Osmanlı âlimlerinin en meşhûrlarından. İsmi, Ahmed bin Süleymân bin Kemâl Paşa, lakabı Şemseddîn’dir. Dedesi Kemâl Paşa’ya izafeten “Kemâl Paşa-zâde” ve “İbn-i Kemâl” isimleriyle tanınmıştır. 873 (m. 1468) senesinde doğdu. Doğum yeri hakkında ihtilâf vardır. Bazı kaynaklarda Edirne’de, diğer bazı kaynaklarda da Tokat’da doğmuş olduğuna işâret edilmektedir. 940 (m 1534)’da İstanbul’da vefat etti.

Babası Süleymân Çelebi, devrinin tanınmış kumandanlarından biri idi. Amasya Muhafızlığı ve Tokat Sancakbeyliği vazîfelerinde bulundu. Memuriyetten ayrıldıktan sonra, İstanbul’a geldi ve burada vefat etti. Babası Kemâl Paşa’nın Eski Odalar civârındaki türbesine defnedildi. Annesi, Fâtih Sultan Mehmed Hân zamanının meşhûr âlimlerinden İbn-i Küpeli’nin kızıdır. Dedesi Kemâl Paşa ise, Fâtih Sultan Mehmed Hân devri komutanlarından idi. Edirne ve İstanbul’da birçok vakıfları bulunmakta olup 875 (m. 1470) yılı başlarında vefat etti. Bir ümera ailesine mensûb bulunan İbn-i Kemâl Paşa, ailesinin nezâretinde iyi bir tahsil görmekle beraber, zamanın geleneği îcâbı, önce askerî sınıfa girdi ve sipâhi olarak İkinci Bâyezîd Hân’ın seferlerine iştirâk etti.

İbn-i Kemâl Paşa, ilimde yetişmesini bizzat kendisi şöyle anlatır: “Sultan İkinci Bâyezîd Hân ile bir sefere çıkmıştık. O zaman vezîr, Halîl Paşa’nın oğlu İbrâhim Paşa idi. Şanlı, değerli bir vezîr idi. Ahmed ibni Evrenos adında bir de kumandan vardı. Kumandanlardan hiçbiri onun önüne geçemez, bir mecliste ondan ileri oturamazdı. Ben ise, vezirin ve bu kumandanın huzûrunda ayakta, esas vaziyette dururdum. Bir defasında, eski elbiseler giyinmiş bir âlim geldi. Bu, kumandanlardan da yüksek yere oturdu ve kimse ona mâni olmadı. Ben buna hayret ettim. Arkadaşlarımdan birine, kumandandan da yüksek yere oturan bu zâtın kim olduğunu sordum. “Filibe Medresesi müderrisi, âlim bir zâttır. İsmi Molla Lütfî’dir.” dedi. “Ne kadar maaş alır” dedim. “Otuz dirhem” dedi. “Makamı bu kadar yüksek olan bu kumandandan yukarı nasıl oturur?” dedim. “Âlimler, ilimlerinden dolayı ta’zim ve takdîr olunur, hürmet görürler. Geri bırakılırsa, bu kumandan ve vezîr buna râzı olmazlar” dedi. Düşündüm, “Ben bu kumandan derecesine çıkamam, ama çalışır gayret edersem, şu âlim gibi olurum” dedim ve ilim tahsîl etmeye niyet ettim. Seferden dönünce, o meşhûr âlim Molla Lütfî’nin huzûruna gittim. Sonra Edirne’deki Dâr-ül-hadîs müderrisliği bu zâta verildi. Ondan “Metali Şerhî”nin hâşiyelerini (açıklama ve ilâvelerini) okudum.”

İbn-i Kemâl Paşa, bu hocasından başka; Kestelli ismiyle meşhûr Muslihuddîn Mustafa Efendi, Hatîbzâde Muhyiddîn Mehmed Efendi ve Muarrifzâde Sinânüddîn gibi zamanın meşhûr âlimlerinden ilim öğrenip, icâzet aldı. Tefsîr, hadîs ve fıkıh ilimlerinde derin âlim olarak yetişti. Edirne’de Taşlık adıyla tanınan Ali Bey’in medresesine müderris olarak tayin edildi. Burada müderris iken, pâdişâhın emri ile “Tevârih-i Âl-i Osman” adlı târihini yazdı. Bundan sonra Usküp’te İshak Paşa Medresesi’ne tayin edildi. Burada Seyyid Şerîf Cürcânî’nin “Şerh-ül-Miftâh” adlı eserine bir hâşiye yazdı. Kısa bir zaman sonra da Edirne’deki Halebiye Medresesi’ne tayin edildi. Burada müderris iken de, “Risâlet-ül-kâfiye” adlı eserini yazdı. Bundan sonra da, Edirne’de Üç Şerefeli medreselerinde, daha sonra İstanbul’da Sahn-ı semân Medresesi’nde bir müddet müderrislik yaptı. Bu vazîfelerinden sonra, o zaman Osmanlı medreselerinden en yüksek derecede olan Sultan Bâyezîd Medresesi müderrisliğine tayin edildi. Bundan sonra Edirne ve sonra da Anadolu kadıaskeri oldu. Bir müddet vazîfelerini yürüttükten sonra, Edirne’deki Dâr-ül-hadîs Medresesi’nde ve Sultan Bâyezîd medreselerinde bir müddet daha müderrislik yaptı. Çok âlim yetiştirdi. Onun derslerinde yetişen âlimlerden bir kısmı şu zâtlardır: Sa’dî Çelebi, meşhûr âlim ve Şeyhülislâm Ebüssü’ûd Efendi, Sadr-ı a’zam Pîri Mehmed Paşa’nın oğlu Muhyiddîn Mehmed, Aşcızâde Hasen Çelebi, Müderris Mevlânâ Hidâyetullah, Vizeli Mevlânâ Abdülkerîm, Bağdad kadılığı yapmış olan Mehmed ibni Muhyiddîn Hasen, Bostan Efendi, Mehmed ibni Abdülvehhâb ve Kâdıasker Abdüllatîf Efendi ve diğerleri.

İbn-i Kemâl Paşa, Şeyhülislâm Zenbilli Ali Efendi’nin vefatından sonra, 932 (m. 1527) senesinde şeyhülislamlığa getirildi. Sekiz sene şeyhülislâmlık yaptı.

İbn-i Kemâl Paşa, bütün vaktini ilme veren âlimlerdendir. İlmi ile o kadar büyük bir şöhret kazanmıştı ki, zamanındaki birçok âlim bazı mes’elelerde ona başvururlardı. Hattâ bir kısım ulemâ, yazmış olduğu eserleri tashih (kontrol) maksadıyla ona gönderirlerdi. Onaltıncı asrın ilk yarısında, Osmanlı kültürünün en büyük mümessili olarak görülmektedir. Ahlâkı güzel, edebi mükemmel, zekâsı ve aklı kuvvetli, ifâdesi açık ve veciz olup, iki dünyâ faydalarını bilen ve bildiren, pek nâdir simalardan biri idi. Cinnîlere de fetvâ verirdi. Bunun için “Müftî-yüs-sekaleyn” (insanların ve cinnîlerin müftîsi) adı ile meşhûr oldu. Büyük bir âlim olduğu gibi, güçlü bir tarihçi, değerli bir edîb, kuvvetli bir şâir idi. Tasavvufta da ileri derece sahibi idi. Büyük velîlerin teveccühünü kazanmıştı. Kanunî Sultan Süleymân Hân zamanında, Zenbilli Ali Efendi’den sonra Osmanlıların dokuzuncu şeyhülislâmı oldu. Bu makamda bulunduğu sürede, dâhilî ve hâricî, din ve mezheb düşmanlarına karşı ilmiyle ve yazdığı kitaplarıyla mücâdele etti. İbn-i Kemâl Paşa, Eshâb-ı Kirâm düşmanlığı propagandasının tesîriyle Doğu Anadolu’da yer yer büyümeye başlayan fitneye karşı, Ehl-i sünnet i’tikâdını bütün gayreti ile müdâfaa etmiş ve Kanunî Sultan Süleymân Hân’ı Safevîlere karşı mücâdeleye teşvik ettiği gibi, pâdişâhın Şâh Tahmasb’a gönderdiği mektûpları da bizzat kaleme almıştır. Aynı zamanda, Hazreti Îsâ aleyhisselâmın Hazreti Muhammed’den “sallallahü aleyhi ve sellem” daha efdal (üstün) olduğunu iddia eden İranlı Molla Kabız’ın iddialarının doğru olmadığını, alenî (herkese açık) bir mahkemede onu susturarak isbât etmiş ve yazdığı risalelerle Kabız’ın halk efkârında uyandırdığı tereddütleri de gidermişti.

Kefevî, İbn-i Kemâl Paşa için; “Bazı rivâyetleri bazılarına tercih edebilmesi bakımından, mezhebde (Hanefî mezhebinde) tercih sahibidir.” demektedir. Bazı ulemâ da onun için; “Mısır’da İmâm-ı Süyûtî ne ise, İstanbul’da ve diğer beldelerde de İbn-i Kemâl Paşa odur. Her ikisi de asrın süsüdür” demişlerdir.

Anadolu Kâdıaskeri sıfatıyla, Mısır seferinde Yavuz Sultan Selîm Hân’ın yanında bulunmuş olan İbn-i Kemâl Paşa, pâdişâhtan büyük i’tibar görmüştür.

Mısır’da bulundukları sırada, orada kalmaları uzayınca, dîvân erkânı ve ileri gelenler, asıl vatanları Anadolu’ya, diyâr-ı rûm’a hasret kalıp, dönmeyi arzu etmişlerdi. Fakat bu arzularını Pâdişâh’a söyleyememişlerdi. İleri gelenlerden bazıları, o zaman yanlarında bulunan ve Anadolu Kâdıaskeri olan İbn-i Kemâl Paşa’ya durumu anlattılar. Yavuz Sultan Selîm Hân onu çok severdi. Çünkü İbn-i Kemâl Paşa, o zamanın en seçkin âlimi idi. Ona dediler ki: “Ne zamana kadar bu diyâr-ı gurbette hasret çekeceğiz? Bu durumu Pâdişâh hazretlerine bir arz edip, gitmeye meylettiremez misiniz?”

Birgün İbn-i Kemâl Paşa, Yavuz Sultan Selîm Hân ile sohbet ederken, Pâdişâh askerlerin durumunu sorup; “Ortalıkta neler konuşuluyor?” dedi. İbn-i Kemâl Paşa da; “Pâdişâhım, yolda gelirken askerlerden biri bir türkü söylüyordu ve şöyle diyordu:

“Nemiz kaldı bizüm mülk-i Arab’da,

Nice bir dururuz Şâm-ü-Haleb’de,

Cihan halkı kamu ayş-ü-tarabda,

Gel ahî gidelüm Rûm illerine.”

(Nemiz kaldı bizim bu Arab diyarında,

Şam’da ve Haleb’de niçin dururuz?

Cihan halkı hep şenlik içinde yaşamakta,

Gel kardeş, gidelim Rum diyarına.)

Bu şiir, Yavuz Sultan Selîm Hân’ın çok hoşuna gidip; “Bundan sonra burada durmamızı gerektiren işler de kalmadı, döneriz” diyerek, İstanbul’a döneceğini bildirdi. Bundan bir gün sonra, Yavuz Sultan Selîm Hân’a Kâ’be’nin anahtarı ve diğer mukaddes emânetler teslim edildi ve İstanbul’a dönmek için ordusuyla yola çıktı. Bu yolculukta bir sohbet sırasında, söz İbn-i Kemâl Paşa’nın hocası Molla Lütfî’den ve onun öldürülme sebebinden açılmıştı. Yavuz Sultan Selîm Hân, ona hocası hakkında bazı şeyler sordu. O da hocasından bahisle, iftiraya uğrayarak öldürülmüş olup ve nüktedan bir zât olduğunu söylemişti. Pâdişâh, İbn-i Kemâl Paşa’ya: “Sen de nükteli bir söz söylemez misin?” dedi. İbn-i Kemâl Paşa; “Geçen gün biz nöbetimizi savdık. Şimdi sıra yoldaşım duacımıza düştü. Şimdi onlar söylesin” dedi. Bunun üzerine Pâdişâh; “Yoksa o günki okuduğun kıt’a (şiir) senin mi idi?” dedi. O da; “Pâdişâhın doğru firâsetinin şehâdet ettiği gibidir (evet) diyerek, Pâdişâhı selâmladı. Bu hâdise üzerine, Yavuz Sultan Selim Hân İstanbul’a dönünce, çok sevdiği meşhûr ve mehâretli âlim İbn-i Kemâl Paşa’ya beşyüz altın hediye etti.

Mısır seferinde İbn-i Kemâl Paşa, Anadolu kadıaskeri olarak Pâdişâh Yavuz Sultan Selîm Hân’ın yanında bulunuyordu. Bu yolculukları sırasında sohbet ederek yol alırken, bir ara İbn-i Kemâl Paşa’nın atının ayağından sıçrayan çamurlar, Yavuz Sultan Selîm Hân’ın kaftanını kirletmişti. Pâdişâhın kaftanına çamur sıçrayınca, İbn-i Kemâl Paşa mahcûb olup, atını geriye çekerek özür dilemişti. Yayuz Sultan Selîm Hân’ın ona dönerek; “Üzülmeyiniz, âlimlerin atının ayağından sıçrayan çamur, bizim için şereftir. Vasıyyet ediyorum, bu çamurlu kaftanım, ben vefat ettikten sonra kabrimin üzerine örtülsün” dedi. Bu vasıyyet, vefatından sonra yerine getirildi. Bu hâdiseyi hatırlatan o kaftan, şimdi de Yavuz Sultan Selîm Hân’ın kabri üzerinde, bir camekan içinde, târihî bir hâtıra olarak durmaktadır.

İbn-i Kemâl Paşa müderrislik, kadılık, kadıaskerlik ve şeyhülislâmlık gibi mühim vazîfelerde bulunmak sûretiyle, dîne ve devlete üstün hizmetler yaptı. Yavuz Sultan Selîm Hân ve Kanunî Sultan Süleymân gibi iki Osmanlı pâdişâhı ile birlikte savaşlara da katıldı. Hem ilmen, hem de fiilen hizmet etti. Peygamberimizin (sallallahü aleyhi ve sellem) ve Eshâb-ı Kirâmın yolu olan Ehl-i sünnet i’tikâdının yayılmasında ve buna muhalif olanların ilmen ve fiilen susturulmalarında büyük hizmetler yaptı. Onun yaşadığı asır, Osmanlı devletinin en parlak devri olup, bunda onun da büyük hizmetleri oldu.

İbn-i Kemâl Paşa, 2 Şevval 940 (16 Nisan 1534) senesinde, bir Cuma günü vefat etti. Edirnekapı’da surların dışında, Mehmed Çelebi zaviyesi denilen mıntıkada defnedildi. Talebelerinden Mısır kadısı Mehmed Bey, sonradan mezarının etrâfına kalın taştan duvar şeklinde bir parmaklık sed yaptırdı. Edirnekapı mezarlığındaki kabri, Boğaz Köprüsü Çevre Yolu yapılırken, etrâfındaki kabirler nakledilmiş, kendi kabri, târihî eser olarak on metre beri alınmıştır. Vefatında, ilimler İbn-i Kemâl ile gitti manâsında; “İrtehal-el-ulûm bil-Kemâli”, “Kabri Ahmed mudâm ola pürnûr”, “Ol bârigâha vardı İbn-i Kemâl Paşa” mısraları, ebced hesabında vefat târihini göstermektedir. Kefeni için; “Hiye âhır-ül-libas (son elbisedir)”, kabri için; “Hazâ makâm-ı Ahmed (Bu Ahmed’in makamıdır)” ibâreleri ile ebced hesabına göre vefat târihi düşürülmüştür. Vefat edeceği sırada; “Ey bir olan Allah, bizi korktuğumuzdan kurtar!” manâsında; “Yâ Ehad, neccinâ mimma nehâf’ demiştir. Bu son sözündü de, ebced hesabına göre vefat târihini gösterdiği sonradan anlaşılmıştır.

Eserleri: İbn-i Kemâl Paşa, ekserisi muhtelif risaleler olmak üzere, üçyüz civarında eser yazdı. Bu eserlerinden çoğu yazma olup, 36 tanesi Ahmed Cevdet Paşa tarafından yayınlandı.

1- Fetvâları; insanlar arasındaki muâmeleleri, ahlâk ve âdet konularını açıklayan fetvâlarıdır. Bu fetvâları toplanıp, fıkıh kitaplarının tertîbi gibi, konulara göre tertîb edilmiştir. Fetvâlarının toplandığı kitaplar değişik kütüphânelerde yazma olarak mevcûttur. En geniş fetvâ kitabı, İstanbul Belediye Kütübhânesi’ndedir.

2- Tagyîr-üt-tenkîh; usûl ilmine dâirdir.

3- Risâle-i mümeyyize ve Tecrîd-üt-tecrîd; kelâm ilmine dâirdir.

4- Müferric-ül-kulûb; akâidle ilgilidir.

5- Felâh şerhi merâh; nahiv ilmine dâirdir.

6- Beydâvî hâşiyesi ve Saffât sûresine kadar yazdığı tefsîri.

7- Seyyid Şerîf Cürcânî’nin Keşşâf şerhine ve Miftâh şerhine hâşiyesi.

8- Meşârik-ül-envâr şerhi,

9-Hadîs-i erbe’în şerhi,

10- Nigaristan (Farsça),

11- Mühît-ül-lüga; Arabcadan Faracaya lügattir.

12- Tevârih-i Âl-i Osman; on cild olup, en meşhûr eserlerindendir. 699-933 (m. 1299-1526) seneleri arasındaki 234 yıllık hâdiseleri yazmıştır. Son cildi Zafer nâme-i Sultan Süleymân adıyla meşhûr olmuştur. Aynı eser, Fransızca (Mohaçnâme) adıyla basılmıştır.

13- Islâh ve îzâh; me’ânî ilminde bir metin şerhi.

14- Telvîh hâşiyesi,

15- Molla Hâcezâde’nin Tehâfüt adlı eserine hâşiye.

16- Risâle-i münîre,

17-Mühimmât-ül-müftî fî fürû’-ıl Hanefiyye: Hanefî mezhebinde bir müftînin bilmesi lâzım olan bilgileri bu kitapta toplamıştır.

18- El-Îzâh fî şerhi ıslâh-il-Vikâye,

19- Hidâye şerhi,

20- Molla Câmî’yi esas alarak yazdığı, 7777 beyitlik “Yûsuf ile Züleyhâ” adlı manzûm bir eseri, ayrıca Arabca, Farsça ve Türkçe şiirleri vardır. Kasîde-i Bürde’yi de manzûm olarak tercüme etmiştir.

İbn-i Kemâl Paşa, kıymetli eserlerinden başka, yine târihe dâir olmak üzere, Mısır seferi sırasında, Yavuz Sultan Selim Hân’ın emriyle İbn-i Tagriberdi’nin, “En-Nücûm-üz-zâhire fî mülûki Mısır vel-Kâhire” adlı Arabca eserini de Türkçe’ye tercüme etmiştir. Yavuz Sultan Selîm Hân’ın vefatı üzerine yazdığı mersiyesi, yıllarca dilden dile dolaştı.

Bu mersiyesinden bir bölüm:

“Azmde nevcivân hazmde pîr,
Sâhib-üs-seyf-ü-sâhib-üt-tedbîr.

Az müddette çok iş etmiş idi.
Sayesi olmuş idi âlem gir.

Şems-i asr idi, asrında Şemsin,
Zılli memdûd olur, zamanı kasîr.

Tâc-ü-tahtıyle fahreder beyler,
Fahrederdi ânınla cân-ü-serir.

Hayf Sultan Selîm’e hayf, dirig.
Hem kalem ağlasın ona, hem tîg.”

Ayrıca darb-ı mesel hâlini almış kıt’a ve beyitleri vardır. Nitekim:

“Mansıbda bir ola dahî ger âlim-ü-câhil,
Zâhirde müsâviyse hakîkatte bir olmaz.
Altun ile faraza ki beraber çek ile seng,
Vezn içre bir olmak ile kıymette bir olmaz.” Kıt’ası ile;

“Sakla kurt enciğin derin oysun,
Besle kargayı gözlerin oysun.” Beyti bunlardandır.

Bir başka şiiri de şöyledir:

“Kısmetindir gezdiren yer yer seni,
Arş’a çıksan, akıbet yer yer seni.

Eline nefsinin verip kazma,
Yoluna kimsenin kuyu kazma.

Her ki gayrın yolunda kazdı kuyu,
Kendi düştü kuyuya yüzü koyu.”

“Nâ ehil olur muârız-ı ehl,
Her Ahmed’e bulunur Ebû Cehl.

“Göz yum cihandan aç, gözünü kendi hâline,
Sen göz yumup açınca, bu dünyâ gelir gider.”

“Ölümden kurtuluş yoktur cihânda,
O derdi çekmez olmaz ins-ü-canda.

Kişinin ömrü çünkim âhır ola,
Yeğ oldur kim gazâ yolunda öle.”

Ahmed İbni Kemâl Paşa’nın “Levh-il-mahfûz ve Ümm-ül-kitâb” ismindeki eserinden bir bölüm:

Ra’d sûresindeki: “Allahü teâlâ, dilediğini siler. Dilediğini değiştirmez. Ümm-ül-kitâb O’ndadır” âyet-i kerîmesinde, Levh-i mahfûz bildirilmektedir. Ümm-ül-kitâb, ezelî olan kelâm-ı ilâhînin ismidir. Melekler, bunu anlıyamaz. Zamanlı değildir. Ya’nî burada zaman yazılı değildir. Allahü teâlâdan başka, kimse bilmez. Hiç yok olmaz. Levh-i mahfûzda ise, değişiklik olur. Bunu melekler görür. İnsanın, işine göre, ömrü ve rızkı değişir. İyiler kötü, kötüler iyi olarak değiştirilebilir. Böylece, birine ölümüne yakın iyi işler yaptırıp, son nefeste îmânla gönderir. Başkasına kötü amel işletip, îmânsız gönderir. Bunun için Resûlullah (sallallahü aleyhi ve sellem) her zaman; “Allahümme yâ mukallibelkulûb, sebbit kalbi alâ dînik” duasını okurdu (ki, Ey büyük Allah’ım! Kalbleri iyiden kötüye, kötüden iyiye çeviren, ancak sensin. Kalbimi, dîninde sabit kıl, ya’nî dîninden döndürme, ayırma! demektir). Eshâb-ı Kirâm “aleyhimürrıdvân” bunu işitince; “Yâ Resûlallah (sallallahü aleyhi ve sellem)! Sen de dönmekten korkuyor musun?” dediklerinde; “Mekr-i ilâhiden, beni kim temin eder?” buyurdu. Çünkü, hadîs-i kudsîde; “İnsanların kalbi, Rahmânın kudretindedir. Kalbleri, dilediği gibi çevirir” buyurulmuştur. Ya’nî, Celâl ve Cemâl sıfatları ile kötüye ve iyiye çevirir. Levh-i mahfûza ilk olarak; “Benden başka Allah yoktur. Muhammed benim resûlümdür ve habîbimdir ve herşey benim mahlûkumdur. Herşeyin Rabbiyim, Halıkıyım” yazıldı. Sonra, Peygamberleri ve kıyâmete kadar gelecek insanların iyileri sa’îd olarak, kötüleri de şaki olarak yazıldı.

Kader değişmez. Kazâ, kadere uygun olarak meydana gelir. Kazâ, hergün çok değişip, sonunda kadere uygun olunca yaratılır. Kazâ-i mu’allak şeklinde, yaratılacağı yazılmış olan birşey, kulun iyi ameli ile değişip yaratılmaz. Evliyâ, kaderi anbara, kazayı ölçeğe benzetmiştir.

(Kâmûs’da, kazâ kelimesinde diyor ki: “Kazâ, kaderin husûsî bir kısmıdır. Kader, anbara doldurulmuş buğday gibidir. Kazâ ise, onu ölçerek vermek gibidir. Ömer (rahmetullahi aleyh), Şam’a geldi. Şehirde veba hastalığı olduğunu işitince, şehre girmedi. “Allahü teâlânın kazâsından kaçıyor musun?” dediklerinde; “Allahü teâlânın kazâsından, kaderine kaçıyorum” buyurdu ki. Kader, kazâ şeklini almadıkça değişebilir. Kader, maaş bordrosu gibidir. Kazâ ise, bu maaşın dağıtılmasıdır. İbn-i Esîr dedi ki: “Kazâ ve kader, birbirinden ayrılmaz. Çünkü, kader temel gibi, kazâ da üstündeki bina gibidir”. Kader kelimesinde diyor ki: “Kader, Allahü teâlânın, olacak şeyleri ezelde bilmesidir. Kazâ, kaderde bulunan şeyleri, zamanı gelince yaratmasıdır.”)

İmâm-ı Gazâlî, (İhyâ-ul-ulûm) kitabında buyurdu ki: “Kazâ-i mu’allak, Levh-i mahfûzda yazılıdır. Eğer o kimse, iyi amel yapıp, duası kabul olursa, o kazâ değişir.” Hadîs-i şerîfte buyuruldu ki: “Kader, tedbir ile sakınmakla değişmez. Fakat kabul olan dua, o belâ gelirken korur.” Duanın belâyı defetmesi de, kaza ve kaderdendir. Kalkan, oka siper olduğu gibi, su, yerden otun yetişmesine (ve havanın oksijen gazı, canlının hücrelerindeki gıda maddelerini yakıp hararet meydana gelmesine) sebep olduğu gibi, dua da, Allahü teâlânın merhametinin gelmesine sebeptir. Bir hadîs-i şerîfte; “Kazâ-i mu’allakı, hiçbirşey değiştiremez. Yalnız dua değiştirir ve ömrü, yalnız, ihsân, iyilik arttırır.” buyuruldu. Allahü teâlânın takdîrinin, ya’nî kaderin, Levh-i mahfûzda yazılması kazâdır. Bir kimseye takdîr edilen belâ kazâ-i mu’allak ise, ya’nî, o kimsenin dua etmesi de takdîr edilmiş ise, dua eder, kabul olunca, belâyı önler. “Ecel-i kazâ”yı da, iyilik etmek geciktirir. Fakat, “Ecel-i müsemmâ” değişmez. Ecel-i kazâ denilen; meselâ bir kimse, eğer iyi iş yapar, yahut sadaka verir, hac ederse ömrü altmış sene, bunları yapmazsa kırk sene diye takdîr edilmesi gibidir. Vakit tamâm olunca, eceli bir ân gecikmez. Birinin üç gün ömrü kalmış iken, akrabasını Allah rızâsı için ziyâret etmesi ile ömrü otuz seneye uzar. Otuz yıl ömrü olan kimse de, akrabasını terk ettiği için, ömrü üç güne iner. “Lübâb-üt-te’vîl” (ya’nî Tefsîr-i Hâzin) kitabında diyor ki: Takdîr, ezelde Levh-i mahfûzda yazılmıştır. Sonradan birşey yazılmaz. Ya’nî, Levh-i mahfûzda olacak değişiklikler ve ömürlerinin artması ve kısalması da, ceffelkalem (ya’nî ezelde) yazılmıştır ki, buna kazâ-i mu’allak denir. Allahü teâlânın, kaderi, ya’nî ezelde ilmi nasıl ise, Levh-i mahfûzdaki değişiklikler, ona uygun olur. Ömer “radıyallahü teâlâ anh” yaralanınca, Ka’b-ül-ahbâr buyurdu ki: “Ömer “radıyallahü teâlâ anh” daha yaşamak isteseydi, dua ederdi. Zîrâ onun duası elbette kabul olur.” işitenler şaşırıp; “Nasıl böyle söylüyorsun? Allahü teâlâ: “Ecel, bir ân gecikmez ve vaktinden önce gelmez.” buyurdu” dediklerinde: “Evet, ecel hâzır olduğu vakit gecikmez. Fakat, ecel hâzır olmadan önce, sadaka ile, dua ile, amel-i sâlih ile, ömür uzar. Zîrâ Fâtır sûresinde; “Herkesin ömrü ve ömürlerin kısalması hep yazılıdır.” buyurulmaktadır” dedi.

Her sene, (Şa’bân ayının onbeşinde Berât gecesinde) o senede olacak şeyler, ameller, ömürler, ölüm sebebleri, yükselmeler, alçalmalar, ya’nî herşey Levh-i mahfûzda yazılır.

Dâvûd aleyhisselâmın yanına iki kişi gelip, birbirinden şikâyet etti. Dinleyip karar verip giderken, Azrail (aleyhisselâm) gelip; “Bu iki kişiden, birincisinin eceline bir hafta kaldı, ikincisinin ömrü de bir hafta önce bitmişti, fakat ölmedi” dedi. Dâvûd (aleyhisselâm) şaşıp, sebebini sorunca; “İkincisinin bir akrabası vardı. Buna dargın idi. Bu, gidip onun gönlünü aldı. Bundan dolayı, Allahü teâlâ, buna yirmi yıl ömür takdîr buyurdu” dedi. (Emâlî kasidesi altmışikinci beytinde; “Öldürülen kimsenin eceli, münkatı’ değildir.” Ya’nî, o ânda, ömrü ortadan kesilmiş değildir. Kâmûs mütercimi Ahmed Âsım Efendi, bu beyti şerh ederken diyor ki: “Ehl-i sünnete göre, öldürülen kimsenin, o ânda eceli gelmiştir. Ömrü ortadan kesilmemiştir. Herkesin eceli bir tanedir.”) Görülüyor ki, müslüman olan ve dînimize uygun akrabayı ziyâret çok lâzımdır. Hiç olmazsa haftada veya ayda bir ziyâret etmeli, kırk günü geçirmemelidir. Uzak memlekette ise, mektûpla gönlünü almalıdır. Dargın, kinli ise de vazgeçmemelidir. Akrabası gelmezse, cevap vermezse de, giderek veya hediye, selâm göndererek, yahut mektûp ile yoklamaktan vazgeçmemelidir. Allahü teâlâ, müslüman olan ve sâlih olan akrabayı ziyâreti emrediyor.

(Doktor bulmak ve ilâç bulmak da, takdîre bağlıdır. Allahü teâlâ, takdîrine göre sebepleri yaratmaktadır. Çok eskiden bilindiği gibi, bir yeri kesilen insanın eceli gelmedi ise, damarı bağlanır, ilâç verilir, ölmez. Eceli gelmiş ise, damarı bağlıyacak biri bulunamaz, kanı akar, mikrop kapar ölür. Yürek adalesi bozuk olan ağır hastaya, ölmek üzere olan bir başkasının sağlam yüreği takılıp takılmaması da, ecelin gelip gelmemesine bağlıdır. Kalbin değiştirilmesi de hastayı muhakkak iyi yapmıyor, çoklarının ölmesine sebep olmaktadır.

Kıyâmette herkes, öldüğü zamandaki şekli, boyu ve organları ile mezardan kalkacaktır. Herkesin kuyruk sokumu kemiği değişmiyecek, başka a’zâ, organlar, bu kemik üzerine yeniden yaratılacak, rûhlar bu yeni bedenlerini bulup, te’alluk edeceklerdir. Rûhların bu başka bedenlere te’alluk etmeleri, tenasüh değildir, insanın bedeni, organları dünyâda da değişiyor. Kırk yaşındaki insanın eti, yağı, derisi, kemikleri başkadır. Çocukluğunda bulunanlar başkadır. Fakat o, hep aynı insandır. Çünkü insan, rûh demektir. Beden değişiyor ise de, rûh değişmez, insanın parmak izi de hiç değişmez. Hiçbir insanın parmak izi, başkasının parmak izine benzemez. Bir insanın parmak uçlarındaki çizgilerin şekli, doğmadan önce, rûh bedene te’alluk ettiği sıralarda teşekkül eder. İnsan ölüp çürüyünceye kadar hiç değişmez. Beşbin yıllık mumyalarda aynen kaldıkları görülmüştür. Parmak ucundaki çizgilerden herbiri, yanyana dizilmiş deliklerden meydana gelmiştir. Her delikcikten, ter sızmaktadır. İnsan birşeyi tutunca, sızan ter, o şey üzerinde çizgilerin şekli gibi yapışıp kalır. Teri boyayan bir ilâç sürünce, o kimsenin parmak izi, o şey üzerinde görünür. Büyük âlim, İmâm-ı Muhammed Gazâlî, Fârisî “Kimyâ-i sa’âdet” kitabının sekseninci sahifesinde diyor ki: “Bir insanın çeşitli yaşlarındaki bedenleri başka başka oldukları gibi, aynı boy ve şekilde, fakat başka zerrelerden yapılmış bir bedenle kabirden kalkacaktır.”)

Ahmed İbni Kanal Paşa’nın Kur’ân-ı kerîmin secâvendleri (ya’nî durakları) için yazdığı şiir aşağıdadır:

Cim:
Caiz geçmek ondan, hem revâ,
durmak fakat, evlâdır sana!

Ze:
Caiz, onda dahî durdular,
geçmeği, daha iyi gördüler.

Tı:
Mutlaka durmak nişanıdır,
nerde görsen, orda hemen dur!

Sat:
Durmakta rûhsat var dediler,
nefes almağa izin verdiler.

Mim:
Lâzım durmak burada elbet,
geçmede, küfrden korkulur pek!

La:
Durulmaz! demektir her yerde,
Durma hiç! alma hem nefes de!
Bu tertîble oku, itmâm et!
Sevâbın cümleye ihsân et!

Ahmed İbni Kemâl Paşa hazretlerinin 934 (m. 1527) senesinde yazdığı kırk hadîs-i şerîf, 979 (m. 1571) senesinde Seyyid Pîr Muhammed Nitâî tarafından Türkçeye çevrilmiştir. 1316 (m. 1898)’da İstanbul’da basılan bu tercüme onsekizinci hadîs-i şerîfde; “Bir işinizde şaşırırsanız, ölmüşlerden yardım isteyiniz!” buyuruldu. Şeyhülislâm Ahmed Efendi, bu hadîs-i şerîfi açıklarken diyor ki:

“Rûhun bedene bağlanması, kuvvetli bir aşk ile olmuştur. İnsanın ölmesi, rûhun bedenden ayrılması demektir. Fakat, rûh ayrıldıktan sonra, bu aşkı bitmez. Rûhun bedene olan sevgisi, kuvvetli çekmesi, öldükten sonra uzun zaman bitmez. Bunun içindir ki, ölülerin kemiğini kırmak, mezarı üstüne basmak yasaktır.

Bir insan, kuvvetli, olgun ve tesîri çok olan bir zâtın mezarı yanında durup, o toprağı ve o zâtın bedenini düşünse, o zâtın rûhunun, bedenine ve dolayısı ile o toprağa bağlılığı olduğundan, bu iki rûh karşılaşır. Gelen insanın rûhu, o zâtın rûhundan çok şeyler edinir ve güzelleşir, olgunlaşır. İşte bu fâideden dolayı, kabir ziyâretine izin verilmiştir. Bundan başka sebebler de yok değildir.”

Şeyhülislâm Ahmed İbni Kemâl Paşa, El-Münîre kitabında diyor ki: “Tasavvufda rehberlik yapan kimseye ve ona talebe olacak kimseye ilk vâcib olan şey, İslâmiyete uymaktır. İslâmiyet, Allahü teâlânın ve Resûlünün (sallallahü aleyhi ve sellem) emir ve yasak ettiği şeyler demektir. Peygamberimiz “sallallahü aleyhi ve sellem” buyuruyor ki: “Bir kimsenin havada uçtuğunu ve deniz üzerinde yürüdüğünü yahut ağzına ateş koyup yuttuğunu görseniz, fakat şeri’ate uymıyan bir iş yapsa, kerâmet sahibiyim derse de, onu büyücü, yalancı, sapık ve insanları doğru yoldan sapdırıcı biliniz!”

Şeyhülislâm Ahmed İbni Kemâl Paşa, Şerh-i hadîs-i erbe’în kitabında; “Sünnetimi terk edene şefaatim haram oldu” hadîs-i şerîfini şöyle açıklamaktadır:

Bu hadîs-i şerîfte sünnet demek, İslâmiyet yolu demektir. Çünkü, mü’min kimse, büyük günah işlese de, şefaatten mahrûm olmaz. Hadîs-i şerîfte, “Büyük günah işliyenlere şefaat edeceğim” buyuruldu. Resûlullahın “sallallahü aleyhi ve sellem” Hak teâlâdan getirdiği şerî’ate tâbi’ olmak lâzımdır. Bunu terkeden, şefaate kavuşamaz.

Ahmed ibni Kemâl Paşa “Kitâb-ül-ferâid”de diyor ki: “Ebû Umâme’nin bildirdiği hadîs-i şerîfte; “Başkalarına benzeyenler bizden değildir. Yahudilere ve hıristiyanlara benzemeyiniz! Yahudiler parmakları ile işâret ederek, Hıristiyanlar elleri ile işâret ederek, mecûsîler de eğilerek selâm verir.” buyuruldu.”

Ahmed ibni Kemâl Paşa’nın “Risâle-i Münire” adlı eserinden bazı bölümler:

Amel: Kulların amelleri üç çeşittir: 1- Farz, 2- Fazîlet, 3- Ma’siyet. Hepsi de kulun kesbi, ya’nî kazanması, edinmesi iledir.

Farz: Allahü teâlânın emri, dilemesi, sevmesi, beğenmesi, kazası, kaderi, yaratması, hükmü, bilmesi, tevfîki ve Levh-il-mahfûza yazması iledir.

Fazîlet: Allahü teâlânın emri ile değildir. Fakat dilemesi, sevmesi, beğenmesi, kazası, kaderi, yaratması, hükmü, ilmi, tevfîki ve Levh-il-mahfûza yazması iledir.

Ma’siyet: Allahü teâlânın emri ile değildir; fakat dilemesi iledir, sevmesi ile değil fakat kazası iledir. Beğenmesi ile değil, takdîr ve yaratması iledir. Tevfîki ile değil, fakat bilmesi ve Levh-il-mahfûza yazması iledir.

Bunun gibi, Allahü teâlâ mahlûkatın amellerini, ecellerini, rızıklarını, sıhhat ve hastalıklarını, neş’elerini ve kederlerini, günah ve iyi işlerini, onları yaratmadan önce (yarattığında ne yapacaklarını ilm-i ezelîsi ile bilerek) Levh-il-mahfûza yazmıştır. Göklerde ve yerde bulunan cinler, insanlar, melekler ve şeytanlar bir araya gelse, bu işlerden birini değiştiremezler.

Namaz: Müslümanlara îmândan sonra farz olan ilk şey, beş vakit namazdır. Çünkü, namaz dînin direği ve âhıret amellerinin başıdır. Bunun için Peygamber efendimiz (sallallahü aleyhi ve sellem); “Herşeyin bir direği vardır: dinin direği de namazdır. Herşeyin bir yıkıcısı vardır: dinin yıkıcısı da namazı terketmektir” ve “Kıyâmet günü kulun amelinden ilk suâli namazdandır. Namaz suâlinden kurtulursa, kurtulmuştur. Kurtulamazsa, zarar, ziyan ve büyük tehlikededir. Namazında bir eksiklik olursa, Allahü teâlâ buyurur ki, bakın kulumun nâfilesi var mı? Böylece farzlarındaki kusur ve eksiklikler nâfilelerle giderilir. Sonra diğer amelleri de böyle olur” buyurdu. Bunun için Peygamber efendimiz (sallallahü aleyhi ve sellem): “Amelleriniz tartılmadan önce, siz tartınız. Hesaba çekilmeden önce, kendinizi hesaba çekiniz” buyurdu. Bunun manâsı şöyledir: “Amellerinizi şeri’at terazisi ile tartınız. Dînimize uygun iseler, Cennet size vâcib olur. Dînimize uymazsa, Cehennem size vâcibdir. Bütün amellerinden önce namaza dikkat eyle. Kıldığın namaz, Allahü teâlânın katında kabul edilen âhıret amellerinden sayılır mı, sayılmaz mı? Diğer amellerini de buna kıyâs eyle. Nitekim Allahü teâlâ, Ankebût sûresi kırkbeşinci âyetinde meâlen; “Sana vahy olunan Kur’ân-ı kerîmi oku ve namazı kıl. Muhakkak ki namaz, insanı, fahşa ve münkerden uzaklaştırır” buyuruyor.

Peygamber efendimiz (sallallahü aleyhi ve sellem) bu âyet-i kerîmenin izahında; “Namazın kendisini fahşa ve münkerden (ya’nî günah ve kötülüklerden) men etmediği kimsenin namazı, Allahü teâlâdan uzaklığından ve Allahü teâlânın ona düşman olmasından başka birşeyini arttırmaz” buyurdu.

Hasen-i Basrî (rahmetullahi aleyh) buyurdu: “Namaz kılıp, namazının kendisini günah ve kötülüklerden men etmediği kimsenin namazı, namaz değil, vebaldir.”

İlim: Her müslümana, erkek olsun, kadın olsun, ilim öğrenmek farzdır. Farz olan bu ilim, nefs-i emmâreyi ıslâh eden ilimdir. Bu ilim ikiye ayrılır:

1- İ’tikâda âit bilgilerdir: Bu da tevhîd ve sıfat ilmidir. Ya’nî Allahü teâlânın zâtına, birliğine, sıfat-ı selbiyye ve sübûtiyyesine ve inanılacak şeylere âit bilgilerdir.

2- Amele âit bilgilerdir: Farz, vâcib, sünnet, nafile, helâl, haram, mekrûh, şübheliler ve kalbin kötü huylardan vazgeçip iyi huyları elde etmesine dâir ahlâk (tasavvuf) bilgileridir. Bu bildirilenlerin hakkını veren ya’nî bunları hakkıyla yerine getirenin, ilmi tamâm olur, kalbinde yakîni artar. O, faydalı ilim, bâtın ilmi veya mükâşefe ilmi denilen ilmi elde etmiş olur.

