Basın ve Yayın Genel Müdürlüğü’nün görevlerinden biri de, yurt içinde çıkan gazete ve dergileri gözden geçirmek ve Başbakanlığı bilgilendirmekti. Gayri müslim cemaatlerin basını da bu gözlemden kurtulamamıştı.

Başbakanlık Basın ve Yayın Genel Müdürlüğü, tek-partili rejimin değişmesinden sonra da kendisine verilmiş eski görevlerine devam ediyor ve basını taramayı sürdürüyordu. O kadar ki; İstanbul’da yayınlanan bazı Rumca gazeteler de bu ilgiden yoksun kalmamışlardı. Maalesef gayri müslim basının tarihi hemen hemen hiç ele alınmadığından; o alanı pek de bilemiyoruz.

1946 yılının Temmuz ayında; ilgili müdürlük, İstanbul’da yayınlanan Metarrithmisis adlı Rumca gazetenin Haziran ayında yayınlanmış dört yazısını masaya yatırmış gibi görünüyordu. Buna yine İstanbul’da yayın hayatına devam eden Rumca Apoyevmatini gazetesini de eklemek gerekir. Onun da Haziran ayındaki iki sayısı gözden geçirilmişti.

Adı geçen ilk gazete; avukat Vladimir Mirmirorğlu’nun “Dervişler” adlı eserini “methediyor”du. Bu kitap, 1940 yılında Atina’ta basılmıştı. Mirmiroğlu, Fener Rum Patrikhanesi’nin hukuk müşaviriydi. Yazıda; yazarın “bu koca eserinde; Kur’an’ın uydurma olduğunu; eskiden Türklerin Anadolu’da ekalliyet [azınlık] halinde yaşadıklarını; Anadolu’da Türkçe konuşmanın tuhaf sayıldığını; velhasıl Türklerin gayri mütecanis bir millet olduklarını iddia” ettiği belirtiliyordu.

Rum cemaatinin şükran duyguları Yine aynı gazetede; Balıklı Rum hastanesiyle ilgili olarak da şikâyetler vardı. Tarihi çok eskilere kadar uzanan ve bugün de hizmet vermeye devam eden bu hastane, Rum cemaatine aittir ve 1753 yılında kurulmuştur. Şimdi de bu şikâyetlere bir bakalım:

“Öteden beri Rum cemaatini alâkadar eden meselelerle meşgul oluyoruz. Tek mütevelli [eski CHP miletvekili] İstimat Özdamar sayesinde Balıklı hastaneleri eski mevkiini kaybetmiştir. Sayın hükumetimiz yılda 35-50 bin liralık yardımı yapmasaydı; şimdiye kadar çoktan kapıları kapanmış olurdu. İstamat Özdamar, hastaneden çekilmek üzere emir aldığı halde; birkaç gün tereddüt içinde kalmış ve ancak dün sabah [27 Haziran 1946] istifasını vermiştir.

Bu vesile ile gazetelere bir beyanname yollayan İstamat Özdamar, kendisini adeta bir veli nimet olarak takdim etmektedir. Halbuki Balıklı hastanesinin ne hâle geldiğini herkes bilir. Özdamar’ın istifası bütün Rumları memnun etmiştir. Balıklı, dünden itibaren Rumlara teslim edilmiştir. Haklı şikâyetlerini dinleyen hükûmetimiz ve bu meselenin hâllinde az gayret göstermeyen [Cumhuriyet] Halk Partisi’ne karşı Rumlar şükran borçludurlar.”

Gazetenin bu kez iktidarı destekliyor olması; başkaca şikâyeti olmadığı anlamına gelmiyordu elbette… Aksine gazete, Papa Eftim’e verilmiş olan kiliselerin iadesinde ısrarlıydı.

Bir başka Rumca gazetede de; Apoyevmatini gazetesinde; aynı şekilde Özdamar’ın istifasının uyandırdığı memnuniyet açıklanıyordu. Haberde şöyle deniyordu:

Apoyevmatini gazetesi; Özdamar’ın kamuoyuna açıklamasından hemen sonra; bu kez de ona yanıt verme gereğini duymuştu. Gazete, Özdamar’a hitaben kaleme aldığı beyannamesinde şöyle diyordu: “Kötü söz söylemektense, susmak hayırlıdır derler. Bay Özdamar; kendi arzularıyla çekildiğini söylerken, bizi çok saf zannetmektedir. Kendisini istifaya mecbur edenlerin hükûmetle [Cumhuriyet] Halk Partisi olduğunu hepimiz biliriz. İstamat Özdamar, Balıklı hastanesini insanî bir duygu ile idare ettiğini ve bu duygu ile bu işi üstüne aldığını iddia etmektedir. Halbuki aldığı bol maaş meydandadır.

