraf, kitap, belge isteyen, ancak benden hiçbir karşılık göremeyen mahkûm okurlarım! Çoğu onlarca yıldır E, F, H, M Tipi cezaevlerinde çile dolduran ve bir o kadar daha cezası olan değerli insanlar! Bana ne kadar kızsanız, ne kadar gücenseniz haklısınız! Hepinizden yürekten özür diliyorum. Utanarak söylüyorum, bu sıkışık çalışma düzenimde, kısıtlı olanaklarımla, hangi birinize cevap vereceğimi, hangi birinizin dileğini yerine getireceğimi bilemiyorum. Yine de deneyeceğim. Lütfen birazcık daha zaman verin bana. Hepinize sabır diliyorum. Yaşam sevincinizi, umudunuzu, inancınızı kaybetmeyin. Dayanın, dayanın, dayanın, ne olur!.

Özet Kaynakça: Michel Foucault, Hapishanenin Doğuş (Çeviren: Mehmet Ali Kılıçbay), İmge Yayınevi, 2006; Ali Sipahi, “The Labor-Based Prisons in Turkey, 1933-1953”, 2006 yılında Boğaziçi Üniversitesi Atatürk Enstitüsü’nde kabul edilmiş master tezi; Hapishane Kitabı, (Yayına Hazırlayanlar: Emine Gürsoy Naskali ve Hilal Oytun Altun), Kitabevi, 2005.

.30-8-09

.Ermenistan açılımı’ndan ‘bellek açılımı’na

Hükümetin ‘Kürt Açılımı’ konusundaki adımlarının yarattığı heyecan dalgası sürerken, ‘Ermenistan Açılımı’ başladı. Henüz yürürlüğe girmemiş olan iki protokolde benim açımdan en ilginç başlık kurulması düşünülen Tarih Komisyonu. Komisyon gazeteler tarafından başına ‘sözde’ terimi getirilen soykırım iddialarını araştıracakmış. Taner Akçam’ın bu konudaki görüşlerini, 4 Eylül 2009 tarihli Taraf’ta okuduk. Yıldıray Oğur’un sorularını cevaplayan Akçam, ‘ilişkilerin normalleşmesi’ ile tarihten kaynaklanan ‘barışma’ sorunlarının kesin olarak birbirinden ayrı ele alınması gerektiğini söylüyor.

Tarih Komisyonu

Akçam, aynı röportajda, yıllardır ‘Kürt yoktur, dağda gezerken kart kurt sesi çıkaranlara Kürt denirdi’ diyen bir devletin, komisyon kurup ‘1915’te soykırım oldu mu olmadı mı’ sorusuna dürüstçe cevap arayacağına inanmadığını belirtiyor. Bunlara katılıyorum. Akçam aynı zamanda bu konuda bilim çevrelerinin bilmediği bir şeyin de olmadığını ileri sürüyor. Bilim çevreleri belki ‘biliyor’ ama ben yine de, henüz kurulmamış bu ‘tarih komisyonu’na bir katkıda bulunmak istiyorum. 31 Ağustos 2008 tarihinde, bu sayfalarda 19. yüzyıldan 1990’lara kadarki Ermeni-Türk ilişkilerinin bir özetini yapmıştım. Bıraktığım yerden devam edeceğim.

***

Cumhuriyet’in başından bu yana tarihin üretilmesi, milli kimliğin üretilme projesi olarak algılanmış ve otoriter devlet modelinin söz konusu milli kimlikle ‘doğal’ ilişki içinde olduğu, hatta bu milli kimliğin uzantısı olarak anlaşılması gereği işlenmişti. Tarih üretiminin ilk ölçütü bunun ‘temiz ve onurlu’ bir tarih olmasıydı. Anadolu topraklarında neredeyse on bin yıl önceye giden ve tüm ırklar soysuzlaşırken ilk günkü gibi kalan bir ‘Türk’ ırkı mitosunun yaratılması hedeflenmişti. Ancak bu konuda iki farklı dönem söz konusuydu. 1975-1985 arasındaki ASALA terörü ve 1980’lerden itibaren soykırım konusundaki parlamento kararları ile Türkiye’nin sıkıştırılmasından önceki dönemde, okul kitaplarında Ermenilere uzak bir tarihin özneleri olarak az da olsa yer verilirken, genel olarak olumsuz bir dil kullanılmazdı.

Anadolu’yu sahiplenme

Örneğin Ermeni Bagrati Krallığı’nın başkenti Ani’nin 1064 yılında Selçukluların eline geçmesi veya 12.-14. yüzyıllar arasında Adana havalisinde varlığını sürdüren Kilikya Ermeni Krallığı’nın Selçuklularla çatışması bazen küçümsenerek, bazen görmezden gelerek, bazen çatışma olmamış gibi sunulurdu. Bazı durumlarda bu krallıklar ‘küçük’ gösterilir, bazı durumlarda krallığın topraklarının nerede olduğu belirsiz hale getirilirdi. Bazı durumlarda Anadolu topraklarının dışında bir yerde tarif edilirken bazı durumlarda ise Ermenilerin yaşadığı coğrafyalara ‘daha önceden gelmiş Oğuz, Peçenek, Kıpçak Boyları’ndan söz edilirdi. Böylece Ermenilerin Anadolu’da tarihsel haklarının olmadığı ima edilmiş olurdu.

Ermeni tabusunun entelektüel kesimler arasında güçlü bir yapıştırıcı olduğuna dair ilginç bir gelişme ise, ideolojik önderliğini Sabahattin Eyüboğlu, Azra Erhat ve ‘Halikarnas Balıkçısı’ Cevat Şakir’in yaptığı ‘Mavi Anadolu’ akımıydı. Anadolu’yu ‘fethettiğimiz için değil, bizim olduğu için bizim’ diyerek o güne dek geliştirilen söyleme yeni bir soluk getiren bu akım sayesinde, Anadolu’nun pagan, Hıristiyan ve Müslüman tarihi bir bütünün evrimleşmiş hali gibi sunuluyor, Türkçe daha önce konuşulan 72 dilin vardığı bir aşamaya çevriliyor, ‘Türklük’ hümanizm düşüncesinin bir versiyonuna dönüştürülüyordu. Ancak bu ‘biz’i oluşturan topluluklar ya da uygarlıklar arasında Ermenilerin adı yoktu. (Benzer bir tavrı 1992’de Yaşar Kemal de gösterir. Yazar bir söyleşisinde Kilikya’dan söz ederken Anavarza şehrinin Hitit ve Bizans geçmişlerinden söz eder ama Ermeni geçmişine değinmez. Halbuki Anavarza 1100’lü yıllardan 1375’e kadar Kilikya Ermeni Krallığı’nın başkentidir ve bunu Yaşar Kemal’in bilmemesi imkansızdır.)

Esat Uras’ın kitabı

1980’lerden itibaren radikal bir değişiklik yaşandı ve okul kitaplarına ‘Ermeni Sorunu’ başlığı sokuldu. Bu bölüm, İttihatçı hareketin içinden gelen, hatta 1915 Tehciri’nde görevler üstlenen Ahmet Esat Uras’ın 1953 yılında yayımladığı Ermeni Sorunu: Dokuz Soru, Dokuz Cevap adlı kitabına göre hazırlanmıştı. Söz konusu kitap, yayınlandığı günden beri, Türkiye Dışişleri Bakanlığı tarafından büyük ilgi görmüş, defalarca basılmış ve yabancı dillere çevrilmişti. Buna göre Ermeniler Osmanlı döneminde ‘Türk kültürü içinde erimiş’ ‘mutlu’ biçimde yaşarken birden Türklere düşmanca bir tutum içine girmişlerdi. Bu anlatılarda 1894-1896 Urfa ve Sasun Olayları ve 1909 Adana Olayları, Ermenilerin düşmanca tutumlarına örnek olarak sunulduktan sonra 1915-1917 Ermeni Tehciri, bu olayların bir savunması olarak kurgulanıyordu. Daha sonra Esat Uras’ın görüşleri, başka yazarlara da esin verdi, yeni kitaplar yayımlandı. Ardından ‘resmi görüş’ ustaca lise tarih kitaplarına yerleştirildi.

Milli Eğitim müfredatında tahkimat

14 Haziran 2002 tarihinde Milli Eğitim Bakanlığı Talim Terbiye Kurulu, öğretmenlerin de yeni müfredat doğrultusunda eğitilmelerine karar verdi. Bu karar 9 Ağustos 2002 tarihli gazetelerde şu başlık altında verilmişti: ‘Devletin Ermeni Soykırımı, Pontus Rum Devletinin Kurulması ve Hıristiyan Süryani Soykırımı iddialarına karşı tutumu okul kitaplarında anlatılacak’. Bu konudaki uygulamaya da 2002-2003 yılında başlanması kararlaştırılmıştı.

Daha sonra aynı komite, öğretmenler için bir müfredat yayınladı. Bu müfredatta önemli olan nokta, ülkenin her köşesindeki ortaokul öğrencilerinin ‘Birinci Dünya Savaşı sırasındaki Ermeni İsyanı ve Ermenilerin Faaliyetleri’ başlıklı birer kompozisyon yazması ve bunların bir yarışmada değerlendirilmesi idi. Bu yarışmanın görünüşteki amacı, öğrencilerin Ermenilerin Türklere yaptığı mezalimi anlatmaları idi. İşin acıklı yanı, Türkiye’de yaşayan Ermeni öğrencilerin de bu kompozisyonu yazmakla yükümlü olmasıydı.

Ceza Kanunu’nda tahkimat

Bu alandaki diğer önemli gelişme, Avrupa Birliği uyum paketleri çerçevesinde 26 Eylül 2004’de Parlamento tarafından onaylanan yeni Türk Ceza Kanunu’nun 305. maddesi oldu. Birçok AB lideri tarafından AB yolunda çok önemli bir adım olarak nitelenen 305. Madde’ye göre, ‘ulusal çıkarlara aykırı davranışlarda bulunanlar ve böyle davranarak doğrudan ya da dolaylı yollardan yabancı kişi ve kuruluşlardan fayda sağlayanlar’ 10 yıla kadar hapis cezası ile cezalandırılacaklardı. Bu maddenin gerekçe bölümünde ise, ulusal çıkarlara aykırı davranışlara örnek olarak ‘Türk askerlerinin Kıbrıs’tan çekilmesini istemek’ veya ‘Birinci Dünya Savaşı sırasında Ermeni Soykırımı’nın meydana geldiğini’ söylemek sayıldı. AB’nin baskılarına rağmen bu maddeler hala değiştirilmedi.

Parlamenterlerin ‘Mavi Kitap’ atağı

1 Mart 2005’te, Cumhuriyet Halk Partisi (CHP) “Soykırım Atağı” başlığı ile altında bir kampanya başlattı. Büyük Britanya Avam Kamarası ve Lordlar Kamarası üyelerine gönderilmek üzere hazırlanan mektupta “Mavi Kitaplar külliyatı çerçevesinde yayımlanan Osmanlı İmparatorluğu’nda Ermenilere Uygulanan Muamele 1915-1916 adlı kitabın, I. Dünya Savaşı’nda Wellington House’daki İngiliz Savaş Propaganda Bürosu tarafından hazırlanan bir propaganda malzemesi olduğunun ve söz konusu kitapta yer alan Osmanlı Ermenilerinin isyanı ile buna karşı Osmanlı Devleti’nin almış olduğu önlemlere ilişkin bilgilerin mesnetsiz ve güvenilir olmadığının açıklanmasını talep” ediliyordu. Mektubu Başbakan Recep Tayyip Erdoğan ve CHP Genel Başkanı Deniz Baykal, TBMM Genel Kurulu'nda imzaladı ve mektup muhataplarına gönderildi.

Ancak sonucu hiçbir zaman öğrenemedik. Çünkü bu kampanyaya “90 Yılın İntikamı”, “Mavi Kitaba Karşı Uluslararası Atak”, “Soykırıma Hodri Meydan” başlıklı yazılarla omuz veren basın (Zaman gazetesi hariç) mektuba verilen cevabın üzerinde durma gereği duymadı. Halbuki söz konusu iddialar, Britanya Parlamentosu İnsan Hakları Grubu’nda tartışıldıktan sonra 23 İngiliz parlamenterin imzaladığı bir mektupla cevaplanmıştı. Cevabi mektup “Mavi Kitap esas olarak 1915’ten başlayarak Ermenilere bir kitlesel imha politikasının uygulanmış olduğunu ortaya koymaktadır” diye başlıyor, Mavi Kitap’ın neden güvenilir bir belge olduğu anlatıldıktan sonra “Türk Parlamenterlerini, akademik danışmanlarımızın eşliğinde bir yuvarlak masa tartışmasına davet ediyor, bu şekilde tarihsel gerçekler üzerinde ortak bir açıklama yapabilmeyi umut ediyoruz. Ayrıca kendilerini, bu yanıt mektubumuz ışığında İngiliz Parlamentosu’na gönderdikleri mektubu geri çekmeye çağırıyoruz” diye bitiyordu. Elbette, tezlerinden son derece emin olan milletvekillerimiz ‘yuvarlak masa’ davetine icabet etmediler.

Arkadan Hançerleme Efsanesi

25 Mayıs 2005 tarihinde bir grup bilim adamı tarafından düzenlenen "İmparatorluğun Çöküş Döneminde Osmanlı Ermenileri: Bilimsel Sorumluluk ve Demokrasi Sorunları" başlıklı konferans, Adalet Bakanı Cemil Çiçek’in konferansı düzenleyenler için "bizi arkadan hançerlediler" ifadesini kullanmasının ardından iptal edildi. Böylece ‘konuyu tarihçilere bırakalım’ tezlerinin ne kadar samimiyetsiz olduğu görüldü.

Bakanın aydınlara yönelik suçlamasıyla, Birinci Dünya Savaşı'nın ardından 1919’da Versailles Antlaşması'nın imzalanmasına doğru, Almanya’nın yenilgisini bir avuç Marksist ve Yahudi siyasetçiden oluşan ‘iç düşmanlara’ bağlamayı anlatan ‘Arkadan Hançerlenme Efsanesi’ (Dolchstosslegende) arasındaki benzerlik çarpıcıydı. Aslında Türk resmi tarihinde bu terim, ‘Araplar bizi arkamızdan hançerledi’ şeklinde Birinci Dünya Savaşı sırasında İngilizlerle birlik olup bağımsızlıkları için mücadele eden Arap milliyetçiliği için sıkça kullanılırdı ama Adalet Bakanı’nın kullanım şekli, pek çok kişinin içini ürpertecek kadar nefret doluydu. Daha sonra, buna benzer ifadeler, Türkiye’nin tarihiyle yüzleşmesi gerektiğini söyleyenler, Avrupa Birliği ile ilişkilerin geliştirilmesini isteyenler ya da uluslar arası normlara uyulmasını talep edenler için sıkça kullanılmaya başladı. Özellikle aydınların ‘Ermeni soykırımı iddialarını tartışmak için’, örneğin Fransa’nın Cezayir’de, ABD’nin Vietnam’da, Afganistan’da veya Irak’ta, İtalya’nın Afrika’da işlediği suçları bir ön koşul olarak getirmemesi, aydınların ‘vatan ve millet düşmanı’ olarak etiketlenmesine neden oluyordu.

Türklerin ‘mutlak ötekisi’ olarak Ermeniler

Bütün bunlar ne anlama geliyor? Milli kimliğin oluşumunda ‘hatırlama’ ve ‘unutma’ süreçlerinin önemli rolü olduğunu biliyoruz. Türk kimliğinin bu süreçlerinde özgün olan Türk kimliğinin kendini ancak ve ancak 1915-1917’de yaşananları yok sayarak var edebilmesidir. Bilindiği gibi, üç kıtaya yayılmış büyük Osmanlı İmparatorluğu son 150 yılında bir çözülme sürecine girmişti. Bitmez tükenmez savaşlar, yenilgiler ve büyük insan kayıpları İmparatorluğun devamı konusunda derin endişeler yaratmıştı. Bu süreç boyunca, imparatorluğun yıkılmasını önlemek için yapılan her girişim başarısızlıkla sonuçlanırken, yönetici elit, bütün bu olanlar bitenlerden emperyalist güçleri ve onlarla işbirliği yapan ‘azınlıkları’ sorumlu tutmak eğilimindeydi. İmparatorluğun yönetici sınıfı o yıllarda, artık Batı’nın oluşturduğu bir tarih anlatısının dışına itildiklerini, artık ‘hiç kimse’ haline geldiklerini ve devletin toptan imhası ile karşı karşıya olduklarını düşünüyorlardı. Ancak bu duruma esas olarak efendisi olduğu milletlerin ihaneti yüzünden düştüklerini düşünerek bir ölçüde teselli oluyorlardı.

Zümrüd-ü Anka kuşu örneği

Milli Mücadele döneminde kendilerini uluslar arası kamuoyunun baskısından kurtulmuş hisseden faillerin, yarım kalan işlerini tamamladıkları süreçle üst üste düştü. Kemalist Türk milliyetçileri, İslam ortak paydası yüzünden ‘daha az öteki’ olarak gördükleri Kürtlerle ittifak yaparak, ‘gerçek öteki’ Hıristiyan Ermenilerin ve Rumların Anadolu’daki son kalıntılarını mümkün olan en uzak coğrafyaya sürdükten sonra, Kürtlerle hesaplaşmaya başladılar. Bu hesaplaşmanın da çok kanlı geçmesi, Ermenilere yapılanları, toplumsal bellekten silmek konusunda iyi bir fırsat sundu. (Rumlara yapılanlar ise, Yunanistan’ın hataları yüzünden adeta meşruiyet kazandı.) Bu süreçte, sadece İttihatçılarla örgütsel ya da ideolojik akrabalığı olan Kemalist elitler değil, ülkeden sürülmüş Ermeni mallarını talan eden, Ermenilerin çocuklarını besleme veya evlatlık alan, kızlarını haremlerine katan yerel eşraf ya da halk kesimleri, Ermenilerin el konulan zenginliklerini kendine sermaye yapan ticaret burjuvazisi, Ermenilerin boşalttığı alanlarda kendine iş alanı yaratan zanaatkârlar da hafızalarını sıfırlama ihtiyacı hissediyorlardı. Böylece elitler ve toplumun değişik kesimleri arasında, önce Ermenilere yapılanları, sonra da doğrudan Ermenileri unutma konusunda bir konsensüs oluştu.

Cumhuriyetin yeni yönetici kadroları, Türklük duygusunu yaratmak için hem devlet olarak ‘eskiyi’, ‘hurafeleri’, ‘geriliği’, ‘Doğulu’ olmayı temsil eden Osmanlı geçmişinden kendilerini farklılaştırmaya çalıştılar, hem eski Osmanlı tebaasını ‘kozmopolit’, ‘karmaşık’, ‘bulanık’ olarak niteledikleri Osmanlı kimliğinden kurtararak ‘etnik açıdan saf, ‘dünya görüşü açısından laik’ ‘vatandaşlar’ haline getirmeye çalıştılar. Bu ulus yaratma sürecinde, Ermeni kimliği, hem kökü Doğu’da olan ‘barbar’ ve ‘terörist’ bir halk olarak, hem aşırı dindar bir gayrimüslim toplum olarak, hem de uluslar arası camiada köklü bağları olan diyaspora grubu olarak, milliyetçilerden solculara, seküler kesimlerden dindarlara, aydınlardan sıradan halk kesimlerine kadar pek çok kesim için mükemmel dört dörtlük bir ‘öteki’ oldu.

Dış düşmandan tehlikeli ‘iç düşman’

Bu ötekileştirme sürecinde Ermenilere atfedilen ‘iç düşman’ niteliği, doğal olarak bir ‘dış düşman’ gerektiriyordu. Ancak, Türk milliyetçilerinin zihninde, ‘iç düşman’ denen şey, toplumsal yapıyı içeriden kemiren sinsi bir unsur olarak, nispeten gözlemlenebilir bir unsur olarak tahayyül edilen ‘dış düşman’ a göre çok daha tehlikeliydi. Hele de bu düşman Müslüman-Türk kimliğinin ötekisi olan pek çok unsurun bileşkesinden üretilmiş ise. Dolayısıyla Ermenilere karşı mücadele hiç aralıksız olarak sürdürülmeye başladı.

Ermenilerin ‘öteki’ olarak toplumdan ve zihniyet dünyasından tasfiye edilmesi projesinin başarısı, devletle toplumun sıkı işbirliğine bağlıydı. Bu işbirliği büyük ölçüde tahakkümcü politikalarla garanti edildi. Sonuçta, halk kesimleri, asli görevlerinin devletin kendisine empoze ettiği tarihsel anlatıyı onaylamak olduğunu düşünür hale geldiler. Devlet bu süreçte hem ideoloji üreten bir aygıt, hem de garantör olarak yer alıyordu. Garantörlük rolünün daha çabuk kabul edilmesi için ‘toplumun maruz kaldığı’ tehlikelerin altının çizilmesi lazımdı. Bu açıdan ‘Sevr’in diriltilmesi’, ‘Pontus’un yeniden kurulması, ‘Fener bölgesinde Bizans’ın yeniden ihya edilmesi’, ‘GAP bölgesinde İsrail’in toprak satın alması’ vb gibi komplo teorileri üretildi. Bu arada, sık sık Ermeni diyasporasının ‘3 T’ stratejisi uyarınca, önce soykırımı tanıtacağı, ardından Türkiye’den tazminat ve toprak kopararak emperyalist ülkelerin Türkiye’yi bölme planlarını hayata geçirecekleri fikri işlendi.

El konan servetin iadesi korkusu

Halkın zihnine, ‘bundan 90 yıl önce koskoca bir imparatorluğu parçalamaya muktedir olan bir halkın, bugünkü uluslar arası bağlantıları içinde küçücük Türkiye’yi paramparça etmesi pekala mümkündür’ kanaati yerleştirilmeye çalışıldı. Ama esas endişenin parçalanma veya Türk halkının ‘soykırımcı’ yaftası yemesi olmadığı, tehcir sırasında ve sonrasında el konan Ermeni servetinin iadesinin ya da tazmininin istenmesi korkusu olduğunu düşündürecek ipuçları, Osmanlı dönemine ait tapu kayıtlarına konulan katı yasaklarda veya Şubat 2008’de kabul edilen Vakıflar Kanunu sırasında yapılan eleştiri ve engellemelerde apaçık görüldü.

Aslında bu sağlıksız toplumsal ruh halini daha sürebilirdik ama hem Ermeniler ısrarlılar, hem de 20 yüzyıl kişilerden devletlere, ticari kuruluşlardan dinsel kurumlara kadar, pek çok aktörün politik, ekonomik, kültürel ya da sosyal kabahatlerinden dolayı özür dilediği çağ olarak makro bir çerçeve çiziyor. Günümüzde, tarihle yüzleşmek adeta bir ‘ahlaki norm’ haline geldi. Bu yaklaşımın eksikleri var, sorunlu yanları var ama ‘tarihiyle yüzleşmeye yanaşmayan toplumların uluslar arası camianın üyesi olmaya hak kazanmadığı’ şeklinde özetlenebilecek bu yeni yaklaşım tarzı, belki Türk toplumunda şizofrenik yarılmaya neden olan 1915 parantezinin sağlıklı biçimde kapanmasına yardımcı olur. Hükümetin ‘Ermenistan açılımı’ bu açıdan çok önemli görünüyor. Yeter ki, açılım evrensel hukukun ve etiğin normlarına uygun sürsün...

.6-9-09

.

.Foucault’nun Sarkacı ve komplo teorileri

Hükümetin birbiri ardına gerçekleştirdiği ‘açılımlar’ başta CHP ve MHP çevreleri olmak üzere pek çok kesimde ‘ülkeyi bölünmeye götürecek’ bir adım olarak nitelendi ve adet olduğu üzere bu açılımların arkasında ‘yabancı fesat çevreleri’ arandı. Bana yazan bazı okuyucular da benzer imalarda bulunuyorlar. Bu arada, o kadar çok kişi Taraf’ın var oluşunu bile komplo teorileri ile açıklanmaya çalışılıyor ki, ben de bu haftayı ‘komploculuk’ denilen zihniyet durumunun analizine ayırmak farz oldu. Ancak bir süreliğine İstanbul dışında olduğumdan, yeni yazı yazamadım. Şimdi okuyacağınız yazı, 29 Ekim 2007 tarihli Radikal gazetesinde yayımlanan “Komploculuk ve Ockham’ın Usturası” başlıklı yazımın geliştirilmiş hali. Bu seferlik beni bağışlayacağınızı umuyorum.

Bilgi ve iktidar ilişkisi

İtalyan göstergebilimci (semiyolog), yazar, edebiyatçı, eleştirmen ve düşünür Umberto Eco’nunFoucault Sarkacı (Can Yayınları, 1992) adlı eseri, okültizm (gizli bilimcilik), Kabala (Yahudi gizemciliği), simya ve komplo teorilerine yapılmış yüzlerce referansla, bir anlamda irrasyonel düşüncenin 500 yıllık tarihini içeren, çok dilli bir çağrışımlar, anıştırmalar, eğretilemeler, göndermeler yelpazesidir. Kitapta adı hiç anılmamakla ve Eco tarafından inkâr edilmekle birlikte, geçen hafta hapishaneler dolayısıyla adını andığım Fransız filozofu Michael Foucault’nun bilgi ve güç arasındaki ilişkilere dair teorisine örtük bir göndermeyi de içeren eseradını, Fransız fizikçi J. B. Leon Foucault’nun dünyanın dönüşünü simgeleyen sarkacından alır ancak okuyucu sarkaçla ilk ve son kez ancak romanın 600. sayfasında buluşur. 1851’de, Panthéon’un kubbesine asılan 67 metre uzunluğundaki sarkacın 28 kilo ağırlığındaki gümüş topu, saatte 11 derecelik bir salınım yapıyor, her salınımda altındaki kum zemin üzerinde 3 milimetrelik bir iz bırakıyor ve bu izler yavaşça saat yelkovanı yönünde dönüyordu. 32,7 saatte tamamlanan bu dolanım, Dünyanın döndüğüne dair doğrudan ilk kanıttı.

Abulafia’nın mükemmel planı

Romanın konusunu kısaca özetlemek gerekirse; Tapınak Şövalyeleri ile ilgili bir doktora tezi hazırlayan Casaubon adlı Milanolu bir filolog Belbo ve Diotallevi adlı iki kişiyle tanışır. Üç arkadaşın konuyla ilgili bir sürü el yazmasını okuduktan sonra, mükemmel bir komplo teorisi ortaya çıkarmak iddiasıyla başlattıkları bir oyunun, onları sanki gerçeklikmiş gibi sarıp sarmalamaya başlar. Gençler kendi komplo teorilerini oluşturmak için ‘Abulafia’ adını verdikleri bir bilgisayar programı hazırlarlar ve bazı el yazmalarından rasgele kelimeler seçerek kendi metinlerini oluştururlar. Tutarlılığı bozan her kelime ayıklanır ve ortaya ‘mükemmel’ bir plan çıkar. Sonuçta Belbo, kendi hazırladıkları planın gerçek olduğuna inanan arkadaşları tarafından Foucault’un Sarkacı’na bağlı kordona asılarak öldürülür. İşin ilginç yanı, kahramanlarımızın planı nasıl imal ettiklerini adım adım izleyen okuyucular bile kitabın sonunda planın ‘gerçek’ olduğuna inanır hale gelmiştir…

Kitapta gönderme yapılan Tapınak Şövalyeleri, Agartha, Hermes, Gül-Haç, Oyuk Dünya, Yuvarlak Masa Şövalyeleri, Druidler, Katarlar, Bogomiller, Hasan Sabbah’ın Fedaileri, Woodoo Ayinleri gibi son derece geniş yelpaze, dünyadaki tüm kötülüklerin ardında Yahudileri, Masonlar4ı/Farmasonları veya Bavyera İlluminati Cemiyeti’ni aramak zorunda kalan klasik komploculara yepyeni ufuklar açabilecek niteliktedir. Bilindiği gibi bu temalara, Soğuk Savaş döneminde ‘komünistler’ ve ‘karşı-devrimciler’ eklenmişti. Bugün, Yahudiler ve İlluminati benzeri (örneğin George Bush’un üye olduğu ‘Kuru Kafa ve Kemikler Derneği’ gibi) cemiyetler her zamanki gibi baş rolde, ama “hükümetler” ve “emperyalist güçler” gibi unsurların da hatırı sayılır yeri var.

‘Yanlışlanamayan’ teoriler

Bilindiği gibi komplo teorileri, büyük tarihsel ve toplumsal olayları, gerçek toplumsal güçlerin, sınıfların, zümrelerin, tabakaların çıkarları, konumları ve karakterleriyle değil, gizli örgütlerin veya ilişkilerin düşünce ve eylemleriyle açıklar. Liberalizm, Marksizm, Nazizm, gibi büyük anlatıların çöktüğü post-modern çağımızda, bu teorilerin gizemli ve cazip bir açıklama biçimi olarak hemen herkesin aklını çelecek bir yanı var. Aslında insanoğlunun kendisini etkileyen olayları anlamaya çalışması, yorumlaması son derece doğal bir süreçtir. Ama bazı olaylar vardır ki, yorumlamaya direnç gösterirler ve bu yapılarıyla insanoğlunu arkasında yatan anlamı aramaya daha da teşvik ederler. Son derece normal, anlaşılır olan bu süreç bir noktada yolundan sapmaya başlar. Bir süre sonra kişi her olayın ardında gizli güçler aramaya başlar ve kuşkuculuk paranoyaklığa dönüşür.

Psikologlara göre herhangi bir komplo teorisine inanan, diğer teorilere de inanma eğilimdedir. Bunun tersi de geçerlidir. Bilim felsefecisi Karl Popper’e göre komplolara inanma eğilimdeki insanlar doğadaki ve hayattaki milyonlarca şablondan kendi kafalarına en uygununu seçerler. Nitekim Umberto Eco da yukarıda andığımız romanında şöyle der: “…insan isterse, her zaman, her yerde, her şeyle her şey arasında bağlantılar bulur; dünya ansızın, her şeyin her şeye yollama yaptığı, her şeyin her şeyi açıkladığı bir akrabalıklar ağına dönüşür…” (s.434)

Komplocu bakış açısı

Bu davranış biçimini tetikleyen pek çok bilgisel, bilişsel veya psikolojik süreç vardır. Öncelikle bütün komplo teorileri saçma değildir. Bazılarının doğru çıkması, kişiyi diğerlerinin de doğru olabileceği yolunda güdüler. Bir başka mesele, insanoğlunun bir olayın sonunda kime yaradığını (cui bono?) düşünmeye eğilimli olmasıdır. Halbuki komplo teorilerine yatkın bir zihin, olaydan faydalananları sıralarken, seçimini kendi şablonuna göre yapabilir. Ama daha önemlisi olay rastlantısal olabilir veya gözden kaçırılan faktörler vardır. Bir başka neden, insanların her eylemin mutlaka rasyonel, mantıklı bir açıklaması olduğunu varsaymasıdır. Halbuki insanlar ya da insan topluluklarının bazı davranışları irrasyoneldir, mantıksızdır. Bir başka etken, medyanın kamuoyunun dikkatini çekmek için, olayları olduğundan daha karmaşık ve negatif bir biçimde sunma eğilimidir. Bunlara bir de X-Files, Conspiracy Theory, Matrix, 24 Saat, Da Vinci Şifresi, Opus Dei gibi etkileyici film ve romanların rolünü ekleyelim. Komplo teorilerini ‘dinsel batıl inançların laikleştirilmiş şekilleri’ olarak niteleyen Karl Popper ise, komünizm, Nazizm veya faşizm gibi totaliter ideolojilerin paranoid senaryolar olmadan varlıklarını sürdürmesinin mümkün olmadığını, dolayısıyla bunları sistematik biçimde ürettiğini iddia eder.

Neden ihtiyaç duyulur?

Görülen o ki, antropologların mantık-öncesi inançlara benzer buldukları komplo teorileri, her geçen gün biraz daha karmaşıklaşan, doğrudanlıktan ve açıklıktan hızla uzaklaşan günümüz dünyasında, bilgi bombardımanının yarattığı kalın sis bulutu yüzünden hükümetler, şirketler, medya ya da dini cemaatler gibi çetrefil yapıları, kurumları ve bunlar arasındaki çok yönlü ilişki ağlarını anlamlandırmakta güçlük çeken bireye, kendi küçük grup ilişkileri çerçevesinde basit, kolay anlaşılır, net açıklamalar sunduğu için kolayca kabul ediliyor.Bu iddiaların, bilimsel kıstaslarla kanıtlanmaları ya da reddedilmeleri (Popper’in deyimiyle ‘yanlışlanmaları’) mümkün olmadığı için de, kolaylıkla ortadan kalkmıyorlar.

Kimler meraklı?

Komplo teorileri en çok ABD’de ve Ortadoğu ülkelerinde tutuluyor ama son yıllarda ülkemizde de, sıradan vatandaşlardan devlet adamlarına, aydınlardan ordu komutanlarına, sağcılardan solculara, ilericilerden muhafazakârlara uzanan geniş bir yelpaze, önemli önemsiz her olayı bilimsel analizler yerine komplo teorileri ile açıklamaya başladı. Cumhuriyet’in modernleştirmeci politikalarının özünü anlamak yerine “Halifeliği Siyonist-Haçlı Birliği kaldırttı” demek; Cumhuriyet’in 80 yıllık Kürt Meselesi’nin bizzat kendi yanlış politikalarımızın ürünü olduğunu kavramak işine gelmeyince “AB ve ABD Türkiye’yi bölmek için Kürtleri kışkırtıyor” demek; din ile modernlik ilişkisini tarihsel ve sosyolojik olarak tahlil etmekte zorlanınca “ABD Türkiye’ye ılımlı İslam Cumhuriyeti rolü biçti, bunun sonu şeriattır” demek; karmaşık ve çok yönlü uluslararası ilişkileri anlamakta güçlük çekince “Batı Sevr Anlaşması’nı hiçbir zaman masadan kaldırmadı ki” demek; AB’nin insani, hukuki veya ekonomik kriterlerine uymak için çok emek vermek gerekince “AB ülkeleri önce kendisine baksın” demek sıradan bireyler söz konusu olduğunda anlaşılır ve kabul edilebilir, ama bilgi kaynakları çok daha geniş olan kesimlerin de benzer yorumları yaptığını görünce bu durumun tahlili gerekiyor.

Yaralı ulusal onura merhem

Almanya, İtalya, İspanya ve Türkiye gibi uluslaşma sürecine geç girmiş, ulusal devlet kurma tarihlerini bir süreklilik olarak değil önemli kırılmalar biçiminde yaşamış, ağır yenilgilerle eski güçlü konumlarını aniden kaybetmiş tüm uluslarda görülen bazı ortak özellikler olduğu biliniyor. Ülkemizde, üç kıtaya yayılmış koca bir imparatorluktan Anadolu’ya sıkışmış küçük bir ulus-devlet olmayı hâlâ sindirememiş olan büyük bir kesim, kendi geçmiş büyüklüğü ile büyülenerek şu andaki durumu hiç de hak etmediğine, aslında çok daha ‘yüksek’ yerlerde olması gerektiğine dair derin bir inanç ile mevcut durumun yarattığı aşağılık kompleksi ve aşırı alınganlıklar arasında salınıp duruyor. Bu durumun suçlusu olarak da kendinden (‘Türk’ten) gayri herkesi görüyor. Dolayısıyla bugün neredeyse her Türk vatandaşı ülkesini, dinini veya milletini bölmeye yönelik gizli, açık, sivil, askeri, dini, rasyonel, irrasyonel, yerli, yabancı, her türlü yıkıcı faaliyet (komplo) karşısında daima uyanık olmak zorunda hissediyor. Ve bütün bunları artık geçmişteki gibi güçlü olmadığı için ‘sineye çekmek’ zorunda olduğunu düşünerek büyük bir rahatsızlık duyuyor.

Esnek hiyerarşi

Maruz kaldığımızı düşündüğümüz komplolar arasında esnek bir hiyerarşi var. Dünya veya ülke konjonktürüne bağlı olarak bazıları öne çıkarken, bazıları gözden düşüyor. Bazen tek tek, bazen kombine olarak faaliyet gösteren bu teoriler yeterli ilgiyi çekmezse, toplumsal bilinçaltımızın derin katmanlarına hitap edecek yeni unsurlarla, örneğin ‘misyonerlik’ veya ‘Sabetaycılık’ gibi yerel komplololarla renklendiriliyor. Sonuçta, komplo teorileri, kendini tarihsel anlamda Batı’nın kurbanı olarak görmeye eğilimli Türkiye toplumunun, küreselleşen ortamda giderek karmaşıklaşan ilişkiler ağı içinde, ülkesini ve kendisini belli bir yere oturtma çabasında karşılaştığı her başarısızlığı aklileştiren sihirli bir değnek, toplumsal benliğindeki yaralara güçlü bir merhem oluyor. Karl Popper’in dediği gibi totaliter eğilimli kesimler, bu zihniyeti kasıtlı olarak teşvik ediyorlar, besliyorlar, çünkü böylece varlıkları, politikaları, uygulamaları kitlelerin gözünde meşruiyet kazanıyor.

Her şey fesatçıların kontrolünde mi?

Elbette, Dünya yüzünde, Türkleri, Müslümanları sevmeyenler var. Osmanlı İmparatorluğu’nun tam 400 yıl boyunca Avrupa’ya sadece orduları ile gittiğini düşünce bu son derece doğal. Elbette dünyayı şekillendirmeye çalışan kötü niyetli kesimler, gruplar, yönetimler var. Birinci Dünya Savaşı öncesi ve sırasında büyük devletler arasında imzalanan paylaşım antlaşmaları (en ünlüsü 1916 Sykes-Picot Anlaşması’ydı) bunun kanıtı. Günümüze gelirsek, 1972 Watergate Skandalı veya Irak’a müdahale için uydurulan yalanlar hepimizin gözü önünde oldu. Dünyaya şekil vermek için binlerce ‘düşünce kuruluşu’ planlar yapıyor. Ama ne bütün bu kuruluşlar ‘fesat’ için çalışıyor ne de dünya yüzünde her şey fesatçıların kontrolünde. Nitekim Osmanlı İmparatorluğu’nu yıkıma götüren dış güçler değildi, kendi hatalarıydı. Emperyalist güçler Ortadoğu haritasını çizme konusunda en elverişli günlerinde bile Anadolu topraklarında bir Kürdistan ya da Ermenistan kuramadılar veya kurmadılar. Günümüzde de söz konusu çıkar gruplarının dünyayı istedikleri gibi yönetemediklerini, Irak’ta, Afganistan’da, Filistin’de gördük. Ama en önemlisi son büyük ekonomik kriz sırasında gördük. O her şeyi kontrol ettiğini sandığımız kesimler, örgütler, neredeyse kapitalist sistemi tümüyle çökertiyorlardı.

Toplumların gücünü küçümsemek

Evet, her şey her şeyle bağlantılıdır ama bu bağlantılar, her zaman nesnel, somut, rasyonel değildir. Rastlantıların rolü bir yana, sınıf hareketlerinin, dinsel veya ulusal güçlerin, sivil toplum örgütlerinin, aydınların ve daha nice kesimin gücünü göz ardı etmeye başlayınca, hastalıklı bir durum ortaya çıkıyor ve her geçen gün biraz daha paranoyak bir toplum oluyoruz. Umberto Eco’nun, olaya ‘bilimsel kuşku’ ile başlayan kahramanlarını yıkıma sürükleyen, gerçek bağlantıları kurmaları değil, kendilerinin kurdukları bu bağlantıları kimsenin yanlışlığını ispat edemeyeceği noktaya dek ilerletmeleri olmuştu. Gerçekte ortada bir sır yoktur; Sır, ‘var ve biliyorum’ diyendedir.

Ockham’ın Usturası Prensibi

Komploculuk, Pozitivizmin çoktan çürüyen neden-sonuç ilkesinin sığ duruşunun yerine, çoksal neden ve değişebilir sonuç ilkesinin büyüsüne dayanır. Fransız düşünür Michel Foucault’nun, Aydınlanma ile birlikte insanın bilginin çok küçük bir kısmına hapsolduğu saptamasına katılmak başka, görünenin arkasındakileri mistik, batıl bir bakışla yorumlamak başka bir şeydir. Benim bu konudaki düsturum 14. yüzyıldan beri bildiğimiz Ockham’ın Usturası Prensibi’ne uymaktır. Latincesi ‘entia non sunt multiplicanda praeter necessitatem, Türkçesi ‘bir olayı açıklamak için gereksiz bütün ayrıntıları atıp en basit açıklama ile yetinmek’ olan bu prensibe göre, basit açıklama yetersiz kaldığında, daha karmaşık olana geçilir. Hala sonuca ulaşamamışsam, benim göremediğim faktörler olduğunu hesaba katarım. Bunları açığa çıkarmak için okur, araştırım. Bu süre içinde de spekülasyondan kaçınırım. Böylece zihnimde ve dilimde var olanlar ile gerçekte var olanları ayırt etmeyi öğrenirim, gereksiz ve yararsız işlerle uğraşmaktan kurtulurum. Herkese tavsiye ederim…

Düzeltme ve özür: 23 Ağustos 2009 tarihli “Şark musikisinden Garp müziğine” başlıklı yazımda bir lapsus eseri Ayla Erduran için ‘viyolensel virtüözü’ demişim. Halbuki kendisi keman (violin) virtüözüdür. (Bu hatayı fark eder fark etmez, internet sayfasında düzeltmiştim.)

6 Eylül 2009 tarihli “Ermenistan açılımından bellek açılımına” yazısında ise, Taner Akçam’ın “yıllardır ‘Kürt yoktur, dağda gezerken kart kurt sesi çıkaranlara Kürt denirdi’ diyen bir devletin, komisyon kurup ‘1915’te soykırım oldu mu olmadı mı’ sorusuna dürüstçe cevap arayacağına inanmadığını” söylemiştim. Taner Akçam, kendisini yanlış anladığımı belirtti. Gerçekten de Akçam’ın ifadesi şöyle: ”Türkiye 90 yıldır, Türkiye’de Kürt olmadığını, onların dağda gezen Türkler olduğunu söyledi. Şimdi Kürtlere, ‘Gelin bir komisyon kuralım, bilimsel olarak inceleyelim, eğer bu komisyon Kürtlerin varlığını kabul ederse ona göre davranalım’ demenin anlamı neyse, ‘Bir komisyon kuralım 1915 konusunda karar alsın bizde ona uyalım’ demek de aynı anlama gelir.” Hatamdan dolayı Sayın Ayla Erduran’dan, yanlış yorumumdan dolayı Sayın Taner Akçam’dan ve elbette siz okurlarımdan özür dilerim.

.13-9-09

.Sezar’ın hakkı Sezar’a, Tanrı’nın hakkı Tanrı’ya

“[D]inin eleştirisi her türlü eleştirinin önkoşuludur... Dinsiz eleştirinin temeli şudur: İnsanı din yaratmaz, insan dini yaratır... Fakat insan dünyanın dışında oturan soyut bir varlık değildir. İnsan, insanın dünyasıdır, devlettir, toplumdur. Bu devlet, bu toplum dinin dünyaya bakışını üretir, çünkü bunların kendileri tepetaklak bir dünyadır. Din bu dünyanın genel kuramı, geniş kapsamlı özeti, yaygın mantığı, manevi yüceliği, coşkusu, ahlakça onaylanması, görkemli bütünlüğü, avuntu sağlamaya ve haklı kılmaya yarayan evrensel temelidir. İnsanın özünün hayali olarak gerçekleşmesidir, çünkü insanın sahici bir gerçekliği yoktur. Bu nedenle dine karşı savaşım, manevi kokusu din olan bu dünyaya karşı da dolaylı olarak savaşımdır. Din baskı altındaki yaratığın iç geçirmesi, taş yürekli bir dünyanın duygusu ve ruhsuz koşulların ruhudur. Halkın afyonudur. Halkın hayali mutluluğu olarak dinin kaldırılması, halkın gerçek mutluluğunu istemektir... Dinin eleştirisi, kendi gerçekliğini düşünebilmesi, yaşayabilmesi ve yönlendirebilmesi için, insanın hayallerini kırar. Hayalleri kırılıp aklı başına gelmiş bir insan sıfatıyla kendi çevresinde kendi kendisinin gerçek güneşi olarak dönebilmesi için... Din, insan çevresinde dönmediği sürece onun çevresinde dönen hayali bir güneştir” demişti komünizmin peygamberi Karl Marx, “Hegel’in Hukuk Felsefesinin Eleştirisine Doğru” makalesinin önsözünde.

Dikkat edilirse, Marx’ın kısaltarak verdiğim bu sosyolojik yorumu, dinin bir ‘yanlış bilinçlilik hali’ olduğunu söylemekle birlikte, bundan dolayı inananı küçümsemeye kalkışmıyor, aksine anlayışla karşılıyor. Ben de, benzer şekilde düşünüyorum ve halkın (halkımızın) bir türlü dinmeyen, eksilmeyen, hatta giderek artan din ihtiyacını anlayabiliyorum ve saygı duyuyorum. Ancak ‘nüfusun yüzde 99’unun Müslüman’ olduğu iddia edilen ülkemizde, Ramazan’da din (elbette İslâm dininin Sünni yorumu) sadece halk düzeyinde değil, devlet düzeyinde de o kadar görünür oldu, o kadar ‘hegomonik’ bir dile kavuştu ki, bu konuda birkaç söz etmek ihtiyacı duydum. Ramazan’da, Müslüman, gayrimüslim tüm vatandaşların vergileriyle finanse edilen Diyanet İşleri Başkanlığı’na bağlı onlarca camiden, minare başına en az dörder hoparlörden, çoğu ne yazık ki usulden nasibini almamış müezzinlerin okuduğu beş vakit ezana, yine sesi sonuna kadar açılmış hoparlörlerle dışarıya aktarılan, çoğumuzun anlamadığı Arapça hutbeler, vaazlar, hatimler, mevlitler; gecelerimize davul sesleri eklendi. Başbakanımız, NATO Genel Sekreteri’ne, AB büyükelçilerine, Suriye Devlet Başkanı Hafız Esat’a ve gazetecilere, sanatçılara iftar yemekleri verdi ve bu yemeklerde saatlerce İslâm övgüsü yaptı. Örnekleri çoğaltmak mümkün. Bunları görünce insan şüpheleniyor: Acaba Diyanet İşleri Başkanlığı veya Başbakan veya diğer devlet görevlileri, bu ülkede, sadece imanı bütün Sünnilerin değil, ‘light’ Sünnilerin, tamamen farklı İslami rituelleri olan Alevilerin, İslam’la ilişkileri bile olmadığın savunan Kızılbaşların, dahası Hıristiyanların, Musevilerin, başka başka dinlere mensup kişilerin, ateistlerin yaşadığını ve ‘laik’ olduğunu iddia eden bir devletin, din(ler) karşısında yansız veya ya hepsine eşit yakınlıkta, ya da hepsine eşit uzaklıkta durması gerektiğini bilmiyor mu? Biliyorsa, bu yoğun Sünni retoriğin ve pratiklerin bu kesimleri nasıl etkilediğini düşünebiliyor mu? Bu kesimlerin sadece Sünni bayramlarında resmi tatil olmasına, devletin kendi bayramlarının adlarını bile anmamasına nasıl üzüldüklerini düşünebiliyor mu? Lafı uzatmayayım, sözüm halka, medyaya veya yerel yönetimlere değil. Sözüm devlete ve devleti temsil edenlere. Dinle hayat (dolayısıyla dinle devlet) arasında ikilik olmadığını söyleyen İslam dini ile dinle hayatı birbirinden bıçakla keser gibi ayırmayı hedefleyen Fransız tipi katı bir laiklik anlayışını benimsemiş olanlar arasındaki çatışmanın, ufuktaki Anayasa tartışmalarıyla daha da gerilimli hal alacağını öngörerek, bu hafta tabiri caizse, ‘Müslüman mahallesinde salyangoz satmaya’ yelteneceğim; laikliğin ve sekülerliğin tarihine bakmaya çalışacağım.