Mü’minlerin hepsi, ma’rifet, yakîn, tevekkül, muhabbet, rızâ, havf, recâ ve îmân sahibidirler. Îmânın, kuvvetinde başkalarından farklı olabilirler. Meselâ bir memlekette iki sâlih kimse olsa, bunlardan biri yakîn bakımından diğerinden ileri olsa, birincisinin diğerine uyması gerekir. Çünkü sâlihler, yakînde eşit olmazlar. Fakat İslâmiyet ve akla âit şeylerde eşit olurlar. Ey kardeşim! Bu dünyâda doğru yolda olmak, dünyâdan îmân ile çıkmak ve kıyâmet günü Cennet’e girmek istiyorsan, Allahü teâlânın ve Peygamber efendimizin (sallallahü aleyhi ve sellem) sözlerine uy. Allahü teâlâ, Sebe’ sûresi otuzdördüncü âyetinde meâlen; “De ki, ya biz, ya siz hidayet üzere, yahut açık dalâletteyiz.” buyuruyor. Bu âyet-i kerîmenin açıklaması şöyledir: Ey Habîbim, sen onlara de ki, birimiz hidâyet üzere, diğeri dalâlettedir. Ya’nî ben hidâyet üzereyim, siz dalâlettesiniz. Bu âyet-i kerîme, bir kimsenin arkadaşını kasd edip, ikimizden birimiz yalan söylüyoruz, demesi gibidir. Âyet-i kerîmede takdim (öne alma) ve te’hir (sona alma) vardır; açıklaması: Ben hidâyet üzereyim, siz açık dalâlettesiniz demektir dediler. Nitekim âyet-i kerîmelerde meâlen buyuruldu ki: “Benden size hidâyet (ya’nî Peygamber, kitâb ve dîn) gelince, bu hidâyete uyanlarınız sapıtmaz ve şakî olmaz. Zikrimden yüz çevirirseniz, geçiminiz dünyâda dar olur. (Çünkü böylelerinden kanâat kalkar.) “Onu, kıyâmet günü kör olarak haşrederiz. Der ki, yâ Rabbî! Benim gözlerim görürdü, beni niçin kör olarak haşreyledin?” Allahü teâlâ der ki: Sen de böyle yaptın, sana gelen âyetlerimizi unuttun. Bugün de sen unutulursun” (Tâhâ: 123-126). Âyetleri unuttun demek; gözünü onlardan yumdun, onları görmedin, onları bakmadan terkettin, bugün sen de, rahmet ve mağfiretimizden unutulursun, demektir.

Peygamber efendimiz (sallallahü aleyhi ve sellem) buyurdu ki: “Size iki şey bıraktım. Onlara yapışırsanız, doğru yoldan sapmazsınız. Biri Allahü teâlânın kitabı, diğeri benim sünnetimdir.” İşleriniz ve sözleriniz Allahü teâlânın kitabına ve Resûlünün sünnetine uygun olursa, hidâyet ve tevfîke kavuşanlardan olursunuz. Böyle olmazsanız, sapık ve şakî olursunuz.

Ben âlim değilim, işlerimi ve sözlerimi İslâmiyete uygun nasıl yaparım dersen, cevâbında deriz ki, âhıret yolunu senden iyi bilen bir âlime uy. Onun yaptığı gibi yap. Nitekim Allahü teâlâ bunu emrediyor. Nahl sûresi kırküçüncü âyet-i kerîmesinde meâlen; “Bilmiyorsanız, bilenlere sorunuz.” buyurdu. Ya’nî, âhıret işlerinden birşeyi bilmediğiniz zaman, bunu iyi bilenlere sorunuz.

Allahü teâlânın emirlerine ve yasaklarına uyduktan sonra lâzımdır ki, dışını bunlara uymakla süslendirdiğin gibi, kalbini de, kalb hâllerini elde etmekle zînetlendiresin. Bu ise, kalbin doğruluğunu, sağlamlığını, güzel ahlâkını, sebeblerini, alâmetlerini, kuvvetlilik derecesini ve zayıflığını gösterir. Aynı zamanda kalb hastalığını, kötü ahlâkını, sebeblerini, alâmetlerini, kuvvetliliğini, zayıflığını ve kurtuluş çârelerini bildirir.

Sâlih amel: Allahü teâlâ, cinleri ve insanları ancak kendine ibâdet etmeleri için yarattı. Bunun için Allahü teâlâ, Zâriyât sûresi ellialtıncı âyetinde meâlen “Cinleri ve insanları, ancak bana ibadet etmeleri için yarattım.” Buyuruyor. İnsanların Allahü teâlâya ibâdeti, ancak sâlih amelleri ile olur. Sâlih ameller ise, ancak güzel ahlâktan meydana gelir. Nitekim Peygamber efendimiz (sallallahü aleyhi ve sellem); “Mü’minlerden îmânı kâmil olanlar, ahlâkı güzel olanlardır” buyurdu. Yine buyurdu ki: “Bana en sevgiliniz ve kıyâmette bana en yakınınız, ahlâkı iyi olanınızdır.” Allahü teâlânın yarattığı her şey, kemâline ulaşması içindir. İnsanın kemâli ise, ma’rifetullahtır. Ma’rifet semeresi ise, Allahü teâlâya ibâdet etmektir.

Sıhhat ve doğruluk bakımından kalbin en aşağı mertebesi; Allahü teâlâyı ve Peygamber efendimizi (sallallahü aleyhi ve sellem), annesinden, babasından, çocuklarından ve malından daha çok sevmektir. Peygamber efendimiz (sallallahü aleyhi ve sellem), hadîs-i şerîflerde buyurdu ki: “Beni anasından, babasından, çocuklarından ve bütün insanlardan çok sevmiyeniniz mü’min olamaz.”

“Üç şey vardır ki, bunları yapan îmânın tatlılığını bulur:

1- Allahü teâlâyı ve Resûlünü, herşeyden çok seven.

2- Allahü teâlânın sevdiklerini, Allahü teâlâ sevdiği için seven.

3- Allahü teâlâ onu küfürden kurtardıktan sonra, küfre dönmekten, Cehennem’e atılmaktan tiksindiği gibi tiksinen.”

Ma’rifetullah: Kalbin sıhhat ve selâmetinin alâmeti, huzûrunun ancak ma’rifetullahla olmasıdır. Ma’rifetullah ise, ancak din bilgilerini öğrenmek ve tatbik etmekle mümkündür. Nitekim Allahü teâlâ, Kur’ân-ı kerîmde Ra’d sûresi yirmisekizinci âyetinde meâlen; “Îmân edip, kalbleri Allahü teâlânın zikri ile itminan bulanlar. Uyanınız, dikkat ediniz! Kalbler, ancak Allahü teatinin zikri ile itminan bulur” buyuruyor.

Kalbin hastalık ve bozukluğunun alâmeti, kalbin ma’rifetullahdan lezzet almaması, yahut da ma’rifetullahı gideren şeylerden lezzet almasıdır. Nitekim mi’desindeki hastalığın alâmetini toprak yemekten lezzet almakta bilen, dünyâ ni’metlerinden et, ekmek ve diğer tatlıları yemekten kaçınır.

Ey din kardeşim! Allahü teâlâ sana iyilikler versin! Ma’rifetullah ile olan kalbin lezzetini bilmek istesen bilemezsin. Çünkü bu, tatmak ile anlaşılır. Bildirme ile anlaşılmaz. Fakat bunları sana misâl olarak anlattım. Zevkini şuna benzetebilirsin. Memleketin ileri gelen adamlarından birinin gayet akıllı, düzgün yaratılışlı, güzel ahlâklı, insanlar arasında ilmi ve ameli ile tanınmış çok güzel bir kızı olsa, sana haber gönderip, kızımı sana vermek istiyorum dese, kalbinde bir zevk hâsıl olur. Hâlbuki sana bildirilen Allahü teâlânın cemâli, celâli, azameti, kibriyâsı bundan daha çoktur. Bir hadîs-i kudsîde: “Yerlere, göklere sığmam, müttekî ve iyi kulumun kalbine sığarım.” buyuruldu.

İmâm-ı Gazâlî (rahmetullahi aleyh) “Kitâb-ül-erbe’în fî usûl-iddîn” kitabında der ki: “Ârifin dünyâda, Rabbini tefekkürden aldığı lezzet, bütün lezzetlerden üstündür. Çünkü lezzet, arzu miktarıncadır. Arzunun derecesi ise, arzu edilenin uygunluğu ve güzelliğine göredir. Nitekim kalbler için en uygun şeyler, arzu ettiğini tanımak ve bilmektir. Özellikle insanın rûhu, hakîkatlerin karargâhıdır. Bunun gibi, bilinmesi gereken şey ne kadar kıymetli olursa, ona âit bilgi de öyle lezzetli olur. Allahü teâlâdan kıymetli, şerefli ve büyük yoktur. İşte bunun için, Allahü teâlânın zâtına, sıfatlarına, mülk ve melekûtuna âit bilgiler, kalbde diğer bütün şeylere âit olan lezzetlerden lezzetlidir. Çünkü bunlardaki arzu, bütün arzulardan üstündür. Bunun için kalbde, diğer arzulardan sonra meydana gelir. Arzular içinde sonra gelenler, öncekilerden kuvvetlidir. Nitekim kalbde ilk arzu, yemek arzusudur. Sonra cimâ arzusudur. Yemeği, bunun için terkeder. Bundan sonra, makam ve başkanlık arzusudur. Şuarâ sûresi seksensekizinci âyetinde meâlen; “O gün mal ve evlâd fayda vermez. Ancak Allahü teâlâya kalb-i selîm getiren fayda bulur.” buyurulur. Ya’nî bozuk i’tikâdlardan arınmış, kin, kıskançlık, nifak, bid’at, nefsinin arzularına uymak ve insanların elinde bulunan şeylere göz dikmek gibi kötü sıfatlardan kurtulmuş kimseler demektir. Kalbini bu sıfatlardan temizliyen kimse, parasını iyi yerde harcar, fakirleri doyurur. Allah yolunu bildiren mektebler ve binalar yaptırır. Bunun için Peygamber efendimiz (sallallahü aleyhi ve sellem) buyurdu ki: “Dünyâda zâhid olanın (ya’nî dünyâya kıymet vermiyenin) kalbine, Allahü teâlâ hikmet akıtır ve dili hikmet söyler, dünyâ hastalığının tama’, ilâcının vera’ olduğunu bilir. Onu dünyâdan Cennet’e sâlim olarak gönderir.”

Sâlih olmak: Peygamber efendimizin (sallallahü aleyhi ve sellem) hadîs-i şerîflerinde geldi ki; nafileler, nafile amel yapmağa uygun olanlar tarafından işlenir. Nafile amel işlemenin en aşağı derecesi, sâlih olmaktır. Sâlih olmak ise, günahlardan uzaklaşıp, farz, vâcib ve sünnetleri ihlâs ile yaptıktan sonra ele geçer. Zîrâ nafile amel yapan, fâsık olursa, onda ihlâs bulunmaz. Namazı kendisini Allahü teâlâdan uzaklaştırır. Namaza kalkıp da, Fâtiha sûresindeki meâlen; “Yalnız sana ibâdet ederiz ve yalnız senden yardım bekleriz.” buyurulan âyet-i kerîmeyi okuduğu zaman, ya’nî biz bütün uzuvlarımızla sana şükrederiz, tâatimizi yalnız sana yaparız der, ama kendisinin hâli, tâatini şeytana tahsis etmekle, küfrân-ı ni’mette bulunup, böylece sözü ameline uymaz. Nitekim, Kût-ül-kulûb kitabında der ki: “Bir kul namazında: “Yalnız sana ibâdet ederiz ve yalnız senden yardım dileriz.” dediği zaman, Allahü teâlâ ona; “Yalan söyledin ey kulum! Yalnız bana tapmıyor, yalnız benden yardım dilemiyorsun. Yalnız bana ibâdet etseydin, nefsinin arzularını, benim rızâma tercih etmezdin; yalnız benden yardım dileseydin, başkalarından yardım istemezdin” der.”

Hadîs-i şerîfte buyuruldu ki:

“Günahlarına tövbe eden, bir daha işlemezse, hiç günah işlememiş gibidir.”

“Günahlarına istiğfar eden ve ısrarla günah işliyen, Allahü teâlâ ile alay etmiş gibidir.”

“Pişman olmaksızın dil ile yapılan tövbe, yalancıların tövbesidir.”

Âlim: İlmi ile amel edene âlim denir. İlmi ile amel etmiyene âlim denmez. Çünkü, ilminin kendisine faydası olmayan, câhille eşittir. Hadîs-i şerîfte buyuruldu ki: “Benden önce gelen peygamberlerden her birinin ümmetinden havârileri (yardımcıları) ve eshâbı vardı. Onun sünnetine yapışırlar, emrine uyarlardı. Onlardan sonra kötü insanlar yerlerine gelir, yapmadıklarını söylerler. Emrolunmadıkları şeyi emrederler. Onlarla eliyle döğüşen mü’mindir. Dili ile mâni olan mü’mindir. Kalbi ile yaptıklarını beğenmiyen, onlara buğzeden mü’mindir. Bunlardan başkasında hardal tanesi kadar îmân yoktur.”

Bid’at ehli: Bid’at sahiblerini tanımak istersen, şu hadîs-i şerîflere dikkat eyle:

“Sözlerin en iyisi, Kur’ân-ı kerîmdir. Yolların iyisi Muhammed aleyhisselâmın yoludur. İşlerin kötüsü, sonradan çıkanlardır. Sonradan çıkanların, uydurulanların hepsi bid’attir. Sapıklıktır. Sapıklar ise Cehennem’dedir.”

“Bizim işlerimizde olmıyan (ya’nî dinde olmıyan) bir şeyi sonradan çıkaran merdûddur.”

“Ümmetim bozulduğu zaman, sünnetime yapışana, yüz şehîd sevâbı verilir.”

“Allahü teâlânın ve Resûlünün beğenmediği bir bid’at çıkarana, onunla amel edenlerin günâhı verilir. Onların günâhından ise birşey azalmaz.”

“Bir kimse dinde kötü birşey çıkarırsa, bu kötü şeyin günâhı ve kıyâmete kadar onunla amel edenlerin günâhı ona verilir.”

“Ehl-i sünnet ve cemâatten (Resûlullahın ve Eshâbının yolundan) bir karış ayrılan İslâmdan çıkar.”

Sünnet: Sünnet kelimesi birkaç manâya gelir:

1- Kur’ân-ı kerîm için kullanılır.

2- Peygamber efendimizin (sallallahü aleyhi ve sellem) bütün fiillerine, işlerine ve sözlerine denir.

3- Peygamber efendimizin (sallallahü aleyhi ve sellem) işlerinden bir işe, sözlerinden bir söze denir.

4- Peygamber efendimizin (sallallahü aleyhi ve sellem) işlerinden ve sözlerinden çıkarılan ilme denir. (Ya’nî İslâmiyete sünnet denir.)

Sünnet-i hüdâ ve Sünnet-i zevâid: Peygamber efendimizin (sallallahü aleyhi ve sellem) amel veya söz şeklinde ibâdet olarak yaptıklarına (Sünnet-i hüdâ) denir. Âdet olarak yaptıklarına (Sünnet-i zevâid) denir. Yeme, içme ve giyme husûsunda yaptıkları bu kısımdandır. Sünnet-i hüdâlardan birini terkeden, günaha girer. Sünnet-i zevâidden, ya’nî âdetten birini terkeden günaha girmez. Çünkü, bunları saymak ve zabtetmek mümkün değildir. Kullanma husûsunda olduklarından, çokturlar.

Emr-i ma’rûf ve Nehy-i münker (iyilikleri emredip, kötülüklerden sakındırmak): Allahü teâlânın la’netine müstehak olmamak ve âhırette azâba düşmemek için âlimlerin emr-i ma’rûf ve nehy-i münker yapmaları lâzımdır. Nitekim Allahü teâlâ Bekâra sûresinin 159 ve 160. âyet-i kerîmelerinde meâlen buyurdu ki: “Kitap ile insanlara bildirdikten sonra, gönderdiğimiz açık âyetleri ve hidâyeti gizleyenlere Allahü teâlâ ve bütün mahlûkat la’net eder. Ancak tövbe edip, sâlih amel edenlerin ve bildirenlerin tövbelerini kabul ederim. Ben ziyâdesi ile tövbe kabul edici ve rahîmim.” buyuruyor. Peygamber efendimiz (sallallahü aleyhi ve sellem) buyuruyor ki: “İlim öğrenip de bildirmeyenin ağzına, kıyâmet günü ateşten gem vurulur.”

“Bir kavim günah işleyip, aralarında onlara nehy-i münker yapacak kimse bulunur da, nehy-i münker yapmazsa, Allahü teâlâ hepsine azâb eder.”

“Küçüklerimize acımıyan, büyüklerimizi saymıyan, emr-i ma’rûf ve nehy-i münker yapmıyan bizden değildir.”

“Allah yolunda cihâdın yanında bütün iyi işler, büyük bir deniz yanında bir damla su gibidir. Bütün iyilikler ve Allah yolunda cihâd da, emr-i ma’rûf ve nehy-i münker yanında, büyük bir denize göre bir damla su gibidir.”

“Sizden biriniz bir münker (dinde kötü ve günah olan şey) görürse, eli ile mâni olsun. Eli ile yapamazsa dili ile engel olsun. Bunu da yapamazsa, kalbi ile bunu beğenmesin. Bu ise îmânın en zaîfidir.”

Hülâsa kitabında der ki: “Bir kimse bir kimsenin üzerinde bir dirhemden çok necâset görse ve kalbine; “Bunu kendisine söylersen, temizliği ile meşgul olacak” düşüncesi gelirse söyler. “Sözüme aldırmıyacak” düşüncesi gelirse söylemez. Emr-i ma’rûf da bunun gibidir. Sözünü dinleyeceklerini bilirse, söylemesi lâzım olur. Yoksa olmaz.”

İmâm-ı Serahsî buyurdu ki: Emr-i ma’rûf; (bir kimse bir münker görse, kendisi de bu münkeri yapan birisi olsa, kendisine bu münkeri nehyetmesi lâzım olur. Durumu müstesna olmadan) mutlak olarak vâcibdir. Çünkü münkerlerden sakınmak muhakkak lâzımdır.

“Fetâvâ-i Sugrâ” kitabında der ki: “Zararı kuvvetle umulsa, da, yahut muhakkak zarar geleceğini bilse de emr-i ma’rûf yapmak lâzımdır.”

“Kimyâ-i Se’âdet”te İmâm-ı Gazâlî emr-i ma’rûf ve nehy-i münker faslında buyurur ki: “Emr-i ma’rûf ve nehy-i münker kesin olarak lâzımdır. Bütün Peygamberler bunun için gönderilmiştir. Bunu yapmamaktan korkulur ve insanlar arasından kalkarsa, dinin şiârı ve hakîkati bozulur.

Peygamber efendimiz (sallallahü aleyhi ve sellem) buyurdu ki: “Kadınlarınız taşkınlık yapınca, gençleriniz fâsık olunca, siz nasıl olursunuz?” “Bu olur mu yâ Resûlallah?” dediler. “Evet, nefsim yed-i kudretinde olan Allahü teâlâya yemîn ederim ki, bundan kötüleri olacaktır” buyurdu. “Bundan kötü ne olabilir yâ Resûlallah?” dediler. “Evet, emr-i ma’rûf ve nehy-i münker yapmadığınız zaman nasıl olursunuz?” buyurdu. “Bu hiç olur mu?” dediler. “Evet, nefsim yed-i kudretinde olan Allahü teâlâya yemîn ederim ki, bundan kötüleri olacaktır” buyurdu. “Bundan kötüsü hangisidir?” dediler. “Ma’rûfu münker, münkeri ma’rûf gördüğünüz zaman nasıl olursunuz?” “Bu da mı olacaktır yâ Resûlallah?” dediler. “Nefsim yed-i kudretinde olan Allahü teâlâya yemîn ederim ki, bundan kötüsü olacaktır” buyurdu. “Bundan büyük hangi kötülük olur?” dediler. “Münkerle emir, ma’rûftan nehyettiğiniz zaman nasıl olursunuz?” buyurdu. “Bu da olacak mıdır yâ Resûlallah?” dediler. “Evet, olacaktır.” buyurdu.

“Kût-ül-kulûb” kitabında, Abdullah-ı Mekkî buyurur ki: İbn-i Abbâs “radıyallahü teâlâ anh” buyurdu: “Bir zaman gelecek, o zaman insanlar Peygamberlerin sünnetlerini öldürecek ve kendi çıkardıkları bid’atleri diriltecekler, yaşatacaklardır. Sünnetler ortadan kalkacak, bid’atler yayılacaktır.”

Peygamber efendimiz (sallallahü aleyhi ve sellem), bir hadîs-i şerîfte; “Bir zaman gelecektir ki, o zamanın insanları arasında âlimler ölü gibi olur. Onlara bakmazlar. Kıymet vermezler. Bugün münâfıklar, mü’minler arasında nasıl gizli ise, o zaman mü’minler, münâfıklar arasında öyle gizli olurlar” buyurdu.

Îsâ aleyhisselâma; “Fitne bakımından insanların en şiddetlisi hangisidir?” denildiğinde; “Âlimin aşağılanmasıdır. Âlimin aşağılanmasıyla, âlem de aşağılanmış olur” buyurdu.

Selef-i sâlihîn âlimlerinden bazısı buyurdu ki: “Bir âlimin aşağılanması, bir geminin batması gibidir. Onun batmasıyla çok insanlar boğulur.”

İbn-i Abbâs “radıyallahü teâlâ anh” buyurdu: “Âlime, kendine uyanlar için korkular vardır. Âlim yanlış bir iş yaparsa, ona uyanlar da onu yapar. Böylece her tarafa yayılır. Allahü teâlânın dîninde bir bid’at çıkarıp, Peygamber efendimizin (sallallahü aleyhi ve sellem) bütün insanlara delîl ve evliyânın yolu olan sünnetine uymayıp, bu bid’atle Allahü teâlânın kullarını Allah yolundan saptıran kimse kadar büyük günahkâr bilmiyorum.”

Peygamber efendimiz (sallallahü aleyhi ve sellem) buyurdu ki:

“Dünyânın şerefi mal ile âhıretin şerefi ameller iledir.”

“Her nasihat edenin yanında oturmayın; sizi beş şeyden beş şeye çağıranın yanında oturunuz:

1- Kibirden alçak gönüllülüğe,

2- Nefsin arzularından tâate,

3- Dünyâ sevgisinden zühde,

4- Şübheden yakîne,

5- Riyâdan ihlâsa çağıranların yanında bulunun.”

“Mü’min o kimsedir ki, kendi için sevdiğini, din kardeşi için de sever.”

“Vera’ sahibi ol, insanların en çok ibâdet edeni olursun; kanâat sahibi ol, insanların en şükredeni olursun; kendin için sevdiğini insanlar için de sev, mü’min olursun.”

“Âlimi seven, beni sevmiş olur; beni seven, Allahü teâlâyı sevmiş olur; fâsıka ikram eden, dînin yıkılmasına yardım etmiş olur.”

“Bid’at sahibini kötü bileni, Allahü teâlâ, kıyâmet gününün korkularından korur.”

“Bir zengine, zenginliğinden dolayı tevâzu edenin, dininin üçte ikisi gider.”

“Dünyâ sevgisi, bütün günahların başıdır.”

Fahr-ül-İslâm Ali Pezdevî, “Usûl-i Fıkıh” kitabında der ki: Îmânın fürû’unda asıl, namazdır. Namaz dinin direğidir. Beden ni’metinin şükrü için emrolunmuştur.”

Namaz kılan, fakat kemâl üzere kılmıyanlar, dört büyük günah işlemiş olurlar:

1- Kıyâmda Kur’ân-ı kerîmi ısrarla tertil üzere okumağı terkederler. Kur’ân-ı kerîmde tertîl vâcibdir. Vacibi ısrarla terketmek ise büyük günahtır.

2- Rükû’dan sonra dik durmağı ısrarla terkederler. Bu ise sünnet-i müekkede olup, ısrarla terki büyük günah olur.

3- İki secde arasında oturmağı ısrarla terkederler. Bu da sünnet-i müekkede olup, ısrarla terki büyük günahtır.

4- Alın ve burunları üzerinde secde yapmağı terkedip, sâdece burunlarını secdeye korlar. Yalnız burun üzerine secde mekrûhdur. Mekrûhda ısrar ise büyük günahtır.

Müslümanlara ma’rûfu emir, münkeri nehy etmemiz vâcibdir. İnâd ve inkâr edenlere karşı da sabretmemiz lâzımdır.

Kur’ân-ı kerîm ve hadîs-i şerîfleri dinlemiyenler için, Allahü teâlâ, A’râf sûresi yüzyetmişdokuzuncu âyet-i kerîmesinde meâlen: “Cehennem için, cinlerden ve insanlardan çok kimseler yarattık. Kalbleri vardır, anlamazlar. Gözleri vardır, görmezler. Kulakları vardır, işitmezler. Onlar hayvan gibidir, hattâ daha da aşağıdırlar” buyuruyor. Çünkü hayvanlar öyle yaratıklardır ki, Allahü teâlânın ilham etmesiyle, fayda ve zararı hissedebilecek kabiliyettedirler.

Böyle insanlar, kıyâmet günü gelince ağlarlar, inlerler ve Kur’ân-ı kerîm ve hadîs-i şerîf va’zlarını dinlemediklerine çok pişman olurlar. Kendilerini ayıplayıp, açık ziyanda görürler. Sonra hepsi Cehennem’e gönderilir. Allahü teâlâ, bu gibilerin hâllerini beyânla, Mülk sûresi onuncu âyetinde meâlen; “Onlar, dünyada Peygamberlerin sözlerini işitip, yahut aklımızı kullanarak düşünüp kabul etseydik Cehennemlik olmazdık, derler” buyuruyor. Bunun için Peygamber efendimiz (sallallahü aleyhi ve sellem) buyurdu ki:

“Akıllı o kimsedir ki, kendini, ne için yaratıldıysa ona yaklaştırır. Allahü teâlânın kendisine emrettiklerini yapar. Ahmak o kimsedir ki, nefsinin arzularına uyar ve Allahü teâlâdan Cennet diler.”

“Bir kimse kırk yaşını geçer de, iyiliği kötülüğünden çok olmazsa, Cehennem’e hazırlansın.”

“Allahü teâlânın kulundan uzaklaşmasının alâmeti, kulun mâlâya’nî, lüzumsuz şeylerle meşgul olmasıdır.”

“Dünyâ mü’minin zindanı, kâfirin Cennet’idir.”

“Dünyâsını seven âhıretine, âhıretini seven dünyâsına zarar verir. Devamlı olanı, geçici olana tercih ediniz.”

“Size geniş, doğru bir yol bıraktım. Gecesi gündüz gibidir. O yolda giden kurtulur. Terkeden sapıtır ve helâk olur.”

“Sizin için dünyâdan çok korkuyorum. Size kapısını açar ve sizi helâk eder.”

Allahü teâlâ, Hûd sûresi onbeşinci âyetinde meâlen; “Dünyâ hayâtını ve süsünü isteyenlere, dünyâda çalışmalarının karşılığını verir, çalışmalarından birşey eksiltmeyiz”, onaltıncı âyet-i kerîmede meâlen; “Onlar için âhırette ateşten başka bir şey yoktur, dünyâda yaptıkları işe yaramaz, atılır. Amelleri, de bâtıl olur” buyuruyor.

Peygamber efendimiz (sallallahü aleyhi ve sellem) buyurdu:

“Ateşle su bir kapta bulunamadıkları gibi, dünyâ ve âhıret sevgisi de bir mü’minin kalbinde bir arada bulunamaz.”

“Îmân çıplaktır, örtüsü takvâ, meyvesi ilim, süsü hayâdır.”

Sana lâzım olan, sözünün ve işinin İslâmiyete uygun olmasıdır. Çünkü İslâmiyete uymadan olan amellerin hepsi bid’attir. Nitekim Allahü teâlâ En’âm sûresinin 153. âyet-i kerîmesinde meâlen; “Doğru yol budur. Bu yolda olunuz! Fırkalara bölünmeyiniz!” buyurdu.

Ve yine Haşr sûresi 7. âyet-i kerîmesinde meâlen buyurdu ki: “Peygamberin size verdiklerini alın, yasak ettiklerinden sakının. Allahü teâlâdan korkun. Allahü teâlâ şiddetli azâb edicidir.”

Peygamber efendimiz (sallallahü aleyhi ve sellem) buyurdu ki:

“Mü’minin işitip amel ettiği veya başkasına öğrettiği hayırlı bir söz, bir senelik ibâdetten hayırlıdır.”

“Bir sünnetin yapılması veya bir bid’atin tanınması için ümmetime benden bir hadîs gösterene, Cennet vâcib olur.”

Kaynaklar
1) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye; sh. 981
2) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi); sh. 381
3) Mu’cem-ül-müellifîn; cild-1, sh. 238
4) Fevaid-ül-behiyye; sh. 21
5) Şezerât-üz-zeheb; cild-8, sh. 238
6) Keşf-ül-zünûn; sh. 41, 54, 109, 227, 451, 871, 1689, 1871
7) Risâle-i Münîre (Ahmed ibni Kemâl)
Kâmûs-ül-a’lâm; cild-5, sh. 3885
9) Devhat-ül-meşâyıh; sh. 16
10)Tâc-üt-tevârih; cild-2, sh. 585
11) Rehber Ansiklopedisi; cild-8, sh. 31
12) Meşâhir-ül-İslam; cild-4, sh. 1550
13) Târihu âdâb-il-lügat-il-Arabiyye; cild-3, sh. 252
14) Amasya Târihi; cild-3, sh. 224
15) Esmâ-ül-müellifîn; cild-1, sh. 141
16) Süllem-ül-vüsûl; Vr. 20 b
17) Mecellet-ün-nisâb; Vr. 47 a
18) Hadîkat-ül-cevâmi’; cild-1, sh. 180
19) Künh-ül-ahbâr; Vr. 229 b.
20) Evliyâ Çelebi Seyahatnamesi; cild-1, sh. 345
21) Sicilli Osmânî; cild-1, sh. 197
22) Eslâf; sh. 7
23) Osmanlı Târih ve Müerrihleri; sh. 19

.

Hoca Sa’düddîn Efendi

Posted on 19 Aralık 2021

Yirmiikinci Osmanlı şeyhülislâmı. İsmi, Sa’düddîn bin Hasen Can bin Hâfız Muhammed İsfehânî’dir. Yavuz Sultan Selim Hân’ın nedîmi (sohbet arkadaşı) Hasen Can’ın oğludur. Hoca Efendi lakabıyla meşhûr oldu. 943 (m. 1536) senesinde İstanbul’da doğdu. Üçüncü Murâd Hân’ın vefatının dördüncü senesinde Ayasofya Câmii’nde hatim ve mevlid duası yapılacaktı. Buraya gitmek için hazırlık yapan Hoca Sa’düddîn Efendi, abdest alırken fenâlaştı. Buna rağmen Câmiye gitti. Dua biterken, rûhunu teslim eyledi. Cenâzesi 12 Rabî’ul-evvel 1008 (m. 1599) târihinde Eyyûb Sultan’da yaptırmış olduğu Dâr-ül-Kurrâ bahçesine defnedildi. Vefat ettiğinde 63 yaşında idi. Hoca Sa’düddîn Efendi de, sevgili Peygamberimizin “sallallahü aleyhi ve sellem” vefat günü ve yaşlarında Hak teâlânın rahmetine kavuşmuştu.

Hoca Sa’düddîn Efendi gençliğinde; Müderris Karamanlı Mehmed Efendi, Şeyhülislâm Ebüssü’ûd Efendi ve zamanın diğer büyük âlimlerinden ilim öğrendi. Yirmi yaşında iken, yardımcı müderris olarak İstanbul’da Murâd Paşa Medresesi’nde ders vermeğe başladı. Daha sonra Erbe’în pâyesi denilen ilmiyye rütbesini alıp, Bursa’da Yıldırım Medresesi’ne tayin oldu. Bir yıl sonra da, ilmiyyeye âit olan Hâriç rütbesine yükseldi. Bu sırada yirmidokuz yaşında idi. 978 (m. 1570) senesinde Mahmûd Bey’in başka bir yere tayini ile boşalan Bursa Sultaniye Medresesi’ne, 980 (m. 1572) senesinde ise, Sahn-ı semân müderrisliğine getirildi. 981 (m. 1573) senesi Mayıs ayında İbrâhim Efendi’nin vefatı üzerine, Şehzâde Murâd’ın hocalığına tayin edildi. Bu sebeple Hoca Efendi diye anılmaya başladı. Şehzâde Murâd tahta çıkınca, Sa’düddîn Efendi’yi Manisa’dan İstanbul’a çağırdı. Kendisine Hâce-i sultanî (sultan hocası) ve Reîs-ül-ulemâ ünvanları yerildi. Devletin iç ve dış siyâsetine yardımcı oldu. Sa’düddîn Efendi, Üçüncü Mehmed Hân’ın şehzâdeliğinde, ona da hocalık yaptı. Üçüncü Mehmed Hân tahta çıkınca, Sa’düddîn Efendi’ye hürmet gösterip, işlerinde ona da danışırdı. İki sultâna hocalık yaptığı için kendisine Câmi’ür-riyâseteyn denildi. Aynı ünvanı şeyhülislâmlar arasında bir de, Erzurumlu Seyyid Hacı Feyzullah Efendi almıştır.

Hoca Sa’düddîn Efendi, devrinde bütün ulemânın adetâ “Kutbu” hâline geldi. Onun talebeleri de meşhûr oldular. Bütün talebeleri onun irfan halkasından olmakla övünüyorlardı. Mevlânâ Ali Nakîb, Molla Ali, Seyyid Kâsım Gubârî ve Azmi-zâde, Hoca Sa’düddîn Efendi’nin yetiştirdiği talebelerin meşhûrlarındandır.

Sultan Üçüncü Mehmed Hân, Şeyhülislâm Bostan-zâde Mehmed Efendi’nin vefatı üzerine 1007 (m. 1598) senesinde, Sa’düddîn Efendi’yi şeyhülislâmlık makamına getirdi. Hoca Sa’düddîn Efendi bir yıl sekiz ay şeyhülislâmlık yaptı. Bu sırada müslüman halkın işlerini hiç ihmâl etmedi, hep yerine getirdi. Gerekli fetvâları hazırlamakta büyük mahâret gösterdi. Her Cuma müslümanların dertlerini dinlerdi. Herkesin lisânına göre, Türkçe, Farsça ve Arabça verdiği cevaplarla halkı memnun ederdi. Bu çalışma ve hareketleriyle halk arasında, hocası Ebüssü’ûd Efendi’yi hatırlattığı söylenirdi. Devrin şâirlerinden Câmi Çelebi onu şöyle medheder:

Bu yakınlarda cihâna, iki müftî geldi,
Tuttu âlemi, her birisinin fazlü edebi.
“Kimdir?” diye suâl eylersen onları sen,
Birisi “Hoca Çelebi”, biri “Hoca Efendi”.

Devrin ârifleri, hocası Ebüssü’ûd Efendi ile Hoca Sa’düddîn Efendi’yi bir ayar tutarlardı. Ebüssü’ûd hazretleri de gençliğinde “Hoca Çelebi” nâmıyla meşhûrdu.

Hoca Sa’düddîn Efendi’nin diğer kardeşleri de kendisi gibi âlim idi. Hoca Efendi’nin vâlidesine; “Senin çocukların bu şerefe ne ile kavuştu?” diye sorulduğunda vâlidesi şöyle dedi: “Ben hiç birisini abdestsiz emzirmedim. Her birisinin akîkasını kestim. Ayrıca her Cuma günü, her biri adına bir koç kesip fakirlere sadaka olarak dağıtırdım.”

Haçova zaferi ve Hoca Sa’düddîn Efendi: 974 (m. 1566) senesinden, beri, Avusturya ile Osmanlı devleti sınırlarında çatışmalar hiç eksik olmuyordu. Bu çatışmalarda hep Osmanlı akıncıları gâlip geliyordu. Avusturya, Türk akınlarından çok bîzar oldu ve korkuya düştü. Akınlara karşı topluca karşı koyabilmek için hudud şehirlerindeki kiliselere büyük çanlar koydurulmuştu. Târihimize, “Türk Çanı” olarak geçen bu çanlar, sabah öğle ve akşam olmak üzere günde üç sefer çalınır, halk gelebilecek Türk akıncılarına karşı îkaz edilirdi.

Bu akınlardan birisinde, Bosna Akıncı kumandanlarından Hasen Paşa, 1001 (m. 1592) senesinde yaptığı bir seferde, Avusturyalılar tarafından pusuya düşürülerek, Hasen Paşa, Sultan-zâde Mustafa Paşa ve Koca Mehmed Paşa’nın da bulunduğu 8000 Türk akıncısı şehîd edilmişti. Bunun üzerine Avusturya’ya karşı savaş açılması için bir dîvân toplandı. Sadr-ı a’zam Sinân Paşa, Avusturya ile savaşmak istiyordu. Dîvânda Hoca Sa’düddîn Efendi şu sözlerle savaşmaya şiddetle i’tirâz etti: “Kolay zaferler kazanmak devri artık geçmiştir. Akıncılarımızın şehîd edilmesi her zaman olan hâllerdendir. Bu bir savaş sebebi olmaması gerektir. Devlet-i Âli Osman genişleyebileceği kadar genişlemiş, tabiî sınırlara kadar dayanmıştır. Bu sınırları aşıp, ülkeler fethedilse bile, buraları uzun zaman elde tutmak mümkün olmayacaktır. Yine fethedilen yerleri elde tutmak için, kalelere fazla asker yerleştirmek gerekir. Bu askerlerin iaşesi ve ihtiyâçları devlet hazînesine ağır masraflar yükleyecektir. Yeni fethedilen yerlerden elde edilecek ganimetler, buraları korumak için sarfedilen masrafı karşılıyamayacakar.” Vezîrler de Sinân Paşa’nın yanında yer alınca, Hoca Efendi’nin bu fikri azınlıkta kaldı ve Avusturya ile savaşa karar verildi. Bunun üzerine Hoca Sa’düddîn Efendi; “Karşımızdaki düşman sâdece Avusturya değildir. Avusturya kralı Maksimilyen, Erdel prensi Zigismunt, Eflak beyi Mişel, Boğdan voyvodası Aron ile birleşmiş, Papadan, İspanya’dan ve Lehistan’dan da yardım almıştır. Müttefik devletlere karşı siyâsî davranmak îcâb eder. Hudutlarda müttefik düşmanlar belirince, savaşacak olan için en kolay, en iyi tedbir müttefiklerin arasını açmak bazısı ile barış yapmak ve yalnız kalan düşmanla savaşmaktır” dedi. Fakat onun bu sözlerini kimse dikkate almadı.

1002 (m. 1593) senesinden 1005 (m. 1596) senesine kadar devam eden Osmanlı-Avusturya savaşlarında her iki taraf ağır kayıplara uğradı. Estergon, İbrahil, Kili, Silistre, Yergöğü, Rusçuk, Akkirman ve Varna kaleleri elden çıktı. Bu sebeble Sultan Üçüncü Mehmed Hân, Hocası Sa’düddîn Efendi’nin tavsiyesiyle bizzat Avusturya seferine çıktı. Kânûnî Sultan Süleymân Hân’ın vefatından sonra 30 yıl geçtiği hâlde, hiçbir pâdişâh ordusuna bizzat başkomutanlık etmemişti. 1005 (m. 21 Haziran 1596) târihinde yanında Hoca Sa’düddîn Efendi de olduğu hâlde, 100.000 kişilik bir ordu ile İstanbul’dan hareket eden Sultan Üçüncü Mehmed, Ösek Kalesi’ne ulaştı. Rumeli Beylerbeyi Sokullu-zâde Hasen Paşa ile Kırım kuvvetleri de Ösek Kalesi önünde, Sultan ile birleştiler. Ösek’de bir dîvân toplandı. Dîvânda bazı vezîrler, Tuna vadisinden ilerleyip Viyana’yı muhasara etme teklifinde bulundular. Hoca Sa’düddîn Efendi; “Bu doğru bir düşünce değildir. Viyana merhum Kânûnî zamanında da kuşatıldı. Fakat düşman Almanya içlerine çekilip gitti. Bizimle karşılaşmadı. Viyana’yı almak da mümkün olmadı. Şimdi Viyana’ya gittiğinizde düşman yine memleketim içine çekilerek, bizimle karşılaşmayacaktır. Biz Viyana’yı kuşatırken, onun müttefikleri bizi arkamızdan çevirerek çekilme yolumuzu kapatacaklardır. Müşkül durumlara düşmemiz mümkündür. Bu yüzden ben, Viyana’yı değil, Tisa nehrinden Eğri kalesine gidilmesini ve buranın zaptını teklif ederim. Eğri kalesi alınırsa Avusturya ile Romanya’nın yardım yolları elimize geçecek, birbirinden ayrılan ve yardım alamayan düşmanları, birer birer dize getirmek mümkün olacaktır” dedi.

Hoca Sa’düddîn Efendi’nin fikirlerine çok güvenen Sultan, bu fikri derhal kabul etti. Eğri kalesi, 20 gün süren muhasaradan sonra zabt edildi. Kale muhafazasına Anadolu Beylerbeyi Lala Mehmed Paşa’yı bırakan Sultan, ordusuyla Haçova denilen yere geldi. Osmanlı Ordusu Haçova’ya geldiği zaman, burada İmparatorun kardeşi, Arşidük Maksimilyan’ın kuvvetleriyle karşılaştı. Alman, Macar ve diğer devlet ve milletlerden toplanmış büyük bir ordu vardı.

Ordu, Haçova’ya vardığı zaman, düşmana karşı nasıl hareket edileceğini görüşmek maksadı ile bir dîvân toplandı. Hocasının isteğiyle savaşa çıkan Sultan, araba sarsıntısından ve yolun meşakkatlerinden çok rahatsız oldu. Sultan toplanan dîvânda resmen, sadr-ı a’zamı bırakıp, İstanbul’a dönmek istediğini açıkladı. Bazı vezîrler de Sultânı desteklediler. Bu duruma şiddetle karşı çıkan Hoca Sa’düddîn Efendi; “Şevketlü sultânımızın savaş zorluklarından rahatsız olduğunu biliriz. Unutmamalı ki, savaşın zorluklarından biz ve bütün ordu rahatsızdır. Savaşın meşakkatlerine katlanmadan zafer kazanmak nerede görülmüştür. Bu iş vezîrlerin işi değildir. Bir kale fethetmekle dâvaya halledilmiş nazarı ile bakmak, kalenin imdâdına gelen küffârın başını ezmeden geri dönmek, yılanın kuyruğuna basıp önünden kaçmak demektir. Kur’ân-ı kerîmde meâlen; “Düşmanlarınız aman dileyip silahlarını terkedinceye kadar onlarla savaşınız. Düşmana sırtınızı çevirmeyiniz” buyurulur. Düşman aman dilememiş, silâhını terk etmemiştir. Düşmanla karşılaşmadan ona sırtımızı çevirirsek yarın hesap gününde Allahü teâlânın huzûruna ne yüzle çıkarız. Bir Osmanlı sultânının bir sebep olmadan ve düşmanı imha etmeden, gazâ meydanını terk etmesi, şimdiye kadar görülmemiştir. Ecdadımızın rûhları bizi ayıplar. Din düşmanları ile savaşmak muhakkak lâzımdır. Dîni ve devleti müdâfaa etmek, onun şânını ve şerefini göklerden ayaklar altına düşürmemek için savaşmak üzerimize farzdır. Hepimizin bu uğurda can verinceye kadar savaşması, sultânın değil, Allahü teâlânın emridir. Zâten biz onları yok etmezsek, onlar bizim üzerimize gelip bizi yok edecekler” diyerek Sultânın dönmesine mâni oldu.

Ertesi sabah iki tarafın kuvvetleri harp vaziyeti alıp birbirine yanaştı. Osmanlı ordusunun merkezinde sultan vardı. Başının üzerinde sancak dalgalanıyordu. Sultânın sağında vezîrler, solunda kadıaskerler ile Hoca Sa’düddîn Efendi bulunmakta idi. Sol kolda Anadolu, Karaman, Halep, Maraş Eyâletleri beylerbeyleri, sağ kolda Rumeli ve Temaşvâr beylerbeylerinin kuvvetleri vardı.