Hesaplarının ve yaptığı işlerin meydanda olduğunu söylüyor; bunları murakıplar tetkik edeceklerinden, biz şimdiden bir şey söyleyemeyiz. Özdamar’ın sözlerine yalnız safdiller kanabilirler. Bay Özdamar; dışarıdan dahi hastaneye yardım etmeyi bir borç bildiğini söylüyor. Onun yardımı eksik olsun…”

Yine aynı gazetede; Papa Eftim’in kilisesinden de söz edilmişti. Buna göre; gazete, bu kiliseyi ve Papa Eftim’i sert şekilde eleştiriyordu. Gazete şöyle yazmıştı: “Hemşerileri mübadele ile Yunanistan’a sevk edildikten sonra İstanbul’a gelen Keskinli papaz; patrikhaneye tecavüz ettiğinden dolayı, ruhani sıfatını kaybetmişti. Bundan sonra aklını başına toplaması lâzım gelirken; Galata’da bulunan iki Rum kilisesini işgal ve zapt etmiştir. Bu suretle kurduğu Türk Ortodoks kilisesinin mensupları kendi aile efradından ibarettir. Eftim Karahisaridis rahip olmadığı gibi, Hristiyan ve Ortodoks da değildir. Bu kiliselerin Rum cemaatine iadesini ve Eftim Karahisaridis’in bize ait olan kiliselerden uzaklaştırılmasını sayın cumhuriyet hükûmetimizden bekleriz.”

.

CHP ve ‘kuvvetler ayrılığı’

Yakında yine CHP kurultayı olacak… Parti, bunca seçim yenilgisinin ardından kendisini ‘gözden geçirme’ye çalışacak… Ama bunu daha önceleri de yapmıştı zaten… Sorun, başarılı bir ‘gözden geçirme’nin ne anlama geldiğinde oysa…

CHP, 1950 seçimini kaybettiğinde; kendisine yeni bir yol haritası çizmeye çalışmıştı. Elbette parti, bundan sonra neredeyse hep muhalefette kalacağını ne bilebilirdi, ne de tahmin edebilirdi. CHP’nin ümidi, bir sonraki seçimde seçmenlerin yanlış yaptıklarını anlayarak, onu yeniden iktidar yapacağına ilişkin güveniydi. Fakat partinin bazı ‘yenilikler’ yapması gerektiğinin de farkına varılmıştı elbette… Bütün mesele, ne yapılması gerektiğini adeta ‘keşfetmek’ten geçiyordu. Şimdi 65 yıl öncesine geri dönelim ve CHP’nin ‘yenilikler’ine bir göz atalım…

CHP’nin 1950 seçiminin kaybından sonra yaptığı ilk iş, son olarak 1947 yılında gerçekleşen kurultayını toplantıya çağırmak oldu. 29 Haziran 1950 tarihinde açılan sekizinci kurultay, beş gün sürmüştü. Bu kurultayda parti, kendince ‘açık’ gördüğü noktalardan bazılarını kapatmaya çalıştı. Her nedense, yapılması gerektiğini ifade ettiği bazı hususları ise, bir sonraki yıl toplanmasına karar verilen gelecek kurultaya bıraktı. Biz de dikkatimizi 1950 kurultayında yapılan değişikliklere vereceğiz…

Öncelikli sorun, bütün hayatını iktidarda geçirmiş olan CHP’nin muhalefette de var olup olamayacağı, ayakta kalıp kalamayacağıydı. Parti, öncelikle kendi seçmenine ‘dimdik ayakta olduğu’ mesajını vermeye çalışıyordu. Kurultay sonrasında yapılan açıklamada; CHP’nin “yalnız iktidarda değil, muhalefet partisi olarak da, prensip ve gaye birliği ile sapasağlam bir teşekkül halinde bulunduğunu ve demokrasinin kader ve âkıbetinin bağlı olduğu ve istediği partiler hayatının devamlılığının da en kuvvetli bir garantisi” olduğu vurgulanmıştı.

Ardından da iktidara yönelik bir uyarı geliyordu: “Hiç şüphe yok ki; demokratik bir idarenin temeli, kanun hakimiyeti ve partiler hükûmetidir. Şu halde demokratik bir sistemde partilerin tâlii, hareket ve çalışma tarzları, iktidarın müsamaha ve lütfûna bağlanmış değil; kanunların vermiş olduğu hakka, müsaadeye ve imkâlara dayanır. Aksi takdirde demokratik bir idarenin varlığından bahsetmek mümkün değildir.”

Bu uyarının Demokrat Parti iktidarının daha neredeyse beşinci haftasında yapılmış olması, o zaman belki de kimsenin dikkatini çekmemişti. Bu cümleler ve benzerleri; neredeyse on yıl sonra, 27 Mayıs öncesinde çok daha sık kurulacaktı; ama o sırada bunu hiç kimse bilemezdi!

Kurultayda parti programında ‘küçük’ bir değişiklik yapıldı. Evet, görünüşte sadece program değişikliği gibiydi; ama meselenin temelinde partinin anayasal yönetim anlayışında temel bir değişimi dile getiriyordu. Tâ birinci meclise kadar geri dönecek olursak; TBMM’de Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Grubu (daha sonra kısaca birinci grup) olarak ortaya çıkan siyasal felsefenin anayasal izdüşümü; o tarihten bu yana hep, kuvvetler birliği yönünde olmuştu.