Civitas dei / civitas terrara

İlk insan topluluklarında görülen ‘Tanrı-Kral’ anlayışının ‘Tanrı’nın oğlu-Kral’ anlayışına evrilmesi çok uzun zaman almıştı. Roma İmparatorluğu ise, çok tanrılı (Pagan) bir devletti ve herkes istediği tanrıya inanıyordu ve devlet işleyişinde herhangi bir din esas alınmıyordu. Yani Roma ‘seküler’ (dünyevi) bir devletti. Laikliğin ilk işareti sayılan Matta İncili’ndeki “Kayzer’in şeylerini Kayzer’e ve Tanrı’nın şeylerini Tanrı’ya ödeyin” (ya da Türkçeye geçtiği şekliyle “Sezar’ın hakkı Sezar’a, Tanrı’nın hakkı Tanrı’ya”) ayeti Roma’da Neron döneminde, Hıristiyanlığa yönelik ağır baskılar sonucu ortaya çıkmıştı.

Hıristiyan-Katolik doktrinine göre, dünya Adem’le Havva’nın cennetten kovulmasından bu yanaCivitas Dei (“Tanrı Sitesi/Devleti’) ve Civitas Terrara (Yeryüzü Sitesi/Devleti) olarak ikiye ayrılıyordu. Katolik Kilisesi ise, Yeryüzü Devleti’ndeki Tanrı Devleti’nin temsilcisiydi. Devletle Kilise arasındaki gerilimi ilk çözen, daha sonra Bizans adını alacak olan Doğu Roma İmparatorluğu’nun başı I. Consantinus’un 313 tarihinde yayımladığı ‘Milano Fermanı’ oldu. Bu fermanla Hıristiyanlık resmen tanındı ve din özgürlüğü güvenceye alındı. Bunun karşılığında da Kilise, Constantinus’u ödüllere, iltifatlara boğdu. Bu süreç Doğu’da Büyük Theodosius ve Batı’da Gratianus tarafından bir adım daha ileri götürülerek Hıristiyanlık, ‘Resmî Din’, Katolik Kilisesi, ‘Devlet Kilisesi’ ilan edildi.

Doğu-Batı farkı

381 tarihli İznik Konsili’nden itibaren adım adım kendi Ortodoks Kilisesi’ni kuran Doğu’da (Bizans’ta) Kilise, başından itibaren devlete tabi olurken Batı’da, Roma İmparatorluğu’nun yıkılmasından sonra ortaya çıkan feodal düzenin neden olduğu kargaşa ortamında, gücünü koruyan tek kurum Kilise olmuştu. Bu nedenle de, Kilise iyice kurumsallaşmış ve otoritesini arttırmıştı. Örneğin 11. yüzyılda formüle edilecek olan ‘İki kılıç’ doktrinine göre, Tanrı’nın Hıristiyanlığı korumak için kullandığı iki kılıçtan biri Regnum’u (Dünyevi iktidar), diğeriSacerdotium’u (Ruhani iktidar) Papalık elinde tutuyordu. Ancak zamanla krallar feodaliteye karşı güçlenince, Kilise’nin otoritesine itiraz etmeye başladılar. Sonuçta, Avrupa’da ruhani otoritenin sivil otoriteye tabi kılınması, Engizisyon’dan, uzun ve kanlı din savaşlarından, katliamlardan, pogrom’lardan, Rönesans ve Reform hareketlerinden sonra mümkün oldu.

Yani, Almanya’da Lutherci Protestan hareketi, İngiltere’de Anglikan Protestan hareketi ve İsviçre’de Calvin ve Zwingli Protestan hareketleri tarafından oluşturan ‘Milli Kiliseler’, büyük coğrafi keşifler, ticaretin gelişmesi, sanayi devrimi, gelişen kentler, yeni bir sınıfın (burjuva) doğması, ulus-devletlerin ortaya çıkması, düşünce yapısının ve dünya algısının değişmesi gibi bir dizi süreçle ya da daha kısa ve öz şekilde ‘kapitalizmin doğuşu ile ilintili’ diyerek açıklamak da mümkün. 18. yüzyıldan itibaren ‘Aydınlanma’ düşüncesi ile birlikte, dünyevi olanın öneminin artması ruhani olanı adım adım geriletmeye başladı. Bu süreç bugün sıklıkla birbirine karıştırılan ancak ikisi de çok farklı tarihsel arka plana ve niteliklere sahip ‘laikleşme’ ve ‘sekülerleşme’ şeklinde iki damar halinde gerçekleşti.

Laiklik mi, laisizm mi?

‘Laiklik’ denince akla Fransa, ‘sekülerleşme’ deyince akla İngiltere gelir. Fransa’da laïquesözcüğüne, ilk kez 13. yüzyılda rastlanır. 16. yüzyıla dek çok az kullanılan sözcük Yunanca ‘halk’, ‘kalabalık’, ‘kitle’ anlamına gelen laos’tan gelir, Latinceye geçer ve ‘din adamı ya da dindar olmayan’ anlamında kullanılır. Kilise, başlangıçta laikos sözcüğünü kendine bağlı kişiler için; clerikos sözcüğünü ise dini yöneten ve öğreten papazlar vb. için kullanmıştır. Çünkü o dönemde herkesin Kilise’ye bağlı olduğu varsayılmaktadır. 16. yüzyıldan sonra, clericus, clerc(din adamı), clergé (ruhban) sözcükleri Fransızcaya girer ve Kilise’ye bağlı olmayanlara (‘din adamı olmayan kimse; din adamı dışında kalan halk’ anlamına) isim ve sıfat olarak lai denir ve bunun laid (çirkin) sözcüğü ile karışmaması için laïc (eril) ve laïque (dişil) sözcükleri türetilir.

Fransa’da monarşi ile Katoliklik arasında sıkı bir bağ sürekli var olmuş ve bu bağ monarşinin, Katolikliğe bağlılığı şeklinde gerçekleşmişti. 1598’de imzalanan Nantes Fermanı ile Protestanların ibadetlerini kısmen yerine getirmelerine izin verilmişti. Bunu 1682’de Papaz Bossuet başkanlığında toplanan Fransa Kilise Meclisi’nin, Tanrı’nın buyruğu ile kral ve hükümdarın hiçbir dinî otoriteye bağlı olmadığını ifade etmesi izledi.

Fransız İhtilali’nin etkisi

Laisizm (laikleştirmecilik/laikçilik) kavramı ise, toplum mühendisliğine soyunan Fransız pozitivistlerinin, ‘tanrısız ve kralsız bir dünya kurmak’ için, 1789-1795 arasında, dini sivil otoriteye teslim ederek, akılcı insanlar yetiştirmek kaygısıyla tüm dinsel etkinlikleri yasaklamalarıyla başlayan tepkici, hatta kinci anlayışın uzantısıdır. 1789’da Fransız İhtilali sırasında ilan edilen ‘Yurttaş ve Haklar Bildirgesi’nin 10. maddesinde, “Hiç kimse, dinsel bile olsa, fikirlerinden dolayı mağdur edilemez; yeter ki bunların tezahürleri yasalarla oluşturulmuş olan kamu düzenini bozmasın” diyerek Fransız tipi laikliğin ilk adımını atmıştı. 1790’da çıkarılan ‘Din Adamları Sivil Yönetmeliği’ ile bir adım daha ileri gidildi ve din adamlarının sivil otoriteye tabi olmasının yolu açıldı.

11 Kasım 1799’dan 18 Mayıs 1804’e kadar Fransa Konsülü olan Napolyon Bonapart’ın 1801’de Papalık ile imzaladığı ‘Concardat’ (Konkordato) ile din görevlilerinin ve devlet görevlilerinin yetki alanlarının sınırları kesin olarak belirlendi. 1876 seçimlerinde Cumhuriyetçilerin Kralcılara karşı üstünlük sağlamasıyla kiliseye baskı daha da arttı. 1880’de Cizvit tarikatı kanun dışı ilan edildi, 1882 Anayasası uyarınca devletin dinsel, Kilise’nin de siyasal iktidarı kullanması olanaksız hale getirildi. Aynı yıl, ilköğretim okulları devletleştirildi, tarikat okulları ve manastırlar lağvedildi. ‘Mecburi ve Laik İlköğretim Kanunu’ ile din eğitimi, okullardan çıkarıldı ancak çocukların din eğitimi alabilmeleri için haftanın bir günü tatil edilmesine karar verildi. 1901’de yasalaşan ‘Dernekler ve Tarikatlar Kanunu’ ile de bütün din kurumları birer dernek statüsüne indirildi. 1904’de bir adım daha atılarak, Napolyon ile papalık arasında imzalanan 1801 tarihli anlaşma iptal edildi.

Dreyfus Davası sonrası

Ancak Fransa’da kilise ile devletin tamamen ayrılması ancak, 1896-1905 arasında sadece Fransa’yı değil, tüm Avrupa’yı ve dünyayı sarsan Dreyfus Davası’ndan sonra oldu. Dava boyunca, monarşizmle cumhuriyetçilik, anti-semitizm ile insan hakları, komploculukla hukukun üstünlüğü, otoriterlikle demokrasi, devletle aydınlar, şovenist milliyetçilikle anti-militarizm, içine kapalı cemaatçilikle evrenselci idealler çarpışmış, sonunda kilise, ordu ve aristokrasinin politik gücü sınırlanmış, Fransa geriye dönülmez ve tartışılmaz biçimde ‘cumhuriyetçi’ ve ‘laik’ olmuştu. Bu tarihten sonra Jakoben laiklik anlayışı çok sınavdan başarısızlıkla çıktı, sonunda değişti, yumuşadı. 1789’dan itibaren dört cumhuriyet yıkmış, beş cumhuriyet kurmuş, iki defa kralı geri getirmiş, iki imparatora taç giydirmiş Fransa’da, devletle kiliseyi barıştırmak General De Gaulle’e nasip oldu. 1958 tarihli 5. Cumhuriyet Anayasası’nın ilk bölümünün 2. maddesine “Fransa... bütün inançlara saygı duyan laik bir Cumhuriyettir” ibaresi konuldu. O günden bu yana da Fransız laikleri kendileriyle hesaplaşmayı sürdürüyorlar.

Anglo-Sakson tipi sekülerlik

Anglo-Sakson demokrasilerinde bir devrimin değil, doğal evrim sonucu ortaya çıkan ‘dünyevileşme’ (sécularisation, sekülerleşme) anlamına gelen anlayışı gelince; Latincede ‘dünyaya, içinde yaşanılan zamana ait olan; dine ve kiliseye bağlı ve bağımlı olmayan’ anlamına gelen ‘saccularis’ sözcüğünü ilk kullananlar İngiliz Anglikanlarıydı. Sözcük başlangıçta papaz, piskopos gibi halkın içinde yaşayan din adamları için kullanılmıştı. İngiltere’de Kilise 597 yılında kurulmuş ve Papalıktan (Roma’dan) 1559’da ayrılmıştı. Bu tarihten itibaren Kilise’nin yöneticisi krallar veya kraliçeler, yani sivil otorite oldu. 1688 yılında imzalanan Hoşgörü Anlaşması ile birlikte Protestanlara din ve inanç özgürlüğü verildi. Katoliklere uygulanan sert kanunlar 1791’de yumuşamaya başlarken, Anglikan olmayanların kamu hizmetlerine kabul edilmesi 1828’te gerçekleşti. 1829’da Katoliklere uygulanan kimi ayrımcı düzenlemeler kaldırıldı. Son olarak 1858’de Yahudilere parlamenter olma hakkı tanındı.

İngiltere’deki türden seküler çoğulcu demokrasilerde, hiçbir düşünsel ya da dinsel başkalık yok edilemez, görmezlikten gelinemez, tekelleştirilemez ve başkalarına dayatılamaz. Her dinin, inancın kendi alınyazısını belirleme hakkı vardır. Avrupa Birliği Sözleşmesi’nin 128. maddesinin esin kaynağı da bu anlayıştır.

Bugün İngiltere’de kültürel farklılıklardan kaynaklanan sorunların çözümü konusunda, yerel yönetimlere geniş inisiyatif tanınmıştır. Yerel yöneticiler o kültürlerin araçlarından (örneğin şeriat mahkemeleri) yararlanabilirler veya okullarda başörtüsü sorunu gibi sorunlar yerel düzeyde çözümlenir. Devlet hiçbir dine doğrudan yardım etmemekle birlikte, dinî kurumların belirlenmiş binalarının bakımı için yardım ederek ve dinî kurumların kurmuş oldukları derneklere vergi muafiyeti getirerek dolaylı katkıda bulunur. Devlet okullarında aile itiraz etmediği sürece din dersleri de müfredatta yer alır. 1944’te yapılan bir değişiklik ile din eğitimine ve –her gün okullarda- derse Hıristiyan geleneklerine göre dua ile başlanmaktadır. Bu yasaya göre hiç kimse dinî görüşünden dolayı öğretmenlikten atılamayacağı ya da farklı muameleye tabi tutulamayacağı garantiye alınmıştır.

Ancak, şunu da belirtmem gerekir ki, İngiltere’de devletin dinle ilişkisi benim ölçülerime göre sağlıklı değil. Çünkü dinî inançlara yönelik bu hoşgörüye rağmen, İngiltere’de Anglikan Kilisesi ile devlet arasında sıkı bir ilişki vardır. Kralın taç giyme töreni dinî bir törendir ve Canterbury Başpiskoposu tarafından krala taç giydirilir. Parlamenterler görevlerine dua ile başlarlar. Ayrıca kiliseyi temsilen parlamentoda temsilci bulunur. Parlamento, kilisenin örgütlenmesi için yetkili olup doktrinini ve ibadet yerlerini denetler. Canterbury ve York Başpiskoposları ile birlikte 24 Anglikan piskoposu Lordlar Kamarası’nın üyesidir.

Bunlara rağmen, seçmek zorunda olsaydım, Fransız tipi katı laiklik anlayışını değil, Anglo-Sakson tipi seküler yaklaşımı seçerdim. Ne yazık ki, tarihçesini önümüzdeki hafta anlatacağım Türkiye’deki laiklik anlayışı, Anglo-Sakson tipi sekülerleşmeden değil, Fransız tipi laisizmden (laikçilikten) ilham aldı. Başa dönersek, dinle devlet ilişkileri, laiklik ve sekülerleşme hakkında çok daha ciddi ve derin tartışmalar yapmamız gerekiyor.

Kaynakça: Murat Aksoy, Başörtüsü - Türban Batılılaşma-Modernleşme, Laiklik ve Örtünme, Kitap Yayınevi, 2005; Ali Fuad Başgil, Din ve Laiklik, Yağmur Yayınları, İstanbul, 1962; Alain Touraine, Eşitliklerimiz ve Farklılıklarımızla Bir Arada Yaşayabilecek miyiz?, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2000; Etyen Mahçupyan, Batı’dan Doğu’ya, Dünden Bugüne Zihniyet yapıları ve Değişim, Patika Yayıncılık, İstanbul, 2000; Dinler ve Laiklik (Yay. Haz. Jean Bauberot), Ufuk Kitapları, İstanbul, 2003; Laiklik ve Demokrasi, (Derleyen: İbrahim Ö. Kaboğlu), İmge Kitabevi, Ankara, 2001; Kadir Canatan, Din ve Laiklik, İnsan Yayınları, İstanbul, 1997.

.20-9-09

.

.Din yok milliyet var!

Geçen haftaki laiklik ve sekülerlik kavramlarının ortaya çıkışına değinen yazıma yapılan iki eleştiriyle söze başlamak istiyorum. Okurlarımızdan Burhan Kartal, Fransız İhtilali sırasında burjuvazinin dine karşı tavır alışının, Kilise’nin monarşinin en yakın müttefiki olmasıyla doğrudan ilintili olduğunu, nitekim burjuvazinin Lyon’daki işçi ayaklanmalarından sonra korkuya kapılarak adım adım Kilise ile ittifaka yönelerek devrimci karakterini kaybettiğini ve laikliğin artık işçi sınıfının meselesi haline geldiğini hatırlatıyor ki, son derece haklı.

Okurlarımızdan, Şu Bizim Bizans-Byzantium 330-1453 (Remzi Kitabevi, 4. Baskı, 2009) adlı kitabın yazarı Radi Dikici ise, aynı yazıda Constantinus’a Doğu Roma İmparatoru dememin yanlış olduğunu, doğrusunun ‘Roma İmparatoru’ olduğunu belirttikten sonra bir resmin alt yazısının “tam bir felaket” olduğunu ekliyor. Radi Bey de haklı. Kullanılmayan bir başka resminkiyle karışan alt yazıyı şöyle düzeltiyorum: “313 tarihli Milano Fermanı ile Hıristiyanlara sınırlı da olsa serbestlik getiren Constantinus’un Roma İmparatoru Maxentius’u yendiği 28 Ekim 312 tarihli Milvian Köprüsü Savaşı’nı gösteren tablo.” Şimdi, geçen hafta bıraktığım yerden devam edeceğim...

Osmanlı’da laik rüzgârlar

Başından itibaren ‘herkesin dini kendisine’ prensibini izleyen Osmanlı Devleti’nde ruhani olanla dünyevi olan, Batı’daki gibi bir karşıtlık oluşturmamış, aksine birbirini desteklemişti. Bu bağlamda, meşruiyetini dinden alan ‘Millet Sistemi’nin de dünyevi açıdan genel olarak iyi işlediğini söyleyebiliriz, ancak Osmanlı Devleti ‘laik’ bir devlet değildi.

‘Laiklik’ kavramı, ülke gündemine ilk kez 1866'da Mustafa Fazıl Paşa tarafından sokuldu. Mısır Hıdivliği üzerindeki veraset hakkını 4,5 milyon Sterlin tazminatla ağabeyi İsmail Paşa'ya devrettikten sonra Fransa'ya yerleşen ve Yeni Osmanlılar hareketine verdiği destekle adını duyuran Fazıl Paşa, Sultan Abdülaziz'e Paris'ten yazdığı mektupla “Din ezeli gerçekler makamında durursa, yani dünya işlerine müdahale ederse, her şeyi yok eder, kendisi dahi yok olur. Hükümeti muhafaza etmediği gibi, harap eden eski kaideleri bırakalım, diğer devletlerde yerleşmiş, onlara mutluluk getirmiş yeni düzeni biz de uygulayalım” demişti. Bu öneri ne Saray ne de Yeni Osmanlılar denen aydınlar grubunun ilgisini çekti. Yeni Osmanlılar devleti İslâmi kurallara göre ihya etmenin yollarını aramaya devam ettiler. Fakat Sultan Abdülaziz’in bu tavsiyeyi zihninin bir köşesine yerleştirdiği, 10 Mayıs 1868’de Şura-yı Devlet’in açılışında, Meclis’in yürütme fonksiyonlarının ‘dinden ayrılığı’na dikkat çekmesiyle görüldü. II. Abdülhamit’in tahta çıkma karşılığında ilan etmek zorunda kaldığı 1876 tarihli I. Meşrutiyet Anayasası da, “Devletin dini İslâm’dır” diyen 11. maddesine rağmen, gayrımüslimlerin haklarını koruması açısından laik unsurlar taşıyordu. Aynı şekilde başta padişahlar olmak üzere diğer yöneticilerin, siyasi, idari, hukuki ve sosyal problemleri halletmek için genellikle şer’i hükümleri görmezden gelerek örfi hukuka ağırlık vermeleri de laik uygulamalar sayılabilirdi. Örfi hukukun yanı sıra, fethedilen yerlerin eski hukuku, fetih sırasında yapılan antlaşma ve tanınan ayrıcalıklar ile ‘saltanat hikmeti’ gibi başka esneklik alanları da vardı.

Pozitivizmin etkisindeki kuşak

Bir sonraki kuşakta daha radikal düşünenler oldu.Jön Türkler tam anlamıyla pozitivist olmasalar bile bilimcilik, biyolojik maddecilik, otoriteryanizm, entelektüel elitizm, kitlelere duyulan derin güvensizlik, sosyal Darwinizm ve ruhban karşıtlığı gibi pozitivist yönelimlere sahiptiler. Örneğin, İttihatçıların sivil kanadının lideri Ahmet Rıza, dinin eğitim, idare ve siyaset üzerindeki nüfuzundan vazgeçtiği ‘laik’ bir düzenin inançlı bir savunucusuydu ve bilgisizlik taraftarlığını (obskurantizm’i) beslemekle suçladığı cahil imam ve softalara şiddetle karşıydı. Ancak ilginçtir, Ahmet Rıza, İslâm’dan materyalizme, hatta pozitivizme geçişi Hıristiyanlıktan materyalizme geçişe göre çok daha kolay bulduğu için, İslâm’ı Hıristiyanlığa tercih ediyordu.

Bir başka Jön Türk Ahmet Ağaoğlu, pozitivist olduğu şüpheli, fakat laik ve ruhban sınıfı karşıtlığı kesin olan Fransız düşünür Ernest Renan’a yakındı. Din düşmanlığını hiç gizlemeyen Abdullah Cevdet, Jön Türklerin pek çoğu gibi, 1870 Paris Komünü sırasında ortaya çıkan büyük kargaşa ortamının burjuvazi üzerinde yarattığı korkudan hareket ederek ‘kitle psikolojisi’ üzerine bir teori geliştiren Fransız sosyal psikolog Gustave Le Bon’dan çok etkilenmişti. (Le Bon’a göre, entelektüel bir elit tarafından sıkı biçimde yönlendirilmeyen kitleler, kolaylıkla akıldışı davranışlara yönelirlerdi. Jön Türklerin ve onların ardıllarının kitlelere duyduğu derin güvensizliğin temelinde Le Bon’un görüşleri yatıyordu.)

Ziya Gökalp’in dine bakışı

Kendisini, hayata pozitivist olarak başlayan sosyolog Emile Durkheim’ın şakirdi olarak tanımlayan İttihatçı-Türkçü ideolog Ziya Gökalp, ileriki yıllarında Durkheim’ı eleştirerek pozitivizmden rasyonalizme kaydıysa da, özellikle dinle ilişkileri açısından pozitivistti. Nitekim 1916-1917’de, Şeyhülislamlığın kabine dışına çıkarılması, medreseler ve vakıflarla ilgili konuların ‘laik’ bakanlıklara aktarılması ve medeni hukukta düzenlemeler yapılması, dinci çevrelerden gelen büyük protestolara rağmen Kuran’ın Türkçeye çevrilmesi ve cuma hutbelerinin Türkçe yapılmaya başlanması, Ziya Gökalp’in görüşleri doğrultusunda olmuştu.

Dinin kullanılması

Ancak İttihatçı kadrolar Milli Mücadele’nin ilk yıllarında dine karşı daha pragmatik bir tavır takındılar. Kürtler, Çerkezler, Lazlar gibi Türk olmayan unsurların Türklerle birliği için İslâm dinini sonuna kadar kullandılar. Halide Edip (Adıvar) ünlü Sultanahmet Mitingi’nde “Müslümanlar, Türkler, Türk ve Müslüman bugün en kara gününü yaşıyor!” derken, İstiklal Marşı’nın güftesinin yazarı Mehmet Akif Ersoy, halkı düşmana karşı savaşa çağıran vaazlar vermek üzere Anadolu camilerini geziyordu. Milli Mücadele’nin temel metinleri olan Amasya Tamimi, Sivas ve Erzurum kongrelerinin kararlarında defalarca İslâm’a, Halifeliğe atıf yapıldı. (Örneğin Sivas Kongresi’ndeki ant içme cümlesi şöyleydi: “Makam-ı Celil-i Hilâfet ve Saltanata, İslâmiyete, Devlete, millete ve memlekete manen ve maddeten hizmetten başka bir gaye takip etmeyerek (...) çalışacağıma (...) namusum ve bilcümle mukaddesatım namına vallah, billâh.”)

Meclis’teki şeyhler

23 Nisan 1920’de Hacı Bayram Camii’nde yapılan Meclis’in açılış töreninde (özellikle cumaya denk getirilmişti) Kuran’dan ayetler okunduktan sonra hatim indirilmiş, Hacı Bayram Veli’nin türbesi ziyaret edilmişti. Öyle ki, muhafazakâr liderlerden Kazım Karabekir bile töreni ‘gereğinden fazla aşırı’, ‘koyu dindar’ ve ‘dervişâne’ bularak ‘tarihimizde hiçbir meclis böyle açılmadı’ diye yakınmıştı.

Üstelik bu ilk Meclis’te tek gayrımüslim üye yokken, 403 Müslüman üyeden 9’u şeyh, 85’i, dinî eğitim almış kişilerdi. Hem işlevsel hem de simgesel açıdan büyük önemi olan meclis başkan vekillerinden biri, Mevlana Celaleddin Rumi’nin 19. göbekten akrabası olan Abdülhalim Çelebi, diğeri ise Hacı Bektaş Veli soyundan gelen Cemaleddin Çelebi idi. Dahası, Abdülhalim Çelebi Meclis çalışmalarına uzun Mevlevi külahı ve özel Mevlevi kostümü ile katılırdı. Meclis’in başkanlık kürsüsünün arkasında ‘birbirinize danışınız’ anlamına gelen (‘ve emrehüm şura beynühüm’) Şurâ Suresi'nin 38. ayeti yazılıydı. Meclis’in ilk yasalarından biri dinsel nedenlerle çıkarılan Men-i Müskirat (İçki yasağı) Kanunu idi. 1921’de kabul edilen bugünkü milli marşımızın güftesi dinsel metaforlarla doluydu.

Dahası da vardı. 1876 Anayasası’nın devletin dininin İslâm olduğu hakkındaki 12. madde hükmü başlangıçta 1921 Anayasası’na geçmemişti ama 1923’te Anayasa’nın 1. maddesi ‘Türkiye Devletinin hükümet şekli Cumhuriyet’tir’ şeklinde tadil edilirken, muhafazakâr çevrelere sus payı olarak 2. maddeye “Türkiye Devletinin dini, din-i İslâmdır” ibaresi tekrar konmuştu. Aynı yıl, Çankaya Köşkü’nün bahçesine iki minareli bir cami yaptırılması bile düşünülmüştü. Sonuç olarak Cumhuriyet başında ‘laik’ değildi, hatta Meclis’in bileşimi açısından Osmanlı Devleti’nden bile anti-laikti.

Laiklik rotası netleşiyor

Ancak rota kısa zamanda netleşti. İlk adım 3 Mart 1924’teHalifelik ve Şeyhülislamlık makamlarının, Şer’iye ve Evkaf Vekâleti’nin kaldırılması dinî taşınmazların Başbakanlık bünyesinde kurulan bir müdürlüğe nakli, Tevhid-i Tedrisat Kanunu’nun çıkarılması ve Diyanet İşleri Başkanlığı’nın kurulması oldu. 15 gün sonra medreseler kapatıldı. Ama bu radikal adımları dengelemek için olsa gerek, birkaç ay sonra onaylanan 1924 Anayasası’nda “Türkiye Devletinin dini, dini İslâmdır’ şeklindeki ifade korundu. Ayrıca 16. maddeye göre milletvekilleri, 38. maddeye göre de Cumhurbaşkanı, göreve başlarken dinsel yemin ediyorlardı. 26. maddede “ahkâm-ı şeriye hükümlerinin tenfizi” şeklinde bir ifade vardı. Bunları tekke ve zaviyelerin kapatılması; Latin alfabesi, dilde özleşme, kıyafet devrimi, ölçü sisteminin, takvimin, hafta tatili gününün değişmesi, hukuk, eğitim, idare ve yargıda değişiklikler izledi. Azınlık ve yabancı okullarında din eğitimi yasaklandı, buna paralel olarak müfredat ulusçuluk eğitimi ile takviye edildi. 10 Nisan 1928’de, Anayasa’daki “Devletin dini Din-i İslâmdır” ibaresi ile yemin metinlerinden ‘vallahi’ kelimesinin çıkarılarak yerine “namusum üzerine söz veririm” ifadesi getirildi. 26. maddedeki “ahkâm-ı şeriye hükümlerinin tenfizi” ifadesi de kaldırıldı.

Din yok, milliyet var

Peki, toplumun iliklerine işlemiş dinin böyle aniden sökülüp atılmasıyla ortaya çıkacak boşluğun neyle doldurulması planlanıyordu? Ekim 1926’da yazılmış olan ve Samsun Milletvekili Ruşeni (Barkın) imzasını taşıyan ve Mustafa Kemal tarafından okunarak yanına çeşitli işaretler ve notlar konmuş olan “Din Yok, Milliyet Var” başlıklı makale ilk ipucunu veriyor. Dinin yerini ulusçuluk fikri alacaktı. Nitekim Türkiye hakkında yazılmış ilk İngilizce eserden biri olan Turkey Today’in (1928) yazarı Grace Ellison’a göre o yıllarda ‘ulusçuluk Türkiye’nin yeni dini, Misak-ı Milli Kuran-ı Kerim’i, İsmet İnönü ise Hazreti İsa’sı’ olmuştu. Yazar, Mustafa Kemal’in kendisine ‘Benim dinim yok ve bazen bütün dinler denize batsın istiyorum’ dediğini yazdığına göre, neyse ki Mustafa Kemal’in tanrı olmaya niyeti yoktu!

Ancak, Aralık 1930’da yaşanan ‘Menemen Olayı’ndan sonra dine karşı tutum daha da katılaştı. ‘Laiklik’ ilkesi, 1931’de CHP’nin ‘Altı Umde’si, (bugünkü ‘Altı Ok’) arasına girdi. Bu sırada, Mustafa Kemal’in emriyle dört koldan Kuran’ın ve hadislerin Türkçe tefsirleri yapılıyordu. Ardından ezan ve kamet Türkçe okunmaya başlandı. Ama ulusçuluğun adeta bir din olarak ortaya konması CHP’nin 1935’te toplanan Dördüncü Büyük Kurultayı’nda oldu. Kurultay’dan sonra Dr. Adnan Adıvar’ın belirttiği gibi, ülkede Batı düşünüşünün, daha doğrusu Batı pozitivizminin egemenliği öylesine yoğundu ki, buna “düşünce demek yerine resmi dinsizlik dogması demek” daha doğruydu. Türkiye adeta “pozitivist bir anıtkabir” olmuştu!

Ve nihayet, 5 Şubat 1937’de CHP’nin ‘Altı Ok’u Anayasaya girdi. Anayasa’nın 2. maddesinden ‘devletin dini İslâm’dır’ ibaresi çıkarılarak madde “Türkiye Devleti, Cumhuriyetçi, milliyetçi, halkçı, devletçi, lâik ve inkılâpçıdır. Resmî dili Türkçedir. Makarrı Ankara şehridir.” şekline dönüştürüldü. 75. maddede yapılan değişiklikle ‘muaheze edilmeden (kınanmadan)’ felsefi içtihat, din ve mezhep mensubu olmak ve tarikat üyesi olmak, anayasal hak olmaktan çıkarıldı.

Böylece Cumhuriyet’in ilanından tam 13,5 yıl sonra ‘laik’lik anayasal bir ilke oldu. Peki gerçekten laik olunabildi mi? Bence hayır. Devletin laiklik dediği, Fransız İhtilali’nden sonra Fransa’da olduğu gibi, devlet eliyle belli bir dinin belli bir yorumunun, bazı inanç ve geleneklerinden, kurumlarından, ritüellerinden arındırılarak toplumu kontrol altında tutmak için kullanılması oldu. Sonunda laiklik, devletin ‘sivil dini’nin adı oldu.

Zelotlar ile Herodcular

Kemalizm, Sovyetler Birliği’ndeki gibi dinin sosyal köklerini kurutmaya çalışmadıysa da, bu radikal adımlar, dinin toplumsal yaşamın her noktasına nüfuz ettiği ‘eski düzeni’ 10-15 yıl gibi kısa bir sürede tarihe gömmek ve yerine Batılı tarzda modern, laik (ve elbette ‘Türk’) bir toplum inşa etmek gibi devasa bir iddia taşıyordu. Sonuç olarak, Cumhuriyet laikliğinin Fransa’dan esinlenen tepeden inmeci tarzı, halkla seçkinler (aydın) arasındaki yabancılaşmayı iyice arttırdı. Mete Tunçay’a göre, bu yanlışlıkla ulaşılmış değil, bile isteye varılmış bir sonuçtu. Cumhuriyet aydını kendini, toplumun ‘aydınlanmaya muhtaç’ diye tanımladığı kesimlerinden ayırmayı seçmişti. Bu tercihin günümüzde de devam ettiği görünüyor.

Yazımızı yine Mete Tunçay’ın dikkatimizi çektiği bir analoji ile bitirelim. İngiliz tarihçi Arnold J. Toynbee, 1925’te çağdaşlaşma sorunu karşısında İslâm toplumlarının tepkilerini açıklamak için Herodcular-Zelotlar şeklinde bir kavram çifti kullanır. Hz. İsa zamanında Hellenizm’in baskısıyla Yahudilikte doğan iki karşıt gruptan biri olan Zelotlar (‘Kızgın Bağnazlar’) kendilerininken daha güçlü bir uygarlıkla karşılınca korku ve tiksintiye kapılıp, dışarıdan gelen güce karşı olan her şeye sıkı sıkıya sarılmışlardı. Adını Kral Büyük Herod’dan alan öteki grup ise Hellenlerin üstünlüğünü kabul ederek onlara hayranlık duymayı ve onları taklit etmeyi seçmişti. Toynbee, Vahabileri ve Sünusileri Zelot püritenliğine, Batılılaşmacı Osmanlıları ise Herodcu taklitçiliğe örnek verir. Teşbihte hata aranmaz derler ya; yeni Zelotlarımız Batı kökenli her şeye karşı öfke ve tiksinti duymaya son vermezse, yeni Herodcularımız da taklitçilikten vazgeçip yaratıcı olmayı başaramazsa geleceğimiz pek de parlak gözükmüyor.

Kaynakça: Erik-Jan Zürcher, “Kemalist Düşüncenin Osmanlı Kaynakları”, Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce, Cilt 2, Kemalizm, İletişim Yayınları 2004; Mete Tunçay, Türkiye Cumhuriyeti’nde Tek Parti Yönetimi’nin Kurulması 1923-1931, Tarih Vakfı Yurt Yayınları 2005, s.211-241; Şerif Mardin, Din ve İdeoloji, İletişim Yayınları, 1983; Şerif Mardin, Türkiye'de Din ve Siyaset, İletişim Yayınları, İstanbul, 1991; Rıfat N. Bali, “Atatürk’ün Dine Bakışı”, Toplumsal Tarih, S. 153, Eylül 2006, s. 14-19; Fahri Kayadibi, “Atatürk'ün Dini Yönü ve Din Eğitimine Bakışı”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, S. 48, Cilt: XVI, Kasım 2000; Sevan Nişanyan,Yanlış Cumhuriyet, Kırmızı Yayınları, 2008, s. 275-308.

.27-9-09

.Avar, ne olur kızımı götürme!..

2 Ekim 2009 tarihli Sabah gazetesinde Sevilay Yükselir’in Nezahat Gündoğan adlı belgesel yapımcısı ile yaptığı röportajı duyduğunuzu sanıyorum. Okumayanlar www.sabah.com.tr/Gundem/ 2009/09/27/ dersimli kizlarin oykusu adresinden okuyabilir. Ama yine de röportajı özetlemek istiyorum çünkü bu haftaki yazım orada anlatılanlarla çok yakından ilgili.

Röportajdan öğrendiğime göre, Nezahat Gündoğan, bugün Tunceli diye bildiğimiz Dersim’de, 1937-1938 arasında yaşananları anlatan bir belgesel hazırlıyormuş. (O dönemi, bu sayfalarda birkaç kez konu edindiğimden daha fazlasını anlatmıyorum, merak edenler internetten o yazıları bulabilirler.) Kendisi de Dersimli olan Gündoğan, belgeselinde, “1938’de katledilenlerin, sürgüne gönderilenlerin yaşadıkları dışında bir de o dönem çocukların yaşadığı dramları” anlatmayı hedefliyormuş. Gündoğan, o dönem aileleri öldürülen ya da ailelerinden zorla alınan çocukların, özellikle de kız çocuklarının izini sürerken çok ilginç bilgilere ulaşmış. Kayıp sanılan pek çok çocuğun, o yıllarda özellikle yüksek rütbeli asker ailelerine evlatlık verildiğini keşfeden Gündoğan, bugün 80-85 yaşlarında olan 10 kız çocuğun izini bulmayı, bunlardan bazıları ile görüşmeyi de başarmış. Bu görüşmelerden, arşivlerden ve sözlü tarihten elde edilen bilgilerin yer alacağı belgeselin çok ilginç olacağı anlaşılıyor.

Kahraman öğretmen

Nezahat Gündoğan, röportajında Sıdıka Avar adlı bir öğretmenden de söz ediyor. Sıdıka Avar adını, yaklaşık 25 yıl Anadolu’nun çeşitli kasabalarında, şehirlerinde öğretmenlik yapan annemden duyduğumda herhalde 8-10 yaşlarındaydım. Sıdıka Avar, annemin tarifiyle, Atatürk devrimlerine kendisini adamış, fedakâr, cefakâr, kahraman bir öğretmendi. Annemin rol modeliydi.

Daha sonra, tek kızı Bahu Avar’ın (Görk) kaleminden çıkmış bir önsözden öğrendiğime göre, tam adıyla Ayşe Sıdıka Avar, 1901’de İstanbul’da doğmuş, 1979’da İstanbul’da ölmüştü. Çapa Kız Öğretmen Okulu’nu bitirdikten sonra, bir süre İzmir’deki Musevi Mektebi ve Amerikan Kız Koleji’nde Türkçe öğretmenliği yapmış, İzmir Kadınlar Hapishanesi’nde kadınlara okuma yazma, Salepçioğlu Camii’nde işçi çocuklara el sanatları öğretmişti. İzmir’deki hareketli ve modern hayatı bazı çevrelerin tepkisine sebep olmuş, hakkında misyonerlik söylentileri çıkarılmış, bu söylentileri çıkaranları dava etmek zorunda kalmıştı. 1937’de eşinden ayrılan Sıdıka Avar, Gazi Eğitim Enstitüsü Edebiyat Bölümü’ne girmiş, mezun olunca kısa bir süre Bolu Kız Enstitüsü’nde görev yaptıktan sonra 1939‘da Elazığ Kız Enstitüsü’ne öğretmen olarak atanmıştı. İşte bu tarihten itibaren, Sıdıka Avar’ın annem gibi nice Kemalist öğretmenin hayranlığını kazanan zahmetli mesaisi başlamıştı.

Atatürk’ün misyoneri

Sıdıka Avar, 1939-1954 yılları arasında, o günler adı Dersim olan havalide, kâh at veya katır üstünde, kâh yayan, kâh kamyonla, köy köy dolaşarak Kürt kızlarını toplamış ve yatılı bölge okullarına götürmüştü. Buraya kadar her şey normal görünüyordu. Öyle ya, Kemalist medenileştirme projesinin bir parçası da eğitimsiz kızları eğitmek değil miydi? İşte Sıdıka Avar da bu işi canla başla yapmış, üstelik bu misyonu halk tarafından da benimsenmişti. Öyle ki, annemin deyişiyle, köylü kadınları (annem onların Kürt olduğunu ya bilmiyordu, ya da bana söylememişti), kendilerini Sıdıka Avar’ın atının üzengisine yapışır ve “kızımı da al Avar!..” diye yalvarırlardı.

Sıdıka Avar’ın, günümüzün bir başka eğitim kahramanı Türkan Saylan’ınkine benzeyen bu çarpıcı hikâyesini daha sonra nedense unutmuştum. Ta ki, on yıl önce Hikmet Feridun Es’in, “Kızımı da Götür...” başlıklı yazısı bir yerde karşıma çıkıncaya kadar da hatırlamadım. Hikmet Feridun Es, 1957’de Hayat dergisinde çıkan yazısında Sıdıka Avar’ın bizzat Atatürk tarafından Doğu’ya ‘bir Türk misyoneri’ olarak gönderildiğini ileri sürüyordu.

Dağ Çiçeklerim

Konunun izini sürünce, Sıdıka Avar’ın ‘Dağ Çiçeklerim’ adı altında topladığı anı kitabına (Öğretmen Dünyası Yayınları, 1999) rastladım. Emekli olduktan sonra Teknik Öğretmen Müsteşarı Rüştü Uzel’in isteği üzerine anılarını yazan Sıdıka Avar, 1188 sayfalık dev eserini ve yüzlerce fotoğrafı Milli Eğitim Bakanlığı’na teslim etmiş, ancak bakanlık, anıları muhtemelen ‘kabahatlerinin’ ortaya çıkmaması için basmamış, böylece yıllarca dağlarda perişan ettiği Sıdıka Avar’ı ve devletin malum politikalarını unutulmaya terk etmişti.

Yıllar sonra düzeltilen, bazı bölümleri çıkartılarak basılan anılarda Sıdıka Avar, bölgenin ve bölgedeki yaşamın ayrıntılı, gerçekçi bir tasvirini yapıyordu. Kitapta bizzat Atatürk tarafından görevlendirdiğine dair bir bilgi yoktu ama kendisinin Atatürk-İnönü çizgisine sadık bir ‘misyoner’ olduğu açıkça görülüyordu. Bu misyonerlik 1950’lere kadar sürmüş, Demokrat Parti iktidarı ile Sıdıka Avar’ın yıldızı barışmamıştı. Üst kademelerde kendisini koruyanlar olmasına rağmen 1954’te öğretmenlikten ayrılmak zorunda kalmış, görevine ancak 1959’da dönebilmiş, 1967’de emekli olmuştu.

Kitabı bitirdiğimde, yine çok etkilenmiştim, ancak 10 yaşımda yaşadığım türden bir etkilenme değildi bu. Artık Sıdıka Avar’ın çabalarının aslında ne anlama geldiğini fark edebiliyordum. Nezahat Gündoğan’ın röportajında bir kez daha karşıma çıkınca, yeniden düşündüm Sıdıka Avar’ı, daha doğrusu Sıdıka Avarları.

Şükrü Kaya’nın mektubu

Şimdi başa dönelim ve arşivden bir belge okuyalım. Yanda fotokopisini gördüğünüz yazı, 4 Haziran 1937’de, İçişleri Bakanı Şükrü Kaya tarafından Kültür Bakanlığı’na yazılmış. Konusu ‘Dersim Kız ve Erkek Çocuklarının Yatı Mekteplerinde Yetiştirilmeleri’. İfade ve imla bozukluklarını koruyarak aktarıyorum:

“Kültür Bakanlığına,
Bu Günlerde Dersimde yapılmağa başlayan İslâhat meyanında Türk keşafeti (yoğunluğu) olan ve Dersimden oldukça uzak yerlerde kız ve Erkek yatı Mekteplerinin de açılması ve bu mekteplerde Dersimden getirilecek olan beş yaşını doldurmuş kız ve Erkekler okutturulup böyütülmesi ve muvezi surette yetiştirilecek olan bunlar yekdiğerile Evlendirilerek Baba ve Analarından mevrus (miras kalan) emval (malları) ve arazileri içinde birer Türk Yuvası kurmaları temin ve bu suretle Türk Kültürünün Dersimde esaslı bir surette yerleştirilmiş olacağı düşünülmektedir. Çünkü:

Dersim Halkı kendilerini Horasandan gelmiş ve Türk olduklarını beyan ederler. Fakat (Kırmanc) denilen ve Fars bozması bir dille konuşan insanlarla fazlatemasları neticesi olarak her gün biraz daha ana dil karekterinden uzaklaşmışlar ve şihi (Şiilik) alevilik ve bektaşilik bunlar arasında kolaylıkla da rağbet bulmuştur.

Dersimliler Kürt gibi konuşan ve fakat henüz onun karakterini hazmetmiyen kendi akideler(i) ile onu yenmeğe çalışan ve Türk ile Kürt arasında kalmış bir cami’a halindedir . Şayanı teessür (üzücü) olan en mühim nokta Dersim anasının Dersim babasından evvel kürtleşmeye başlamasıdır. Bunda en mühim saik erkeklerin Civarla temasları neticesi Türkçeyi öğrenmelerine rağmen. Kadınların muhitlerinden bir yere ayrılmamaları yüzünden bir kelime bile Türkçe konuşamamaktadırlar ve bundan ötürü da çocuklarına Türkçe öğretememekteler.

Binaenâleyh kanında Türk kanı ekseriyeti olan bu halk kütlesini geriye yani Milli varlıklarına doğru çevirmek için alınacak tedbirler meyanında ufak çocukların bu gibi leyli mekteplerinde yetiştirilmeleri zaruri ve lüzumlu olduğu Vekâletimizce mütalaa edilmekte olduğundan muktezasına müsaade’i Devletlerini arzederim,
Dahiliye Vekili Ş. Kaya.”

Anaların eğitilmesi

Şükrü Kaya’nın bu talebi karşılıksız kalmayacaktır, yatılı bölge okulları birbirinin ardına açılacaktır. İşte, kahramanımız Sıdıka Avar, bu ‘resmi Türkleştirme’ politikasının en önemli ‘yıldızı’dır. Sıdıka Avar, anılarında Elazığ’a geliş nedenini şöyle açıklar: “Ama buraya niçin geldiğimi ben biliyordum. Genel Müdür Nurettin Böyman; – Şimdi Türk misyoneri olarak yatılıları özümseyeceksin, Atatürk’ün isteği bu. Bunu herhangi bir kimseye hissettirmek halkı gücendirir. Ona göre tedbirli olun, demişti. Zaten Gazi Eğitim’de bu iş için okumamış mıydım? (...) Atatürk, bu dağ köylerinde bütün yoksunlukların Türkçe bilmemekten ileri geldiğini söylemiş, bunu isyan sebeplerinden biri olarak görmüştü. Onun için Türkçenin bu köylere ‘ana’ ile sokulmasını arzu etmişti. Bu en köklü öğretimdi. Tarihte örneği vardı. Rumeli vilayetlerinden ilk kız sultanisinin açıldığı bir ilden pek çok siyaset adamı yetişmişti. ‘Buraya da Türkçeyi ana ile sokmalıyız’ diyorlardı.”