Muharebenin başlamasıyla birlikte düşman birlikleri Pâdişâhın bulunduğu merkez kısma saldırdılar. Pâdişâh, otağına çekilerek, sırtına Peygamber efendimizin “sallallahü aleyhi ve sellem” hırka-i şerîfini giyip, eline mızrağını aldı. Sağ koldaki Rumeli Beylerbeyi Hasen Paşanın kuvvetleri dağıldı. Böylece düşman kuvveti ordunun içine daldı. Yağmaya başladı. Düşman, Türk cephâne sandıklarının üzerine çıkmıştı. Vaziyet tehlikeli bir hâl almıştı. Bu durumu bizzat seyreden Sultan Mehmed Hân, yanında bulunan Hoca Sa’düddîn Efendi’ye; “Efendi şimdiden sonra ne yapmamız gerek” diye sorunca, metânetini kaybetmeyen Hoca Efendi; “Sultânım lâzım olan, yerinizde sebat ve karar etmektir. Cengin hâli budur. Ecdadınız zamanında olan muharebeler çoğunlukla böyle vâki olmuştur. Mu’cizât-ı Muhammed “sallallahü aleyhi ve sellem” ile inşâallahü teâlâ fırsat ve nusret ehl-i İslâmındır. Hatırınızı hoş tutun” dedi.

Artık panik başlamış ve düşman kuvvetleri çadırlar arasına kadar girmiş, ordugâhı zaptetmişlerdi. Düşmanın böyle çadırlar arasına girdiğini gören seyis, aşçı, deveci, katırcı, karakollukcu denilen hizmetçi grubu, bu çadırları zapteden düşman üzerine kazma, kürek, balta ve odun gibi şeylerle hücuma geçerken, aynı zamanda, “Düşman kaçıyor” diye bağırarak, askerleri geri döndürmeyi başardılar. Bu sırada ön kol kumandam Çağala-zâde de, gizlendiği pusudan çıkarak süvarileriyle hücuma geçti. Osmanlı ordusunun sağ kolunu bozmuş olan yirmibin düşmanı, bataklıklara sokarak imha etti. Bu hengâmede, Sultan Üçüncü Mehmed Hân’ı dimdik atının üzerinde, Hoca Efendi’yi de onun yanı başında atının gemlerini tutmuş gören akıncılar ve Kırım atlıları, zaferi kazandığını sanan düşmana korkunç bir darbe indirdiler. Düşmanın ellibin kadarı öldürüldü. Böylece kaybedilmiş sayılan Haçova savaşı büyük bir zaferle neticelendi. Onbin duka altın ile berâber, Alman toplarının büyük bir çoğunluğu ele geçti.

Tarihçi Hammer bu savaş için; “Hoca Sa’düddîn’in cesâret ve tesîriyle kazanılan Haçova savaşı, Mohaç ve Çaldıran savaşı ile mukayese edilen parlak zaferdir” demektedir.

Hoca Sa’düddîn Efendi kendi devrine kadar, Osmanlı sultanları zamanında vukû’ bulan hâdiseleri, yetişen âlimlerin ve büyük zâtların hayatlarını anlatan “Tâc-üt-tevârih” adlı eseri yazmıştır. İki cild olan bu eserine “Hoca Târihi” de denilmiştir. Selîmnâme, Târih-i Temîmî’ye takriz, Sadr-üş-şerîa adlı esere hâşiye yazdı. Bundan başka; Füsale-i Kuşeyrî tercümesi, Behçet-ül-Esrâr, Semerât-ül-Edvâr ve Mir’at-ül-Ahbâr adlı eserleri vardır. Ayrıca Lârî’nin Farsça târihini ve Emâlî Kasîdesi’ni aynı vezinle Türkçeye tercüme etmiştir.

Tâc-üt-tevârih’den bazı bölümler:

Rabbim, adınla başlarım, teksin yücesin sen.
Dileklere yön veren, cihânın sâhibi sen.

Sayılar tükenir, izzetini tanıtmada.
Yetmedi kurallar üstünlüğünü anmaya.

Öyle pek kolay değil, bilmek anlamak O’nu.
Samed’dir Allah, ne doğdu ne de doğuruldu.

Çıkardı insanı yoktan varlığa neyledi,
Kişi kalbine bilgiyi armağan eyledi.

Bilgilerin adını öğreterek insana,
Ne ki varsa mutluluktan yakıştırdı ona.

Pak soylarından kerem ıssı peygamberleri,
Göndererek cihâna kurdu sağlam düzeni.

Özünden, hem peygamber hem nebîler öğüncü,
Yolcular rehberi, gerçek yola götürücü

Hidâyet ufkunda doğdu karanlığa güneş,
Yâridir Allah’ın, yok elçilerde ona eş.

Sonu gelmez zikirlerimizle dâim olsun,
Selâmlarımızla kucağı durmadan dolsun.

Sevgisi övgüsüne cihânı bağladı gör,
Yaydığı nizâmı sonsuza dek dağladı gör.

Böylece hak yolunu yerine dikmek için,
Sünnetini âleme yayıp duyurmak için.

Töreleri, adâlet, keremli halefleri,
Bunların cihâna nizâm vermek vazifeleri.

Hakkı koruyorsa pâdişâhlar bir ülkede,
Gelişir elbette güven, Hakkın gölgesinde

Dağıtıp kereminden hep âlemi süsledi.
Bunların hükmüyle dört yandan onu kuşattı.

Özellikle güzel Osmanoğlu yıldızları,
Padişâhlık tahtının, börkünün ıssıları.

Tek tek herbiri Allah yoluna durmuşlar,
İşlerinde hep hakkı, adâleti tutmuşlar.
………………………………………

Cihâna hükmeden yüce tahta vâris oldu.
Adı Sultan Murâd Hân’dır ya’nî Osmanoğlu.

Edeli devlet-ü-ikbâl ile tahta cülus,
Oldu düşmanları her an yaşamaktan me’yûs.

Adâletinin gölgesi düşeli devrâna,
Fenâlıklar kapısına vuruldu bir halka.

Yönetimde o pâdişâh seçti orta yolu,
Çünkü adâlete, şefkate meyyâl tutumu.

İkbâl yılları oldu, kötülüklerden beri,
Devrinde bir an görülmedi zulmün eseri.

İlgi gösterdi zamanın hâkimi pâdişâh,
Adâlete, kereme, hem ibâdete o şâh.

Yolunu tutarak Rahmân ve Rahîm Allah’ın,
Rahata erdirdi rûhunu Osman Gâzî’nin.

Yeniden can verdi ataları töresine,
Kulak tuttu halkın feryâdına, dileğine.

Hükmünü geçerli, şevketini yaygın etti,
Yüce Allah, şâha kereminden bunu verdi.

Adı minberlerde, bezemeler çiçeklendi,
Altın gümüş akçalar, ismiyle gülümsedi.

Sultânımızdır şimdi Haremeyni koruyan,
Şek yok, Allah’ın fazlıdır ona rehber olan.

Adâleti ihsânı artık tuttu cihânı,
Denk oldu dokuz kat göğe yücelikte şânı.

Adâlet kaynağıdır üstün kişiliği ile,
Açar kapıları ondan dilek edenlere.

Beyt:
Âlemde ne ki varsa Muhammed adına oldu,
O’nun adında gönülsüzler gönül buldu.

Nazm:
Yiğitten bir güzel addan başka ne kaldı.
İşte bu gök kubbede yazılı olan da budur.

Şan, şeref sâhiplerinin târihleri, haberleri,
Şimdi geçmişten hatırda kalan da budur.

Yâ rab eyle gecemi günlerimi aydın.
Olursa çabam, sebeb doğuşuna hakkın.

Tedbîrde beni gerçeklere yakın eyle,
Görünsün dînin pırıltıları böylece.

Batsın toprağa din düşmanının dirisi,
Gücümden olsun perîşan kâfir çerisi.

Eyle sen kılıcımı keskin, din yoluna,
Rehber eyle hak yolunda çarpışanlara.

Temiz bir ad sâhibi kıl, kazandır beni,
Lütfun göreceği yere ulaştır beni.

Efendimsin ey keremi bol, ihsânı bol,
Kazanmak için rızânı, göster bana yol.

Önder eyle Mustafâ’nın emrini bana,
Ver savaştan öğünme ni’metini bana.

Rabbine derdini böyle açar iken,
Her işte kendini Hakka ısmarlar iken.

Hem yalvardı yakardı, hem secdeye vardı,
Açık gözleri, doldu uykuyla kapandı.

Gördü ki ufuktan bir dolunay doğmakta,
Durağı yüce Şeyh’in makâmı olmakta.

Gelince olurdu Osman’ın karnu üstünde,
Dallı budaklı bir ağaç bitti özünde.

Bir ağaç ki mutluluk onda meyve vermiş,
Kökleri oynatılmaz yerden öyle bitmiş.

Büyümüş yükselmiş gövdesi tâ göklere,
Yapraklarının gölgesi düşmüş illere.

Gölgeliğinden dağlar tepeler yer almış,
Her dağ eteğinden temiz pınarlar akmış.

Bu pınarlara kol kol insanlar gitmekte,
Kimi bunlardan bostânlara su vermekte.

Kimi suları âb-ı hayât gibi içer.
Kimi bağında bahçesinde ekin biçer.

Kimi bunlara çeşmeler hayırlar yapar,
Kimi bu çayırlarda safâlara dalar.

Açıldı gözü de bahtı gibi uykudan,
Yorduğu düşü öğrendi Edebâlî’den.

Şeyh dedi, ey tâlihi, bahtı parlak civân,
Sen, çoluğunla çocuğunla oldun Hâkan.

Muştular sana ki, bundan böyle hân oldun,
Tuğ ve sancak, çeri sâhibi sultân oldun.

Bu düş oldu bana güveyliğine berât,
Diyerek ona eyledi bunu nasîhat.

İki mutluluk ışığı olunca yakın,
Doğdu ikinci yılda Orhan Gâzî bilin.

Yanılması düşün, dosdoğru, gerçek çıktı.
Nûru, ışığı bütün cihânı kapladı.

Nûr etsin Allah haber ehlinin rûhunu,
Kutlasın Allah, ibret ehlinin sırrını.

Kaynaklar

1) Şakâyık-ı Nu’mâniyye zeyli (Atâî); sh. 429
2) Fezleke; cild-1, sh. 130
3) Nâ’imâ Târihi; cild-1, sh. 150
4) Peçevî Târihi; cild-2, sh. 200
5) Hadikat-ül-Cevâmi’; cild-1, sh. 272
6) Sicilli Osmânî; cild-3, sh. 18
7) Selânikî Târihi; sh. 125
İlmiyye Salnâmesi; sh. 417
9) Devhat-ül-meşâyıh; sh. 36
10) Târihten bir yaprak; sh. 164
11) Rehber Ansiklopedisi; cild-15, sh. 25
12) Hulâsat-ül-eser; cild-3, sh. 418

.

Zenbilli Alî Efendi

Posted on 19 Aralık 2021

Osmanlı âlimlerinin meşhûrlarından. Sekizinci Osmanlı şeyhülislâmıdır. İsmi, Ali bin Ahmed bin Cemâleddîn Muhammed’dir. Lakabı Alâeddîn el-Hanefî er-Rûmî’dir. Evliyânın ve âlimlerin meşhûrlarından olan Cemâleddîn Aksarâyî’nin torunudur. Dedesine nisbetle “Cemâlî” denilmiş ve Ali Cemâlî ismiyle tanınmıştır. Evinin penceresinden bir zenbil sarkıtır, suâl sormak isteyenler, suâllerini bir kâğıda yazıp zenbile koyardı. O da çekip suâllerin cevâbını yazar, zenbili tekrar sarkıtırdı. Bu sebeble “Zenbilli Ali Efendi” ismiyle meşhûr olmuştur. Doğum târihi bilinmemekte olup, 932 (m. 1526) senesinde İstanbul’da vefat etti. Türbesi Zeyrek yokuşundadır. Aslen Aksaraylıdır. O zaman Aksaray, Karaman eyâletine bağlı olduğu için, kendisine Karamânî nisbeti de verilmiştir.

Zenbilli Ali Efendi, ilim tahsiline memleketinde başlayıp, Alâeddîn Ali bin Hamza Karamânî’den ders aldı. Kudûrî muhtasarını ve Nesefî manzûmesini ezberledi. Bu ilk tahsilinden sonra İstanbul’a gitti. Orada, zamanın en meşhûr âlimlerinden olan Molla Hüsrev’in derslerine devam edip, ondan ilim öğrendi. Daha sonra Molla Hüsrev, onu Bursa’ya gönderip, Sultan Medresesi müderrisi Hüsâm-zâde Mevlânâ Muslihuddîn’den ders almasını tavsiye etti. Bu zâtın derslerine devam edip, ondan aklî ve naklî ilimleri öğrendi. İlimde yetiştikten sonra hocası Mevlânâ Muslihuddîn, onu kendisine mu’îd (yardımcı müderris) seçti. Mevlânâ Muslihuddîn’in kızı ile evlenip dâmâdı oldu. Çeşitli medreselerde müderrislik yaptı.

Fâtih Sultan Mehmed Hân devrinde, Edirne’de Taşlık Ali Bey Medresesi’ne müderris olarak tayin edildi. Fakir olduğu öğrenilince, pâdişâh tarafından kendisine, bir miktar kıymetli elbise ile beşbin akçe ihsân olundu. 882 (m. 1477) de, Edirne’de Beylerbeyi Medresesi’ne, sonra Sirâciyye Medresesi’ne geçti. Bu sırada kendisini çekemeyenlerin tutumları karşısında, müderrislikten istifâ edip, bir rivâyete göre Şeyh Muslihuddîn Ebü’l-Vefâ’ya, diğer bir rivâyete göre de, Halvetiyye büyüklerinden Şeyh Mes’ûdî Edirnevî’ye talebe olup tasavvufta da kemâle geldi.

Fâtih Sultan Mehmed Hân’ın vefatından sonra, İkinci Bâyezîd Hân tarafından, Bursa Kaplıca Medresesi’ne müderris tayin edildi. İznik’de Orhan Gazi, Bursa’da Murâd Gazi, medreselerinde de müderrislik yaptı. Daha sonra, İkinci Bâyezîd Medresesi müderrisliği ve Amasya müftîliği vazîfeleri verilerek Amasya’ya gönderildi. Bir müddet bu hizmetlerde bulunduktan sonra, hacca gitmek üzere Amasya’dan ayrıldı.

Mekke’ye gitmek üzere yola çıkıp, o sene Hicaz’da bazı karışıklıkların çıkması sebebiyle, bir sene Mısır’da kalıp ertesi sene hac yaptı. Mısır’da kaldığı sırada oranın âlimleriyle görüşüp, ilmî incelemeler ve müzâkereler yaptı. Ertesi yıl hacca gitti. O hacda iken, Şeyhülislâm Efdal-zâde Hamîdüddîn Efendi vefat edince, İkinci Bâyezîd Hân tarafından 903 (m. 1497)’de Şeyhülislâmlığa tayin edildi. İkinci Bâyezîd Hân, Zenbilli Ali Cemâlî Efendi gelinceye kadar fetvâ işlerinin Sahn-ı semân Medresesi müderrisleri tarafından yürütülmesini emretti. Ayrıca yeni yapılmış olan Bâyezîd Medresesi müderrisliğinde de vazîfe verildi. Bundan sonra şeyhülislâmların, Bâyezîd Medresesi’nde ayrıca müderrislik vazîfesi yapması âdet hâline geldi.

Yavuz Sultan Selim Hân’ın tahta çıkmasından sonra da vazîfesine devam eden Zenbilli Ali Efendi, hak severliliği ve doğruluğu ile dikkati çekmiştir. Pâdişâhın her hareketinde İslâmiyete uymasında yardımcı olmuştur. 922 (m. 1516)’de yapılan seferler için fetvâ vermiştir.

Zühdü, takvâsı, istikâmeti ve doğruluğu ile meşhûr olan Zenbilli Ali Efendi, dîne uymayan her çeşit hükme ve karara şiddetle karşı çıkardı. Yavuz Sultan Selim Hân’ın, şiddetli hareketlerini bile teskine muvaffak oldu. Bir defâsında Yavuz Sultan Selim Hân Topkapı sarayı hazînesi vazifelilerinden yüzelli kişinin sorumsuz davranışlarından dolayı idamını emretmişti. Zenbilli Ali Efendi, bu kararı duyunca derhal Dîvân-ı hümâyûn’a koştu. Vezîrler ayağa kalkıp saygı ile karşıladılar ve baş köşeye oturttular. Şeyhül-İslâmın dîvâna gelmesi âdet olmadığından, niçin geldiğini sordular. Pâdişâhla görüşmek istediğini söyledi. Durum pâdişâha arzedildi. Yavuz Sultan Selim Hân, huzûruna girmesine izin verdi. Arz odasına girip selâm verdi. Pâdişâhın hürmet göstermesinden sonra, gösterilen yere oturdu. Sonra pâdişâha şöyle dedi: “Fetvâ vazîfesinde (şeyhulislâmlıkda) bulunanların bir işi de, pâdişâhın âhıretini korumak, onları dînen hatâ olan şeylerden sakındırmaktır. Duyuldu ki, yüzelli kişinin îdâm edilmesine pâdişâh fermânı çıkmış. Fakat onların öldürülmeleri için, dînen bir sebeb tesbit edilmiş değildir. Rica olunur ki, af buyrula!” Zenbilli Ali Efendi’nin bu sözlerine kızan pâdişâh; “Bu iş saltanatın gereğidir. Âlimler böyle işlere karışırsa devlet idâresi kargaşaya uğrar. Sorumsuzluklara göz yummak, beğenilecek tutum değildir. Bu işlere karışmak sizin vazîfeniz değildir” dedi. Zenbilli Ali Efendi, Pâdişâhın bu sözleri karşısında; “Bu karar âhıretiniz ile ilgilidir ve buna karışmak da bizim vazîfemizdir. Eğer affederseniz ne iyi ne güzeldir. Yoksa âhırette cezaya müstehak olursunuz.” Bu sözler Pâdişâhın kızgınlığını yatıştırdı. “Affettik” diyerek lütuf gösterip, neş’e ile sohbete başladı. Konuşma bittikten sonra, gitmek üzere ayağa kalkan Zenbilli Ali Efendi, Yavuz Sultan Selim Hân’a; “Ahıretiniz ile ilgili olan hizmeti yerine getirdim. Mürüvvet ile ilgili bir süzüm daha var” dedi. Pâdişâh; “Onu da söyle” deyince; “O sözüm de şudur ki, Pâdişâhın affına uğrayan o kişilerin, işlerinden el çektirilip, el açarak sokaklarda dolaşmaları, Padişâhlığın şânına lâyık mıdır?” dedi. Bunun üzerine Pâdişâh bunu da kabul etti. Sultan Selim Hân; “Fakat bunlar vazîfelerinde kusur ettikleri için, bunları ta’zir edeceğim” dedi. Zenbilli Ali buna karşı da; “Ta’zir (azarlama) pâdişâhın re’yine kalmıştır. Orasını siz bilirsiniz. Bizim arzumuzu kabul etmeniz bize yeter” dedi. Sonra teşekkür ederek pâdişâhın huzûrundan ayrıldı. Yavuz Sultan Selim Hân da onu medhederek uğurladı.

Yavuz Sultan Selim Hân bir defâsında Edirne’ye gidiyordu. Şeyhülislâm Zenbilli Ali Efendi de pâdişâhı uğurlamak üzere gelmişti. Pâdişâhı uğurlayıp dönerken dörtyüz kişinin elleri bağlı olarak îdâm edilmek üzere götürüldüklerini gördü. Bunların niçin îdâm edileceklerini sordu. Pâdişâh, ülkesinde ipek alınıp satılmasını yasaklamıştı. Bunlar bu yasağa uymadıkları için yakalandılar ve îdâm edilecekler dediler. Zenbilli Ali Efendi derhal geri dönüp, Yavuz Sultan Selim Hân’a yetişti. “Bu elleri bağlı dörtyüz kişinin öldürülmesi helâl değildir. Bu husûsta Allah indinde sorumlu olursun. Sakın bunları îdâm ettirme!” dedi. Pâdişâh bu sözler karşısında kızıp; “Halkın üçte birinin ahvâlini düzeltmek için üçte ikisinin bile öldürülmesi câiz iken, böyle bir avuç kimsenin kanının dökülmesini çok görmek yersiz değil midir?” dedi. Zenbilli Ali Efendi; “Bu iş büyük bir kargaşada mübahdır, yapılabilir” deyince, Pâdişâh; “Hükümdârın emrine karşı gelmekten daha büyük kargaşa olur mu?” dedi. Zenbilli Ali Efendi şöyle cevap verdi: “Bunlar senin emrine karşı gelmemişlerdir. Zîrâ senin ipek emîni tayin etmen, ipeğin alınıp satılmasını gösterir. Bu bir rûhsattır, açıkça izin vermen demektir. İpek alınıp satılmayacaksa niye ipek emîni tayin ettiniz, onun vazîfesi nedir?” dedi. Pâdişâh ona: “Senin saltanat işlerine âit bu gibi şeylerde söz söylemen vazîfen değildir!” dedi. Zenbilli Ali Efendi: “Bu husûs âhıret işlerindendir. Buna karışmak benim vazîfemdir” diyerek selâm vermeden pâdişâhın yanından ayrılıp gitti. Bu durum pâdişâhı son derece kızdırdı. Bir müddet atının üstünde sessiz ve hareketsiz kalıp, derin bir düşünceye daldı. Sonra yürüdü. Yanında bulunanlar, pâdişâhın bu hâline şaşdılar. Pâdişâhın yanına toplanıp onu ta’kib ettiler. Neticenin ne olacağını düşünüyorlardı. Pâdişâh Yavuz Sultan Selim Hân yolda meâlen, “Eğer affedersen, bu, takvâya daha yakındır.” buyurulan âyet-i kerîmeyi düşünerek, elleri bağlı dörtyüz îdâm mahkumunu affetti. Edirne’ye varınca da Şeyhülislâm Zenbilli Ali Efendi’ye bir fermân gönderdi. Bu fermânda şöyle diyordu: “Dîni ve tıynî (yaratılış) istikâmetin (doğruluğun) ma’lûmum olup kazayı tarafeyni cem ettim (Anadolu ve Rumeli kadıaskerliğini birleştirdim.) ve kelâm-ı Hakkı sem’ettim (işittim, uydum) ve dahî seni oraya (bu iki kadıaskerliğe) nasbettim (tayin ettim).” Böylece o dörtyüz kişiyi affedip îdâm etmekten vazgeçtiğini ve Zenbilli Ali Efendi’yi takdir edip, ayrıca ilmiye sınıfı için, şeyhülislâmlıktan sonra en yüksek makam olan kadıaskerlik vazîfesini, hem de her iki kadıaskerliği birleştirerek onu tayin ettiğini bildirdi. Zenbilli Ali Efendi bu teklifi önce nezâketen kabul etti. Sonra da şöyle bir cevap yazıp gönderdi: “Velâkin hazret-i Hak ile ahdim vardır ki: Söz veya kaleminden (Hükmettim!…) kelimesi çıkmaya… Ol ahdimizi korumak yüzünden, vukû bulan kusurumuzu af buyurmak, bu duacınızın sonsuz recâlarıdır…” Yavuz Sultan Selim Hân, Zenbilli Ali Efendi’nin dünyâya, dünyâ malına ve mevkiine rağbet etmediğini, âhırette kurtuluşu istediğini görerek çok sevindi ve ona beşyüz altın hediye gönderdi.

Zenbilli Ali Efendi, Kânûnî Sultan Süleymân Hân devrinde de vazîfesinde kalıp Rodos seferine katıldı. Rodos’un fethinden sonra orada imâmlık ve hatiplik yapıp, İslâm müesseseleri kurdu.

Nakledilir ki: Kânûnî Sultan Süleymân Hân, meyve ağaçlarını karıncaların sarması üzerine, karıncaları kırmak için mes’eleyi Zenbilli Ali Efendi’ye güzel bir beyitle sorar ve şöyle der:

“Dırahtı (ağacı) sarmış olsa eğer karınca
Zarar var mı karıncayı kırınca.”

Zenbilli Ali Efendi zarif bir ifâde ile sorulan bu suâlin altına şu beyti yazarak cevap vermiştir:

“Yarın divânına Hakk’ın varınca
Süleymân’dan alır hakkın karınca.”

Zenbilli Ali Efendi; İkinci Bâyezîd Hân, Yavuz Sultan Selim Hân ve Kânûnî Sultan Süleymân Hân devrinde olmak üzere 24 sene şeyhülislâmlık yaptı. Ömrünü, ilme, talebe yetiştirmeye ve İslâma hizmete harcamış, kıymetli hizmetler yapmıştır. Üstün hâlleri, ahlâkı, başarılı hizmetleriyle meşhûr olup, tasavvufta da kemâle ermiştir. Kendisine “Mevlânâ Sûfî Ali Cemâlî” de denilmiştir.

Şakâyik müellifi şöyle kaydetmiştir: “Zenbilli Ali Efendi ölüm döşeğinde iken, babamla birlikte ziyâretine gittik. Babamla gizli birşeyler konuştular ve babam ağlamaya başladı. Ziyâretinden ayrıldıktan sonra babama, ağlamasının sebebini sordum. Vefat edeceğini, Mûsâ aleyhisselâm’ın rûhâniyetinin sabahleyin gelip, kendisini âhırete davet ettiğini söyledi” dedi. Babam böyle deyince ben de dayanamayıp gayri ihtiyâri ağladım.”

Zenbilli Âli Efendi’nin “El-Muhtârât” adlı eseri bir fıkıh kitabı olup, çok kıymetlidir. Bundan başka; “Muhtasar-ül-hidâye”, “Âdâb-ül-evsiyâ” ve “Risâle fî hakk-ıd-Deverân” adlı eserleri vardır.

Kaynaklar
1) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye; sh. 1195
2) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi); sh. 302
3) Mu’cem-ül-müellifîn; cild-7, sh. 25
4) Devhat-ül-meşâyıh; sh. 15
5) Kâmûs-ül-a’lâm; cild-4, sh. 3178
6) Esmâ-ül-müellifîn; cild-1, sh. 742
7) Keşf-üz-zünûn; sh. 1624
Tâc-üt-tevârih; cild-2, sh. 549
9) Rehber Ansiklopedisi; cild-18, sh. 289
10) Osmanlı Müellifleri; cild-1, sh. 320

.

Ahmed Yesevî

Posted on 19 Aralık 2021

Türkistan’da yetişen büyük velîlerden. İsmi, Ahmed bin İbrâhim bin İlyâs Yesevî olup, Pîr-i Türkistan, Hazret-i Türkistan, Hazret-i Sultân, Hâce Ahmed, Kul Hâce Ahmed diye tanınır. Babası Hâce İbrâhim‘in nesebi Hazreti Ali‘nin “radıyallahü anh” oğlu Muhammed bin Hanefiyye‘ye ulaşır. Soyu, Hazreti Fâtıma “radıyallahü anha” validemize dayanmadığı için seyyid değildir. Annesi evliyâdan Mûsâ isimli bir zâtın kerîmesi olup, sâliha, müttekî ve afîf bir hâtûn idi. Ahmed Yesevî “rahmetullahi aleyh” daha yedi yaşında iken babası vefat etti. Yetim olarak büyüdü. Doğum târihi kesin olarak bilinememektedir. 562 (m. 1166) senesinde Yesi’de vefat etti. Kabri oradadır. Emir Timur Hân, onun için muhteşem bir türbe yaptırmıştır.

Ahmed Yesevî “rahmetullahi aleyh”, daha çocuk iken kendisinde garib hâller, yaşından beklenilmeyen fevkalâdelikler meydana geliyordu. Hızır aleyhisselâm ile görüşüp sohbet ediyordu. Çok küçükken annesinin, yedi yaşında iken de babasının vefatı ile, Gevher Şehnaz adındaki ablasının yanında yetişti.

Bu sırada meydana gelen bir hâdise, Hâce Ahmed’in şöhretinin bütün Türkistan’a yayılmasına vesîle olur. Menkıbeye göre, o sırada Türkistan’da Yesevî adında bir hükümdar hüküm sürmekte idi. İdaresi altındaki topraklarda yaşayan bütün velîleri toplatıp, onların dualarının bereketi ile önemli bir mes’eleyi halletmeyi düşünmüş. Toplanan velîlerin dua ve niyazları neticesiz kalınca, acaba katılmayan velî var mı, diye tahkik ettirmiş. Tahkik neticesinde Hâce İbrâhim’in oğlu Ahmed’in, henüz çocuk denecek yaşta olduğu için çağırılmadığı anlaşılmış. Bunun üzerine, haberci gönderilip gelmesi istenmiş. Çocuk bu durumu ablasına danışınca ablası, “Babamızın vasiyeti var, senin tanınma zamanının gelip gelmediğini, babamızın türbesi içinde bulunan ekmek sofrası ta’yin edecektir. Eğer o sofrayı açabilirsen, tanınma zamanın geldi demektir, var git!” demiş. Türbeye giden Hâce Ahmed, sofrayı bulup açmış, oradan hükümdarın istediği yere gelmiş. Velîler kendisini orada hazır beklemekte imişler. Hâce Ahmed sofrada bulunan bir parça ekmeği, dua etmeleri için gösterince, velîler Fatiha okumuşlar. O da ekmeği hazır bulunanlara taksim etmiş, hepsine kâfi gelmiş. O toplantıda velîlerden, maiyet ve ordu erkânından dokuzbin kişi bulunmakta imiş. Bu kerameti görenler, Hâce Ahmed’in büyüklüğünü ve mertebesinin yüksekliğini anlamışlar. Hâce Ahmed ise, sırtındaki babasından kalma hırkaya bürünerek, duasının neticesini beklemekte imiş. Birdenbire gök yüzünden seller boşanarak, her yer suya garkolmuş, velîlerin seccadeleri su üstünde yüzmeye başlamış. Ahmed hırkasından başını çıkarınca, seller durmuş, güneş çıkmış. Hazır bulunanlar baktıklarında, Karaçuk Dağı’nın ortadan kalktığını görmüşler. Bu keramete şâhid olan hükümdar, Hâce Ahmed’den, kendi adının kıyâmete kadar bakî kalması için niyazda bulunmasını dilemiş. Hâce Ahmed hazretleri de, “Âlemde her kim bizi severse, senin adınla bizi yâd eylesin” demiş. Bundan dolayı o günden beri ikisinin ismi birlikte, “Ahmed Yesevî” şeklinde anılır olmuş. Hâce Ahmed, Yesi’li olduğundan, Yesevî diye meşhur olduğu kabul edilmektedir.

Ahmed Yesevî “rahmetullahi aleyh”, Bâbâ Arslan hazretlerinin talebesidir. Onun kalblere hayat ve huzur veren sohbetlerine ve teveccühlerine kavuşmakla, kısa zamanda çok yüksek makam ve derecelere kavuştu. Bâbâ Arslan hazretlerinin vefatından sonra, onun ma’nevî işareti ile, Buhârâ’ya gitti. Orada Ehl-i sünnet âlimlerinin en büyüklerinden Yûsuf-i Hemedânî‘den ma’nevî ilimleri tahsil etti. İnsanlara ilim öğretmek, doğru yolu göstermek için ondan icazet (diploma) aldı. O büyük zâtın halîfelerinden oldu. Onun vefatından sonra bir miktar Buhârâ’da kaldı. Talebeleri yetiştirmeye başladı. Bir zaman sonra bu talebelerin terbiye ve yetiştirilmesini, Yûsuf-i Hemedânî’nin en büyük talebesi olan Abdülhâlık Goncdüvânî hazretlerine havale edip, kendisi tekrar Yesi’ye döndü. Burada talebe yetiştirmeğe başladı. Talebeleri her geçen gün çoğalıyordu. Büyüklüğü ve şöhreti kısa zamanda, Türkistan, Mâverâünnehr, Horasan ve Harezm’e yayıldı. Kendisinde daha çocuk yaşta iken başlıyan evliyâlık hâlleri ve dereceleri her geçen gün artıyordu. Zamanında bulunan âlimlerin ve evliyânın en büyüklerinden, en üstünlerinden oldu. Hanefî mezhebinde idi. Zahirî ve bâtınî bütün ilimlerde derin âlim idi. Yüksek babası ve diğer velîler gibi, o da devamlı olarak Hızır aleyhisselâm ile görüşür, sohbet ederdi. Büyüklüğü ve kerametleri herkes tarafından bilinirdi. Dîvân-ı hikmet isimli eserinde, yedi yaşından elli yaşına kadar geçen zaman içinde kavuştuğu ilâhî tecellîler ve çok yüksek dereceleri gayet edib bir lisân ile çok güzel anlatmıştır.

Ahmed Yesevî hazretleri vakitlerinin bir çoğunu Allahü teâlâya ibâdet ve tâat etmekle, talebelerine zahirî ve bâtınî ilimleri öğretmekle geçirirdi. Çok kısa bir zaman ayırarak, kaşık ve kepçe yapardı. Bir öküzü vardı. Bu öküzün sırtına bir heybe asar, içine de yaptığı kaşık ve kepçeleri koyardı. Bu öküz pazara çıkar, istiyenler kaşık veya kepçe alırlar, ücretlerini yine heybeye koyarlardı. Ücretini vermeyen olursa, öküz o kimsenin peşini bırakmaz, nereye gitse peşinden o da giderdi. Aldığı şeyin ücretini heybeye koymadıkça, o kimsenin yanından ayrılıp başka yere gitmezdi. Öküz, akşam olunca Hâce Ahmed hazretlerinin evine gelirdi. Hâce hazretleri heybedeki paraları talebelerinin ihtiyaçları için sarfederdi.

Ahmed Yesevî hazretlerinin şöhreti, kerametleri her tarafa yayılıp, talebelerinin sayısı yüzbine yaklaşınca, kendisini çekemeyenler, Allahü teâlânın evliyâsına düşman olanlar, bu zâta iftira edip, sohbet meclislerinde örtüsüz kadınlar da geliyor, erkeklerle birlikte oturuyorlar dediler ve bunu kendilerine ma’rifet sayarak etrafa yaydılar. Bu şâyi’ayı duyan makam sahipleri, ba’zı müfettişler vazifelendirerek bu durumu araştırmalarını emrettiler. Bu müfettişler, Ahmed Yesevî hazretlerinin ders verdiği meclise gelip, gizlice araştırmalar yaptılar. Her şeyin, herkese açık olduğu bu yerde, insanlardan ve kanunlardan saklı uygunsuz bir şeyin bulunmadığını gördüler. Söylenilenlerin tamamen asılsız olduğunu, bu zâta iftira etmek için uydurulduğunu bildirdiler.

Hâce Ahmed Yesevî “rahmetullahi aleyh”, kendisine iftira edenlere bir ders vermek istedi. Bunların bulunduğu bir meclise geldi. Elinde ağzı mühürlü bir kutu vardı. Orada bulunanlara hitaben: “Bâlig olduğu günden bu âna kadar, sağ elini avret mahalline hiç uzatmamış bir velî zât istiyorum. Kim vardır? Bu mühim kutuyu ona teslim edeceğim” buyurdu. Hiç kimse çıkamadı. O sırada, Ahmed Yesevî’nin “rahmetullahi aleyh” talebelerinden, Hâce Atâ isimli zât oraya geldi. Hâce Ahmed hazretleri kutuyu bu talebeye verip, bu kutuyu Horasan ve Mâverâünnehr memleketlerine götürmesini emretti. Talebe kutuyu alıp, bildirilen yere vardı. Her tarafa haber salınıp, âlimler ve Hâce hazretlerine iftira edenler geldiler. Herkes, bu kutunun içinde ne olduğunu merak ediyordu. O talebe, toplananlara, bu kutuyu hocası Ahmed Yesevî hazretlerinin gönderdiğini söyleyip kutuyu açtı. Kutu açılınca, herkes gördükleri manzara karşısında donakaldılar. Kutunun içinde bir miktar ateş ve bir miktar da pamuk vardı. Ateş kıpkırmızı olarak duruyor, pamuğa birşey olmuyordu. Bu hâli gören herkes hayretler içinde kaldılar. Hâce hazretlerinin bu kerameti karşısında, onu sevenlerin muhabbeti daha da arttı. Kendisine muarız olanlar da hatâlarını anlayıp tövbe ettiler. Hazreti Hâceye hediyeler gönderip kendisinden özür dilediler. Bunların çoğu Hâce hazretlerinin talebesi oldular.

Merv şehrinde Mervezî nâmında bir müderris var idi ki, Ahmed Yesevî hakkında söylenilen uygunsuz ve uydurma sözler ona kadar gitmişti. Bu yalanlara aldanıp, kendisini (güya) imtihan etmek, şüphesini gidermek niyetiyle, ma’iyyetine dörtyüz müşavir ve kırk tane de müftü alarak yola çıktı. Her tarafta talebeleri olduğunu, her zaman sohbetinde binlerce kişinin hazır bulunduğunu öğrenmişti. “Ben üçbin mes’ele ezberledim. Hepsine ayrı ayrı suâl sorar, onları imtihan ederim” diye düşündü. Bu sırada Ahmed Yesevî hazretleri hânekâhında bulunuyordu. Talebesi Muhammed Dânişmend’e “Bakar mısın, bize kimler geliyor?” buyurdu. Mervezî’nin ma’iyyetiyle birlikte hafızasında üç bin mes’ele ile geldiğini bildirdi. Hâce hazretlerinin emri ile Muhammed Dânişmend, o üçbin mes’eleden binini, Mervezî’nin hafızasından sildi. Sonra talebelerinden Süleymân Hakim Atâ’ya aynı şekilde emretti. O da öyle yaptı. Mervezî, hafızasında sâdece bin mes’ele kalmış olarek Yesi’ye geldi. Hâce hazretlerinin yanına gelip, “Allah’ın kullarını doğru yoldan ayıran sen misin?” dedi. Hz. Hâce, hiç kızmadı. Karşılık da vermedi. Şimdilik üç gün misafirimiz ol! Ondan sonra görüşürüz” buyurdu. Üç gün sonra bir kürsü kuruldu. Mervezî kürsüye çıktı. Hâce Ahmed hazretleri, Muhammed Hakîm Atâ’ya tekrar emredip, o bin mes’eleyi Mervezî’nin hafızasından silmesini emretti. Hakim Atâ da öyle yaptı. Mervezî, kürsü üstünde birşeyler konuşmak istedi. Fakat hafızasında hiçbir mes’elenin bulunmadığını anladı. Nihayet, defterini açıp oradan okumak istedi. Fakat defterinin sahifelerindeki yazıların da silinmiş olduğunu gördü. Sahifeler bomboş idi. Bu hâli gören Mervezî, kusurunu anlayıp hemen orada tövbe etti. Bütün ma’iyyetiyle beş sene kaldı. Çok mertebelere, yüksek derecelere kavuştu. Ahmed Yesevî “rahmetullahi aleyh” bunu, yanında beş kişi ile beraber, insanlara Allahü teâlânın dînini doğru olarak anlatmak vazifesiyle Horasan’a gönderdi. Bunlar; Muhammed, Seyfeddîn, Sa’deddîn, Behâüddîn ve Kemâl isimlerindeki talebeleri idi. Oraya gidip halkı irşâd ettiler “rahmetullahi aleyhim”.

Horasan’da bulunan evliyâ, Ahmed Yesevî hazretlerinin büyüklüğünü, üstünlüğünü bildikleri ve ona olan muhabbet ve bağlılıklarının daha da artması için, kendisiyle görüşmek, sohbetinde bulunmak istediler. Büyük bir toplantı tertib ettiler. Hâce hazretlerini de bu toplantıya da’vet etmek için, evliyâdan birini Yesi’ye gönderdiler. Allahü teâlâ, evliyâsını çok sevdiği için, onlara diğer insanların yapmaktan âciz olduklan birçok şeyleri kolay kılmıştır. Meselâ, bir anda bir yerde, biraz sonra oraya çok uzak olan başka bir yerde bulunabilirler. Veya aynı anda başka başka yerlerde görülebilirler. Bu, Allahü teâlânın bir ihsânıdır. İşte, Ahmed Yesevî hazretlerini toplantıya da’vet etmek üzere yola çıkan velî, Allahü teâlânın iznî ile turna misâli uçarak Yesi’ye doğru geliyordu. Hâce hazretleri bu hâli keşfederek, yanına talebelerinden ba’zılarını aldı. Bunlar da turna şeklinde uçmaya başladılar. Nihayet, Semerkand yakınlarında bir nehir üzerinde karşılaştılar. Bu sırada aşağıda büyük bir tüccar, nehirden geçerken akıntıya kapılıp, malı ve hayvanları suya gitti. Bu tüccar, su içinde boğulmamak için gayret ederken, bu sudan selâmetle kurtulması hâlinde, kalan malının yarısını Allah rızâsı için vereceğini nezretti (adadı). Hâce Ahmed Yesevî “rahmetullahi aleyh”, Allahü teâlânın izni ile tüccarın sıkışık ve zor durumunu keşfederek aşağıya indi. Boğulmak üzere olan tüccarı çekip sahile çıkardı. Sonra turna şeklinden, normal hâline döndü. Bu duruma çok teaccüb edep tüccar, kendisini kurtaran bu zâtın ellerine sarılıp çok teşekkür etti ve malının yarısını bu zâta verdi. Hâce hazretleri istenilen yere geldi. Bir zaman oradakilerle sohbet edip, sonra memleketine döndü. Nehirden kurtardığı tüccarın verdiği parayı da, talebelerinin ihtiyaçlarına sarfetti.

Ahmed Yesevî “rahmetullahi aleyh”, daha çocukluğundan itibaren, Resûlullah efendimizin sünnetine tam tâbi olmakta hiç gevşeklik göstermemişti. 63 yaşına geldiği zaman, Resûlullah efendimiz o sene âhırete teşrif ettiklerinden, 63 yaşından sonra yeryüzünde bulunmayı kendisine münâsip görmeyip yer altında kendisine mahsus bir hücre yaptırdı. Oraya merdiven ile inilirdi. Mezar misâli olan o yerde, vefat edinceye kadar, devamlı surette, ibâdet ve tâat ile ve Allahü teâlâyı düşünmekle meşgul oldu. Talebelerine ilim öğretmeye de orada devam etti. Kendisini vefat etmiş, kabre konmuş şekilde hissederek, bambaşka bir huşu’ ile ibâdetlerini yaptı. Burada evliyâlık yolundaki makam ve dereceleri kat kat arttı. 63 yaşından, vefat ettiği 125 veya 133 yaşlarına kadar, orada ibâdet etti.