Bu felsefeyi ve siyasî geleneği temsil eden, devam ettiren ve nihayet CHP adını alan siyasal kuruluş da; hâkimiyeti millîyenin tecellisinin yalnızca TBMM’de geçekleşeceğini ilân etmişti. 1924 anayasası da, esasında kuvvetler birliği ilkesinin kayda geçmesi ile sonuçlanmıştı. Gerek birinci mecliste olsun, gerekse 1924 anayasası ile oluşan yeni siyasal sistemde olsun; Meclis, hâkimiyetin tek kaynağı ve söz sahibiydi.

Nitekim, bizzat Atatürk de, Nutuk’ta kuvvetler birliği ilkesinin niçin kuvvetler ayrılığı ilkesine göre üstün olduğunu uzun uzun anlatmak ihtiyacını hissetmiştir. Rousseau’cu ‘genel irade’ anlayışının izdüşümü olarak kuvvetler birliği ilkesi, erken cumhuriyet döneminin egemen anlayışını oluşturmuştur.

CHP de, siyasal yaşamda her zaman bu ilkeyi savunmuştu. Ona göre de, halk egemenliği mecliste tecelli ediyordu. Meclisin iradesinin üzerinde hiçbir başka güç bulunamazdı, bulunmamalıydı da… Ama bu anlayış artık terk edilmekteydi; çünkü, CHP iktidardan ayrılmıştı!

Parti programının kuvvetler birliğine yönelik maddesi değiştirilmişti. Artık “ferdî hak ve hürriyetlerin ancak kuvvetler muvazenesiyle [güçler dengesiyle] garanti altına alınacağı gerçeğine inanan” kurultay iradesiyle, “kuvvetler birliği yerine kuvvetler ayrılığı” ilkesi benimsenmişti! Programın değişen yegane maddesi de bu olmuştu! Gerçi değiştirilmesi gereken başkaca maddeler olduğu da kurultay sırasında söz konusu edilmişti; fakat bunların bir sonraki kurultayda ele alınmasının daha uygun olacağı sonucuna varılmıştı: Aceleye lüzum yoktu yani…

Neden sadece bu maddenin değiştirilmesinde âciliyet görülmüştü diye soracak olursak eğer; bunun yanıtı aslında çok basitti: CHP, iktidardan ayrılacağına pek ihtimal vermediğinden, iktidarda olduğu sürece kuvvetler birliği ilkesini sıkı sıkıya muhafaza etmişti. O kadar ki; tek-parti dönemi sonrasında dahi bu anlayışından vazgeçmiş değildi. Hatta 1946 yılı sonrasında, ama özellikle de 1950 seçimi öncesinde, özellikle Nihat Erim’in kuvvetler birliğine son verecek bir anayasa değişikliğini gündeme getirmesine rağmen, parti bu eğilimi desteklemedi.

Nihat Erim’in birkaç yıl önce yayınlanan günlüklerinde de okunabileceği gibi; onun bizzat İsmet İnönü nezdinde yeni bir anayasa yapımı ve bu yeni anayasanın da kuvvetler ayrılığı ilkesi temelinde gerçekleşmesi yönündeki önerileri ve tavsiyeleri, ne İnönü’den ve ne de parti yönetiminden olumlu bir tepki görmüştü. Aslında CHP içinden Faik Ahmet Barutçu da Erim’in görüşlerine yakın bir konumdaydı. Diğer yandan, meselâ Ali Fuat Başgil de, zaman zaman kamuoyu önünde kuvvetler birliği ilkesinden vazgeçmenin gerektiğini açıklamaya çalışıyordu.

Halbuki şimdi CHP muhalefete geçmişti ve bütün egemenlik yetkisi, kuvvetler birliği ilkesi gereğince, mecliste hâkimiyet kurmuş olan Demokrat Parti’nin eline kalmıştı. Zamanında bu ihtimal pek de düşünülmemiş olduğundan; parti, ana rotasında olsun, ana siyasal felsefesinde olsun, ‘değişim’e karar vermişti! Bu ‘değişim’ kararına neden olan gelişme; görüldüğü gibi, tamamen siyasî konjonktürün bir sonucuydu; yoksa ideolojik-politik ve felsefî bir tartışmanın ardından bir güneş gibi doğduğu pek söylenemezdi doğrusu!

.

50 seçimi sonrasında... CHP'nin muhalefetteki ilk günleri...

Evet, CHP kurultayı gündeme oturdu. CHP’nin tarihsel serüvenini iyi bilmek; onun neler yapabileceğini ve neler yapamayacağını analiz etmek açısından kanımca kritik önem taşıyor!