Her şey vatan için

Sıdıka Avar, ‘Dağ çiçeklerim’ dediği öğrencilerine kendisini sevdirmek için çok çaba harcar. Ayaklanma döneminin çocukları sevgiye, ilgiye muhtaçtır. Bunu iyi bildiğinden onların ‘ana’sı olmak ister. Bu isteğinde samimidir. Sıdıka Avar, öğrencilerinin bitlerini ayıklar, onlarla halay çeker, çeyizlerini hazırlar. Yerde yatmalarına, kötü yemekler yemelerine, yırtık önlüklerle dolaşmalarına, hademelerin işlerine yardım etmelerine, öğretmenlerin öğrencilere olur olmaz ceza vermelerine karşı çıkar. Evet, merhametlidir, ama merhametinin ideolojik boyutu vardır: “Düşünüyordum, bu düşmanca cezalar arasında, bu küçümseme havasında Türklüğe nasıl ısınacaklardı bu yavrucaklar? Çünkü Enstitü sınıflarına verilen cezaları da görüyorlardı. Tabii ki karşılaştıracaklardı.” der tüm açık sözlülüğüyle.

Hain bakışlı Geyik

Kimlerdir bu ‘Dağ çiçekleri?’ Anılardan öğrenelim: “[1941?] Ağustos sonu, Müdür hanım yıllık iznini bekliyordu. Eylül başında Müfettişlikten telefon ettiler. Kurşuna dizilenlerin, yasak bölge dağlarına kaçan çocuklarından sekizi yakalanmış, yaşları küçük olanlar Çocuk Esirgeme Kurumuna verilmiş, ikisinin yaşlan büyükmüş, şimdi bize gönderiliyorlarmış. Bakımları okulca idare edilecekmiş. Anbar açılana kadar iaşeleri için Müfettişlik 10 lira gönderiyormuş. Bu kızlar ‘şerefsiz asiler’ in çocukları olduğu için okutulmayacaklar, okul işlerinde kullanılacaklarmış. İki kız geldi. Biri iri yarı, ismi Geyik, ne hain bakışlı... Saçları karmakarışık. 7 ay dağda, tarağı nerde bulacaklar ki. Sırtında etekleri dizlerine, kolları pazularına kadar parçalanmış, deseni belirsiz bir basma elbisenin sırtı çürüyüp parçalanmış, sağ küreğe yapışık, göğüs kısmının yırtmaçları göbeklerine kadar yırtılmış. Bellerinde birer urgan bağlı. Küçük de aynı. Yalnız elbisenin sırtı sağlam. Yüzlerindeki deri insan derisine benziyor, diğer yerlerindeki deriler sanki kahverengileşmiş birer ağaç kabuğu. Tırnaklar kırık, ağız kenarları yara. Küçük o kadar zayıf ki, iskeletine yapışık kabuk gibi bir deri. Yüzü ihtiyarlar gibi buruşuk 14 yaşında var mıydı acaba? (...) Geceleyin uyku arasında konuşanlar, bağırıp çağıranlar da vardı. O seneler yaşadıkları köy hayatı ve geçirdikleri olaylar çocuklarda çok büyük etki bırakmıştı. Günlük hadiselerde kendini uykuda gösterirdi... Bazısı, konuşurdu, neler anlatmazlardı ki... Bazısı ağlar, uyandırırız, kimi inler, ateşine bakarız, kimi bağırır, bütün yatakhaneyi ayaklandırır, teskin ederiz... Annesini sayıklayanın saçlarını okşadınız mı çocuklar derhal sakinleşir, mesud bir ifade ile ana koynuna sokulur gibi yastığına gömülürdü. Bunların çoğu, isyanla ilgili olayların yaşandığı köylerin kızlarıydı. Güzeli de, çirkini de, kabası da asisi de nihayet insan yavrusuydu. Bu yaralı küçük gönüller sevgi şefkatle tedavi edilmeli, Türklükle kaynaştırılmalıydı.”

Jandarma gitmesin, ben giderim

Sıdıka Avar, Dersim’den zorla getirilen kızların evlere hizmetçi olarak yollandığını, hatta kendi müdürünün dahi bir kızı hizmetçi olarak yanına almak istediğini yazar. Buna karşıdır Avar. Kızların köylerden gidip asker toplanır gibi toplanmasına da karşıdır, ama onun yerine bu toplama işini kendi yapmakta zarar görmez: “Temmuz ayı içinde Müdüre hanımla anlaşarak [Elazığ, Dersim, Bingöl bölgesinin ‘genel valisi’ General Abdullah Alpdoğan] Paşa’ya gittim. O zaman Tunceli’ye gitmek için izin alınırdı. Kızımla Mazgirt’e gitmek için izin istedim. Programımı açıkladım. – Paşam, kızlarımızın jandarma ile toplanması hem çocukları hem, aileleri ürkütüyor. İzin verirseniz köylere çocuk toplamaya ben gideyim. Aileler kime teslim ettiklerini, kimin okutacağını görürlerse gönülleri rahat olmaz mı? ...Köy caddenin öbür tarafında, aşağıda inişe doru yayılmıştı. Alaca karanlıkta çantamız elimizde jandarma ile gittik, kapı kapı dolaştık. Kimse bizi misafir etmek istemedi. Hiçbirinin ağası evde yoktu.(...) Erkeği olmayan evlere zorla girilmemesi için jandarmaya emir verilmişti. Jandarma küfür ediyor, bazı kapıları tekrar çalıyordu.”

Türkçe ağırlıklı eğitim

Hikmet Feridun Es’in tarif ettiği türden ‘kızımı da götür!’ durumu yoktur anlaşılan. Ancak bütün tepkilere rağmen Sıdıka Avar her gidişinde yanında bazı kızları getirmeyi başarır. Okulda öğrenciler özel bir programla eğitim görürler. En çok Türkçeye önem verilir. Ayrıca Yurt Bilgisi, Matematik, Sağlık Bilgisi, Çocuk Bakımı, Ev İdaresi, Yemek-Dikiş-Nakış dersleri gösterilir. Okulun başarısı her yere yayılır. Alpdoğan Paşa enstitüye uğrayarak gelişmeleri izler. Öğrenciler, General Alpdoğan’ı sınıfta asker selamıyla karşılar, tekmil verirler.

Sıdıka Avar, 1942’de Tokat’a tayin edilir ama 1943 yazında Elazığ Kız Enstitüsü’ne Müdür olarak döner. Elazığ’a gitmeden önce Ankara’daki Genel Müdürlüğe uğrar. Genel Müdür Rüştü Uzel, ona ”Paşa, Vali, sizin çalışmalarınızı beğeniyorlar. Afferin, Tokat’ta da iyi sonuç aldın. Göreyim, seni, esas vazifen burası. Tokat’ta denedik sizi, bura misyonerliğini görmeliyiz. Bir Türk Misyoneri. Bu konu üstünde sessiz sedasız çalışmazsak oradaki vatandaşlarımızı gücendirirsiniz. Sizin işiniz güçleşir” der.

Devlet hepinizi yok eder!

Ancak bazıları bir çuval inciri berbat ederler: “Bir gün Bingöl Valisi Sayın Şahin Baş gelmişti. Yatılı son sınıfa girdi. Kızlar saygı ve sevgi bakışlarıyla ayağa kalktılar. Vali bey sordu; – ’Kürt kızları bunlar mı?’ Çocukların bakışlarındaki sevgi derhal değişti, gittikçe de hainleşti. – ‘Tunceli’nin Türk kızları efendim’. Vali Bey devam ediyordu, – ’Babalarınızın, dedelerinizin isyan ederek yaptığı hataları gördünüz, canlarıyla ödediler.’ Ben sözünü kesmek isteğiyle, – ‘Aman efendim, bu çocukların babası değil, bunlar şerefli....’[Vali] – ‘Nasıl değil? Hepsi Kürt değil mi? Sizler böyle hareket ederseniz?’, Sözünü kesmek için bir iki defa karıştıysam da o devam etti. – ‘Hükümet çok kuvvetlidir. Hepinizi yok eder...’ [Ben] –‘Beyefendiciğim, öteki sınıflara lütfen teşrif etmez misiniz? Çayımız da soğuyor’, diye kapıyı açtım. Ondan sonra bir iki enstitü sınıfında ve müdür odasında ikramlarda bulundum, çalışmalarımızın hedefini anlatmaya uğraştım. Yatılı üçlere gittim. Hepsi ağlıyordu. Gözyaşları arasında şu soruları soruyorlardı. – Neden bizi bu kadar suçlu görüyorlar? – Neden ‘Kürt’ diye hep hakaret ediyorlar? – Neden Kürtleri gariplerden aşağı görüyorlar? – Hani siz ‘hepimiz Türküz’ diyordunuz?’Bu acı soruların sonu gelmiyordu” diye yazar Avar.

White Man’s Burden

Bu anlatıları okurken, bazılarımızın duygulandığını, ‘iyi ki Sıdıka Avarlar vardı. Böylece, yoksul, eğitimsiz Kürt kızları, okutulmuş, eğitilmiş, medenileştirilmiş’ dediğini; bazılarımızın ise ‘asimilasyoncu, baskıcı, zorba devlet, ne olacak...” dediğini duyar gibiyim. Benim aklıma ise Rudyard Kipling’in 1899’da yayımlanan şiirinde geçen bir terim geliyor: White Man’s Burden... ‘Beyaz Adamın külfeti’ diye çevrilebilecek bu ifade, Avrupalı sömürgecilerin dünya halklarını ‘medenileştirme’ projesini, yani emperyalist ideolojiyi simgeler. Ancak, medenileştirme misyonunun ölçüsü kaçırılırsa (Dersimli kızların ailelerinden alınıp Türk asker ailelerine evlatlık verilmesi örneğinde olduğu gibi) olayın adı asimilasyon falan olmaz, başka bir şey olur. Neden mi?

9 Aralık 1948’de Birleşmiş Milletler Genel Kurulu’nda yoğun alkışlar arasında oybirliğiyle kabul edilen Soykırım Sözleşmesi’nin 2. Maddesi, “bu sözleşme bakımından ulusal, etnik, ırksal veya dinsel bir grubu, kısmen veya tamamen ortadan kaldırmak amacıyla işlenen aşağıdaki fiillerden her hangi biri, soykırım suçunu oluşturur”, ifadesi ile başlar ve suç teşkil eden fiilleri şöyle sıralar: “a) Grup üyelerini öldürmek, b) Grup üyelerine ciddi bedensel ve zihinsel zarar vermek, c) Grubu, fiziksel varlığını kısmen veya tamamen yok olmasına yol açacak hayat şartlarına tabi tutmak, d) Grup içinde doğumları önlemek amacıyla önlemler almak, e) Grubun çocuklarını bir başka gruba zorla nakletmek.” Sözleşmenin 3. maddesine göre, soykırım suçuna teşebbüs etmek bile cezalandırmayı gerektirir. (Sözleşme metni için: http://www.unhchr.ch/ html/ menu3/b/p genoci.html)

Dikkat edileceği gibi (e) fıkrasına göre bir grubun çocuklarının bir başka gruba nakledilmesi (örneğin evlatlık olarak verilmesi) bile, eğer, grubu kısmen veya tümüyle yok etmek kastıyla yapılmışsa soykırım sayılabilir. Örneğin, 1910’lardan 1970’lere kadar Avustralya’nın yerlileri olan Aborjinlerin çocuklarının zorla ailelerinden kopartılarak asimile edilmeleri olayı ortaya çıkınca, devlet yetkilileri savunmalarında, sayıları 100 bine varan bu çocukların Avrupalı ailelere transfer edilmesini, çocukların ‘eğitimi ve iş imkânı’ nedeniyle yaptıklarını, bu nedenle ortada işlenmiş bir soykırım suçu olmadığını iddia etmişlerdi. Konuyu soruşturan komisyon ise, hangi amaçla olursa olsun, sonuçta eylemin, Soykırım Sözleşmesi’nin 2. maddesinin (e) fıkrasındaki soykırım suçuna uyduğunu kararını vermişti. Sonunda hükümet suçu kabul etmiş, Aborjinlerden özür dilemiş ve onlara tazminat ödemişti. (Olayın ayrıntıları için http://www.austlii.edu.au/au/ other/IndigLRes/ stolen/stolen_c.html adresine bakabilirsiniz. Ayrıca geçtiğimiz aylardaKanal24’ün ‘24 Tematik Film Kuşağı’nda gösterilen Rabbit Proof Fence (Tavşan Çiti) adlı çok etkileyici filmi de bulup izlemenizi tavsiye ederim. Bu vesileyle, Kanal24’ü bu kuşakta gösterdiği birbirinden önemli belgesellerden dolayı kutluyorum.)

Şimdi tekrar düşünelim: Bütün iyi niyetlerine, bütün fedakârlıklarına, bütün cansiperane çalışmalarına karşılık, Sıdıka Avarların yaptıkları ne anlama gelir?

.4-10-09

.Futbol sadece futbol değildir!

Türkiye-Ermenistan milli takımlarının Bursa’da yapacağı maça çok az bir süre kaldı. Ermenistan Cumhurbaşkanı Serj Sarkisyan’ın Türkiye’ye gelişini bekliyoruz. Geçtiğimiz haftalarda Bursa’da, Diyarbakırspor’un gördüğü kötü muameleden sonra, bu maçın nasıl geçeceği konusunda endişeli olanların sayısı artmış görünüyor. Ama ben devletin tüm araçlarıyla, tüm organlarıyla ‘duruma vaziyet edeceğini’ ve maçın güvenlik içinde geçmesini sağlayacağını düşünenlerdenim. Bursa halkının da, Türkiyeli futbolseverlerin de maçın tarihsel önemini idrak edeceklerine inanıyorum. Ama bu demek değildir ki, maç vesilesiyle basında veya kamuoyunda ‘milli’ hassasiyetler kaşınmayacak, gerginlikler yaşanmayacak, sağda solda ufak tefek tatsızlıklar olmayacak. Çünkü Ermenistan’da nasıldır bilmiyorum ama Türkiye’de milli maçlar hiçbir zaman sadece spor olayı değil, bir ‘milli davadır’!

Gayrımüslimlerin hediyesi

Aslında Türklere futbolu sevdirenler Osmanlı Devleti’nin tebaası olan Yahudiler, Rumlar, Ermeniler ve Levantenlerdi. Osmanlı ülkesindeki ilk futbol karşılaşması, 1875’te Selanik’te, 1880’lerde İzmir’de, 1890’larda ise İstanbul’da yapıldı. Bu işin öncüsü olanlar, tütün ve pamuk ticaretiyle uğraşan İngiliz aileler ile yanlarında çalışanlardı. Onların yaptıkları ilk maçları, İzmir-İstanbul’un Rum-Ermeni-İngiliz karmalarının maçları, bunları da Kadıköylü Rumlarla Ermenilerin rekabeti izledi. Müslüman-Türk gençleri ise yabancıların bu eğlenceli yaşamını gıptayla izlemekle yetindiler; çünkü hem Sultan II. Abdülhamit futbolu ‘haram’ sayıyordu, hem de muhafazakâr halk bu tür etkinliklere ‘gavur işi’ diye bakıyordu. Bu bakışın temelinde, Kuran’ın insanoğlunun bütün eğlencelerini yasaklarken sadece Tirmizî’nin sahih olduğunu söylediği bir hadiste “Atıcılık, at terbiyesi ve eş ile oynaşma dışında her oyun batıldır” denmesi yatıyordu.

Abdülhamid’in gazabından kurtulmak için, 1901’de ilk futbol kulüplerini ‘Black Stockings’ (Siyah Çoraplar) adıyla kuran Müslüman-Türkler, daha ilk maçlarında Rumlara karşı 4-1 yenik iken, ünlü jurnalci başı Ali Şamil ve adamlarına yakalandılar. Maçta Türk tarafının tek golünü atan Fuad Hüsnü Bey, maçı izlemeye gelen babası Hüseyin Hüsnü Paşa’nın faytonuna atlayarak kaçabilmiş, yakalanan diğer kurucu Reşat Danyal Bey, mensubu olduğu Hariciye Nezareti tarafından ceza olarak Tahran Sefareti’ne sürülmüştü. Fuad Hüsnü Bey de sonra yakalanarak Divan-ı Harb’e verilecekti. Hüsnü Bey zorla da olsa paçayı ihtarla kurtardı ama bir daha da ‘Black Stockings’ adını duyan olmadı.

1903’te 26 Müslüman-Türk genci tarafından kurulan Beşiktaş takımı da aynı akıbeti paylaştı. Kulüp yöneticileri Abdülhamid’in başyaveri Mehmed Paşa’nın himmetiyle, bir daha futbol oynamamak kaydıyla cezalandırılmaktan kurtuldular da kulüp, Osmanlı Bereket Jimnastik Mektebi adıyla faaliyete devam edebildi. (Abdülhamid’in futbolcuları hafiye olarak kullanmak istediği için okula izin verdiği rivayet edilir.) İzmir’de ise 1905’te Amerikan Koleji öğrencileri Talat (Erboy), Şerif Remzi (Reyent), Sabri Süleymanoviç ve Nejat Evliyazade, okul takımlarıyla sahaya çıkan ilk Türk futbolcular oldular. Ancak bu gençler, dönemin İzmir Valisi Kâmil Paşa’nın baskıları sonucu okullarından uzaklaştırılarak cezalandırıldılar.

Pazar Ligi’nden Cuma Ligi’ne

Halk arasında ‘Pazar Ligi’ diye anılan ‘Constantinople Football League’ adlı ilk lig, 1904’te oluşturuldu. Moda, Elpis ve Imogene takımlarının mücadelesinde ilk kupayı, İngiltere Sefaret gemisi tayfalarının takımı Imogene kaldırdı. Türkler bundan sonra cesaretlerini topladılar ve 1905’te Galatasaray, 1907’de Fenerbahçe kulüpleri kuruldu. 1908’de II. Meşrutiyet’in ilanı ile birlikte Vefa, Beykoz, Türk İdman Ocağı, Darülfünun ve Şehremaneti takımları başta olmak üzere sayısız yerli kulüp açıldı ve 1912’de İstanbul’da, sadece Türk takımları için ‘Cuma Ligi’ adıyla yeni bir lig kurulması icap etti. Anadolu’da ise Rum ve Ermenilerin kurduğu 100’den fazla spor kulübünün kendi futbol ligleri vardı.

İttihat ve Terakki Cemiyeti (İTC), İzmir’de yıllardır faaliyet gösteren Panianios, Apollon, Pelops, Evangelidis, İskoş, Krakoviri, Midilli Karması gibi Rum; Vaspurakan ve Armenion gibi Ermeni, Maccabi gibi Yahudi takımlarına karşı “sağlam bedenli, millî şuura sahip Türk gençleri yetiştirmek” için 1912’de Karşıyaka Spor Kulübü’nü (nam-ı diğer ‘Kaf Sin Kaf’), 1914’te “Rum, Ermeni ve İngilizlere karşı ‘milli tavır’ koymak üzere”, Altay Kulübü’nü kurdu. Aynı yıl Altay’ın Ermeni takımı Armenion’u yenerek kupayı alması; 1916-1917’de tüm Rum ve Ermeni takımlarını yenmesi, kulüp tarihinin en şanlı sayfalarını oluşturdu. Bu arada, İTC’nin Türkçülük politikaları uyarınca Fenerbahçe ve Beşiktaş kulüplerinin tüzükleri ‘millîleştirilmişti’ bile.

Milli Mücadele’de futbol

Futbolun ‘millî şuuru oluşturmak üzere kullanılması Mütareke yıllarında (1918-1922) hız kazandı. İstanbul’da, işgalci Fransızlar ve İngilizler ile Türkler arasında kıran kırana maçlar yapıldı, kazananlar adeta savaşı kazanmış gibi sevindiler. Öyle ki, İşgal Güçleri Komutanlığı, 1920’de 50 maçın 41’ini kazanan, dördünü berabere bitiren, sadece beşinde yenilen Fenerbahçe Kulübü’nü kapatmak ihtiyacını duydu. Fenerbahçe’nin ve Karşıyaka’nın pek çok futbolcusu Millî Mücadele’ye katıldıkları için İşgal Güçleri tarafından cezalandırıldılar.

1921’de İstanbul Rumlarının gözde takımı Pera ile Türk takımları Fenerbahçe ve Union Club (İttihatspor) arasındaki maçlar bir nevi Türk-Yunan savaşı gibi geçiyordu. Rumlar ‘Zito Venizelos!’ (Yaşasın Venizelos!) diye tezahürat yaparken, Türk seyirciler İnebolu’yu bombalayan Yunan savaş gemisi Kılkış’ın bayrağını yakmışlardı. Aynı dönemde İzmir’de kırmızı forma üzerine beyaz bir kuşakla sahaya çıkan İdman Yurdu Kulübü ile Yunanistan bayrağının renkleri olan mavi beyazlı formasıyla Apollon takımının maçları, adeta cephedeki çarpışmaların tekrarı gibiydi. Söke’de bile halk, tepkisini futbol takımıyla gösteriyordu; öyle ki işgalci İtalyan kuvvetleri bir kez bile Söke takımını yenememekten şikâyet ediyordu.

Futbolu Türkler mi icat etti?

Futbolun millî kimliğin inşasındaki rolü Cumhuriyet döneminde de devam etti. 14 Mart 1923’te oluşturulmak istenen modern kültürün simgelerinden biri olarak Gençlerbirliği kuruldu. Lise öğretmenleri ve öğrencilerince kurulan ve kadroları her zaman tahsilli gençlikten derlenen Gençlerbirliği, bu seçkinliği yüzünden bürokratik elit tarafından çok tutuldu. 1932’de Türk Tarih Tezi’nin bir parçası olarak Kaşgarlı Mahmud’un Divan-ı Lügat-it Türk ve Seyyid Ali Ekber’inHıtay-ı Nâme adlı eserlerinde Orta Asya’daki Türk topluluklarının kuzu derisinden yapılmış topla futbol benzeri bir oyun oynadıkları, bu oyuna ‘tepük’ dediklerinden kalkarak “dünya yüzünde futbolu Türklerin icat ettiği” iddia edilerek işe başlandı. 1937-1959 arasında yılın belirli aylarında mahalli şampiyonların katılımıyla turnuva usulü düzenlenen müsabakalara ‘Millî Küme’ adı verildi. 1959’da kurulan deplasmanlı Birinci Lig, uzun yıllar ‘Millî Lig’ olarak adlandırıldı. Ve özellikle Yunan takımlarıyla yapılan maçlar adeta ‘millî varoluş davası’ olarak ele alındı. Örneğin 23 Nisan 1948’de Atina’da oynanan Türkiye-Yunanistan maçından Türkiye 3-1 galip ayrıldığında tüm ülke bayram etmişti. Milliyetçilik konusunda Türklerden aşağı kalmayan Yunanlı seyirciler arasında da intihar edenler vardı. Türk tarafının başarısı 28 Kasım 1949’daki maçı da 2-1 alarak devam etti.

‘Atina Olayı’ ve sonrası

Ama, Mayıs 1949’da Atina’da Türkiye, Mısır, İtalya ve Yunanistan’ın katıldığı ‘Akdeniz Dostluk Kupası’ sırasında Türkiye takımı Mısır’ı 3-2, Yunanistan’ı 2-1 yenmenin keyfini yaşarken, 20 Mayıs’taki Türkiye-İtalya maçında, Yunanlı seyircilerin Türk takımı aleyhine çirkin tezahüratı, maçın Yunanlı hakeminin İtalyanları tutan tavrı yüzünden Türk takımının 3-2 mağlup olması, bunlar yetmezmiş gibi maçtan sonra Yunanlı taraftarların Türk seyircilere taş, portakal ve benzeri cisimleri atması, Yunanlı er ve subayların İtalyan futbolcuları omuzlarında gezdirmesi ile olanlar oldu.

Gazeteler, olayı ‘suikast’, ‘tecavüz’ gibi kışkırtıcı başlıklarla ele alarak halkı galeyana getirmiş, ‘Atina Olayı’nı görüşmek üzere 23 Mayıs 1949’da Türkiye Milli Talebe Federasyonu tarafından düzenlenen gençlik toplantılarına Türk takımı da gelmiş, ardından grup Taksim’e doğru yürüyüşe geçmişti. Bu yürüyüş Türkiye’nin diğer yerlerindeki ‘millî’ hassasiyetleri tetiklemiş ve 26 mayısta İstanbul’da ve İzmir’de, 27 mayısta Ankara ve Balıkesir’de on binlerce kişinin katıldığı mitingler yapılmıştı. Sonunda hükümet duruma el koymuş ve Yunanistan’ın resmen özür dilemesini sağlamıştı da, milli gururumuz birazcık olsun onarılmıştı.

1967’de Fenerbahçe ile AEK Atina takımının Balkan Kupası finalindeki karşılaşması ise Kıbrıs gerilimi yüzünden benzer bir atmosferde geçti. Türk gazetelerinde “Kıbrıs’ın hıncının Yunan takımından alınacağı” yolunda yazılar çıkarken, Yunan gazeteleri “Bizans iki başlı kartal armasıyla yüzlerce yıl dünyaya egemen olmuştu, şimdi de AEK kendi kartal armasıyla Bizans efsanesine yeni bir sayfa ekleyecek” diye halkı galeyana getiriyordu. İlk iki maçta berabere kalınması üzerine İstanbul’da yapılan üçüncü maçta Fenerbahçe, seyircilerin hep bir ağızdan söylediği ‘Dağ Başını Duman Almış’ marşıyla AEK’yı yendi de, Türklerin yüreği birazcık soğudu.

Ancak futbol sadece ‘millî kimliğin’ inşasında değil, ‘yerel kimliklerin’ inşasında da önemli işlev gördü. 1960’a kadarki dönemde, tek ligde, İstanbul, Ankara ve İzmir takımları arasında oynanan profesyonel lig, Anadolu’ya da yayılacak, 1962’de İkinci, 1966’da ise Üçüncü Lig kurulacaktı. Ancak taşra burjuvazisi futbol yoluyla, sadece büyük şehir burjuvazisine karşı değil, komşu illerin ve bölgelerin burjuvazisine karşı da kendini konumluyordu. Tarihten gelen çekişmeler, kıskançlıklar, gerilimler, futbol karşılaşmalarında ‘maç heyecanı’ adı altında ifade ediliyordu. Sonunda olanlar oldu ve 17 Eylül 1967’de, Kayseri Şehir (Atatürk) Stadı’nda yapılan Kayserispor-Sivasspor maçı kana bulandı.

İki şehrin hikâyesi

Aşağıda anlatacağım olayların arka planında, iki şehir arasındaki ekonomik gelişmişlik farkı yatıyordu. Sivas, Cumhuriyet tarihi boyunca ihmal edilmiş illerden biriydi. 4-11 Eylül 1919’da toplanan tarihî Sivas Kongresi’ne ev sahipliği yapmış ancak Cumhuriyet döneminde unutulmuştu. O tarihe dek Sivas’a yapılan tek tük devlet yatırımından en önemlisi 1939’da kurulan DDY Cer Atölyesi ile 1943’te açılan Sümerbank Çimento Fabrikası idi. Kayseri’nin durumu da çok farklı değildi ama Osmanlı’dan beri ticaretteki başarılarıyla tanınan Kayserililer, kendi göbeklerini kesmeyi başarmışlardı. Türkiye’nin her yerinde ticaret yaptıkları gibi, Sivas’ın ekonomisine de egemen konumdaydılar. Dolayısıyla Kayseri hızla modern bir kent haline gelirken, Türkiye’nin üçüncü büyük yüzölçümüne sahip Sivas, az gelişmiş bir taşra kasabası havasındaydı ve Türkiye’nin en çok göç veren ili haline gelmişti. Bu durum kendilerine taktıkları ‘Yiğidolar’ lakabından başka servetleri olmayan Sivaslıların gururunu incitiyordu.

Devletin basiretsizliği

Maçın oynanacağı gün 20 minibüs, 40 otobüs ve trenle Kayseri’ye ulaşan Sivasspor taraftarları, yılların ezilmişliği içinde, yemek yedikleri restoranlarda hesapları ödemediler, bazı işyerlerini yağmalayıp talan ettiler, genelevlerde kavga çıkardılar. Gerilim maçta da devam etti. Maçın 20. dakikasında Kayserispor’un 1-0 öne geçmesi üzerine Kayseri taraftarlarının aşırı sevinmesi, Sivaslı taraftarları iyice kızdırdı. Sivas tribünlerinden atılan taşlara, Kayserili taraftarlar bıçak, taş ve sopalarla cevap verdiler. Kayseri taraftarlarının görevli bir polis tarafında galeyana getirilmesiyle olaylar iyice tırmandı ve panikle birlikte kavga faciaya dönüştü. Demir kapıların açılmaması ve stad çıkışındaki düzensizlikler yüzünden (resmi makamlara göre) 41 Sivaslı taraftar olay yerinde havasızlık ve sıkışmadan dolayı yaşamını yitirdi. 300’ü aşkın kişi de sopa, bıçak ve taş darbeleriyle yaralandı.

Yerli 6-7 Eylül

Ancak, stadyumdan sağ çıkmayı başaran Sivaslılar da boş durmadılar ve stadın etrafındaki Kayseri plakalı araçları ateşe verdiler. Olayların Sivas’a abartılarak ulaştırılmasıyla (öyle ki Kayseri’ye giden beş bin taraftarın da öldürüldüğü, Kayserililerin Sivaslıların kellesiyle top oynadığı bile söylenmişti) bu sefer Sivas’ta Kayserili avı başladı. Kayserili tüccarların pastırma, sucuk, şekerleme-helva, tatlı, kumaş-giysi dükkânları yağmalandı. Kayserili diye bilinenlerin evleri basıldı. Sahibi Kayserili olan Büyük Belediye Oteli’nin yatakları caddeye atılıp yakıldı. Polisler Sivaslı hemşerilerinin tepkisini çekmemek için olayları izlemekle yetinince yağma ve tahrip devam etti. Olayları ancak Malatya, Tokat ve Erzincan’dan getirilen askeri birlikler bastırabildi. Olayların ardından Kayserili pek çok kişi Sivas’tan göçtü. Tabir caizse, ‘yerli malı’ bir 6-7 Eylül vak’ası yaşanmıştı. Sadece bu sefer yağmalayanlar da yağmalananlar da Türk ve Müslüman’dı.

Bu korkunç olayın küçük bir kopyası, dört ölü, 100’den fazla yaralı ile sonuçlanan 25 Haziran 1969 tarihli Kırıkkale-Tarsus İdman Yurdu maçında yaşandı. Daha sonraki yıllarda, ezik taşra şehirlerimiz, birbirlerine değil, öteki uluslara düşman olarak ferahlamayı seçtiler.

Honduras-El Salvador Futbol Savaşı

“Roberto Corduna, son dakikada Honduras’ın galibiyet golünü kaydederken, on sekiz yaşındaki Amelia Bolanias, El Salvador’da televizyonunun başında oturuyordu. Ayağa fırladı, babasının tabancasının durduğu çekmeceye koştu. Sonra kendini kalbinden vurdu. Salvador gazetesi El Nacional’de, ertesi gün ‘Genç kız, vatanının yıkılışını görmeye tahammül edemedi’ deniyordu. Tüm başkent, Amelia Bolanias’ın televizyondan naklen yayınlanan cenaze törenine katıldı. Cenaze alayının başında, bayrak taşıyan bir askeri muhafız bölüğü yürüdü. Başbakan ve bakanlar, bayrağa sarılı tabutun peşinden yürüdüler. Hükümetin ardından, Salvador millî takımının ilk on biri geliyordu; Tegucigalpa Havaalanı’nda yuhalanan, alay edilen ve yüzüne tükürülen takım, o sabah özel bir uçakla El Salvador’a dönmüştü...”

Bu satırlar, Ryszard Kapuscinski’nin ülkemizde Futbol Savaşı adıyla yayımlanan (Om Yayınları, 2000) kitabından alınma. Devamını biz getirelim.

14 haziranda El Salvador’un başkenti San Salvador’da yapılan rövanş maçında, tacize uğrama sırası Honduras takımındaydı. Maç öncesinde, El Salvadorlu fanatikler güruhu, takımın kaldığı otelin camlarını indirerek içeriye çürük yumurtalar, ölü fareler ve pis kokulu paçavralar fırlatmışlardı. Maç günü, Honduraslı oyuncular, stadyuma El Salvador 1. Mekanize Tümeni’ne ait zırhlı araçlarla götürüldüler. Askeri birlikler futbol sahasını kuşatırken, sahada, makineli tüfekli askerlerden bir kordon oluşturulmuştu. Buna rağmen, Honduras milli marşı çalınırken, ellerinde intihar eden Amelia’nın fotoğraflarını taşıyan seyirciler, önce Honduras takımını yuhaladılar, ardından Honduras bayrağını indirip yaktıktan sonra göndere bir bez parçasını çektiler. Honduraslı futbolcu ve taraftarların tek düşüncesi sahadan sağ salim çıkabilmekti. Nitekim maçı 3-1 kaybeden Honduras takımının antrenörü, askerler eşliğinde havaalanına götürülürken “maçı kaybettiğimiz için çok şanslıyız” demişti. Ancak olaylar, beklenmedik şekilde gelişti.

Savaşın arka planı

Bölgede uzun yıllar gazetecilik yapmış olan Ben Luis “Latin Amerika’da siyasetle futbol arasındaki sınır çok belirsizdir. Millî takım yenilgisinden sonra düşen ya da devrilen hükümetlerden bir liste yapsak, çok uzun olurdu’ demiş ve şöyle devam etmişti: “Oteldeki odama çıkıp, transistorlu radyomdan haberleri dinlemeye başladım. Spiker, Honduras Hükümeti’nin, El Salvador’a karşı savaş başlattığına dair bildirisini okuyordu. Ardından, El Salvador ordusunun, sınır boyunca Honduras’a karşı saldırıya geçtiği haberi geldi.”

Bir metafor değil, gerçek olan bu ‘futbol savaşı’ 14 temmuzda başladı ve yaklaşık 100 saat sürdü. 18 temmuzda, Latin Amerika’nın büyük ülkelerinin araya girmesiyle sona eren savaşın bilançosu dört bin ölü, 12 binden fazla yaralı idi. 50 binden fazla kişi ise evini ve toprağını yitirmiş, zarar 100 milyon doları bulmuştu.

Sıradan bir kupa eleme maçının iki ülke arasında kanlı bir savaşa dönüşmesinin gerçek nedeni ise başkaydı. Orta Amerika’nın en küçük; kilometrekare başına 160 kişilik nüfusu ile Batı Yarımküresi’nin en kalabalık ülkesi olan El Salvadorlu topraksız köylüler yıllar içinde Honduras’a göç etmiş, bu göç başlangıçta, El Salvador’dan neredeyse altı kat büyük olan Honduras’ta olumlu karşılanmıştı çünkü ülkenin tarıma elverişli arazileri işleyecek yeterli nüfusu yoktu. Ancak, 1960’lara gelindiğinde, Honduras hükümeti, kendi yoksul köylülerinin baskısı ile tarım reformu yapmak zorunda kaldı. Ülkesindeki büyük toprak sahiplerine ve dev plantasyonlara sahip olan yabancı şirketlere söz geçiremeyince, El Salvadorlu göçmenlerin işgal ettiği toprakları geri almaya soyundu. Bu durum doğal olarak El Salvador hükümetinin hiç hoşuna gitmedi. İki ülke arasındaki ilişkiler gerilmeye başladı. Her iki tarafın gazeteleri birbirine ‘Naziler’, ‘cüceler’, ‘ayyaşlar’, ‘örümcekler’, ‘hırsızlar’ gibi adlar takarak, korkunç bir nefret ve sövgü kampanyası yürüttüler. İşte, Honduras ve El Salvador arasındaki eleme maçları bu korkunç gerilimli atmosferde yapıldı. Sonuç, her iki ülkede diktatörlük rejiminin ve milliyetçiliğin güçlenmesi olurken, kaybeden yoksul halklar ve futbol oldu. El Salvadorlu göçmenlerin çilesi ise hala sürüyor. Kıssadan hisse…

Özet Kaynakça: Günver Güneş, “Osmanlı İmparatorluğu’nda 19. Yüzyıldan 20. Yüzyıla… İzmir’de Futbol”, Toplumsal Tarih, S. 142, Ekim 2005, s. 68-77; Cem Atabeyoğlu, “Futbol”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, C. 3, s. 345-346, Kültür Bakanlığı-Tarih Vakfı ortak yayını, 1994; Futbol ve Kültürü, (Derleyenler: Roman Horak, Wolfgang Reiter, Tanıl Bora), İletişim, 2001; Düşünen Siyaset, Futbol Özel Sayısı, S. 2, Mart 1999; “Arsadan borsaya futbol”, Dosya, Toplumsal Tarih, S. 102, Haziran 2002, s. 42-69.

.11-10-09

.Bir millet ki heykel yapmaz...

Bu haftaki konumu seçmeme iki olay neden oldu. Birincisi Ticaniler tarikatının Atatürk heykellerine saldırıları bahane edilerek 1951’de çıkarılan 5816 Sayılı Atatürk’ü Koruma Kanunu, son AB İlerleme Raporu’nda, ifade özgürlüğünün önündeki engeller arasında saymasıydı. Kanunun çıkarılış öyküsünü daha önce bu sayfalarda anlatmıştım. İkinci olay Ankara’da Ulus Meydanı’ndaki Zafer Anıtı’nın, güya belediyeye iş yapan bir firmanın ‘işgüzarlığı olarak’ soba yaldızıyla boyanmasıydı. Neyse ki halkın tepkisi üzerine de boyanın kazınması işlemine başlanmış. Bu boyama-silme ameliyesinin, heykeli ne hale getireceğini tahmin ediyorum ama bunun çok kişinin umurunda olduğunu da sanmıyorum. Çünkü bu topraklarda heykel sanatı pek sevilmemiştir. Bunun en önemli nedeni İslâm inancında heykelin yere düşen gölgesinin bir tasvir, bir put sayılmasıdır. Bu yasağa kulak asmayan Sadrazam ‘Makbul/Maktul’ İbrahim Paşa’nın 1526’da Macaristan seferi sonrası Budin’den getirttiği Herkül, Apollon ve Diana ile Macar Kralı Mathias Corvino’nun tunç heykelleri Sultanahmet Meydanı’na dikilmiş ancak halkın ‘putperestlik’ suçlaması üzerine kaldırılmış, Paşa da 1536’da Hürrem Sultan veya Kanuni tarafından boğdurularak öldürülmüştür.

1840’ta, Tanzimat Fermanı’nın birinci yıldönümünde, Gülhane Parkı’na Batılı anlamda bir anıt dikilmek istenir ama ‘Adalet Taşı’ adlı bu proje gerçekleşmez. Aynı yıllarda İtalyan mimar Gaspare Fossati’nin projesi uyarınca, üzerine Gülhane Hatt-ı Şerifi’nin tüm metninin yazılacağı bir anıt yaptırılıp Beyazıt Meydanı’na dikilmesi planlansa da, bu da gerçekleşmez. Artin Bilezikçi adında Paris’te yetişmiş bir mimarın çizmiş olduğu başka bir Tanzimat Anıtı projesi, 1855’te Paris Sergisi’nde sergilenir, fakat heykelde ‘Osmanlı-İngiliz-Fransız ittifakı’ vurgulanıyor diyenler İstanbul’a getirilmesini engeller. Sanki birileri Tanzimat ruhunun cisimleştirilmesini istememektedir.

Sultan Abdülaziz Avrupa’da gördüklerinden esinlenerek 1871’de C.F.Fuller adlı bir sanatçıya biri büst, diğeri atlı heykel olmak üzere iki sipariş vermiş ancak padişah Valide Sultan’ın hışmına uğrayarak önce Fuller’e poz vermekten vazgeçmiş, sonra da kendisinin atlı heykeli ile Avrupa’dan getirttiği döküm hayvan heykellerini meydanlara değil, Beylerbeyi Sarayı’nın bahçesine ve Muayede Salonu’na koydurmuştur. Ancak bunun bile arkası gelmemiştir. II. Abdülhamit tarafından ülkenin çeşitli yerlerinde yaptırılan 30 kadar saat kulesi ise modernleşmenin simgesi ilk anıtsal eserler olarak kabul edilebilir.

Osmanlı döneminin gerçek anlamdaki ilk anıtı, 31 Mart Olayı’nın ardından 1911’de Hürriyet-i Ebediye Tepesi’ne (bugünkü Çağlayan’da) dikilen Abide-i Hürriyet’tir. 1914’te Fatih’te kaymakamlık binasının önündeki alana, şehit düşen ilk Türk havacılarının anısına yerleştirilen sütun şeklinde anıt da ilk örneklerdendir. Kentsel mekânda yapılan ilk büst ise, 1915-1916 yılları arasında Sivas Valisi Muammer Bey tarafından Hafik ilçesinde diktirilen Sultan Osman büstüdür. Ermeni taş ustası Keverek’in eseri olduğu belirtilen heykelin Sivas yerine Hafik’e dikilmesi, valinin açılış törenine gitmeyip Sivas Müftüsü’nü göndermesi gibi garabetler, büstün o dönem için erken bir adım olduğunu düşündürür. (Nitekim söz konusu büst, 1936’da dönemin valisi Nazmi Toker tarafından yıktırılmış ve Sivas Atatürk Kongre ve Etnografya Müzesi’nin deposuna atılmıştır.)

Mustafa Kemal, 22 Ocak 1923’te Bursa’da Şark Sineması’nda yaptığı konuşmada; İslâmiyet’teki heykel yasağının puta tapıcılığa dönme korkusundan kaynaklandığını belirterek “Bir millet ki resim yapmaz, bir millet ki heykel yapmaz, bir millet ki fennin icab ettirdiği şeyleri yapmaz, itiraf etmeli ki o milletin tarîk-i terakkîde (ilerleme yolunda) yeri yoktur. Halbuki bizim milletimiz, esvaf-ı hakikiyesiyle (hakiki nitelikleriyle) mütemeddin (medeni) ve müterakki (ileri) olmaya layıktır ve olacaktır” demişti. Bu konuşma ülkenin dört bir yanında Cumhuriyet’in devrim ideolojisinin bir aygıtı haline gelen çoğu ‘Atatürk’ heykeli olan anıtların dikilmesinin miladı olur.

Üstelik Mustafa Kemal “Anıtlar diktirdiğimi, etrafımda büyük propagandalara hoşgörü ile davrandığımı görenler beni bencil sanacaklardır. Ben kendi şahsımda ideallerimi unutulmaz kılmak istediğim için unutulmak istemiyorum” diyerek, bu girişimlere destek verecektir. (Sevan Nişanyan’ın tesbitine göre, Mustafa Kemal yaşarken adı şehirlere verilen ve heykeli dikilen 20. yüzyılın ikinci siyasi lideridir. Diğeri Stalin’dir.)

Krippel geliyor

Cumhuriyet Dönemi’nin ilk heykeli, 30 Ağustos 1924’te bizzat Mustafa Kemal tarafından açılan Dumlupınar’daki sembolik Mehmetçik anıtıdır. Mimar Kadir ve taşçı ustası Hikmet’in eseri olan anıt, bir hayli başarılı olmasına rağmen, Cumhuriyet’in heykel sanatı yabancı sanatçılara havale edilecektir. Bu yönelimin ilk eseri, resmi davetle Türkiye’ye gelen Avusturyalı heykeltıraş Heinrich Krippel’in, döküm işleri Viyana’da yapılan ve İstanbul’da Sarayburnu’na dikilen bronz Atatürk heykelidir. 3 Ekim 1926’da açılışı yapılan heykelde Mustafa Kemal sivil giysiler içinde, sol elini beline dayamış, sağ kolunu aşağı uzatmış, ileri doğru bakarken gösterilir. Heykelin daha merkezi bir yere değil, Sarayburnu gibi gözlerden ırak bir yere dikilmesinin nedeni, Mustafa Kemal’in Samsun’a bu noktadan hareket edişiyle açıklanacaktır. Ancak, bu bölgenin Marmara Denizi’ne ve Boğaz’a hâkim pozisyonu ile Antik dönemden beri şehrin akropolünün Osmanlı İmparatorluğu’nun sarayının bulunduğu yer olması, burayı Cumhuriyet rejiminin gözünde stratejik hale getirmiş görünür.

Bu heykeli, yine Krippel’in yaptığı iki anıt, Konya Anıtı (1926) ile Ankara Ulus’taki Zafer Anıtı’nın (1927) açılışı izler. 5 Kasım 1927 tarihli Vakit gazetesinde bu heykellerden ne fayda umulduğu şöyle anlatılır: “Büyük tehlike günlerinde vatanın her tarafında yükselen heykellerin çevresinde Türk halkı toplanacak, Onun [Mustafa Kemal’in] kalabalıklar üstünde hükümran olacak sesi ve ilhamı memleketi zafere ve halasa götürecektir.”

Canonica geliyor

Türkiye’de heykel sanatının gelişmesinde önemli rolü olan ikinci yabancı sanatçı, 1927’de, yine davet üzerine ülkeye gelen İtalyan heykeltıraş Pietro Canonica’dır. İtalya Güzel Sanatlar Akademisi Başkanlığı görevini yürüten Pietro Canonica, İtalya’daki pek çok heykelin yanı sıra, St. Petersburg’daki Çar II. Alexander heykelini, Bağdat’taki Irak Kralı Faysal heykelini, Caracas’taki Güney Amerika’nın bağımsızlık kahramanı Simon Bolivar’ın heykelini, Buenos Aires’teki Arjantin Başkanı Alcorta’nın heykelini ve Bükreş’teki Romanya Kralı Michele Antonescu’nun heykelini yapmıştır. Bu heykellerde denediği formu Türkiye’de de tekrarlayacak olan Canonica, Taksim Meydanı’ndaki Cumhuriyet Anıtı’nı (1927), o yıllarda Ankara’nın en önemli sosyal mekânlarından biri olan Etnografya Müzesi önündeki atlı Atatürk heykelini (1932), Ankara Sıhhiye’deki Zafer Meydanı Atatürk Anıtı’nı ve İzmir Cumhuriyet Meydanı’ndaki atlı Atatürk heykelini (1932) yapar.

1928’de, Sıhhiye’deki Hıfzıssıhha Enstitüsü’nün ön cephesinde kapının tam üzerine yerleştirilmiş olan ‘Hijyen’ kabartması ise bir başka Avusturyalı heykeltıraşın, Wilhelm Frass’ın eseridir. Grek mitolojisinde ‘hekim tanrı’ olarak bilinen Asklepios’un kızı ve asistanı tanrıça Hygieia’nın kabartmasının en ilginç yanı neredeyse tamamen çıplak olmasıdır. Henüz modernleşmenin ilk aşamalarında olan bir toplumda, bir kamu binasının cephesine bu topraklardaki insanların alışkanlıklarına, görgüsüne ve zihniyetine oldukça yabancı, Yunan mitolojisinden fırlamış yarı çıplak bir sağlık tanrıçasını yerleştirmek doğrusu oldukça cesur bir tavırdır.

Mustafa Kemal’in ‘Atatürk’ heykellerine ara verip siyasi ve askeri alanda önemli görevler almış ülke büyüklerinin heykellerinin yapılması için emir vermesi Türk Tarih Tezi ile ilintilidir. Nevşehir’deki Damat İbrahim Paşa, Vezirköprü’deki Köprülü Mehmet Paşa, Kars’taki Gazi Muhtar Paşa, bazı illerde belediyeler ve Ziraat Bankası tarafından yaptırılan Mithat Paşa ve Mimar Sinan anıtları Gelibolu’daki Namık Kemal heykeli, İstanbul Beşiktaş’taki Barbaros Anıtı bu fasıldandır.