Zamanın hükümdarı Kazan Hân, Ahmed Yesevî hazretlerinin Cum’a namazını nerede kıldığını merak edip, Hâce’nin talebelerinin en ileri gelenlerinden Muhammed Dânişmend’i ona gönderip sordu. Bu sırada müezzinler Cum’a namazı için ezan okuyorlardı. Talebe, Hâce’nin huzuruna vardığında henüz bir şey söylemeden, “Gel elimden tut! Cum’a namazına, bugün seninle beraber gidelim” buyurdu. Talebe “Peki efendim” deyip hocasının elinden tuttu. O anda kendilerini, büyük bir cami içinde saflar arasında oturuyor gördü. Talebe, namazdan sonra hocasını ne kadar aradıysa da bulamadı. Caminin kayyımı, talebenin bu telâşlı hâlini görünce ona “Ey derviş! Burası Mısır’dır ve bu cami Câmi-i Ezher’dir. Senin hocan, nice zamandır Cum’a namazlarını burada kılar” dedi. Talebe bir hafta orada kaldı. Ertesi Cum’a namazında hocası ile buluşup, namazdan sonra bir anda Yesi’ye geldiler. Hâce hazretleri, talebesine gördüklerini gidip Kazan Hân’a anlatmasını söyledi. Talebe, Kazan Hân’ın yanına gelip başından geçenleri bir bir anlattı. Halbuki Kazan Hân’ın kendisini Hâce hazretlerine gönderdiği sırada başlıyan ezan, henüz bitmemişti. Kazan Hân ve orada bulunanlar, Hâce hazretlerinin bu kerameti karşısında birşey diyemediler. Onun büyüklüğünü, üstünlüğünü daha iyi anladılar.

Yesi şehrine yakın bir yerde, Sabran (Savran, Şûrî) diye bir kasaba vardı. Bura ahalisinin çoğu hıristiyan olup, müslüman Yesi halkına ve bilhassa Ahmed Yesevî hazretlerine çok düşmandı. Ahmed Yesevî hazretlerinin büyüklüğü, kerametleri etrafa yayıldıkça ve ona bağlı olanların sayıları her geçen gün arttıkça, Sarbanlılar daha çok rahatsız oluyorlar Hâce hazretlerine olan düşmanlıkları daha da artıyordu.

Birgün Hazreti Hâce’ye iftira etmek istediler. Bir yere toplandılar. İçlerinden birinin öküzünü getirip mezbahada kestiler. Sâdece ayaklarını bıraktılar. Ertesi gün de kadıya gidip şikâyet ettiler. Öküzlerinin çalındığını, mezbahada kesildiğini, kanları akarak acele ile götürüldüğünü, kan izlerini ta’kib ettiklerini, öküzlerinin Ahmed Yesevî’nin “rahmetullahi aleyh” tekkesine girdiğini anladıklarını bildirdiler. Kadı izin verip, Hâce’nin tekkesine girip, öküzlerini arayabileceklerini bildirmesi üzerine, gelip durumu bildirdiler. Hz. Hâce, kalb gözleri ile ve yüksek firâseti ile, iftiracıların hazırladıkları çirkin tertibi görmüş ve anlamıştı. Talebeler bundan habersiz olduklarından, çok şaşırdılar. Nihayet içeri girmelerine izin verildi. İftiracılar, doğruca gece bıraktıkları öküzün yanına vardılar. Tam maksatlarına kavuşmuş olduklarını zannediyorlardı ki, Hâce hazretlerinin kerameti tecellî edip, iftiracıların hepsi bir anda köpek oldular. O öküz etine hücum edip hemen bitirdiler. Böylece esas hâlleri anlamış oldu.

Yine birgün aralarında anlaşıp, Hâce’yi hırsızlıkla itham etmeye karar verdiler. Bir sığırı kesip parçaladılar ve gece gizlice Hâce’nin hânekâhının bir yerine bıraktılar. Hz. Hâceden başka hiç kimse de, bunların yaptıklarını farketmediler. Ertesi gün bu sığırı aramak behânesi ile, o kasaba halkından bir çok kimse tekkenin önünde toplandılar. Sığırlarını aramak için içeri girmek istediklerini söylediler. Hâce hazretleri çok müteessir olup, bu ahmakların yaptıklarına çok üzüldü ve “Girin köpekler! Girin itler!” diye söyledi. Gelenler, hep birden içeri girdiler. Hâce hazretlerini üzmenin dünyâdaki çok ufak bir cezası olarak, hepsi birer köpek şekline girip, parçalanmış sığır etine hücum ettiler. O eti yiyip bitirdiler. Bu hâle düştüklerine çok üzülüp, mahcûb ve pişman olduklarını bildirdiler. Hâce hazretleri merhamet edip, bunları eski hâline çevirdi. Fakat bu hainliklerine bir alâmet olmak üzere, vücûdlarında bir belirti kaldı. Hattâ bu belirti hâli, onlardan çocuklarına dahi intikâl etti.

Emîr Timur Hân, Buhârâ’ya gitmek üzere yola çıktığında Türkistan’a uğradı. Hızır aleyhisselâm da beraberlerinde idi. Timur Hân, orada rüyasında Ahmed Yesevî’yi “rahmetullahi aleyh” gördü. Kendisine; “Ey yiğit! Buhârâ’ya çabuk git! înşâallah orada sana fetih nasîb olur. Senin başından çok hâdiseler geçse gerek. Zâten oradaki insanlar da senin gelmeni bekliyorlar” buyurdu. Timur Hân uyanınca, bu müjdeye çok sevinip, Allahü teâlâya şükretti. Ertesi gün Türkistan hâkimine çok para verip, Ahmed Yesevî “rahmetullahi aleyh” türbesi üzerine çok mükemmel bir türbe yaptırması için emir verdi. O da, hakîkaten çok güzel bir türbe yaptırdı. Bugün hâlâ bu türbe bütün haşmetiyle durmaktadır.

İngiliz müsteşriki Dr. Eugene Schuyler’in yazdığı Türkistan seyahatnamesi isimli eserinde, Hâce Ahmed Yesevî’nin “rahmetullahi aleyh” câmii ve Timur Hân tarafından kabri üzerine yaptırılan muhteşem türbesi hakkında özetle diyor ki: “Bu büyük caminin arka kısmında türbeli ikinci bir mescid daha ilâve edilmiş durumda olup, caminin dış avlu kapısı fevkalâde büyük ve kemerlidir. Kapının yanında penceresiz olarak, üstü çentikli olarak yükselen iki tane yuvarlak kule yükseliyor. Kapının, büyük bir san’at eseri olarak işlenmiş iki katlı, tahta kapısı üzerinde bir pencere vardır. Duvarlar işlenirken, iyi pişmiş dört köşeli tuğlalar kullanılmıştır. Kûfi yazılarla süslenmiş olan kubbe, binayı daha da güzelleştirmektedir. Zelzeleler ve sâir sebeblerle çoğu yerlerinin dökülmüş, harabe hâline gelmiş olduğu bu muazzam bina, ilk hâlinde kimbilir ne kadar daha güzeldi?

Caminin avlusunda çok güzel bir medrese var. Arka kısmında bir kubbe, içinde Arslan Bâbâ’nın, Ahmed Yesevî’nin ve hanım efendisinin bulunduğu türbe var. Burada başka kimselerin bulunduğu da söylenilmektedir.”

Türkistan’ın her tarafından akın akın gelerek Hâce hazretlerinin türbesi ziyaret edilmekte, Câmi-i hazret isimli bu camide namaz kılınmaktadır.

Ahmed Yesevî “rahmetullahi aleyh” halîfelerinden Seyyid Mensur Atâ “rahmetullahi aleyh”, Hâce hazretlerinin yer altında bulunan ve “Çilehâne” denilen hücresini görünce ilk defa çok üzüldü. Bu dar yerde, çok sıkıntılı bir hâldedir herhalde diye düşündü. Böyle düşünce içinde iken birdenbire gördü ki, o daracık zannettiği yerin bir ucu doğuda, diğer ucu ise batıda. Bu hâl karşısında kalbinden geçirdiklerinin yersiz olduğunu anlayıp, kendi kendine dedi ki; “Allahü teâlâ, evliyâsına sıkıntı çektirmez. Diğer insanların onlarda sıkıntı görmeleri, çok acı çekiyor zannetmeleri, hakikatte onlar için bir ni’mettir. Bu saâdet sahibleri, görünüşte çok acı zannedilen o sıkıntılardan öyle zevk ve tad alırlar ki, iyiliklerinde o tadı duymazlar. Allahü teâlâ, bu mübarek velî kulu için, daracık bir hücreyi çok geniş yapar. Ma’nevî bakımdan öyle lezzetler, tadlar ihsân eder ki, zahir olarak çektiği sıkıntılar, o lezzetler yanında hiç kalır. Onun ruhu, zevk ve neş’eden uçmaktadır. Vücûdunu bin parçaya bölseler ne gam…”

Hâce Ahmed Yesevî’nin “rahmetullahi aleyh” yetiştirdiği talebelerin herbiri bir memlekete giderek, İslâmiyeti doğru olarak öğretip yayıyorlardı. Hâce hazretlerinin talebelerinden bu şekilde olanlar ve Moğolların katliâmından kaçıp kurtulmak suretiyle Anadoluya gelenler çok olmuş, onun yolu Anadolu’da da tanınmış ve yayılmıştır.

Hâce hazretleri, herkese iyilik eder, kendisinden hiç kimseye rahatsızlık gelmezdi. Bütün insanların saâdeti, rahatları için gayret ederdi. Dergâhı fakir ve yoksullar, yetim ve çaresizler için sığınak yeriydi.

Anadolu’nun, Türklere yurt olması için büyük gayretler gösterdi. Telkinleri ile, adetâ Alparslan’ın Malazgirt zaferini, Anadolu’nun Müslüman Türklere yurt olmasını daha önceden hazırlamış oldu.

Tasavvuf yolunda Ahmed Yesevî hazretlerine bağlananların ba’zı bariz hususiyetleri vardır. Yeseviyye yolunda bulunan bir müridin, riâyet etmeleri mecburi lâzım olan belli başlı edebler şunlardır:

1) Kendisinden dînini öğrendiği üstadının, talebelerin hepsinden efdal olduğunu bilmek ve ona tam tâbi ve teslim olmak. Ona uyarak, onun huzurunda hergün çeşit çeşit yemekler yemek, geceleri uyumak, ona uymaksızın kendi anlayış ve görüşüne uyarak, geceleri nafile namaz kılmaktan ve gündüzleri nafile oruç tutmaktan farksız hattâ daha fâidelidir. Çünkü birincisinde, tâbiiyyet ve teslimiyyet var. İkincisinde ise, kendi bildiğine göre hareket etmek vardır.

2) Mürid gayet uyanık, zekî ve dikkatli olmalı ki, hocasının sözlerinden, rumuzlarından ve işaretlerinden hemen anlıyabilsin.

3) Hocasının bütün sözlerinden ve işlerinden râzı ve ona itaatkâr olmalıdır.

4) Hocasının husûsî hizmetinde veya bildirdiği, emrettiği bir hizmeti yaparken gayet atik, dikkatli, ağırbaşlı olmalı, fakat ağır canlı olmamalıdır. İsteksizlik, gevşeklik hâli, hocasının rızâsızlığına sebeb olabilir. Onun rızâsızlığı ise, silsile yoluyla Peygamber efendimize, dolayısıyla Allahü teâlâya gider.

5) Sözünde sağlam, güvenilir ve va’dinde sâdık olmalıdır. Hocasının büyüklüğü hususunda hiçbir zaman şek ve şüpheye düşmemeli ki, Allah korusun, bu hâl hüsrana sebeb olur.

6) Ahde vefa ve hocasına olan tâbiiyyet ve teslimiyyetinde çok sağlam olmalıdır.

7) Hocasının ufak bir işareti ile bütün mal ve mülkünü onun emrettiği yere feda etmeye hazır olmalı, bunda en ufak bir tereddüt hâli bulunmamalıdır.

8) Hocasına âit husûsî hâl ve sırları tutmasını bilmeli, bunları uygun olmayan şekilde ifşa etmekten çok sakınmalıdır.

9) Hocasının bütün hareketlerini, sözlerini ve nasihatlerini dikkatle ta’kib etmeli, bunda ve bunlara uymakta kaçamak ve gevşeklik yapmamalıdır. Bunları yapmakta ihmalkâr davranmanın zararlarını düşünmelidir.

10) Allahü teâlâya kavuşmak yolunda, kendisini vesîle, vâsıta yaptığı hocası için, her fedâkârlığı yapmağa hazır olmalıdır. Onu sevenlere dost olmalıdır. Onu sevmeyenlere, onun sevmediklerine ve istemedikleri şeylere meyl ve muhabbet etmeyi öldürücü zehir bilmelidir.

Ahmed Yesevî hazretlerinin en mühim eseri, “Dîvân-ı hikmet’tir. Bu eserde, o zamanda kullanılan ve herkesin anlıyabileceği sâde bir lisân ile söylenmiş manzumeler vardır. Bu manzumelerin konuları umumiyetle şunlardır: İnsanları Müslüman olmaya teşvik edici, Muhammed aleyhisselâmı öven, O’na tâbi olmakla çok yüksek derecelere kavuşmuş olan velîlerin hâllerinin anlatıldığı kısımlardır. Eserde, Muhammed aleyhisselâma ümmet olmanın büyük saâdet olduğu, insanı saâdet-i ebediyyeye kavuşturan İslâmiyet yolunda bulunmanın kıymeti, Allahü teâlâyı ve O’nun dostlarını herşeyden çok sevmenin lüzumu, âhırete, Cennet ve Cehennem’e inanmanın ve onlara hazırlanmanın ehemmiyeti, dünyânın geçici olduğu, buradaki lezzetlere, zevklere, mal, mevki, görünüş ve gösterişlere aldananların zavallılıkları çok güzel dile getirilmiştir. Herkes tarafından anlaşılması gayet kolay olan bu şiirler çok rağbet görmüş, kısa zamanda çok uzaklara kadar yayılmıştı. Ahmed Yesevî hazretleri, bu şiirleri ile İslâmiyete çok hizmet etmiş, binlerce insanın müslüman olup saâdete kavuşmasına vesîle olmuştur.

Ahmed Yesevî “rahmetullahi aleyh” buyurdu ki:

“Ey Dostlar! Sakın ola ki, câhil olanlarla dostluk kurmayınız.”

“Akıllı ve uyanık kimse isen, dünyâya hiçbir zaman gönül bağlama. Şeytan seni kandırıp, dünyâya meyletmeni temin ederse, artık seni idaresi altına almış demektir. Bundan sonra seni felâketlerden felâketlere sürükler de haberin bile olmaz.”

“Himmet kuşağını çok kuvvetli bir şekilde beline sarmayan insan, dünyâya olan meyl ve muhabbetten kurtulamaz. Allah yolunda göz yaşları dökerek ağlamadıkça, Allahü teâlâya âit ince sırlara kavuşamaz ve bu yolda hiç ilerleyemez.”

“İslâmiyetin emir ve yasaklarına uymakta gevşek davranan kimse, insanı Allahü teâlâya kavuşturan yolda ilerleyemez. Gönlü ve kalbi ile dünyâ düşüncelerinden sıyrılıp, yalnız Allahü teâlâya yönelmedikçe, hakikat meydanında bulunmak mümkün değildir. Bunlar hakkı idrâk etmekten uzaktırlar.”

“Ey dostlar! Bir kimse, Allahü teâlânın aşkı ile yanıp yoğrularak, bu deryanın çok mahir bir dalgıcı olmadıkça, bundan çok daha derin olan vahdaniyet denizine giremez. Zîrâ ki, ona girmek için çok usta bir dalgıç olmak lâzımdır.”

“Gönlünde Allahü teâlânın aşkını taşıyanlar, dünyâ ile tamamen alâkalarını kesmişlerdir. Halk içinde Hak ile olurlar. Bir an Allahü teâlâyı unutmazlar.”

“Ahkâm-ı İslâmiyyeyi tam bilmeyen, tatbik etmeyen bir kimse, evliyâlık yolunda bulunmağa kalkarsa, bunun îmânını şeytan çalar. Emir ve yasaklara uymakta gevşek olanlar, sonra da evliyâlık yolunda bulunduğunu, ilerlediğini, hattâ kendisinde ba’zı hâllerin meydana çıktığını zanneden kimseler bu noktada çok yanılırlar. Bu hâllerinin rahmânî olduğunu zannederler. Halbuki bilmezler ki, abdestte, namazda, alış-verişte öyle noksanları vardır ki, yediği içtiği haramdır. Kendisinde var zannettiği o hâller, şeytanın oyunudur. Şeytan onu idaresine almış, istediği gibi hareket ettirmekte, o ise velî olduğunu zannetmektedir. Bunlar ne kadar zavallı ve bedbahttırlar.”

“Çeşitli günahlar sebebiyle, paslanmış bir hâl alan gönüller için çâre şudur ki, Allahü teâlâya çok tövbe, istiğfar etmeli. Her zaman Allahü teâlâyı düşünmeli, O’nun râzı olduğu, beğendiği işleri yapmalı, hiçbir zaman O’ndan gafil olmamalıdır.”

“Malının çokluğu dillere destan olan Kârûn bile, malının hayrını, fâidesini göremedi. Nihayet toprak altında yok olup gitti.”

“Kâfir bile olsa, hiç kimsenin kalbini kırma. Kalb kırmak, Allahü teâlâyı incitmek demektir.”

“Nefse uymak yolunda bulunan kimse rüsvâ olmuştur. Artık, yatarken, kalkarken onun yoldaşı şeytandır.”

“Gariblere merhamet etmek, Resûlullahın (sallallahu aleyhi vesselam) sünnetidir. Nerede bir garib görsen, ona olan merhametinden dolayı gözyaşların akmalıdır.”

“Gönlü kırık, zavallı ve garib birini görsen, yarasına merhem ol. Onun yoldaşı ve yardımcısı sen ol.”

Kaynaklar
1) Reşehât sh. 14
2) Cevâhir-ül-ebrâr sh. 74
3) Dîvân-ı Hikmet
4) Künh-ül-ahbâr cild-5, sh. 54
5) Nefehât-ül-üns sh. 487
6) Rehber Ansiklopedisi cild-1, sh. 133ed Behâeddîn Veled, annesi Mü’mine Hâtun’dur. Soyu baba tarafından hazret-i Ebû Bekr-i Sıddîk’a “radıyallahü anh”, anne tarafından İbrâhim Edhem hazretlerine “rahmeetullahi aleyh” ulaşmaktadır. 1207 (H.604) senesinde Belh şehrinde doğdu. 1273 (H. 672) senesinde Konya’da vefât etti.

.

Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî

Posted on 15 Aralık 2021

İslâm âlimlerinin ve evliyânın büyüklerinden. Asıl adı Muhammed’dir. Lakabı Celâleddîn olup, Anadolu’ya gelip yerleştiği için, Rûmî diye anılmıştır. Ayrıca, Molla Hünkâr, Hüdâvendigâr, Sultân-ül-âşikîn, Sultân-ül-Mahbûbîn, Mollay-ı Rûm gibi lakablarla da anılmış olup, Mevlânâ diye meşhûr olmuştur. Mevlânâ, efendimiz demektir. Soyundan gelenlere Çelebi denmektedir. Babası Sultân-ül-ulemâ Muhammed Behâeddîn Veled, annesi Mü’mine Hâtun’dur. Soyu baba tarafından hazret-i Ebû Bekr-i Sıddîk’a “radıyallahü anh”, anne tarafından İbrâhim Edhem hazretlerine “rahmeetullahi aleyh” ulaşmaktadır. 1207 (H.604) senesinde Belh şehrinde doğdu. 1273 (H. 672) senesinde Konya’da vefât etti.

Babası Sultân-ül-ulemâ Muhammed Behâeddîn Veled’in bâzı sebeplerle, kendisine bağlı olan üç yüz kişiyle birlikte Belh’ten ayrıldığı sırada beş yaşındaydı. Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî; âilesiyle birlikte Nişâbûr, Bağdat, Hicâz, Şam ve Anadolu’nun çeşitli şehirlerine gitti. Nişâbur’da bulundukları sırada Ferîdüddîn-i Attâr hazretleri Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî’deki yüksek kâbiliyleti görüp; “Bu çocukta bir Nûr-i ilâhî ve yaratılışında bir istîdâd var” diyerek meşhûr ve kıymetli kitabı Esrârnâme’nin veya Mantık-ut-Tayr’ın bir nüshasını kendisine hediye etti. Yedi sene müddetle Lârende’de (Karaman) ikâmet etti. Bu seyâhatler sırasında babasından her çeşit ilmi tahsil etti. Şam’da bulundukları sırada Şeyh Muhyiddîn-i Arabî, Şeyh Sâdeddîn Hamevî, Osman Rûmî gibi âlimlerin sohbetlerinde bulunup, onların ilim ve iltifâtlarına kavuştu. Babasının ölümüne kadar lügat (dil) ve Arabî ilimlerden çeşitli ilimleri tahsil etti. Tefsîr, hadîs, fıkıh, mantık, usûl, meânî, edebiyât, matematik, fen ve tıb gibi pekçok zâhirî ilimlerde mütehassıs oldu. Ayrıca Şam’da bulunduğu sırada Mevlânâ Kemâleddîn bin Adîm’den de ders aldı. Sultân-ül-ulemâ Muhammed Behâüddîn Veled’in vefâtından sonra ders okutmaya başladıysa da, babasının Seyyid Burhâneddîn Tirmizî’ye mânevî işâreti üzerine ledünnî yâni mânevî ilimleri ondan öğrenmeye başladı. Seyyid Burhâneddîn Tirmizî’nin hizmetinde bulunup riyâzet (nefsin istediklerini yapmamak)ve mücâhede yaparak (nefsin istemediklerini yaparak) tasavvufta yüksek makamlara ulaştı. Ayrıca Hızır aleyhisselâmdan da mânevî olarak istifâde etti. Dokuz sene müddetle Seyyid Burhâneddîn Tirmizî’nin hizmetinde bulunan Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî, Seyyid Burhâneddîn Tirmizî’nin Kayseri’ye dönüşünden sonra Konya’da binlerce talebeye ilim öğretti. İlim ve irfan kaynağı olup, pekçok talebe yetiştirdi. Bu sıralarda Kayseri’de Seyyid Burhâneddîn Tirmizî vefât etmiş, Celâleddîn-i Rûmî ilim öğretmekle meşgulken, Şems-i Tebrizî Konya’ya gelmişti. Celâleddîn-i Rûmî, Şems-i Tebrizî ile altı ay kadar birlikte kalıp, sohbet etti. Zikr ve ibâdetle meşgul oldu. Bu hâl bâzılarının hasedine, kıskançlığına sebep oldu ve; “Şems-i Tebrizî Mevlânâ’ya tedrisât, yâni ders okutmayı terk ettirdi” gibi dedikoduların yayılmasına yol açtı. Bunun üzerine Şems-i Tebrizî Konya’yı terk ederek Şam tarafına gitti. Celâleddîn-i Rûmî, Şems’in ayrılığına dayanamayıp, onun gelmesini ricâ etmek üzere oğlu Sultan Veled’i Şam’a gönderdi. Şems bu ricâya dayanamayıp, Konya’ya döndü. 1247 (H.645) senesinde bir gece Celâleddîn-i Rûmî ile otururken yedi kişi gelip Şems-i Tebrizî’yi dışarı çağırdılar ve şehit ettiler. Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî bunun üzerine Şems-i Tebrizî’ye karşı olan muhabbetini de işlediği kırk sekiz bin beytlik Dîvân-ı Kebîr’i yazmaya başladı. Bu dîvânı Şems’e izâfeten Dîvân-ı Şems diye de anılmıştır. Daha sonra müridlerinden Selâhaddîn Zerkûb-i Konevî’yi kendine yakın olarak seçti. Onun vefâtından sonra da Çelebi Hüsâmeddîn’i halîfe seçti. Bu sırada meşhûr eseri Mesnevî’yi yazdı. Nihâyet bir sonbahar mevsiminde 1273 (H.672) senesi Cemâziyel-âhir ayının beşinci Pazar (17 Aralık) günü vefât etti. Cenâze namazını Sadreddîn-i Konevî hazretleri kıldırdı. Bugünkü türbesinin bulunduğu yere defnedildi. Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî’nin vefâtından sonra yerine Çelebi Hüsâmeddîn geçti ve halîfeliği on iki yıl sürdü. Onun ölümü üzerine, yerine Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî’nin oğlu Sultan Veled postnişin oldu.

Celâleddîn-i Rûmî hazretleri, sıdk-ı tâm (en mükemmel, noksansız bağlılık) yönünden aşkın sonuna ulaşmış bir velî olarak, istirâhat ettiği ve uyku uyudukları görülmemiştir. Açlığı son haddine ulaşmıştır. “Tamam kırk sene benim mîdemde bir gece taam (yemek) bulunmadı.” buyurmuştur. En çok iftâr yemeği on lokmayı geçmemiştir. “Sînemde bir ejderha vardır, onun gıdâya tahammülü yoktur” demiştir. “Oruç sofrası, sırrın sevdâsını artırır, lâkin böyle bir sofradan Allahü teâlâya büsbütün bağlanmış olan sâdık kullar yed-i beyzâ bulurlar” demiştir. Onun için hakîkî oruç, Allahü teâlâdan başka her şeyi terk etmek olup, kendisinde hâsıl olmuş bir hâldir.

Namazda tam bir huşû (Allah korkusu) üzere bulunur ve tamâmen Hakk’ın sıfatları ile bulunmayı elde ederlerdi. “Namaz, Allahü teâlâya kavuşmadır. Fakat bu kavuşmanın ne şekilde olduğunu zâhir ehli bilmez” buyurmuştur. Bu yüzden; “Mihrâbı, dost cemâli olan kimse için yüz çeşit namaz, rükû ve sücûd vardır” demiştir.

Verâ ve takvâsı (şüpheli ve haramlardan kaçması) o dereceydi ki, lisâna gelmezdi (açıklamaya sığmazdı). “Takvâ, nefse âit zevkleri terk etmektir.” buyurmuştur.

Mevlânâ Celâledddîn-i Rûmî, her şeyden önce olgun, âlim ve velî bir Müslümandır. Onun, başkalarını, doğudan ve batıdan çeşitli din, mezhep, meşrep sâhibi kimseleri kendisine hayran bırakan merhâmeti, insan sevgisi, tevâzuu, gönül okşayıcılığı gibi üstün vasıfları, mensub olduğu İslâm dîninin yüksek ahlâk telakkîsinden bâzı nümûnelerdir. Onda bunlardan başka İslâm ahlâkının diğer hususları da kemâl derecede mevcuttur. Bunların hepsini saymak, İslâmiyeti tam olarak anlamak ve anlatmakla mümkün olur. Hazret-i Mevlânâ’yı yalnız bir mütefekkir, şâir, hümanist gibi düşünmek ve öylece anlamaya çalışmak asıl varlığı bırakıp herhangi bir özelliği içinde sıkışıp kalmaya benzer. Bu ise, en azından Mevlânâ’yı çok eksik ve yarım anlamaya, hattâ hiç anlamamaya sebep olabilir. Nitekim hazret-i Mevlânâ’yı, sözlerini, yolunu anlamanın anahtarını kendisi bir rubâisinde şöyle dile getirmektedir:

“Ben sağ olduğum müddetçe Kur’ân’ın kölesiyim.
Ben Muhammed muhtârın yolunun tozuyum.
Benim sözümden bundan başkasını kim naklederse;
Ben ondan da bîzârım, o sözlerden de bîzârım.”

Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî, tasavvuf deryâsına dalmış bir Hak âşığıdır. İlmi, teşbihleri, sözleri ve nasîhatleri bu deryâdan saçılan hikmet damlalarıdır. O, bir tarîkat kurucusu değildir. Yeni usûller ve ibâdet şekilleri ihdâs etmemiştir. Ney, rebap, tambur gibi çeşitli çalgı âletleri çalınarak yapılan törenler ve âyinler, ilk defâ on beşinci yüzyılda ortaya çıkmıştır. İlk mevlevî bestelerinin bestelenmesi de aynı zamâna rastlar. Bu târih, Mevlânâ hazretlerinin yaşadığı devirden 3-4 asır sonradır. Onun Mesnevî’sinde geçen “Ney” kelimesi bâzı edebiyâtçılar tarafından çalgı âleti olan ney şeklinde düşünüldüğü için yanlış olarak kendisinin ney çaldığı veya dinlediği sanılmıştır.

Hâlbuki Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî, ney ve dümbelek çalmadı. Dönmedi, raks etmedi. Bunları sonra gelenler uydurdu. Yirmi dört binden ziyâde beytiyle dünyâya nûr saçan Mesnevî’sine, her memlekette, birçok dillerde şerhler, açıklamalar yapılmıştır. Bunların en kıymetlisi Mevlânâ Câmi’nin kitabı olup, bunun da birçok şerhleri vardır. Türkçe şerhlerinden, Ankara vâlisi Âbidin Paşanın şerhi çok kıymetlidir. Âbidin Paşa bu şerhinde, ney’in, insan-ı kâmil olduğunu dokuz türlü ispat etmektedir. Ney’in üç mânâsı vardır. Birincisi, İslâm dîninde yetişen kâmil, yüksek insan demektir. İkincisi Fârisî dilinde, yok demektir. Ney’in üçüncü mânâsı ise, kamış kalem demektir ki, bundan da insan-ı kâmil işâret edilmektedir. (Bkz. Nihâd S. Banarlı-Resimli Türk Edebiyâtı Târihi 1.c., s.316)

Mevlevîlik, sonraları din bilgisi olmayan câhillerin eline düştüğünden, ney’i çalgı sanarak, ney, dümbelek gibi şeyler çalmaya, dönmeye başlamışlar. İbâdete İslâm dîninin yasak ettiği çirkin şeyler karıştırmışlardır. İslâmiyetin beğenmediği böyle şeyleri hazret-i Mevlânâ’nın yapması mümkün değildir. Ney çalmak, oynamak, zıplamak şöyle dursun, Celâleddîn-i Rûmî hazretleri yüksek sesle zikir bile yapmadı. Nitekim Mesnevî’sinde:

“Pes zî cân kün, vasl-ı Cânân-râ taleb
Bî leb-ü gâm mîgû nâm-ı rab.”

buyurmaktadır. Yâni “O hâlde, sevgiliye kavuşmağı, cân-u gönülden iste. Dudağını ve damağını oynatmadan, Rabbinin ismini kalbinden söyle” demektedir.

Bugün, bu tasavvuf üstâdının türbesine sonradan konan çalgı âletlerini, işin hakîkatını bilmeyenler, bu zâtın çaldığını zannetmektedirler. O hakîkat güneşini yakından tanıyanlar, bunlara îtibâr etmez. Zâten bu büyükler, şüpheli şeylerden kaçtıkları gibi, mubahları bile sınırlı ve ölçülü kullanmışlardır. Bu durumda mûsikîyle meşgûl olmak, değil hazret-i Mevlânâ’yı, onun tâbi olduğu din büyüklerini de tanımamak ve onlara iftirâ etmek demektir.

O büyük âlimin hikmet dolu sözlerinden bâzıları şunlardır:

Sünnet-i seniyyeye harfiyen uymak lâzımdır.

Helâl kazanıp helâlden yemeli, giyinmeli, çalışmalıdır. Her hareketi Resûlullah’a aleyhisselâm uydurmalıdır.

Dargınlar barışmalıdır. Önce davranan önce Cennete girer.

Tenhâda, yalnız kalınca da günâhtan sakınmalıdır.

Nefsi mağlup etmek için, onu rahatsız etmelidir. İstediği şeyi vermemelidir. En tesirlisi, gündüzleri oruç tutmak, geceleri az uyuyup namaz kılmaktır.

Az konuşmalıdır. Altı yerde dünyâ kelâmıyla meşgûl olanın, otuz yıllık kabul olmuş ibâdeti red olunur. Bu konuşma yerleri: Mescidler, ilim meclisleri, ölü yanı, kabristanlar, ezân okunurken ve Kur’ân-ı kerîm okunurkendir.

Göllenmiş at idrarında yüzen saman çöpüne konan sinek, idrar birikintisini deryâ, saman çöpünü gemi, kendini de kaptân-ı deryâ sanır.

Mevlânâ ezân sesini duyduğu zaman ya dizleri üzerine oturur veya ayağa kalkarak ezân bitinceye kadar o vaziyetini hiç bozmazdı.

Büyük âlim Abdullah-ı Dehlevî hazretleri; “Üç kitabın eşi yoktur. Bunlar, Kur’ân-ı kerîm, Buhârîy-i şerîf ve Mesnevî’dir buyurdu. Yâni evliyâlık yolunun kemâlâtını bildiren kitapların en üstünü Mesnevî’dir. Fakat evliyâlık ve nübüvvet kemâlâtını bildiren kitapların en üstünü İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin Mektûbât kitâbıdır. Mesnevî’de 24 bin, Dîvân’da 48 bin beyt bulunmaktadır.

Mesnevî’sinden başka Dîvân-ı Kebîr, Fîhî Mâfih, Dîvân-ı Rubâiyât, Mektûbât, Mecâlis-i Seb’a gibi kıymetli eserleri de vardır.

Kaynak: Yeni Rehber Ansiklopedisi Cilt 13

.

Ebüssü’ûd Efendi

Posted on 14 Aralık 2021

Osmanlı âlimlerinin en meşhûrlarından. Onbeşinci Osmanlı Şeyhülislâmı olup, tefsîr, fıkıh ilimlerinde ve diğer ilimlerde büyük âlim idi. İsmi, Ahmed bin Mustafa’dır. Bağdadlı İsmâil Paşa, yaptığı inceleme ve araştırma neticesinde, isminin Mehmed değil Ahmed olduğunu tesbit etmiştir. İsminin Ahmed olduğu “Kâmûs-ül-a’lâm”da da yazılıdır. Ebüssü’ûd el-İmâdî ismiyle meşhûr olup, Hoca Çelebi ismiyle de tanınmıştır. 896 (m. 1490) senesinde doğdu. Bazı kaynaklarda İstanbul civarındaki Metris köyünde doğduğu kaydedilmiş ise de, kendi vakfiyesinde İskilip’de doğduğu yazılıdır. 982 (m. 1574) senesinde İstanbul’da vefat etti. Kabri Eyyûb Sultan’da kendi yaptırdığı medresenin yanında, Eyyûb Câmii karşısındadır.

Ebüssü’ûd Efendi, âlimler yetiştiren bir aileye mensûb idi. Dedesi, meşhûr âlim Ali Kuşcu’nun kardeşi Mustafa İmâdî’dir. Dedeleri Türkistanlı olup, Semerkand’dan Anadolu’ya gelmişlerdir. Ebüssü’ûd Efendi’nin dedesinin babası Mehmed Kuşçu, Timur Hân’ın torunu olan Uluğ Bey’in yakını ve Doğancıbaşısı idi. senelerce Uluğ Bey’in hizmetinde bulunup, sevgisini kazanmıştı. Mehmed Kuşcu’nun oğulları Ali Kuşçu ve Ebüssü’ûd Efendi’nin dedesi olan Mustafa İmâdî, Uluğ Bey’in elinde yetişip ilim öğrenmişlerdir. Mustafa İmâdi bilhassa tasavvufta yetişip ilerlemiştir. Uluğ Bey’in vefatından sonra, Ali Kuşçu ve Mustafa İmâdi, aileleri ile birlikte Akkoyunlu devleti pâdişâhı Uzun Hasen’in yanına gittiler. Uzun Hasen onlara yakın alâka gösterdi. Onlar da, siyâsî ve ilmi faaliyetleriyle hizmet ettiler. Burada bulundukları sırada Ali Kuşçu, Osmanlı Sultânı Fâtih Sultan Mehmed Hân’a Uzun Hasen’in elçisi olarak gitmişti. Ali Kuşçu’ya çok iltifât eden Fâtih Sultan Mehmed Hân, onun İstanbul’a gelmesini ısrarla istedi. Uzun Hasen’den müsâade alan Ali Kuşçu, kardeşi Mustafa İmâdî ile birlikte İstanbul’a gelip yerleştiler. Fâtih Sultan Mehmed Hân, onların Tebrîz’den İstanbul’a yaptıkları yolculukları için, günlüğü bin akçe olarak hesaplatıp vermiştir. İstanbul’a geldiklerinde, Fâtih Sultan Mehmed Hân, Ali Kuşçu’yu Ayasofya Medresesi’ne müderris tayin etti. Mustafa İmâdî de, ilim öğretmekle meşgul olan tasavvuf ehli bir âlim idi. İstanbul’a geldikten sonra, Ali Kuşçu, kızını kardeşi Mustafa İmâdî’nin oğlu Yavsî Muhyîddîn Mehmed’e nikahladı. Bu evlilikden Ebüssü’ûd Efendi doğdu.

Ebüssü’ûd Efendi’nin babası, hem amcası hem de kayınbabası olan Ali Kuşçu’dan ve kendi babası Mustafa İmâdî’den ilim öğrendi. Senelerce süren bu tahsilden sonra, babası gibi o da tasavvufa yönelip zamanının meşhûr evliyâsından ve Akşemseddîn hazretlerinin halîfesi olan İbrâhim Tennûri’ye talebe oldu. Onun sohbetlerinde bulunarak, tasavvufda yetişti. Hocası İbrâhim Tennûrî’nin vefatından sonra, onun halîfesi olduğu için yerine geçti ve İstanbul’da insanları irşâd etmekle meşgul oldu. İkinci Bâyezîd Hân, ona büyük bir zaviye yaptırdı ve buraya mülk vakfetti. İkinci Bâyezîd Hân, onun sohbetlerinden çok tad alırdı. Bu sebeble, ekseriya beraber bulunurlardı. Zamanının meşhûr devlet adamları ve âlimleri, “Hünkâr Şeyhi” lakabıyla da anılan Yavsî Muhyîddîn Mehmed İskilîbî’nin sohbetine gelirler, dergâhı dolup taşardı. Meşhûr tarihçi Hoca Sa’deddîn Efendi, bu hâli şöyle ifâde etmiştir: “Sultanların Şeyhi, Şeyhlerin Sultânı olmuş, herkesin gönlünü kazanmıştır.”

Böyle bir zâtın oğlu olan Ebüssü’ûd Efendi, önce babasından ilim öğrendi. Onun terbiyesi altında yetişti. Ebüssü’ûd Efendi, küçük yaşta ilim öğrenmeye başlayıp, çocukluk ve gençlik çağında babasından ders aldı. Babasından Hâşiye-i Tecrid’i, Şerh-i Miftâh’ı bütün hâşiyeleri ile birlikte iki kere ve Şerh-i mevâkıf’ı baştan sona tahkîk ederek, iyice okudu. Miftâh-ül-ulûm adlı meşhûr eserin metnini ezberledi. Babası, vefat edinceye kadar onun yetişmesi için gayret gösterip, ders vererek eğitip terbiye etti ve icâzet verdi. Babasından sonra; meşhûr Osmanlı âlimlerinden Müeyyed-zâde Abdurrahmân Efendi’den, tefsîr ve hadîs ilimlerinde âlim ve kayınbabası olan Mevlânâ Seyyidî Karamânî’den ve meşhûr Osmanlı âlimi Müftiy-yüs-Sakaleyn İbn-i Kemâl Paşa’dan ilim öğrendi. Tahsilini tamamlayıp, ilimde yetiştikten sonra, zamanının Şeyhülislâmı olan İbn-i Kemâl Paşa’nın emri ile Çankırı Medresesi’ne müderris olarak tayin edildi. Fakat bu vazîfeye gitmeden, o sırada İnegöl’de İshak Paşa Medresesi müderrisi Bursalı Şems Çelebi vefat ettiğinden, 922 (m. 1516) senesinde onun yerine tayin edildi. Bu sırada yirmialtı yaşlarında idi. Bu sırada Osmanlı Devleti, mühim hâdiselere ve önemli gelişmelere sahne oldu. Yavuz Sultan Selîm Hân, Çaldıran’da Şah İsmâil’i ve Safevîleri Anadolu’dan çıkararak, Güneydoğu sınırlarının güvenliğini sağladı. Bir yıl sonra Mısır üzerine yaptığı sefer neticesinde, halîfelik Osmanlılara geçti.

Ebüssü’ûd Efendi, İnegöl’deki İshâk Paşa Medresesi’ndeki müderrislik vazîfesinden 926 (m. 1520) senesinde alındı. On ay sonra 927 (m. 1521)’de İstanbul’da Dâvûd Paşa Medresesi’ne müderris olarak tayin edildi. Aynı sene, Sa’dî Efendi yerine Mahmûd Paşa Medresesi’ne, 931 (m. 1524)’de İkinci Vezîr Mustafa Paşa’nın Gebze’de yaptırdığı medreseye tayin edildi. 932 (m. 1525)’de ise, Kireççi-zâde yerine Bursa Sultaniye Medresesi’ne tayin edildi. 934 (m. 1527) senesinde Abdüllatîf Efendi yerine Sahn-ı semân Müftî Medresesi müderrisliğine terfî olundu. Bu vazîfesi beş sene sürdü. Çok sayıda ve kıymetli âlimler yetiştirdi.

939 (m. 1532) senesinde Bursa kadılığına tayin edildi. Bursa kadılığı önemli mevkilerden idi. Bu vazîfede başarılı olan İstanbul kadılığına, İstanbul kadılığında muvaffak olan da Anadolu kadıaskerliğine tayin edilirdi. Bundan sonra da şeyhülislâmlık makamına getirilirdi. Ebüssü’ûd Efendi, Bursa’da bir yıl kadılık yaptıktan sonra, İstanbul kadılığına tayin edildi. Bu vazîfesinde başarılı hizmetler yaptı. Bu vazîfesinde adlî işlerin tamâmına, belediye reîsliğine, denetleme ve takib müesseselerinin tamâmına ve idârî işlerin bir kısmına bakıyordu. Ebüssü’ûd Efendi, bu vazîfesinde öyle serî ve çok çalışıyor, işleri öyle yürütüyordu ki, yanında çalışan kâtibler ona yetişemiyorlardı. Bu sebeple kâtiblerden bir grup günün yarısında, diğer bir grub da günün diğer yarısında işleri yetiştirmeye çalışıyorlardı. İstanbul kadılığı, ilmiye sınıfı için önemli bir mevkî idi. Ebüssü’ûd Efendi’nin İstanbul kadılığı vazîfesi üç sene sürdü. Bu zaman içinde fevkalâde başarı ve mehâretle kadılık yaptı. Bundan sonra, ilmiye sınıfı için en yüksek makamlardan sayılan kadıaskerlik vazîfesine tayin edildi. Normalde Anadolu kadıaskeri, sonra da Rumeli kadıaskeri olması gerekirken, bir rütbe atlanarak, 944 (m. 1537) senesinde Rumeli kadıaskerliğine tayin edildi. Sekiz sene bu vazîfede bulunarak, büyük hizmetler yaptı.

Ebüssü’ûd Efendi, kadıasker tayin edilmeden önce gördüğü bir rüyayı şöyle anlatmıştır: “Kadıasker olmadan bir hafta önce, rüyamda Fâtih Sultan Mehmed Câmii’nin mihrabında benim için bir seccade serilmiş olduğunu gördüm. Halka imâm oldum ve sekiz rek’at namaz kıldım. Bu rüyadan sonra kadıasker oldum. Meğer bu rüya, kadıaskerlikte sekiz sene kalacağıma işâretmiş. Keşke kıldığım o sekiz rek’atlık ikindi yerine yatsı namazı kılmış olsaydım.”