CHP’nin sekizinci kurultayında alınan kararlardan biri de, tüzüğün değiştirilmesi oldu. Partinin kuruluşundan beri var olan genel başkan vekilliği makamı böylece tarihe karıştı. Parti genel sekreterinin de parti divanı tarafından seçilmesine son verildi; artık genel sekreteri de kurultay seçecekti. Partinin muhalefet yıllarına damgasını vuracak olan Kâsım Gülek, kurultayda genel sekreter seçildi. Ondan beklenen partiyi yeniden toparlamasıydı. Tıpkı 1930 yılındaki Serbest Cumhuriyet Fırkası fırtınasından sonra Recep Peker’in genel sekreterliğinden de aynı beklentinin var olması gibi... Ama bu iki genel sekreter arasında gerek siyasî duruş ve gerekse fikir açısından dağlar kadar fark vardı.

İlk kez muhalefete düşen partinin dağılıp dağılmayacağı sorusu, ilk günlerin telâşı içinde gündeme geldi. Ama partinin bu büyük seçim yenilgisinde bile yine de % 40 gibi bir oy almış olması; bir sonraki seçim için büyük bir ümit kaynağıydı. Nitekim bir önceki genel sekreter Tevfik Fikret Sılay, partinin iktidardan ayrıldığı 22 Mayıs günü parti örgütüne yolladığı son genelgesinde; “yeni bir enerji ve imanla ve kuvvetli bir tesanütle yeni duruma göre” “işlerini ayarlamış” olan parti merkezinin ayakta olduğunu belirtiyordu.

Bu aşamada bütün CHP’lilere düşen ana görev; “eşsiz inkılâp ve devlet adamımız İnönü’nün etrafında sıkı bir ideal hâlesi halinde toplanarak, tam bir feragat ve disiplin içinde canla başla çalışmak”tı.

Yeni genel sekreter Kâsım Gülek de, partiyi yeniden derleyip toparlamak azmindeydi. Bunun için bütün partililerin desteğine ihtiyaç vardı. Parti “yeni baştan teşkilâtlanırken” herkesin katkısı lâzımdı. Gülek, bütün partililerden destek talep ederken; bu aşamada nelerin yapılması gerektiği konusunda da görüş ve önerilerini bekliyordu. Nitekim Erzurum’dan avukat Abdülkadir Erener, Gülek’in yazısı üzerine, 26 Ağustos’ta kaleme aldığı yanıtında; CHP’nin kısa bir analizini yapmaya çalışıyordu.

Erener, Erzurum’da Nakşibendi şeyhi Muhammed Nuri Efendi’nin oğluydu. Bu sırada CHP Erzurum merkez ilçe idare kurulu başkanıydı. 1946 seçiminde partisinden milletvekili adayı olmak için başvurmuş, ama aday listesine girememişti. Gülek’e yazdığı mektupta; İstanbul’a gelmek ve burada CHP’nin bir gazetesinde çalışmak ve bu şehirde avukatlık yapmak istediğini belirtiyordu. 12 Eylül 1980 sonrasında kurulacak olan Danışma Meclisi’nde Erzurum temsilcisi olarak görev aldığını da belirtmeliyim.

Erener’e göre; Gülek’in genel sekreterliği parti açısından bir şanstı. Çünkü; partinin bu makamı uzun yıllar boyunca; “hâdiseleri bu’du müceredde [tek başına idrak eden], ahval ve şeraitin mâverasında [bir şeyin gerisinde, arkasında, ötesinde bulunanlar], zaman ve mekânın haricinde, calip [çekici] ve cazip kitap sahifelerinde mütalaa eden nazariyecilerin elinde kalmak gibi, birkaç vartayı atlattıktan sonra, politikayı realiteler sanatı olarak kabul ettiğini her jestiyle ispat eden” Gülek, bu makama gelmişti.

Erener’in saptamasına göre; CHP’nin iktidarı kaybetmesinin en büyük kazancı; “menfaat esiri sefil unsurların istifa tarikiyle” partiden ayrılmış olmalarıydı. 14 Mayıs’ı takiben üç ay içinde partiden ayrılanların saptanması gerekiyordu ve ileride bir daha bu kimselerin partiye alınmamaları için önlem de alınmalıydı! Siyasî ahlâk ve terbiye açısından da bu zorunluydu.

CHP’nin kendisini yeniden gözden geçirirken eksik noktalarını tamamlaması gerekiyordu. Bu noktalar, Erener’e göre; “propaganda faaliyetleri”ydi. Bu nokta, “öteden beri bir formülden mahrum”du. Bir diğer önemli zayıflık, “parti teşkilâtı”ydı. Ocaklardan başlanarak teşkilâtın yeniden düzenlenmesi şarttı. Her köy ve mahallede parti ocağı muhakkak olmalıydı.

Erener’e göre; partinin iktidar karşısında önemli eleştiri silâhı, irticâ olabilirdi. Şöyle diyordu: “Âciz ve kaabiliyetsizliği sebebiyle, iktidarın irticaa dahi istinat etmek [dayanmak] istediği şu zamanda; hakiki İslâmiyetle irticaın avam [halktan olan; ilmi irfanı kıt olan kimse; okuyup yazması az olan; fakirler sınıfından; hakikate tam erememiş; tevhidin derin hakikatlerinden haberi olmayan; halkın ekseriyeti] arasında tedahül eylediği [karışmış olduğu; iç içe geçtiği, biriktiği] malumesine istinatla [bilgisine dayanarak]; irticaın bizzat hakiki İslâmiyete düşman bulunduğu” gerçeğinin anlatılması gerekiyordu.