1930’ların atmosferi içinde, Nazi düşüncesine yakın oldukları bilinen Anton Hanak ve Josef Thorak’a yaptırılan ve 1936’da açılan Ankara Güven Anıtı ise yabancı heykeltıraşların yaptığı son örnektir. Üzerindeki plakete bakılırsa anıt, ‘Türk milletinin jandarma ve polisine duyduğu sevgi ve hoşnutluğu’ göstermek için dikilmiştir.

‘Milli Heykel’

Yabancı heykeltıraşların ülkeyi heykellerle donattığı günlerden birinde, Ahmet Haşim, başka bir kültürün yetiştirdiği bir heykeltıraşın Cumhuriyet’in temel ilkelerini coşkulu bir dil ve duyguyla yansıtamayacağını, “eğer milli heykel sanatçımız yok diyorsak, büyük anıt ve heykel dikilecek yerde, bugün için bir mermer kütlesi ya da bir külçe bronz koyalım ve altına ‘Türk sanatçısı yetişinceye kadar’ diye yazalım” der. Heykeltıraş Kenan (Yontunç) Bey de, “Paşam izin verirseniz sizin heykellerinizi biz Türk sanatçıları yapalım. Güzel sanatların bu dalında biz çok yeniyiz, henüz yetişmedik. İlerde yetişecekler, içlerinden gelecek sevgiyle sizi ebedileştireceklerdir. Mesela bizim ediplerimiz, şairlerimiz zayıftır diye bu büyük hamaset destanını D’Annunzio’ya mı yazdıralım?” deme cesareti gösterir. Bu tür müdahalelere ne tepki vereceği pek belli olmayan Mustafa Kemal’in, yanında bulunan Maarif Vekili Mustafa Necati Bey’e “Çocuk doğru söylüyor Necati Bey! Bu işi durdurun, bizimkiler yapsın” diye emir vermesi, Türk heykeltıraşlarının işin içine daha çok girmesine yardımcı olacaktır.

Kenan Yontunç’un Amasya, Tekirdağ ve Kırklareli’ndeki ilk ‘milli Atatürk heykelleri’ni, Paris’te bulunduğu üç yıl içerisinde iki önemli sergiye katılan Ali Hadi’nin (Bara) 1928 yılında yaptığı ‘Bedia’nın Büstü’ ve ‘Havva’ adlı çalışmaları izler. 1929’da, Nijat Sirel, İzmit’teki Atatürk Heykeli’ni yapar. 1930’da Çorum ve Edirne’deki Atatürk heykellerini yapan Ratip Aşir Acudoğlu, 1932’de Menemen’de öldürülen ‘Devrim Şehidi’ Kubilay’ın heykelini de yapar. 1932’de Paris’te Marcel Gimond atölyesindeki eğitimini tamamlayan Zühtü Müridoğlu, aynı yıl Alay Köşkü’nde ilk kişisel desen ve heykel sergisini gerçekleştirir. Ülkenin dört bir yanında yürütülen ideolojik seferberliğin önemli ayağını oluşturan Halkevleri’nin önünde dikilen Atatürk heykel ve büstlerinin Türk heykeltıraşlarına yaptırılması bu yıllara rastlar.

Heykeldeki hata neydi?

Ali Hadi Bara’nın İstanbul’da Harbiye Orduevi bahçesindeki Atatürk heykelinin Akdeniz’i gösteren sağ eliyle ilgili hoş bir anekdot vardır. Yıl 1937’dir. Harbiye’de iki genç yedek subay adayı, bir Atatürk heykeli üzerinde çalışmaktadırlar. Maket hazırlanmış, kabul edilmiş, alçı çalışmaları sürmektedir. O sırada I. Ordu Kumandanı olan Fahrettin Altay çalışmaları görmeye gelir, yapılanları beğenir ve gider. İkinci gün tekrar gelir ve ‘Bu heykelde büyük bir hata var; bulun bakalım’ der. İki genç, Zeki Faik (İzer) ve Ali Hadi (Bara) sağ ayağı önde, sağ elinde dürbün sol eliyle Akdeniz’i gösteren heykele bakarlar, bakarlar, ama bir şey bulamazlar. Paşa, Atatürk’ün ileriye uzanan kolunu göstererek ‘Kumanda sol elle verilmez’ der. İki genç izah ederler. Sağ ayak önde olduğu için, heykelde denge unsuru olarak sol kolun ileriye uzanması gerekmektedir. Fahrettin Paşa sesini çıkarmadan atölyeden ayrılır. Birkaç gün sonra, Dolmabahçe Sarayı’nda istirahat etmekte olan Atatürk, heykelin fotoğraflarını ister. Fotoğraflar gittikten birkaç gün sonra bir telefon emri gelir: ‘Atatürk dürbünü sol eliyle tutar.’ İki genç zorunlu olarak ‘ikna’ olurlar ve heykeli ‘doğru’ şekilde yaparlar.

Çağdaş heykelleri kaderi

Sonuç olarak Cumhuriyet’in mimarlık ve heykel anlayışı, kişiye yukarıdan bakan, otoriter bir tavrı yansıtan yapıtlar olarak halka hep uzak kalmıştır. Çoğu hükümet konağının önünü süsleyen bu eserler, iktidarı temsil ederler, genellikle içinde yer aldıkları meydanla bütünleşirler ama o meydan bir dokunulmazlık, erişilmezlik içerdiği için sonuçta meydanı insana, halka uzaktırlar. ‘Atatürk Heykeli’nden anlaşılan şeyse, öncelikle ‘estetik’ değildir; olmadığını da, gördüklerinizi şöyle bir aklınızdan geçirince anlarsınız. Çoğunun oranları bozuktur, anatomisi oturmamıştır, hemen hepsinde fazlasıyla resmi, tumturaklı bir duruş vardır. Çünkü sorun sanat değil, bir ideolojiyi aktarmaktır. Böyle olunca da doğallık ortadan kalkmakta, ‘yaratıcılık’ kovulmaktadır.

Farklı heykeller

Yine de, bu ilk dönemde farklı Atatürk heykelleri yapılmıştır. Örneğin Krippel’in 1936’da yaptığı Afyon Anıtı’nda Türk’ü temsil eden kaslı çıplak figür, yerde yatan ve emperyalizmi simgeleyen, Yunan mitolojisinin ünlü kahramanı Herkül’ün boğazını sıkar gibi durmaktadır. (Atatürk’ün çok sevdiği ve bizzat modellik yaptığı Krippel, 1938’de geri dönmek üzere Almanya’ya gider ancak savaş nedeniyle dönemez. 1941’de Almanya’da ölür.)

1936’da Türkiye’ye gelen Rudolf Belling ise Ankara’da Ziraat Fakültesi bahçesine ve İstanbul’da Taksim Gezi’sine konulmak üzere (ancak bugün Maçka Parkı’nda bulunan) iki adet İnönü büstü yapar ancak Türk sanatçılarının kendi anıtlarını kendilerinin yapmasını savunur.

1946-1947 yılında yapılan Malatya’daki Atatürk ve Genç Heykeli’nde ise sımsıkı giyinmiş çizmeli Atatürk, Rönesans heykeltıraşı Donatello’nun Davut Heykeli’ndeki gibi çıplak bir gencin omzundan tutar. Elinde bir bayrak tutan gencin açıkta bırakılan mahrem bölgesi Malatyalıların tepkisi üzerine önce kırılmış, daha sonra bir yaprakla kapatılmıştır.

20 heykelin başına gelenler

Anıt estetiğinden çağdaş estetiğe dönüşüm ilk kez 1973’te Cumhuriyet’in 50. yılını kutlama etkinlikleri kapsamında İstanbul’a 20 adet heykelin dikilmesiyle başlar. Bu heykeller devletin siparişi olmasına ve işin içinde devlet bürokrasisinin bulunmasına rağmen propaganda amacıyla ele alınmamış ve ‘anıt heykel’ anlayışıyla sınırlandırılmamıştır. Bu önemli gelişmeye rağmen heykellerin başına gelmeyen kalmaz. Gürdal Duyar’ın Karaköy’deki Güzel İstanbul’u ‘müstehcen’ bulunarak Yıldız Parkı’nın ücra bir köşesine atılır. Muzaffer Ertoran’ın Tophane’deki ‘İşçi’sinin önce elleri kırılır, sonra yüzü ziftlenir. Nusret Suman’ın nereye dikildiği bile belli olmayan ‘Mimar Sinan’ının akıbeti bilinmez. Namık Denizhan’ın Taksim Parkı’ndaki ‘İkimiz’i dış etkenlere bağlı tahribat nedeniyle kaldırılır. Mehmet Uyanık’ın ‘Birlik’i 1986 yılında park düzenlemesi sırasında belediyenin kompresörünün hedefi olur. Bihrat Mavitan’ın Harbiye Hilton Oteli’nin önündeki ‘Yükseliş’i 1984 yılında yol yapım çalışmalarına kurban edilir. Ferit Özşen’in Akıntıburnu’ndaki ‘Yağmur’u doğanın gazabına uğrar. Füsun Onur’un Fındıklı Parkı’ndaki ‘Soyut Kompozisyon’u 1985 yılında Belediye Başkanı Bedrettin Dalan öneminde ortadan kaldırılır. Seyhun Topuz’un 4. Levent girişindeki heykeli 1984 yılında doğal şartlardan dolayı yıkılır. Tamer Başoğlu’nun Yenikapı’daki ‘Soyut Heykel’i 1986 yılında yok olur. Yavuz Görey’in Taşlık Parkı’ndaki ‘Soyut Heykel’inin bronz malzemeleri çalınır. Aynı şekilde Metin Haseki’nin Gümüşsuyu Parkı’na dikilen ‘Soyut Heykel’inin ömrü çok kısa olur, dikitlikten birkaç gün sonra bakır malzemesinden dolayı hurdacılar tarafından iç edilir. 20 heykelden geriye Kamil Sonad’ın Gülhane Parkı’ndaki ‘Çıplak’ı, Zerrin Bölükbaşı’nın Harbiye Orduevi bahçesindeki ‘Figür’ü, Aloş’un Bebek Parkı’ndaki ‘Soyut Heykel’i, Zühtü Müridoğlu’nun Fındıklı Parkı’ndaki ‘Dayanışma’sı, Hüseyin Anka Özkan’ın Gümüşsuyu Parkı’ndaki ‘Yankı’sı, Kuzgun Acar’ın Gülhane Parkı’ndaki ‘Soyut Heykel’i, eğer sayılırsa Muzaffer Ertoran’ın Tophane’deki yarım ‘İşçi’si, Gürdal Duyar’ın oradan oraya sürüklenen ‘Güzel İstanbul’u ile Hakkı Karayiğitoğlu’nun ‘Bahar’ı kalır. Kalanların büyük çoğunluğunun da hali ortadadır.

TSE Standardı

Elbette Atatürk heykeli yapma furyası hiçbir zaman bitmemiştir. İdeoloji esas olduğu için estetik kaygılar ikinci plana atılmışsa da son yıllarda ortaya öylesine korkunç heykeller çıkmıştır ki, büyüklerimiz Atatürk heykellerini, Türk Standartlar Enstitüsü’nün 23 Mart 2004 tarih ve TS 13074 numaralı kararı ile standarda bağlama ihtiyacı duymuşlardır. Ankara’daki ‘soba yaldızı vukuatı’nın TSE standartlarına uygun olup olmadığına bakalım büyüklerimiz ne diyecek?

Özet Kaynakça: Zeynep Yasa Yaman, “Cumhuriyet’in İdeolojik Anlatımı Olarak Anıt ve Heykel (1923-1930)”, Sanat Dünyamız, Yapı Kredi Yayınları, Kış 2002, S. 82, s. 155-169; Neşe G. Yeşilkaya, “Osmanlı’da ve Cumhuriyet’te Anıt-Heykeller ve Kentsel Mekan”, aynı yayın, s. 147-153; Fatma Akyürek, “Cumhuriyet Döneminde Heykel Sanatı”, Cumhuriyet’in Renkleri ve Biçimleri’nin (Yay. Haz. Ayla Ödekan) içinde, Tarih Vakfı Yayınları, 1999, s. 48-59; Semavi Eyice, Atatürk ve Pietro Canonica, Eren Yayıncılık, İstanbul, 1986; Sevan Nişanyan, Yanlış Cumhuriyet, Kırmızı Yayınları, 2008, s. 123-130.

.18-9-09

.Diaspora olmak zor zanaattır

90 yıl sonra da olsa, Ermenistan’la ilişkilerimizin düzelme yoluna girmesi çok sevindirici. İki ülke arasında imzalanan protokollerin parçası olan tarih komisyonu önerisine, Ermeni diasporasının bazı kesimlerinden gelen haklı tepkiler üzerine, geleneksel ‘diaspora alerjisi’ yeniden alevlendi. Hükümet yetkililerinden sol entelektüellere kadar uzanan geniş bir kesim ‘diaspora soykırım endüstrisinden geçiniyor’, ‘diasporayı muhatap almamak lazım’gibi sözler sarf ediyor. Diaspora, pek çok kişi için milliyetçilik, önyargılı tavır, fanatizm, çözümsüzlük, Türk düşmanlığı, intikam hissi, saldırganlık hatta ASALA anlamına geliyor. Bu algıya son örnek Meclis’te Ermenistan açılımı savunan Ömer Çelik’in diaspora genellemeleriydi. Ama daha vahimi, Taraf gazetesinin geçtiğimiz haftalarda kullandığı “Ha Bahçeli, ha Diaspora”, “Bakû ve Diaspora çıldırdı” manşetleriydi. Konuyla ilgili olarak, 19 Ekim tarihli Star gazetesinde Rober Koptaş’ın; 20 Ekim tarihli gazetemizin Hertaraf sütunlarında Talin Sucuyan’ın sert eleştiri yazıları çıktı. Diasporanın şeytanlaştırılmasına yönelik eleştiriler yerinde ama her iki yazarın da Taraf’ı (Sucuyan ima yoluyla, Koptaş açıkça) ahlaksızlıkla suçlaması doğrusu çok ağır kaçmış. Bana göre ortada, ahlaksızlık değil, (elbette ayıplanacak kadar) derin bir bilgisizlik ve önyargı var. Benzer bir yaklaşımın Ermeni diasporasının bazı kesimlerinde olduğunu da biliyoruz. ‘Herkes kendi evinin önünü süpürsün’ prensibinden hareketle, ben üzerime düşeni yapmaya, başta Taraf’ın yazıişleri olmak üzere, Ermeni diasporasını yekpare, tektip, durağan ve daha kötüsü şeytani bir oluşum gibi görenlere ufuk açmak amacıyla, bu haftayı Ermeni diasporasına ayırmaya karar verdim.

‘Diasporanın anası’ Ortadoğu

Tarih boyunca çektikleri acıları ‘Müslüman denizinde bir Hıristiyan adası’ olmalarına bağlayanlar açısından Ortadoğu deneyimi çarpıcıdır. Bilindiği gibi 1915’te tehcire tabi tutulan Ermenilerin ilk menzili Suriye çölleriydi. İttihat ve Terakki’nin Türkleştirme politikaları ile başları hoş olmayan Arap milliyetçilerin doğal biçimde sempati ile yaklaştıkları Ermeniler Suriye, Lübnan (Hatay’daki Musa Dağı’ndakiler Burc El Hammud’a), Mısır ve Kıbrıs’a yerleştiler. Bu grupların bir kısmı Şah Abbas döneminden (1600’lerin başı) beri hoş karşılandıkları İran’a geçti. Bütün zenginliklerini Anadolu’da bırakmak zorunda kalan Ermeniler, 1920’lerin sonuna dek bazı hayır kurumları destekle ayakta durdular. İlk sürgünler zanaatkârlığın ve tarımın egemen olduğu Arap ülkelerinde doğal olarak benzeri işlerle uğraştılar. Ancak yerel halktan daha donanımlı oldukları için durumları hızla iyileşti. 1939’da Hatay’daki Fransız mandasının sona ermesinden sonra oradaki Ermeniler de Suriye ve Lübnan’a (Bekaa’daki Anjar’a) göç ettiler.

İkinci Dünya Savaşı sonrasında artık tüccarlar, kamu görevlileri ve öğrenciler arasında Ermenilere sıkça rastlanıyordu. 1960’larda Lübnan’daki büyük endüstri işletmelerinin yüzde 18’i, küçük işletmelerin yüzde 43’ü Ermenilerin elindeydi. Bu dönemde, Lübnan ve İran Ermeni cemaatleri etnik-dinsel azınlık olarak bazı yasal haklar kazanmaya başladılar. Bütün bu olumlu olaylara rağmen Müslüman ve Hıristiyan kültürleri arasındaki derin farklılıklar yüzünden cemaatler arası evlilikler olmadı, böylece kültürel ve etnik anlamda saf kaldılar. Bir gün anavatanlarına dönme umudunu kaybetmemekle birlikte, giderek içlerine kapanan cemaat üyeleri bu ülkelerdeki politik atmosferin izin verdiği ölçüde Türkiye’yi eleştirdiler, gösteri yürüyüşleri düzenlediler. 1965’te soykırım meselesini Ermenistan dışında ilk dile getiren bu diaspora oldu. 1975’ten itibaren Türk kamuoyunu, Ermeni Meselesi ile travmatik şekilde yüzleştiren ASALA bu topraklarda kuruldu.

Zamanla ana yurda dönüş umudu söndükçe Ermenistan Sovyet Cumhuriyeti’ne bağlılığını sürdüren küçük bir azınlık dışında, içinde yaşadıkları ülkelerle bütünleşmenin kaçınılmazlığı fikri güçlenmeye başladı. Ancak 1967 Mısır-İsrail savaşı, 1979 İran İslam Devrimi, 1975-1990 Lübnan iç savaşı gibi olaylarla sembolize olan milliyetçilik ve dincilik akımları Ermeni diasporasının rahatını kaçırdı. Bu tarihlerde büyük bir kesim Batı ülkelerine göç etti. Yine de Burc El Hammud ve Anjar’da 100 bin kadar Ermeni toplu halde yaşamaya devam etti.

Batı diasporaları

Aslında Batı’ya ilk ciddi Ermeni göçü Ortadoğu’da faaliyet gösteren Protestan misyonerlerin etkisiyle, 19. yüzyılda olmuştu. Bunu 1890’larda II. Abdülhamid döneminin katliamlarından kaçan 15 bin kişilik grup izlemişti. Ardından 1915-1920 göçmenleri ile 1924’ten sonra100 bin Türkiye Ermenisi önce Yunanistan, Bulgaristan, Romanya ve Macaristan’a, buralardan Fransa (Paris, Marsilya, Lyon, Nis) başta olmak üzere Avrupa’nın diğer ülkelerine ve Amerika kıtasına yayıldılar. Amerika’dan Kanada’ya geçtiler. İkinci Dünya Savaşı sonrasında ise Mısır, Suriye, Irak ve Türkiye’den, Romanya, Lübnan ve İran’dan, SSCB başta olmak üzere diğer komünist ülkelerden politik sürgünler ABD’ye geldiler.

Batı diasporalarının kaderi Ortadoğu’dakilerden farklı oldu. Buralarda göçmenler daha önyargılı karşılandılar, eski tarihlerde kurulmuş olan yerleşik ana akım kültürlere dahil olmaları konusunda daha çok baskı gördüler. Başlangıçta Hıristiyan olmaları avantaj gibi görünüyordu ama daha ağır basan özellikleri ‘Asyalı’, ‘Doğulu’ olmalarıydı. Ayrıca mesleki açıdan yeterince donanımlı değillerdi ve eğitimleri görece düşüktü. Nitekim bu önyargılar sonucu 1920’lerde ABD’nin Kaliforniya Eyaletinde Ermenilere yerleşme, iş bulma, iş değiştirme ve kamu vasıtalarını kullanma konularında belli yasaklar getirildi. Öyle ki birçok işyerinin kapısında ‘Zenciler ve Ermeniler giremez’ levhaları bile konuldu.

Özellikle ilk dalga göçmenler önyargıları aşmak ve bir an önce kabul görmek için ev sahibi ülkelerin kültürlerine adeta teslim oldular. Muhtemelen daha çabuk kabul edilebilmek için, İkinci Dünya Savaşı sırasında 18 bin Ermeni genci ABD ordusuna kayıt oldu, bunlardan en az 10 bini Nazilere karşı savaştı. Aynı şekilde Fransa, Yunanistan ve Bulgaristan’da yaşayanlar arasında direniş güçlerine katılanlar oldu. Bu arada yerli cemaatlerle yapılan evliliklerin oranı yüzde 60’lara kadar çıkmıştı. Çocuklarını daha çabuk dil öğrensinler ve kabul görsünler diye yerel okullara gönderdiler. Öyle ki uzun yıllar boyunca ABD’deki tek Ermeni kültür kurumu Cumartesi ve Pazar okulları denen kilise okulları oldu.

Ancak 1960’lar sonrası Ortadoğu’dan, 1980’lerde İran’dan gelen militan gruplar, Batı diasporasını çok etkiledi. Öncelikle ABD, Kanada, İngiltere ve Fransa’daki mevcut cemaatler büyürken, bunlara İsveç, Almanya, İsviçre, Hollanda ve Belçika gibi yeni cemaatler katıldı. O güne dek içinde yaşadıkları topluma gayet iyi entegre (veya asimile) olmuş gruplar, Ortadoğu kökenlilerin kültürel muhafazakârlığından etkilenerek politize oldular. Tarihlerine, Türkiye’ye yeni bir gözle baktılar ve Türk ve dünya kamuoyunun ilgisizliğine karşı yeni stratejiler geliştirmeye başladılar. ABD’de tam zamanlı Ermeni okullarının kuruluşu bu yeni göçmenlerin etkisi ile oldu. Nasıl ki New York diaspora Yahudilerin başkentiyse, Kaliforniya da Ermenilerin başkenti oldu. Bu yıllarda bu büyük cemaatlerin diğer diasporalara üstünlük tasladıkları, sık sık “biz Ermenistanız”, “biz Ermenilerin kalesiyiz” türünden laflar ettikleri duyuldu.

Güney Amerika diasporası

Ortadoğu, Avrupa ve ABD’de böyle canlı bir diaspora yaşamı varken, Güney Amerika’da tam tersi bir sessizlik hakimdi. Bu uzak kıtaya ilk göçmenler 21 bin Ermeni’nin öldürüldüğü 1909 Adana Olayları’ndan sonra gelmişlerdi. Bunları 1911’de Trablusgarp Savaşı’na gitmek istemeyenler izledi. Quilmes, La Plata ve Buenos Aries’e yerleşen ilk göçmenler çoğunlukla Mardin, Diyarbakır ve Adana kökenliydiler. 1915-20, 1925-36 ve 1947-54 arasındaki göçler ise sadece Arjantin’e değil, Uruguay ve Brezilya başta olmak üzere diğer Latin Amerika ülkelerine yöneldi. Ancak II. Dünya Savaşı’ndan sonra yeni bir göç dalgası yaşanmadığı için bu diaspora, etnik, kültürel ve politik anlamda oldukça stabil ve izole durumda kaldılar. Belki de bu uzaklığı telafi etmek için, yerleştikleri ülkelerin parlamentolarda ilk soykırım tasarılarını onlar onaylattılar.

Eski Sovyet coğrafyasındaki diaspora

Bazı bilim adamlarının ‘iç diaspora’, bazılarının ise ‘süper diaspora’ adını taktığı eski Sovyet coğrafyasındaki cemaatler ise ne Ermeni diasporasının temel karakteristiklerini taşır ne de genel olarak diaspora tanımına uyar. Nitekim onlar da hiçbir zaman kendilerine spyurk yani ‘diaspora’ dememişlerdir. 1000’li yıllardan beri ağırlıklı olarak Karadeniz’in kuzey ve kuzeydoğu kıyılarında yerleşik olan Rusya Ermenilerinin radikal milliyetçi kesimleri, Birinci Dünya Savaşı sırasında Osmanlı Devleti’ne karşı savaşan Rus ordularında yer aldıkları için, resmi tarihin ‘Ermeni ihaneti’ söylemine önemli bir malzeme sağladılar ama 1917 Ekim Devrimi’nden itibaren Sovyet sistemi içinde erimeye ve Slavlaşmaya başladılar. Rusya cemaati 1991’de yeniden bağımsız olan Ermenistan Cumhuriyeti’nden gelenlerle hızla büyüdü. Halen Krasnodar ve Stavropol’da 800 bin, Rostov ve Moskova’da 500 bin kadar Ermeni nüfus yaşıyor. Ancak bu kesimlerin, tarihsel hafızayı canlı tutmak, Ermenistan’a ya da başka yerlerdeki soydaşlarına yardım etmek gibi bir dertleri yok.

Azerbaycan, Özbekistan ve Tacikistan gibi Müslüman ülkelerde yaşayanlar ise Slavlaşma sürecinden uzak kaldılar ama Müslümanlarla ilişkileri Ortadoğu’daki gibi barışçıl olmadı. Özellikle 1800’lü yıllardan beri açık olan tarihsel pek çok hesap yüzünden, Azerilerle Ermenilerin arası hiç düzelmedi. Ermeniler’in geleneksel olarak saygı gördükleri tek bölge olan Gürcistan’da bile son yıllarda yerel halkla Ermeniler arasında sorunlar oldu. Ama bu kesimler de soykırım tartışmalarında yer almadı.

Ortak eğilimler

Bugün ulus-devletlerin bile küreselleşmenin etkilerine direnemediği bir ortamda, 76 ülkeye yayılmış 5-6 milyon kişiden oluşan ‘üzerinde güneş batmayan Ermeni diasporası’ değişik hızlarda ve değişik tarihlerde başlamış çok boyutlu ve çok katmanlı bir değişim sürecini yaşamakta. Bu değişimin önemli dönemeçlerinden biri, 25 bin kişinin hayatını kaybettiği 1988 Erivan depremiydi. Bu acılı olay diasporanın Ermenistan’la duygusal ilişkisinin kurulmasında önemli rol oynadı. 1991’de Ermenistan Cumhuriyeti’nin ikinci kez bağımsızlığını kazanmasından sonra anavatan ile diaspora arasındaki ilişkiler daha da güçlenmeye başladı. Bu arada 1921’de ülkeden sürülen Taşnak ve Hınçak partileri Ermenistan’a geri döndüler. Ama özellikle Taşnakların rejimle yıldızı pek barışmadı. Diaspora Ermenileri ile Ermenistan Ermenileri Erivan’da 1999 ve 2002 yıllarında yapılan iki forumda bir araya geldiler. 1999, 2001 ve 2003 de Pan-Ermeni olimpiyatları düzenlendi. Batı diasporalarından Ermenistan’daki akrabalara ekonomik yardımların miktarının yılda 1 milyar dolara yaklaştığı söylendi. Sonuç olarak diaspora Ermenileri için artık gidebilecekleri bir anavatanları daha vardı. Bu da Hayastan’a (tarihi Ermenistan’a) bir daha gidemeyecek olmanın acısını her geçen gün biraz daha azalttı.

Nitekim bu gün anavatan özlemi mahalle isimlerinde, türkülerde, yemeklerde kendini gösteriyor. Suriye Ermenileri Ermenistan’da değil, Halep’te bir mahalle kurmayı yeğliyorlar. Lübnan’daki Anjar ve Burc El Hammud’da mahallelerin isimleri Maraş, Adana, Antep, Dörtyol, Urfa, Haçin. Bazı Ermeniler televizyonlarda Türk kanallarını izliyorlar. Bazı Ermeni gençler bir dünyadan bir de Türkiye’den futbol takımı tutuyorlar. Bazı evlerde Türk yemekleri yenirken dükkânlarda Türkiye’den gelen mallar satılıyor. Bazıları kızlarına Türkçe isimler koyuyorlar, Kapadokya’yı ziyarete geliyorlar, Türkçe öğrenmek istiyorlar, Türk takımlarını tutuyorlar.

Buenos Aries’in Ermeni mahallesinde yaşayan Gabrieller de hâlâ Türkçe konuşuyor, Kayseri pastırması yiyor, Arap mahallesinde yaşayan Lübnan Ermenisi satıcıdan aldıkları Lübnan rakısının yanına Türk cacığı koyuyor ve Ararat filmini izledikten sonra boğazlarında düğümlenen sözleri söylemekten hâlâ kaçınıyorlar. Özetle bu uzak kıtada, acılarını derinlere gömmüş, ancak hep vatan hasretiyle yanan insanlar yaşıyor. Rusya’da kadim ilgisizlik sürüyor. Etiyopya’da veya Hindistan’da artık ayrı bir Ermeni kimliğinden bile söz etmenin imkansız olduğu bir asimilasyon-entegrasyon süreci yaşanıyor.

ABD, Kanada ve Avrupa gibi gelişmiş ülkelerdeki Ermeniler ise, işin folklorik boyutuyla ilgili değiller. Onlar Türk tarafı ile tarihi hesaplaşmanın teorik ve maddi taşıyıcıları. Çünkü bu kesimler, hem eğitimli, hem varlıklı. İçinde yaşadıkları ülkelerin iç siyasetinde, ekonomisinde, kültüründe etkinler. Ancak, hem ateşli politikaları ile Türkiye’yi yıpratan hem de milyonlarca dolarlık yardımlarla Ermenistan Cumhuriyeti’ni ayakta tutan bu diasporada da Ermeni kimliğinin erimesi süreci yaşanıyor. Sabırsızlığı ve radikalleşmeyi yaratan bir neden de bu.

Soykırım tartışmaları

Sözünü ettiğimiz uzun göç tarihinin bütün diaspora üzerinde değişik derecelerde de olsa ‘kurban’ psikolojisini güçlendirdiğini tahmin etmek zor değil. Bilindiği gibi ‘kurban’ grupları dünyayı iyi ve düzenli bir yer olmaktan ziyade, güvensizlik, korku ve tehlike ile dolu bir yer olarak algılarlar. Bugün, dünyanın dört bir yanına dağılmış küçücük nüfusları yüzünden Ermenilerin büyük bir bölümü için, soykırım (genocide) terimi, 1915Tehciri’nin korkunç sonuçlarını tanımlayan hukuksal bir terim olmaktan öte, yaklaşık 95 yıldır sistematik olarak Ermeni halkına, cemaatine, devletine, diasporasına, tarihine, kültürüne, servetine yaptığımız kötü muamelelerin hepsini tanımlayan şemsiye kavram oldu. Ve biz yanlışlara devam ettikçe bu kavramsallaştırma hem Ermeni toplumunda hem dünya kamuoyunda kabul gördü. Çünkü insanlar bugün bile Ermenilere kötü muamele etmekten kaçınmayanların, o karanlık çağlarda kim bilir neler yaptığını düşündüler.

Yine de bu konuda bile tek bir bakış açısı yok. En azından iki temel tavır var. Sayıları az olan ancak milliyetçi gelenekten gelen Taşnaksütyun mensuplarının başını çektiği savaşkan kesim, soykırımla ilgili olarak özrü yeterli görmüyor, toprak ve tazminat talebi hakkını saklı tutmak istiyor. Yeri gelmişken, bugün en radikal tepkileri veren kesimlerin, tehcirin acısını doğrudan yaşamamış üçüncü kuşaklar olması bazılarına garip ya da art niyetli geliyor. Halbuki bu durum diaspora sosyolojisi açısından gayet normal. Çünkü diaspora toplumlarında genel olarak ilk kuşak, göçe neden olan acı olayın hesabını soramayacak kadar zayıf ve hırpalanmıştır. İkinci kuşak kendini hala göçmen hisseder. Ancak üçüncü kuşaktan sonra üyeler kendilerini yeni vatandaşlar olarak güvende hissedebilirler ve tarihleriyle ilgilenmeye cesaret ederler. İlk kuşakların acı hatıraların yanı sıra olumlu bazı hatıralara da sahip olması onları yumuşatırken, üçüncü kuşaklar için geçmiş sadece siyah ve beyaz renklerden oluşur. Bu yüzden de, daha soğuk ve katıdırlar. Ancak bu durum bile statik değildir.

Ahlaki yaklaşım

Sessiz oldukları için büyüklüğünü ve etkinliğini kestiremediğimiz diğer kesim ise yeni bir kimliğe doğru gitmek için tarihsel hafızayı bastırmaya ve eski cemaat kültüründen uzaklaşmaya eğilimli olanlar. Örneğin üçüncü kuşaktan ABD’li yazar Carol Edgarian, Rise the Euphrates adlı romanında şöyle diyor: ‘Sizler çocuklarınıza tüm acılarınızı geçirdiniz. Ben acılarımı çocuklarıma geçirmek istemiyorum. Çocuklarımın tarihimizin yaralarına ev sahipliği yapmasını istemiyorum.’ Bu kesimler için Türkiye’nin içten bir özür dilemesi, Ermeni kültürel mirasının korumaya alınması, Ermenistan’a dostça davranılması gibi sembolik adımlar bile, kırılan ulusal onuru onarmaya yeterli olacak. Özellikle ABD’deki elit Ermeniler arasında soykırım teriminin güncel ve tarihsel anlamları arasında nasıl bir denge kurulacağı meselesi sıklıkla tartışılıyor. Bu kesimlerin esas amacı, Türklerin onurunu kırmak değil, soykırımın kabul edilmesiyle ahlaki bir dönemecin alınması ve daha iyi bir dünyaya doğru adım atmak. Elbette, milliyetçi ideolojilerden veya çıkar gruplarından güç alarak, işi çözümsüzlüğe götüren kesimler var ama bunlar Ermeni diasporasının ana damarı değil.

Sonuç olarak, diasporayı görmezlikten gelmek ya da ona düşmanca davranmak öncelikle ahlaki ve insani değil. Çünkü diasporayı oluşturan insanlar bizim atalarımızın yanlış politikaları sonucu dünyanın dört bir yanına savrulmuş Anadolu’muzun çocukları, bizim insanlarımız.

İşe sadece faydacı açıdan yaklaşanlara da hatırlatmak gerekir ki, böylesi uzun ve karmaşık tarihçeye sahip bir çatışmayı, en geniş tabanlı, en güçlü, en dinamik tarafını dışarıda bırakarak çözemezsiniz. Ermeni Meselesi, her geçen gün çapsızlığı, yeteneksizliği kanıtlanan ulus-devlet paradigması içinde (örneğin Türkiye ile Ermenistan arasında) değil, küresel dünya paradigması içinde ele alınmak zorunda. Bugün gerek Türkiye’deki Ermeni cemaatinde, gerek Ermenistan’da, gerekse Ermeni diasporasında, bu tarihsel çatışmanın çözümüne katkıda bulunmayı isteyen sağduyulu kesimler var. Yeter ki, bu insanlara ön yargısız bakmayı öğrenelim, yeter ki onları anlamaya niyet edelim, yeter ki iletişim için doğru dili ve doğru yöntemi bulabilelim, arkası gelecektir. Ancak böyle yaparak sadece yerel bir iyilik halinin değil, aynı zamanda küresel bir iyilik halinin yaratılmasına katkıda bulunabiliriz.

Özet Kaynakça: W. Safran, “Diasporas in Modern Societies: Myths of Homeland and Return”,Diaspora, . (1991), 1, No.1: 83-99; K. Tölölyan, “Elites and Institutions in the Armenian Transnation Diaspora”,A Journal of Transnational Studies, Vol. 9, No. 1 (Spring 2000), s. 107-136; S. P. Pattie, Faith in history: Armenians rebuilding community, Smithsonian Institution Press, Washington/London, 1987; G. Sheffer, “A New Field of Study: Modern Diasporas in International Politics”, Modern Diasporas in International Politics’in içinde, London: Croom Helm, 1986, s. 1–5.

.25-10-09

.Mustafa Kemal İttihat-Terakki üyesi miydi

“Taraf gazetesinin ortaya çıkardığı ‘İrtica ile Mücadele Planı’nın ‘ıslak imzalı’ aslının savcılığa teslim edilmesi, bazı yazarlarca ‘100 yıllık İttihat ve Terakki iktidarının nihayet sonuna gelindiğinin işareti’ olarak değerlendirildi. Ben o kadar iyimser değilim. Çünkü bu zihniyet sadece yönetim kademelerine değil, toplumun her kesimine şu veya bu ölçüde nüfuz etmiş durumda, ortadan kalkması için, çok ama çok çalışmamız lazım. Yine de olur ya, işe Rufailer karışır, devran hızlıca değişir ve konu birden önemini yitirir diye, bu hafta okuyucularımın bana sıklıkla yönelttikleri bir soruya cevap vermeye çalışacağım. Herkese iyi pazarlar...”

İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin (İTC) ve Milli Mücadele’nin önderlerinden Ali Fethi Okyar hatıratında, Mustafa Kemal’in kendisine “bir İttihatçı iyi dosttur, iki İttihatçıdan korkulur, üç İttihatçı için ise iktidarı almaktan başka tatmin yolu yoktur” dediğini kaydeder. Ali Fethi kendisinin ve Mustafa Kemal’in İttihat ve Terakki Cemiyeti’ne girişini şöyle anlatır: “Benim cemiyete girişim, [daha sonra Bursa Valisi olan ve bizden üç sınıf evvel kurmay subay olarak] Manastır Kolordusunda vazifeli İsmail Hakkı Bey aracılığı iledir. Enver, Cemal Beylerle, daha sonra Şam’daki vazifesinden Selanik’e gelen Kolağası (kıdemli yüzbaşı) Mustafa Kemal’in girişleri de aynı kanaldan oldu. Benim, Mustafa Kemal’in, Cemal’in ve diğer bazı arkadaşların ordu kurmay kadrosunun kilit noktalarında oluşumuz subaylar arasında cemiyetin benimsenmesine geniş ölçüde yardım etti.“ Gerçekten de, Mustafa Kemal, Fethi Bey’in Ekim 1918’de İTC’nin kapatılmasına karşı tedbir olarak kurduğu Osmanlı Hürriyetperver Avam Fırkası’nın yayın organı Minber gazetesinde „Mensup olduğum İttihat ve Terakki için öylesine çirkin ve haksız bir neşriyat başlamıştı ki, bunları cevapsız bırakmak ve sükûtla karşılamak mümkün değildi...” diye yazıyordu.

Bir başka İttihatçı Hakkı Baha’ya (Pars) göre ise Mustafa Kemal İTC’ye 29 Ekim 1907’de Hakkı Baha’nın Selanik’teki evinde yemin ederek üye olmuştur; üyelik numarası ise 322’dir. Milli Mücadele yıllarında ve Cumhuriyet döneminde Mustafa Kemal’in en yakınlarından olan Falih Rıfkı’ya (Atay) göre Mustafa Kemal 1909’daki İTC Kongresi’ne Bingazi (veya Trablusgarp) delegesi olarak katılmıştır. Ali Fethi Bey, 1910’da Talat’ın Sultanahmet’teki evinde Mahmut Şevket Paşa tarafından Fethi Bey’in Paris’e, Enver’in Berlin’e ataşemiliter olarak atanması üzerine takınılacak tutumu tartışmak üzere yapılan toplantıya katılanlar arasında Mustafa Kemal’in de olduğunu söyler. İTC üyesi olduğu bilinen İsmet (İnönü) Mustafa Kemal’in İttihat ve Terakki nüfuzluları içinde Fethi Bey’le beraber ayrı bir grup teşkil ettiğini söyler. Sina Akşin’e göre, Mustafa Kemal, İTC’nin 1912’deki kongresine Selanik delegesi olarak katılmıştır. Mustafa Kemal’in Cumhurbaşkanlığı sırasında sekreteri olan, tarihçi Yusuf Hikmet (Bayur) ise daha ileri giderek Mustafa Kemal’in İTC’nin Genel Merkez üyesi olduğunu ileri sürer.

Enver’le çatışma

Ancak, Mustafa Kemal’in İTC’nin askerî kanadının lideri Enver Bey ile yıldızının hiç barışmadığı bilinir. Mustafa Kemal’i destekleyen kişi, sivil kanadın lideri Talat’tır. 1913’te Mustafa Kemal ve Fethi Bey’in kendilerine verilen yurt dışı görevi kabul etmeleri biraz bu sürtüşmelerden dolayıdır. İkili, hem İTC’de kendilerine iyi bir yer edinememişlerdir, hem de ondan ayrılmayı göze alamamışlardır. Çünkü Fethi Bey’in dediği gibi İTC’ye muhalefet etmek mümkün değildir. Böylece yurtdışı görevi bir anlamda tartışma alanından çıkıp soğutma operasyonudur.

Mustafa Kemal’le İTC ilişkileri, Mondros Mütarekesi’nden sonra yeni bir merhaleye girer. İddialara göre, Mustafa Kemal’in Milli Mücadele’nin başına geçirilmesi İttihatçı kadroların kararı sonucu olmuştur. Dönemin tanıklarına göre, İTC’nin içinden bir bölüm Mondros Mütarekesinden 10 gün kadar sonra bir kongre toplamış ve Teceddüt Fırkası’nı kurmuştur. Cavit Bey’in deyimiyle‚ İTC yeni bir adla vaftiz olmuştur. Celal (Bayar) ve Ahmet Faik (Barutçu) gibi önde gelen İttihatçılar bu oluşuma karşı çıkmışlar, ‘asıl’ İTC’ye bağlılıklarını belirtmişlerdir. Yeni partide, iktidarı Enver Paşa’ya muhalefet eden kanat ele geçirmiştir. Bunlar arasında Mustafa Kemal de vardır. İttihatçı önderler 1/2 Kasım 1918 gecesi bir Alman gemisi ile ülkeyi terk ederken Talat Paşa, Kara Kemal ve Kara Vasıf beylere bir de gizli bir örgüt kurma emrini verirler. İlk toplantısını 5 Şubat 1919 tarihinde Avukat Refik İsmail Bey’in Sultanhamam’daki yazıhanesinde yapan örgütün başkanlığına Boğaz Komutanı Galatalı Şevket Bey seçilir. Örgütün adı Baha Sait Bey’in isteği üzerine, Kara Vasıf Bey ve Kara Kemal Beylerin adlarından esinlenilerek Karakol (Kara Kol) olur.

Teşkilat-ı Mahsusa’dan Yenibahçeli Şükrü’ye göre Karakol, Mustafa Kemal’i ‘siyaset-i âliye’yi idare etme’ görevine, Karakol’un beş Albay’ından biri olan İsmet’i (İnönü) ise cephe kumandanlığına uygun görmüştür. İkili bu teklifi Tokatlayan Hanı’ndan Mustafa Kemal’in Osmanbey’deki evine kadar yürürken konuşmuşlardır. Mustafa Kemal teklifi kabul etmiş, İsmet Bey ise reddetmiştir. Kendisini Anadolu’ya geçirmek için üç gün bir eve hapsederek baskı yapmak gerekmiştir. (Ancak, 8 Ocak 1920’de Anadolu’ya geçmiştir.)

Karakol teşkilatının rolü

Enver Paşa’nın amcası Halil (Kut) Paşa, İTC’nin Milli Mücadele’nin lideri olarak kendisini düşündüğünü ancak, Enver’le akrabalığı dolayısıyla bunu kabul etmediğini söyler. Ali Fethi Bey ise, İTC’nin liderlik için kendisini uygun bulduğunu ima eder. Ancak, 10 Mart 1919’da İngilizlerce tutuklanarak Malta’ya gönderilmesi üzerine, liderlik hakkı Mustafa Kemal’e geçmiştir. Hüseyin Cahit Yalçın’a göre de Enver Paşa, yurtdışına kaçtıktan sonraki günlerde Talat Paşa’ya güya “Harbiye Nezareti için Mustafa Kemal’i tavsiye et. Harbiye’ye o gelmelidir. Ondan başka orduyu toparlayacak kimse yok“ demiştir.

Mustafa Kemal, 1927’de irad ettiği Nutuk’ta ‘esrarengiz ve müthiş bir komite’ diyerek sanki Karakol’dan habersizmiş gibi davranır. Bir yandan da ‘İstanbul’daki teşkilatımız’ dediği bir teşkilattan söz eder. Bu teşkilatın Karakol olduğu bellidir. Ali Fethi Bey’e göre Mustafa Kemal, 21 Aralık 1918’de Meclis-i Mebusan süresiz olarak feshedildiğinde, Sadrazam Tevfik Paşa’yı kaçırması ve Vahdettin’i devirmesi konusunda Kara Kemal’den teklif almıştır. Ancak İsmail Canbulat’ın karşı çıkması üzerine bu plan gerçekleşmemiştir. Ali Fuat Paşa da Mustafa Kemal’in Karakol’la bağlantısını doğrular.

Nitekim Mustafa Kemal, 23 Temmuz 1919’da İttihatçılar tarafından Doğu’daki Ermeni tehlikesine karşı toplanan Erzurum Kongresi’ne İttihatçıların davetlisi olarak katılabilmiştir. (Kongreye katıldığı tespit edilen 60 üyeden 34’i İttihatçı, 2’si Hürriyet ve İtilafçı’dır. Diğerlerinin eğilimi tespit edilememiştir.) Mustafa Kemal’le birlikte kongreye gelenlerden Kara Vasıf da muhtemelen Karakol’un temsilcisi olarak oradadır. Kongre sırasında hem kişiliği, hem de üzerinde ‘Damad-ı Şehriyari’ işaretleri taşıyan askerî giysileri yüzünden çok eleştirilen Mustafa Kemal İstanbul’dan ve Erzurum’dan gelen yoğun baskılar sonunda müfettişlik ve askerlik görevlerinden istifa etmek zorunda kalacaktır.

Sivas Kongresi’nde ilk hesaplaşma

4-10 Eylül 1919’da toplanan Sivas Kongresi sırasında Kara Vasıf’ın kendisine Karakol teşkilatının nizamnamesini sunması üzerine Mustafa Kemal “sizlerin maksadı mülga (kendini kapatmış) İttihat ve Terakki’yi ihya etmektir. Bu suretle iktidarı yeniden ele geçirmek istiyorsunuz. Bunların farkındayım. Sizin gizli başkumandanınızın adını da söyleyeyim. Bu Enver Paşa’dır” demiş, bunun üzerine Kara Vasıf da “Hayır Paşam, yanılıyorsunuz, bizim başkumandanımız sizsiniz! Talat Paşa Berlin’den gönderdiği talimatta ‘Bundan böyle Başkumandanınız Mustafa Kemal Paşadır. Onun açtığı bayrak altında birleşiniz’ dedi” cevabını vermiştir.