Ebüssü’ûd Efendi, Kânûnî Sultan Süleymân Hân’ın sevip değer verdiği, pek kıymetli bir âlim idi. Kânûnî, onu bütün seferlerinde yanında bulundurdu. 948 (m. 1541) senesinde Budin’in fethinde, kiliseden câmiye çevrilen bir câmide, Pâdişâh Kânûnî’ye ve orduya Cuma namazı kıldırdı. Pâdişâhın emri üzerine, Budin’in ve Orta Macaristan’ın tapu ve tahrir işlerini yaptı. Mühim hizmetler yaptığı bu vazîfesinden sonra, 952 (m. 1545) senesinde Fenârî-zâde Muhyiddîn Efendi’den sonra şeyhülislâm oldu. Bu sırada ellibeş yaşında bulunuyordu. Otuz sene şeyhülislâmlık yaparak, dîne ve devlete üstün hizmetler yaptı.

Ebüssü’ûd Efendi, şeyhülislâm olmasıyla ilgili bir rüyasını şöyle anlatmıştır: “Henüz daha medresede talebe iken, bir gece rüyamda Zeyrek Câmii’ne girdim. Câmi halk ile dolu idi. “Bu topluluk nedir?” dedim. “Resûl-i ekremin “sallallahü aleyhi ve sellem” dîvân-ı se’âdetleridir (toplantılarıdır)” denildi. Hürmetle bir köşede durdum. Önümde de, o devrin müftîsi İbn-i Kemâl Paşa oturuyordu. Peygamber efendimiz “sallallahü aleyhi ve sellem” mihrâbda oturuyordu. Sağ ve solunda Eshâb-ı Kirâm efendilerimiz edeble ayakta duruyorlardı. Resûlullahın “sallallahü aleyhi ve sellem” huzûrunda da bir zât vardı. Kıyafetinden onu Arab zannetmiştim. Peygamber efendimiz “sallallahü aleyhi ve sellem” ile dizdize denilecek bir hâlde oturuyor ve konuşuyordu. Acaba bu zât kimdir ki, Eshâb-ı Kirâm efendilerimiz ayakta oldukları hâlde, o, Resûlullahın huzûrunda oturuyor? diyerek hayret ettim. Konuşmalarını dinledim; Peygamber efendimiz “sallallahü aleyhi ve sellem” Arabca konuşuyorlar, o zât ise Farsça söylüyordu. Peygamberimiz “sallallahü aleyhi ve sellem” ona; “Yâ Mevlânâ Câmî, ben Arabca konuşuyorum, sen de Arabca konuş” buyurunca, Arab zannettiğim o zâtın Mevlânâ Abdurrahmân Câmî olduğunu anladım. Mevlânâ Câmî, Peygamberimize; “Yâ Resûlallah “sallallahü aleyhi ve sellem)! Bir hatâmdan dolayı sizden özür dilemiştim. Acaba özrüm makbûl olmadı mı?” dedi. Peygamber efendimiz “sallallahü aleyhi ve sellem”; “Ne yolla i’tirâz etmiştin?” buyurunca, şöyle dedi. “Sizi methetmek için yazdığım bir kasîdemde; “Onun sırrına eremiyorum, O Arabdır, ben ise Acemim…” demiştim” dedi. Peygamber efendimiz “sallallahü aleyhi ve sellem”; “Beis yok, Farsça konuşman da makbûldür” buyurdu. Sonra Peygamberimiz “sallallahü aleyhi ve sellem”, Mevlânâ Câmî’ye hitaben; “Şu oturan kimseyi bilir misin?” diyerek İbn-i Kemâl Paşa’yı gösterdiler. Mevlânâ Câmî; “Bilmem yâ Resûlallah” dedi. Peygamber efendimiz “sallallahü aleyhi ve sellem”; “O, İbn-i Kemâl Paşa’dır ve hâlen ümmetimin müftîsidir” buyurdu. Sonra da beni göstererek; “Ya onun arkasında oturan şu kimseyi bilir misin?” buyurdu. Mevlânâ Câmî yine; “Hayır Yâ Resûlallah” dedi. Peygamber efendimiz “sallallahü aleyhi ve sellem” “O, Ebüssü’ûd bin Yavsî’dir. O da ümmetimin müftîsî olsa gerektir.” buyurdu. Bu sâdık rüyadan tam otuz yıl sonra, bu âcize fetvâ işleri vazîfesi verildi.

Kânûnî Sultan Süleymân Hân ve İkinci Sultan Selîm’in saltanatları zamanında 30 sene şeyhülislâmlık yaptı. Osmanlı şeyhülislâmları arasında ençok bu makamda kalıp hizmeti geçen Ebüssü’ûd Efendi’dir. Bu vazîfede bulunduğu sırada çok mühim hizmetler yapmıştır. Kânûnî Sultan Süleymân Hân, Ebüssü’ûd Efendi’yi çok sever ve her önemli işinde onun fetvâsına müracaat ederdi. Süleymâniye Câmii’nin temel atma merasiminde, mihrabın temel taşını Ebüssü’ûd Efendi’ye koydurtmuştur. Devrinde âlimler arasında bir mes’ele hakkında farklı hüküm ortaya çıksa, Kânûnî Sultan Süleymân Hân, Ebüssü’ûd Efendi’nin tarafını tercih ederdi. Ebüssü’ûd Efendi, o devirde, devlet kânunlarını dînin hükümlerine uygun şekilde te’lîf etmiştir. Tımar ve zeametlere dâir mevzûlarda verilen kararlar, genellikle Ebüssü’ûd Efendi’nin fetvâlarına dayanmıştır. Mülâzemet usûlü de onun kadıaskerliği zamanında te’sis edilmiştir. Kânûnî, arazi kanunnâmesini de Ebüssü’ûd Efendi’ye yaptırmıştır.

Kânûnî Sultan Süleymân Hân 974 (m. 1566) senesinde vefat edince, cenâze namazını Ebüssü’ûd Efendi kıldırdı. Onun vefatı üzerine bir de mersiye yazdı. Bu mersiyesi de, edebiyattaki yüksek derecesini göstermektedir.

Ebüssü’ûd Efendi, sekiz senede Sultan İkinci Selîm Hân zamanında şeyhülislâmlık yaptı. Sultan İkinci Selîm Hân, Ebüssü’ûd Efendi’ye çok hürmet edip, onu incitecek hareketlerden sakınırdı. Bu dönemde de pek mühim hizmetler yaptı. En mühim hizmetlerinden biri, Kıbrıs’ın fethi için fetvâ vermesi ve Kıbrıs’ın fethini sağlamasıdır. Bu ada, İslâmiyetin ilk zamanlarında Eshâb-ı Kirâm tarafından fethedilmişti. Osmanlı Devleti’nin Kıbrıs üzerinde târihî bir hakka sâhib olması ve bir de o zaman Kıbrıs’a hâkim olan Venediklilerin, yapılan anlaşmayı bozarak deniz yollarına tecâvüz etmeleri sebebiyle, Kıbrıs’ın fethine fetvâ verdi.

Kuruluşundan beri durmadan gelişen Osmanlı Devleti büyüdükçe, geniş arazileri ve değişik kabileleri içine almıştı. Bütün bunların idâresinde, her devrin âlimleri pâdişâha yardımcı olmuşlar, aldıkları mühim vazîfeler ile hizmet etmişlerdir. Ebüssü’ûd Efendi, bu âlimlerin en başta gelenlerindendir. Zamanında en parlak dönemine ulaşan Osmanlı Devleti’nin bu başarısına büyük katkıları olmuştur.

Ebüssü’ûd Efendi, dînine bağlı, haramlardan ve şüpheli şeylerden son derece sakınan, Allah korkusu çok olan bir âlimdi. Güleryüzlü, tatlı dilli olup, latîfeden hoşlanırdı. Etrâfında bulunanlara yumuşaklıkla muâmele ederdi. Çok ibâdet eder ve zâhidâne bir hayat yaşardı. Gayet temiz ve sâde giyinirdi. Heybetinden meclisinde kimse konuşmaz, onun konuşması hürmetle dinlenirdi. Devlet işlerini ve hizmetlerini mükemmel bir şekilde yürütmesi yanında, talebe yetiştirmek ve kıymetli eserler hazırlamakla da vakit geçirirdi. Meşgûliyetinin çokluğuna rağmen, talebelerine zamanında ve aksatmadan derslerini verirdi. Zeyrek civarında Çırçır’da bulunan konağında oturur, müslümanların işlerine bakardı. Belli zamanlarda Topkapı sarayına giderek pâdişâhı ziyâret ederdi. Bu ziyâretlerine giderken devamlı bugün Ebüssü’ûd Caddesi denilen caddeden gittiği, bu sebeple onun ismine izafeten bu caddeye Ebüssü’ûd Caddesi denildiği bazı kaynaklarda kaydedilmiştir.

Osmanlı Devleti’nde yetişmiş en büyük şeyhülislâmlardan birisi idi. Cinlere de fetvâ vermesiyle meşhûrdur. Eyyûb Sultan’da Yazılı Medrese adıyla tanınan medresede bulunduğu sırada, bir defasında cinler kendisinden fetvâ sormak üzere gelmişlerdi. İçlerinden bazısı suâllerini sorarken, diğerleri de medresenin duvarlarına birşeyler yazmışlardı. Cinlerin bu duvarlara yazı yazmaları sebebiyle, o medreseye “Yazılı Medrese” ismi verilmiştir. Bu yazılar, daha sonra üzerlerine badana çekilmek sûretiyle kapatılmıştır.

Ebüssü’ûd Efendi, kendisine sorulan suâllere gayet hâkîmâne cevaplar verirdi. Şeyhülislâmlığı dönemindeki fetvâlarının herbiri, bir kânun maddesi mahiyetindeydi. Bu fetvâları, “Fetâvâ-i Ebüssü’ûd” adlı bir kitapta toplanmıştır. Sorulan suâl manzûm ise, cevabı da kâfiye ve vezin bakımından suâle uygun olarak verirdi. Sorulan suâl nesir ve secîli ise, cevâbı da öyle olurdu. Suâl Arabca ise cevâbı da Arabca, suâl Farsça ise cevâbı da Farsça, Türkçe ise cevâbı da Türkçe olurdu. Çoğu gün binden fazla fetvâ verirdi. İki defa işlerin çokluğu sebebiyle, sabah namazından sonra sorulan suâllere cevap vermeye başlayıp, ikindi namazında bitirmiştir. Birinde 1412, diğerinde 1413 fetvâ verdiği tesbit edilmiştir.

Ebüssü’ûd Efendi, Sultan İkinci Bâyezîd Hân’ın, Yavuz Sultan Selîm Hân’ın ve Kânûnî Sultan Süleymân Hân’ın fevkalâde sevgi ve iltifâtını kazandı. Kânûnî Sultan Süleymân Hân’ın Ebüssü’ûd Efendi’ye gönderdiği şu mektûp, ona karşı beslediği halisâne duyguları dile getirmektedir. Mektup özetle şöyledir:

“Hâlde hâldaşım, sinde sindaşım (yaşta yaşdaşım), âhıret karındaşım, Molla Ebüssü’ûd Efendi hazretlerine, sonsuz dualarımı bildirdikten sonra, hâl ve hatırını suâl ederim. Hazret-i Hak, gizli hazînelerinden tam bir kuvvet ve daimî selâmet müyesser eylesin! Allahü teâlânın ihsânı ile, lütuflarınızdan niyaz olunur ki, mübârek vakitlerde, muhlislerinizi şerefli kalbinizden çıkarmayınız. Bizim için dua buyurunuz ki, yere batasıca kâfirler hezimete uğrayıp, bütün İslâm orduları, mensûr ve muzaffer olup, Allahü teâlânın rızâsına kavuşalar!… Dualarınızı, yine dualarınızı bekleyen, Hak teâlânın kulu Süleymân bî riyâ.”

Ebüssü’ûd Efendi, başta muhteşem bir hükümdâr olan Kânûnî Sultan Süleymân Hân, ilimde Zenbilli Ali Efendi ve İbn-i Kemâl Paşa, İmâm-ı Birgivî gibi âlimlerin, edebiyatta Fuzûlî ve Bâki gibi şâirlerin, mimarîde Mîmâr Sinân, târihte Selânikli Mustafa ve Ali, Nişancı Mehmed, coğrafyada Pîri Reîs, denizcilikte Barbaros ve Turgut Reîs gibi meşhûr kimselerin bulunduğu bir devirde bulunmuş ve o da ilimdeki yüksek derecesi ve mehâretiyle şeyhülislâmlık makamında hizmet etmiştir. Bu devir, Osmanlı Devleti’nin en parlak dönemlerindendir. İlimde, san’atta ve diğer birçok husûslarda en meşhûr kimseler bu devrede bir araya gelmiştir. Osmanlı Devleti, o devirde dünyânın yarısına hükmeden muazzam bir devlet idi. Devletin bu hâle gelmesinde, diğer Osmanlı âlimleri gibi, Ebüssü’ûd Efendi’nin de büyük emeği geçmiştir. Hattâ ençok emeği ve hizmeti geçen âlimlerdendir. Ömrü boyunca Osmanlı Devleti’nde adâletin yerleşmesinde ve yaygınlaşmasında her türlü çalışmayı yapmış ve pek üstün gayretler göstermiştir.

Ebüssü’ûd Efendi, yüksek bir âlim olduğu gibi, olgun bir velî idi. Tasavvuf ehline karşı olduğu iddiası asılsızdır. Nitekim, meşhûr tarihçi Peçevî, bu iddia sahiplerini şiddetle tenkid etmekte ve asılsız iddiâlarını ilmî olarak reddetmektedir. Ebüssü’ûd Efendi, tasavvuf ehil olmayan ellerde kalınca, dîne zarar getireceğini bildiği için, ehli olmayanlara sert davranıyordu ki, bu onun din gayretinin açık bir delîlidir. Nitekim, kendisine bu konuda sorulan bir suâle, “Allahü teâlânın ilmi, sonsuz bir derya gibidir. İslâmiyet bu deryanın sahilidir. Biz sâhil ehliyiz. Meşâyıh-ı izâm ya’nî tasavvuf büyükleri, o sonsuz deryanın dalgıçlarıdır. Bizim onlar aleyhinde söyleyecek herhangi bir sözümüz, olamaz” diyerek cevap vermiştir.

Ebüssü’ûd Efendi, bütün bu meziyet ve üstünlükleri yanında, edebiyat ve şiir sahasında da yadigâr eserler bırakmıştır. Zamanının şâir ve edîbleri, yazdıkları nefis kasîdelerle onu övmüşler, şânını dile getirmeğe çalışmışlardır. Kendisinin Türkçe, Arabca ve Farsça şiirleri vardır. Arabca şiirlerinden “Kasîde-i mimiyye”si en meşhûrudur. Sorulan bazı suâllere şiirle cevap verdiği de olurdu. Şiirlerinde daha ziyâde fikir hâkimdir, ya’nî âlîmâne ve hâkîmânedir. Meselâ;

“Eşk-i pür-hûn ser-be-ser tutdı cihan eknâfını,
Sîne-i sûzânım içre âteş-i hasret gibi.”

Ve aynı kasîdesinde;

“Âleme beyhude bakma, eyle im’ân-ı nazar,
Sun’i üstâd-ı ezelde, nâzır-ı ibret gibi.
Her biri zerrât-ı ekvânın lisân-ı hâl ile,
Keşfeder sırr-ı cihanı hâtik-i hikmet gibi.”

Ebüssü’ûd Efendi, benzeri az yetişen bir âlim idi. Arabcaya ve Arab edebiyatına vukûfîyetini ve bu husûstaki ihtisasını zamanın âlimleri ve Arab şâirleri tasdîk etmişlerdir. Arabcayı gayet güzel yazar ve güzel konuşurdu. Şemsi Paşa’nın yazdığı beşyüz beyitlik manzûm “Vikâye”nin incelemesini yapıp, yanlışlarını göstererek nâzik ve zarif tarzda bir yazı ile iade etmesi meşhûrdur. Sorulan nükteli ve garip suâllere aynı tarzda ve aynı üslûpta cevaplar verirdi. Nüktedan birinin hazîne manâsına gelen “Hızânetü” kelimesinin ve çanak manâsına gelen “Kas’atü” kelimesinin fetha ile mi yoksa kesrâ ile mi okunur diye sorduğu soruya; “La teftah-ül-hızânete velâ teksîr-ul-kas’ate” diye cevap verdi. Burada, “hızâne”yi feth etme, ya’nî “fetha” ile okuma Kas’ayı da kesr etme, “kesre” ile okuma derken, “fetha” kelimesini açma manâsında, “kesre” kelimesini de kırma manâsında kullanarak; “Hazîneyi açma, çanağı da kırma” diyerek, san’atlı bir ifâde kullanmıştır.

Tefsîr ilminde de büyük bir âlim olduğu için, “Müfessirlerin hatîbi” ünvanı verilmiştir. Yine fıkıh ilmindeki yüksek derecesinden dolayı, âlimler arasında “Nu’mân-üs-sânî (İkinci Ebû Hanîfe)” lakabıyla ve “Müftiy-yüs-sekaleyn (cinlerin ve insanların müftîsi)” ve İbn-i Kemâl Paşa’dan sonra “Muallim sânî” lakabıyle tanınmıştır. Bütün ilimlerde mahir olup, bilhassa tefsîr, fıkıh ve Arabî ilimlerde mütehassıs idi. Asrında İslâm âleminde onun derecesinde bir âlim yetişmemiştir. Zamanında Hanefî mezhebinin reîsliği onda idi. İslâm hukukunda, usûl ve fürû’ mes’elelerinde tam bir selâhiyete sâhib idi. Dört mezhebin fıkıh bilgilerine vâkıf idi.

Tîmûr Hân zamanında asrın en meşhûr iki âlimi olan Sa’deddîn Teftâzânî ile Seyyid Şerîf Cürcânî arasında, Arabî ilimlerin bir kolu olan me’ânî ilminde “temsili istihâre” ile ilgili yapılan dünyâca meşhûr bir münâzara, birgün Ebüssü’ûd Efendi ile o devrin meşhûr âlimi olan Hoca Hâfız Taşkendî arasında da mevzû olup, münâzara beş saat sürmüştü. Bu hâdise de Ebüssü’ûd Efendi’nin ilimdeki yüksek derecesini göstermektedir. Dînî hükümleri çok iyi bilen, sağlam karakterli, kimseye haksızlık etmeyen, hatır için asla söz söylemeyen, gayet tedbirli bir âlim idi. Devrin durumunu, şartlarını, halkın örf ve âdetlerini dikkate alır, işlerinde dînin emirlerinden asla dışarı çıkmazdı. Bütün bu vasıflarıyla üstün hizmetler yaptı.

Ebüssü’ûd Efendi, 25 Ağustos 1574 târihinde 84 yaşında iken vefat etti. İslâm âleminde çok tanınmış olduğundan, duyulduğu zaman büyük bir üzüntü ile karşılandı. Cenâze namazını Kadıasker Muhşî Sinân Efendi, Fâtih Câmii’nde kıldırdı. Cenâze namazı için o devrin âlimleri, vezîrler, dîvân erkânı ve halk, büyük bir kalabalık hâlinde toplandı. Sultan İkinci Selîm Hân, Ebüssü’ûd Efendi’nin vefatından dolayı pek ziyâde üzülmüştür. 58 sene müddetle müderrislik, kadılık ve şeyhülislâmlık vazîfeleri ile, millete ve devlete çok hizmeti geçmiş, pâdişâhlar ve halk tarafından çok sevilmiş müstesna bir âlim idi. Yetiştirdiği âlimler, yaptığı mühim hizmetler ve yazdığı eserleri ile hem yaşadığı asırda, hem de sonraki asırlarda şükran ve rahmetle yâd edilen ve benzeri az yetişen bir İslâm âlimi idi.

Ebüssü’ûd Efendi’nin talebelerinden ve o devrin en meşhûr şâirlerinden olan Şâir Bâki Efendi, Ebüssü’ûd Efendi’yi metheden şu şiiri yazmıştır:

“Ser-i efâdıl-âfak müftî-i âlem,
Sipihr-i fazl-u kemâl, âfitâb-ı câh-ü celâl,
İmâm-ı saff-ı ef’âdıl, emîr-i hayl-i Kirâm,
Emîn-i dîn-ü-düvel, hâce-i hûceste hısâl,
Ebû Hânîfe-i sânî Ebüssü’ûd ol kim.
Fezâil içre olupdur efâdıl ona ıyâl.”

Ebüssü’ûd Efendi, uzun boylu, yanakları çukurca, buğday benizli, ak sakallı, nûrânî yüzlü, vakûr, heybetli idi. Gösterişten uzak bir şekilde giyinir, yiyip içmede, giyim ve kuşamda Eshâb-ı Kirâmın ve Tâbiîn’in yolundan ayrılmayan bir zât idi.

Ebüssü’ûd Efendi’nin İstanbul’da ve İskilip’te yaptırdığı hayratı vardır. İskilip’te, babası Muhyiddîn Mehmed İskilîbî’nin ve annesinin medfûn bulunduğu türbenin yanında bir câmi ve bir medrese, o civarda bir de köprü yaptırmıştır. İstanbul’da Eyyûb’de bir medrese yaptırdı. Kabri, bu medresenin yanındadır. Yine İstanbul’da Şehremini ve Ma’cuncu semtlerinde birer çeşme ve hamam yaptırmıştır. Ma’cuncu’da bir konağı ve Sütlüce’de bahçeli bir yalısı vardı. Tefsîrini bu yalıda yazmıştır.

Talebeleri, Osmanlı sultanlarından İkinci Selîm, Üçüncü Murâd ve Üçüncü Mehmed’in zamanlarında yetişen ilim adamlarının çoğunun hocasıdır. Bunlardan bazıları şu zâtlardır: Ma’lül-zâde Seyyid Mehmed, Abdülkâdir Şeyhî, Hoca Sa’deddîn, Bostan-zâde Mehmed Sun’ullah Efendi, Bostan-zâde Mustafa, meşhûr şâir Bâki Efendi, Hâce-i sultan Atâullah, Kınalı-zâde Hasen ve Ali Cemalî Efendi’nin oğlu Fudayl Efendi gibi âlimler.

Ebüssü’ûd Efendi, kendi oğullarını da ilimde yetiştirmiştir. Dört oğlu iki kızı vardı. Oğullarından Mehmed Çelebi, ilimde yetişip, çeşitli medreselerde müderrislik, Şam vâliliği ve Haleb kadılığı yaptı. “Meylî” mahlası ile meşhûr olup, hattâtlığı ve şâirliği ile de tanınmıştır. Farsçada ve şiirde mehâretli idi. Farsça gazelleri vardır. Bu oğlu, kırk yaşında iken vefat etmiştir.

İkinci oğlu Şemseddîn Ahmed Çelebi, Taşköprü-zâde Ahmed Efendi’den ve babasından ilim öğrendi. Babasına muîd (yardımcı, asistan) oldu. Daha onyedi yaşında iken, Rüstem Paşa Medresesi’ne müderris oldu. Sahn-ı semân ve Şehzâde Medresesi’nde de müderrislik yaptı. Bu oğlu da otuz yaşlarında vefat etti.

En küçük oğlu Mustafa Efendi’yi kendisi ilimde yetiştirip, icâzet verdi. Önce Sahn Medresesi müderrisliğine tayin edildi. Edirne Selîmiyye Medresesi’nde de müderrislik yaptı. Selanik, Galata, Bursa, Edirne ve İstanbul kadılığı yaptı. Bundan sonra Anadolu kadıaskerliği, bir sene sonra da Rumeli kadıaskerliği yaptı. Hat san’atında mahir, fıkıh ve usûl-i fıkıh ilminde âlim idi. Meşhûr fıkıh kitabı “Dürer”e hâşiye yazmıştır. Bu oğlu da 43 yaşında vefat etmiştir. Oğullarından Mustafa Çelebi hâriç, diğerleri kendisinden önce vefat etmişlerdir. Kızlarından biri, şeyhülislâm Müeyyed-zâde Abdülkâdir Şeyhî’nin hanımı idi. Bu zât, Ebüssü’ûd Efendi’nin kız kardeşinin oğludur. Diğer kızı, yine şeyhülislâm olan Ma’lül-zâde Mehmed Efendi’nin hanımı idi. Bazı kaynaklarda bir kızının daha olduğu ve onun da Ali Cemâlî Efendi’nin oğlu Fudayl Efendi’nin hanımı olduğu kaydına rastlanmıştır. Ebüssü’ûd Efendi’nin kardeşi Şeyh Nasrüddîn de âlim ve ehl-i tasavvuf bir zât idi. Önce İskilib’de, sonra İstanbul’da insanlara rehberlik ederek irşâd vazîfesi yapmıştır.

Eserleri: Ebüssü’ûd Efendi, tefsîr, fıkıh ilimlerinde ve diğer ilimlerde pekçok eser yazmıştır. Bu eserlerinden bir kısmı şunlardır:

1- İrşâdü akl-is-selim; meşhûr tefsîri olup, kıymetli bir eserdir. Ebüssü’ûd Efendi yazdığı bu tefsîrde, “Keşşâf” tefsîri ile müfessirlerin baştâcı olan İmâm-ı Beydâvî’nin “Envâr-üt-tenzîl”ini kaynak olarak almıştır. Bu tefsîrlerden aldığı bilgiler yanına, yeni inceleme ve mütâlâalar da ilâve etmiştir. Evliyâ Çelebi, bu tefsîrden, “Seyehatnâme” adlı eserinde şöyle bahsetmiştir: “Üçbin ulemâdan ve binyediyüz kadar mu’teber tefsîrden istifâde etmek, feyz almak sûretiyle yazdığı tefsîr, hâlen âlimler arasında makbûl ve medhedilen bir tefsîrdir. Ona denk bir tefsîr yoktur.” “Mir’ât-ı kâinat” müellifi Nişancı-zâde de bu tefsîr için: “Yazdığı güzel tefsîr-i şerîfi dünyânın en güzel tefsîrlerindendir” demiştir.

Ebüssü’ûd Efendi, bu tefsîrini nasıl yazdığı hakkında yaptığı açıklamanın bir bölümünde, “Keşşâf” tefsîrinin ve İmâm-ı Beydâvî’nin “Envâr-üt-tenzîl” adlı tefsîrinin, yazılmış tefsîrlerin en meşhûru ve seçilmiş tefsîrler olduğunu belirttikten sonra; “Önceden bu iki kitabı okuyup incelemekle meşgul olurken, bunların ihtivâ ettiği cevherlere, kıymetli bilgilere, diğer kitaplarda bulduklarımı da ilâve etmek sûretiyle, güzel bir uslûb ile tertîb etmek ve Allahü teâlânın lütfu olarak kalbime doğacak olan şeyleri de, Kur’ân-ı kerîmin şânına uygun bir şekilde ilâve edip Sultan Süleymân’ın hazînei şahânesine hediye etmeyi düşündüm. Lâkin seyahatlerim azmime mâni oldu. Yapılacak işin büyüklüğü beni tereddüde düşürdü. Aradan aylar ve yıllar geçti. Meşgûliyetin çokluğu, muharebelerde, seferlerde, beldelerde dolaşmam bu işe mâni oldu. Baktım ki fırsat elden gidiyor, ecel yaklaşıyor, hayat güneşi batmak, sönmek üzere, artık meşgalemin çokluğuna bakmadan arzu ettiğim kitabı yazmaya karar verdim. Allahü teâlâya sığınarak işe başladım” demektedir.

Ebüssü’ûd Efendi, bu tefsîri yazmaya başlayıp, Sâd sûresine kadar yazınca, Kânûnî Sultan Süleymân Hân görmek istemişti. Yazılan kısım takdim edilince, büyük bir hürmetle karşıladı. Ebüssü’ûd Efendi’nin o zaman ikiyüz akçe olan meşihat yevmiyesini beşyüz akçeye çıkardı. Büyük ihsân ve ikrâmlarda bulunup, hil’at (elbise) giydirmişti. Bu tefsîr 973 (m. 1566) senesinde yazılıp tamamlanınca, Ebüssü’ûd Efendi’nin yevmiyesine yüz akçe daha ilâve edilerek altıyüz akçeye çıkarıldı. Tefsîr yazılıp tamamlandıktan sonra, Mekke’ye ve Medine’ye iki nüsha gönderilip, o zaman ilim öğrenmekte olan talebelerin istinsah etmesine, yazarak çoğaltmalarına izin verildi. Bu tefsîrin İstanbul kütüphânelerinde ve Anadolu’nun muhtelif şehirlerinde bulunan kütüphânelerde çok sayıda yazma nüshaları vardır. 1275-1285 (m. 1858-1868) seneleri arasında, Bulak’ta müstakil olarak ilk baskısı yapıldı. Yine Bulak’ta 1289 (m. 1872) senesinde İmâm-ı Râzî’nin tefsîr-i kebîri “Mefâtîh-ül-gayb” kenarında ikinci baskısı yapıldı. Daha sonra 1307-1308 (m. 1889-1890) senelerinde, Kâhire’de müstakil olarak üçüncü baskısı yapıldı. Aynı yıllarda İstanbul’da Dâr-üt-tabâat-il-âmire matbaasında, yine İmâm-ı Râzî’nin tefsîri kenarında dördüncü baskısı yapıldı. 1372 (m. 1952) senesinde, Mısır’da beş cild hâlinde beşinci baskısı yapıldı. Ebüssü’ûd Efendi’nin bu tefsîri üzerine şerh ve ta’likler, incelemeler yazıldı. Bu tefsîr, Mısır’da Câmi’ul-Ezher’de ders olarak okutulmuştur.

2- Ma’rûzât,

3-Hasm-ül-hılâf, fil-meshi alel-hıfâf,

4- Tehâfüt-ül-emcâd fî evveli kitâb-ül-cihâd,

5- Meâkıd-üt-tarâf fî evveli tefsîri sûret-il-fethi min-el-keşşâf,

6- Gamezât-ül-melîh fî evveli mebâhıs-il-kasr-ıl-âm minet-telvîh,

7- Tevâkıb-ül-enzâr fî evveli menâr-ül-envâr,

8- Ta’likatün alel-Hidâye; Burhâneddîn Mergınânî’nin “El-Hidâye” adlı meşhûr eserinin “Kitâb-ül-bey” kısmına yazdığı bir ta’likdir.

9- Fetvâlar: Ebüssü’ûd Efendi’nin fetvâları, Bostan-zâde Muhammed bin Ahmed Efendi tarafından toplanmıştır. Bâblara ve fasıllara ayrılmıştır.

10-Kânunnâmeler: Ebüssü’ûd Efendi’nin fetvâ şeklinde tertîb ettiği kısımları ihtivâ eden bir eserdir.

11- Risâletü vakfünnuküd,

12- Galatât-ül-avvâm,

13- Tescil-ül-vakf,

14- Kânûn-ül-muâmelât,

15- Risâle-i mesh,

16- Münşeât,

17-Kıssa-i Hârût ve Mârût,

18- Tuhfet-üt-tullâb fil-münâzarât,

19- Risâletün fil-ed’ıyyet-il-me’sûre,

20- Mektûpları,

21- Şiirleri; Arabca, Farsça ve Türkçe şiirleri olup, Kasîde-i mîmiyye’si meşhûrdur. Kânûnî Sultan Süleymân Hân için yazdığı Arabca mersiye en meşhûr şiiri olup, çok mükemmel bir mersiyedir. Bu mersiyesi o devrin Arab âlimlerinden Garseddîn Ahmed Halebî ve Şemseddîn Muhammed Halebî tarafından şerhedilmiştir.

Ebüssü’ûd Efendi, fetvâsında buyuruyor ki: “Bir tavuk boğazlanıp, içi ve gursağı çıkarılmadan, kaynar suda haşlasalar, yolsalar, yemesi helâl olmaz, haramdır. Kesip içi ve gursağı çıkarılıp, içi yıkandıktan sonra haşlanırsa, tüylerine necâset bulaşmamış ise, yemesi helâl olur.”

Ebüssü’ûd Efendi, fetvâsında diyor ki: “İmâm, âmel-i kesîr oluncaya kadar tegannî ederse, yâhut üç harf ziyâde ederse, namazı fâsid olur. Tegannî, ırlamaktır, sesini hançeresinde terdîd edip, ya’nî tekrarlayıp türlü sesler çıkarmaktır.”

Ebüssü’ûd Efendi, fetvâsında buyuruyor ki: “Bir köyde veya mahallede mescid olmayıp, cemâatle namaz kılmasalar, hükümet bunlara zorla mescid yaptırmalıdır. Cemâati ihmâl edenleri ta’zir etmelidir. Dokuzyüzkırk (m. 1533) senesinde bu husûsta her vilâyete emr gönderilmiştir. Murâd Molla Kütüphânesi’ndeki, Ebüssü’ûd Efendi fetvâsında; “Suâl: Namazda otururken, şehâdet parmağı kaldırmak mı, kaldırmamak mı daha iyidir? Cevap: Her ikisi de iyi demişlerdir. Fakat parmağı kaldırmamak daha iyi olduğu meydandadır.”

Ebüssü’ûd Efendi’nin “Kazâ ve Kader” risâlesinin tercümesi şöyledir:

“Din bilgisi kuvvetli olan bir kimse, nefsine uyup, gece-gündüz günah işlese, tanıdıkları, kendisine emr-i ma’rûf ve nasihat ettiklerinde, bunlara karşı; “Benim içki içeceğimi, Allahü teâlâ ezelde takdîr edip, Levh-i mahfûzda yazmıştır. Onun için, ister istemez, bu günahları bana yaptırmaktadır” dese, ya’nî insan kazâ ve kadere mağlûb bir hâldedir. Kaderi yerine getirmeğe mecbûr ve günah işlemekte ma’zûrdur dese, bu sözünü akl ve nakl ile isbâta kalkışarak dese ki: Allahü teâlâ, hiçbirşeyi yaratmadan önce, yapacağı şeyleri biliyordu. Bunlar, elbette meydana gelecektir. Yaratmıyacağı şeyleri de biliyordu. Bunlar da, elbette meydâna gelmiyecektir. İnsanlar, bunları hiç değiştiremez. Allahü teâlânın ezelî kelâmı olan Kur’ân-ı kerîmde haber verdiği şeyler de, ister istemez meydana gelecektir. Âlimlerimizin büyüklerinden, Fahreddîn-i Râzî de böyle söylüyor. Yasin sûresindeki; “Onların îmân etmiyeceklerini ezelde söyledik.” ve Müddessir sûresindeki; “Onu yalnız yarattım, sonra çok mal, her işine hazır yardımcı çocuklar ve yüksek rütbe ve mevki verdim. Fakat o, bunları az görüp daha istedi ise de, arttırmadım. Çünkü, benim Kur’ânıma ve Peygamberime inanmadı, inâd etti. Sonra, onu Cehennem’de (Sa’ûd) adındaki ateşten tepelere koyacağım.”, “Ebû Leheb’in elleri kurusun! Sonra kurudu.” âyet-i kerîmelerinde Allahü teâlâ, bir kimsenin îmân etmiyeceğini haber veriyor. Bunlar îmân ederse, kelâm-ı ilâhînin yanlış olmasına sebep olur, bu ise, olamaz. O hâlde bunlar îmân edemez. Bunun gibi, kâfirlerin îmân etmiyeceklerini biliyordu. Bunlar îmân ederse, ilm-i ilâhînin yanlış olması îcâb eder. Kâfirler îmâna gelemez. Demek ki, insanlarda ihtiyâr, irâde-i cüz’iyye kalmıyor.

Günah işliyen o âlim, Fahreddîn-i Râzî’nin bu sözlerini bitirdikten sonra dese ki: insan, bir işi yapmayı, yapmamaktan iyi görür ve yapar. Bu görüşü, tercihi, insandan değildir. O hâlde insan, işi yapmağa mecbûrdur. Nitekim, Fahreddîn-i Râzî, Bekâra sûresinin baş tarafındaki, “Allahü teâlâ onların kalblerini mühürlemiştir.” âyet-i kerîmesinden de, cebr lâzım gelir. Çünkü, Allahü teâlâ, kalbde küfr arzusunu yaratınca, insan kâfir olmağa mecbûr olur, dedi. Demek ki, insanın her hareketi, yaprakların sallanması, ayın, güneşin hareketi gibidir. Nitekim, onlar da, canlı imiş gibi hareket ediyor. İnsan da, ihtiyârı ile hareket ediyormuş gibi görünüp, mecbûrî hareket etmektedir. Nitekim Mûsâ aleyhisselâm, Âdem aleyhisselâma dedi ki: “Allahü teâlâ seni, kendi kudreti ile yarattı. Rûhundan sana verdi. Melekleri sana karşı secde ettirdi. Seni Cennet’e koydu. Sonra, insanlar senin yüzünden Cennet’ten çıktı.” Âdem aleyhisselâm cevap verip; “Allahü teâlâ, seni Peygamber yaptı. Sana levhalar hâlinde Tevrat gönderip, herşeyi bildirdi. Tevrat bu levhalara ne zaman yazıldı?” deyince; “Seni yaratmadan önce” dedi. Bunun üzerine, Âdem aleyhisselâm sorup; “Benim Cennet’te hatâ edip çıkarılacağım Tevrât’da yazılı mı?” deyince, “Evet” dedi. Âdem aleyhisselâm da; “O hâlde ben, Allahü teâlânın, kitabında yazdığını yaptım” diyerek, hak kazandığını bildiren hadîs-i şerîf de, sözümün doğru olduğunu gösteriyor, dese, bu kimseyi günah işlemesine bırakmak câiz olur mu? Yoksa bunu, i’tikâdından vaz geçirip, tövbe etmesi emr olunur mu?

Cevap: Bunu o hâlde bırakmamalıdır. Sözlerinden anlaşıldığı gibi, “İnsan günah işlemeğe mecbûr ve kötülüklerinde ma’zûrdur. İbâdetlere sevâb, günahlara azâb olmaz” diye inanıyorsa zındıktır. Hemen öldürülmesi lâzımdır. Eğer ibâdetlere sevâb, günahlara azâb vardır amma, insan bunları yapmağa mecbûrdur. Herkes kazâ kader elinde esirdir diye, günahlarına üzülüyorsa, bu bozuk i’tikâdını düzeltmesi emr olunur. Sözlerinin yanlış olduğu bildirilir ve doğrusu anlatılır. Cevap şöyle verilir: Yapılacak günahları, Allahü teâlâ, ezelde biliyordu. Fakat, insanın iyiliği, kötülüğü, Cennetlik, Cehennemlik olacağı, son nefeste belli olur. Peygamberimiz (sallallahu aleyhi ve sellem) buyurdu ki: “Bir kimse, bütün ömrünce, Cehennem ateşine götürecek günahlar yapar. Bu kimse, ömrünün son günlerinde, Cennet’e götürecek iyilikler yaparak Cennet’e gider.” Bu günah işliyen âlim, bu hâl üzere yaşayıp ömrü bu hâlde tamamlanacağını Allahü teâlânın bildiğini nereden anladı ki kendini, son nefese kadar günah işlemeğe mecbûr sanıp, iyi olmaktan ümidsiz bulunuyor. Birçok inâdcı, azgın kâfirlerin, son günlerinde îmâna geldiği çok görülmüştür. Kendinin de, böyle düzeleceğine niçin ihtimâl vermiyor. Niçin iyiliğe dönmüyor? Ölünceye kadar günah işliyeceği, kendisine bildirildi mi? Belli bir kâfirin bile, ebedî kâfir kalacağını, Allahü teâlânın bildiğini kimse söyleyemez. Kur’ân-ı kerîmde haber verilen kâfirlerin, küfre mecbûr olmaları ve bunların îmâna çağrılmaları, ellerinden gelmiyen bir işi istemek demek olacağı da, yanlış sözdür. Çünkü ilim, ma’lûma tâbidir. Allahü teâlâ, olacak şeyleri, olacağı için biliyor. Kur’ân-ı kerîmde haber verilen şeyler de, olacakları için bildiriliyor. Bir ressamın, at resmi yapması, at o şekilde olduğu içindir. Yoksa, atın o şekilde olması, ressam, öyle yaptığı için değildir. Allahü teâlânın bazı kimselerin îmâna gelmiyeceklerini bilmesi ve Kur’ân-ı kerîmde haber vermesi, onlar, kendi arzuları ile küfür üzere kalmağı niyet edip, îmân etmek istemedikleri içindir. Yoksa, bunların kâfir olması, Allahü teâlânın bunları kâfir bildiği ve haber verdiği için değildir. Eğer Allahü teâlâ bildiği için kâfir olmağa mecbûr kalınsaydı, Allahü teâlânın kendi yaratmasında da irâde, ihtiyâr sâhibi olmayıp, mecbûr olması lâzım gelirdi. Çünkü, kendi yaratacaklarını da ezelde biliyordu. O hâlde bunlar, kendi irâde ve ihtiyârları ile kâfir oluyor. Allahü teâlâ, ezelde bildiği için, haber verdiği için kâfir olmağa mecbûr değildirler. Îmâna çağırılmaları da, olmıyacak şeyi istemek değildir. Kur’ân-ı kerîme topluca îmân etmek yetişir. Her yerine ayrı ayrı îmân etmek istenmiyor ki, Kur’ân-ı kerîmde yazılı kâfirlerin, kendi îmânsızlıklarına da îmân etmeleri lâzım gelsin.

İrâde ile yapılan işleri yapmak arzusunu, Allahü teâlânın yaratması da cebr olmaz. O arzuyu Allahü teâlâ yaratır ise de, insan kesb etmektedir. Allahü teâlânın irâdesi, birşeyi yalnız yaratmağa veya yalnız yaratmamağa mahsûs olmayıp, her ikisine de şâmil olduğu gibi, insanın irâdesi de böyledir. İşi yapmayı da yapmamayı da irâde edebiliriz. Ya’nî yapmayı istediğimiz ânda, yapmamağı da istiyebiliriz. Bir işi yaparken, hiç kimse, bu işi yapmamak elimde değildi, demez. Âdem ve Mûsâ aleyhimüsselâm konuşması cebr göstermez. Mûsâ aleyhisselâm, bu kadar ihsân sâhibinin emrine karşı, irâdeni kullanırken, neden dikkat etmedin demiş, Âdem aleyhisselâm da, işin yapılmasını irâde ve ihtiyâr edeceğimi, Allahü teâlânın ezelde bildiğini Tevrat’da okuduğun hâlde ve bu işden meydana gelecek nice fâideleri bildiğin hâlde, beni ayıplamak sana yakışmaz demiştir. Herşeyin doğrusunu Allahü teâlâ bilir.”