O günden bugüne CHP’değişen ne var diye etrafına bakacak ve bir şey bulacak olan varsa eğer, bana da haber verirlerse memnun olurum...

“Tek Parti: Cumhuriyet ve Şefler” kitabım Timaş yayınlarından çıktı!

Star gazetesi yazılarımdan yeni bir demet... Yakın tarihimizin seslerini duymak isteyen tarih meraklıları için...

Elbette meselenin boğazlar olduğu çok açıktı; ama sanki öyle değilmiş gibi yapmak da, diplomasinin bir hamlesiydi! Türkiye, Moskova ile anlaşmak için masaya oturmaya hazırdı!

Moskova, Ankara ile anlaşmak için masaya oturmaya hazırdı; ama elindeki kartları açmak konusunda isteksizdi. Ankara ise, herhangi bir ard niyet güttüğü kanıtlanamayacak bu öneriye karşı, iki seçenekten birini tercih etmek zorundaydı.

İlk seçenek, dünyada barış ve ortak güvenlik konularının gündeme geldiği bir sırada, Moskova’nın kötü ve ard niyetlerinden söz ederek, iki ülke arasında yeni bir antlaşma için görüşmeleri kesinlikle ve ilke olarak reddetmekti. Bu türden bir girişim, kanımca, kesinlikle açıklanabilir bir tutum olmayacak ve Ankara, bunun sonucunda, Batı ittifakı içindeki son mevkiini de yitirecekti. Nihayet Moskova'nın talebi, son derece masum ve haklı görünüyordu. Belki de Sovyetler Birliği, bu türden bir sert karşı tepkiyi de hesap etmişti. Bu tutum, muhtemelen Türkiye'yi uluslararası politikada tamamen tecrid edecek ve onu Sovyetler Birliği ile karşı karşıya ve başbaşa bırakacak bir yol olurdu.

İkinci seçenek ise, hiçbir şey olmamış gibi davranmak ve hiçbir şeyin de farkında değilmiş rolüne bürünmekti. Zaten Türkiye de bu rolü benimseyecektir. Bu durumda Ankara, antlaşmanın yenilenmesi için, Türk-Sovyet görüşmelerinin başlatılmasını önerebilirdi. Sorun, iki “dost” ülke arasında çözülmeliydi. Zaten yeni antlaşmanın koşullarının ne olacağı da henüz belirsizdi.

ANKARA MASAYA OTURMAYA HAZIR

Âsım Us, görebildiğim kadarı ile, basında konuya ilişkin olarak yayınlanan ilk yazıda, hayli ılımlı bir dille, Montrö Antlaşması’nın değiştirilebileceğinden söz ediyordu: “Halbuki İkinci Dünya Harbi’nin milletlerarası hâllerde ve şartlarda getirdiği değişiklikler, hakikaten çok derindir. Bu bakımdan, Montrö rejimi, yine ilgili devletler arasında müzakere konusu olacaktır. Yalnız bunun tarihini tesbit etmek şimdilik zordur. Almanya’nın kesin [olarak] mağlubiyetinden sonra, Akdeniz ve Karadeniz meseleleri arasında konuşulması ihtimali kuvvetlidir. Bundan evvel bazı konuşmalar olursa, [bunlar] ancak hazırlık nevinden tetkikler sayılmak lâzım gelir.”

Gerçekte herkes, uluslararası ilişkilerde oluşan yeni güç dengesi dolayısıyla, “derin değişiklikleri” anlayışla karşılıyor, fakat “iyileştirilmeye muhtaç” noktaların neler olduğu konusunda kesin bir görüş birliği sağlanamıyordu. Ancak, sorunun Montrö Antlaşması ve Boğazlar ile ilgili olduğu, herkesin üzerinde birleştiği ortak bir noktaydı. Hatta Türkiye’nin Sovyetler Birliği ile olan doğu sınırında, Kars ve Ardahan çevresinde bazı sınır düzeltmelerinin gündeme gelebileceği de belirtiliyordu.

Nitekim, Batı basınında, daha 1945 yılının Ocak ayında, doğu sınırında güvence sağlanması halinde, Türkiye’nin Sovyetler Birliği ile pakt imzalayabileceğine ilişkin haberler yayınlanmıştı. Bir görüş de, Sovyetler Birliği’nin komşu ülkelerde kendisine yakın “dost” rejimler kurulmasını sağlayarak, savunma güvenliği kurma politikası izlediği yolundaydı. Nitekim, Moskova’nın bir süreden beri sürmekte olan ve Türkiye’nin iç ve dış politikasına yönelik sert eleştirileri, bu açıdan yorumlanıyordu.Buna karşılık Türk basını, kendi görüşlerini büyük bir özenle saklıyordu.