Mustafa Kemal’in örgütü tanımazlıktan gelmesi, siyasi basiretini gösterir. Çünkü bugün Karakol tarafından göreve atanmayı kabul eden biri, bir başka gün aynı örgüt tarafından görevden alınmayı da kabul etmek zorundadır. Ancak, Ekim 1919’da kurulan Ali Rıza Paşa kabinesi, Anadolu ile ilişki kurmak için Sivas’ta oluşturulan Heyet-i Temsiliye’nin İttihatçılıkla ilişkisi var mı sorusuna cevap verirken İttihatçıları korumaktan geri durmayacaktır. Başta, hareketin İttihatçılıkla hiçbir ilişkisi olmadığını söyleyecek, daha sonra İttihatçılık düşmanlığını doğru görmediğini, İttihatçıların yönetiminde ülkeyi yıkıma götüren küçük bir topluluk dışındakilerin yansızlığını korumuş, kötülüğe alet olmamış namuslu insanlardan olduğunu uzun uzun anlatacaktır. Ali Rıza Paşa’nın Osmanlı Devleti’nin savaşa katılmasına neden olanların kovuşturulması talebine ise, savaşa girmemenin mümkün olmadığını, dolayısıyla harp mesulü aramanın mantıksız olduğunu söylemiş, harp esnasında yapılan her nevi cinayet faillerinin yargılanması konusunda söz vermekten kaçınmıştır.

Ancak Mustafa Kemal, adım adım İttihatçılarla ilişkisini kesecektir. 11 Ocak 1920’de Karakol’un kurucularından Bahâ Said Bey’in bütün Anadolu’yu temsil ettiğini söyleyerek Bakü’de “Karakol Cemiyeti ve Uşak Kongresi Hey’et -i İcraiyesi adına” Bolşeviklerle bir antlaşma imzalaması üzerine Mustafa Kemal Kara Vasıf’ı şöyle uyarır: “Memlekette tek egemen Heyet-i Temsiliye’dir. Karakol ve Uşak Kongresi diye bir şey tanımıyoruz.”

İngilizlerin katkısı

Mustafa Kemal’in liderlik sürecinde İngilizlerin de bilmeden katkısı olmuştur. Daha önce bu sütunlarda anlattığım gibi, 12 Ocak 1920’de açılan son Osman Meclisi’nde Rauf Bey’in başkanlığında faaliyet gösteren eski İttihatçı, yeni Milli Mücadele’ci mebuslar, hareketin inisiyatifini Mustafa Kemal’den almak için epey çalışmışlardır. Ünlü Misak-ı Milli’yi hazırladığı belirtilen Felah-ı Vatan grubu, Mustafa Kemal’in Meclis’in açılışı dolayısıyla gönderdiği telgrafı okumamış, Mustafa Kemal’i Meclis başkanlığına seçmemiş, Mustafa Kemal’in düşürülmesini istediği Ali Rıza Paşa kabinesine güvenoyu vermiştir. Daha sonraki süreçte de Rauf Bey ve diğer İttihatçılar artık kendisine ne bilgi vermekte, ne görüşünü almaktadır.

Kısacası, Meclis-i Mebusan’ın açılmasıyla Mustafa Kemal adeta siyasetin dışında kalmıştır. Ama 16 Mart 1920’de Meclis-i Mebusan’ın İngilizler tarafından basılması ve Galatalı Şevket, Kara Vasıf, Ali Sait Paşa, Refet Paşa, Ali İhsan Paşa, Hacı Mehmet Paşa, Rauf Beygibi önemli şahsiyetlerin Malta’ya sürülmesi bu durumu radikal biçimde değiştirecektir. Özellikle Galatalı Şevki, Kara Vasıf ve Rauf Bey gibi tecrübeli istihbaratçıların tutuklanacakları belliyken Meclis’e gitmeleri, dolayısıyla Anadolu yerine Malta’ya geçmeleri düşündürücüdür. Acaba bu kişiler, yurtdışındaki Enver Paşa’nın İngilizlerle yaptığı temaslara fazla mı bel bağlamıştır, bilinmez ancak, bilinen odur ki, bu tutuklamalardan sonra, Meclis’in İstanbul’da toplanmasının sakıncalı olduğunu söyleyen Mustafa Kemal haklı çıkmış, bu durum itibarını iyice arttırmıştır. Tutuklanmaktan kurtulan ittihatçı kadrolardan, Enver’le çalışmak isteyenler Kafkaslara doğru yola koyulurlar. Geri kalanların ise Ankara’dan başka gidecek yeri yoktur. Giderek başsız kalan İttihatçı kadrolara, Mustafa Kemal’in liderliği etrafında toplanmaktan başka çare kalmamıştır.

Enver Paşacıların tasfiyesi

15 Mart 1921’de Talat Paşa’nın Berlin’de öldürülmesi ise Talat’ın adamlarının Mustafa Kemal’e yanaşmak zorunda kalmalarına neden olur. Geride bir tek Enver Paşa ve şürekâsı kalmıştır. (Cemal Paşa, Mustafa Kemal için bir rakip değildir.) Enver Paşa’ya yakınlıkları ile bilinen Yeşil Orducuların ve Kuva-yı Seyyare’nin kurucularından Çerkez Ethem’in tasfiyesi ise 6-10 Ocak 1921’de I. İnönü Muharebesi’nin kazanılmasından sonra gerçekleşir. Çerkez Ethem ve arkadaşları Yunanlılara sığınırken, Yeşil Orducular ve gıyabında Çerkez Ethem ve arkadaşları 9 Mayıs 1921’de çeşitli cezalara çarptırılırlar. Böylece, Mustafa Kemal iktidarını biraz daha pekiştirir.

Ancak 10 Temmuz 1921’de başlayan yeni Yunan taarruzuyla Türk ordusunun Sakarya Nehri’nin doğusuna çekilmek zorunda kalması, ardından Afyon, Kütahya ve Eskişehir’in Yunan işgaline uğraması, iktidarı ele geçirmek için iyi bir fırsat yakaladığını düşünen Enver Paşa’yı yeniden cesaretlendirecektir. Anadolu’ya geçmek üzere 30 Temmuz 1921’de Moskova’dan ayrılan Enver Paşa, Batum’da amcası Halil Paşa, Küçük Talât (Muşkara) ve Dr. Nâzım gibi bazı önemli İttihatçılarla, 5-8 Eylül 1921’de küçük bir kongre düzenler. Hatta İslâmcı, sosyalist ve korporatist unsurların bir karışımı olan Halk Şuralar Fırkası’nı kuracak kadar ileri gider. Fakat Yunan ordusunun Sakarya’dan püskürtüldüğü haberi, Enver Paşa’nın Anadolu’ya geçip liderliği ele alma hayallerine son verir. 16 Temmuz 1921’de Mustafa Kemal’e yazdığı bir mektupta Ankara Hükümetince ‘rakip’ hatta ‘hasım’ sayılmasından yakınan ve “hiçbir kanuni sebep olmadan memleket dışına sürülmesine ilelebet tahammül” etmenin çok ağır ve onur kırıcı olduğunu belirten Enver Paşa, iki hafta sonra Türkistan’a gitmek zorunda kalacaktır.

Cemal Paşa’nın 21 Temmuz 1922’de Tiflis’te, Enver Paşa’nın 4 Ağustos 1922’de Türkistan’da öldürülmesiyle, Mustafa Kemal liderlikte rakipsiz kalır. İttihatçıların Mustafa Kemal’e biat etmeyen kadrolarından bir kısmı, 1923 seçimlerde, bir bölümü Lozan’dan sonra 150’likler sürgünü ile, bir bölümü Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nın 1925’te kapatılması sırasında kansız şekilde tasfiye olur. Geriye kalanlar ise geçtiğimiz yıl, hikâyesini bu sayfalarda uzun uzun anlattığım 1926’da İzmir Suikastı yargılamalarıyla kanlı şekilde tasfiye olunacaktır.

Sonsöz

Bu kısa tarihçeye bakılırsa, İttihatçılarla Kemalistler aynı ideolojik, kültürel ve siyasi cemaatin üyeleridir. Benzer ideallere, benzer örgütlenme modeline sahiptirler. Milli Mücadele’nin örgütlenmesinde İttihatçıların önemli rolleri olmuştur. Mustafa Kemal ile İTF önderleri arasında en azından işin başında belli bir ittifak olduğu anlaşılmaktadır. Ancak bu süreç içinde hem eski İttihatçılar önemli bir dönüşüm geçirmişlerdir hem de Mustafa Kemal bu ittifakın çizdiği çerçevenin çok ilerisine geçmiştir. Mustafa Kemal’in Milli Mücadele’nin liderliğini alması, mevcut koşullardan ve İttihatçıların başlangıçtaki destekleri kadar, Mustafa Kemal’in dağınıklık içindeki kadrolar arasında liderliğe en hevesli, en ısrarlı, en hırslı kişi olmasıyla da ilintilidir. Mustafa Kemal, ortaya çıkan tüm fırsatları başarıyla değerlendirmiş, liderliğini adım adım inşa etmiştir.

Milli Mücadele yıllarında bazı İttihatçılar eski liderlerine bağlıklarını sürdürürken, bazıları Mustafa Kemal’in ekibine dahil olmuşlar, bir kısmı ise İslâmi-Bolşevik akımlardan etkilenerek sivilleşmiş ve yerelleşmişlerdir. Mustafa Kemal ise başlangıçta askerî yanı daha ağır basan bir örgütlenme içine girmiş, Milli Mücadele’yi başarıya ulaştırmak için her türlü ittifakı kurmaktan kaçınmamış, askerî zaferin kazanılmasından sonra ise, ileride siyasal rakip olarak ortaya çıkması mümkün tüm dini, etnik ve siyasi unsurlarla birlikte eski İttihatçıları da tasfiyeye yönelmiştir. Ancak, ilginçtir, İttihatçı kadrolar tasfiye edildiği halde, ‘derin ve gizli örgüt+ordu+tek lider, tek parti=iktidar’ diye özetlenebilecek İttihatçı zihniyet, devletin ve toplumun her köşesine nüfuz etmeye devam etmiştir. Çünkü anlattığımız bu mücadele ideolojik bir mücadele değil, tipik bir iktidar mücadelesidir. İşte bugün ‘kurtuluyoruz’ diye sevindiğimiz durum bu paradoksal durumdur.

Özet Kaynakça: Fethi Okyar, Üç Devirde Bir Adam, Tercüman Yayınları, İstanbul 1980; Erik-Jan Zürcher, Millî mücadelede İttihatçılık, İstanbul, 1987; Emel Akal, Milli Mücadele’nin Başlangıcında Mustafa Kemal, İttihat ve Terakki ve Bolşevizm, İstanbul, Tüstav Yayınları, 2002; Fethi Tevetoğlu, Milli Mücadele Yıllarındaki Kuruluşlar, Ankara 1991; Sina Akşin, İstanbul Hükümetleri ve Milli Mücadele, c.1, Ankara, 1998; M. Derviş Kılıçkaya, “Milli Mücadele’de Kongreler ve İttihatçılık Sorunu,” http://www.ait.hacettepe.edu.tr/akademik/arsiv/kongr.htm; Sait Çetinoğlu, “İttihat ve Terakki’den Kemaliz’e, Jön Türklerin İki Dönemi-İki Yüzü”, Resmi Tarih Tartışmaları-3 (Editör Fikret Başkaya, Sait Çetinoğlu), Özgür Üniversitesi Yayınları, 2007, s. 45-96.

.1-11-09

.Salgınlar ve karantina isyanları

Nâzım Hikmet, Kuva-yı Milliye Destanı’nda şöyle der:

“Biz ki İstanbul şehriyiz,
Seferberliği görmüşüz:
Kafkas, Galiçya, Çanakkale, Filistin,
Vagon ticareti, tifüs ve İspanyol nezlesi
bir de ittihatçılar,
Bir de uzun konçlu Alman çizmesi
914’den 18’e kadar yedi bitirdi bizi...”

Şiirde geçen ‘İspanyol nezlesi’, ya da bilimsel adıyla ‘İspanyol gribi’ (Spanish flu) Birinci Dünya Savaşı yıllarında başlamış, 18 ay içinde dünya nüfusunun yüzde beşinden fazlasını öldürmüş bir grip çeşidiydi. Bazı tarihçilere göre, Birinci Dünya Savaşı’nın bitmesine bu hastalık neden olmuştu. 1919’da Samsun’a gitme arifesinde, Mustafa Kemal’in de yakalandığı ileri sürülen hastalığın adı, hastalık İspanya’da çıktığından değil, savaşan ülkelerin uyguladığı katı sansür yüzünden, sadece savaşa katılmamış olan İspanya gazetelerinde hastalıktan söz edildiği için ‘İspanyol nezlesi’ idi. Günümüzün moda hastalığı ‘domuz gribi’ tartışmaları sırasında tekrar gündeme gelen bu salgın, popüler kaynaklarda ‘insanlık tarihinin en öldürücü salgını’ diye tanımlansa da, tarihte İspanyol gribinden daha ölümcül başka hastalıklar vardı. Bunlardan ilki vebaydı. Tarihi kayıtlara geçmiş ilk büyük veba salgını, 541-542 yılında, o zamanki adı Konstantinopolis olan İstanbul’da başlamıştı. Bu salgında on binlerce kişi ölmüş, salgın Bizans orduları ile Avrupa’ya geçmiş, orada da büyük tahribat yapmıştı. Bu tarihten sonra veba uzun süre uyukladı. Ancak geri dönüşü korkunç oldu.

Kara Ölüm’ün Avrupa seyahati

İlk olarak 1331’de Çin’de başlayan, 1338’de Baykal Gölü civarında, 1345’te Aşağı Volga Nehri civarında görülen ikinci büyük salgın, 1345’te Kırım’daki Ceneviz kolonisini kuşatan Moğol orduları vebalı ölüleri mancınıklarla şehre fırlatınca, Avrupalı ticaret gemilerinin uğrak yeri olan Kefe’ye sıçramıştı. 1347 ocağında Konstantinopolis’i, ilkbaharında İskenderiye’yi vurmuş, haziranda Kıbrıs’a, kasımda Kefe’den aldığı malları getiren 12 Ceneviz gemisi ile Sicilya’nın Messina limanına ulaşmıştı.

Şehir halkı önce başına gelenleri anlamamıştı. Hastalığa yakalananlarda önce titreme, kusma, ağır kas ağrıları, ışığa duyarlılık, uykusuzluk ve çevreye ilgisizlik görülüyor; ateş hızla 40 dereceye çıkıyor, kasıklardaki lenf düğümlerinde önce fındık sonra da yumurta büyüklüğüne ulaşan kabarcıklar oluşuyordu. Hasta üçüncü ya da en fazla dördüncü gün hayata veda ediyordu. Bu salgınını yaşayan İtalyan yazarı Boccacio, Decameron adlı eserinde o günleri şöyle anlatır: “Babalar oğullarını, anneler bebeklerini terk ediyor, hizmetçiler hanımlarından kaçıyor, noterler ölülerin son arzularını kaydetmekten vazgeçiyor, doktorlar, rahipler ve rahibeler hastaları ziyarete gitmiyorlardı. Kimse Hıristiyan usullerine göre gömülemiyordu, evler birer mezarlığa dönüşmüştü. Öğle yemeğini arkadaşlarıyla yiyen biri akşam yemeğinde ataları ile cennette buluşuyordu.” Açılan yaralar hızla siyaha dönüştüğü için halk hastalığa ‘Kara Ölüm’ adını takmıştı. ‘Kara Ölüm’, üç yıl içinde İspanya’dan Rusya’ya, Romanya’dan Grönland’a kadar tüm Avrupa’yı saracaktı.

Suçlu yıldızlar mı

Fransa Kralı VI. Philippe, Paris Üniversitesi Tıp Fakültesi’ne bu salgının nedenlerini sorduğunda henüz mikroplardan habersiz olan doktorlar günler ve geceler boyu süren tartışmalardan sonra hastalığı Satürn, Jüpiter ve Mars’ın 20 Mart 1345 tarihinde Kova (Saka) Takımyıldızı ile 40 derecelik ters açı yapmasına bağlamışlardı. Fransız akademisyenler yıldızlardan sonra, rüzgârlarla dünyanın dört bir yanına dağılan pis ve kötü kokuyu, depremler yüzünden evrenin merkezinden kurtulup dünyayı istila eden çürümüş havayı, Hıristiyanlıktan sapmış yaşam tarzlarını, seksle ve banyo yapmakla fazlaca meşgul olmayı suçluyorlardı. Halk ise Azrail’i şifalı bitkiler, okunmuş taşlar ve mucizevî şarkılar ile yenmeye çalışıyordu. Şehirler kilise çanları ve top atışlarıyla uyarılıyordu. Kendilerini zincirle döven meczuplardan oluşan gruplar, şehir şehir dolaşarak halkı salgının müsebbibi olarak gördükleri Yahudilere karşı uyarıyorlardı.

Bazı şehirler bu vesileyle tarihin ilk karantina uygulamalarını başlattılar ancak 1352 yılına gelindiğinde o sıralar 75 milyon olduğu tahmin edilen Avrupa nüfusunun üçte biri, yani 25 milyon kişi hayatını kaybetmişti bile. Hastalık 1352 yılında bugün bile hala sırrını koruyan şekilde, kendiliğinden söndü ve yerini tifo, tifüs, kolera gibi hastalıklara bıraktı.

Veba sonrası Avrupa

‘Kara Ölüm’, Avrupa tarihinde bir dönüm noktası oluşturdu. Öncelikle salgın sırasında kilisenin halkın ihtiyaçlarını karşılamakta ve durumu açıklamakta yetersiz kalması, halkın tanrıya inancını azaltmadıysa da kiliseye güvenini ciddi bir biçimde sarsmıştı. Bu tarihten sonra Avrupa’da pek çok sapkın hareket gelişirken, halkın mucizeler gösteren azizlere ilgisi artmıştı.

Daha önce 40-45 olan ortalama yaşam süresi, 20 yaşın altına düşerken, nüfusun eski düzeyine gelmesi için yaklaşık altı kuşak geçmesi gerekti. Şehirlerin büyük kısmı bir daha ayağa kalkamadı. Güçlü şehir devletlerin toparlanması bile yüz yıllar aldı. Çiftlikler ve köylerin bazılarında tek bir kişi bile hayatta kalamadığından sahipsiz toprak sayısı artarken, serbest kalan serfler şehirlere akın etti, ücretli işçilik ortaya çıktı. Kırsal alanda işgücünün azalması sonucu feodal beyler serflerini serbest bırakmaktan vazgeçtiler, hatta onları daha ağır şartlarda çalıştırmaya çalıştılar. Bu ağır tedbirlerin neden olduğu 1358’de Fransa’da ortaya çıkan Jacquerie Hareketi, 1381’de İngiltere’de patlak veren Köylü Ayaklanması, 1395’te İspanya’da yaşanan Katalonya Ayaklanması ve Almanya’daki bir dizi köylü ayaklanması, genel olarak feodalitenin çözülmesinde önemli rol oynadı.

Osmanlı’da veba

Osmanlı Dönemi’ndeki ilk büyük veba (Osmanlı’nın deyişiyle ‘taun’) salgını ise 1466-1467’de yaşandı, bunu diğerleri izledi. Evliya Çelebi’ye göre bu salgının nedeni, Bayezid Hamamı yapılırken, şehri kötülüklerden koruyan bin parçalı ve dört köşe bir Bizans sütununun ortadan kaldırılmasıydı. Evliya Çelebi haklı olmalıydı çünkü bu tarihten sonra İstanbul’un başı vebadan kurtulmadı. 1539, 1573, 1576, 1578, 1591 ve 1596 yıllarında yeni veba salgınları görüldü. 1615, 1617, 1620, 1637 (Büyük Taun), 1650, 1655 (Şiddetli Taun), ve 1751’de ağır salgınlar yaşandıktan sonra 1803’te 150 bin kişi, 1813’te 110 bin kişi veba yüzünden hayata veda etti. Öyle ki, Anadolu’nun güneydoğusu, Basra, Bağdat ve Musul havalisi daimi veba odaklarıydı. Arnavutluk, Epir, Eflak-Boğdan, Mısır ve İstanbul ise geçici odaklardı.

Ahkaf suresi ve muskalar

Henüz mikrop fikrinin olmadığı o yıllarda bulaşıcı hastalıklara karşı alınan önlemler Avrupa’dakilere üç aşağı beş yukarı benziyordu. Osmanlı Devleti’nde de salgın hastalıklar, Allah’ın günahkâr kullarına cezası olarak görülüyordu. Halk vebanın mızraklı bir cinin dürttüğü yerde çıkan yumrucuk sonucu oluştuğuna inandığı için bu cine karşı muskalar yazıyor, yatsı ezanından önce minarelerden Ahkaf suresi okutuluyordu. 19. yüzyılın başlarında bile, devletin aldığı en ciddi tedbirler, hastanın kullandığı eşyaların kükürt, güherçile ve kepek karışımı ile tütsülenmesi, suya dayanıklı eşyaların iki gün suda bekletilmesi, paraların sirke ile yıkanmasıyla sınırlıydı.

Osmanlı’nın hastalıklarla bilimsel mücadele yöntemlerini uygulamaya başlaması, 1831’deki kolera salgınından sonra oldu. Kolera aslında çok eski çağlardan beri biliniyordu ama 1817 yılında kolera, anavatanı olan Hindistan’daki Ganj deltasından dışarı çıkarak, bir ahtapot gibi tüm Asya’yı, Japonya’yı ve Avrupa’yı sarıp on binlerce kişinin ölümüne neden olunca tehlikenin boyutu anlaşılmıştı. Bu salgını, yine tüm dünyayı etkisi altına alan 1829, 1852, 1863, 1881, 1892 ve 1899 salgınları izleyecekti.

Karantina uygulamaları

İstanbul halkının kolerayla tanıştığı 1831’de, dönemin modernleşmeci padişahı II. Mahmud seleflerinden farklı davranmış, Avrupa’daki karantina uygulamalarını incelettikten sonra halkın olası tepkilerini önlemek için önce Hamdan b. Osman’a karantinanın faydaları konusunda bir risale yazdırmıştı. Ardından devlet ricali ve ulemadan oluşan Meclis-i Umur-ı Sıhhiye adlı heyetten karantinanın şeriata uygun olduğuna dair görüş aldı. (Bu heyet daha sonra Avusturya-Macaristan, Belçika, Fransa, İngiltere, Rusya, Sardinya ve Toskana delegelerinin katılımıyla uluslararası nitelik alacaktı. Daha sonra heyete Almanya ve ABD başta olmak üzere başka ülkelerin temsilcileri de katılacaktı.) Karantina Nazırlığı’na bağlı Baş Direktörlüğe Avusturyalı Dr. Minas getirilmişti. Ancak, Dr. Minas’ın deniz karantinası hakkında yeterli bilgiye sahip olmadığı görülünce, 1840’ta yerini Fransız Dr. Robert aldı.

Gerekli yönetmelikler hazırlanıp tahaffuzhanelerin (karantina evlerinin) başına birer Müslüman müdür atandıktan sonra işe koyulundu. Bunu, Şeyhülislam Mekkîzade Asım Efendi’nin fetvası izledi. Ardından İstanbul’daki kadılıklara; Ermeni, Rum ve Katolik milletlerinin patriklerine ve Hahambaşılığa, bölgelerinde veba ve şüpheli hastalıklardan ölenleri haber vermeleri mecburi olduğu bildirildi.

Karantina isyanları

Ancak, II. Mahmud’un öngörüsü doğru çıktı ve halk karantinaya tepki gösterdi. Çünkü karantina uygulamaları arasında sadece veba, kolera gibi bulaşıcı hastalıkların bulunduğu bölgelerden gelenlerin belli bir yerde, duruma göre 1 ilâ 10 gün arasında tecrit edilmeleri yoktu. Bunun yanı sıra yiyeceklerin, eşya ve mekânların dezenfekte edilmesi, ölülülerin muayenesi ve kireçlenerek gömülmesi gibi Osmanlı örfüne yabancı uygulamalar vardı. (Aslında benzer tepkiler, karantinanın ilk yıllarında Avrupa’da da yaşanmıştı. Yani tepkiler kültürel veya dinsel olmaktan çok modernleşmeyle ilgiliydi.)

Karantina isyanlarından ilki 1840 yılında Amasya’da meydana geldi. Karantina yüzünden Amasya şehri büyük bir kıtlıkla karşı karşıya kalmıştı. Ortam bu yüzden gerginken, şehrin karantina sorumlusu Dr. Paldi’nin hastaların ve ölülerin yüzüne bakmakla yetinmeyip, mahrem yerlerine de bakmak istemesi üzerine, 4 ağustos salı günü Bayezid Camii’nde kılınan öğle namazından çıkan hocalar, cemaati karantina binasına doğru yönlendirmiş, kaçıp kiliseye sığınan Dr. Paldi halk tarafından linç edilmişti. Bundan birkaç yıl sonra Tuna boyundaki İbrail şehrinin karantinasına dört Yunanlı saldırmış, karantina gardiyanı ile bir hizmetliyi kılıçtan geçirmişti. 1845 yılında Adana’da, Hac ziyaretinden dönen 2.500 kişilik bir grup karantinaya alınmamak için, karantina binası yağmalamıştı. 1848 yılında, Halep’teki kolera salgını yüzünden, Antep Karantina müdürünün Halep’ten gelenlere katı şekilde karantina uygulaması üzerine, Kurban Baba’yı ziyarete giden halk, karantina gardiyanları ve kaymakamın adamları tarafından kışkırtılmış ve karantina binasını yağmalamıştı. Karantina müdürü canını, bir sipahi tarafından tebdil-i kıyafet ile kaçırılmasıyla kurtarabilmişti.

1865 salgını ve diğerleri

Bütün tedbirlere rağmen, Asya, Afrika, Amerika ve Avrupa’da yayılan dördüncü salgının uzantısı olan 1865 yılındaki kolera salgını 1831’i aratmayacak şiddette geçti. O yıl ‘Hacc-ı Ekber’ (Arafat’a çıkış gününün cumaya rastladığı Hac’lara bu ad verilirdi) olduğu için Mekke’ye her zamankinden dört kat fazla hacı gelmişti. Bu da salgının ülkenin dört bir yanına yayılmasına neden olmuştu. Tedbir olarak, İstanbul’daki bekâr ve amele takımı ile işsizler, şehrin dışına çıkarılarak, onlar için inşa edilen barakalara yerleştirildiler. Rusya’dan gelen gemilerin yol açtığı 1871 salgınında, 40-50 bin kişinin yaşadığı Kasımpaşa bölgesi karantinaya alındı. Ancak alınan tedbirlere karşı ciddi bir tepki olmadı. Çünkü salgınlarda en az 50 bin kişi ölmüştü. Halk olayın vahametini anlamıştı. Bu konuda tek istisna, 1887’de Arnavutluk’taki Mitroviçe kasabasında iki-üç bin silahlı Arnavut’un karantina merkezine saldırarak karantina doktorunu öldürmesi oldu.

1892’de Osmanlı Devleti, İsveç, İsviçre ve Yunanistan hariç tüm Avrupa’da yayılan koleraya karşı İstanbul’da çok sert tedbirler alındı. Limanlardaki tahaffuzhanelere etüvler yerleştirildi. Dışarıdan gelen postalar bile dezenfekte edildiği halde 1893 ağustosunda Hasköy’de ilk kolera vakası ortaya çıktı. Ancak halk salgına inanmadı. Şehremini Rıdvan Paşa’nın hükümetten para almak için yalan söylediği ileri sürülünce, hükümet Fransa’dan Dr. Chantamesse’yi getirtip, hastalığın kolera olduğunu tespit ettirdi. Doktorun tavsiyesi üzerine Gedikpaşa, Tophane ve Üsküdar’da birer ‘Tebhirhane’ (dezenfeksiyon evi) açıldı. (Bunlardan ilk ikisi 1980’lere kadar, sonuncusu ise günümüze kadar ayakta kaldı.)

Etüv makinesinin ettikleri

1894’te yine ‘Hacc-ı Ekber’ dolayısıyla hacca gidenlerin sayısı 200-300 bine ulaşmıştı. 1865 tecrübesini unutmayan devlet, Hicaz’a, şüpheli giysilerin 110 derecelik buhar ile sterilize edileceği bir etüv makinesi gönderince olanlar oldu. Bazıları hacıların bu makineye çırılçıplak sokularak Mekke’ye salıverilecekleri şayiasını yayıyordu. Bu yüzden o yıl pek çok kadın hac farizasını yerine getirmek için Mekke’ye gitmemişti. Bu dedikodularla iyice ortam gerilmişti ki geçimini hacılarla ticaretten sağlayan ancak karantina yüzünden işleri aksayacak olan sakaların, kasapların, tüccarların kışkırttığı şehir halkı ve bu tür tedbirlere alışık olmayan Bedeviler isyana kalktılar. Dezenfeksiyon doktoru sanıp İngiliz konsolos vekilini öldürdüler. Rus konsolos vekili ile Fransa konsolos tercümanını yaraladılar. Yanbu şehrinde de halk karantina hekimine saldırdı ama orada ölümlü olay olmadı.

Sıkı karantina ve dezenfeksiyon tedbirlerine rağmen kolera 1912-1913 Balkan Savaşları’na kadar Osmanlı ülkesini terk etmedi. Balkan Savaşı’nda yaklaşık 30 bin asker koleraya yakalandı ve bunların 10 bini öldü. Ancak bu tarihten itibaren kolera yerini dizanteri, sıtma, difteri, kızıl, kuşpalazı, tifüs, cüzzam, frengi gibi hastalıklara bıraktı. Bu yıllarda Avrupa ülkeleri karantinayı terk ettiği halde, Osmanlı Devleti’nin Karantina teşkilatı ancak 1923’te Lozan Barış Antlaşması ile lağvedildi.

Türk usulü çiçek aşısı

Osmanlı ülkesini sık yoklayan hastalıklardan bir diğeri de çiçekti. 1717’de İstanbul’a gelip 15 ay kalan Lady Montagu, İstanbul hatıralarını içeren Şark Mektupları adlı eserinde hem kardeşini kurban verdiği, hem de yüzünde bıraktığı izler nedeniyle güzelliğini kaybetmesine neden olan çiçek hastalığına karşı Türklerin uyguladığı aşıyı anlatmış, aşının mahkûmlar üzerinde olumlu sonuç vermesi üzerine, İngiliz kraliyet ailesi bile Türk usulü aşı ile çiçeğe karşı korunmuştu. Edward Jenner’in 1796’de ‘Avrupa tipi’ çiçek aşısını bulmasına kadar da bu aşı başarıyla kullanılmıştı.

1800’de Şanizade Ataullah Efendi, aşı ithal edilmesinin sakıncalarını göstererek, çiçek hastası ineklerden elde ettiği cerahati başkalarına bulaştırarak bir çeşit yerli aşı geliştirmişse de, kendisine karşı olanlar tarafından bu girişim engellendi. Osmanlı Devleti’ndeki ilk ücretsiz aşı kampanyası 1840’ta yerli hayvanlardan üretilen çiçek aşısı kampanyasıydı. Ancak aşılama sırasında ortaya çıkan komplikasyonlar yüzünden yerli aşıdan hemen vazgeçildi ve ithal aşıya yönelindi. Buna rağmen 1845’te ve 1871’de İstanbul’da şiddetli çiçek salgınları yaşandı. 1884’te mecburi hale getirilen çiçek aşısı, Cumhuriyet dönemine de miras kaldı, 1930 tarihinden itibaren de devletin rutin aşıları arasına girdi.

Bakteriyolojihane-i Şahane

II. Mahmud ve Abdülmecid’in ölümlerine neden olan verem ise çağlardır insanları yavaş yavaş öldüren sinsi bir hastalıktı. Robert Koch’un 1890’da tüberkülozu tedavi eden bir ilaç bulduğunu açıklaması II. Abdülhamit’i çok heyecanlandırmış, yerinden bilgi almak için Dr. Horasancı, Dr. Feyzi Paşa, Dr. Naim ve Dr. von Düring’ten oluşan bir ekibi Berlin’e göndermişti. Ancak heyet ilacın çok etkili olmadığını rapor edince, İstanbul’daki çalışmalara hız verildi. Dr. Chantamesse’nin tavsiyeleri üzerine Fransa’daki Pasteur Enstitüsü’nün, Saygon ve Rio de Janeiro’dan sonra açtığı üçüncü bakteriyoloji laboratuarı, 1894’te İstanbul’da açılan Bakteriyolojihane-i Şahane idi.

Bu kurumun öncülüğünde vereme karşı bilimsel çalışmalar yürütüldü. Vereme çare bulununcaya kadar hastane ve tutukevlerinde veremlilerin bölümleri ayrıldı, bu kişilere tükürük hokkaları verildi, yerlere tükürülmesi yasaklandı. Kuruluş vereme çare bulamadı ama difteriye karşı serum geliştirmeyi başardı. Avrupa’da Dr. Behring ve Dr. Roux’nun geliştirdiği serumlardan ayırt edilmesi için bu seruma, kurumun müdürünün adından dolayı ‘Dr. Nicolle Serumu’ adı verildi. Bu, Osmanlı Devleti’nde üretilen ilk bağışıklık serumuydu.

Ancak verem, (çocukluğumda beni de vuran) sıtmayla birlikte Cumhuriyet dönemine miras kalan hastalıklardan biri oldu.

Özet Kaynakça: William M. Bowsky, The Black Death: A Turning Point in History, Huntington, NY, 1978; Daniel Panzac, Osmanlı İmparatorluğu’nda Veba (1700-1850), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1997; Nuran Yıldırım, “Kolera ve İstanbul Suları”, Toplumsal Tarih, S. 145, Ocak 2006, s. 18-28; a.g.y., “Karantina İstemezük!”, Toplumsal Tarih, S. 150, Haziran 2006, s. 18-27; a.g.y.“Kolera salgınları”, “Salgınlar”, “Tebhirhaneler”, “Bakteriyolojihane-i Şahane” maddeleri,Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, ilgili ciltler, 1994; Paul Dumont, “Yahudiler, Araplar ve Kolera: 19. Yüzyıl Sonunda Bağdat’ta Cemaatler Arası İlişkiler”, Modernleşme Sürecinde Osmanlı Kentleri (Çev. Ali Berktay), İstanbul 1999.

.8-11-09

.Dersim, Alevistan, Zazaistan

“Hükümetin ‘Kürt Açılımı’ vesilesiyle CHP Milletvekili Onur Öymen’in TBMM’de yaptığı garip konuşma Dersim tarihine yönelik ilgiyi arttırmış görünüyor. CHP’nin bilinçaltı konusunda çok önemli ipuçları içeren bu konuşmanın geleneksel olarak CHP’ye destek veren Alevi kesimlerde deprem etkisi yarattığını tahmin ediyorum ya da umuyorum. Taraf’ın yazıişleri, 15 Kasım 2008’de bu sütunlarda yayımlanan ‘1937-1938’de Dersim’de neler oldu?’ başlıklı yazımı iki gün önce aynen yayımlayınca hafıza tazelemeye gerek kalmadı. Ben de bu haftayı Dersim’in sosyolojik, kültürel özelliklerine ve yakın tarihine ayırdım.”

***

11. yüzyıldan itibaren Horasan’dan yola çıkıp Anadolu’ya akın eden Türkmen aşiretlerinin heterodoks fikirlere eğilimli olduğu, Kürt aşiretlerinin ise, en azından Osmanlı İmparatorluğu’na dahil oldukları 1515 yılına kadar, sadık Sünniler olduğu fikri genellikle kabul edilir. Şiiliğin (ve bu bağlamda Kızılbaşlığın) Kürtler arasında ne zaman ve nasıl yayıldığı konusu yazının çapını aşar, ancak Osmanlı Devleti ile İran arasında kalan Dersim’in Osmanlı Devleti’nin egemenliğine girdiği 16. yüzyıldan itibaren Kızılbaş Türkmenler kendilerine Bektaşi tekkelerinde yer bulurken, Kızılbaş Kürtlerin içine kapandığı anlaşılır. 19. yüzyıla gelindiğinde, devletin Rafızî (Şiiliğin 21 kolundan biri) veya lâdini (dinsiz) olarak adlandırdığı, ancak belli bir özerklik tanıdığı bu gruplar, bölgede yoğun bir faaliyet gösteren Protestan misyonerlerinin etkisine girecektir.

Dersim inançları

Osmanlı’nın kapısını çalmaya cesaret bile edemediği bölgede, Protestanlar geleneklerle çatışmadan Alevileri modernleştirmeye çalışırlar. Kızılbaş Kürtlerin cem ayinlerine girmeyi başaran ilk yabancılardan biri, 1814’te Ten Years on the Euphrates (Fırat’ta 10 Yıl) adlı bir kitap yayınlayan C.H. Wheeler, kitabında şöyle der: “(Kızılbaş) Kürtlerin hiç değilse büyük çoğunluğu sadece sözde Müslüman. Aralarında dinsel törenler ve ayinler düzenlerler. Şimdiye kadar pek az bilinmekle birlikte bu törenler Müslümanlık, Hıristiyanlık ve putperestliğin bir karışımı gibi görünmektedir. Kürtlerin çoğunluğu Müslümanlık dinine bağlıdır. Diğer kol Kızılbaşların kendilerine has inançları vardır. Genellikle Türklerden korktuklarından gerçek inançlarını gizlemeye çalışırlar. Aralarındaki garip öğretilerden biri de içlerinden birinde ‘Kutsal Ruh’ un bulunduğudur. Bu kişi ‘Dede’ olarak adlandırılır. Kendisine büyük saygı gösterilir. Hepsi değilse bile Kızılbaşların bazıları Panteisttir (=Tanrıyı evrenle özdeşleştiren felsefi akım). Çarmıha gerilen İsa’yı da dualarında anarlar. İsa ya da Muhammed gibi diğer insanları, hayvanları, ağaçları, kayaları da kutsal sayarlar. Tüm varlıklar onlar için tanrıdır.”

Etnik köken ve dil

Dersimlilerin etnik kökeni konusunda çok değişik görüşler var. Örneğin Erzurum’daki Rus konsolosu Jaba, 19. yüzyıl ortalarına ait bir Kürt kaynağına dayanarak Dersim’in dağlık bölgesinin tümüne verilen bir ad olan Dujik Baba’dan dolayı ‘Dujik Kürtler’ olarak adlandırır ve ekler: “Türkler onları Dujik Kürtler ya da basit Kürtler (Ekrad) olarak adlandırırlarken, gerçek Kürtler de onlara Kızılbaş derler.”

Osmanlı belgelerinde bölgedeki aşiretlerden genel olarak ‘Dirsimli’ veya ‘Dujik/Duşik’ aşiretleri olarak söz edilir ve hepsi ‘Ekrâd (Kürtler) taifesinden’ olarak sınıflandırır. Yalnızca Balabanların Yörükan taifesinden gelme Türkler olduğu söylenir. Dersim’i 1866’da ziyaret eden Diyarbakır’daki Britanya Konsolosu Taylor’a göre ise Dersimliler “aslen pagan bir Ermeni neslin” ardıllarıdırlar.

Erken dönemde Zaza terimine yer veren nadir kaynaktan biri 1911 yazında Dersim’i ziyaret eden L. Molyneux-Seel’in seyahatnamesidir. Bugün tartışmaların odağında olan Zazalık meselesi daha çok dille ilgilidir. Dersim aşiretlerinin büyük bir bölümünün konuştuğu Zazacanın (Dersimlilerin diliyle Kırmancki veya Dımılkinin) Kürtçeden ayrı bir dil olduğunu söyleyenlerle, Zazacayı Kürtçenin bir lehçesi sayanlar arasındaki savaşı, son yıllarda ilk grubun kazandığı görülüyor.

1915’te Dersim

Osmanlı döneminde Dersim, merkez için sürekli bir sorun kaynağıydı. Yavuz Sultan Selim döneminden itibaren Osmanlı Devleti Dersim’e tam 108 kez müdahale etmiş ancak İttihatçıların Dersim konusundaki uzmanlarından biri olan Naşit Hakkı’nın (Uluğ) deyişiyle, “devlet Dersim’e sefer eylemiş ama zafer eyleyememişti”.

Bu sorunun temelinde, başlangıçta Sünnilik-Kızılbaşlık gerilimi ile vergi ve asker gibi merkezî devletin ihtiyaçlarının zaten yoksul olan bölgede yarattığı gerilim varken İttihatçılar döneminde buna bir de Türk-Kürt-Ermeni milliyetçilikleri arasındaki gerilimler eklendi.

1908’de II. Meşrutiyet’in ilanı, imparatorluğun diğer cemaatleri gibi, Dersimli Kızılbaşların kimliklerini açıkça ve kolektif olarak ortaya koymaları için fırsat yaratmıştı. İttihat ve Terakki Cemiyeti (İTC) ilk başta bu durumu kontrol altına almak için, askerî güç kullanmak yerine politik ikna yöntemini seçti. Baha Sait Bey, güya Alevilik ve Bektaşilik üzerine araştırmalar yapmak üzere bölgeye gönderildi. Ruslara ve Ermenilere karşı mücadelede Dersimlilerin desteğini almak isteyen İttihatçılar, Dersimlileri ikna etmekte Bektaşi Çelebisi Celaleddin Efendi’nin yardımını istemişlerdi ama Çelebi’ye eşlik eden Kürt milliyetçisi Nuri Dersimi’ye göre bu çabalar karşılık bulmamıştı.

1915 Ermeni kırımı sırasında Türkmenler yani Kızılbaş Türkler, İTC’nin safında oldular ancak Ermeni kırımında yer almadılar. Ermenilerle iç içe, yan yana yaşayan, benzer inançları paylaşan, merkez tarafından benzer şekilde dışlanan Kızılbaş Kürtler ise 1894-1896 kırımında olduğu gibi, Ermenilerle dayanışma içinde oldular. Dersim ve Ermeni kaynaklarına göre bölgeye sığınan Ermenilerden 20 bin kadarı, Erzincan üzerinden oluşturulan ‘yeraltı demiryolu’ sayesinde Rusya’ya kaçarak hayatta kalabildiler.

Kemalistlerin Dersimli algısı

Böylesi bir tarihçenin, İttihatçıların ardılı olan Kemalistleri nasıl etkilediğini tahmin etmek zor değil. Hollandalı antropolog-sosyolog Martin van Bruinessen, “Aslını İnkâr Eden Haramzadedir” başlıklı makalesinde şöyle der: “Kemalizm’in Kürtler hakkındaki görüşü, her zaman içsel çelişkilerle dolu olmuştur. Bir yandan resmî görüş onların Türk olduklarını iddia ederken; öte yandan, Türk olmadıkları için onlara hiçbir zaman güvenilmemiş ve onları asimile ederek Türk olmayan özelliklerini kaybettirmek için kasti girişimlerde bulunulmuştur. Alevi Kürtlere karşı tutum çok daha paradoksal ve tutarsız olmuştur. Alevi olduklarından ötürü, bir yandan İslâm’ın gerçek bir Türk versiyonuna bağlı oldukları için ve Kemalistlerin laikleşme programının doğal müttefikleri olarak selamlanmışlar; öte yandan, Zazalıkları ve Kürtlükleri onları yabancı ve güvenilmez kılmıştır. Alevi Kürtlerin dinsel törenlerde kullandıkları dilin Türkçe olduğu gerçeği, onların kolay asimile olacaklarına dair umut verici ihtimaller sunar görünmekle birlikte, Alevi Kürtlerin devlete muhalefetlerinin tarihi onları ziyadesiyle şüpheli kılmıştır.”

Jandarma raporu

Gerçekten de, 1930’ların başında Jandarma tarafından Dersim üzerine hazırlanan bir çalışmada şu gözlemler yer alır: “[Zaza alevilere gelince:] Bunlarda mezhep ve âdet dili Türkçedir. Ayinlerde iştirak edenler Türkçe konuşmak mecburiyetindedir. Bu mecburiyettir ki Alevi Zazalık asırlardan beri ihmal edildiği halde Türklükten pek de uzaklaşmamış, Dersim Alevileri arasında cevap istememek şartile Türkçe meram anlatmak mümkündür. Şayanı nazar ve esef olan nokta şudur ki 20-30 yaşından yukarı yaşlı her fertle Türk dili ile mütekabilen anlaşmak ve dertleşmek mümkün olduğu halde... Türk dili tamamen Zazalaşmakta ve hele 10 yaşından küçük çocuklarda ise Türk diline rastlamak imkânı kalmamaktadır.”

Ancak, raporun yazarı bir sonraki paragrafta onları Türklükten ayıranın dilin ötesinde bir şey olduğunu itiraf eder: “Aleviliğin en kötü ve açıklama ihtiyacı duyuran cephesi Türklükle aralarındaki derin uçurumdur. Bu uçurum Kızılbaşlık itikadıdır. Kızılbaş, Sünni Müslümanı sevmez, kin besler, onun ezelden düşmanıdır. Sünnileri Rumî diye anar. Kızılbaş ilahi kuvvetin hamili bulunduğunu ve imamların Sünnilerin elinde işkence ile öldüğüne inanır. Bunun için Sünnilere düşmandır. Bu o kadar ileri gitmiştir ki Kızılbaş, Türk ile Sünni Kürt ile Kızılbaş kelimesini aynı telâkki eder.” Yazar, Kızılbaşlardan söz ederken, aslında Kızılbaşlara ilişkin kendi (elbette devletin) bakışını ele vermektedir.

Bruinessen’e göre, rapordaki bu fikirler, 1925 Şeyh Said İsyanı sonrasında, bizzat Mustafa Kemal yönetimince Şark İlleri Asayiş Müşaviri ve Türk Ocakları Koordinatörü sıfatıyla Dersim bölgesine gönderilen Hasan Reşit Tankut’un ‘etnopolitika’ çalışmalarından esinlenmiş olmalıdır. Küçük bir yetimken Maraş Elbistan’da Alevi Kürt bir ailece evlat edinilen Reşit Tankut, çalışmalarını Mustafa Kemal’e ve CHP’ye gizli raporlar halinde sunmuştu. Bu görüşlerin devletin Dersimli algısını şekillendirmekte önemli rolü olduğu anlaşılıyor.

Kürt milliyetçiliği ve Zazalık bilinci

Martin van Bruinessen’e göre 1960’ların sonundan itibaren kitlesel bir hareket olarak ortaya çıkan Kürt milliyetçiliği Alevi (Kızılbaş) Kürtleri de etkilemiş ve bünyesine katmıştı. 1970’lerin siyasal kutuplaşması, sağcı ve solcu radikallerin bu cemaatleri ikmal bölgeleri olarak seçerek, karşılıklı şeytanlaştırmaya katkıda bulunmalarıyla Sünni-Alevi zıddiyetini şiddetlendirmişti. Çorum’da, Kahramanmaraş’ta yaşanan Alevi katliamları ortak bir Alevi bilinçliliğini güçlendirmede etkisi büyük oldu. Bu çatışmaların yer aldığı bölgede, Kürt ya da Türk olmak çok da önemli değildi; kişinin aslî kimliği dinsel olandı.

1980’ler Aleviliğin, Batı Avrupa’daki Türk ve Alevi göçmen cemaatler arasında gerçek bir kültürel ve dinsel yeniden doğuşuna tanıklık etti. Farklı eğilimlerden eylemciler, –solcular, Sünni Müslümanlar, faşistler, Kürt milliyetçileri- daha önceden bu cemaatleri örgütleme girişimlerinde bulunmuşlardı, ancak Türkiye’deki 1980 askerî darbesinden sonra çok sayıda tecrübeli örgütçünün, sığınmacı olarak Batı Avrupa’ya gelmesiyle yeni bir aşamaya geçildi. Bu kadrolar arasında en başarılı olanlar, radikal Sünni Müslümanlar ve daha sonra içlerinden PKK’nin çıkacağı Kürt milliyetçileriydi.