Kaynaklar
1) Mu’cem-ül-müellifîn; cild-11, sh. 301
2) Şezerât-üz-zeheb; cild-8, sh. 398
3) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye; sh. 1095
4) Şakâyık-ı Nu’mâniyye zeyli (Atâî); sh. 183
5) Peçevî Târihi; cild-1, sh. 52
6) Beyân-ül-hak; sh. 932
7) Brockelmann; Sup-2, sh. 651
8) Mir’ât-üt-hakikât; cild-2, sh. 131
9) Fevâid-ül-behiyye; sh. 81
10) Devhât-ül-meşâyıh; sh. 23
11) Mir’ât-ı kâinât; cild-2, sh. 131
12) Ikd-ül-manzûm (Vefeyât kenarında); cild-2, sh. 282
13) Kâmûs-ül-â’lâm; cild-1, sh. 722
14) Menâkıb-ı Ebüssüûd (Menâkıb mecmûası) Süleymâniye Kütüphânesi, Es’ad Efendi Kısmı, No: 3622
15) Keşf-üz-zünûn; cild-1 sh. 65, 247, 898, cild-2 sh. 1219, 1481, 2036

.

Osmanlı Gerçekleri -3-

Posted on 25 Kasım 2021

ÖNSÖZ

“Dünya tarihinin tartışmasız en fazla tartışılan devleti Osmanlı’dır.”

Bu gerçek, sizde Osmanlı’nın yanlış ve netameli faaliyetlerin içerisinde olduğu gibi bir düşünce uyandırmasın. Bu durum, bilakis Osmanlı’nın açık, şeffaf, adil, doğru, mert, hakka hukuka saygılı, merhametli, mazlumun ve garibin yanında, ilme ve fikre kıymet veren ve daha sayabileceğimiz nice faziletlere sahip olmasından kaynaklanır.

“Meyveli ağacı taşlarlar” denildiği, Osmanlı Devleti de en iyi olduğu için dört bir koldan iftiraların odağında kalmıştır.

Elbette bıraktığı eserleri, vesikaları, belgeleri bu iftiraları çürütecek ve yok edecek kadar bol ve güneş gibi meydanda idi. Fakat Osmanlı’yı yıkanlar onun kıyamete kadar insanlığın hizmetine sunduğu eserleri dahi yok etmenin sevdasına düşmüşlerdi. Nesilleri onun belgelerini dahi okuyamaz hâle getirmişlerdi. Piyasada sadece ona atılan iftiralar dolaşıyordu. Onun için Osmanlı’yı hakkıyla anlamak zor oldu.

İşte “Osmanlı Gerçekleri” serisi, soru-cevap tarzında kafanıza takılan, “acaba böyle mi?” dedirten meseleleri aydınlatmaya devam ediyor. Tartışmalı konulara ışık tutuyor.

Serinin üçüncü eseri yine çok önemli konularla dolu. En fazla merak uyandıran “Osmanlı’da Kadın” konusu ve bu hususta bilinen yanlışlar; Osmanlı adil idaresinin temsilcileri olan Kadılar; Avrupa’da oluşturulan olumsuz Türk imajının sebepleri; Osmanlı padişahlarının tasavvuf erbabı ile büyük muhabbeti; donamadan istihbarata, diplomasiden iskân faaliyetlerine kadar ilgi çekici mevzular Osmanlı Gerçekleri III’te yer almaktadır.

İstifade olunması dileğiyle.

Gayret bizden tevfik Allahü Teâlâ’dandır.

.

TESDÎS-İ NA’T-İ ŞERÎF-İ NÂBÎ

Posted on 21 Kasım 2021

Te’âlellâh zihî devlet-serâ-yı ıstıfâdur bu
Güzîde-câ-yı ârâm-ı Nebiyy-i Müctebâ’dur bu
Egerçi sath-ı arz üzre velî fevka’l-‘ulâdur bu
Dahîlek kûy-ı acz ol ki melâz-ı inticâdur bu
“Sakın terk-i edebden kûy-ı Mahbûb-ı Hudâ’dur bu”
“Nazargâh-ı İlâhîdir makâm-ı Mustafâ’dur bu”

Bu câ-yı pür-şeref nezd-i hakâyık-bîn-i dikkatde
Hakîkat Beyt-i Ma’mûr’a müraccahdır şerâfetde
Odur çün Kıble-i dildâgân râh-ı mahabbetde
Ne şübhe Kâ’be’den ber-ter gelir mikyâs-ı rif’atde
“Habîb-i Kibriyâ’nın hvâb-gâhıdır hakîkatde”
“Tefavvuk-kerde-i arş–ı Cenâb-ı Kibriyâ’dur bu”

Melekler pâsbândır âsitânında bi-lâ-fâsıl
Ki âğûşunda olmuşdur o mâhı hâle-veş hâmil
Beni çün eyledin yâ Rabb O’na yüz sürmeğe nâil
Füyûz-ı hâk-i kudsünden bırakma çeşmimi âtıl
“Bu hâkin pertevinden oldı deycûr-ı adem zâil”
“Amâdan acdı mevcûdât çeşmin tûtiyâdur bu”

Mutahhar Ravzası bâğ–ı bihiştin reşk-nâkidür
Karînü’l-ayn iden cân-ı hazîni hâk-pâkidür
O Hadrâ Kubbe ki genc-i defînin evce hâkîdür
Onun şevkı-y-le gör ebri nasıl sûzişle bâkîdür
“Felekde mâh-ı nev Bâbu’s-selâm-ı sîne-çâkîdür”
“Anun kandîli Cevzâ matla-‘ı nûr u ziyâdur bu”

Hulûs-i kalb ile Tâhir dem-â-dem yalvar Allah’a
Seni tekrâr sevk itsin dil-efkârâne ol râha
Şeref-yâb oldığın demde O âlü’l-âl olan câha
Salât-i müznibânen eyleyüp takdîm O Şâh’a
“Mürâ’ât-ı edeb şartı-y-la gir Nâbî bu dergâha
Metâf-ı kudsiyândur buse-gâh-ı en biyâdur bu”

TÂHİRU’L-MEVLEVÎ

Halife

Posted on 8 Kasım 2021

Allahü teâlânın emirlerinin yerine getirilmesinde Peygambere vekil olan zât. Emîr-ül-mü’minîn, İmâm-ül-müslimîn yerine kullanılan bir tâbir olup, bütün Müslümanların emîri, hükümdârı mânâsına gelir. Kelimenin çoğulu, hulefâ’dır. Bu tâbir, tekil ve çoğul olarak Kur’ân-ı kerîmde geçmektedir. İlk halîfe ünvânı verilen, hazret-i Ebû Bekr’dir “radıyallahü anh”. Kendisine Halîfe-i Resûlullah (Resûlullah’ın halîfesi) denilmiştir.

Tasavvuf ilminde kâmil bir mürşidin, talebeleri içinden, talebe yetiştirmeye ehil olanlara, usûlüne göre izin vererek irşâd ile görevlendirdiği kimse için de halîfe tâbiri kullanılır.

Peygamber efendimizin “sallallahü aleyhi ve sellem”: Allahü teâlâ tarafından vahyedilenleri bildirmek, öğretmek; mürşid olarak insanları terbiye etmek; din ve dünyâ işlerini, dînin gâyesini tahakkuk ettirerek kemâle erdirmek ve emir olması sebebiyle devlet işlerini yürütmek gibi başlıca üç vazîfesi vardı. Kendisinden sonra gelen ve Hulefâ-i Râşidîn denilen ilk dört halîfe bu üç vazîfeyi birlikte yaptı. Sonra gelenler bu üç vazîfeyi taksim ettiler. Hükümdarlar, sultanlar devlet idâresini üzerine aldı. İlim öğretmek vazifesi mezhep imâmlarına, âlimlere; insanları terbiye edip kemâle ulaştırmak vazifesi ise, tasavvuf büyüklerine (evliyâya) verildi.

Peygamberler “aleyhimüsselâm”, halîfe değildirler. Çünkü onlar, Allahü teâlânın insanlara gönderdiği elçiler, rehberlerdir. Peygamberlerden sonra gelen ise bu peygamberin halîfesi olur. Bu yüzden hazret-i Ebû Bekr halîfe olunca, kendisine Halîfe-i Resûlullah denilmesini emretti.

Hilâfet, İslâm devletinde din ve dünyâ ile ilgili işlerin yürütülmesi için Peygambere halef olarak konulmuş ve bu esâsa göre kabul edilmiş bir amme (kamu) müessesesidir. Bu vazifenin altından kalkabilmesi için halîfenin muktedir olması îcâb eder. Bu sebepten İslâm hukûkuna göre hilâfet makâmına gelecek, yâni halîfe olacak kimsede mühim bâzı şartlar aranır. Bunlar; Müslüman olması, Peygamberimizin ve Eshâbının gösterdiği yolda bulunması, akıllı, bâliğ yâni ergenlik çağına gelmiş, erkek, âdil, askerlik bilgisinin çok, din bilgilerinde müctehid olması, tebeasını korumada güçlü ve cesûr olması gibi şartlardır. Aranılan şartlar eşitse, Peygamberimizin mensup bulunduğu Kureyş kabîlesinden olan tercih edilir.

Halîfe seçiminde dört yol ve usûl kullanılmıştır:

Birincisi; âlimlerden, hâkimlerden, kumandanlardan ve başka söz sâhibi kimselerden, bir araya toplanması ve bunların uygun olan birini seçip bîat etmesi ile olan idi. Hazret-i Ebû Bekr “radıyallahü anh”, bu yolla halîfe seçilmiş ve bî’at edilmiştir.

İkincisi, halîfenin bir kimseyi seçerek vasiyet etmesidir. Bu tâyin edilene sonra bîat edilir. Bu şekilde halîfe tâyinine istihlâf denildi. Hazret-i Ömer’e “radıyallahü anh” bî’at edilip halîfe seçilmesi bu yolla olmuştur.

Üçüncüsü, şûrâ usûlü olup halîfenin vasiyet ettiği birkaç kimse arasından birini seçmektir. Hazret-i Osman’a “radıyallahü anh” bu yolla bî’at edilmiştir.

Dördüncü yol, birinin güç kullanarak hilâfeti zor ile elde etmesidir. Fakat bunun da İslâmiyete uygun olan emirleri kabul edilir. Bunun emri ile cihâda gidilir. Kendisine bîat edilince meşrû halîfe olur.

Bir kimsenin halîfe olacağı, nass ile yâni âyet veya hadîs-i şerîflerde açıkça bildirilmiş ise buna, Hilâfet-i Râşide denir. Dört halîfeye bunun için Hulefâ-i Râşidîn denildi. Halîfe olacağı akıl ve nassın işâret etmesi ile anlaşılıyorsa buna Hilâfet-i Âdile denir. Hazret-i Muâviye’nin “radıyallahü anh” halîfeliği böyle idi. Hazret-i Muâviye’nin “radıyallahü anh”, melik olacağına hadîs-i şerîflerde işâret vardır. Bunun için hazret-i Muâviye “radıyallahü anh”, hazret-i Hasan “radıyallahü anh” hilâfeti kendisine teslim ettikten ve Eshâb-ı kirâm oy verdikten sonra halîfe-i âdil olmuştur. Halîfe olacağı açıkça veya işâret ile bildirilmemiş olan bir kimsenin kuvvet zoru ile hükûmeti ele geçirmesine Hilâfet-i Câire denir.

Halîfe seçiminde Hulefâ-i Râşidînin tâkib ettikleri yol, medenî (uygar) milletlere de ölçü olmuştur. Çünkü bu seçim, cumhûriyeti, mutlak saltanatı ve meşrûtiyeti bir araya toplamış bir sistemdir ve halîfe bütün Müslümanlar tarafından kayıtsız ve şartsız seçilir. Meşrûtîdir; çünkü seçim meşveretle (istişâre ile) olur. Mutlak saltanattır; çünkü halîfe seçilince dînin emirlerini yerine getirmekte son karar kendisindedir. Buna hilâfet için gerekli şartlar ilâve edilirse, dünyânın genel olarak en seçkin hükûmeti olur.

İslâm halîfelerinin vazife yükü ağırdı. Ancak teb’ası üzerinde de bir takım haklara sâhib idiler. Bunlardan birincisi, bütün Müslümanların kendilerine itâati idi. Nisâ sûresi 59. âyet-i kerîmesinde meâlen; “Ey îmân edenler! Allah’a itâat edin. Peygambere ve sizden olan emîr sâhiplerine de itâat edin.” buyruldu. Hadîs-i şerîfte de; “Emîre isyân eden kimseye, Cennet harâmdır.” buyruldu. Müslümanların fitne ve fesât çıkarması harâm olup, zâlim olan hükûmete de isyân etmek günahtır. Kânunlara, emîrlere karşı gelmek, cihâd olmayıp, fitne çıkarmaktır. Müslümanlar zulme ve haksızlığa teslim olmaz. Meşrû yollardan hakkını arar. Hükûmetin meşrû emirlerine uymak, her Müslümana vâcibdir. Hiç kimsenin harâm olan emirleri yapılmaz. Bu durum karşısında isyân edilmez ve fitne çıkarılmaz.

Peygamber efendimiz “sallallahü aleyhi ve sellem” buyurdu ki: “Allahü teâlâdan korkunuz! Başınızdaki emir (başkan), Habeşli köle olsa bile, itâat ediniz! Benden sonra Müslümanlar arasında ayrılıklar olacaktır. O karışıklık zamânlarında benim sünnetime ve Hulefâ-i râşidînin (dört halîfenin) sünnetlerine sarılın. Benim halîfelerim doğru yolu gösterirler. Onların gösterdiği yolda olunuz! Sonradan çıkarılan şeylerden sakınınız! Bid’atlerin hepsi dalâlettir, sapıklıktır.”

Halîfelerin Müslümanlar üzerindeki haklarından ikincisi, kendini ve âilelerini geçindirecek maaşı beytülmâlden (hazîneden) almalarıdır. Müslümanların dünyâ ve âhiret işleriyle uğraştıkları için beytülmâlden ihtiyaçlarının görülmesi kararlaştırıldı ve bütün halîfelere devlet hazînesinden maaş verildi.

Halîfenin, hilâfet makâmında kalması muayyen bir zaman olmayıp, ehliyet ve vazifelerini yerine getirmek şartına bağlı olarak ömrü boyunca idi. Ancak vefât, kendi kendini azletme, makâmını terk etmesi veya azl gibi sebeplerden biriyle halîfeliği son bulurdu. Halîfenin azlini îcâb ettiren hususlar, ahlâkî-mânevî ve bedenî kusurlar olmak üzere iki kısma ayrılır. Halîfenin, Allahü teâlânın emirlerine ve dînin esaslarına aykırı hareketleri, ahlâkî ve mânevî kısma girer ve azli gerektirir. Körlük, dilsizlik, esâret, sağırlık, bedenî kusurlardandır ve vazifeyi yürütme imkânına göre azli gerektirir.

İlk halîfe hazret-i Ebû Bekr’dir “radıyallahü anh”. Daha sonra, sıra ile hazret-i Ömer, hazret-i Osman, hazret-i Ali “radıyallahü teâlâ anhüm ecmâin” halîfe olmuşlardır. Bu dördünün üstünlük sıraları, halîfelik sırası gibidir. Bunlardan Şeyhaynın, yâni ilk ikisinin, diğer ikisinden daha üstün olduğunu, Eshâb-ı kirâmın ve Tâbiîn-i izâmın hepsi söylemiştir. Bu söz birliğini, din imâmlarımız bildirmektedir. Hulefâ-i Râşidîn denilen bu dört halîfeden sonra, Resûlullah’ın torunu ve hazret-i Ali’nin büyük oğlu hazret-i Hasan halîfe oldu. Daha sonra halîfeliği kendi rızâsı ile hazret-i Muâviye’ye bırakınca, Emevî sultanlarının hilâfeti başladı. Bunun böyle olacağını Resûl-i ekrem şu hadîs-i şerîfi ile bildirmiştir: “Benden sonra halîfelerim otuz sene benim yolumu yaşatırlar. Ondan sonra ümmetimin başına melikler (sultanlar) gelir.” On dördüncü Emevî halîfesi Mervân bin Muhammed’den sonra hilâfet, 749 senesinde Abbâsî sultanlarına geçti. İlk Abbâsî halîfesi Sultan Abdullah Seffâh idi. Yavuz Sultan Selim Han ile Osmanlılara geçen ve saltanatla birlikte kullanılan hilâfet, saltanatın kaldırılması ile önce saltanattan ayrıldı (1922). Aradan çok geçmeden Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin kabul ettiği bir kânunla hilâfet kaldırıldı (3 Mart 1924).

Kaynak: Yeni Rehber Ansiklopedisi Cilt: 8 Sayfa:

İsmâil Fakîrullah

Posted on 8 Kasım 2021

Anadolu’da yetişen evliyânın büyüklerinden. İsmi, İsmâil bin Kâsım bin Abdülcemâl’dir. Fakîrullah diye tanınır. 1067 (m. 1656) senesinde Siirt’in Tillo kasabasında dünyâya geldi. Babasının yerine müderrislik yaparak binlerce talebe yetiştirdi. Tasavvuf yolunda yükselerek evliyâlıkta Gavs makâmı denilen üstün derecelere sâhip oldu. 1147 (m. 1734) senesinde doğduğu yer olan Tillo’da vefat etti.

Dedesi Molla Abdülcemâl, Peygamber efendimizin amcası Hazreti Abbâs’ın (radıyallahü anh) torunlarındandır. Zâhirî ilimlerde âlim idi. Tillo’da müderrislik vazifesi yapıyordu. Oğlu Mevlânâ Kâsım’ı yetiştirerek âlim olmasına vesîle oldu. Kâsım da babasının vefatından sonra yerine geçerek talebe okutmağa başladı. 1067 senesinde Receb-i şerîfin ilk Cuma gecesi, ya’nî Regâib gecesi bir oğlu dünyâya geldi. İsmini İsmâil koydular. Annesi ona, besmelesiz süt emzirip, yemek yedirmedi. Babası Mevlânâ Kâsım onu küçük yaşta yetiştirmeye, ilim öğretmeğe başladı. İsmâil Fakîrullah yirmidört yaşına kadar zâhirî ilimlerde âlim ve bâtınî ilimlerde mütehassıs bir velî olarak yetişti. İbâdetlerinden büyük bir lezzet alır, zevk ile yapardı. Anne ve babasının hukukunu gözetir dua ve rızâlarına kavuşmak için çok gayret gösterirdi.

1071 (m. 1660) senesinde babası Mevlânâ Kâsım hazretleri vefat edince, yerine geçerek müderrislik yapmağa başladı. O sene evlendi. İsmâil Fakîrullah hazretleri haramlardan çok sakınır, hattâ şüpheli korkusuyla mübahların dahî fazlasından kaçınırdı. Tarlasını abdestli olarak eker, biçer, hasadını kaldırır, öşrünü verdikten sonra un hâline getirmek için el değirmeninde bizzat kendisi çalışırdı. O undan hamur yoğurup ekmek yapar, böylece yiyeceklerine hiçbir şüphe karışmamasına çok dikkat ederdi. Üzüm bağının işlerini dahî kendisi görür, olgunlaşan üzümleri hayvanların hakkı geçer korkusuyla bizzat kendi sırtında taşırdı. Yiyecek olarak taze veya kuru üzüm ile iktifa ederdi. Her Cuma günü gusl abdesti almayı yaz, kış hiç aksatmazdı. Gecelerini hep ibâdetle, gündüzlerini oruçlu olarak geçirirdi. Allahü teâlâyı bir an unutmaz, gâfil olmazdı. Rabbini hatırlamak onun gıdası ve en büyük zevki idi. Kırk yaşına kadar böyle devam etti. Kırk yaşında iken latîf mizacı değişip kırk gün yemedi, içmedi ve konuşmadı. Kendinden habersiz olarak yattı. Kırk gün sonra mübârek gözünü açıp bir tas su içti ve ekşi nar isteyip ekmekle yedi. Ondan sonraki günler her çeşit yemekten orta derecede yiyerek kırksekiz yaşına kadar böyle devam etti.

Kırksekiz yaşında olduğu 1114 (m. 1702) senesi Şa’bân ayının ilk Cuma gecesi idi. Akşam namazından sonra komşularından birine ta’ziyeye gitmişti. Yatsı olmadan câmiye gitmek için ayrılan İsmâil Fakîrullah hazretleri karanlıkta evin avlusuna çıktı. Avluda, içinde su olmıyan onbeş metre derinliğinde içi boş ve ağzı açık bir kuyu vardı. İsmâil Fakîrullah, karanlıkta bu kuyuyu takdîr-i ilâhî farkedemiyerek içine düştü. Fakat Allahü teâlânın koruması ile vücûdunun hiçbir yerine birşey olmadı. Sâdece sol kaşının üzerinde ince bir sıyrık vardı. Burada kendisini Allahü teâlânın celâl sıfatıyla imtihan ettiğini anlıyan İsmâil Fakîrullah, bu kadar yüksekten bir sıyrık ile kurtulmasına hamd ederek Allahü teâlâya secdeye kapandı, hulûs-ı kalb ile Rabbine sığındı. O anda etrâfında mânevî bir meclis kuruldu. Hızır aleyhisselâm, Abdülkâdir-i Geylânî, Cüneyd-i Bağdadî hazretleri gibi pekçok velînin rûhları orada hazır oldular. Kuyunun içi genişleyip yemyeşil bir nûra garkoldu. Evliyâlıkta Gavs makâmı denilen derecelere kavuştuğu müjdelendi. Kendisine muhabbet şerbeti içirdiler. Böylece zamânın evliyâsının sultânı oldu. O, bu hâlde iken saatler geçti. Câmide yatsı namazını kılmak için bekliyen cemâat, İsmâil Fakîrullah hazretlerinin gelmediğini görünce evinden ve komşularından soruşturdular. Bulamayınca da aramaya başladılar. Dokumacılık yapan bir usta, kuyunun içinden tatlı bir sesin geldiğini farkedince komşularına haber verdi. Herkes kuyunun başına mumlarla birikti ve kuyuya inerek İsmâil Fakîrullah’ı oradan çıkardılar.

İsmâil Fakîrullah, kuyuda içtiği muhabbet şerbetinin tesîriyle sekiz sene istiğrak (dünyâyı unutarak kendinden geçme) hâlinde devamlı mest olup kaldı. İnsanlardan tamamen uzlet edip, hanım ve evlâdından bile ayrı kalmaya başladı. Sâdece büyük oğlu Abdülkâdir Efendi huzûruna girip hizmetiyle şereflendi.

İsmâil Fakîrullah, bu istiğrak hâlinde iken söylediği bir kasîdede kuyuda olanları şöyle anlattı: “Allahü teâlânın aşkı ile kendimden geçmiş bir hâlde iken, duvarı mermer taşlarla örülmüş kuyuya düştüm. Onbeş metre kadar derin olduğu hâlde, kendimi bir karış yerden düşmüş gibi hissettim. Düştüğüm an, kuyudan ilâhî yeşil bir nûr yükseldi. Öyle ki, verdiği aydınlığı birçok nûrlar veremezdi. O gece, benim için Kadir gecesi kadar kıymetlidir. Çünkü, Allahü teâlâ bana orada pekçok lütuf ve ihsânlarda bulundu. Bu lütfun bereketiyle okyanusların dibinde ve semâvâtda bulunan herşey gözlerimin önüne getirilerek gösterildi. Allahü teâlâ bana o gece öyle büyük ni’metleri ihsân etti ki, onu, daha önce yaşıyan evliyâsının çoğuna vermedi. Bir anda etrâfımda kurulan mânevî mecliste, Hızır ve İlyas aleyhisselâm, Abdülkâdir-i Geylânî, Ahmed Rıfâî ve Cüneyd-i Bağdadî hazretleri bana çok ikrâmlarda bulundular ve müjdeler verdiler. Şeyh Hamza Kebîr hazretleri elinde yeşil âsâsıyla, arkasında da ona mensûp olanların hepsi geldi ve hâlimin güzelliğine hayrân kaldılar. Yanında yıldız gibi parlıyan oğlu Şeyh Mücâhid, Şeyh Mûsâ ve Şeyh Muhammed Radî de vardı. Çok sevdiklerimden ve makamları yüksek olan Şeyh Burhân, Şeyh Âlemeyn ve Halil Ferd dahî yanıma gelerek bu meclisin sonuna kadar bana izzet ve ikrâmlarda bulundular. Önlerinde Şeyh Hasen’in bulunduğu Fatiriyyûn’lar da ziyâretime geldiler. Hepsi cübbelerini giymiş bir hâlde idiler. Ayrıca Veysel Karânî hazretleri, Şeyh Hasen Hutvî, Şeyh Mustafa Kürdî ve Şeyh Neccâr bin Neccârî de orada hazır oldular. Hâlid bin Velîd “radıyallahü anh” hazretleri elinde demir bir âsâ ile teşrîf buyurdu. Hepsi de bana ihsân edilen ni’metlere hayrân oldular. Etrâfıma saf saf dizilip ellerinde ilâhî şerbetle dolu kadehler tutuyorlardı. Ben ise, onların ortasında ve bakışları altında olduğum hâlde, Allahü teâlânın zikri ile meşgul olup tefekkür ediyordum. Hepsi de, ellerindeki şerbeti içmemi bekliyorlardı.”

İsmâil Fakîrullah hazretleri, istiğrak hâlini bıraktıktan sonra dostlarıyla görüşmeğe başladı. Onlara, Abdülkâdir-i Geylânî hazretlerinin yoluna çok benziyen kendine mahsûs “Üveysiyye” yolunun âdabını öğretmeğe başladı. Pekçok talebeleri arasında ençok sevdiği ve hizmetine müsâade ettiği Molla Osman (İbrâhim Hakkı hazretlerinin babası) ve Molla Muhammed idi. Bu talebeleri kendisine on sene hizmet etmekle şereflendiler. Molla Osman, hocası İsmâil Fakîrullah hazretlerinin teveccühlerine kavuşması ve onun duasını alıp talebesi olmakla şereflenmesi için memleketi Erzurum’dan henüz küçük olan İbrâhim Hakkı’yı da getirtti. O da hizmet etmeye başladı. Molla Osman ve Molla Muhammed hocalarına hizmetin onuncu yılında, her ikisi de bir hafta içinde vefat ettiler. Cenâze namazlarını hocaları kıldırdı.

Onlardan sonra daha küçük yaşta olan İbrâhim Hakkı, İsmâil Fakîrullah’a hizmet etmeye, onun hasta kalblere şifâ olan sözleri ile olgunlaşmağa ve yetişmeğe başladı.

Erzurumlu İbrâhim Hakkı hazretleri anlattı: “Hocam İsmâil Fakîrullah hazretlerine hizmetimin üçüncü senesi idi. Bağbozumu zamânı Sonbahar aylarında idik. Tillo kasabasının kuzey tarafında dört saatlik mesafede bir kale vardı. Şirvân beyi bu kaleyi müdâfaa ediyordu. Van paşası itâatsizliği sebebiyle Şirvân beyine ceza vermek için bin kadar askerle kaleyi kuşattı. Topa tutmak istiyordu. Şirvân beyi durumu hazret-i Fakîrullah’a bildirerek paşaya mâni olmasını istirhâm etti ve dua talebinde bulundu. Bunun üzerine hocam, paşaya bir mektup gönderdi. Mektupda; “Ümmet-i Muhammed’in fukarasına merhamet edesin. Bağlarını yağma etmeden çekip gidesin. O âsî olan beyin cezasını âhırete bırakasın” yazıyordu. Mektup paşaya ulaştığında kuşluk vakti idi. Paşa mektûbu okudu. Fakat hocamın ricasına hiç aldırış etmeyip; “Ben buraya sultânın emriyle gelmişim. Kaleyi, bu âsî beyin başına yıkmalıyım” dedi. Geri dönüp gitmedi.

Paşa, topçularına “Ateş” emri verdi. Atılan toplardan bir tanesi kale duvarına çarpınca parçalandı. Parçalardan biri geri teperek paşanın atına isâbet etti. O anda altındaki at öldü. Arkasından gökyüzünde bulutlar toplanmaya, kısa bir müddet sonra da şiddetli ve iri iri dolu yağmağa başladı. İki saat aralıksız yağan dolu, kale dışında ne kadar insan varsa perîşan etti. Doludan hayvanlar kaçacak, sığınacak yer aramağa başladılar. Askerler, kaçan atlarını yakalamak için peşinden koştular. Bu sırada kabarıp büyüyen seller askerlerin çadırlarını söküp götürdü. İşte bu hâdiselerden sonra paşanın aklı başına geldi. Yakaladıkları bir ata binip yanına sekiz asker aldı. Doğru Tillo’ya hocam Fakîrullah hazretlerinin huzûruna gitmek üzere yola çıktı. Ancak akşam üzeri Tillo’ya girdi. Önce babam ile kaldığımız bizim hücreye geldi. Babamla, hocamızın huzûruna çıktılar. Paşa kan ter içinde, perîşan bir hâlde idi. Boynu bükük bir vaziyette üstâdımızdan özür dilemeye başladı. Hocamız ise hiç iltifât etmedi, sâdece; “Ey zâlim! Sen Allahü teâlâdan korkmaz mısın?” buyurdu. Paşa sıtmaya tutulmuş gibi titremeye başladı ve babamın işâreti ile geldiği gibi perîşan bir hâlde huzûrdan çıktılar. O gece bizim hücrede kaldı. Sabaha kadar babamla hiç uyumadılar. Bir ara Paşa dedi ki: “Ben, Sultan Ahmed Hân’ın sohbetinde bulunur, hizmetiyle şereflenirdim. Yemîn ederim ki, sizin hocanız gibi heybetli bir kimse görmedim.” “Bir musîbet, bin nasîhattan daha tesîrlidir” sözüne uygun olarak sabahleyin geldiği gibi geri gitti. Hocamızın himmeti ve duaları bereketiyle Şirvân beyi, paşa’nın şerrinden kurtuldu. Paşa da, Allahü teâlânın sevdiği bir velî kulunun sözünü dinlememenin cezasını fazlasıyla çekti.”

Yine İsmâil Fakîrullah hazretlerinin talebesi olan Ma’rifetnâme sâhibi İbrâhim Hakkı anlattı: “Hocamın huzûrunda hizmetle şereflenmemin dördüncü senesi sonbaharıydı. Evlerin damları üzerinde bir miktar bulgurumuz serilmiş, kurutuluyordu. Ayın onikinci gecesi mehtaplı bir havada Cuma akşamı yatsı vaktini bekliyordum. Vakit girince minâreye Ezân-ı Muhammedî’yi okumak üzere çıktığımda Tillo’nun doğu tarafının yağmur bulutları ile kaplanmış olduğunu ve herkesin kendi zâhirelerini damlardan toplamak için acele ettiklerini gördüm. Ezân-ı şerîfi acele ederek okudum. Hocamızın bulgurlarını toplamak için yardıma gitmek istiyordum. Minâreden aşağı indiğimde üstâdımız, erkek çocuklarını, torunlarını, hizmetçilerini toplamış bekliyorlardı. Onlara; “Efendim! Yukarı mahalledekiler yağmur yağabilir korkusuyla bulgurlarını topluyorlar” dedim. Hizmetçilerden biri yavaşça; “Biz de o tedbire başvurmak istedik. Fakat hocamız bize mâni oldu. “Bulguru, yağmuru bırakıp câmiye gidiniz, Cuma gecesine ta’zim edip hürmet gösteriniz” buyurdu” dedi. Hep birlikte câminin sofasında yatsı namazını kıldık. Sonra gökyüzünü incelemeye koyulduk. Tillo üzerinde bulut ikiye ayrıldı. Evlerin bulunduğu kısımda zerre kadar bulut kalmadı. Biraz sonra şiddetli bir yağmur başladı. Tillo’nun etrâfında seller aktığı hâlde kasabamızın üzerine bir damla bile yağmur düşmedi. Böylece Allahü teâlâ, o sevdiği kulunun hürmetine kasabamızın halkına aydınlık ve rahatlık ihsân eyledi.”

İbrâhim Hakkı hazretleri anlattı: “Hocamın hizmetine gelişimin altıncı senesi ki, onbeş yaşında idim. Bir bahar günü idi. Aklî dengesini kaybetmiş deli bir bey, otuz kadar hizmetçisiyle hocamızı ziyârete geldi. Dergâhın kapısından izin almadan içeri girip herhangi bir edebe riâyet etmeden, hocamıza; “Güzel canım! Seni nasıl bulacağımı merak eder, dururdum. Meğer ki buradasın. Allah rızâsı için bir kalk da güzel boyunu göreyim. Sonra bu tatlı canımı sana kurban edeyim” dedi. Mübârek hocamız Allahü teâlânın ism-i şerîfini duyar duymaz ayağa kalktı. Bey ise hocamızın hemen ellerine sarıldı, öpmeğe başladı, sonra da düştü bayıldı. Üstâdımız hizmetçilere işâret edip; “Bu emîri misâfir odasına götürüp yatırınız. Üzerine de çok yorgan örtünüz, uyusun ve aklı başına gelsin” buyurdu. Hocamızın emrini derhal yerine getirdik. Günlerdir uyku uyuyamıyan bey, altı yorgan altında altı saat uyudu. Bu sırada hocamız bir tabak içinde kuru üzüm getirtti. Üzümlere Kur’ân-ı kerîmden bazı âyet-i kerîmeler ve dualar okudu. Sonra da bana; “Molla İbrâhim! O mecnûnun yatağının başucuna otur. Uyandığında ne isterse onu sana verelim gel, götür” buyurdu. Bunun üzerine misâfirin odasına girdiğimde o da uyandı ve; “Ben, Şeyh’in önünde tabak içinde bulunan kuru üzümleri isterim” dedi. Hocamın huzûruna gidip, durumu arzettim. Tabağı verdiler, götürdüm. Hiç kalmayıncaya kadar yedi, bitirdi. Sonra kalkıp abdest aldı. Aklı başına geldi. Altmış gündür namaz kılmayan mecnûn, o günün öğle namazını kıldı. O gece bizimle beraber kaldı. Sabahleyin babamın yanında hocamızın huzûruna vedâ etmek üzere gittiler. Fakat cesâret edip içeri giremedi. Utancından içeri dahi bakmayıp, ayak üzerinde kararsız bir hâlde durdu. Bir müddet sonra kapının eşiğini öpüp, sürûr ile memleketine gitti. Hocamızın himmeti ve duası bereketiyle aklı başına gelip beyliğini devam ettirdi.”

Yine İbrâhim Hakkı hazretleri anlattı: “Onaltı yaşında idim. Bir yaz günüydü. Sıhranlı Şeyh Ali Efendi isminde mübârek bir zât elliiki talebesiyle hacdan geldi. Öğleye yakın hocamız İsmâil Fakîrullah hazretlerinin huzûruna girdiler. Ali Efendi içeriye girince selâm vermedi, konuşmadı, el öpmedi, müsâfeha yapmadı. Edeb ile bir köşeye oturdu, başını önüne eğmiş olduğu hâlde öğle namazına kadar huzûrda kaldı. Namazdan sonra da Allah’a ısmarladık demeden, selâm vermeden huzûrdan ayrıldı ve bizim kaldığımız odaya geldi. Yine selâm vermeden, konuşmadan, başını önüne eğip oturdu. İkindiye kadar babam ile murâkabe yaptılar. Akşam iftarında her yemekten birer lokma veya kaşık aldı. Babam, Ali Efendi’ye çok hürmet gösterdi ve hizmet etti. Gece babam ile sabaha kadar murâkabe edip iç âlemlerine daldılar. O geceyi de böyle ihyâ ettiler. Sabahleyin yine hocamızın huzûru ile şereflendi. Yine sessizce oturdu, dinledi ve bir müddet sonra ayağa kalktı. Hocam da ayağa kalkıp ona dua etti. Hacı Ali Efendi el öpüp, konuşmadan dışarı çıktı. Biz de Ali Efendi’ye hürmet edip, elini öptük. Atına bindirerek Tillo’dan çıkıncaya kadar arkasından gidip onu uğurladık. Orada bizimle vedâlaştı ve talebeleriyle memleketine gitti. Eve gelince babama; “Efendim! Bu nasıl misâfirdir ki, herkesten çok izzet ve hürmet bulmuştur?” dedim. Babam da; “Bu misâfir diğerlerine benzemez. Kâmil, olgun bir velî olup gönül sâhibidir. Bizim muhterem hocamızın hâl ve şânına yakın bir derecesi vardır. Zîrâ bu halini merak ettiğin zât dedi ki; “Uzun zamandan beri âlemi dolaşırım. Çok memleketler gezdim. Elli seneden beri pekçok evliyâyı ziyâret ettim. Zâhirde bilinmeyen evliyâ ile mânevî meclislerde görüştüm. Ancak bu mübârek zâtın cümlesinden üstün derecelere sahip, Gavs-ı a’zam makâmında olduğunu müşâhede ettim. Bu muhterem hocamızın vücûd-i şerîfini Allahü teâlânın aşkı yakmıştır. Buraya gelip İsmâil Fakîrullah hazretlerinin mübârek yüzünü gördüğümde, kendimi onun gönül aynasında gördüm. İşte benim seyahatim tamam oldu ve muradıma kavuştum.” Babama; “Bu hiç konuşmayan misâfir, bunları size ne zaman söyledi?” diye sordum. Cevâbında; “Biz kalblerimizle konuştuk. Hattâ bundan başka daha pekçok hikmetler üzerinde uzun uzun sohbet ettik” dedi.”

İbrâhim Hakkkı hazretleri anlattı: “Hocamın hizmetiyle şereflenmemin sekizinci senesiydi. Tillo’ya üç saat mesafedeki bir köyde hocamın çok sevdiği bir talebesi vardı. Onun bağında misbak üzümü bulunurdu. Bu çeşit üzüm, diğerlerinden yirmi gün önce olgunlaşırdı. O kimsenin ilk olgunlaşan üzümleri bir sepete doldurup, hiç kimseye vermeden getirip önce hocama ikrâm etmek âdeti idi. O sene âdetinden bir hafta sonra geldi ve geç gelmesinden dolayı özürler dileyerek şunları söyledi: “Muhterem efendim! Adetim üzere ilk olgunlaşan üzümü zât-ı âlinize getirirdim. Bu sene de üzümleri toplayıp yola çıktım. Yolda komşu köyden çoban bir dostumla karşılaştık. Bu tarafa geldiğini anladı. O da benimle bir müddet yol aldı. Bir su kenarına geldiğimizde; “Gel şu suyun yanında biraz istirahat edelim” dedi. Oturduk. Konuşma sırasında; “Anan-baban hayrına şu sepetten bir iki salkım üzüm ver de yiyeyim dedi vermemek için ne kadar mazeretler bulduysam da onunla baş edemedim. Nihâyet onun isteğini yerine getirmek için sepeti önüne koydum. Yarısına kadar yedikten sonra beni azarlayıp hakaret etti ve; “Allah sana mal vermiş, fakat akıl vermemiş. Çoluk-çocuğunu bundan mahrûm edip, malını lâyık olmayanlara bu kadar zahmet çekerek götürüp vermen doğru mudur? Benim akılsız dostum, şeyh olmak kolay mıdır? Şeyhin bir sürü dostu vardır. Ona herkes izzet ve ikrâmlarda bulunur, üzüm getirirler. Onu, senin bir sepet üzümüne muhtaç mı sandın. Zâten yarısı bitti. Gel şu yarım sepet üzümü bu fakir çobana ver ki, sevâbı ananın-babanın canına değsin” deyip üzümü tamâmiyle aldı. Ben de mecbûr kaldım, üzümü verip boş sepetle köye dönmeye karar verdim. Oturduğumuz yerden bir yokuşu tırmanıyordum. Bir ara; “İmdat! Kurtarın!” feryadını işittim. Geri dönüp baktığımda, o çobanı kendi köpeği yatırıp altına almış sivri dişlerini sâhibinin boğazına geçirmişti. Sür’atle koştum, çobanı köpeğin elindem kurtardım. Fakat çok geç kalmıştım. Çoban çok yara almış, beni hocama hizmetten alıkoymanın cezasını bulmuştu. Köyü halkına haber verdim. Yarasına bazı ilâçlar, merhemler yaptılar. Yara iyi olmaya yüz tuttu. Bu sebeple hizmetinizden bir hafta geciktim. Kusurumun affını istirhâm ediyorum efendim.” Hocam bu talebesinin özürünü kabul buyurup ona; “Allahü teâlânın yolunda olana, Allahü teâlâ yardımcıdır. Cenâb-ı Hak sana hayırlı karşılıklar ihsân eylesin” diyerek dua etti.”

İbrâhim Hakkı hazretleri anlattı: “Onsekiz yaşında idim. Hocamın akrabalarından Abbâs isminde yaşlı bir kimse, üstâdımın huzûruna geldi. Ağzı eğilmiş, dudağının bir tarafı kulağına bitişmişti. Sol yüzün cildi kat kat kırışıp dudağıyla kulağı arasında buruşup görünmez olmuştu. Sağ yüzünün cildi de aksine öyle gerilip açılmıştı ki, güneşte kalan def gibi gergin ve parlak olmuştu. Konuştuğu da anlaşılmıyordu. O merhamet menba’ı olan mübârek hocam, akrabasının o hâlini görünce ağladı. Sonra da mübârek eliyle ağzını mesh etti. Fâtiha sûresini okudu. El kaldırıp, duada bulundu. Bundan sonra Allahü teâlânın izniyle ağzı düzeldi, eski hâline geldi. Hocamın elini öptükten sonra; “Hocam, beni affetmeni istirhâm ediyorum. Bu gece arkandan uygun olmayan sözler sarfederek gıybetini yapmıştım. Uyuduğumda gâibden bir sille gelip, bir vuruşta ağzımı bu hâle getirdi. Tövbeler olsun” deyip tekrar tekrar af diledi. Merhameti bol olan hocam da; “Bize karşı olan kusurun bizden yana helâl olsun. Hak teâlâ sana hidâyet versin. Bundan sonra sakın bir kimseyi gıybet etmeyesin. Mü’minin mü’mini gıybet etmesi kesin olarak haramdır. Bizi gıybet etme ki, bizim gibi zelîl kulun sâhibi, azîzdir ve intikam alıcıdır. Dikkatli ol” buyurdu.