ANKARA’NIN ÖNERİSİ BASİTTİ

Sovyet resmî notası karşısında, Ankara'nın yanıtında Türk-Sovyet dostluğunu övmesi, ılımlı üslûp kullanması ve Sovyetler Birliği’nin önerilerine açık olduğunu belirtmesi, dikkati çekiyordu. Ankara'nın yanıtı kısaydı ve şu cümleler dikkate değerdi: “Cumhuriyet Hükûmeti, (...) Sovyet Hükûmeti’ne, Türkiye ile Sovyetler Birliği’ni uzun zamandan beri birbirine bağlayan iyi komşuluk ve samimi dostluk münasebatını daima idame ve tarsin arzusunda bulunmuş olduğunu, Türk-Sovyet dostluğuna büyük hizmetleri dokunmuş olan 17 Aralık 1925 muahedesinin kıymetini tebârüz ettirmek istediğini ve Sovyetler Birliği’ni ve Sovyetler Birliği Hükûmeti tarafından izhar olunan fesih arzusunu kaydeylediğini bildirmiştir. Binnetice, Sovyet Hükûmeti’nin inkıza etmekte olan muahede yerine, iki tarafın bugünkü menfaatlerine daha uygun ve ciddî tadilatı ihtiva eden, diğer bir akit ikamesi hususundaki telkinatını kabul eden Cumhuriyet Hükûmeti, mezkûr hükûmete, bu maksatla kendisine yapılacak teklifleri, büyük bir dikkat ve hayırhahlıkla tetkike amade bulunduğunu bildirmiştir.”

Ankara, uzlaşma yolunu seçmişti. Sert bir tepkiden kaçınmıştı. Zaten buna gerek de yoktu. Sorun, iki “dost” ülke arasında, eskiden olduğu gibi, “geleneksel dostluk ilişkileri” içinde çözülebilir görünüyordu. Görünüyordu diyorum; çünkü, gerçekte Ankara, satranç oyununun bundan sonraki hamlelerini öngörmeye çalışıyor ve bu nedenle de İngiltere ve ABD ile askerî ve siyasî ilişkilerini yakınlaştırmaya çalışıyordu. Zaman kazanmak çok önemliydi. Şimdi Ankara hamlesini yapmış ve hiç açık vermeden, hamle sırasını yeniden Moskova’ya bırakmıştı.

DİPLOMATİK JESTLER

Başbakan Şükrü Saraçoğlu ise, 11 Mayıs’ta, yani Sovyetler Birliği’nin Japonya’ya savaş ilân ettiği gün, Mecliste yaptığı konuşmada, son derece edebî bir üslupla, sırası ile, İngiltere’yi ve Churchill’i, ABD’yi ve Roosevelt’i ve nihayet Sovyetler Birliği’ni ve Stalin’i övüyordu:

“Yine arkamıza dönüp bakacak olursak, orada dostumuz ve komşumuz Sovyetler Devleti’nin bir boydan bir boya Nazi barbarı tarafından merhametsizce yakıldığını, yıkıldığını ve birçok masumların öldürüldüğünü görürüz. Bu harbin ağır tahribatına Sovyetler maruz kalmış ve ağır yükünü yine Sovyetler taşımıştır. Bu korkunç manzara karşısında dahi cesaretleri kırılmayan halk çocukları, yine bir halk çocuğu olan Stalin’in etrafında toplanarak, onun dâhiyane sevk ve idaresi ile, bütün intikamlarını birer birer almışlar ve düşmanlarını kendi inlerine kadar sürerek, onların barbar prensiplerini, kendileri ile beraber, bu inlerde boğmuşlardır. Bu cihan harbinin birçok parlak sayfalarını Sovyetler yazmıştır ve bu yazıların her sayfasında daima Stalin’in diri yüzü görülmektedir.” Bu konuşma, Ankara’nın müttifiklere yakınlaşma politikasının bâriz bir devamı ve özel olarak da Sovyetler Birliği'ne bir jest olarak yorumlanmalıdır.

.

Cemil KOÇAK

Sovyetler boğazlarda imtiyaz talep etmişti

09 Nisan 2016 Cumartesi

paylaş
tweetle
paylaş

İyimser beklentiler uzun sürmedi; Moskova, elindeki bütün kozları masaya yatırdı. Boğazlar üzerindeki talep başta geliyordu. İşte Selim Sarper-Molotov görüşmeleri.

Türk-Sovyet görüşmelerinin olumlu bir sonuca ulaşma ihtimali, en azından teorik olarak, 1945 yılının Haziran ayının ilk haftasına kadar var olmaya devâm etmiştir. Ancak, tüm bu iyimser beklentiler, 7 Haziran’da Moskova’da gerçekleşen Molotov ile Sarper arasındaki görüşmeye dek sürecektir. Bu görüşmede Molotov, Ankara’ya ilk kez ünlü Sovyet taleplerinden söz eder. Buna göre, Türkiye, Kars ve Ardahan’ı Sovyetler Birliği’ne terk edecek, Boğazlar’da Sovyetler Birliği’ne üs tesis etme yetkisi tanıyacak ve bu arada Montrö Antlaşması’nın değiştirilmesi için de iki ülke arasında anlaşmaya varılacaktı. Türk-Sovyet antlaşmasının yenilenmesi için, Moskova’nın önerileri ya da şartları bu kadardı.