PKK’ye karşı Alevilik

Bu arada Türkiye’deki rejim, belli başlı cami federasyonlarını merkez alarak ve Sünni İslâm’ın ‘Türk-İslâm sentezi’ olarak bilinen aşırı muhafazakâr ve milliyetçi kanadını destekleyerek göçmen cemaatler üzerinde yeniden denetim sağlama çabasına girmişti.

Bu faaliyetler yıllarca kimliklerini gizli tutan Alevilerin de örgütlenmesi konusunda teşvik edici oldu. İlk defa büyük Alevi dinsel törenleri kamuya açık olarak düzenlendi. Alevi örgütleri kuruldu ve bu örgütler, daha önceleri çeşitli solcu ve Kürt yapılanmalarda ön planda yer alan birçok genç Aleviyi çekti. Bu tarihten itibaren pek çok kişi, Marksist-Leninist kimliklerinin yanı sıra Alevi kimliklerini vurgulamaya ve ‘Alevistan’ diye ayrı bir yurttan söz edecek kadar Alevilerin bir tür ulus olduğunu düşünmeye yöneldiler.

Aslında Alevistan kelimesi ilk kez, 1976 yılında Hürriyet gazetesinin Almanya’daki bölücü faaliyetler ile ilgili bir raporunda yer almıştı. Güya, devletin Maoist düşmanları, Türkiye’yi doğuda Kürdistan, merkezde Alevistan ve batıda Sünni Türk bakiye şeklinde bölmek için komplo kuruyorlardı. Gerçi 1980’lerde Almanya’da benzer bir şekilde Alevistan’ı bağımsız kılmak niyetini açıklayan Kızıl Yol adında kısa ömürlü aşırı solcu bir örgüt vardı ama birçok Kürt milliyetçisi ve başka eğilimlerden solcular, bu girişimlerin ‘Sünni ve Türk’ bir milliyetçi tepki yaratmaya çalışan Türk istihbarat servisinin oyunları olduğundan şüpheleniyordu.

Sonuçta, Avrupa’daki bu faaliyetlerle Türkiye’de aşamalı siyasal liberalleşme birleşerek, Türkiye’de de Alevi uyanışını harekete geçirdi. Görünüşte laik, aslında Sünni olan Türk Devleti’nin PKK’nin sesini artık güçlü bir biçimde duyurduğu 1980’lerin sonunda, PKK’nin Kürt (ve Zaza) Aleviler arasında daha fazla destek kazanmasını önlemek amacıyla Alevi kimliğine geçit vermeye yönelmesi de bu eğilimi destekledi.

Devletin hesaplayamadığı

Aslında, PKK’nin kuruluşunu gerçekleştirmekte büyük zorluklarla karşılaştığı ve her zaman diğer siyasal radikal hareketlerle yarışmak zorunda kaldığı bölge Dersim’di. Dersim halkı, en azından 1960’lardan beri, her zaman Kürt milliyetçiliğinden ziyade solcu radikalizme meyilli olmuştu. Başlangıçta militan bir şekilde din karşıtı olan PKK, 1980’lerin ortalarında, Sünni bölgelerde daha çok halk desteği sağlamak için gittikçe Sünni İslâm’a karşı uzlaşmacı bir tavır benimseyince bu durum, PKK’nin Aleviler arasındaki popülerliğine katkıda bulunmadığı gibi muhtemelen Alevi öznelliğini güçlendirdi.

PKK’ye göre ise, Alevi uyanışı, Kürtler arasına ayrımcılık ekmek için doğrudan devletçe yönetiliyordu ve buna önayak olanların tümü ajandı. Bu yaklaşım, bir yandan Alevilerin PKK’den soğumalarına, bir yandan da PKK saflarındaki Alevilerden kuşkulanılmasına ve onların tasfiyesine yol açtı. Dinsel boyut giderek daha önem kazandığı bu süreçte Sünni köktenciliğine ve kapsayıcı Kürt milliyetçiliğine karşı bir tepki olarak asli bir kimlik olarak Aleviliğe yapılan vurgu güçlenmeye başladı.

Avrupa’daki gelişmeler

1983’te Paris’te Kürt Enstitüsü kurulurken, ortak bir standart dile dair eski rüya yeniden su yüzüne çıkmış; ancak ne Kurmanci ne de Sorani konuşanlar ötekine imtiyaz tanımadıklarından, Kürdistan’ın tüm kesimlerinden okuyucuları hedef alan dergiler, hem Kurmanci hem de Sorani dillerinde bölümlere yer vermişlerdi. Kürt Enstitüsü’nce aynı yıl yayımlanan Hêvî/Hîwa dergisine bir de Zazaca bölümü ekledi.

Bruinessen’e göre Zazaca yayıncılık, siyasal nedenlerden ötürü dilsel ayrımcılığa şiddetle muhalefet eden belli milliyetçi entelektüel çevrelerde sert olumsuz tepkilere yol açtı. Bunların bir kısmı, sentetik bir birleşik Kürt dili için çalışıyor; diğerleri iki yazılı Kürt diline tahammül edebileceklerini düşünüyorlardı. Ancak daha önce neredeyse hiç yazılı geleneğe sahip olmayan Zazacayı bir diğer yazılı dil olarak geliştirmenin Kürt ulusu arasına ayrılık tohumları ekmek olacağına karar vermişlerdi.

Zazaca dergiler

Ancak, “Zazaca ayrı bir dildir ve Zazalar ayrı bir halktır” diyen ilk Zaza aydını olan Ebubekir Pamukçu’nun 1985 yılında İsveç’te çıkardığı Ayre dergisi ile Zaza kimliği ve varlığı daha güçlü biçimde gündeme gelmeye başladı. Bunu 1988’de İsveç’te yine Pamukçu’nun çıkardığı Piyadergisi izledi. Dergide Zazaca, Türkçe, İngilizce makaleler olduğu halde Kürtçe makale yoktu ve Zazalardan, kimlikleri uzun zamandan beri sadece Türk devletince değil, Kürtlerce de reddedilen ayrı bir halk olarak söz ediliyor ve coğrafi bir ad olarak Kürdistan teriminin yerine ‘Zazaistan’ terimi öneriliyordu. Derginin ilk başta çok küçük bir okuyucu çevresi oldu ama bir süre sonra artan sayıda derginin görüşlerini benimsedi. Halen örgütlü bir milliyetçi Zaza hareketi görünmemekte ama hepsi Zazaların Kürtlerden farklı olduklarını iddia eden, Avrupa’da yayımlanan iki dergi (Desmala Sure ve Ware) ve Türkiye’de yakın zamanda çıkan bir dizi kitap ile yayımcılık faaliyetleri giderek artmakta.

Dersimlilerin talepleri

Geçtiğimiz günlerde, Yaşar Kaya’nın başkanlığını yaptığı Avrupa Dersim Dernekleri Federasyonu adına bir heyet Cumhurbaşkanı Abdullah Gül’e, Dersimlilerin taleplerini içeren bir mektup sundu. Mektupta UNESCO raporlarına göre ölü bir dil haline gelmekte olan Zazacaya TRT’de, üniversitelerde yer verilmesi, bu dilin Dersim’deki okullarda zorunlu ikinci dil olarak okutulması, Dersim’e kamu görevlisi atanırken, bu dili bilenlere öncelik tanınması, Dersim’deki yerleşim yerlerine de eski isimlerinin verilmesi, Alevi/Kızılbaş inancının temsilcileri olan ocakların tarihsel ve kültürel misyonlarının tanınması, bu kuruluşların özerkliğinin yasal güvence altına alınması, Munzur, Harçik ve Peri vadilerinde yapımı planlanan baraj inşaatlarının durdurulması gibi talepler vardı. 1937-1938’de çeşitli ailelere evlatlık verilen ya da Çocuk Esirgeme Kurumu’na verilen Dersimli yetimlerin akıbetlerinin ortaya çıkarılması, 15 Kasım 1937 tarihinde Elazığ Buğday Meydanı’nda idam edilen Seyit Rıza ve arkadaşlarının mezar yerlerinin açıklanması ve naaşlarının aile mezarlığına defnine izin verilmesi talebiyle devam eden mektup, devletin içten bir özrünün 71 yıldır devlete küskün, kırgın olan Dersimlilerin gönlünü almaya yeteceği ifadesi ile bitiyordu. Bakalım devlet bu sese kulak verecek mi?

Özet Kaynakça: Martin van Bruinessen, Kürtlük, Türklük, Alevilik: Etnik ve Dinsel Kimlik Mücadeleleri, İletişim Yayınları, 2009 ve “Aslını İnkâr Eden Haramzadedir” (Çeviren: Özgür Gökmen), Diyarbakır.net, http://www.diyarbekir.net/cgi-bin/index.pl?mod=news;op=author_id;id=139; Mehmet Bayrak, Alevilik ve Kürtlük, Öz-Ge Yayınları, Ankara, 1997; Zilfi Selcan, Zaza Milli Meselesi Hakkında, Zaza Kültürü Yayınları, 1994; Ebubekir Pamukçu, Dersim Zaza ayaklanmasının tarihsel kökenleri, Yön Yayınları, 1992

.15-11-09

.Türk Hava Kuvvetleri’nin staj alanı: Kürt isyanları

“Onur Öymen’in Dersim gafına tepkiler sürüyor. Ben de Kürt Meselesi’nin tarihini yazmaya devam ediyorum. 24/25 Eylül 2009 gecesi SHOW TV’de yayınlanan Siyaset Meydanı programında, Türk Hava Kuvvetleri’nin 1930’daki Ağrı Kürt İsyanı’nın bastırılmasında önemli rolü olduğunu söylediğimde, salondaki üniversite öğrencilerinden biri, o günlerde Türk Hava Kuvvetleri’nin uçak sayısının çok az olduğunu, mevcut uçakların ‘pırpır’ tabir edilebilecek nitelikte uçaklar olduğunu, hele bombardıman yapma kabiliyetlerinin olmadığını söyleyerek, beni yalanmaya çalışmıştı. Aslında söylemek istediğim, Türk Hava Kuvvetleri’nin (ve genel olarak TSK’nin) stajını ne yazık ki kendi halkına karşı harekâtlarda yaptığıydı. Bunca tecrübeye rağmen nasıl olup da 1974 Kıbrıs Harekâtı’nda düşman gemisi sanıp Kocatepe Muhribi’ni batırdıklarına değinmemiştim bile. Ancak o gece, esas konudan uzaklaşmamak için, o tarihte Türk Hava Kuvvetleri’nin yaklaşık 300 uçağa sahip olduğunu, Ağrı’daki harekâtlara yaklaşık 60 uçağın katıldığını söylemekle yetinmiştim. Tartışmayı sürdürmeyişim, Ekşisözlük gibi sitelerde eleştiri konusu olmuştu. Bu hafta, o gece söyleyemediklerimi anlatmak istiyorum.”

***

Osmanlı Dönemi’nden Türkiye Cumhuriyeti’ne kalan uçak sayısının 100 civarında olduğu sanılıyor. Bunların ne kadarının kullanılabilir olduğu bilinmiyor ama 1925 yılında, Mardin, Erzurum ve Diyarbakır havaalanlarında yaklaşık 50 kadar askerî uçak bulunuyordu. 13 Şubat 1925’te patlak veren Şeyh Said isyanı bastırmak için, THK’nın uçakları da seferber edilmişti. Bu müdahalede kaç uçak kullanıldığına dair Türk arşiv belgelerine ulaşmak, malum nedenlerle henüz mümkün değil, ancak Robert W. Olson’un incelediği 27 Nisan 1925 tarihli bir İngiliz istihbarat belgesine göre, Mardin’de bulunan yedi veya sekiz uçaklık filodan sadece iki uçak çalışır durumdaydı. Fransızların 1921’de geri çekilirken bıraktıkları dört uçakla birlikte Mardin’de müdahaleye hazır sadece dört uçak vardı. Yakıtları trenle İstanbul’dan getirilen bu uçaklar günde iki kez uçuyor ve isyan bölgesini bombalıyorlar; olası bir sabotajdan korunmak için de Mardin’e gece dönüyorlardı. Aynı rapora göre, pilotlardan üçü daha önce Almanlarca eğitilmiş Osmanlı ordusundan gelen asker, diğer üçü ise sivil pilotlardı.

Britanya ile işbirliği

Türk Hava Kuvvetleri’nin isyanı bastırmakta yetersiz olduğunun açıkça görülmesi üzerine Ankara Hükümeti bu konuda adım atması gerektiğini anlamıştı. Bu iş için seçilen ortak çok ilginçti. 5 Haziran 1925 tarihinde Britanya İmparatorluğu ve Türkiye arasında imzalanan bir antlaşma uyarınca, İstanbul’daki İngiliz Askerî Ataşesi Binbaşı R. E. Harene ile İtalyan Ataşesi Deniz Yarbayı Neyroni’den oluşan bir ekip Türk Hava Kuvvetleri’ni yetkinleştirmek için bir dizi rapor hazırlamışlardı. (Resmi tarihe göre Şeyh Said İsyanı’nın arkasında Britanya’nın olduğu söylendiği halde, Türkiye’nin isyan sürerken, Türk Hava Kuvvetleri’ni geliştirmek için Britanya ile askerî işbirliği yapmasının ne anlama geldiğinin yorumunu okurlara bırakıyorum.)

Söz konusu rapora göre 1926 sonu itibariyle Türk Hava Kuvvetleri’nin elinde 153 savaş uçağı vardı. Bunlardan 77’si (20 Bréguet, 10 Junkers, 30 Caudron, 17 Savois markalı) 1925 yılında satın alınmıştı. Ayrıca Osmanlı’dan kalma faal 10 savaş uçağı vardı. Geri kalan uçaklar kullanıma uygun değildi.

Türk Hava Kuvvetleri’nin uçakları ilk olarak 1927 yılı sonbaharında, Şeyh Said’in kardeşi Şeyh Abdürrahim’in güçlerine karşı kullanıldı. Bir Fransız istihbarat raporuna göre, Palu ve Malatya’dan kalkan uçaklarla, Diyarbakır’a götürülmek üzere 25 Ekim 1927’de trenlerle Mardin’e getirilen beş uçak isyancıları bombalamıştı. Rapora göre, bölgede 24 uçak müdahaleye hazır bekliyordu.

Çelik kartallar Ağrı’da

Türk Hava Kuvvetleri uçakları esas olarak 1927-1930 arasında birkaç fasılada gerçekleşen Ağrı Kürt İsyanı sırasında kullanıldı. Bu dönemde kullanılan uçak sayısı konusunda resmi bilgi yok. Ancak 27 Ocak 1928 tarihli bir Fransız istihbarat raporuna göre, o sırada Türk Hava Kuvvetleri’nin elinde 200 kadar uçak vardı. (Örneğin 1928’te 45 adet Bréguet 19.7.A2 alınmıştı.) Robert Olson’a göre sayı 1930 sonlarında 300’e ulaşmış, bunlardan 60 kadarı Ağrı’da kullanılmıştı. Araştırmacı Emin Karaca’ya göre ise Ağrı’da kullanılan uçak sayısı 80 civarındaydı.

Ağrı’daki Kürt kuvvetlerinin kumandanı İhsan Nuri Bey’in hatıralarında bu uçakların nasıl moral bozduğunu okuyabiliriz. İhsan Nuri’ye göre 1927 yılı sonbaharında İran sınırından iki kilometre içerde olan Kürdova köyüne yapılan bombardımanı diğerleri izlemiş, 1930 sonbaharına kadar onlarca köy ve mezra imha edilmiş, binlerce Kürt öldürülmüştü.

Düşürülen uçaklar

Bu uçakların Türk tarafına verdiği güven ve gururu ise Temmuz-Ekim 1930 arasındaki Oramar Harekâtı sırasında gazetelerde çıkan haberlerde okuyoruz. Örneğin 13 Temmuz 1930 tarihliCumhuriyet gazetesindeki habere göre “10-15 tayyareden mürekkep muhtelif filolar, ağır bombardıman bombaları ile hücum etmişler, büyük telefat veren şakileri şaşkın ve yılgın bir hale getirmişlerdir.” Muhabir Yusuf Mazhar Bey, 16 Temmuz’daki haberinde şöyle devam eder: “Ben böyle zabitlere malik olduğum için bahtiyarım. Arkadaşlarım asiler üzerine öyle kahramanca ve müthiş akınlar yaptılar ki bu ateşli harekâtı tasvir edebilmek bile pek güçtü. Şakilerin üzerine dört beş metreye kadar inerek onları mitralyöz ateşleri içinde mahvettiler.” Yazara göre, ‘çelik kartallarımız’ın yaptığı ‘bilafasıla’ (aralıksız) bombardıman sonucu (uçaklar yangın bombaları da atıyordu) Kürt isyancılar tamamen ezilmişti. Zilan Deresi, ağzına kadar ceset dolmuştu. Zilan’da imha edilenlerin sayısı 15 bin kadardı. Harekât sırasında sekiz uçak düşürülmüş ve isyancıların eline sağ geçen iki pilotun gözleri oyulmuş, burunları kesilmiş, sonra da öldürülmüşlerdi. Kürt kaynaklarına göreyse düşürülen uçak sayısı 12’ydi ve pilotların öldürülmesinden onlar da söz ediyordu.

Ebabil Kuşları

Cumhuriyet’in 23 temmuz tarihli sayısında uçaklar, ‘Ebabil Kuşları gibi’ Kürtlere saldırıyordu. (Ebabil Kuşları, 570 veya 571 yılında Mekke’ye saldıran Yemen Valisi Ebrehe’nin ordusunu yok eden efsanevi kuşlardı.) Aynı günlerde gazetelerde bölgede 60 uçağın kalkış ve inişine elverişli bir havaalanı inşa edildiği haberleri çıktı. Bu haberle birlikte Türkiye ile İran savaşın eşiğine gelmişlerdi. Sonuçta, İran’ın desteği sağlandı, karacısıyla, havacısıyla Türk ordusu, Kürt isyancıları yendi.

Dersim’de birAtatürk kızı: Sabiha Gökçen

1937-1938’deki iki aşamalı Dersim Harekâtı’na Diyarbakır’dan havalanan, 16 ila18 adet Bréuget markalı uçak katılmıştı. (1934’te hizmete girenlerle sayıları 70’e ulaşan Bréguetler 1938’den itibaren Vulteeler ile değiştirileceklerdi.)Harekâta katılanlardan biri, ‘Türkiye’nin ilk kadın pilotu’, ‘ilk askerî kadın pilotu’, ‘savaşa katılan ilk kadın pilotu’ unvanlı Sabiha Gökçen’di. Bu konuda kapsamlı bir makale yazan Ayşe Gül Altınay’ın (ki Gökçen’le ilgili bilgileri, kaynakçada künyesini verdiğim bu makaleden derledim) Sabiha Gökçen’in hatıratından aktardığına göre, 1913’te Bursa’da doğan, anne babasını küçük yaşta kaybeden ve ağabeyi ile yaşayan küçük Sabiha’nın hayatı, 1925’te Mustafa Kemal’in Bursa’yı ziyareti sırasında kökünden değişmişti. Koruma duvarını bir şekilde aşarak, okuma isteğini kendisine ileten Sabiha’nın azminden çok etkilenen Mustafa Kemal, ağabeyinden izin alarak Sabiha’yı evlat edinmişti. Bir süre Arnavutköy Kız Koleji’nde, bir süre Üsküdar Kız Lisesi’nde okuyan Sabiha, sağlığı elvermediği için eğitimine ara vermiş, Heybeliada’da ve Viyana’da bir süre tedavi gördükten sonra Paris’e gitmiş; ancak hem memleket, hem de Paşa’nın hasretine dayanamayarak, tedavisi biter bitmez Türkiye’ye dönmüştü.

Soyadını Atatürk veriyor

1934’te Soyadı Kanunu çıkınca, Mustafa Kemal kendisine Gökçen soyadını vermişti. Belki de bu soyadının etkisiyle, o güne kadar havacılıkla hiç ilgilenmezken, Mayıs 1935’te yeni kurulan Türk Kuşu’nun açılış töreninde Rus öğretmenlerin planörleriyle yaptıkları gösterilerden çok etkilenmiş ve kendisinin de denemek istediğini söylemişti. Atatürk’ün bu isteğe yanıtı şöyle olmuştu: “Cesaretini beğendim (...) Gökçen soyadına havacılık çok yakışır doğrusu.”

Paraşütle başlayıp uçaklarla havacılığa devam edecek olan Sabiha Gökçen için artık ‘istikbal göklerde’ idi. Birkaç ay içinde Türk Kuşu’ndaki eğitimini tamamlayan Gökçen, yedi erkek öğrenciyle birlikte Rusya’ya planör öğretmenliği eğitimi almaya gönderildi. Odessa’da planör öğretmenliği diploması alan Gökçen, Ankara’ya dönüşünde Eskişehir Askerî Tayyare Okulu’ndan getirilen motorlu bir uçakla eğitimine devam etti. Motorlu uçakla ilk kez tek başına uçuşundan sonra Atatürk kendisiyle ilgili planlarını şöyle açıkladı: “Teşekkür ederim Gökçen (...) Beni çok mutlu ettin. Şimdi artık senin için planladığım şeyi açıklayabilirim (...) Belki de dünyada ilk askerî kadın pilot olacaksın. Bir Türk kızının dünyadaki ilk askerî kadın pilot olması ne iftihar edici bir olaydır tahmin ediyorsun değil mi? Şimdi derhal harekete geçerek seni Eskişehir Askerî Tayyare Okulu’na göndereceğim. Orada özel bir eğitim göreceksin.”

Dersim gönüllüsü

Bu eğitim gerçekten özel bir eğitimdi, çünkü okuldaki tek kadın Sabiha Gökçen’di. Ona eşlik eden ilkokul öğretmeni Nüveyre (Uyguç) Hanım’la birlikte Eskişehir’de iki yıl eğitim gören Sabiha Gökçen, hatıratına bakılırsa, Atatürk’ü bizzat ikna ederek, kendi isteğiyle Dersim Harekâtı’na katıldı.

1937 yılı ilkbaharında bir ay boyunca “bir gün rasıt (gözleyici) bir gün pilot olarak” çok sayıda uçuş yapan Gökçen, anılarında Dersim harekâtının nedenleri ve sonuçları üzerinde durmaz. O, bu harekâta ülkesinin kendisine “verdiği görevi yerine getirmek” üzere katılmıştır.

Dersim Harekâtı sonrası Sabiha Gökçen bir ulusal kahramandır. Onu ilk kutlayanlar Başbakan İsmet İnönü ve Cumhurbaşkanı Atatürk’tür. Atatürk “Seninle iftihar ediyorum Gökçen! Yalnız ben değil, bu olayı çok yakından izleyen bütün bir Türk ulusu iftihar ediyor... Genç kızlarımızın neler yapabileceklerini bir kez daha bütün dünyaya ispat ettiğin için övünsen yeridir... Biz asker bir ulusuz. Yedisinden yetmişine, kadınından erkeğine asker yaratılmış bir ulusuz... Ancak bizim askerlik anlayışımız asla emperyalist düşüncenin yarattığı bir anlayış değildir... Barış amacı ile asker olan bir ulusun dünyadaki yeri barış bayrağının yanıdır” demişti.

Anlamlı suskunluk

Sabiha Gökçen’e 28 Mayıs 1937 tarihinde, Cumhurbaşkanı, Başbakan ve Genelkurmay Başkanı dahil olmak üzere üç yüzden fazla davetlinin katıldığı bir törenle Türk Hava Kurumu’nun Murassa (=değerli taşlarla bezenmiş) Madalyası verilecektir. Ancak ortada garip bir durum vardır. Sabiha Gökçen’in neden ulusal bir kahraman olduğu konusunda çarpıcı bir suskunluk vardır. Çünkü Dersim harekâtı kamuoyundan gizli tutulmuştur. Nitekim Havacılık ve Spor dergisine göre Sabiha Gökçen bu madalyayı “gerek kurslarda, gerek Türk hava ordusu mektep ve kıt’alarında büyük muvaffakıyetler [gösterdiği] ve son atışlı tatbikatta kahramanca hizmet” ettiği için almıştır. Gökçen’i ateşli bir şekilde tebrik eden gazete yazarları ve hatta madalyayı sunan Türk Hava Kurumu Başkanı Fuat Bulca’nın açıklaması da şöyledir: “Türk Hava Kurumunun madalya nizamnamesi (hayatını istihkâr edecek derecede fedakârlık gösteren uçmanlara) madalya verilmesini kaydeder. Bunun için hava ordusu kıtalarından parlak notlar alan ve Genelkurmay Başkanı Sayın Mareşalin takdirlerini kazanan yiğit Gökçeni, Türk Hava kurumu murassa madalya ile taltife karar vermiştir.” Gökçen’in yaptığı teşekkür konuşmasında da Dersim’in adı geçmez, ancak Mareşal Çakmak’a özel bir teşekkür vardır.

Kemalist klişe: Feodaliteyi tasfiye

Dersim Harekâtı ve Gökçen’in buradaki başarıları üzerine suskunluk İsmet İnönü’nün TBMM’nde bu konuda yaptığı konuşmanın ardından bozulur. 15 Haziran 1937 gününden başlayarak gazeteler Dersim üzerine haberler yayımlamaya başlar. Aynı gün Tan gazetesinde çıkan bir yazı gazetelerde o güne kadar uygulanan (oto)sansürü açıklamaya çalışır: “Birkaç gün evvel ilk kadın tayyarecimiz Sabiha Gökçene murassa bir madalya verildiği yazıldığı zaman uçuş tatbikatındaki hizmetlerinden bahsedilmişti. Bu hizmetlerin mahiyeti sarahatle (açıklıkla) ortaya konulmamıştı. Buna da sebep şu idi: Feodalizmin son döküntülerinin tasfiyesi için alınan esaslı tedbirlerin tarihi bir ehemmiyeti vardır. Bunların millete ve dünyaya etraflı bir suretle bildirilmesi, İsmet İnönü’nün büyük nutkuna bırakılmıştı.”

Sabiha Gökçen anılarında Tunceli değil de Dersim adını kullanır ancak bu anlatıda ne bombalar vardır, ne ölen, yaralanan, göçe zorlanan insanlar, ne de Dersim Harekâtı’nın içeriğine dair herhangi bir bilgi. Gökçen’in Dersim’deki rolüyle ilgili olarak, ancak 1972 yılında Genelkurmay Başkanlığı tarafından yayımlanan Türkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar (1924-1938) adlı kitapta birkaç satır okumak mümkün olur: “Bu arada Demenanlı aşiret reisleri nezdinde toplantı halinde bulunan diğer aşiret reislerinin, havadan bombardıman edilmek suretiyle toplantıyı dağıtmak ve aşiretler üzerinde moral kırıcı bir etki sağlamak lüzumu üzerine Tayyare Alay Komutanı komutasında 15 uçaklı bir filo, Kırklar dağı-Darboğaz dere yolu-Zel Dağı-Kırmızı ve Kosur dağları kuzeyindeki Keçizeken (Yukarı Bor) köyünü havadan bombaladı. Bu hava taarruzunda özellikle Sabiha Gökçen hanımın attığı 50 kiloluk bir bomba Keçizeken köyünden kuzeye doğru kaçan asi grubuna oldukça ağır zayiat verdirdiği yapılan gözetlemeden anlaşılıyordu” (s. 377)

‘Üç maymunlar’

Bu açıklamaya rağmen, Sabiha Gökçen, 28 Haziran 1987’de Nokta dergisinden Hıdır Göktaş’a verdiği röportajda harekât sırasında halktan ölenler olup olmadığı sorusunu da şöyle yanıt verecektir: “Yoktu. Keşif yapılıyordu, ordunun da istihbaratı vardı. Biliniyordu bu kötü kişilerin nerede olduğu. Çoluk çocuk olan yerleri doğrudan tahrip etmek insanlık dışı olurdu. Böyle bir şey olmamıştır.”

O sırada, 19. Piyade Alayı’nda stajyer olarak görev yaparken Dersim’e gönderilen, geleceğin Hava Kuvvetleri Komutanı ve Kontenjan Senatörü, 12 Mart Muhtırası’nın imzacılarından Muhsin Batur yıllar sonra verdiği bir mülakatında okuyucularından özür dileyerek yaşantısının bu bölümünü anlatmaktan kaçınacağını söyler. Bunun nedeni sorulduğunda, Dersim’de tanık olduğu şeylerin bir devlet sırrı olarak kendisinde kalacağını, ancak o dönemde o yörede tanık olduğu ‘şeylerin’ günümüzde de yapılan ve karşısında olduğu ‘şeyler’ olduğunu söyleyerek sözlerini noktalar.

Sabiha Gökçen’in suskunlukla geçiştirdiği, Muhsin Batur’un anlatmaya dilinin varmadığı şeyleri artık konuşuyoruz. Bu konuşmanın, bir çeşit ‘katharsis’ (geçici, yüzeysel rahatlama) seansına dönüşmemesini, aksine kapsamlı bir tarih eleştirisinin ve kapsamlı bir telafi yaklaşımının ilk adımı olmasını dileyelim.

Kaynakça: Robert Olson, “The Kurdish Rebellions of Sheikh Said (1925), Mt. Ararat (1930), and Dersim (1937-38): Their Impact on the Development of the Turkish Air Force”, Welt Das Islams, Vol. 40, Number 1, March 200, s. 67-94; İhsan Nuri Paşa, Ağrı Dağı İsyanı, Med Yayınları, 1992; Emin Karaca, Ağrı Eteklerindeki Ateş, Alan Yayıncılık, 1991; Faik Bulut, Dar Üçgende Üç İsyan, Belge Yayınları, 1992; Ayşe Gül Altınay, “Ordu-Millet-Kadınlar: Dünyanın İlk Kadın Savaş Pilotu Sabiha Gökçen”, Vatan Millet Kadınlar (Derleyen Ayşe Gül Altınay), İletişim Yayınları, 2000, s. 246-279; Halit Kıvanç, Bulutlarla Yarışan Kadın: Halit Kıvanç, Sabiha Gökçen’le Söyleşiyor, YKY-THY ortak yayını, 1998; Sabiha Gökçen, Atatürk’ün İzinde Bir Ömür Böyle Geçti, (Anıları kaleme alan Oktay Verel) Türk Hava Kurumu Yayınları II, Evrim Matbaası, İstanbul 1982.

.22-11-09

.Kurban bir İslâm inancı mıdır

Kurban Bayramı dolayısıyla, kurban kültürü ile ilgili bir yazı yazmaya niyetlendiğimde, bu işin tarihçilik kadar kolay olmadığını gördüm. Yine gördüm ki, Kurban, insanlık tarihi kadar eski bir tarihe sahip ve tarihe baktığımızda, kurban sunmayan kültür yok denecek kadar az. İnsanoğlu Prehistorik dönemlerden günümüze kadar, totemlere, şeytana, ilâhi ve doğaüstü güçlere, hayali veya gerçek canavarlara, yanardağlara, şimşeklere, azgın okyanuslara ve daha nice güce adaklar adamış, kurbanlar sunmuş. Bazen doğal çevrimin sorunsuz sürmesi için, bazen verimliliği arttırmak, bazen doğayı ya da ilahları kızdırmamak, ya da kızgınlığını yatıştırmak, bazen şükranlarını sunmak, kefaret ödemek, bazen de sevgi ve sadakatini kanıtlamak için.

Kurban sözcüğünün kökeni

Kurbanın ne kadar eski ve köklü bir gelenek olduğunu gösteren kanıtlar dillerin içinde saklı. Sevan Nişanyan’ın uzmanlık alanında ahkâm kesmek istemem ama yüzeysel bir araştırmayla öğrendiğime göre Sümer dilinde kurban için iki ayrı sözcük, ‘puhu’ ve ‘dinanu’ var. Kabala’nın en eski metni olan Seferha-Bahir’de kurbanın birleştiriciliğinden söz ediliyor. İbranicedeki ‘karev’ kökünden gelen ‘korban’ sözcüğü, üç noktayı; tanrı ve insanı, anne ve babayı ve metafizik dünyada erkek ve dişi unsurları birleştiriyormuş. Bunun dışında, Tevrat’ta ‘minha’, ‘iseh’, ‘zebah’, ‘olah’ gibi kurbanla ilişkili kavramlar olduğunu gördüm.

Arapçadaki ‘kurban’ kelimesiyle İbranicedeki ‘korban’ kelimesinin akraba olduğu anlaşılıyor. Arapçanın en eski şekillerinden biri olan Akadçadaki qarabu ya da karabu kökünün anlamı ‘yaklaşmak’, ‘yakınlık kurmak’, ‘dua etmek, yakarmak’. Arapçadaki kurban kelimesi de ‘krb’ kökünden gelip, ‘yakınlık’ ve ‘akrabalık’ anlamları taşıyor. Kur’an’da kurban bahsinde geçen ‘boğazlayarak kesme’ anlamına gelen ‘zebeha’ fiili de İbranicede ‘kan dökme’ anlamına gelen ‘zebah’la akraba olmalı. Bunun dışında, Allah’a yaklaşmak amacıyla kesilen belli cins ve nitelikte hayvanlar için kullanılan ‘uhdiye’, ‘dahiye’, ‘ıhdiye’ gibi terimler var.

Aynı kavram zenginliği Batı dillerinde de var. İlk akla gelenler sacrifice, sacrificie, victim, eucarastie, redemption sözcükleri/kavramları. Bunlardan en yaygın olanı ‘sacrifice’. Latincede ‘kutsal’ anlamına gelen ‘sacer’ ile ‘yapmak’ anlamına gelen ‘facere’ sözcüklerinin birleşmesinden oluşuyor. Yine Latincede bir şey sunmak, takdim etmek anlamına gelen ‘offere’ fiilinden türetilmiş ‘offering’, ‘offrande’, ‘opfer’ gibi sözcükler var. Bugün Batı kültüründeki‘sacrifice’ terimi, öldürülerek sunulanları yani ‘kanlı kurban’ları anlatırken, her ne şekilde olursa olsun (kanlı ve kansız) tüm sunular için ‘offering’ terimi kullanılıyor.

Çeşitli Türk kavimlerinin kanlı kurban karşılığı kullandığı kavramlar arasında ‘taylga’, ‘yağışlık tapıg’, ‘tablig’, ‘kudayı’, ‘kereh’, ‘tolu’, ‘dolu’ varken, kansız kurban anlamına gelen ‘saçı’, ‘saçu’, ‘saçılga’ sözcükleri yer alıyor.

Habil ve Kâbil Kıssası

İlk kurbanın ne zaman ve hangi kültüre ait olduğunu ve ilk neyin kurbanın edildiğini bilmek kolay değil. Rivayete göre, Adem’in oğullarından Habil, kardeşi Kâbil’le aynı batında doğan kızla evlenmek istediğinde, Kâbil aynı batında doğan kızla evlenmek hakkının kendisinde olduğunu söyleyerek itiraz eder. Bu sorunu çözmek için Tanrı’ya kurban sunmaya karar verdiklerinde, Habil çoban olduğu için sevdiği besili bir koçu (bazı kaynaklara göre semiz bir sığırı), Kâbil ise çiftçi olduğu için mahsulünün değersiz kısmından bir başak demeti sunar. Gökten gelen ateş, Kâbil’in başak demetini yakarken Habil’in hayvanına dokunmaz. Bazı antropologlar pahada ağır olanın Tanrı katında da daha değerli olduğunu söylerlerse İslâmi yorumlarda gerekçe, Kâbil’in niyetinin ‘halis’ olmadığıdır.

Kansız kurbanlar

Yine antropologlara göre, Hâbil avcı toplumların, Kâbil ‘tarım toplumlarının simgesidir. Kâbil’in kurbanı kansız, Habil’in kurbanı ise kanlı kurbanların ilk örneğidir. Ancak ister kansız ister kanlı olsun, tarih boyunca, insanoğlu, toplumsal kültürü açısından en değerli, en önemli gördüğü şeyleri kurban olarak sunmuş. Kansız kurban olarak, buğday pirinç, arpa, darı gibi hububatlar, su, bira, şarap, süt, kımız gibi sıvılar, o kültür için değerli malzemelerden yapılmış yemekler sunulduğu gibi, zenginler mücevherler, fakirler kilden yapılmış heykeller sunmuş. Bazı toplumlarda, kefaret bedeli olarak saç kesme, hadım olma, cinsellikten uzak durma, fahişelik yapmak da, kansız kurban sayılır. Eski Türklerde ölen kişinin atının kuyruğunun kesilmesi, İslâmiyet öncesi Arap toplumlarında ise hayvanların bir parçasının kesilmesi kan içerse bile, kansız kurban türüne örnek olarak gösterilmekte. Yahudilik ve Müslümanlıktaki sünnet uygulamalarının bile kansız kurbanın bir türü olan ‘kefaret kurbanı’ kavramının parçası olduğunu düşünenler var.

Kanlı kurbanlar

Ama pek çok toplumda, kurban denilince ‘kan’ akla gelir. Çünkü tarih boyunca kanın, sözleşme, kutsallaştırma, korunma, arınma, büyü ve statü anlamları içerdiği biliniyor. En yaygın kanlı kurban uygulaması, hayvan kurbanı. Her toplum kendi kültürüne uygun nitelikte ve büyüklükte hayvanları kurban etmiş. Bazı toplumlar, kanatlı hayvanları, bazıları balıkları, bazıları develeri, bazıları küçükbaş hayvanları kurban ederken, Eski Türklerin kanlı kurban için tercih ettikleri hayvanların başında at ve koç geliyor. Bazı araştırmacılar, Eski Türklerde deve dışında her tür evcil hayvanın kurban edildiğini söylemekte, bunlara köpeği ve domuzu da eklemekteler.

İnsan kurbanları

Kansız kurban ve kanlı hayvan kurbanlarının yetmediği yerde insan kurbanına başvurulmuş. İnsan denince de akla ilk olarak çocuklar gelmiş. Özellikle ilk doğan çocuk Tanrı’nın hakkı sayılmış. Çocuk kurbanlarının Samilerde, Fenikelilerde, bazı Kızılderili kültürlerinde, Doğu Afrika yerlilerinde ve eski Ruslarda görüldüğü biliniyor. Bu toplumların bazılarında insanlar küçük parçalara bölünerek, parçaları ekili arazilere savrulurmuş. Hindistan’da, Mısır’da, Mezopotamya, Anadolu ve Ege’deki pek çok kültürde, Amerika Kıtası ve Pasifik Adaları’nda insan kurban edildiğine dair ipuçları var. Mayalar kuraklık zamanlarında genç kızları ve delikanlıları volkanik kuyulara atarlarmış. Azteklerin başkentindeki Teocalli Tapınağı’nda ele geçen 136 bin insan kafatasını kurban ritüeli ile açıklayanlar olduğu gibi, Aztek toplumundaki protein açığını kapatmak için insanların kurban edildiğini ya da siyasi otoritenin kutsalı kullanarak toplumdaki egemenliğini pekiştirdiğini ileri süren ‘dünyevi’ yorumlar da var. Sevindirici haber, Eski Türklerin insan kurban ettiğine dair sağlam kanıtların olmaması.

Kan akmalı mı akmamalı mı

Kanlı kurbanda uygulanan yöntemler temel olarak ikiye ayrılıyor. Bazı kültürlerde, kurbanın kanı akıtılarak, bazılarında akıtılmadan öldürme eylemi gerçekleştiriliyor. Örneğin Eski Türklerde, bel kırma, suda boğma ve atar damarı sıkma, kalbe bıçak sokma yöntemleri uygulanırken, kurbanın kanı akıtılmazmış. Bu anlayış Moğollara da geçmiş. Cengiz Yasaları’na göre, kurbanın kanı akıtılmadığı gibi eti de yenmezmiş. Bazı toplumlarda ise kurbanın mutlaka kanının akması, etinin yenmesi gerekli imiş. Kurbandan yiyen kişinin kutsallaşarak daha güvenli hale geleceğine inanılırmış.

Tek tanrılı dinlerde kurban

Tek tanrılı semavi dinlerin hepsinde kurban kesme geleneği var ve bunun kökeni, Tevrat’a uzanıyor. Tevrat’a göre İbrahim’in, eşi Sara’dan çocuğu olmaz. İbrahim, Sara’dan bir çocuğu olması durumunda bunu Tanrı’ya kurban olarak adar. Bu arada cariyesi Hacer’den İsmail doğar. Sara ilerlemiş yaşında (100 veya 125 yaşında?) bir oğul doğurur. Oğlanın adını İshak koyarlar. İbrahim, Tanrı’nın isteği üzerine oğlu ile birlikte Moriah Dağı’na gider, orada bir sunak hazırlar, üzerine odun dizer ve İshak’ı, sunaktaki odunların üzerine yatırır. Tam onu boğazlamak için bıçağına uzanmıştır ki, Tanrı’nın meleği göklerden seslenir ve “Çocuğa dokunma!” der. “Ona hiçbir şey yapma. Şimdi Tanrı’dan korktuğunu anladım, biricik oğlunu benden esirgemedin.” İbrahim çevresine bakınca, boynuzları sık çalılara takılmış bir koç görür. Gidip koçu getirir. Oğlunun yerine onu kurban eder.

Tapınak’ın yıkılması

Musevilikteki kurban edimi, yeraltı, yerüstü ve gökyüzünün kesişme noktası sayılan ‘Tapınak’ta yapılırmış. Tapınak, Hazreti İbrahim’in oğlu İshak’ı kurban etmek istediği, meleklerin yeryüzüne inip çıktıkları merdivenin bulunduğu, Kudüs yakınlarındaki Moriah Dağı’ndaymış. Tarih boyunca kurban törenlerinin ifa edildiği Tapınak, MS 70 yılında Roma İmparatoru Vespesianus ve oğlu Titus tarafından yerle bir edilince, Tapınak yeniden inşa edilinceye kadar kurban âdetine ara verilmiş. Tapınak bir daha inşa edilmediği için de Musevilerde kurban âdeti yok.

Yeni Ahit’te (İncil), hikâye aynen tekrarlanır ancak, Hıristiyan inancına göre, İsa son kurban olduğu için, artık yeni kurbanlara gerek yoktur. Hıristiyanlar, kurban ritüelini, İsa’nın etini sembolize eden ekmek ile kanını sembolize eden şarabın kullanıldığı ayinlere dönüştürürler.

İslâm geleneğinde kurban

‘Bu kurbanlar atanız İbrahim’in sünnetidir’ hadisi, İslâmiyet’in kurbanı Musevilikten aldığını gösterir. Nitekim her iki din de ilk kurban olayını Hazreti İbrahim’in oğlunu kurban etme olayına bağlar. Tek fark, Hazreti İbrahim’in hangi oğlunun kurban edilmek istendiği konusundadır. İslâmi kaynaklara göre, olay, Moriah Dağı yerine Mekke’de geçmiştir. Kur’an’da Saffat Suresi’nin 99-107. ayetlerinde İbrahim’in, kavminin putlara tapması üzerine, ‘Ey Rabbim! Bana salihlerden olacak bir çocuk bağışla” dediği, Allahın ona ‘uysal bir çocuk’ müjdelediği’, çocuk koşup oynayacak yaşa geldiğinde ise İbrahim’in rüyasından hareketle çocuğu boğazlamak üzere yüzüstü yere yatırdığında bir büyük kurbanlık vererek çocuğun hayatını bağışladığı anlatılır.

İshak mı İsmail mi

Kur’an’da çocuğun ismi açıkça belirtilmediği halde, İslâmi kaynaklar bu ismi ‘İsmail’ olarak verirler. Bilindiği gibi geleneğe göre İsmail Müslümanların atası, İshak ise Yahudilerin atasıdır. İslâm tefsircilerine göre Tevrat’ta kurbanlık oğul için ‘biricik’ tabiri kullanılmaktadır. İsmail, İshak’tan önce doğduğu için ‘biricik’ oğul İsmail olmalıdır. Eğer, ‘biricik’ ifadesi yanlışlıkla yer aldıysa, ikinci oğul olan İshak’ın kurban edilmesi, Tevrat’taki ‘şükran için ilk mahsulün kurban edilmesi’ mantığına uymaz. İlahiyatçı olmayan yorumcular ise Sara’nın ‘ana kraliçe’ konumunda olduğu için, yüz yaşını geçtikten sonra doğurduğu tek oğlunun kurban edilmesine izin vermeyeceğini, halbuki Hacer’in hem cariye hem de genç olması yüzünden, oğlunun kurban edilmesine karşı çık(a)mayacağını söylerler. Ama her iki dinde de sonuçta oğlun kurban edilmediği kabul edilir.

Kurban farz mıdır sünnet mi

Bunlar dışında, kurban konusunda Kur’an’da açık bir hüküm yok. Hac Suresi’ndeki “Onların etleri ve kanları asla Allah’a ulaşmaz. Allah’a ulaşacak olan ancak, sizin O’nun için yaptığınız, gösterişten uzak amel ve ibadettir” ifadesi ile Kevser Suresi’ndeki ‘ve’salli’ ve ‘ve’nhar’ ifadelerinin tefsircilerce ‘namaz’ ve ‘kurban’ olarak yorumlanmasını muğlâk bulanlar, konuyu Peygamber’in uygulamalarına (Sünnet) göre değerlendirirler. İlk Kurban Bayramı (Arapça ‘İyd-i Adha’) ilk kez Hicret’in ikinci yılında, zilhicce ayının onuncu gününde (Nisan 624) kutlanmış, ilk gün namazın ardından Peygamber kurban kesmenin faziletlerinden bahsetmiştir. Bu bağlamda, Şafiilere göre kurban kesmek ‘sünnet-i lazime’ (yapılması gereken sünnet), Maliki ve Hanbelilere göre, ‘müekked sünnet’ (güçlü sünnet), Hanefilere göre sadece ‘vacip’tir. Yani, imkânı olan kurban kesmelidir, ancak kurban kesilmemesi günah değildir. Nitekim Tırmizi ve Ebu Eyüp Ensari’ye göre, Peygamber’in sağlığında kurban kesme çok revaçta değildir, kurban âdeti daha sonra yaygınlaşmıştır.

İslâmi teamüllere göre, kurban kesmek için belli bir yerde oturuyor olmak, zengin olmak, hür olmak, aklı başında olmak ve Müslüman olmak gerekir. Koyun, keçi, sığır ve deve cinsinden, belli yaşlarda ve kusursuz hayvanlar, kanı akıtılarak öldürülür. Kurbanın eti üçe bölünüp bir parçası ev halkına, biri eş, dost ve akrabalara, kalanı ise ihtiyaç sahibi fakirlere dağıtılmalıdır.