Yine İbrâhim Hakkı hazretleri Ma’rifetnâme isimli eserinde hocasının kerâmetlerinden birisini de şöyle anlattı: “Birgün Tillo’ya bir saat yakınlıkta bulunan köylerin birinden, Kur’ân-ı kerîmi ezberlemiş, fıkıh ilminde âlim olan bir şahıs geldi. Bu zât, hocam İsmâil Fakîrullah hazretleririnin bazı hâl ve hareketlerini, dînin emirlerine uymuyor sanarak beğenmezdi. Huzûrda iken hocama; “Ey Şeyh! Sen niçin câmiye gitmiyorsun?” diye sordu. O hilim deryâsı olan hocam lütfederek; “Ey Hâfız! Bizim bu dergâhımız mescid niyetiyle yapılmıştır ve burada dünyâ kelâmı konuşmak mekrûhtur.” diye cevap verdi. O zât; “Peki, niçin cemâat sevâbına kavuşmak istemezsin?” diye tekrar sordu. Hocam; “Beş vakit namazda evlât ve talebelerim cemâat olup, farzlar onlarla beraber eda ediliyor.” diyerek cevap verdi. “Ezâna niçin riâyet etmiyorsun?” sorusuna karşı da; “Bu mescidin minâresi şu kerpiç kadar taştır. Onun üzerinde beş vakitte de ezân okunuyor. Burada okunan ezân-ı şerîfe icabet ediyorum. Cuma namazını ise gidip câmide kılıyoruz” buyurdu. O zât; “Niçin çok cemâatin fazîletine kavuşmak istemezsin?” diye sordu. Hocam bu soruya tebessüm ederek şöyle cevap verdiler: “Kuyu hâdisesinden önce cemâatin çokluğunu canıma minnet bilirdim ve o sevâba kavuşurdum. Ancak kuyu hadîsesiyle kalabalıkta huzûrum kaçıyor, huzûrsuz oluyorum. Bundan dolayı ma’zûrum. Allahü teâlâdan bu sevâbtan beni mahrûm etmiyeceğini umarım. Çünkü, sevgili Peygamberimiz (sallallahu aleyhi ve sellem); “Mü’minin niyeti, amelinden hayırlıdır” buyurdu. Bu hadîs-i şerîften ümitvârız.” O zât edebe riâyet etmiyerek sorduğu bu sorulardan aldığı cevap üzerine huzûrdan ayrılıp giti. O gece evinde yatıp uyudu. Fakat sabahleyin uyandığında Kur’ân-ı kerîmi ve fıkıh ilmini tamamen unuttuğunu farketti. İkinci günü abdest almayı ve namaz kılmayı da unutmuş. Üçüncü gün ise göz ni’meti elinden alınıp kör oldu. Dördüncü günde aklı başına gelip, yanına birkaç kimse alarak doğru hocamın huzûruyla şereflendi. Merhamet menba’ı olan hocam, onu, kör olarak görünce çok ağladı ve gözünün açılması için dua etti. Mübârek elini gözünün üzerine sürdü. O anda Allahü teâlânın izni ile gözündeki perde kaldırıldı ve eskisi gibi görür hâle geldi. Hocamdan çok özür diledi, hatâsının affı için yalvardı. Hocam ise ona; “Sen o gün doğruyu söyledin. Emr-i ma’rûf eyledin. Sa’yin meşkûr olsun, Allahü teâlâ gayretini makbûl eylesin” diyerek o zâtın gönlünü aldı. Hâfız efendi de haddini bilip bu büyük velînin Allahü teâlâ katında makbûl bir zât olduğunu anladı. O gece bizim odada yattı. Sabahleyin kalktığında unutturulan bütün ilimlerin hatırına yeniden geldiğini gördü. Çok memnun oldu. Allahü teâlâya hamd-ü senâ edip şükür secdesine kapandı. Hocamıza çok dualar ederek oradan ayrıldı.

Siirt civârında İsmâil Fakîrullah hazretleri hakkında anlatılan menkıbelerden iki tanesi de şöyledir:

“O civarda İsmâil Fakîrullah hazretlerine muhabbeti olan zengin bir bey vardı. Birgün hizmetçilerinden birine, bir kese dolusu gümüş para verip, İsmâil Fakîrullah hazretlerine hediye olarak götürmesini istedi. Hizmetçi; “Peki” deyip yola koyuldu. Yolda o büyük velînin, Allahü teâlânın sevdiği kullardan olup olmadığı hakkında tereddütlere düştü. İsmâil Fakîrullah’ı imtihan etmek maksadıyla keseden bir gümüş çıkardı. Bir tarafını kendi göreceği kadar işâretledikten sonra; “İsmâil Fakîrullah eğer Allahü teâlânın evliyâsından ise bu işâretlediğim gümüşü bana versin” diye kendi kendine söylendi. Uzun yolculuktan sonra Tillo’ya gelip, İsmâil Fakîrullah’ın huzûruna çıktı. Beyinin hürmet ve selâmını bildirdikten sonra hediyesini takdim etti. Fakîrullah hazretleri hayır duadan sonra keseyi açtı. İçinden bir gümüş para çıkarıp hizmetçiye hediye etti. Hizmetçi gümüşe dikkatle baktı ve yolda işâretlediği para olduğunu görünce çok şaşırdı. Bu zâtın, normal insanlardan olmadığını Allahü teâlânın katında yüksek derecelere sahip olduğunu anladı.”

İsmâil Fakîrullah hazretleri tevekkül sâhibi olup, kazaya rızâ gösterirdi. Allahü teâlâdan gelen derd ve belâları sevgilinin kemendi olarak kabul eder, severek karşılardı. Bütün yaptığı işleri Allahü teâlânın rızâsı için yapar, dünyâya hiç meyletmezdi. Dînin emirlerinden kıl ucu kadar ayrılmazdı.

Orta boylu, buğday benizli, çok güzel bir görünüşü vardı. Kaşları yay gibi olup, arası açık idi. Gözlerinin görünümü güzel, yüzü nurlu ve mütebessim idi. Burnu düz ve ince olup dişleri beyaz ve sağlam idi. Sakalının tamâmı ak olup, sünnet-i şerîfe uygun uzunlukta idi. Avucunun içi yumuşak, parmakları uzun idi. Teri güzel kokardı.

İsmâil Fakîrullah hazretleri, sultânın adâlet ve insaf üzere olması ve düşmana galip gelmesi için dua ederdi. Çocuklarına dînî ilimleri öğretir ve akrabalarına ziyârete giderdi. Ziyâretine gelemiyenlerin kusurlarına bakmaz, gelenlere dînin emirlerini bildirir, yasaklardan sakınmalarını emrederdi. Tebessüm ederek konuşur, suâl soranların cevaplarını gayet açık olarak îzâh ederdi. Ziyâretine gelenlerin yüzüne bir geldiğinde, bir de giderken bakardı. Edebinden karşısındakinin yüzüne pek bakmazdı.

Çoğu zaman vecd hâlinde bulunur, başını önüne eğip, gözlerini yumar, sessiz kalırdı. Bütün bid’atlerden sakınır, sünnetleri en ince teferruatına kadar yapardı. Beş vakit namazını kendi dergâhında ezân ve cemâatle eda ederdi. İşrâk, kuşluk, evvâbin ve teheccüd namazlarına devam ederdi. Pazartesi ve Perşembe günleri oruç tutardı. Her Cuma günü namazdan önce Kehf sûresini okurdu. Her sözü, hareketi, ahlâkı ve tavrı Peygamber efendimize uygun idi. Temizliğe çok dikkat eder, gösterişe süse bakmazdı. Mührünün taşı yemenî, şekli bâdemî, halkası gümüş idi. Her an öleceğini düşündüğü için zemzemle yıkanmış kefenini ve diğer buhur ve levazımı bir sandıkta hazır bulundururdu. Cuma akşamları odasında buhur yakarlardı. Abdest ve gusl etmek için beyaz topraktan yapılmış dört ibriği vardı. Yanında devamlı misvak ve tesbih bulundururdu. Kitapları pekçoktu. Odasında kendi güzel el yazısı ile yazdığı Kur’ân-ı kerîmi vardı. Ayrıca, “Tefsîr-i Meâlim-üt-Tenzîl, Mesâbih-i şerîf” kitaplarını kendi el yazısıyla yazmıştı. Babasının elyazısıyla yazdığı dört cildlik “İhyâ-ı ulûm” ve iki cild “Envâr-ı Fıkh-ı Şafiî” kitapları, dedesinin yazdığı dört ciltlik “Kâmus-ı ekber” birer ciltlik “Şifâ-i şerîf ve “Şir’at-ül-İslâm” kitaplarını yanından ayırmazdı.

Hayâtını insanlara ilim öğretmek, onlara dîn-i İslâmı anlatmak ile geçiren İsmâil Fakîrullah hazretlerinin son günlerini talebesi ve yerine bıraktığı halîfesi Erzurumlu İbrâhim Hakkı hazretleri Ma’rifetnâme isimli kitabında şöyle anlatır: “O temiz rûh, beden sarayına girip yeryüzüne indi. Kemâle gelip olgunlaştı. Allahü teâlâyı tanıdı, insanlar tarafından da tanındı. Ezelî ihsânlara kavuşup sonsuz feyzlere menba oldu. İki cihânı da gönül aynasında görüp, yalnız Rabbine döndü. O’nun emirlerine sarıldı. Böylece bu dünyânın zevk ve safâsına aldanmayıp, hakîkî âlemde huzûrlu olmanın yolunu tuttu. Bu dünyânın zulmetinden usanıp bir an önce ebedî âleme kavuşmayı arzuladı. Diğer canlılar gibi nöbetini savmak istiyordu. Zîrâ pak rûhu beden mezarında mahpus gibi kalmış idi. Yaşı sekseni geçince 1147 (m. 1734) senesi Şevval ayının ortasında bir hafta kadar hiç kimse ile görüşmeyip mânevî âlemi mükâşefe edip seyr eyledi. İnsanlar onu hastalıktan dolayı böyle kendinden geçmiş sandılar. Ancak Cuma gecesi yatsıdan sonra o hâlden bu his âlemine döndü. Evlât ve torunlarını yanına çağırıp ilim öğrenmelerini ve sâlih ameller ile uğraşmalarını vasiyyet eyledi. Üzerindeki emânetlerin sahiplerine verilmesini istiyerek oradakilerle vedâlaştı. Sonra Yâsîn-i şerîf okumalarını emretti. Yâsîn-i şerîf okunurken odanın içine öyle güzel kokular doldu ki, sanki ûd ve anber yakılmıştı. Çocukları ve torunları üzüntü içinde idiler. Onun için ise o gece bayram ve sürûr gecesi oldu. Yâsîn-i şerîfin “Selâmûn kavlen…” âyet-i kerîmesi okunurken “Allah” diyerek canını Hakka teslim eyledi. Mübârek rûhu gidip, latîf cismi kaldı. O huzûr sâhibi bu fâni dünyâyı bırakıp, hakîkî âleme gidince evlatları babalarının vasiyyetini yaptılar, sabaha kadar yıkayıp kefenlediler. Çevre köylere haberler gönderdiler. Sabahleyin herkes geldi, çok cemâat toplandı. Oğlu Abdülkâdir Efendi imâm olup cenâze namazını kıldırdı. Mezârı babam Molla Osman Efendi ile Molla Muhammed Efendi’nin türbeleri önüne kazıldı ve oraya defnedildi. Mezârı üzerine büyük bir sanduka ve güzel bir türbe yapıldı. Günlerce yakın çevreden gelenler ziyâret edip, kabri başında Kur’ân-ı kerîm okudular.

İsmâil Fakîrullah hazretleri buyurdu ki: “Allahü teâlâya tevekkül et, işini O’na teslim et. İbrâhim aleyhisselâm, Allahü teâlâya öyle tevekkül etti ki, ateşe atıldığı hâlde Cebrâil aleyhisselâm dâhil hiç kimseden yardım istemedi. Cebrâil aleyhisselâm kendisine; “Bir ihtiyâcın var mı?” diye sorunca, “Sana yok, O’na var” dedi. “O’ndan iste” deyince, İbrâhim aleyhisselâm; “O hâlimi biliyor, o bana yetişir, istememe gerek yok” buyurdu. Yûsuf aleyhisselâm, zindandaki arkadaşından yardım isteyince, Rabbi kendisine; “Aciz bir mahlûka dayandın ve başından geçenleri ona anlattın, ihtiyâcını ona söyledin. Hâlbuki veren ve vermiyen benim. Fayda ve zarar veren de benim” buyurdu.

“Tevekkül etmek, teslim olmak, sabretmek ve rızâ göstermek, Allahü teâlâya varan yolun esaslarıdır.”

“Sabrın başlangıcı çok acı, sonu bal gibi tatlıdır.”

“Allahü teâlâdan râzı olandan, Allahü teâlâ da râzıdır. Kazaya rızâ, evliyânın şânındandır.”

“Sevgiliden gelen belâ, bahşiştir. Bahşişi kabul etmemek hatâdır.”

“Ey Molla İbrâhim Hakkı! Allahü teâlâya bütün arzularını sana kolayca vermesi için yalvardım ve dua ettim. Allahü teâlânın, bütün maksatlarına kavuşturmasını ümid ederim.”

“Allahü teâlâ bir kulunun ma’rifet sâhibi olmasını isterse, kendi nûrunu o kulunun kalbine koyar ve kul o nûr ile Rabbini tanır.”

“Ma’rifet, iki dünyâ saâdetidir. Muhabbet ise göz bebeğidir. Muhabbet, ma’rifetin meyvesidir. Ma’rifet ise ezelî hidâyettir.”

“Âşıkların kalbleri, Allahü teâlânın nûru ile aydınlanır. Konuşurlarsa, dudaklarından nûr saçılır.”

“Allahü teâlâ gibi sevgilisi olan, başkasına nasıl bakar. Allahü teâlâ gibi habîbi olan, başkasına nasıl güvenir. Allahü teâlâ gibi dostu olan başkasından nasıl korkar. Allahü teâlâ gibi sâhibi, ahbabı olan, başkasıyla nasıl meşgul olur! Allahü teâlâ gibi güzeli olan, başkasına nasıl gönül verir. Nitekim Allahü teâlâ; “Beni sevdiğini söyleyip de kalbinde benden başkası olan, iddiasında yalancıdır” buyurdu.

“Allahü teâlâyı seven, Habîbullahı da “sallallahü aleyhi ve sellem” sever. Habîbullahı seven ona salevâtı çok okur, sünneti ile amel eder.”

“İbâdetlerin en üstünü müslümanlara din ilmi öğretmektir. İlimlerin en üstünü de namaz ilmidir. Çünkü o, mü’minin mi’râcıdır. Sen farzları vaktinde, sünnetleri ile beraber kıl. Mümkünse cemâati de kaçırma.”

“Dünyâ, çocukların oyuncağıdır, hayâldir, bâtıl bir rüyâdır; harâbdır… Herşeyi bırak Allah’a dön.”

“Yemeği ve içmeği azaltmak sıhhat ve rahatlıktır. Uykuyu azaltmak huzûr ve sürûrdür. Susmak açık bir hikmet ve güzel bir haslettir. Dilin susması, kalbin susmasına, kalbin susması Rabbin ma’rifetine yardımcı olur.”

Kaynaklar
1) Ma’rifetnâme; sh. 520
2) Sefînet-ül-evliyâ; cild-2, sh. 152
3) Tezkiret-ül-ahbâb fî menâkıb-ıl-aktâb.256-258

.

Erzurumlu İbrâhim Hakkı hazretleri

Posted on 7 Kasım 2021

Anadolu’da yaşayan evliyânın ve ulemânın büyüklerinden. Babası Osman Efendi de evliyâdan bir zât idi. İbrâhim Hakkı 1115 (m. 1703) senesinde Erzurum’un Hasankale kasabasında doğdu. Tillo’da İsmâil Fakîrullah hazretlerinden ilim öğrendi. Onun sohbetleriyle kemâle geldi. Sofiyye-i aliyye ismi verilen evliyânın büyükleri arasına girdi. Kâdirî idi. Bir ilim ve ma’rifet hazînesi olan “Ma’rifetnâme” isimli eseri pek kıymetlidir. 1195 (m. 1781) senesinde Siirt’in Tillo kasabasında vefat etti. İbrâhim Hakkı hazretleri kendisini kısaca şöyle anlatmaktadır:

“Hicretin târihi binyüzonbeş oldu ol bahâr,
Kal’ayı ahsende İbrâhim Hakkı doğdu zâr.

İhtiyârı ilm idi, tâ sâl-i binyüzkırka dek,
Aşka düştü, ârif oldu, vecd ü hâli kıldı kâr.

Sâl binyüzyetmiş oldu, sinn-i Hakkı ellibeş,
Kendi kârı bâr u vârı ihtiyârı kıldı yâr.”

Manâsı: “Hicrî binyüzonbeş târihinde bir bahar günü, İbrâhim Hakkı, Hasankale kasabasında doğdu. Binyüzkırk senesine kadar ilim öğrenmek için çalıştı. Ârif olup dünyâyı unutarak, Allahü teâlânın aşkıyla yanıp kavruldu. İşini, gücünü, malını, mülkünü herşeyini bırakarak cenâb-ı Hakka yöneldi.”

İbrâhim Hakkı, yedi yaşına geldiğinde annesi Seyyide Hanîfe Hâtun’u kaybetti. Babası Osman Efendi, İbrâhim’i amcasına emânet etti ve tasavvufda kendisini yetiştirecek bir rehber, âlim aramaya başladı. Kısa sürede Siirt’in Tillo kasabasında İsmâil Fakîrullah hazretlerinin büyüklüğünü, Allahü teâlâ katındaki yüksekliğini anladı. Ondan ilim öğrenmek ve hizmet etmek için geceli-gündüzlü çalıştı. Dokuz yaşına basan öksüz İbrâhim Hakkı, babasının hasretiyle yanıyordu. Amcası Molla Ali Efendi, İbrâhim Hakkı’yı alarak Tillo’ya babasının yanına götürdü.

İbrâhim Hakkkı hazretleri Tillo’da babasına kavuşmasını şöyle anlattı: “Ben dokuz yaşında idim. Ali amcam beni babamın yanına götürdü. Bir ikindi vaktinde Tillo’ya girdik. Dergâha vardığımızda, babam ile hocası namaz kılıyorlardı. İlk bakışta İsmâil Fakîrullah hazretlerinin mübârek yüzü, bana, pederimden daha yakın geldi. O anda yüzünün cezbesi gönlümü aldı. Aklım, onun güzelliğine, duruşundaki heybete ve olgunluğa hayrân kaldı. Gönlümü ona kaptırdım. Babam beni kendi odasına götürdü. Şefkat ile ilim öğretip, lütf ile terbiye etmeye başladı.”

İbrâhim Hakkkı; babasından, tefsîr, hadîs, fıkıh gibi zâhirî ilimleri öğrendi. Babasının arkadaşı Molla Muhammed Sıhrânî hazretlerinden de, astronomi, matematik gibi zamânın fen ilimlerini tahsîl etti. Allahü teâlânın zâtında ve sıfatlarında ma’rifet sâhibi olmak, hasta kalbine şifâ bulmak için de İsmâil Fakîrullah hazretlerinin sohbeti ve hizmetiyle şereflendi.

İbrâhim Hakkkı hazretleri, Tillo’ya geldiği günlerde gördüğü bir rüyâyı şöyle anlattı: “Rüyâmda gökyüzünü beyaz serçelerle dolu hâlde gördüm. Bir ara serçeler hepbirden halkın üzerine doğru saldırdılar. Bana saldıranları babam uzaklaştırdı. Ancak bir serçe fırsat bulup, sağ koltuğuma sokuldu. Sabahleyin rüyâmı babama anlattım. Babam koltuğumun altına baktıktan sonra, orada tâ’ûn, vebâ hastalığının belirtilerini gördü. Hastalığa yakalandığım ilk beş gün kendimden habersiz olarak yattım. Altıncı gece gözümü açtığımda babamı başucumda ağlıyor gördüm. Muhterem hocamız İsmâil Fakîrullah hazretleri de yanında idi. Mübârek ellerini kaldırdı. Bana uzun uzun dua ettikten sonra babama; “İbrâhim’in işi bitmiş iken Allahü teâlâ ihsân ederek onu yeniden diriltti” buyurarak müjde verdi.”

Yine şöyle anlatmıştır:

“Yaz mevsimiydi. Bir Cuma gecesi babam murâkabe yapıyordu. Ben de yatıp uykuya dalmıştım. Rüyâmda Tillo’nun harman yerine bir anda binden çok süvari ve piyade asker geldi. Atlı olanlar attan inerek bir yere toplandılar. Boyları iki adam yüksekliğinde olan bu askerler, at ve diğer malzemelerini harman yerine bırakıp, üstâdımız İsmâil Fakîrullah hazretlerinin dergâhı kapısında saf saf dizildiler. Ben büyük kalabalığı seyrederken, dergâh kapısının sağ yanında duran saftan birisi eğilip beni kucağına aldı. Tebessüm ederek öptü ve sol tarafında olanın kucağına verdi. O da alıp muhabbetle öptü ve solunda duranın kucağına verdi. Bu şekilde sıra ile sekizinci kimsenin kucağına geldim. O da beni öptü, onun solunda dergâhın kapısı vardı. Beni yavaşça şefkatle yere bıraktı. Kapı açıktı, içeri girdim. Mübârek hocamız Fakîrullah hazretlerinin huzûrunda sekiz seçilmiş zâtın ayakta durduğunu gördüm. Hocamız da ayağa kalktı ve onlarla müsâfeha edip sarıldılar. Ben bu hâle şaşırmıştım. O sırada uyandım. Bu rüyânın lezzeti canıma can katmıştı. Sevincimden rüyâmı hemen babama anlattım. Meğer babam, uyanık olduğu hâlde, benim rüyâda gördüklerimi görmüş, hâdiseye muttali olmuş ve onlarla konuşmuştu. Babam bana şöyle tembih etti ve; “Bu rüyâyı kimseye söyleme. Bu rûhlar için iyi olmaz” buyurdu. Sabah oldu Cuma namazından sonra dergâhın kapısı önünde oturmuş duruyordum. Siirt tarafından at üzerinde ak sakallı bir ihtiyâr geldi. Kapının önüne gelince atından indi. Benim yanıma gelip elimi tuttu ve öptü, şaşırdım kaldım. Zîrâ bu kimseyi tanıyamamıştım. Hocamızın huzûruna girmek için izin istedi. Verdiği hediyeleri içeri götürdükten sonra hocamın yanına gittim ve; “Kapıda yaşlı bir kimse huzûrunuza çıkmak için izin istiyor efendim” dedim. “Gelsin” buyurdular. Misâfiri buyur ettim. İçeri girince oturması işâret edildikten sonra; “Ve aleyküm selâm ey Seyyid Hamza! Bu Cuma gecesi bize çok misâfir geldi” buyurdu. Hocamızın bu tatlı hitabından Seyyid Hamza çok şaşırdı. İlk defâ gördüğü bu kimse kendi ismini nereden bilmişti. Ve gece gelen misâfirlerin arasında olduğunu nasıl anlamıştı.

Bunları hem düşündü, hem de kalkıp hocamın elini öptü. Bir müddet ağladı, izin isteyip dışarı çıktı. Bizim odaya buyur ettim. İçerde babama hâlini şöyle anlattı: “Ben Siirt’in ileri gelenlerinden Seyyid Hamza’yım. Bu âna kadar Tillo’ya hiç gelmedim. Bu büyük âlim ve evliyâyı da hiç ziyâret etmemiştim. Bu gece rüyâmda beşyüz kadar nûr yüzlü atlı âlim ile beşyüz piyade evliyâya Siirt önünde karıştım. Onlarla birlikte Şeyh İsmâil Fakîrullah hazretlerini ziyârete geldik. Bu kasabayı ve yolunu rüyâda görerek öğrendim. Harman yerine geldiğimizde atlılar atından indi. Beraberce bu dergâhın kapısına saf saf dizildik. Sıra ile bu mübârek hocanızı ziyâret ettik. Bu dergâhın kapısı önünde şu küçük oğlunu gördüm. Evliyâlar kucaklarına alıp sıra ile sevdiler. Kapının önüne gelince çocuk içeri girdi. Ben de kapının önüne geldiğimde uyandım. Hâlâ o rüyânın tesîri altındayım, duyduğum o lezzet hâlâ devam ediyor. Sabah olunca atıma binip rüyâda geldiğim yol ile doğru buraya geldim. Kimseye sormadan dergâhı bulup, sizleri tanıdım. Hazret-i Şeyh’e geldim. Bu gördüğüm rüyâyı anlatacaktım. Birgün sonra da ona talebe olup hizmetiyle ve sohbetiyle şereflenecektim. Ben daha anlatmadan; “Ey Seyyid Hamza! Bu gece bize çok misâfir geldi” diyerek hem ismimi hem de rüyâda olanları anladı. Şaşırıp kaldım.” Seyyid Hamza’nın bu şaşırmasına babam şöyle cevap verdi: “Senin bu gördüğün rüyânın aynısını bu oğlum da gördü. Lâkin avvâmın gördüğü rüyâları, seçilmiş evliyâ uyanık iken görüp müşâhede etmiştir. Allahü teâlânın ihsânları sonsuzdur.”

İbrâhim Hakkı hazretleri onyedi yaşında yetim kalmasını şöyle anlattı: “1132 (m. 1719) senesinde, benim çok sevdiğim babam ve anam, dert ortağım, üzüntülerimin gidericisi, hücredâşım, gurbet yoldaşım Derviş Osman Efendi, Cuma gecesi sabaha yakın dünyâdan âhırete göçtü. Hak yolunda can verip Allahü teâlâya kavuştu. Maksadı hâsıl olarak rahmet deryâsına daldı. Bu yetim o gece başka misâfir odasında yattı. Sabahleyin kalkıp, hasta babamı görmek istediğimde, oradakiler bana; “Git, önce namazını kıl, sonra gel. Hasta şimdi rahatladı” dediler. Bu söze inanıp mescide gittim. Herkes burnunu tutuyordu. Hepsinin nezle olduğunu sandım. Namazdan sonra odamıza geldiğimde babamın vefat ettiğini gördüm. Benim de rahatım gitti. Gönül evim karardı. Bir anda babamın ayrılık hasretiyle virânelerdeki kuşlara döndüm. Öyle feryâd etmek istedim ki, sesim göklere çıkacaktı. Ben bu hâlde iken o merhamet menbâı mübârek hocam geldi. Benden o üzüntü ve elemi aldı. Ben de kalkıp kendi kendime; “Şimdi ayıptır, sabredeyim. Hocam gittikten sonra nasıl ağlıyacağımı ben bilirim” dedim. Mübârek hocamız herkese selâm verip, garîb oğlu Derviş Osman Efendi’nin başı ucunda oturdu. Şehid olan rûhuna bir Fâtiha okuyup, sevâbını bağışladı ve murâkabeye daldı. Ben hocamın karşısında babamın da ayak ucunda idim. Bir anda Allahü teâlânın inâyeti erişti, ihsânlarına kavuştum. Vefat eden babam, mübârek başını kaldırdı. Kimyâ tesîri olan nazarıyla yüzüme bakıp, tebessüm ederek ta’ziyede bulundu. O anda mübârek göğsünden şimşek gibi bir nûr parladı. Kalbim titredi, üzüntü ve elem gidip, yerine sürûr ve lezzet doldu. Babamı bu hâlde görünce, bayramlıklarını giymiş bir çocuk gibi sevindim. Üzüntülü duran ahbablar bu sevincime bir manâ veremeyip hayret ettiler. Allahü teâlânın ihsânı ve mübârek hocamın himmeti bereketi ile olan bu hâdiseyi oradakiler görememişti. Hocamız oradan ayrıldıktan sonra babamın yüzünü açıp baktım. Gülmüş bir hâli vardı. Yüzü nurlu, bedeni sıcak ve yumuşak idi. Sanki uyuyordu. Cenâze namazına çevre köyler ve bütün Siirt halkı geldi. Namazını hocamız kıldırdı. Onun vefatına benden başka herkes üzüldü. Âlemin babası olan hocamız, bu yetimine şefkat edip iltifât eylediğinden, merhum babamdan sonra onun hizmetleri bize mîras kaldı. O mübârek hocam, bu bozuk huyluyu nice hikmet şurupları ile terbiye eyledi. Kalb hastalıklarından beni kurtardıktan sonra, kendi muhabbeti ile yaktı. Böylece bende, âhıret hâllerinde yakîn hâsıl oldu. Tevekkül etme, dert ve belâlara, ibâdete ısrarla devam etmeye tahammül, her işe rızâ gösterme hâli hâsıl oldu. Pek kıymetli, lezîz ni’metler ihsân edildi. Hepsinden daha evlâsı, kıymetlisi ise, Allahü teâlânın zâtında ve sıfatlarında bilgi sâhibi olmaya, ma’rifetullaha kavuştum.”

İbrâhim Hakkı hazretleri, hocası İsmâil Fakîrullah’a olan bağlılığını şu şiirinde anlatmaktadır ki, bu manzûmeyi “Vird-i Cân” olarak adlandırmıştır:

Sen ayn-ı ayânımsın vârımdasın ey Rûhî,
Bil Rûh-ı revânımsın, yârımdasın ey Rûhî.

Sen baht-ı sa’îdimsin hem va’d u va’îdimsin,
Bil ömr-i mezîdimsin, kârımdasın ey Rûhî.

Sen cân u cihânımsın hem emn ü emânımsın,
Bil genc-i nihânımsın, dârımdasın ey Rûhî.

Sen rahat u râhumsuri hem feth ü fütûhumsun,
Bil câm u sabûhumsun, gârımdasın ey Rûhî.

Sen kadr ü berâtımsın hem âb-ı hayâtımsın.
Bil ayn-ı necâtımsın, bârımdasın ey Rûhî.

Sen zevk-ı huzûrumsun hem hüzn ü sürûrumsun,
Bil gözdeki nûrumsun, nârımdasın ey Rûhî.

Hakkî dedi dervîşim feryâdına dilrîşim,
İmdâdına bî-hîşim, cârımdasın ey Rûhî.

Manâsı:

1- Ey rûha âid olan sevgili! Sen görünüşümün tâ kendisisin ve benimle birliktesin, benden ayrılmazsın. Çünkü düşüncemde sen varsın, beni Hakka sen götürürsün. Ve sen benim sevgilimsin, ayrıca akan rûhumsun (ruhumu harekete getiricisin).

2- Ey madde dünyâsından uzak olan sevgili hocam! Sen benim mutlu bahtım, hem vefâm, elestü bezminde de verdiğim sözsün. Ziyâde olan ömrüm ve tek kazancım sensin.

3- Ey sevgili! Sen benim cânım ve cihânımsın. Neyim varsa sendedir. Bütün dünyâm sensin. Emn-ü-emânımsın, gizli bir hazîne olarak her zaman evimdesin.

4- Sen benim huzûrumsun ve yolumsun. Gönlümü fetheden ve ferahlandıransın. Benim için ilâhî aşkın kadehi de sensin ve seninle mağara arkadaşıyız. Tıpkı hazret-i Muhammed aleyhisselâmla hazret-i Ebû Bekr (radıyallahü anh) gibi. O Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem) nasıl hazret-i Ebû Bekr’e gönlündekini akıttıysa, sen de bana öylesin.

5- Sen benim hem Kadir, hem de Berât gecemsin. Kurtuluşumun vesîlesisin ve diriliğimin suyusun. Ve sen kurtuluşumun da tâ kendisisin, taşıdığım tek sevgisin.

6- Sen gönül hoşluğumun zevkisin. Gönül seninle zevk alır. (Böyle olunca) hem elemim hem neş’emsin; ve sen benim gözümün nûrusun (seninle görürüm). Sen benim âteşimi yakansın.

7- Hakkî derviş olduğunu ve feryâdınla gönlünün yaralandığını söylerim. (Bu derviş Hakkî, senin üzülmenle üzülür.) imdâdına kayıtsız değilim (seninle ilgilenir hizmetine koşarım). Çünkü sen benim yakınımdasın.

İbrâhim Hakkı hazretleri, babasının vefatından sonra hocasının emriyle Erzurum’a gitti. Amcalarının da teşvikleriyle sekiz sene ilim tahsîl etti. Burada tahsîlini bitirdi. Fakat gönlü, hocası İsmâil Fakîrullah hazretlerinin ateşiyle yanıyordu. 1140 (m. 1728) senesinde yirmibeş yaşında iken tekrar Tillo’ya geldi. Burada hocasının 1147 (m. 1734) senesinde vefatına kadar hizmetiyle şereflendi. Sonra Erzurum’a döndü. Küçük yaşta ayrıldığı Hasankale’ye gelip yerleşti. Burayı çok sevdiğini şu manzûmesiyle anlatmaktadır:

Mübârek mekândır Hasankalesi,
Kamu zevka kândır Hasankalesi.
Suyu hoş, havası, taşı mu’tedil,
İrem’den nişândır Hasankalesi.

Değirmenleri hoş, o çermikleri,
Pür âb-ı revândır Hasankalesi.
O bostanları bağ u dağ-ı Hasan,
Mekân-ı Hisândır Hasankalesi.

Taşı ağacı nerm ve hâki kavî,
Metîn kahramandır Hasankalesi
Yeri mürtefi üç yanı düz açık,
Ki taht-ı şâhândır Hasankalesi.

Burûcı dizilmişdir inci misâl,
Iraktan ayândır Hasankalesi.
Deli âşık olmuş bahârı ana,
Ki pür hüsn ü ândır Hasankalesi.

Gündüz kuş sedâsı, gece kurbağa,
Ne tesbîh-hândır Hasankalesi.
Gelir seyre uşşâk etrâftan,
Gül-i âşıkândır Hasankalesi.

O çermik sefâsın sürer ehl-i dil,
Acep kâmrândır Hasankalesi.
Çoğu arzu eyler olmaz nasîb,
Bize râyegândır Hasankalesi.

Kubûrı velîler yatağıdır ol,
Riyâz-ı cihândır Hasankalesi.
Ahâlisi ağlep, seci ve sahî,
Ne zî-nâm ü şândır Hasankalesi.

Kamu halkı zeyrek, ârif ü zarîf,
Dolu aşk ü cândır Hasankalesi.
Ağır uslu, hoş huylu halkı mu’tî,
Pür emn ü emândır Hasankalesi.

Bir âyinedir yahşiye yahşi,
Yamana yamandır Hasankalesi.
Gel ey Hakkı bunda huzûr eyle kim,
Huzûr-ı cihândır Hasankalesi.

İbrâhim Hakkı hazretleri, Hasankale’de evlendi, sonra İstanbul’a gitti. İkinci Mahmûd ile görüştü ve saray kütüphânesinde çalışmalar yaptı. Bir sene sonra talebe yetiştirmek için Abdurrahmân Gâzî zaviyesine tayin edilerek Erzurum’a geldi. Talebe yetiştirmek için, uzun ve yorucu bir çalışmaya girdi. Hanımı Firdevs Hâtun’dan, İsmâil Fehim ve Ahmed Naîmî isminde iki oğlu dünyâya geldi.

1169 (m. 1755) senesinde tekrar İstanbul’a gitti. Sarayda, dîvân kâtibi Ali Efendi başta olmak üzere, pekçok kimselerle dost oldu. Sultan Üçüncü Mustafa Hân zamânında da Abdurrahmân Gâzî zaviyesinin berâtı yenilendi.

İbrâhim Hakkı hazretleri, 1177 (m. 1763) senesinde hâtıralara bağlılığı ve vefâ duygusunun çokluğundan, hocasının memleketi olan Tillo’ya gitti. İsmâil Fakîrullah hazretlerinin torunu Fâtıma Hâtun’la evlendi. Orada kaldı. Talebe yetiştirmeye burada da devam eden İbrâhim Hakkı (r. aleyh) bir sene sonra hacca gitti. Dönüşünde tekrar talebe okutmaya devam etti.

İbrâhim Hakkı hazretleri, zaman zaman Tillo’da, “Cebel-i Ra’sil Kuvâ” ismindeki tepeye çıkardı. Talebelerine de; “Bu tepe, yakında büyük bir nâma kavuşacaktır” derdi. Bu tepeye bir musalla taşı yaptırdı. Her uğradığında oraya otururdu. Ölümü, âhıreti ve hesabı düşünürdü. Yine birgün üç talebesi ile bu tepeye çıktı. Üçünün de ismi Mahmûd idi. Onlara; “Sübhânallah! Hepinizin adı da Mahmûd. Herbiriniz de amcalarınızın kızı ile evleneceksiniz. Fakat sâdece biriniz Allahü teâlânın evliyâ kulları arasında yüksek derecelere sahip olup; “Memduh” lakabıyla isimlendirilecektir. Ona her taraftan akın akın talebe ilim öğrenmeye gelecektir. O, bu tepeye bir ev yaptırıp herkesin hidâyete kavuşmasına vesîle olacaktır” buyurdu. Talebeler de kendi kendilerine; “Mübârek hocamızın müjde verdiği o kimse ben olsam” diye temennî ettiler. Bir müddet sonra içlerinden iki tanesi oradan ayrıldı. İbrâhim Hakkı hazretleri yanında kalan Mahmûd’a; “Biraz önce müjde verdiğim Mahmûd sensin. Fakat bu sırrı, ben sağ olduğum müddetçe kimseye söyleme” buyurdu.

1192 (m. 1778) senesinde ömrünün sonlarına yaklaşan İbrâhim Hakkı, vasiyyetnâmesini yazdı. Sık sık hastalanması sebebiyle bizzat kendisi kitap yazmak için uğraşamıyordu. Ancak yazdırmak sûretiyle kalan ömrünü bereketlendirmek istiyordu. Bu sebeple oğullarının kâtip olarak yardım etmelerini istedi. Kendisi söyleyip oğulları yazdılar. Nihâyet 1195 (m. 1781) târihinde Cemâzil-âhır ayında bir Perşembe günü vefat etti. Tillo’da, hocası İsmâil Fakîrullah hazretlerinin kabrine komşu olacak şekilde defnedildi. Ölümü için de; “Hudâyı bilmeğe ancak cihâne geldi sultânım” mısra’ı târih olarak düşürüldü.

Hayâtını ilim öğrenmek, öğretmek ve kitap yazmakla geçiren İbrâhim Hakkı hazretlerinin vefatında, iki oğlu ve iki kızı vardı. Oğulları, İsmâil Fehim ve Muhammed Şâkir’dir. Babasının neslinin devamını Muhammed Şâkir sağladı. Kızları Şemsî Âişe ile Hanîfe Hâtun’dur. İbrâhim Hakkı hazretlerinin Hanîfe Hâtun için yazdığı bir şiir şöyledir:

Gönülden çün dile vardır yol ey cân,
Mülâyim söyle, şîrîn söz bul ey cân,
Acı söz deme, hilm ile dol ey cân,
Güleç yüzlü, güzel sözlü ol ey cân.

Namazlarını vaktinde edâ et,
Hem ehlin her sözün tut, devlete yet,
Ne yol kim gösterirse ol yola git,
Güleç yüzlü, güzel sözlü ol ey cân.

Büyüğünle her işte meşveret kıl,
Ki aklına uyan pişmân olur bil,
Sözün tut görme sen, bir işi müşkîl,
Güleç yüzlü, güzel sözlü ol ey cân.

Büyüğündür azîz ana niyât et,
Sakın nâz etme hizmetli firâz et,
Sözün az et hemîşe ketm-i râz et,
Güleç yüzlü, güzel sözlü ol ey cân.

Sakın nâmahreme, sen de baîd ol,
Hemen ehlin safâsiyle sa’îd ol,
Murâdın terk edip söz tut reşîd ol,
Güleç yüzlü, güzel sözlü ol ey cân.

Dilin hıfz eyle, gıybet etme ey yâr,
Ve yıkma bir gönül bir sözle zinhâr,
Sen etme sırr-ı naşı nâsa izhâr,
Güleç yüzlü, güzel sözlü ol ey cân.

Güzel sözlerle tatyîb-ı kulûb et,
Sükût u samt ile setr-i uyûb et,
Yeterse kudretin keşf-i kürûb et,
Güleç yüzlü, güzel sözlü ol ey cân.

Kula hizmetdir Allah’a ibâdet,
Kusurun afvdır hakka riâyet,
Hudâ’nın lütfudur sabr u kanâat,
Güleç yüzlü, güzel sözlü ol ey cân.

Seni Allah lütfundan yaratmış,
Sana lütfuyla Cennet’te yer etmiş,
Dahî dünyâda halka sürûr etmiş,
Güleç yüzlü, güzel sözlü ol ey cân.

Güzel Allah senden râzı olsun,
Güleç yüzün görenler zevki bulsun,
Sözünden her gönül lezzetle dolsun,
Güleç yüzlü, güzel sözlü ol ey cân.

Çün Allah’ı seversin bil ki ol hem,
Seni sevmiştir ey cân senden erhâm,
Sen ey mahbûb-ı Hak ol şâd u hurrem,
Güleç yüzlü, güzel sözlü ol ey cân.

Sakın bir kimseyi incitme, sövme,
Ve sen bir kimseden incinme, dövme
Dahî sen kendini sohbetde övme,
Güleç yüzlü, güzel sözlü ol ey cân.

Hanîfe Hanım’ın atası Hakkı,
Der ey kızım hemen Kur’ân-ı oku,
Seninle bile bil her hâlde Hakkı,
Güleç yüzlü, güzel sözlü ol ey cân.

İbrâhim Hakkı hazretleri, tefsîr, hadîs, fıkıh gibi naklî ilimlerin yanında, aklî ilimlerle de uğraşmış, canlılar hakkında çeşitli teoriler ileri süren Fransız doktoru Lemarck, İngiliz Ch. Darvin, Hollandalı Hugo de Vries gibi batılı ilim adamlarından çok önce, canlılar hakkında, en basitinden en mükemmeli olan insana kadar düzgün bir tekâmül bulunduğunu yazmıştır. Bu konuyu ele alırken, bu tekâmülde arada görülen belli noktaları, husûsî özellikleri ve her birinin hudutlarını tesbit etmiş, hepsinin ayrı ayrı cinsler olduğunu ayrıca belirtmiştir. O sâdece biyoloji ilmi ile değil; fizikten kimyaya, matematikten astronomiye kadar, devrindeki bütün ilimlerle uğraşmış, bir ilim ve ma’rifet hazînesi olan Ma’rifetnâme’sinde, bütün bunlara yer vermiştir. Mevâlîdi, ya’nî canlı cansız bütün varlıkların yaradılış sırrını bilmek ve irfânı tahsîl etmek, onda pek açık olarak görülmektedir.

Hayâtında hiçbir zaman okumayı ve okutmayı elden bırakmayan İbrâhim Hakkı hazretleri, ideal insan tipi olarak, ârif insanı göstermiştir. Kendisi de bu ölçü içinde kalmıştır. Ona göre, ârif; gönülle ve akılla bilendir. Fakat gönülle bilmek ârifin yegâne husûsiyetidir. Bu yüzdendir ki o, gönüle, eserlerinde büyük yer vermiştir. Gönül, sevgilinin mekânıdır. Aşk sayesinde bu sevgi vardır. Bu yollarda hikmet (fen ve san’at) vardır. Mevâlîd (varlıkların sırrını anlama) bu yolla olmaktadır. Kısaca söylemek gerekirse İbrâhim Hakkı; gönül sâhibi olan, fen ve san’ata yer veren büyük bir âlim, hakka rızâ gösteren bir velîdir. Eserlerinin ismine ve mahlasına bakınca, bütün bunların hepsi görülür. Dîvânının adı “İlâhînâme”dir. Bu ismi boşuna koymamıştır. Hakîkaten hepsi ilâhidir. Ma’rifetnâme ise ârifin kitabı demektir.

İbrâhim Hakkı (rahmetullahi aleyh) ömrünün sonlarına doğru, eserlerinin dille değil gönülle okunmasını istemiştir. İbrâhim Hakkı hazretleri, açık fikirli, neş’eli bir ârif idi. Bilhassa bu husûslar, yakın dostu Şâir Hâzık’la olan yârenliklerinde ve kendi hanımlarına yazdığı mektuplarında görülmektedir. Bir de annesinin ismini koyduğu kızı Hanîfe’ye söylediği manzûm öğüdünde bunlara yer vermiştir. Kızına:

“Güleç yüzlü, güzel sözlü ol ey cân”

derken, mutlaka kendi tecrübelerini ve hâllerini de aktarmaktadır.