Ünlü Sovyet taleplerinin Ankara’ya resmen iletilmesi, bu târihte ve bu şekilde, yani şifahî olmuştu. Nitekim, Metin Toker de, bu duruma işaret ediyor: “Mülâkat, bir ‘karşılıklı konuşma’ tarzında cereyan etti. Taraflar, birbirlerine hiçbir nota, deklarasyon, memorandum vermediler. Bundan dolayıdır ki, 7 Haziran 1945 [târihli] Molotov-Sarper görüşmesinde, Sovyetler Birliği tarafından ileri sürülen istekler, altı imzalı şekilde kâğıda dökülmüş değildir.”

SOVYET TALEPLERİ VE RESMÎ GÖRÜNÜM

Sarper-Molotov arasındaki 7 Haziran tarihli görüşmenin seyri, Dışişleri Bakanlığı’nın tesbiti dahilinde, şöyle olmuştur:

‘Sarper Moskova’ya döndüğünde, 7 Haziran günü saat 18:00’de Molotov tarafından kabul edilmiştir.

...Türkiye ile ittifak antlaşması yapılmasından önce, iki memleket arasında pürüzlü sorunların çözümlenmesi gerekir. Bu sorunlar, Molotov’a göre, şunlardır:

‘Birinci sorun, ‘aramızda 1921 tarihli muahedenin ihdas etmiş olduğu durumdur. Bu muahede, Sovyetler’in zayıf oldukları bir zamanda akdedilmiş ve bir takım arazi değişiklikleri meydana getirmiştir. Evvel emirde bu meseleyi düzeltmek lâzımdır.’

‘Sarper, bu sözlerle, Türkiye’nin doğu hudutlarında bazı değişiklikler yapılmasını mı kasd ettiğini sorunca, Molotov, ‘Evet… Haksızlıkların tamirini kasd ediyorum.’ demiştir. Sarper, 1921 Antlaşması’nın Sovyetler’e kuvvetle kabul ettirilmiş bir antlaşma olmadığını, tamiri gereken haksızlıklara gelince, bunları aramak için, hiçbir sonuca varmadan, memleket[ler]imiz arasındaki târihî bağlantılara inilebileceğini, kaldı ki, 1921 Antlaşması’nın getirdiği durumun haksızlık değil, haksızlığın tamiri olduğunu belirtmiş ve ‘bu haksızlığı bizzat Lenin müşahade ve tamir etmiştir’ şeklinde cevap vermiştir.

‘Molotov, yine 1921 yılında Polonya ile Sovyetler arasında imza edilmiş olan haksız bir antlaşmanın feshi ile Sovyetler ile Polonya arasında uzun süreli bir dostluğun kurulabildiğini söyleyerek, iki antlaşma ve iki durum arasındaki benzerliği belirtmek isteyince, Sarper, ‘Ankara’dan buraya büyük ümitlerle gelmiştim. Sizi temin ederim ki, hükûmetimin niyetleri gayet temiz ve samimidir. Fakat şunu da itiraf ederim ki, şu anda bu ümitlerimi kaybetmek üzereyim.’ dedikten sonra, hiçbir Türk Hükûmeti’nin Türk kamuoyuna böyle bir teklifi anlatamayacağını, Sovyetler’in ne istenen küçük toprağa, ne de oradaki nüfûsa ihtiyaçları olmadığını [olduğunu] belirtmiş ve ‘bununla temin etmeyi düşündüğünüz menfaat, bütün Türk efkârı umumîyesinin sempatisini feda etmekle karşılaştırıldığında, konuşmaya bile değmez… Bu arzunun tahakkuku için hiçbir ihtimal yoktur’ demiştir.

‘Bunun üzerine Molotov, ‘Mevzuu görüşmeyelim, fakat aramızda bütün pürüzlü meseleleri de hâlletmiş olmayız. Konuşmamıza devâm ederiz.’ şeklinde konuşmuş ve bu nokta böylece bırakılmıştır.

BOĞAZLAR GÜNDEMİ

‘Molotov, ikinci pürüze geçmiştir. ‘Sıkışık zamanlarımızda Karadeniz’deki emniyetimizle alâkadar olmak mecburiyetinde kaldık. Bu endişemizde yanılmış olabiliriz ve Türkiye’nin tavır ve hareketi netice itibariyle bu mevzuda bir müşkülata müncer olmadı. Fakat ne de olsa boğazlar meselesinde 200 milyonluk bir insan kitlesi, Türkiye’nin iradesine tâbidir. Yalnız iradesine değil, aynı zamanda imkânlarının ihdas edebileceği vaziyetlere tâbidir. Türkiye’nin hüsnüniyetinden eminiz. Ve fakat boğazları müdâfaa husûsunda ehliyet ve imkânlarından emin olamayız.