Kurban teorilerinden bir demet

Kurban konusundaki sadece ilahiyatçılar değil, antropologlar, sosyologlar, psikologlar da kafa yormuşlar. Yerim sınırlı olduğundan bir kaçına özet olarak değinmek istiyorum, isteyen daha ileri araştırmaları kendileri yapabilir. Bu konuda geliştirilen bilimsel teorilerden ilki Edward B, Taylor’un ‘Hediye Teorisi’. Taylor’a göre, insanlar, toplumsal hayatta başkalarını etkilemek, onlar tarafından beğenilmek, sevgilerini kazanmak, yaşanmış tatsızlıkları unutturmak, hatayı telafi etmek ya da karşıdan gelecek bir kötülüğü aza indirmek veya yok etmek için hediye verir. Bu davranışın dini hayata uyarlanmış şekli kurbandır. Ancak Taylor’a göre, kurban ritüelinde kutsala yer yoktur. Çünkü kendilerine hediye sunulan doğaüstü varlıklar, insan eylemlerinin ahlaki boyutlarıyla ilgilenmezler. Bunu bilen insan da, ‘ben veriyorum ki, sen de ver’ (Latince ‘do ut des’) anlayışına göre davranır, yani kurbanı kendisine bir çıkar edinmek için ‘rüşvet’ olarak sunar.

Kutsal mı kutsal dışı mı

Taylor’a karşı çıkan Wilhelm Schmidt’e göre, kurban olayı tamamen ‘kutsal’la ilgilidir. İnsanlar kendi üretemedikleri ürünleri, kendi yetiştiremedikleri av hayvanlarını verdiği için ilahi güçlere karşı şükran görevlerini yerine getirme, minnettarlıklarını belirtme amacıyla kurban sunmaya başlamışlardır. Schmidt, ‘ilk mahsul’ için sunulan (kanlı veya kansız) ilk kurbanın, kurban ritüelinin en eski formu olduğunu savunur.

Henri Hubert ve Marcel Mauss’a göre kurban “kutsal olmayanla kutsal arasında ilişki kurma’ aracıdır. Onlara göre, kurban her toplumda vardır, hepsinin temelinde doğaüstü varlıklarla ilişki kurmak vardır ama her kurban özel bir amaca yöneliktir. Kurban, toplumsal dayanışmayı canlandırır, birlik ve beraberliği, paylaşmayı ve özveriyi artırır. Bunların yanında kurbanın şükür, sözleşme ve tövbe işlevleri vardır. Hubert ve Mauss, kutsalı reddetmezler, fakat onun baştan olmadığını, kurban etme eylemi sırasında ortaya çıktığını ileri sürerler.

Emile Durkheim’a göre ise, Tanrı toplumun fertleri kontrol altında tutmak için geliştirdiği hayal ürünü bir kavram olup, toplumun yaptırım gücünü temsil eden bir semboldür. Durkheim, kurbanın kökeni konusunda Hubert ve Mauss’a katılır, fakat kutsalla ilişki kurmanın toplumsal hayattaki mübadelenin yansıması olduğunu ileri sürer.

Tanrıyla alış-veriş

Fransız sosyoloji ekolünden etkilenen araştırmacıların çoğu kurbanın ‘karşılıklı alış-veriş’ olduğu görüşünü benimsemişlerdir. Georges Gusdorf, kutsalla insan arasında karşılıklı ticaret olduğunu fakat bunun derin duygularla maskelendiğini ileri sürerken, Jacques Derrida kurbanın kökeninde ilkellerin ekonomi anlayışı olduğunu ve bunun günümüze kadar geldiğini, Lucien Lévy-Bruhl kurbanın görünenle görünmeyenin, doğayla doğaüstünün karşılıklı etkileşimi olduğunu savunur.

Gerardus van der Leeuw’un ‘Büyü Teorisi’ne göre kurban ne karşılıklı bir alışveriş ne de rüşvettir. Kurban büyüsel gücün aktarımını sağlayan bir hediyedir. İlk aşamada, yaratırken enerjisinin azaldığına inanılan Tanrı güçlendirilir; Tanrı güçlenince de gücünü insana verir. Bu teoride ‘do ut es’ kavramı, ‘ben veriyorum ki karşılığında sen de veresin’ yerine ‘ben gücü sana veriyorum ki böylece sen de onu bana geri verebilesin’ şekline dönüşmüştür.

Oedipus Kompleksi

Sigmund Freud’un ‘Psikanalitik Teorisi’ne göre ise, klanın atası sayılan ve onunla bütünleşmek için öldürülen kutsal hayvan, ‘baba figürü’nü temsil eder. ‘Baba’yı öldürme nedeni ise erkeklerin anneye duyduğu cinsel istek ve onu ele geçirme arzusudur.

René Girard’ın ‘Şiddet Teorisi’ne göre toplum kendi içindeki şiddeti gidermek için kendi dışında bir şeye şiddetini kanalize eder. Kurbanın amacı, iç çatışmaları yatıştırmak, çatışmaları önlemek ve şiddeti başka yöne çevirmektir.

‘Vahiy Teorisi’nin müellifi Mircea Eliade’ye göre tüm kurbanlar Tanrı tarafından gösterilen ilk kurban töreninin tekrarı ve onun muadilidir ve ilk kurbanın mitsel denkliğinde icra edilir. Bu süreç içinde, insanoğlu her şeyi kutsallaştırabilir; hayvanları, bitkileri, eşyaları, zamanı ve hatta kendisini kutsalın sınırları içine sokabilir.

Herkese iyi bayramlar…

Not: Bu yazıyı yazarken, esas olarak Özer Çetin’in 2008 yılında Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü’nde kabul edilmiş “Kurban ile ilgili inanç ve tutumlar” başlıklı doktora tezinden yararlandım.

.29-11-09

.Hoşgörülmek mi, eşit görülmek mi

“İsviçre’deki ‘minare referandumu’ndan sonra siyasetçiler, kanaat önderleri, bilim adamları, gazeteciler, sivil toplum örgütleri başta olmak üzere pek çok kişi, olayı İsviçre’nin iç politikası ile ilişkilendirmek yerine tüm Batı medeniyetine teşmil etti ve derin dinsel, felsefi, tarihsel tartışmalara girdi. Bu tartışmalar sırasında Batı medeniyetinin zaaflarına, karanlık yanlarına ayna tutuldu. Haçlı zihniyetinden, ‘Beyaz Adam’ın kibirinden, İslâmofobiden, oryantalist bakış açısından dem vuruldu. Gerçekten aydınlandık, zihnimiz açıldı. Ancak bu tartışmalarda hiç İslâm, Osmanlı ve Türk tarihine bakmadık. Bu hafta, Müslüman mahallesinde salyangoz satmayı deneyeceğim. Şeytanın avukatlığını yaparak, aynayı kendimize tutmaya çalışacağım. Bakalım aynada neler görünüyor?”

İslâm’a göre halk ‘Müslüman’, ‘Zımmi’ ve ‘putperest’ diye üç kategoriye ayrılırdı. Birinci kategori, ‘millet-i hâkime’ olarak toplumun en ayrıcalıklı kesimini oluştururken, üçüncü kategoriye yaşam hakkı bile tanınmadı. İkinci kategoriyi oluşturan Zımmiler ise deyim yerindeyse ‘ne ölüyorlardı, ne onuyorlardı.’

İslâm’a göre, ‘Kitap Ehli’ olanlar, yani Hıristiyanlar, Museviler, Yezidiler, Dar’ül İslâm’da yaşamayı ve İslâm devletine sadakat göstermeyi kabul ederlerse kendilerine ‘Allah ve Resulü’nün Zımmesi’ verilir ve din değiştirmek zorunda bırakılmazlardı. Zımmi demek ‘aman gösterilmiş’, ‘himaye edilmiş’, ‘korunmuş’ anlamına geliyordu. İslâm’ın Zımmilik statüsünü oluşturmasının manevi gerekçesini bu kişilerin bir gün Müslümanlığa geçmeleri ihtimali, ekonomik gerekçesini ise Zımmilerin himaye karşılığında ödemek zorunda kaldıkları ‘cizye’ adlı ek vergi oluşturuyordu.

Ömer Paktı’nın koşulları

Ancak, İslâm devletine sadakat göstermek ve cizye ödemekle iş bitmiyordu. Toplumsal ve günlük yaşamda uyulması gereken ağır koşullar vardı. Bu koşulların ne olduğunu, bazı kaynaklara göre Hazreti Ömer (634-644), bazı kaynaklara göre ise II. Ömer devrinde (717-744) gayrımüslimlerle yapılan bir zimmet antlaşmasından öğrenelim. Batılı kaynaklarda ‘Ömer Paktı’, İslâm kaynaklarında ‘Amanname’, ‘Emanname’ diye geçen bu belgede şunlar söyleniyor:

“Esirgeyen ve bağışlayan Allah’ın adıyla! Bu yazı Ömer bin Hattab’a yazılmış bir mektuptur. Ordunuzla üzerimize yürüdüğünüzde, canımızı ailemizi, malımızı, mülkümüzü ve dindaşlarımızı bize bağışlamanızı istedik. Bunun karşılığında kabul ettiğimiz şartlar dahilinde yaşadığımız şehir içinde ve dış mahallelerde yeni bir manastır, kilise, hücre ya da inziva yeri kurmayacağımızı; harabeye dönen herhangi bir binamızı onarmayacağımızı ya da şehrin Müslüman mahallelerindeki binalarımızı yenilemeyeceğimizi; gece ya da gündüz, Müslümanların kiliselerimize girmesine engel olmayacağımızı; Müslüman gezginleri evlerimize buyur edip onlara üç gece yiyecek ve kalacak yer temin edeceğimizi; kiliselerimizde ve evlerimizde casuslara yataklık etmeyeceğimizi, Müslümanlara düşman olan birini saklamayacağımızı; Hıristiyan dinini özendirmeyeceğimizi ve kimseyi bu dine davet etmeyeceğimizi; İslâm dinine geçmek isteyen akrabalarımızı engellemeyeceğimizi, Müslümanlara saygı göstereceğimizi ve toplantılarımızda yerlerine oturmak istediklerinde ayağa kalkacağımızı; başlık, türban ya da terlik gibi kıyafetlerimizle ve saçımızın biçimiyle onları taklit etmeyeceğimizi; onların kullandığı ifadeleri kullanmayacağımızı ve aile adlarını almayacağımızı; eğerli ata binmeyeceğimizi, kılıç kuşanmayacağımızı, silah edinmeyeceğimizi ya da taşımayacağımızı ve yüzüklerimizin üzerine Arapça harfler kazdırmayacağımızı; şarap satmayacağımızı, başımızın ön kısmını tıraş edeceğimizi; nerede olursak olalım kendimize has giysiler giyeceğimizi; belimize kuşak bağlamayacağımızı; kiliselerimiz üzerine haç koymayacağımızı; Müslüman mahallelerinde ve pazar yerlerinde haçlarımızı ve kutsal kitaplarımızı göstermeyeceğimizi; kilise çanlarını hafifçe çalacağımızı; yanımızda bir Müslüman varken ibadetimizi yüksek sesle yapmayacağımızı; sokaklardaki geçit törenleri sırasında hurma dalları ve heykellerimizi taşımayacağımızı, ölülerimizi gömerken, Müslüman mahallelerinde ve pazar yerlerinde yüksek sesle ilahilerimizi söylemeyeceğimizi ve yanan mumlar taşımayacağımızı; hiçbir Müslüman’a vurmayacağımızı söyledik ve bu konuda söz verdik. Kendimiz ve dindaşlarımız adına bu konularda dikkatli olmaya söz veriyor ve sizden bizi himaye etmenizi bekliyoruz ve bu anlaşmanın herhangi bir maddesini ihlal ettiğimiz takdirde ceza olarak himayenizi kaybedeceğimizi ve bize düşman ve asi muamelesi yapmakta serbest olacağınızı biliyoruz” (Aktaran Sir Thomas Walker Arnold,Preaching of Islam, Westminster 1896, s. 52-53.)

Okurken bile insanın nutkunun tutulmasına neden olan bu Emanname’deki kurallara uymamanın cezası ölümdü. Daha sonraki devirlerde Zımmiler benzer yasaklarla karşılaştılar.

“Bu dem hengâm-ı fursattır...”

28 Mayıs 1453 günü, Bizans’ın başkenti Konstantinopolis uzun bir kuşatmadan sonra teslim olmaya karar verdiğinde, Fatih Sultan Mehmed ve önemli komutanlar bu teklifi kabul etme eğilimi göstermiş, ama Akşemseddin ve Molla Gürani, savaşın devamından yana tavır koyarak “Bu dem hengâm-ı fursattır bütün ada kırılsın” demişlerdi. Çünkü sulh ile teslimi kabul etmek, yağmadan, kiliselerin cami, halkın köle yapılmasından vazgeçmek demekti.

Fethin tanığı Osmanlı tarihçiler Tacizâde Cafer Çelebi ve Tursun Bey’e inanmak gerekirse, Fatih Sultan Mehmed 29 mayısta şehre girdiğinde neredeyse bin yıldır Ortodoks aleminin en büyük mabedi olan Ayasofya’nın kubbesine atıyla çıkmış, ardından kiliseyi çok harap bulduğunu söyleyerek Farsça bir beyit okumuştu. 1 haziranda Ayasofya camiye çevrilmiş, Fatih, hocası Akşemseddin’in imamlığında ilk namazını kıldıktan ve adına ilk hutbeyi okuttuktan sonra şehrin Osmanlı dönemi başlamıştı.

Hoşgörünün sınırları

Bizans’ın son patriği Gennadios’u İstanbul’a getirterek Ortodoks tebaanın içini rahatlatan Fatih, Temmuz 1453’te yayımladığı Emânnâme’de “...kiliseleri ellerinde ola, okuyalar ayinlerince, amma çan ve nâkus çalmayalar ve kiliselerin mescid etmeyim, bunlar dahî yeni kiliseler yapmayalar” buyurmuştu. Fethin ikinci cumasında ise haçları ve çanları kaldırdı. Bugün ‘Suriçi’ dediğimiz bölgedeki yüze yakın kilise ve manastır, Fatih veya oğlu II. Bayezid (hd 1481-1512) zamanında camiye çevrildi. Ayasofya’ya tuğladan minareyi ekleyip medresenin üstüne bir kat çıkan Bayezid idi. Bu girişimden kurtulan nadir kiliselerden biri Aya İrini, diğeri Moğolların Meryem’i Kilisesi idi.

Dahası Ömer’in Emannamesi’nde tanımlanan yasaklar, Osmanlı Dönemi’nde de uygulandı. Yani Hıristiyanlar ölülerini sessizce gömdüler. Evlerinin Müslüman mahallelerine bakan taraflarına pencere yaptırmadılar. Açıkta şarap içmediler. Müslüman mahallelerinden domuz ve haç geçirmediler. Silah taşımadılar. Bir Müslüman’la karşılaştıklarında kaldırım değiştirdiler. Müslümanlarla alçak sesle konuştular, yollarda toplanıp kendi aralarında konuşmadılar. Garip ve aşağılayıcı kıyafetler giydiler. Yeşil renk giymediler. Ermeniler kırmızı, Rumlar siyah, Yahudiler mavi şapka ve ayakkabı giydiler. Hamamlarda takunya giyemediler, camilerin önünden geçerken ayakkabılarını çıkardılar, boyunlarına çıngırak ya da işaretler taktılar ve daha nice aşağılayıcı kurala uyarak Osmanlıların o ünlü hoşgörüsüne mazhar oldular!

Hoşgörünün genişlemesi

Elbette, başta 1492’de İspanya’dan sürülen Yahudiler olmak üzere, tarihin çeşitli dönemlerinde Avrupa’daki baskılardan kaçan Yahudilerin en azından bir bölümünün Osmanlı Devleti’ni sığınması, her şeye rağmen, Osmanlı Devleti’nin Avrupalı muadillerine göre daha ‘hoşgörülü’ olduğunu düşündürür. Ancak, devletin gayrımüslim tebaasının ezici bir çoğunluğunun (Ermenilerin, Rumların, Süryanilerin, Yezidilerin vb.) gidecek başka yerleri olmadığını da biliyoruz. Sonuçta şu veya bu nedenle Zımmi statüsü ‘ehven-i şer’ idi.

Avrupa devletlerinin esas olarak siyasi nedenlerle Osmanlı ülkesindeki gayrımüslimlerin hamiliğine soyunmasıyla, bu kesimlerin durumları giderek iyileşti. Kanuni Sultan Süleyman ile Fransa Kralı I. François arasında 1535 tarihinde imzalanan antlaşma Osmanlı Devleti’nde yaşayan Fransızların din özgürlüğünü tanımakta ve onları din değiştirmeye yönelik baskılara karşı korumaktaydı. Bunu diğer ülkelerle imzalanan koruma antlaşmaları izledi. Biraz da Batılıların zorlamasıyla ilan edilen 1839 Gülhane Hatt-ı Hümayûn’u ve 1856 Islahat Fermanı ise Müslüman ve gayrımüslim tebaanın ‘eşit haklara sahip vatandaşlar’ olma sürecinde tarihi bir dönüm noktasıydı. Bugün ayakta olan kiliselerin ezici çoğunluğu, Tanzimat’tan sonra inşa edildi. Ancak ‘gâvura gâvur diyememenin’ sıkıntısı on yıllarca sürdü.

Fetih, Meşrutiyet, tehcir ve ihtida

Trabzon, Fatih Sultan Mehmed’in ordularının sefer kronolojisine dayanan kaynaklara göre 15 Ağustos 1461’de, şehrin fethini Macaristan’a bildiren bir Venedik belgesini esas alan İsmail Hakkı Uzunçarşılı’ya dayanan Türk Tarih Kurumu’na göre, 26 Ekim 1461’de Osmanlılarca fethedilmişti. O sırada dört-beş bin kişi civarında olduğu sanılan şehir nüfusunun ezici çoğunluğunu Ortodoks Hıristiyanlar oluşturuyordu. Kaynaklarda ‘Pontuslular’ ya da ‘Pontuslu Rumlar’ diye anılan ve Rumcanın değişik bir diyalektini kullanan bu grubun dışında, biraz da Ermeni, Cenevizli ve Venedikli (‘Latinler’) vardı.

Fetih sırasında şehir halkının bir kısmı kılıçtan geçirildi, bir kısmı Padişahın haremine katıldı, bir kısmı ise çeşitli amaçlarla İstanbul’a götürüldü. Ardından aynen imparatorluğun diğer yerlerinde olduğu gibi, şehri ‘şenlendirmek’ için, Niksar, Amasya, Ladik, Osmancık, İskilip, Gümüş(hane), Çorum, Merzifon, Tokat, Turhal, Zile, Samsun başta olmak üzere 19 yerleşim yerinden Müslüman ahali getirildi. Bu konudaki nadir kaynaktan biri olan 1486 Tapu Tahrir Defteri’ne göre, şehirde yaşayan 6.711 kişiden 1.290’u Müslüman’dı. Bunların yaklaşık yüzde 80’i ‘Sultan’ın emri ile şehre sürgün edilen cemaatler’, kalan bölüm ise ‘Trabzon’a kendi istekleriyle yerleşenler’di. Şehrin Hıristiyan nüfusu, kayıtlardaki adıyla ‘cemaat-i Gebran (Gavûrlar toplumu) ise 5.421 kişiden oluşuyordu. Yani fetihten 25 yıl sonra, Trabzon şehrinin nüfusunun yüzde 80,88’i ‘Zımmi’ (yüzde 65 Rum, yüzde 12,5 Ermeni, yüzde 3 Latin Katolik), yüzde 19,12’si Müslüman’dı.

Şehrin Müslümanlaşması

1553 yılı Tapu Tahrir Defteri’ne göre, şehrin nüfusu 6.100’e indiği halde, Müslüman nüfus yüzde 183,5 artarak 2850 kişiye ulaşmıştı. Buna karşılık Rumların yüzde 65, Ermenilerin yüzde 40 azaldığını görülüyordu. Yani şehir giderek ‘Müslümanlaşıyordu.’ Bunun bir nedeni, şehrin gayrımüslim nüfusunun bir bölümünün İstanbul’a göç ettirilmesi ise bir nedeni de gönüllü ya da zorunlu ‘ihtida’ olmalıydı. Defterde kendi adı ‘Abdullah’ olan iki kişiye karşılık baba adı Abdullah olanların sayısının 163 olması bu kanıyı güçlendiriyordu, çünkü, diğer dinlerden Müslümanlığa geçenlere ‘Allah’ın kölesi’ anlamına gelen ‘Abdullah’ adının verilmesi geleneği biliniyordu. (İhtida eden Ermenilerin ise nüfusa ‘İskender oğlu’ diye kaydedildiği sanılıyor.)

1583 yılına ait Tapu Tahrir Defteri’nde ise Trabzon’un Müslüman nüfusunun yüzde 99 oranında artarak 5.670’e ulaştığı, Hıristiyan nüfusun ise sadece yüzde 46 artarak 4.905 kişide kaldığı görülüyordu. O yıllardaki doğum oranlarının yüzde 3’ü aşmadığı bilindiği ve kayıtlarda şehre yeni iskânın olduğuna dair bir ibare olmadığı için, nüfus yapısını esas değiştiren faktörün ‘ihtida’ olduğunu ileri sürmek mümkündü. Nitekim defterde kendi adı ‘Abdullah’ olan bir kişiye karşılık, baba adı ‘Abdullah’ olan 256 kişi (hane reisi) vardı.

Gönüllü mü, zorla mı

Sonuç olarak, 1583 yılında Trabzon’da yaşayan Müslüman ahalinin en az yüzde 44.7’si birinci ya da ikinci kuşak ‘mühtedi’ (din değiştirmiş) idi. Bazılarına göre ‘ihtida’, İslâm dininin cazibesinden kaynaklanırken, bazılarına göre, gayrımüslimlerin can ve mal güvenliğine sahip olmaması gibi zorlayıcı sebepler ağır basıyordu. Özellikle izlenen vergi politikaları bu açıdan önemli rol oynamıştı. Örneğin şehirli Hıristiyanlar, hane başına 25 akçe ‘ispençe’ denilen vergi öderken, Müslümanlar daha düşük oranda ‘çift resmi’ yükümlülükleri olduğu halde bunu düzenli vermezlerdi. Dahası, ‘ihtida’ edenlerin ‘ispençe’ yükü eski dindaşlarına aktarıldığı için 30 akçeye kadar çıkıyordu.

Aslına dönenler

Trabzon ve havalisinde, zorunlu ihtidanın tarih boyunca sürmüş olduğunu, 1908’de Meşrutiyet’in ikinci kez ilanı ile ortaya çıkan özgürlük havasında yaşananlardan öğreniyoruz. O sırada Trabzon Valiliği’nde Maiyet Memuru olan A. Faik Hurşit (Günday) Bey anılarında şunları anlatıyor: “Meşrutiyetin ilanını müteakip Yomra, Maçka, Tonya, Şarlı nahiyelerinde Müslümanların tanassur etmeye [Hıristiyanlığa geçmeye] başladıkları görüldü. Hatta bu yüzden birçok köylerde vukuatlar olmakta idi. Meselâ ölen bir adamın cenazesini defnetmek için Rum Ortodokslar o adamın Ortodoks olduğunu, Müslümanlar da müslüman olduğunu iddia ediyor ve her biri ölüyü kendisinin gömeceğini ileri sürüyordu. Hükûmetçe yapılan tahkikatte bazan Ortodokslara, bazan da Müslümanlara veriliyor ve bazan da mesele hal edilemediği için hükümet tarafından defnediliyordu. Bu adamların ellerindeki nüfus tezkerelerinde Müslüman oldukları ve Müslüman ismi yazılı olduğu ve babasının da Müslüman olduğu görülüyordu. Buna rağmen kendileri Ortodoks olduklarını ve isimlerinin Yani ve Niko gibi Rum isimleri olduğunu, gizli din taşıdıklarını söylüyorlardı. Kendileri Osman Paşa Müslümanı olduklarını ve meşrutiyete kadar babaları ve kendileri ve aileleri efradı gizli Ortodoks dinini ve zahirende Müslüman gözükmek suretiyle Ortodoksluklarını muhafaza ettiklerini söylüyorlardı. Haznedârzade ailesinin 1260 (Miladi 1844) tarihindeki son valisi Osman Paşa tarafından ismi geçen nahiyelerdeki Rom [Rum] Ortodoksları cebren Müslüman yapılmış olduğu için Meşrutiyetin ilanıyla başlayan irtidât keyfiyetinin hakikati anlaşılmıştı...” (Günday, Hayatım ve Hatıralarım, Çelikcilt Matbaası, 1960, s. 21-23.)

Can pazarındaki Ermenilerin ihtidası

II. Abdülhamit döneminde, 1894-1896 tarihleri arasında Urfa ve Sason’da Batılı kaynaklara göre 75 bin ila 300 bin arasında, Osmanlı ve Türk kaynaklarına göre bir kaç bin gayrımüslimin hayatını kaybettiği toplumlar arası çatışmalar sırasında, özellikle Ermeni cemaatinin üyeleri, canlarını ve mallarını korumak için topluca ihtida ettikleri biliniyor. Batılı ülkelerin tepkilerinden çekinen Saray, bu talepleri geri çevirdiyse de, bölgedeki Müslüman halkın açık baskıları, yerel yöneticilerin gizli baskılarının etkisiyle binlerce kişi Müslümanlığa geçti. Bu gruplar, olayların yatıştığı 1902 yılından itibaren tekrar eski dinlerine döndüler. Ancak yeni bir ihtida dalgası yoldaydı.

1915 Ermeni Tehciri, can pazarına düşen Ermenilerin topluca Müslümanlığa geçmesine neden oldu çünkü, başlangıcınca din değiştirmeyi kabul eden Ermenilerin yerlerinde kalmasına izin verilmişti. Hatta bazı bölgelerde bu konuda zorlamalar yapılıyordu. Merzifon’dan yazan Amerikalı bir öğretmen, “Müslümanlığı kabul edenlerin kalmasına müsaade ediliyor. Başvuruların kabul edildiği avukatlık büroları Müslümanlığa geçiş başvurusu yapan insanlarla dolup taşıyor. Birçokları bunu çocuklarının ve eşlerinin emniyeti için yapıyorlar” derken, Alman Konsolos Kuckoff 4 Temmuz 1915’te, “Samsun civarındaki bütün köyler Müslümanlaştırıldı, aynı şekilde Ünye’deki köyler de Müslümanlaştırıldı” diyordu. Alman Büyükelçisi Wangenheim 7 Temmuz 1915’te “Trabzon’da Ermeniler tehcirden kaçmak, canlarını ve mallarını kurtarabilmek için kitleler halinde İslâmiyet’e geçmişlerdir” diye yazıyordu.

İhtidanın ecele faydası yok

Fakat din değiştirenlerin sayısının çok fazla olması üzerine, bölgelere yollanan bir yazı ile Ermenilerin inanç nedeniyle değil, sadece memlekette kalmak için din değiştirdikleri söylenerek, din değiştirseler bile sürülmeleri istenmişti. Daha sonra bu değişiklik birçok vilâyete tek tek bildirilecek ve din değiştirenlerin de sürülmeleri istenecekti. Bazı bölgelerde hâlâ din değiştirmeye izin verildiği, memurların bu konuda Ermenilere yardımcı oldukları haberlerinin gelmesi üzerine ise, bizzat Talat Paşa tarafından “mahrem ve bizzat hal olacaktır” kaydıyla tüm bölgelere bir tamim yollandı ve 1 Temmuz genelgesi hatırlatılarak hiçbir istisnai uygulamaya müsaade edilmeyeceği bildirilerek din değiştirenlerin yerlerinde bırakılmaları yasaklandı.

Çeşitli vesilelerle Cumhuriyet dönemindeki ‘dinsel hoşgörü’ (!) hikâyelerimizi anlatmıştım. Yeri geldikçe ve fırsat buldukça anlatmaya devam edeceğim. Ancak bu kadarı bile ‘iğneyi kendimize, çuvaldızı başkalarına batırmak’ gerektiğini göstermiyor mu?

Not: Christians and Jews in the Ottoman Empire: The Functioning of a Plural Society, (Yay. Haz.: B. Braude ve B. Lewis), 2 cilt, New York, 1982; Bat Ye’or, The Dhimmi: Jews and Christians under Islam, Cranbury, NJ: Fairleigh Dickinson University Press/ Associated University Presses & London: AUP, 1985 ; Sir Thomas Walker Arnold, Preaching of Islam, Westminster 1896; Heath W. Lowry, Trabzon’un Türkleşmesi ve İslâmlaşması, Boğaziçi Üniversitesi Yayınları, No. 159, İstanbul, 1981; A. F. Hurşit Günday, Hayatım ve Hatıralarım, Çelikcilt Matbaası, 1960; Andreadis Yorgo, Gizli Din Taşıyanlar, Belge Yayınları, İstanbul, 1999; Taner Akçam, Ermeni Meselesi Hallolunmuştur, İletişim, 2008; Selim Deringil, “The Armenian Question is Finally Closed”: Mass Conversions of Armenians in Anatolia during the Hamidian Massacres of 1895–189”, Comparative Studies in Society and History, 2009, 51 (2), s. 344-371; Selim Deringil “‘There is no Compulsion in Religion’: Conversion and Apostasy in the Late Ottoman Empire, 1839–1856,” Comparative Studies in Society and History, 40 (2000), s. 547–575.

.6-12-09

.

.Hepimiz Çingeneyiz, hepimiz Romanız!

‘Kürt Açılımı’nın her iki tarafın da devasa yanlışlarıyla duvara tosladığı bugünlerde hükümet ‘Roman Açılımı’nı başlattı. İyi de yaptı. Çünkü Romanlar hiçbir zaman ayrı bir devlet talepleri olmadığı halde dünyanın ve Türkiye’nin en çok aşağılanan, en çok baskıya maruz kalan etnik grubu. Özgürlükçü yaşam tarzları yüzünden yüzyıllar boyunca yaşadıkları her ülkede en hafifinden garipsenmekle, daha kötüsü dışlanmakla kalmadılar, İngiltere’de, Fransa’da, İspanya’da en ağır kovuşturmalara uğradılar, hapislere atıldılar, şehirlerden sürüldüler; Avusturya-Macaristan İmparatorluğu’nda eğitim adına çocukları zorla ellerinden alındı, kırımlara ve sürgünlere uğradılar, Romanya’da 1864’de kadar köle olarak istihdam edildiler. Balkanlarda Osmanlı İmparatorluğu’nun mirası oldukları için iki kat aşağılandılar. Naziler tarafından toplama kamplarında imha edildiler. Eşitlik lafını ağzından düşürmeyen sosyalist ülkelerde bile koyu ayrımcılığa uğradılar. Liberal ama steril Avrupa Birliği’nin çok kültürlülük politikalarından da pek nasiplerini alamadılar, en iyi ihtimalle görünmez olmaya devam ettiler. Böylece bir çeşit kısır döngüye düştüler ve şikâyetlere neden olan bazı yaşam biçimleri kaderleri oldu.

Devlet Bakanı Faruk Çelik’in ve çeşitli Roman örgütlerinin katılımıyla yapılan I. Roman Çalıştayı’nda çok, olumlu bir hava olduğunu yazdı gazeteler. Bu haftaki yazımı, bu açılıma destek olmak üzere kaleme aldım.

Not: Yüzyıllarca süren önyargılardan kaçınmak için olsa gerek, 1978 yılında toplanan İkinci Dünya Çingeneler Konferansı’nda, Çingene yerine, Rom (=adam, insan) kökünden gelme ‘Roma’ (Türkçede Roman) adının kullanılması istenmişti. O günden beri de bu istek yaygınlaşmaya devam etti. Bu isteğe saygı duyuyorum ama Osmanlı belgelerindeki kıptî/ kıptiyân/ çingene/ çingan/ çingâne gibi terimleri Roman şekline dönüştürmeyi doğru bulmadığımdan bu yazıda, ‘Çingene’ terimini kullanacağım. Umarım kimsenin kalbini kırmam.

Binlerce yıldır yollarda

Çingenelerin 9. yüzyılda, önce İran’a, 11. yüzyılda da Selçuklu akınlarından kaçarak Ermenistan üzerinden Bizans’a geldikleri, buradan da 1300’lerin başında Balkanlar yoluyla Avrupa’ya geçtikleri sanılıyor. Geldikleri ülke ise halk arasında sanıldığı gibi Mısır değil Hindistan, çünkü kullandıkları dil Hindi, Gujarati ve Keşmiri gibi Hint ağızlarından unsurlar taşıyor. Çingenelere değinen ilk Bizans kaynağı 855 tarihli. Ayrıca 1068 yılında yazılmış Aya Yorgi adlı bir azizin yaşam öyküsünde İmparator IX. Konstantinos Monomahos’un hayvanat bahçesindeki vahşi hayvanlardan bulaşan bir hastalığa çare bulması için çağrılan ‘adsincani’lakaplı Simon adlı bir kişiden bahsediliyor. Bizans kaynaklarına göre ‘Büyücü’ veya ‘vantrolog’ anlamına gelen adsincani, bugün Çingeneler için kullanılan Yunancadaki Atzinganoi, Almancadaki Zigeuner, Fransızcadaki Tsiganes, İtalyancadaki Zingaro, Lehçedeki Cygan, Macarcadaki Cziganyok, Ermenicedeki Tzigan, Türkçedeki Çingene sözcüğünün kökenini oluşturan Gürcüce bir sözcük.

Çingene Sancağı

Osmanlı kayıtlarında Çingenelere ilk kez 1430 tarihli Bulgaristan’daki Nikopol Sancağı Tımar Defteri’nde rastlanır. Çingenelerin İstanbul’a dışarıdan mı geldiği, yoksa Konstantinopolis’ten miras mı kaldığı konusunda kesin kanıtlar olmamakla birlikte, Çingeneleri “kâfirler ile kızıl yumurta, Müslümanlar ile kurban bayramı, Yahudiler ile kamış bayramı yapan kavim” olarak tarif eden 17. yüzyıl Osmanlı seyyahı Evliya Çelebi’ye göre Çingeneler İstanbul’a II. Mehmet (Fatih) döneminde (hd 1451–1481) gelmişlerdi. (Genel olarak ‘dinsiz’ oldukları sanılan Çingeneler, Balkanlarda önce Avusturya-Macaristan İmparatorluğu’nda çoğunlukla Hıristiyan olarak yaşamışlar, Osmanlı Dönemi’nde ise Müslümanlıkla tanışmışlardı. Tarih boyunca da içinde bulundukları toplumun dinini kabul etme eğiliminde olmuşlardı.) Kendilerine Edirne Kapısı civarında yerleşme izni verildiği halde, daha sonraki tarihlerde, Balat, Ayvansaray, Lonca, Sulukule, Üsküdar, Kasımpaşa ve Ortaköy gibi mahallelere doğru yayılmışlardı. 1487-1489 tarihlerine ait kayıtlara göre ise, Merkezi Kırkkilise (bugün Kırklareli) olan ve Eski Hisar-ı Zağra, Hayrabolu, Malkara, Döğenci-Eli, İncügez, Gümülcüne, Yanbolu, Pınar-Hisar, Pravadi, Dimetoka, Ferecik, İpsala, Keşan ve Çorlu bölgelerini içine alan bir Çingene Livası (Livâ-i Çingâne) oluşturulmuştu. Bu livada o tarihlerde 3.237 Çingene hanesi yaşıyordu.

Osmanlı hoşgörüsü

Kayıtlara bakılırsa Osmanlılar Çingenelere Avrupalılar gibi önyargılı yaklaşıyorlar ancak onlar kadar sert davranmıyorlardı. Nitekim Osmanlı ülkesinde Çingeneler sadece müzisyen değil, tenekeci, nalbant, kuyumcu, kılıç ustası, marangoz, ayakkabıcı, raptiyeci, derici, terzi, halıcı, hırdavatçı, helvacı, kasap, bahçıvan, katırcı, gardiyan, cellat, kurye, maymun yetiştirici, az da olsa yeniçeri, subaşı ve cerrah olabiliyorlardı. 1526’da Mohaç Savaşı’ndan sonra Macaristan’daki Çingene nüfustan bir bölümü Osmanlı ordusuna demirciler, berberler, müzisyenler, cellâtlar olarak katılmış, ordu dönerken yanında bu grupları da getirmişti.

Cingâne Kanunnameleri

Fatih Sultan Mehmed’in (hd 1451-1481) “Rumeli’nün Etrâkinün Koyun Âdedi Hükmi” başlıklı fermanı Osmanlı Devleti’nde Çingenelerle ilgili ilk hukuki belge niteliğini taşır. İslam hukukunda “Koyun Âdeti” ya da resm-i ağnâmı denen koyun vergisini düzenlemek için çıkarılan bu kanunnameye, vergi ile ilgisi olmayan Çingenelerin neden konu edildiği belli değil. Beş paragraflık fermanın dördüncü paragrafı Çingenelerden 42’şer akçe vergi alınması, bu miktarı kesinlikle aşılmamasını, hisarların takviyesinde ya da demircilik işinde çalışan Çingenelerden haraç alınmaması, toplanan vergiler için kendilerine bir belge verilmesi, Çingenelerin Müslümanlığı kabul edenler, eğer Müslümanlarla oturmazlarla haraç alınmaya devam edilmesi hükme bağlanıyor.

Sadece Çingeneler için çıkarılan ilk kanunname ise II. Beyazıd’ın 1497 tarihli Kanun-ı Cizye-i Cingânehâ’sı. Bu kanunname ile merkezi Kırk Kilise (bugün Kırklareli) olan bir Cingâne Sancağı kurulmuş, sancağın başında Çingene Beyi ya da Mir-i Kiptiyân denilen bir reis tayin edilmiş. Müslüman Çingeneler vergi olarak ayda 22 akçe öderken, gayrı Müslim olanlar 42 akçe ‘haraç’ ödüyorlarmış.

Müsellem Çingeneler

Kanuni Sultan Süleyman Döneminde (1520-1566) çıkarılan “Kanunnâme-i Kıbtiyân-ı Vilayet-i Rumeli” ile Müslüman Çingenelerden 22 akçe vergi alınmaya devam edilmiş ancak gayrı Müslim olanların haracı 31 akçeye düşürülmüş. Kanunnamenin ikinci maddesinde İstanbul, Edirne, Filibe ve Sofya’da yaşayan oyun ve eğlence işleri ile uğraşan Çingene kadınlarından ayda yüzer akçe vergi alınması emrediliyor. Yedinci maddede ise ‘âzâdegân’ denilen Müslüman Çingenelerin ‘yave kâfirler’ denilen Gayrı Müslim Çingenelerle yaşamaları halinde ‘kınanarak terbiye edilmeleri’ isteniyor.

Bu dönemde Rumeli’ndeki Çingeneler ‘müsellem’ yani piyade teşkilatına sokulmuş, bunların içinden bir bölüm de ocaklar halinde örgütlenmişler. Çingene müsellemlerinin de vazifesi seferde top çekip yol yapmak ve askere erzak taşımak gibi, geri hizmetleri imiş.

III. Murad döneminden itibaren, diğer askeri teşkilat gibi, Çingene teşkilatı da bozulmağa başlamış. 1579 da, İran Savaşı sırasında, Bender tarafına hizmete memur edilen Çingane müsellemleri, defterin teslim edilmediğini bahane eden yamakların harçlık vermemeleri yüzünden kazan kaldırınca, Çingeneleri yola getirmek için devlet zora başvurmuş.

Malum sorunlar

Çingenelerin, din değiştirmeleri için baskıya uğramadıklarını ancak 16. yüzyıldan itibaren “fuhuşu teşvik ettikleri, soygun, cinayet ve hırsızlığın yayılmasına katkıda bulundukları” için İstanbul’dan atılmaları için fermanlar çıkartıldığını, sürüldükleri Anadolu kasabalarında “göçebe olarak gezdikleri ve erkek kılığına soktukları genç kadın ve kızlarıyla fuhuş yaptırdıkları” için sürekli kovuşturmaya uğradıklarını kayıtlardan biliyoruz. Ama Makedonya’nın Üsküp şehrinde, Tophane Mahallesinde yaşayan ‘Barutçu Çingenelerinin’ güzel kızları, tertemiz ve şık kıyafetleri, mavi badanalı tertemiz evleriyle meşhur olduğuna dair Osmanlı belgeleri de var.

1695’te 45 bin (9 bin hane), 1853-54 tarihleri arasında Rumeli Eyaletlerinde 214 bin Çingene (45 bin hane) yaşadığı sanılıyor. Osmanlı modernleşmesinin önde gelen temsilcilerinden Mithat Paşa’nın 1860’ta Çingeneleri yerleşik yaşama geçirmek için yoğun çabalar harcadığı ancak başarılı olamadığı biliniyor. 1874’te Çingenelerin ‘bedeli askeri’ ödemek yerine orduya alınmaları konusunda da adımlar atılmış ama sonuca ulaşılmamıştı.

Cumhuriyet’in hoşgörüsüzlüğü

1878 ile 1912 dönemi arasında Bulgaristan’dan, 1923`teki Nüfus Mübadelesi ile Yunanistan’dan Türkiye’ye büyük Çingene göçleri oldu. Bunları 1927, 1933, 1935 ve 1936-37 göçleri izlemiş. Ama Türkiye’ye yeni gelenlere pek misafirperver davranmadı, çünkü 1934’te çıkarılan ve hala yürürlükte olan 2510 sayılı İskân Kanunu’nun 4. maddesi “Türk kültürüne bağlı olmayan, anarşistler, göçebe Çingeneler, casuslar ve memleket dışına çıkartılmış olanlar Türkiye’ye ‘muhacir’ olarak kabul edilemezler” diyordu. Bugün buna ek olarak, 5682 sayılı Pasaport Kanunu’ndaki “serseriler dilenciler, milli güvenlik, genel güvenlik” belirsiz kavramlara dayanarak Çingenelerin Türkiye’ye girmesi yasaklanabiliyor.

Dışlanmaya devam

Bugün Dünyada tam olarak kaç Çingene yaşadığını bilmiyoruz. Rakamlar 15 ila 30 milyon arasında değişiyor. Bunların 12 milyonunun Avrupa’da, sekiz milyonunun Balkan yarımadasında, Orta Avrupa’da ve eski Sovyetler Birliği coğrafyasında yaşadığı tahmin ediliyor. Halen Romanya, Bosna-Karadağ, Yunanistan ve Bulgaristan’da Türko-Gifti (Yifti) Türski Çigani gibi adlarla anılan gruplar hem Çingene hem Müslüman oldukları, hem de Türkçe konuştukları için katmerli şekilde horlanıyorlar. İtalya, Fransa gibi AB’nin merkez ülkelerinde bile Çingenelerin hali harap.

Türkiye’de de durum aynı. 1993’de Edirne Milletvekili Erdal Kesebir’in; 2001’de Van Milletvekili Fethullah Erbaş’ın iyi niyetli çabaları sonuçsuz kaldı ve İçişleri Bakanlığı’nın 23 Ekim 2003 tarihli genelgesiyle yurttaşlık başvurusunda bulunanların “Çingene olup olmadıklarının araştırılmasının” istenmesi AB’nin 2003 Türkiye İlerleme Raporu’na yansıdı. O günden bu yana ciddi bir adım atıldığı yok.

Türkiye’de resmî rakamlara göre 500 bin, gayrı resmî rakamlara göre iki milyon Çingene-Roman var ve ağırlıklı olarakKırklareli, Edirne, İstanbul, Düzce, İzmit, Ankara, Afyon, İzmir, Denizli, Tokat, Sivas, Samsun, Adana Kahramanmaraş, Gaziantep ve Mardin yaşıyorlar. Yaşıyorlar ama biz onların farkına sadece suç işlediklerinde, sit-com dizilerde, ya da müzik alanında varıyoruz. Halbuki bu topraklarda yaşayan tüm insanlar gibi Romanların de pek çok sosyal, ekonomik, politik ve kültürel sorunları var. Onlar da herkes gibi daha güzel ve daha güvenilir bir yaşam diliyorlar. Onlar da hayatlarını alınlarının teriyle, çalışarak kazanmak istiyorlar. Toplum tarafından kabul edilmek, beğenilmek istiyorlar. Hükümetin ‘Roman Açılımı’nın, kısa süre önce ‘Kentsel Dönüşüm’ adı altında İstanbul’daki tarihsel yerleşim yerleri Sulukule’den ve diğer bölgelerden zorla çıkartarak şehrin çeperlerine itilen İstanbul Romanları başta olmak üzere, tüm Roman vatandaşlarımızın hepsi birbirinden zorlu sorunlarına çare olması umuduyla yazımı bitiriyorum…

‘Unutulmuş Soykırım’: Porrajmos

II. Dünya Savaşında tüm Avrupa’da kaç Çingenenin soykırıma uğradığı bilinmiyor. Tahminler 200 bin ila 800 bin arasında değişiyor. Çünkü savaş öncesi ve sonrasında bu toplulukların nüfusları hakkında doğru dürüst kayıtlar yok. Ayrıca, Yahudi Soykırımı’na (Holocaust) yapılan güçlü vurgu, ‘Çingene Soykırımı’ Porrajmos’un gölgede kalmasına neden olmuş görünüyor.

Aslında Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra Almanya’da başlayan çingene avının kökenleri, 1899’da Münih’te imparatorluk emniyetinden Alfred Dillman tarafından kurulan ve sonradan ‘Çingene Tehlikesiyle Mücadele’ adını alan ofise dayanır. Nazi ideologlar, özürlüler, Çingeneler ve Yahudilerin Alman ırkını nasıl bozduğuna dair teorilerini 1933’de olgunlaştırmışlardı. 1935 Eylül’ünde çıkarılan “Alman Kanını ve Onurunu Koruma Kanunu”nda (Nüremberg Kanunu) Çingenelerin de adı geçiyordu. 1938-39’da Çingenelere yönelik baskılar 13 Ekim 1942’de çıkarılan emirle çehre değiştirdi.

Çingeneler toplama kamplarına

1941 ilkbaharında Almanlar Eski Yugoslavya topraklarını işgal ettiklerinde Ustaşa denilen faşist Hırvat çetesinin kontrolü altına giren Bosna-Hersek’te kurulan Bağımsız Hırvatistan Devleti (Nezavism Drzhava Hrvastka) Hükümeti’nin ilk işi, kamusal alanlara ve ulaşım araçlarına “Sırplara, Yahudilere ve Göçebelere [Çingenelere] Yasaktır” posterleri asmak olmuştu. ‘Ari Kanı ve Hırvat Halkının Onurunu Koruma Kanunu’ ve ‘Aynı Irka Ait Olma Kanunu’ uyarınca, iki veya daha fazla kuşaktan beri Çingene olanlar, mal ve mülkleri müsadere edildikten sonra toplama kamplarına gönderilmişlerdi. Müslüman Çingenelere Ortodoks soydaşlarından daha yumuşak davranıldı ancak Sırbistan’daki toplama kamplarından en ünlüsü olan Jasenovac’da 28 bin (Çingene bilim adamlarına göre 60 bin ile 80 bin arasında) Çingene öldürüldü.

Ağustos 1942’de Sırbistan ‘Yahudi ve Çingene sorununu çözdüğünü’ ilan eden ilk ülke oldu. 1943’te Mussolini rejiminin devrilmesinden sonra İtalyanlardan Almanların kontrolüne geçen Arnavutluk’taki Çingenelerin etnik kökeni konusundaki belirsizlikler canlarını kurtarmalarını sağladı.

1941’den itibaren Almanya’nın müttefiki olarak Makedonya ve Trakya’nın kontrolünü üstlenen Bulgaristan’da Kral Boris’in çıkardığı Yahudi düşmanı ‘Ulusun Korunması Kanunu’nda Çingene adı geçmiyordu ama Mayıs 1942’de Çingenelerin kamu yararına zorunlu çalışmasına karar verildi. Ağustos 1942’de Bulgarlarla evlenmeleri yasaklanırken, bazı Müslüman Çingeneler din değiştirmeye zorlandılar. Yine de, 1943’ün başında Kral Boris, Makedonya ve Trakya’daki bütün Yahudileri toplama kamplarına gönderirken Bulgar vatandaşı olan Çingeneleri sürgünden muaf tuttu. Dolayısıyla savaş sırasında sadece (!) 5 bin civarında Bulgar Çingenesi hayatını kaybetti.

Bulgaristan’ın kontrolü altındaki Makedonya Çingeneleri de Boris’in tavrı sayesinde soykırımdan kurtuldular. Yunanistan’daki Çingeneler ise 1943’te tam Auschwitz toplama kampına gönderiliyorlardı ki, (bir iddiaya göre) Atina Baş Piskoposunun müdahalesi ile kurtuldular. En büyük kırıma ise Romanya Çingeneleri uğradı. 300 bin Romanya Çingenesinden yaklaşık 36 bini (Çingene araştırmacılara göre 90 bini) Nazi toplama kamplarında hayatını kaybetti.

Kaynakça: Osmanlı Kanunnameleri, I. Kitap, s. 397-8, II. Kitap 383-4, V. Kitap, s. 46-51, VI. Kitap, s. 511-521, FEY Vakfı, 1990-1993; M. Tayyip Gökbilgin, “Çingeneler” maddesi, İslam Ansiklopedisi, MEB Yayınları, 1977; Ian Hancock, The Pariah Syndrom, Ann Arbor: Karoma Publishers, 1987; George C. Soulis, “The Gypsies in the Byzantine Empire and the Balkans in the Late Middle Ages,” Dumbarton Oaks Papers, C. 15, 1961, s. 143–165; Angus Fraser,Çingeneler (Çev. İlkin İnanç), Homer Yayınları, 2005; Elena Marushiakova, Veselin Popov,Osmanlı İmparatorluğu’nda Çingeneler (Çev. Bahar Tırnakçı), Homer Yayınları, 2006; In the Shadow of the Swastika: The Gypsies during the Second World War ,(Yay. Haz. Donald Kenrick) University of Hertfordshire Press, 1999; The Gypsies of Eastern Europe (Yaz. Haz. David M. Crowe, John Kolsti), Armonk, NY: M. E; Osman Cemal Kaygılı, Çingeneler, Bilgi Yayınevi, 1972 (Roman).

.13--12-09

.Totem, tabu ve ‘Mustafa’ filmi

Hatırlarsanız, geçtiğimiz haftayı, hükümetin ‘Roman Açılımı’na ayırmıştım. Bazı okurlar, DTP’nin kapatılmasından söz etmek yerine, Romanların sorunlarından bahsetmemi eleştirdiler. Mağdur gruplarının dayanışmak yerine, mağduriyetler arasında bir hiyerarşi kurmalarına ve bu hiyerarşide en tepeye kendi mağduriyetlerini yerleştirmelerine alışıktım ama bu tepkiye yine de şaşırdım. Öyle ya son beş yıl içinde Kürt Meselesi konusunda onlarca yazı yazmıştım, halbuki Romanlara ikinci kez değiniyordum. Birkaç gün sonra, gayet ironik bir olay oldu. Dolapdere’deki sokak çatışmalarında, Dolapdereli Romanlar, gösterici Kürt gençlerine öyle sert bir tepki gösterdiler ki, mağdurların dayanışmayı öğrenmesi için daha çok beklememiz gerektiğini anladım.

Evet, sadece haftanın değil, ayın, yılın en önemli olayı elbette DTP’nin kapatılması. Nitekim bu olayın yarattığı siyasi-toplumsal deprem sürüyor. Bazı DTP’li yöneticilerin kendilerine çağrıda bulunan aydınlara ve halk kesimlerine kulaklarını tıkayıp, ‘sine-i millete dönmeye’ karar vermeleri ile başlayan süreçte gördük ki, Abdullah Öcalan’ın siyasi aktör olarak gözardı edilmesinin Türkiye’ye maliyeti ağır olacak. Ancak Öcalan, gençleri, çocukları sokaklara dökmekle yetinmedi, DTP üzerindeki etkisini bir kez daha test etti. Öyle ki, bir gün önce ‘taban’ı bahane ederek dağa çıkmaktan ya da hapse girmeyi göze almaktan söz edenler, bir gün sonra ‘tavan’la eşgüdümlü olarak ‘sine-i Meclis’e dönme’ kararı aldılar. Kararın yerindeliği ortada. Dahası, bu ilişki, bu etkileşim benim açımdan sır değildi; doğaldı, anlaşılırdı, meşru idi. (Neden böyle düşündüğümü merak edenler, 19-24 Ekim 2008 tarihlerinde Taraf’ta yayımlanan ‘Osmanlı’dan Bugüne Devlet ve Kürtler’ başlıklı yazı dizime bakabilirler.) Ama aynı zamanda bu ilişki eleştirilmeye de muhtaçtı. Gerçi, buna cüret edenlerin ne gibi suçlamalarla karşılaştıklarınıTaraf yazarı Melih Altıok, 18 Aralık 2009 tarihli köşesinde gayet güzel özetledi ama yıllardır Türk toplumundan gelen en ağır eleştirileri, saldırıları, tehditleri göze alarak, Mustafa Kemal’in tabulaştırılmasını, Kemalizm’i ve Atatürkçülüğü eleştiren biri olarak, lider kültünün, ‘Kürt toplumunun Atatürk’ü’ olduğu söylenen Abdullah Öcalan’ın ve ‘Öcalanizm’in de Kürt aydınları tarafından benzer bir eleştiri sürecine tabi tutulduğunu veya tutulacağını ummak istiyorum.

Esinlendirici olmak için, bu haftaki yazımı, kendi öz tabumuz olan ‘Atatürk tabusuna’ ayırdım. Çünkü meşhur Sincan 2. Ağır Ceza Mahkemesi, Can Dündarhakkında, Mustafa belgeseli nedeniyle yürütülen soruşturmada verilen ’takipsizlik’ kararını kaldırdı. Yargıtay bu kararı onarsa, dava açılacak ve Dündar, ‘Atatürk’ün hatırasına hakaret’ten 7,5 yıla kadar hapis istemiyle yargılanacak.

***

Önce biraz geriye gidelim. Üç yıl önce İpek Çalışlar’ın Latife Hanım adlı romanı yayımlandığında da benzer bir durum ortaya çıkmıştı. O zaman, Çalışlar’ın kitabında, Latife Hanım’ın kız kardeşi Vecihe İlmen’in hatıralarına dayanarak, 1 Nisan 1923 gecesi, Trabzon Mebusu Ali Şükrü Bey’i öldüren Topal Osman’ın Çankaya Köşkü’ne düzenlediği silahlı baskın sırasında, Atatürk’ün Latife Hanım’ın çarşafını giyerek köşkten kaçtığını ifade etmesi, Savcılık tarafından suç olarak görülmüş, İpek Çalışlar ve onunla röportaj yapan Hürriyet Gazetesi Sorumlu Müdürü Necdet Tatlıcan hakkında 4,5 yıl hapis cezası istemiyle dava açılmıştı.

Halbuki bu olay daha önceki yıllarda pek çok tarihçi ve araştırmacı tarafından aşağı yukarı aynı şekilde ele alınmıştı. İpek Çalışlar ile diğer tarihçilerin yaklaşımları arasındaki tek fark, Mustafa Kemal’in köşkten saldırıdan önce mi kaçtığı, yoksa olay sırasında mı kaçtığı konusunda ortaya çıkıyordu. Yoksa kimsenin Topal Osman’ın kendisini öldürmek üzere köşke seğirttiğinde Mustafa Kemal’in köşkü terk ettiğine itirazı yoktu. Buna rağmen pek çok kişi Çalışlar’ın çizdiği Atatürk tablosuyla hayallerindeki Atatürk tablosunun örtüşmediğini ileri sürerek, ‘yedi düvele boyun eğdirmiş kahraman bir komutan bir çapulcudan mı korkacak?’ şeklinde özetlenebilecek bir tartışmaya girişmişti. Yazarın Mustafa Kemal’in ‘korkak’ –hatta daha ileri gidelim- ‘karısından bile korkak’ olduğunu, hatta ‘kadın kıyafetine bile girebilecek kadar korkak olduğunu’ ima ettiğini düşünerek İpek Çalışlar’ı hain ilan edenler, bir yıldır Can Dündar’ın Mustafa filmi üzerinde benzer bir tartışma yürütüyorlar ve Can Dündar’ı da deyim yerindeyse linç etmeye çalışıyorlar. Üstelik bu sefer, ortada sınırlı sayıda kişiye ulaşan kitap gibi bir malzeme değil, iki milyona yakın kişinin izlediği bir filmin olması saldırıların şiddetini daha da arttırmış görünüyor.

Kemalizm yerine Mustafaizm mi

Filmin görsel ve teknik açıdan değerlendirmesini uzmanlara bırakalım. Tarihçilere, bilim adamlarına kapalı olan ATASE arşivlerinin Can Dündar’a açılmasının ardındaki gizemli nedenleri de bir kenara koyalım. Filmin ‘Kemalizm tükendi, biraz da Mustafaizm verelim’ diyenlerin bir çeşit ‘tazelenme projesi’ olduğunu ileri sürenlere de kulaklarımızı kapayalım. Senaryoda pek çok maddi hatanın olduğu, resmi tarihin önemli kodlarının aynen tekrarlandığı, Mustafa Kemal’i ve Kemalizm düşüncesini anlamak açısından anahtar öneme sahip bazı olayların es geçildiğini ya da çok kısa tutulduğu doğru. Mustafa Kemal’in modernleşmeci yanının Freudyen yorumlarla basitleştirildiği, sığlaştırıldı da doğru ama bunlardan kalkarak, Mustafa Kemal hakkında yazılabilecek yüzlerce değişik senaryodan birini filme çekmekten öte bir şey yapmamış olan Can Dündar’ın amacının Mustafa Kemal’in zaaflarını ortaya çıkarmak suretiyle O’nu küçük düşürmek, O’nu küçük düşürerek de Cumhuriyet’in temellerini dinamitlemek olduğunu ileri sürmek, hatta neredeyse Dündar’ı vatan haini ilan etmek gerçekten marazi bir duruma işaret ediyor. Vatan hainliğine karine teşkil edenler şeylerden biri, filmde Atatürk’ün parmaklarının kısa ve küt gösterilmesiymiş, halbuki Atatürk’ün parmakları ince ve uzunmuş! Ve daha neler neler...

Totemleştirme ameliyesi

Bu marazi yaklaşımın arka planını Cumhuriyet tarihi boyunca, sistematik bir biçimde Atatürk’ün totemleştirilmesi ve tabulaştırılması ameliyesi oluşturuyor. Bilindiği gibi totem, ilkel toplumlarda içinde yer aldığı grubun atasıdır, onun koruyucu ruhu, iyilik taşıyıcısıdır. Mustafa filmi dolayısıyla adı çokça geçen Freud’e göre, totemler hem dinsel, hem de toplumsal boyutlar taşır. Bir din olarak totemizm, insanla totem arasındaki saygı ve itibar ilişkilerini; toplumsal bir sistem olarak ise, toplumun üyeleri arasındaki karşılıklı yükümlülüklerle, diğer toplumlar, klanlar arasındaki ilişkileri düzenler. Geçtiğimiz aylarda kaybettiğimiz Levi-Strauss’a göre totemizm göstergeler arasında bağdaşım ve bağdaşmazlık kuralları koymakla yetinmez; aynı zamanda kimi davranışları buyurur, kimi davranışları yasaklar.

İşte tabu denen şey esas olarak, toteme dokunmanın tehlikeli, kirli, lanetli ya da suç oluşturan, kaçınılması gereken bir durum olarak tanımlanmasıdır. Kısaca sınırlamalardır, yasaklardır. Bu yasakların çoğu zaman mantığı olmamasına ve tutarlı bir sistem oluşturmamasına rağmen, tabunun yıkılması toplum birliğinin yıkılması anlamına geleceği için, yasaklar sıkı sıkıya uygulanır.

Anlattığımız bu süreç, sadece ilkel toplumlarda değil, gelişmiş toplumlarda da değişik biçimlerde tezahür eder. Kral, hükümdar, diktatör veya kurucu baba ile toplumları arasındaki ilişkilerde totem-tabu sisteminin değişik varyasyonları yürürlüktedir. İşte dün İpek Çalışlar’ın, bugün Can Dündar’ın başına gelenler, kutsalı koruma altına alan tabulara dokunmaya cüret etmeleri yüzündendir. Bu dokunmanın sert veya yumuşak olması, küçük veya büyük olması sonucu değiştirmez, ‘suç’, o figüre yakından bakmaya, onun hakkında konuşmaya, onu tarif etmeye başlandığı andan itibaren ortaya çıkmıştır.

Cumhuriyet’in ihtiyacı

Doğuştan karizmatik bir lider olan Mustafa Kemal Atatürk’ün totemleştirilmesi, o henüz yaşarken başlamıştı ama geliştirilmesi ve ‘mükemmelleşmesi’ ölümünden sonra oldu. Bu yüceltme ve kutsallaştırma hareketinin, Osmanlı döneminde toplumun temel tutunum unsurlarından olan dinin, Türk ulus-devletinin kuruluşu sırasındaki laikleşme hamlesi kapsamında, toplumsal yaşamdan çıkarılmasının doğurduğu boşluğu doldurmak için, ulusçuluğun yarı din haline getirilmesi sırasında mı, yoksa Mustafa Kemal’in dünyaya bakışının ve eylemlerinin Kemalizm adı altında total bir ideolojiye dönüştürülmesi çabaları sırasında mı ortaya çıktığı tartışılabilir. Ama görülen odur ki, Cumhuriyet modernleşmesi, başından beri bazı sıkıntıları aşmak için Mustafa Kemal’in ‘Atatürk’ olarak totemleştirilmesine ve dolayısıyla tabulaştırılmasına şiddetle ihtiyaç duymuştu.

Doç. Dr. Mete Kaynar, “Totem, tabu, Mustafa Kemal ve Atatürkçülük” adlı makalesinde, bu sıkıntıların başında Osmanlı modernleşmesi ile Cumhuriyet modernleşmesi arasındaki farkı tanımlayabilecek, yeterli kavramsal referanslara sahip olunmaması ve toplumu Cumhuriyet modernleşmesinin gereklerine ikna edecek, onu bu yolda harekete geçirecek bir düşünce setinin oluşturulamaması geldiğini söyler. Kaynar’a göre, Atatürk’ün ardından gelen İsmet İnönü, gerekliliği ve hedefleri, henüz toplumun tüm katmanları tarafından içselleştirilmemiş olan Cumhuriyet modernleşmesini bir ileri bir aşamaya götürecek tutarlı bir programa ve/veya böyle bir programın yokluğunda bile toplumu ardından sürükleyecek karizmaya sahip değildi. Tek çare, ihtiyaç duyulan referansın, totemik bir figür haline getirilen Atatürk’e ve onun eylem ve söylemlerinin tabulaştırılmasıyla oluşturulan Kemalizm/Atatürkçülük düşüncesine yapılmasıydı.

Atatürk’ü Koruma Kanunu

Gerçekten de, 1950’den itibaren, CHP’nin bağrından gelişen bir hareket olan DP’nin hem kendisinin özgünlüğünü ortaya koymak, hem de rejimin kurucu partisi olduğu için bir çeşit dokunulmazlığı olan CHP’yi ve onun lideri İnönü’yü hırpalayabilmesine yetecek politik manevra alanı yaratmak için bulduğu çare de mevcut totem-tabu kodlarını kullanmak oldu. Bu kurnaz manevranın cisimleşmiş hali, o tarihlerde Atatürk heykellerine saldıran Ticaniler adlı tarikatın neden olduğu siyasi gerginlikten faydalanan DP kökenli Cumhurbaşkanı Celal Bayar’ın kişisel gayretleri ile 25 Temmuz 1951’de çıkarılan 5816 Sayılı Atatürk Aleyhine İşlenen Suçlar Hakkında Kanun’du. Bazı CHP’li milletvekillerinin DP tarafından gündeme getirildiği için, kanunun aleyhine konuşmalar yapması tarihsel bir ironi olmalıydı. Sonuçta kanunun çıkmasıyla CHP, Atatürkçülük şampiyonluğunu DP’ye kaptırdı.

Darbelerin meşruiyet temeli

Ama Atatürk’ün totemleştirilmesi ve tabulaştırılmasına en büyük katkıyı 1960’dan sonra sık sık sahne alan darbeciler yaptı. Bütün darbeler ‘ulu önder Atatürk’ün kurduğu Türkiye Cumhuriyeti’ni korumak ve kollamak’, ‘onun hedef gösterdiği çağdaş uygarlık seviyesine ulaşmak’ ve ‘Atatürk’ün tarif ettiği türden bir demokrasiyi yeniden tesis etmek amacıyla’ gerçekleştirildi. Böylece, adı ister ‘ihtilal’, ister ‘muhtıra’, ister ‘balans ayarı’, ister ‘e-darbe’ olsun hepsi de gayri meşru olan bu müdahaleler, güya partiler ve ideolojiler üstü bir referansa dayanarak yapılmış gibi sunularak, toplum gözünde meşrulaştırıldılar. Dolayısıyla darbecilerin, kendilerine tertemiz ve güçlü bir dayanak sağlayan Atatürkçülüğü biraz daha kutsallaştırması, biraz daha tabulaştırmaları gayet mantıklıydı. Bu konudaki şampiyon ise 1980 darbecileriydi. Mustafa Kemal’in kurduğu Türk Dil Kurumu ve Türk Tarih Kurumu’nun yerine Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu’nun (AKDTYK) kuruluşu; Nutuk’un sadeleştirilmiş baskılarının yapılması ve yayılması; okullarda Atatürk köşelerinin mecbur tutulması; Ankara’da bir Atatürk heykel fabrikası kurulması; Atatürk’e ait olduğu tartışmalı vecizelerin kamusal alanlarda boy göstermesi; kahvehanelere Atatürk resimlerinin asılmasının mecburi kılınması; Kenan Evren’in Atatürk pozlarında konuşmalar yapması (hatta Atatürk gibi tren penceresinden bakan fotoğraflar çektirmesi) gibi adımlarla Atatürkçülüğün adeta sivil bir din haline getirilmesi 12 Eylül darbesinden sonra oldu.

Nutuk’taki 19 mucizesi

Mete Kaynar’ın derlediği bazı örneklerin gösterdiği gibi, son yıllarda iş şirazesinden çıktı. ‘Kuran’daki 19 mucizesi’ gibi Nutuk ve Gençliğe Hitabe’de 19 sayısının ‘mucizevî tezahürleri’ üzerine kafa patlatanlar oldu. Her yıl 15 haziran - 15 temmuz tarihleri arasında Ardahan’daki Karadağ sırtlarına düştüğü iddia edilen Atatürk silueti ‘Atatürk'ün İzinde, Gölgesinde Damal Şenlikleri’ adı altında kutlanmaya başladı. Bu iş öylesine ciddiye alınmıştı ki, 2003 yılı kutlamaları sırasında, tam Atatürk silueti Karadağ sırtlarına düşmeye başladığı saatlerde bir çobanın hayvanlarını otlatarak Atatürk siluetinin önünden geçmesi devletin tepesinde öfke patlamasına neden oldu. Çobanın tavrı Atatürk’e hakaret, vatana ihanet olarak adlandırıldı ve konu TBMM’ye taşındı.

Bir başka uhrevi işaret, Ayvalık-Edremit arasındaki Gömeç İlçesi’nin yaslandığı yüksek dağların üzerindeki Atatürk’ün yüzü formundaki kaya parçasıydı. Bölge, Gömeç Belediyesi tarafından ‘Atatürk Kayaları İzleme Noktası’ adıyla ziyarete açıldı. Şırnak’ın Cizre İlçesi sınırlarındaki Cudi dağındaki bir tepede siluet olarak tespit edilen Atatürk’ün yüzü şeklindeki oluşum ise bölge askeri harekât alanı içinde yer aldığından henüz layık olduğu tarzda bir hac yerine çevrilemedi.

Madame Tussaud Müzesi

Londra’daki Madame Tussaud Mumya Müzesi’ndeki Atatürk mumyasının, ‘Atatürk’ün gerçek karizmasını, gerçek ihtişamını yansıtmadığı’nı ilk dile getirenlerden biri Vatan gazetesi yazarı Zülfü Livaneli, 7 Aralık 2002 tarihli köşe yazısında, müzedeki Atatürk’ün heykelinin bir türlü doğru dürüst yapılamamasını, Avrupalılara göre “Mustafa Kemal adlı bir Türk beyaz tenli, sarışın ve mavi gözlü olamaz. Bu yüzden Atatürk'ü bazen Pakistanlıya, bazen Hintliye benzetmek için uğraşır dururlar” diye açıklamıştı. Bu durum sadece Livaneli’yi değil, emekli Hava Kuvvetleri Komutanı Orgeneral İbrahim Fırtına’yı da rahatsız etmişti. Fırtına’nın şikâyetleri ile devam eden ‘karizmatik Atatürk mumyası’ talebi, en sonunda Koç Holding Yönetim Kurulu Başkanı Mustafa Koç tarafından yerine getirildi. Mustafa Koç’un parasal, Anıtkabir Komutanlığı’nın teknik ve malzeme desteği sayesinde yeni, heybetli ve karizmatik bir Atatürk mumyası 10 Kasım 2005 tarihinde müzedeki yerini aldı.

Şimdi böyle marazi bir zihniyet ikliminde, Mustafa filmine yönelik tartışmaları garip bulmak mümkün mü? Bence hayır. Ama bu marazi tutum, aynı zamanda Atatürk’ün öngördüğü modern ulus-devletin bekasının, Atatürk’ün dondurulmuş, katılaştırılmış hatta fosilleştirilmiş imgesinden başka dayanağı olmadığını, bu dayanak çökerse tüm modernleşme sürecinin, toplumun, devletin ve Cumhuriyet’in de çökeceğini ima ediyor. Anlaşılan Atatürkçülük şampiyonları Cumhuriyet’e benim duyduğum kadar güven duymuyorlar.

Görülen odur ki, ‘Atatürk ağlar mı’, ‘Atatürk içer mi’, ‘Atatürk sever mi’, ‘Atatürk korkar mı’, ‘Atatürk yanlış yapar mı’ gibi son derece insani sorular etrafında koparılan fırtınalar ve düzenlenen linç törenleri, ‘evet bunların hepsi mümkündür, çünkü Atatürk bir insandı, tanrı değil’ diyenlerin sayısı, cezalandırmakla başa çıkılmayacak kadar artıncaya dek sürecek. Darısı başka tabuların başına!

Notlar: Bu yazı, 1 Aralık 2008 tarihli Anlayış Dergisi’nde yayımlanan yazımın güncellenmiş hali. Yazıyı yazarken, Mete Kaynar’ın daha sonra Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce Tarihi’nin 9. cildinde (İletişim, 2009, s. 1089-1120) yer alan “Totem, tabu, Mustafa Kemal ve Atatürkçülük” başlıklı yazısından yararlandım.

Geçtiğimiz haftalarda bir virüs yüzünden bilgisayarımın çökmesi ve dosyalarımın yarısını kaybetmem üzerine zor günler yaşadım. Bu arada mailler birikti ve pek çok okuyucuya cevap veremedim. Bu nedenle özür dilerim.

Geçen haftaki yazıda ‘Polonya’daki Belzec Toplama Kampı’ndaki Çingeneler’ fotoğrafı diye 1937-1938 Dersim sürgünlerine ait fotoğrafı kullanmışız. Bunun için de özür dileriz.

.20-12-09

.Oksijeni kalmayan’ Fener Rum Patrikhanesi

Fener Rum Patriği Bartholomeos, Milliyet gazetesi yazarı Aslı Aydıntaşbaş’a verdiği mülakatta,CBS televizyonunda tartışma yaratan “Bazen çarmıha gerilsek de burada kalmayı tercih ediyoruz” sözlerinin arkasında durmakla kalmamış, yıllardır süren temkinli üslubunu bir kenara bırakarak “Oksijenimiz kalmıyor. Patrikhane tükeniyor” demiş. Patrik Hazretleri “İbadet özgürlüğü var deniyor ama mümin yok” diyor. “Cemaatimiz üç bin kişiye indi, eğer Yunanistan’dan hafta sonu gelen hacılar olmasa kiliselerimiz bomboş” diyor. “Ben 70 yaşındayım, benden sonra kim Patrik olacak, çünkü Heybeliada Ruhban Okulu 1971’den beri kapalı” diyor. “İstiklal Marşı’nı en güzel okuyan Gökçeadalı Marina kızımızın iki yıl önce evini yaktılar, kardeşini öldürdüler” diyor. “Patrikliğimize defalarca bombalı saldırı yapıldı, Ergenekoncuların ‘Kafes’ planlarında adımız geçiyor, Ermeni Patriği Mesrop’la beni öldürmeyi planlıyorlarmış” diyor. “Hazine’nin el koyduğu mülklerimizden çoğunu hâlâ geri alamadık” diyor. Ve soruyor: “Bunlar çarmıha gerilmek sayılmazsa ne sayılır?”

Aslında, Dışişleri Bakanı Ahmet Davutoğlu’nun, ortada bir mecaz olduğunu görmezden gelip, tipik bir ‘millet-i hâkime’ nazırı edasıyla “umarız bir sürçü lisandır, çünkü bizim tarihimizde çarmıha gerilmek yok” demesine, “çarmıh yok ama darağacı ve linç var” diye cevap verebilirdi. Mesela, 1657’de Patrik III. Partenios’un ve dört metropolitin, Eflak Voyvodası Konstantin’i Osmanlı’ya karşı isyana teşvik ettiği gerekçesiyle asıldığını; 1821’de Patrik V. Gregorios’un, Mora ayaklanmasına destek verdiği gerekçesiyle Patrikhane’nin kapısında asıldığını ve ölü bedeninin üç gün darağacında bekletildikten sonra denize atıldığını, Patrikhane’nin önünden geçen caddenin adının hâlâ idam fermanını veren Sadrazam (Benderli) Ali Paşa’nın adını taşıdığını; 1922’de İzmir Metropoliti Hrisostomos’un Yunanlılarla işbirliği yaptığı için Sakallı Nurettin Paşa’nın örgütlediği güruh tarafından linç edildiğini hatırlatabilirdi ama hatırlatmadı.

Bu hafta Fener Rum Patrikliği’nin Cumhuriyet dönemindeki tarihçesine bir göz atalım diyorum. Bakalım, Patrik Hazretleri haklı mı?

***

1922-1923 Lozan Barış Görüşmeleri sırasında Türk Heyeti en büyük mücadeleyi “siyasi nifak yuvası” olarak nitelediği Fener Rum Patrikhanesi’nin Türkiye’den çıkartılması için vermişti. Ancak sonunda Britanya Dışişleri Bakanı Lord Curzon’un “Eğer Patrikhane’nin bir tahrik merkezi olduğu doğru ise, bu Patrikhane’nin siyasi imtiyazlarını sınırlamak veya kaldırmak için sebep olabilir. Ama Patriğin ruhani ve kiliseye ait imtiyazlarını kaldırmaya sebep olamaz. Eğer din ve kilise salahiyetleri yok olursa, medeniyet dünyasının vicdanı kanar. Patrikhane İstanbul’da dinî bir kurum olarak kalsın” fikri kabul gördü ve Patrikhane Türkiye’de kaldı. Ancak antlaşma metninde Patrikhane’nin adı geçirilmedi ve uygulanacak statü sözlü taahhütlere bağlandı. Buna göre, Patrikhane’nin müktesep hakları korunacak, giderlerini kendileri ödemek üzere, her türlü hayır kurumlarıyla, dinsel ve sosyal kurumlar, her türlü okullar ve buna benzer öğretim ve eğitim kurumları kurmak, yönetmek ve denetlemek ve buralarda kendi dillerini serbestçe kullanmak ve dinsel ayinlerini serbestçe yapmak konularında diğer Türk uyruklarıyla eşit hakka sahip olacaklardı.

Patrikhane sınır dışı edilmekten kurtulmuştu ama Lozan’ın parçası olan nüfus mübadelesinden dolayı cemaatsiz kalmıştı. İstanbul Valiliği’nce Aralık 1923’te çıkarılan genelge ile Patrik seçilecek kişinin Türk vatandaşı olması ve seçim sırasında Türkiye’de görevli bulunması şart koşulduğu ve devletin aday listesine itiraz hakkı olduğu için devlet Patrikhane üzerinde tartışılmaz bir otoriteye sahip oluyordu. İlk uygulama, Milli Mücadele sırasında Yunan milliyetçiliği ile yakınlık kurduğu için Lozan’dan sonra istifa etmek zorunda bırakılan Patrik IV. Meletios’un yerine, Kadıköy Metropoliti (VII) Gregorias’ın seçtirilmesi oldu. Gregorias’ın yerine seçilen Terkos Metropoliti Araboğlu Konstantinos da, devletin hışmından kurtulamadı ve ‘Mübadele kapsamında’ 29 Ocak 1925 gecesi bir trene bindirerek Selanik’e gönderdi. Bu durum, Yunanistan tarafından Lozan’ın ihlali olarak La Haye Adalet Divanı’na ve Milletler Cemiyeti’ne götürüldü ancak Türkiye’nin ‘Patrikhane’yi de sınır dışı etme’ tehdidi savurması üzerine Yunanistan şikâyetlerini geri çekti ve Patrik ‘kendi isteğiyle istifa’ etmiş gibi yapılarak konu kapatıldı.

Patriklik makamı ihya ediliyor

7 Ocak 1930’da başlayan II. Fotios dönemi Yunanistan’la Türkiye arasındaki ilişkilerin de iyileşmesiyle çakıştı. O tarihe kadar resmî yazışmalarda “başpapaz” denirken, Atatürk, II. Fotios’a gönderdiği bir telgrafta “Fenerdeki Ortodoks Patriği” ibaresini kullandı. Bu yumuşama havası sayesinde, iki Yunan başbakanı, 1931’de Venizelos, 1933’te Çaldaris, Fener Rum Patrikhanesi’ni ziyaret edebildi. Bundan sonraki on sene, asıl etkisi 1974’ten sonra görülecek olan ve Vakıfların mal edinmelerini sıkı kurallara bağlayan ‘1936 Beyannamesi’ ile Türkiye’de faaliyet gösteren 40 metropolitliğin yediye indirilmesi dışında oldukça sakin geçti.

Sahte belge ile vatandaşlık

1943’te Stalin’in 1928’den beri boş olan Moskova Patrikliği’nin başına Moskova Metropoliti Sergey’i, onun iki yıl sonra ölümü üzerine, yine kendisine yakın olan Alexis’i atamasıyla birlikte Patrikliğin statüsü yeniden değişti. Çünkü Stalin’in Balkanlar, Mısır, Suriye, Lübnan ve Filistin’deki Ortodokslara Kilise aracılığıyla ulaşma çabalarına, ABD Fener Rum Patrikliği’nin ‘ekümenik’ (evrensellik) statüsünü canlandırarak karşılık verdi. Batı’yla iyi ilişkileri arzulayan Türkiye de bu politikaya destek verdi. Bu kapsamda, 1948’de Fener Rum Patrikliği’ne seçilen V. Maksimos ‘Stalin yanlısı’ diye istifa ettirdi. Yerine ABD vatandaşı Athenagoras getirildi. Dönemin İstanbul Emniyet Müdürü İhsan Sabri Çağlayangil’in anlattığına göre, 1923 genelgesine göre Patriğin Türk vatandaşı olması gerektiğinden, İnönü’nün emriyle Athenagoras, nüfusa eskiden Osmanlı Devleti sınırları içinde olan Yanya’da doğmuş gibi kaydedilmiş, sonra nüfus kâğıtlarının yandığına ait işlemler tamamlandıktan sonra yeni bir kimlik düzenlenmişti. Sahte belge işi halledildikten sonra Athenagoras, 26 Ocak 1949 tarihinde ABD Başkanı Truman’ın özel uçağı ile Türkiye’ye getirilecekti.

İnönü’nün kabulü

Athenagoras, 28 Ocak 1949’da Fener Rum Patrikhane’sinde düzenlenen törenle Patrik olurken, SSCB ve Yugoslavya dışındaki tüm diplomatik temsilciler hazır bulunmuşlardı. Taç giyme töreninde yaptığı konuşmada komünizm tehdidini kastederek, bütün dünya kiliselerini ve Müslümanlık âlemini sulh yolunda ortak mücadele ve işbirliğine davet eden Patrik, Atatürk inkılâplarının artık tamamıyla yerleştiğini söyleyerek, Türk çocuklarına din dersleri verilmesi ve bir ilahiyat fakültesinin açılması yolunda adımlar atılmasını övmüştü. Athenagoras, 4 Şubat 1949’da Cumhurbaşkanı İnönü tarafından kabul edildi ve Truman’ın bir mektubunu takdim etti.

Türkiye tarafından gösterilen bu itibarın doğal bir sonucu olarak, Yunanistan’la Patrikhane’nin ilişkileri gelişti. Patrikhane Yunan Anayasası ile en yüksek dinî mevki olarak tanımlandıktan sonra 1952’de Yunan Kralı I. Paulos ve Kraliçe Frederika, İstanbul’a gelip, Patrik tarafından takdis edildiler.

Böylece Lozan’da ‘siyasete karıştığı için’ Türkiye dışına çıkarılması için kıran kırana savaş verilen Patriklik, bizzat Türkiye Devleti tarafından siyasete sokulurken, Patrikhane’nin ‘ekümeniklik’ niteliği de Türkiye desteğiyle güçlendirilmiş oluyordu.

Lozan’ın 30 yıllık ihlali: Heybeliada Ruhban Okulu

Bugün Ortodoks dünyası, ABD ve AB’yle ilişkilerimizde önemli bir sorun haline gelen Heybeliada Ruhban Okulu 1 Ekim 1844’te açılmıştı. Okul binası, Bizans döneminde, 9. yüzyılda Patrik Fotios tarafından Heybeliada’daki Papaz Dağı’nda (günümüzdeki adıyla Ümit Tepesi) yaptırılan Ayia Triada Manastırı’nın 1821’de yanan (yakılan?) kısımlarının Patrik IV. Germanos tarafından 1842’de tamir ettirilmesiyle ortaya çıkmıştı. Kısa süre sonra bir kere daha yanan ve 1894 depreminde yıkılan okulun bugünkü binası, 1896’da Pavlos İstefanaki isminde bir hayırsever tarafından bugünkü şekilde inşa ettirildi.

Okulun Osmanlı dönemi oldukça sorunsuz geçti. 1915-1918 yılları arasında I. Dünya Savaşı nedeniyle İstanbul’un birçok okulunda olduğu gibi eğitim durdu. 1918-1923 arasında okul beş yıllık yüksekokul statüsüne yükseltildi. 1923’ten sonra, Lozan Antlaşması’nın 40 ve 41. maddeleriyle güvence altına alınan ‘azınlıkların masraflarını karşılamaları koşuluyla okul açabilmeleri’ hakkı kapsamında faaliyet göstermesine engel çıkarılmadı.

1936 Beyannamesi uyarınca, Rum Ticaret Okulu ile istimlâk edilerek Hazine adına tapuya kaydedildi. 1939 yılında, yaklaşan İkinci Dünya Savaşı nedeniyle artması muhtemel casusluk faaliyetleri gerekçe gösterilerek okula yabancı öğrenci alınması yasaklandı. Devletin Patrikhane’ye yönelik önyargılarını iyi bilen Türkiye Rum cemaati de, çocuklarını Heybeliada Ruhban Okulu’na değil, sivil okullara göndermeyi tercih ettiği için okul öğrencisizlikten kapanma noktasına geldi.

Demokrat Parti dönemi

1946 yılında uzun pazarlıklar sonucu, Heybeliada’daki Rum Ticaret Okulu için istimlâk kararı değişmezken Heybeliada Ruhban Okulu Patrikhane’ye bırakıldı. Bundan cesaret alan Patrikhane, Haziran 1947’de okulun yüksek okul statüsüne getirilmesi, ders programının değiştirilmesi, yabancı öğretmen ve öğrenci getirilebilmesi için Milli Eğitim Bakanlığı’na başvurdu. Hükümet bu talebe, 26 Ekim 1949 tarihinde ret cevabı verdi.

ABD destekli Patrik Athenagoras döneminde okulun kaderi değişti. Demokrat Parti’nin Batı ile yakınlaşma politikaları uyarınca, 1951’de Milli Eğitim Bakanlığı, savaş ve casusluk gerekçesiyle 1939’da yasaklanmış olan yabancı öğrenci kabul etme işini serbest bıraktı. Okulun, lise üstüne dört yıl süreyle ‘seminer’ statüsünde verdiği dinî eğitim, bir yıl sayılarak, okul, Lozan’ın ‘azınlık okulları’ ile ilgili hükümlerine uygun hale getirildi. 1952 yılına gelindiğinde, okulun öğrenci sayısı 70’e ulaşmıştı ama bunların sadece 10’u Türk uyrukluydu.

Kıbrıs Meselesi’nin etkisi

Pragmatik nedenlerle başlayan bu balayı çok kısa sürdü ve 1957’de Kıbrıs nedeniyle Türk-Yunan ilişkileri bozulmaya başlayınca Türkiye yabancı öğrenci alımını tekrar yasakladı. 1959’da Zürih ve Londra Antlaşmaları’nın getirdiği yapay dostluk havası içinde yasak kısmen gevşediyse de, 1960’da okulun yönetimini üstlenen Sinod’un temsilcisinin vefatı üzerine, hükümet yeni temsilci atamadı. 1963’ten itibaren Kıbrıs’ta toplumlararası gerginliklerin zirveye çıkmasıyla hükümetin tutumu iyice sertleşti.

Yabancı ülkelerden öğrenci alınması engellendiği, Türkiye Cumhuriyeti vatandaşı Rumlar da çocuklarını okula göndermeye çekindikleri için 1968 yazındaki mezun sayısı yalnızca dörttü. Anayasa Mahkemesi’nin ‘Özel Yüksek Okulların Devletleştirilmesi’ hakkındaki 12 Ocak 1971 tarihli kararından sonra Patrikhane kararın uygulanmasını beklemeden ilahiyat bölümünü kapatarak kararı protesto etti. Kararda, Heybeliada Ruhban Okulu’nun lise kısmı ile ilgili olarak herhangi bir değişikliğe gidilmediği için, okul diğer özel ve vakıf liseleri gibi varlığını sürdürdü, ancak Rum cemaati, gerekli cesareti gösterse bile okulun açık kalmasını sağlayacak öğrenci sayısına sahip değildi. Çünkü 6-7 Eylül 1955 yağmasından ve 1964 Kararnamesi’nden sonra iyice küçülmüştü. Dolayısıyla okul, yasal olarak açık ancak uygulamada kapalı bir konuma geldi.

Patrikhane, 1984’te okulun masraflarını karşılayamadığını söyleyerek kapatılması için izin istedi ancak o güne kadar okulu kapatmak için elinden geleni yapan hükümet, Lozan Barış Antlaşması, diğer ikili anlaşmalar açısından ve ‘mütekabiliyet ilkesi’ açısından bunun mümkün olmadığını ileri sürerek, bu talebi kabul etmedi. Bugün bir tek öğrencisi olmadığı halde Milli Eğitim Bakanlığı’nca atanan okulun Türk yöneticisi her gün göreve gitmekte. Patrikhane de okulu açık tutmak için masraf yapmaya devam etmekte.

Okul 127 yıl içinde okuldan 226’sı yabancı uyruklu 930 kişi mezun oldu. Bunlardan 343’ü değişik ülkelerde Piskopos oldu ve bu Piskoposlardan 12’si Patriklik makamına kadar yükseldi. Resmî Türk tarihçilerine göre 1960’ta kurulan Kıbrıs Cumhuriyeti’nin ilk Cumhurbaşkanı Makarios da Heybeliada Ruhban Okulu’ndan mezun olmuştu. Patrik Bartholomeos ise bu iddianın, Heybeliada Ruhban Okulu’nun gözden düşürülmesi amacıyla üretilmiş bir yalan olduğunu, Makarios’un değil Heybeli’den mezun olmak, ziyaret amacıyla bile okullarına gelmediğini söylüyor.

Dinlerinin gerektirdiği ruhban kadrosunu yetiştirmek için bu okula şiddetle ihtiyaçları olan 270 milyonluk Ortodoks camiası ise tam 38 yıldır Heybeliada Ruhban Okulu’nun eski statüsü ile açılması için umutsuzca uğraşıyor. Bu konuda seleflerinden çok farklı olduğunu iddia eden AKP de, Ortodoks camiasını yedi yıldır oyalamaya devam ediyor. Patrik Bartholomeos‘un “bazen çarmıha gerilsek de...” diye anlatmak istediği şeylerin bazıları işte bunlar...

Ekümenik ne demek

Ekümenik, Yunanca ‘oikoumene’ sözcüğünden gelmekte olup, ‘evrensel’, ‘dünyaya ait’ anlamlarını taşır. Dinî terim olarak ise genel anlamda Ortodoks, Protestan ve Katolik kiliselerin tek bir kilise haline gelmesini; özel anlamda, Fener Rum Patrikliği’nin özerk (otosefal) ve eşit Ortodoks kiliseleri arasında onursal önceliğini belirtmek için kullanılır.

Bir kilisenin ‘ekümenik’ olmasının ilk koşulu, bir havari tarafından kurulmuş olması yani Apostolik kökenli olması ve bu durumun öteki kiliseler tarafından kabul edilmesidir. Bugün Vatikan tarafından temsil edilen Roma İmparatorluğu ile Fener Rum Patrikliği’nin temsil ettiği Bizans arasındaki siyasi çekişmelerin, dinsel doktrinler, kilise disiplini ve ayin usulleri konusundaki kutuplaşmaların, ayrılıkların, barışma girişimlerinin ve bunların başarısızlığa uğramasının 1000 yıllık tarihini anlatmaya yerimiz yetmez. Sadece şunu söyleyelim: Birlik konusundaki son girişim, Bizans’ın son günlerinde gerçekleşmişti. Yıllardır iki kiliseyi barıştırmayı amaç edinen Papalık temsilcisi Kievli İsidoros, 12 Aralık 1452’de Konstantinopolis’e gelmiş ve Ayasofya’daki törende Roma usulü bir ayinle birliği ilan etmişti. Fakat Katoliklikten ölesiye nefret eden başkent halkı birliğe şiddetle karşı çıktı ve bazı din adamları Pantokrator Manastırı’nda (bugünkü Zeyrek Kilise Camii) Ortodoks usullerine uygun bir ayin düzenleyerek durumu protesto etmişlerdi. Hatta Bizanslı tarihçi Dukas’a bakılırsa,megas doux (deniz kuvvetleri komutanı) Lukas Notaras “şehirde Latin papazlarının ayin taçları yerine Türk sarığı görmeyi yeğlerim” bile demişti. Bizans için her şeyin bittiğinin belli olduğu 28 Mayıs 1453 gecesi, İmparator ve halk Ayasofya’da biraraya geldiğinde, son ayin Ortodoks geleneklerine uygun yapılarak 500 yıllık birleşme hayaline dramatik bir nokta konulacaktı.

Günümüzdeki durum nedir

İki kilisenin bir daha temas kurması, 1894’teki mektuplaşmayı saymazsak, ancak Aralık 1965’te Vatikan’da gerçekleşti. Ardından Papa II. Jean Paul, 28 Kasım 1979’da üç günlük resmî ziyareti sırasında Patrik I. Dimitrios ile iki görüşme yaptı ve Patrikhane’de düzenlenen ayine katıldı. Dahası, Dışişleri Bakanı İhsan Sabri Çağlayangil’in şaşkın bakışları arasında Ayasofya’da dua etmeyi bile başardı. Patrik I. Bartholomeus’un Roma’yı ziyareti ancak 1995’te gerçekleşti. En son buluşma ise, Kasım 2006’da Papa XVI. Benedictus’un Türkiye’ye gelişinde oldu. Papa, ziyaretinin son gününde, Patrik Bartholomeos ve Türkiye Ermenileri Patriği II. Mesrob ile Saint-Esprit Katedrali’nde ayine katıldı. Türkiye basınında epey heyecan uyandıran ve çeşitli komplo teorilerine kaynaklık eden bu buluşmanın arkası ise gelmedi.

Ancak kuşkucular müsterih olabilirler, bu temaslara rağmen Katolik, Protestan ve Ortodoks kiliselerinin birleşmesi kesinlikle söz konusu değil. Çünkü bu yapılar arasındaki ayrımlar çok net ve oturmuş. Yani ‘Fener Rum Patrikhanesi ikinci bir Vatikan olacak ve Türkiye’yi bölecek’ diye endişelenmek gerekmiyor. Ama ‘keşke Fener Vatikan gibi olsa da Türkiye’ye bol bol turist gelse’ diye sevinmenin de anlamı yok. Bu tartışmalar tamamen Hıristiyan dünyasının iç meselesi. Ama şunu da bilelim. Fener Rum Patrikhanesi’nin ‘Pirumus Inter Pares’ yani ‘eşitler arasında birinci’ sıfatı Ortodoks kiliseleri arasında kabul görüyor ve tartışılmıyor. Kiliseler arası yazışmalarda, karşılıklı ziyaretlerde, Müslüman ve Musevi din adamlarınca bu unvan kullanılıyor. Dahası, Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı’nın onayıyla 7-9 Şubat 1994 tarihinde İstanbul’da düzenlenen ve 93 din adamının katıldığı “Barış ve Hoşgörü Sempozyumu”nda Diyanet İşleri Başkanı tarafından imzalanan Boğaziçi Deklarasyonu’nun İngilizce metninde Patriğin unvanı ‘ekümenik’ olarak geçiyor. Türkiye’yi resmen bağlayan bu belgeye atıfta bulunarak Patriğin ‘ekümenik’ niteliğini onaylayan 24 Ekim 1996 tarihli Avrupa Parlamentosu kararı da var. Yani, olan olmuş. Bize düşen, konuyu siyasi istismar konusu olmaktan çıkarıp dinsel özgürlükler alanına taşımak...

Özet Kaynakça: Elçin Macar, Cumhuriyet Dönemi’nde İstanbul Rum Patrikhanesi, (Yay. Hazırlayanlar: Bağış Erten-Foti Benlisoy), İletişim, 2003; M. Süreyya Şahin, Fener Patrikhanesi ve Türkiye, Ötüken Matbaası, 1999; Emre Özyılmaz, Heybeliada Ruhban Okulu, Tamga Yayınları, 2000; Elçin Macar-M. Ali Gökaçtı, “Heybeliada Ruhban Okulu’nun Geleceği Üzerine Tartışmalar ve Öneriler, TESEV Yayınları 2005; Niyazi Berkes, Patrikhane ve Ekümeniklik,Kaynak Yayınları 2005.

.27-12-09