‘Bu sözlerin nereye varacağını kestiren Sarper, şu müdahalede bulunmuştur: ‘Eğer Türkiye’nin müdafaa imkânlarından, imkânsızlıklarından çıkardıkları netice, boğazlarda Sovyetler’e üs verilmesi meselesi ise, hemen söyleyeyim ki, 1921 muahedesi münasebetiyle arazi tadilatı meselesi gibi, boğazlarda üs verilmesi de mevzuu bahis dahi olamaz.

‘Bu cevap üzerine, Molotov, bu şartlar altında Karadeniz emniyetinin nasıl sağlanabileceği üzerinde ‘uzun uzun tereddütler izhar’ ettikten ve 20-30 sene sonra Almanya’nın tekrar kuvvetlenebileceği ve İtalya gibi bir müttefiki olabileceğinden söz ettikten sonra, sulh zamanında boğazlarda üs vermek istemediğimize göre, harb zamânında mı bunu nazarı dikkate almayı teemmül ettiğimizi (düşündüğümüzü) sormuştur.

‘Sarper, cevaben, böyle bir şey söylemediğini, fakat yapılması söz konusu ittifak antlaşması gereğince, Türkiye savaşa girdiği ve Sovyetler’in yanında çarpıştığı zaman ne gibi zorlukların ortaya çıkacağını şimdiden tesbit etmek mümkün olamayacağını ve bunun için yetkisi ve bilgisi de olmadığını, kaldı ki, böyle bir durum ortaya çıktığında, Türkiye herhalde savaşı kazanmak isteyeceğine göre, bu noktanın şimdilik kendisi ile Molotov arasında değil, o zaman Genelkurmaylar arasında görüşülecek bir konu olduğunu ifade etmiştir.

GÖRÜŞMELER NASIL NETİCELENDİ?

Sovyet’ler adına görüşmeleri yürüten Molotov, Cumhuriyet Hükûmeti’nin iyi niyetlerinden şüphe etmemekle berâber, ‘bu müdafaa imkânları mevzuunda ne gibi bir teminat verebileceğimizi veya emniyeti hangi şekilde ve tarzda temin edebileceğimizi öğrenmek’ isteyince, Selim Sarper, şu cevabı verdiğini kaydediyor: ‘Hukuken muahedeyi imza etmekle ve fiilen de icab ederse boğazları müdafaa etmekle bunu temin edeceğiz. Şayet imkânlarımızı dar görüyorsanız ve sizden talep edersek, bize silâh ve malzeme satınız. Bu suretle mevcut imkânlarımızı o nisbette takviye ederiz.’

‘Molotov’un değindiği üçüncü nokta ise, Montreux sözleşmesinin değiştirilmesi konusudur. Molotov, ittifak antlaşması görüşmeleri ile aynı zamanda sözleşmenin değiştirilmesi için de görüşülmesini teklif etmiştir. Sarper, bundan hiçbir fayda beklemediğini, İngiltere’nin şüphesini çekmenin, ne Türkiye’nin, ne de Sovyetler’in yararına olduğunu söylemiştir. Raporunun sonunda Sarper, kişisel görüşlerini bildirirken, özellikle Sovyetler’in görüşmeleri keseceklerini zannetmediğini, arazi değişiklikleri üzerinde ısrarla duracaklarını tahmin etmediğini, esasen Molotov’un bunu diğer noktalarda bir taviz koparmak için ileri sürdüğü hissini edindiğini, sulh zamanı için boğazlarda üs elde etmek için ısrar edecek gibi görünüyorlarsa da, muhtemelen bir savaşta Karadeniz’in güvenliği bakımından boğazların ortak savunması gibi somut teminat sözleriyle tanımlamak istedikleri şekilde bir formüle tekrar döneceklerini tahmin ettiğini belirtiyordu. Sarper’e göre, Moskova’nın talepleri, sınır değişikliği ve boğazlarda üs konularında pazarlığa açıktı. Bu talepler, her ne kadar Sarper tarafından daha görüşme sırasında reddedilmişse de, Molotov’un ısrarı üzerine, Ankara’ya da iletilmişti.

..

İstanbul Rum cemaatinin 70 yıl önceki şikâyetleri

CHP ve ‘kuvvetler ayrılığı’

50 seçimi sonrasında... CHP'nin muhalefetteki ilk günleri...

CHP muhalefete hazırlanıyor!

CHP ‘propaganda bürosu’nun önemini keşfediyor!

İttihat ve Terakki Cemiyeti CHP’ye sesleniyor

Bitmeyen Halkevleri meselesi

Başarısız bir ‘ihtilal’ daha var

Sosyalistlerin hatırlamak istemediği tarih

Sıkıyönetim bildirilerini hatırlarken

Sadece donanmayla mı? Çok zor...

Türk sovyet anlaşması 1945 yılında feshedilmişti

Sovyetler Montrö Antlaşmasını değiştirmek istedi

Sovyetler boğazlarda imtiyaz talep etmişti

Ve Türkiye ‘hayır’ diyor!