O hâtıralara çok bağlı idi. Hemen her hâdisenin târihini düşürürdü. Bunu daha çok yakınları için yapmıştır. 1172 (m. 1759) yılında oğlu Osman Nedîm’in ölümü için;

Hasretiyle ağladı halk-ı cihân,
Geldi târih gitti vây Osman cüvân,

Hanımlarından Züleyhâ Hâtun’un vefatı için de;

“Dua eyle Hakkî ana söyle târih,
Di firdevs-i a’lâyı bula Züleyhâ” târihlerini düşürdü.

İbrâhim Hakkı hazretleri için şiir, bir vâsıtadır. Ona göre şiir Hakkı anlatmalıdır. Edebi bildirmelidir. Hakkı anlatmak için, kalemin âşıkın elinde olması gerekir. Ancak o zaman Hak âşığı, Hakkı anlatacaktır. Şiirde sevgiliye (Allahü teâlâya) yer verilince, o kıymet kazanır. Sevgiliden bahsetmeyen şiirde güzellik aramak boşunadır. Şiir böyle olunca hikmettir.

Şiirleri, Dîvân’ında ve yer yer Mâ’rifetnâme’sinde yer almaktadır. Mâ’rifetnâme’deki şiirlerin pek çoğu dîvânından alınmıştır. Yalnız bu eserde yer alan ve mevzûları toplayarak anlattığı şiirler, öğretmek içindir ve bir bakıma işlediği konuların özeti durumurdadır. O, bu şiirlerinde hep Hakkî mahlasını kullanmış ve hep kendisine öğütlerde bulunmuştur. Şiirlerinin büyük bir kısmını Türkçe ile yazmıştır. Ayrıca Arabça ve Farsça ile yazdığı şiirleri de vardır. Daha çok bu şiirlerde; Hakkî mahlası yanında Ferdî mahlasını da kullanmış olmasına rağmen, en fazla Fakîrî mahlasını kullanmıştır. İbrâhim Hakkı’nın bu mahlası kullanması hocasına olan bağlılığının tezahürüdür. Bir de insanın aczini bu kelimede görmüştür.

İsmâil Fakîrullah hazretleri, talebesi İbrâhim Hakkı için pekçok sözler söylemiş, ondan iftihârla bahsetmiştir. Bunlardan bazıları aşağıdadır:

“Molla İbrâhim! Ben babamdan, o da dedemden bütün ilimleri okutmağa me’zûnuz. Mesâbih’in ta’lîmi, Meâlim-üt-tenzîl tefsîri ve din ilimlerini öğretmekte seni me’zûn kıldım.”

“Molla İbrâhim! Esas olan kalbdir, şart olan muhabbettir. Kalbinde arzusu olan Mevlâyı bulur. Çünkü o kuluna yakındır ve onunladır.”

“Molla! Ben Fakîrullah’ım. Allahü teâlânın sevdiğini severim.”

“Molla! Gökler ve yerler yaratılalıdan beri sen bizim sevgilimizsin.”

“Molla! Cennet ve Cehennem için değil, belki Allah yolunda muhabbetimiz içinsin.”

“Molla! Sen bizim çocuğumuzsun. Sen benim yanımda Abdülkâdir gibisin. Evlâdım gibisin.”

“Molla! Benden hayâ etmeyi bırak. Bana dön. Sen bendesin. Ne yaparsan kabulümdür.”

“Molla İbrâhim! Bize yakın olan uzak, uzak olan yakındır. Sen nerede olsan benim yanımdasın. Seni denize atsam, Allahü teâlâ tekrar seni bana verir.”

“Molla! Burada biz seni terbiye ederiz. Allahü teâlâ seninledir. O, senin yardımcındır. O seni korur. Sana uzun ömür, çok evlâd versin ve sonunu hayır eylesin.”

“Molla! Allahü teâlâya, bütün arzularını sana kolayca vermesi için yalvardım ve dua ettim. Allahü teâlâdan, bütün maksadlarına kavuşmanı ümîd ederim.”

İbrâhim Hakkı hazretlerinin eserleri:

1- Tecvîd kitabı: İbrâhim Hakkı’nın ilk eseridir. 1163 (m. 1750) yılında yazılmış olup, Türkçedir.

2- Tertîb-ül-Ulûm: 1165 (m. 1752) senesinde yazdığı bu eser, onun ilk Türkçe manzûmesidir. Okuyucu için öğüt risâlesi durumundadır. Ya’nî bir nev’i pendnâmedir (öğüt kitabıdır).

3- Dîvân (İlâhînâme): İlk ana eseridir. İbrâhim Hakkı’nın tasavvufun yanında felekiyyâtla (fen, astronomi) uğraşması, muhakkak, Allahü teâlânın büyüklüğünü anlamak içindir. Hazreti Mevlânâ, Mesnevî’sine nasıl vahy-i ilâhî demişse, o da, Dîvân’ına İlâhînâme adını vermiştir. Bu eserinde bir yılın günleri sayısınca gazel yazmıştır. Nihâyet bunu 1168 (m. 1754) senesinde tamamlamıştır. Dîvân’ındaki bazı şiirleri daha sonra Ma’rifetnâme’sine almış, hattâ bundan sonra yazdığı şiirlere sâdece bu eserinde yer vermiştir.

4- Ma’rifetnâme ikinci ana eseridir. Bu eseri, Erzurum’a dönüşünde Hasankale’de iken yazmaya başlamış, 1170 (m. 1756) senesinde tamamlamıştır. Üç fen üzere kurulmuş bir kitaptır. Birinci fenne geçmeden önce, dört fasılda hey’et-i İslâmı anlatır. Bunlardan birinci fasılda, derli toplu bir şekilde âlemin yaratılışı ve arş-ı a’zamı, ikinci fasılda, Cennet’i, üçüncü fasılda melekleri, dördüncü fasılda yerin tabakalarını, Cenennemi, kıyâmet alâmetlerini ve mahşeri anlatmıştır. Ana bölümlere fen adını vermiştir. Fenleri, bâblara, bâbları da fasıllara ayırarak kitabını tertîb etmiştir.

Birinci fende üç bâb bulunmaktadır. Birinci bâbda dört, ikincide altı, üçüncüde ise on fasıl mevcûttur. Birinci bâbda; kâinatın yaratılmasındaki düzeni, cevher ve arazın mâhiyetini, değişiklikleri, aklı, nefsi, ilm-i hesabı ve hendese ya’nî geometriyi anlatmaktadır. İkinci bâbda; âlemin yuvarlak oluşunu, yıldızları, oniki gezegeni, ayın menzillerini, sabit yıldızların uzaklık ve büyüklüklerini, Zuhal Yıldızı’nı, Müşteri Yıldızı’nı, Merih’i, Güneş’i, Zühre’yi, Utarid’i, Ay’ı ve tesîrlerini bulunduğu göklerle anlatır. Üçüncü bâbda; anâsır-ı erba’âya yer verir ve cisimleri ayrıntıları ile anlatır.

İkinci fen; beş bâb onsekiz fasıldır. Birinci bâbda; teşrih ilmini, insan vücûdunu, bedenin terkîbini, uzuvların durumuna yer verilmiştir. İkinci bâbda; kemikler, omurga, bel, boyun halkaları ve yapıları, el ayak kemikleri ve husûsiyetleri bildirilmiştir. Üçüncü bâbda; kaslar, adaleler, bel, karın, ayak kasları ele alınmıştır. Dördüncü bâbda ise; sinirler ve damarlar anlatılmış, karaciğere yer verilmiş, nefsi anlatmış ve uzuvların şekilleri üzerinde durulmuştur. Beşinci bâbda; ölüme yer vermiştir.

Üçüncü fen; beş bâbdan ve yirmiyedi fasıldan ibârettir. Bunlardan birinci bâbda, kitap ve sünnete uyma, dünyâ sevgisini terk etme, rûhun kalbin hakîkatini; ikinci bâbda, irfân yolunun esâslarını; üçüncü bâbda, rûh makamlarını, tevekkülü, tefvîzi, sabrı, rızâyı; dördüncü bâbda, ma’rifeti ve muhabbeti; beşincide, Allahü teâlânın dergâhına sülûku bildirmektedir. Beşinci bâbın sekizinci ve son faslında Şeyh İsmâil Tillovî’nin (Fakîrullah’ın) hâllerini anlatmakta, bu faslın dokuzuncu nev’inde babasını ve kısmen de kendisini ele almaktadır.

Kitabın hâtimesinde dört fasla yer vermiştir. Burada Peygamber efendimizi (sallallahu aleyhi ve sellem), O’nun ve Eshâbının hâllerini, herkesle iyi geçinmeyi; Hâlıka ve halka davranışı ve bu davranışın edeblerini ve bunlarla olan irtibâtı anlatır.

Kısaca söylemek gerekirse, Ma’rifetnâme, yaratılışı, kâinâtı, bu yaratmanın dayandığı incelikleri, âlemleri birinci ana bölümde; tıp ilmini ve insan vücûdunu ikinci ana bölümde; insanın insan olarak ne yapması gerektiğini ve onun yücelmesini üçüncü ana bölümde; âdâb-ı muaşereti de son bölümde işiemiştir. İbrâhim Hakkı hazretleri bu eserini oğlu Ahmed Naîmî için yazmıştır.

(Eserin 1836, 1864 yıllarında Mısır’da 1868, 1893 ve 1914 yıllarında İstanbul’da olmak üzere beş baskısı yapılmıştır. Taş baskıları da vardır. Dernek tarafından tıpkıbasımı da yapılmıştır.)

5- İrfâniyye: İbrâhim Hakkı hazretlerinin Dîvân ve Ma’rifetnâme’den sonra üçüncü ana eseri olup, 495 sahifeyi bulmaktadır. Eserin 220. sahifeye kadar olan kısmı Arabça, 410. sahifeye kadar da Farsçadır. Geriye kalan 85 sahifelik kısım ise Türkçedir. 1174 (m. 1761) yılında te’lîf edilen eser, “Men arefe nefsehû fekad arefe Rabbeh.” hadîsini açıklamaktadır.

Çü bin yüz yetmiş dörtte bunun cem’i tamâm oldu.
Cihânda senden ey Hakkî bu mecmû’a müdâm oldu.

beytinde eserin mecmû’a olduğunu belirtmiştir.

6- İnsâniyye: Dördüncü büyük eseridir. 722 sahife olup, baş kısmında 16 sahifelik Arabça bir kısım vardır. Şeyhi olan İsmâil Fakîrullah için yazdığı sekiz kasîde buradadır. Bu eserin büyük bir kısmı Farsçadır. Bu eseri, tasavvuf ilminin özü olup, hikmet ülkesidir.

Çü bin yüz yetmiş altıda bunun cem’i tamâm oldu.
Cihânda senden ey Hakkî bu hoş tuhfe kirâm oldu.

beytinde görüldüğü üzere, bu eserini 1176 (m. 1763) yılında tamamlamıştır.

7- Mecmû’at-ül-Me’ânî: Müsveddelerini Erzurum’da hazırladığı bu eserini Tillo’da tamamlamıştır. Beşinci ana eseridir ve 1178 (m. 1765) yılında tasnif etmiştir.

8- Lüb-ül-ulûm: İlimlerin özü manâsına gelen bu eseri Mecmû’at-ül-Me’ânî’nin içinde yer almaktadır.

9- Vuslâtnâme: Manzûm bir eserdir. Yine Mecmû’at-ül-Me’ânî’nin içinde bulunmaktadır.

10- Türkçe-Arabça-Farsça sözlük: Küçük çapta bir sözlük olup Mecmû’at-ül-Me’ânî adlı eserinin içinde yer almaktadır. Sözlüğün tertîbi kendisine hastır.

11- Se’âdetnâme: Rubâîlerinden meydana gelmiştir. Hemen hemen bütün rubâîlerinde kendini muhâtab alan öğütlere yer vermiştir. Eseri meydana getiren rubâîlerin sayısı 82’dir. Bu eser “Dîvân”ında yer almaktadır.

12- Vaslnâme: Dervişane manzûm mektuplarından meydana gelmiştir. “Dîvân”da yer almaktadır,

13- Şükürnâme: Bu küçük manzûmede verilen ni’metlere karşı şükrünü dile getirmiştir. “Dîvân”ında bulunmaktadır.

Sonra yazdığı eserlerine Evlâd eserleri adını veren İbrâhim Hakkı, Dîvân’ında ve Mecmû’at-ül-Me’ânîsinde yer alan küçük eserlerden bunları ayırmıştır. Bunlar da küçük eserler olup çeşitli eserlerinden alınarak tertîb edilmişlerdir. 14- Mesârık-ul-Yuh: 1185 (m. 1771) yılında yazılmıştır. Fakat bulunamamıştır. 15- Sefîne-i Nûh: Zamânının tûfânında boğulmamak için bu eserin okunması gerektiği belirtilmiştir. Eseri için;

Bu on âdetle ehl-i kalbi hıfzeyler bu hüsnü’r-rûh,
Ki tûfân-ı zamandan dâhilin saklar Sefîne-i Nûh.

demektedir. Eser tam bir nasîhatnâmedir.

16- Kenz-ül-Fütûh: 1188 (m. 1774) yılında İrfâniye adlı eserinden alınarak ortaya konmuştur. Arapça ve Türkçe manzûmelere yer verilmiştir.

17- Definet-ür-rûh: 1189 (m. 1775) yılında yazılmıştır. 190 sahifedir. Mevzûu, insân-ı kâmil üzerinedir. Ayrıca dostlarına yazdığı mektuplar da vardır. Râznâme adlı üçüncü mektup Türkçedir.

18- Rûh-uş-şürûh: Dîvân’dan alınma bir küçük eserdir. 1189 (m. 1775) yılında tasnif edilmiştir.

19- Ülfet-ül-Enâm: 1189 (m. 1775) yılında yazdığı bu eseri de Ma’rifetnâme’den alınmış olup Arapçadır. Fakat ele geçmemiştir.

20-Mahzen-ül-Esrâr: İlâhînâme’den seçilen 1200 beyt ile İnsâniyye adlı kitabının birleştirilmesi sûretiyle ortaya konmuştur. Bunun için Dîvân’inin özü denilse yeri vardır.

Tillo’da tam onbeş sene kalmış olan İbrâhim Hakkı bu zaman zarfında da 10 kitap te’lîf etmiştir. Fakat bunların beşini yazmaktan vazgeçmiştir. Bunlar:

21- Tuhfet-ül-Kirâm: 1190 (m. 1776) yılında yazılmıştır.

22- Nûhbet-ül-Kelâm: 1190 yılında ortaya konmuştur.

23- Ülfet-ül-Enâm: Bu eser de aynı yıl 1190’da yazılmıştır.

24- Urvet-ül-İslâm: 1191 (m. 1777) yılında yazdığı bu eseri, kendisinin en çok beğendiği eseridir. Etrâfındaki kimselere şiirlerini bırakıp, bu eserini okumalarını tavsiye etmiştir. Kendisinin hidâyet bulmasını burada anlatır. Ma’rifetnâme’den alınmıştır. Arapça ve Türkçedir. Önsözünde oğlu Muhammed Şâkir’e dualar etmektedir. Bu kısım Arabçadır.

25- Hey’et-ül-İslâm: Sonuncu küçük eseridir. Bu cins eserlerin onuncusudur. Urvet-ül-İslâm’la birlikte 1191 (m. 1777) yılında yazılmıştır. Arabçadır. Ma’rifetnâme ile hadîs ve tefsîrlerden meydana getirilmiştir. O; “Kıyâmet alâmetlerini, mahşeri, Cennet’i, Cehennem’i, arşı, melekleri, Allahü teâlânın verdiği bütün ni’metleri hatırlayıp, O’nun yarattıkları üzerinde tefekkür ettiğimde, hayretten hayrete düştüm. Allahü teâlânın bu büyüklüğü karşısında, kalbimde en küçük bir gurûr ve kibir kalmadı. Tevekkül ederek Allahü teâlâdan başka hiçbirşeyi istemedim. Ancak tam bir teslimiyetle şevk ve sürûra, gönül huzûruna kavuştum” demektedir. Bu ibâreden onun kitaplarına ne kadar düşkün bir İslâm büyüğü olduğunu da söylemek gerekir. Zâten ömrünün sonunda kendisine arkadaş olanlar da bunlardır. Bunu yalnız kendi nefsi için değil; “Bu sözlerim iftihâr değil tahdis-i ni’mettir. Böyle bilmişimdir ve her dostuma bu devlet-i huzûru dua ile Mevlâdan taleb kılmışımdır” diyerek başkalarının saâdetini de düşünmüş, gerçekten herkese yol göstermiş ve kendisini başkalarının doğru yola gitmesi için adamıştır. Bunlara ilâve olarak mektuplarını ve başka yazılarını da zikretmek gerekir.

26- Mi’yâr-ül-evkât: Vakitlerin tayini husûsunda yazılmış olan bu eserin ismini de bizzat kendisi koymuştur.

İbrâhim Hakkı hazretlerinin Ma’rifetnâme’sinden alınan bazı hadîs-i şerîfler aşağıdadır:

“Mes’ûd o kimsedir ki, dünyâ onu terk etmezden önce, o dünyâyı terk etmiştir.”

“Arzusu âhıret olup, âhıret için çalışana, Allahü teâlâ dünyâyı hizmetçi yapar.”

“Yalnız dünyâ için çalışana, yalnız kaderinde olan kadar gelir, işleri karışık, üzüntüsü çok olur.”

“Âhıretin sonsuz olduğuna inanan kimsenin bu dünyâya sarılması, çok şaşılacak şeydir.”

“Dünyâ sizin için yaratıldı. Siz de âhıret için yaratıldınız! Âhırette ise, Cennet’ten ve Cehennem ateşinden başka yer yoktur.”

“Paraya, yiyeceğe tapınan kimse helâk olsun!”

“Sizlerin fakir olacağınızı düşünmüyor, bunun için üzülmüyorum. Sizden önce gelmiş olanlara olduğu gibi, dünyânın elinize bol bol geçerek, Allahü teâlâya âsî ve birbirinize düşman olmanızdan korkuyorum.”

“Mal ve şöhret hırsının insana zararı, koyun sürüsüne giren iki aç kurdun zararından daha çoktur.”

“Dünyâyı terk eyle ki, Allahü teâlâ seni sevsin, insanların malına göz dikme ki, herkes seni sevsin!”

“Dünyâ, geçilecek bir köprü gibidir. Bu köprüyü tamir etmekle uğraşmayın. Hemen geçip gidin.”

“Dünyâya, burada kalacağınız kadar, âhırete de, orada kalacağınız kadar çalışınız!”

Dünyâya bağlanmanın kötülüğü hakkında da şöyle buyuruyor:

“Dünyâ zıll-i zâildir. Ona güvenen nâdimdir. O seninle kalsa da, sen onunla kalmazsın. Dünyâdan çıkmadan önce, kalbinden dünyâ sevgisini çıkar. Dünyâ lezzetlerine aldanmayan, Cennet ni’metlerine kavuşur. İki âlemde azîz ve muhterem olur. Dünyâ harabdır. Şerbetleri serabdır. Ni’metleri zehirli, safâları kederlidir. Bedenleri yıpratır. Emelleri artırır. Kendini kovalayandan kaçar. Kaçanı kovalar. Dünyâ bala, içine düşenler de sineğe benzer. Ni’metleri geçici, hâlleri değişicidir. Dünyâya ve buna düşkün olanlara inanılmaz. Çünkü, bunlarda vefâ ve sefâ bulunmaz. Fâni olanı ver ki, bâki olanı alasın. Kendini bilen kişinin bu dünyâya düşkün olmasına şaşılır. Şakîler dünyâya sarılır. Sa’îdler bakî olana sarılır. Bedeninle dünyâda ol, kalbinle âhıreti bul! Nefsin arzularını terk eden pâk olur, âfetlerden selâmet bulur. Allahü teâlânın râzı olmadığını terk edene, Allahü teâlâ ondan iyisini ihsân eder. Dünyâyı anlayan, onun sıkıntılarından üzülmez. Dünyâyı anlayan, ondan sakınır. Ondan sakınan, nefsini tanır. Nefsini tanıyan, Rabbini bulur. Mevlâsına hizmet edene, dünyâ hizmetçi olur. Dünyâ insanın gölgesine benzer. Kovalarsan kaçar. Kaçarsan, seni kovalar. Dünyâ, âşıklarına mihnet yeridir. Lezzetlerine aldanmayanlara, ni’met yeridir. İbâdet edenlere kazanç yeridir, ibret alanlara hikmet yeridir. Onu tanıyanlara selâmet yeridir. Ana rahmine nisbetle, Cennet gibidir. Âhırete nisbetle çöplük gibidir.

Ölümden önce olan herşeye dünyâ denir. Bunlardan, ölümden sonra fâidesi olanlar, dünyâdan sayılmaz. Âhıretten sayılırlar. Çünkü, dünyâ âhıret için tarladır. Âhırete yaramayan dünyalıklar, zararlıdır. Haramlar, günahlar ve mübâhların fazlası böyledir. Dünyâda olanlar dînimize uygun kullanılırsa, âhırete fâideli olurlar. Hem dünyâ lezzetine, hem de âhıret ni’metlerine kavuşulur. Mal iyi de değildir, kötü de değildir. İyilik, kötülük, onu kullanandadır. O hâlde, mel’ûn olan kötü olan dünyâ, Allahü teâlânın râzı olmadığı, âhıreti yıkıcı yerlerde kullanılan şeyler demektir. Kendini ve Rabbini unutup, lezzetlerine, şehvetlerine düşkün olanlar, yolda hayvanının süsü ile palanı ile otu ile uğraşıp, arkadaşlarından geri kalan yolcuya benzer. Çölde yalnız kalıp, helâk olur. İnsan da ne için yaratılmış olduğunu unutup, dünyâ zînetlerine aldanır, âhıret hazırlığı yapmazsa, ebedi felâkete sürüklenir. Dünyâ sevgisi âhırete hazırlanmağa mâni olur. Çünkü, kalb onu düşünmekle, Allah’ı unutur. Beden, onu elde etmeğe uğraşarak ibâdet yapamaz olur. Dünyâ ile âhıret, doğu ile batı gibidir ki, birine yaklaşan, ötekinden uzak olur. Bir kimse ibâdetini yapmaz ve geçiminde, kazancında, Allahü teâlânın emirlerini ve yasaklarını gözetmezse, dünyâya düşkün olmuş olur. Allahü teâlâ herkesin kalbini bundan soğutur. Bunu kimse sevmez.”

Ma’rifetnâme’den bir bölümde de şöyle buyurdu:

“Ey Azîz! İnsan kendi vücûduna dikkatle baksa, yaratıcısının zâtını öğrenir. Ârif-i billah (Allah’ı bilen) olur. Çünkü bir insan düşünse ki; vücûdundan eser yokken, bedenine ve yaradılışına dikkatle baksa, evvelinde iki damla mâyi idi. Ne kemiği, ne eti, ne damarları, ne de kanı vardı. Ne rûhu, ne aklı ve ne iz’ânı vardı. Fakat sonradan, içi ve dışı hârikalarla dolu, nice akıl şaşırtıcı organlar ve gönül sevici güzel ahlâk ile bezenmiş olan bu vücûd ve rûhun bir yaratıcısı olduğunu idrâk eder. Bu yaratıcı, kâinatın bütün zerrelerine hâkim olur, onlara dilediği gibi tesîr eder. Görünen ve görünmeyen her şeyi bilir. Her vücûd, her organ ve her cüz’i, hep, onun kudret, hikmet ve rahmetine gömülür. İnsan, bedeninin mükemmeliyetine ve organlarının yapı inceliğine, işleyişine ve faydalarına dikkatle bakınca yaratıcısının kudretini, büyüklüğünü daha iyi anlar ve O’na, o derece sevgiyle bağlanır ve bilir ki; bütün bu ince yapılı makina, duyu organları ve kuvvetleriyle, ilim ve tekniğiyle cenâb-ı Hakkın lütuf ve inâyetinin, rahmetinin eseridir.

Ma’rifetnâme’de erkeğin kadına karşı olan vazîfelerini şöyle yazmaktadır: Ona karşı her zaman, güzel huylu olmalıdır. (Allahü teâlâ iyi huylu olanları sever. Huysuzları sevmez. Bir insanı incitmek haramdır, işkence yapanın evlenmesi haramdır.) Ona karşı her zaman, yumuşak davranmalıdır. Peygamberimiz (sallallahü aleyhi ve sellem) buyurdu ki: “Müslümanların en iyisi, en fâidelisi, zevcesine karşı iyi ve fâideli olandır.” Eve gelince zevceye selâm vermeli ya’nî selâmün aleyküm demeli ve nasılsın? diye hatırını sormalıdır. Tenhâda üzüntülü görünce, onu çok sevdiğini, acıdığını söyleyip hâlini sormalı, tatlı şeyler söylemelidir. Yapamayacağı şeyleri bile söz vererek gönlünü almalıdır. Çünkü o, evinde kapalı, başkalarından ümitsiz ve yalnız kendisine alışmış olan dostu, dert ortağı, ekmek vericisi, kendini neş’elendiricisi, çocuklarını yetiştiricisi ve ihtiyâçlarını gidericisidir. Çocukları terbiyede ona yardım etmelidir. Çünkü bebek, gece-gündüz ağlayıp, anasına hiç rahat vermez. Onu insafsızca üzen bir alacaklıdır. O hâlde, ona imdâd edene, Allahü teâlâ yardım eder. Zevcesine, memlekette âdet olan elbisenin, çamaşırın en kıymetlisini giydirmelidir. Ev içinde, her istediği, güzel şeyleri giydirmelidir. Sokağa çıkarken, bunları da örtmeli, yabancıya göstermemelidir. İyi şeyler yedirmelidir. Zengin ise, helâl olan herşeyı almalıdır. Ona geniş, kullanışlı, sıhhî ve İslâm hanımına yakışan elbise ve nefis taam temin etmeği, kendine borç bilmelidir. Zevcesini dövmemelidir.

Allahü teâlânın emirlerini yapmak husûsunda olan kusuru için, birgünden çok dargın durmamalıdır. Zevcesinin huysuzluklarını yumuşak karşılamalıdır. Çünkü, kadınlar eğri kaburga kemiğinden yaratılmıştır. Akılları ve dinleri erkeklerden azdır. Erkeğe emânet olunmuşlardır. Gülerek, tatlılıkla geçinmek için alınmışlardır.

(Aklı olan zevc ve zevce, birbirlerini üzmezler. Hayat arkadaşını üzmek, incitmek, ahmaklık alâmetidir. Zâlim, huysuz kimsenin hayat arkadaşı devamlı üzülerek a’sâbı bozulur. Sinir hastası olur. Sinirler bozulunca, çeşitli hastalıklar hâsıl olur. Hayat arkadaşı hasta olan bir eş, mahvolmuştur. Se’âdeti sona ermiştir. Eşinin hizmetinden, yardımlarından mahrûm kalmıştır. Ömrü, onun dertlerini dinlemekle, ona doktor aramakla, ona, alışmamış olduğu hizmetleri yapmakla geçer. Bütün bu felâketlere, bitmeyen sıkıntılara kendi huysuzluğu sebeb olmuştur. Dizlerini dövmekte ise de, ne yazık ki, bu pişmanlığının fâidesi yoktur. O hâlde, ey müslüman! Hayat arkadaşına yapacağın huysuzlukların, işkencelerin zararlarının kendine de olacağını düşün! Ona karşı, hep güler yüzlü, tatlı dilli olmağa çalış! Bunu yapabilirsen, rahat ve huzûr içinde yaşar, Rabbinin rızâsını da kazanırsın!)

Zevcesinin ahlâkında bir değişiklik görürse, kabahati kendinde bulup, ben iyi olsaydım, o da böyle olmazdı, diye düşünmelidir. Evliyâdan birinin zevcesi, huysuz idi. Buna hep sabreder, soranlara derdi ki, eğer onu boşarsam, ona sabır edemeyen biri alır da, ikisinin birden felâkete düşmelerinden korkarım. Büyükler buyurmuş ki: “Bir kimse ailesinin huysuzluğuna sabrederse, altı şey, ziyândan kurtulur: Çocuk dayaktan, tabak, bardak kırılmaktan, ahırdakiler döğülmekten, kendi sövülmekten, misâfir gücendirilmekten, elbise yırtılmaktan kurtulur.” Ehli kızınca susmalıdır. Böylece kadın, pişman olup, özür dilemeğe başlar. Çünkü o, zayıftır. Susunca mağlub olur. Ehlinin iyiliği çoğalıp, her işi seve seve yapınca, ona dua etmeli ve Allahü teâlâya şükretmelidir. Çünkü, uygun bir kadın büyük ni’mettir. Zevcesi ile öyle olmalıdır ki, zevcim beni herkesten çok seviyor, bilsin. Bakkal, kasab, çarşı, pazar işlerini asla ona bırakmamalı, evin idâresinde onun fikrini sormalı, dışardaki büyük işleri söyliyerek, onu üzmemelidir. Zevcesinin câhilce hareketleri için dâima uyanık bulunmalıdır. Çünkü, Âdem babamız, ehli Havva anamızın daveti üzerine, yanlış iş işledi. Evde hâkim, âmir erkek olmalıdır, kadın değil. Zevcesinin, günah olmayan kusurlarını görmemezlikten gelmelidir. Günah iş ve sözden vazgeçmesini ve namaza, oruca ve gusl abdesti almağa devam etmesini tatlı ve yumuşak sözlerle nasîhat etmelidir. Kıymetli elbise ve zînet eşyası alacağını va’d ederek ibâdetleri yaptırmalı, günahlarını önlemelidir. Zevcesinin ayıplarını, sırlarını, herkesten gizlemelidir. Zevcesine latîfe, şaka söylemeli ve kadın gibi olup, oyunlar yapmalıdır. Nitekim, Allahü teâlânın Habîbi (sallallahü aleyhi ve sellem) ezvâc-ı mütahherâsına karşı, insanların en zarîfi idi. Hattâ bir kerre Âişe (radıyallahü anhâ) ile yarış etti. Âişe vâlidemiz geçti. Bir daha yarış ettiklerinde, Server-i âlem (sallallahü aleyhi ve sellem) geçti. Müslümanın ehli ile oynaması, boş ve günah değildir, sevâbdır.

Zevcesine Kur’ân-ı kerîm okumasını, farzlardan, haramlardan, ona lâzım olanları öğretmelidir. Allahü teâlânın emirlerini ve yasaklarını bilmeyen, zevcesine ve çocuklarına öğretmeyen, Cehennem’de azâb çekecektir.

Zevce, yalnız evde zevcine karşı süslenip, başka kimselere süslenmemelidir. Zevcesi ve kızları dinimizin bildirdiği gibi giyinmeyen erkekler onlarla birlikte Cehennem’e gidecek, çok acı azâb çekeceklerdir. Zevcesinden izinsiz sefere, hattâ nâfile hacca gitmemelidir. Zevceye, gamını, kederini, düşmanlarını, borçlarını söylememelidir. Ona, yanında ve olmadığı zamanlarda, hep hayır dua etmeli, fenâ dua etmemelidir. Çünkü, gece gündüz onun için çalışmaktadır. Onun ekmekçisi aşçısı, terzisi ve malının bekçisi, yoldaşı, mûnisi, yârı ve nigârıdır.

İbrâhim Hakkı hazretlerinin “Tefvîznâme” isimli şiiri aşağıdadır:

“Hak, şerleri hayr eyler,
Zannetmeki gayr eyler,
Ârif ânı seyr eyler,
Mevlâ görelim neyler,
Neylerse, güzel eyler…

Sen Hakka tevekkül kıl,
Tefvîz et ve rahat bul,
Sabr eyle ve râzı ol,
Mevlâ görelim neyler,
Neylerse, güzel eyler…

Kalbin ana berd eyle,
Tedbîrini terk eyle,
Takdîrini derk eyle,
Mevlâ görelim neyler,
Neylerse, güzel eyler…

Hallâku Rahîm oldur,
Rezzâku Kerîm oldur,
Fe’âl-ü Hakîm oldur,
Mevlâ görelim neyler,
Neylerse, güzel eyler…

Bil kâdıy-ı hâcâtı,
Kıl ana münâcâtı,
Terk eyle mürâdâtı,
Mevlâ görelim neyler,
Neylerse, güzel eyler…

Bir iş üstüne düşme,
Olduysa inâd etme,
Haktandır o, red etme,
Mevlâ görelim neyler,
Neylerse, güzel eyler…

Haktandır bütün işler,
Boştur gam-u teşvişler,
Ol, hikmetini işler,
Mevlâ görelim neyler,
Neylerse, güzel eyler…

Hep işleri fâyıktır,
Birbirine lâyıktır,
Neylerse, muvâfıktır,
Mevlâ görelim neyler,
Neylerse, güzel eyler…

Dilden gamı dûr eyle,
Rabbinle huzûr eyle,
Tefvîz-i umur eyle,
Mevlâ görelim neyler,
Neylerse, güzel eyler…

Sen adli zulüm sanma,
Teslim ol nâra yanma,
Sabret, sakın usanma,
Mevlâ görelim neyler,
Neylerse, güzel eyler…

Deme şu niçin şöyle,
Bir nicedir ol öyle,
Bak sonuna, sabr eyle,
Mevlâ görelim neyler,
Neylerse, güzel eyler…

Hiç kimseye hor bakma,
İncitme, gönül yıkma,
Sen nefsine yan çıkma,
Mevlâ görelim neyler,
Neylerse, güzel eyler…

Mü’min işi, renk olmaz,
Âkıl huyu cenk olmaz,
Ârif dili tenk olmaz,
Mevlâ görelim neyler,
Neylerse, güzel eyler…

Hoş sabr-i cemîlimdir,
Takdîri kefîlimdir,
Allah ki vekîlimdir,
Mevlâ görelim neyler,
Neylerse, güzel eyler…

Her dilde O’nun adı,
Her canda O’nun yâdı,
Her kuladır imdâdı,
Mevlâ görelim neyler,
Neylerse, güzel eyler…

Nâçâr kalacak yerde,
Nâgâh açar, ol perde,
Derman eder ol derde,
Mevlâ görelim neyler,
Neylerse, güzel eyler…

Her kuluna her ânda,
Geh kahru geh ihsânda,
Her anda, o bir şânda,
Mevlâ görelim neyler,
Neylerse, güzel eyler…

Geh mu’ti ü geh mâni’,
Geh darr ü gehi nâfi’,
Geh hâfid ü geh râfî’,
Mevlâ görelim neyler,
Neylerse, güzel eyler…

Geh abdin eder ârif,
Geh emîn ü geh hâif,
Her kalbi odur sârif,
Mevlâ görelim neyler,
Neylerse, güzel eyler…

Geh kalbini boş eyler,
Geh hulkunu hoş eyler,
Geh aşkına dûş eyler,
Mevlâ görelim neyler,
Neylerse, güzel eyler…

Geh sâde vügâh rengin,
Geh tabin eder sengin,
Geh hurrem ü geh gamgin,
Mevlâ görelim neyler,
Neylerse, güzel eyler…

Az ye, az uyu, az iç,
Ten mezbelesinden geç,
Dil gülşenine gel göç,
Mevlâ görelim neyler,
Neylerse, güzel eyler…

Bu nâs ile yorulma,
Nefsinle dahî kalma,
Kalbinden ırak olma,
Mevlâ görelim neyler,
Neylerse, güzel eyler…

Geçmişle geri kalma,
Müstakbele hem dalma,
Hâl ile dahî olma,
Mevlâ görelim neyler,
Neylerse, güzel eyler…

Her dem onu zikreyle,
Zeyrekliği koy şöyle,
Hayrân-ı Hak ol, söyle,
Mevlâ görelim neyler,
Neylerse, güzel eyler…

Gel hayrete dal bir yol,
Kendin unut O’nu bul,
Koy gafleti hâzır ol,
Mevlâ görelim neyler,
Neylerse, güzel eyler…

Her sözde nasîhat var,
Her nesnede zîynet var,
Her işte ganîmet var,
Mevlâ görelim neyler,
Neylerse, güzel eyler…

Hep remz u işârettir,
Hep gamz u beşârettir,
Hep aynı inâyettir,
Mevlâ görelim neyler,
Neylerse, güzel eyler…

Her söyleyeni dinle,
Ol söyleteni anla,
Hoş eyle, kabul canla,
Mevlâ görelim neyler,
Neylerse, güzel eyler…

Bil elsine-i halkî,
Aklâm-ı Hak ey Hakkî
Öğren edeb ü hulkî,
Mevlâ görelim neyler,
Neylerse, güzel eyler…

Vallahi güzel etmiş,
Billahi güzel etmiş,
Tallahi güzel etmiş,
Allah görelim netmiş,
Netmişse güzel etmiş…

Bir başka manzûmesinde de şöyle buyurdu:

“Cânân elinden gelmişim,
Fâni mekânı neylerim,
Ol mülke meylim salmışım,
Ben bu cihânı neylerim.

Dünyâya geldim gitmeye,
İlm ile hilme yetmeğe,
Aşk ile can seyretmeye,
Ben iyn-u ânı neylerim.

Devr-i zamandan doymuşum,
Kevn-u fesâdı kovmuşum,
Dâr-ül-emânı duymuşum,
Ben sicn-i cânı neylerim.

Hep itibârım atmışım,
Âşıklığa el katmışım,
Ben nefsi dosta satmışım,
Bu düşmânı neylerim.

Aşkın şerbetin içmişim,
Dil gülşenine göçmüşüm,
Ben varlığımdan geçmişim,
Nâm-u nişânı neylerim.

Aşkı tabîbim kılmışım,
Derdinde derman bulmuşum,
İşin özünü bilmişim,
Yünâniyânı neylerim.

Enfâs-i ışkı derikem,
Mal-u menâli tarikem,
Genc-i nihânı mâlikem,
Nakd-i revânı neylerim.

Ma’rifet tadın almışım,
Fenâ tahtına varmışım,
Mahfîce sultan olmuşum,
Dünyâ varlığın neylerim.

Her ne gelirse yahşîdir,
Zira o dostun bahşîidir,
Çün cümle O’nun işidir,
Ben bed gümânı neylerim.

Ölmüş onunla kalmışım,
Ayn-i hayâta dalmışım,
Kendim bilip gâm almışım,
Vehm-u yalanı neylerim.

Gerçi zaman devrân ile,
Pîr etti cismim şân ile,
Gönlüm civândır cân ile,
Pîr-ü civânı neylerim.

Yâri bana bes görmüşüm,
Ağyârı dilden sürmüşüm,
Ünsîle tenhâ durmuşum,
Ben ins-ü cânı neylerim.

Dilden dile bin tercümân,
Varken ne söyler bu lisân,
Çün cân-ü dildir hem zebân,
Nutk-u beyânı neylerim.

Hakkî cemî-i halktan,
Müstagnîyem billahi ben,
Hallâk-ı âlem var iken,
Halk-ı zamânı neylerim.”

İbrâhim Hakkı hazretleri kadının kocasıyla sohbet ve ülfetinin edeblerini şöyle bildirmektedir: Kocası içeri girince, ayağa kalkmalı, kocasını güler yüzle karşılamalıdır. Zevcine (kocasına), merhaba (hoş geldin) efendim demeli, paltosunu almalıdır. Her emrinde ve işinde, kocasına itâat etmelidir. Ondan izinsiz, evinden bir yere gitmemelidir. Kocasının elbisesini temizlemeli, yemeğini ve ekmeğini pişirmelidir. Kocasına gusl ve abdest için leğen ve ibrik getirmelidir. Minder üzerine oturtmalı, eğer isterse, gusl ve abdestte ona hizmet etmelidir. Kocasından izinsiz oruç tutmamalıdır. Güzelliği ve malı ile kocasına övünmemeli, giyinme ve yeme işlerinde kocasına üzüntü vermemelidir. Sesini kocasının sesinden yüksek çıkarmamalı, ona eziyet edip, canından, hayâtından usandırmamalıdır. Kocasının yanında ve arkasında ona dua etmeli, onu övmelidir. Kocası için gözlerine sürme çekmeli, kına yakmalı ve diğer mübâh olan şeylerle süslenmelidir. Kocasının ırz ve malını gece-gündüz korumalıdır. Ya’nî kendi nâmahreme görünmeyip, ondan izinsiz hiç kimseye bir şeyini vermemelidir.

İbrâhim Hakkı hazretleri insanın kendi çocukları ile sohbetinin edeblerini de şöyle bildiriyor: Baba, çocuğunun doğumuna sevinmelidir. Nitekim hazret-i Habîb-i ekrem “sallallahü aleyhi ve sellem” buyurdu ki: “Çocuk dünyâda sürûr, ahırette nûrdur.” Kız çocuğu olursa, daha çok sevinip, onlara hürmet etmelidir. Zira evlâdın hayırlısı kız olmaktır. Nitekim Habîb-i ekrem “sallallah” aleyhi ve sellem” buyurdu ki: “Kadının bereketlisi kız doğurmakla başlıyanıdır. Zîrâ ben Allahü teâlâdan ağırlığı ve zahmeti olmayan evlâd istedim, bana kız çocukları verdi.” Çocuğuna güzel isim vermelidir. Yedinci gününde veya daha sonra oğlan için iki koyun, kız için bir koyun, akîka niyetiyle kesip, taksim etmeli yâhut pişirip yedirmelidir. Yedinci günden, on yaşına kadar oğlunu sünnet ettirmelidir. Oğlu yâhut kızı altı yaşına gelince, onlara Kur’ân-ı kerîm, farz ve dînin edeblerini öğretmelidir. Oğluna okumayı, yazmayı ve kolay bir san’atı öğretmelidir. Zîrâ hadîs-i şerîfde; “San’at fakirlikten emniyettir.” buyuruldu. İlme rağbet ederse, ona hidâyet olmuştur. Oğluna iyi isim vermeli, kızına yemek pişirme, yün eğirme ve dikiş dikmeği öğretmelidir. Bütün çocuklarını süsleme, giydirme, yedirme, hediyede beraber tutmalıdır. Turfanda meyveyi önce kız çocuğuna vermelidir. Zîrâ onların yürekleri daha ince ve zayıftır. Çocuklarını şefkatle öpmeli, acıyarak kucağına almalı ve onlara çok merhametli davranmalıdır. Onlarla oynayıp, güler yüzle konuşmalı, onlara beddua etmeyip, hayır dua etmelidir. Çünkü beddua fakirlik sebeblerindendir. Bazan kabul olur ve onlara zarar verir. On yaşına gelen çocuklarını, erkek ve kız diye ayırıp, başka başka yataklarda yatırmalı, odalarını ayırmalıdır. Çünkü onları beraber yatırmak, fitneye batırmaktır. Ergenlik çağına gelen çocuklarını, rızâları ile evlendirmelidir. Çocuğunun yapamıyacağı işi ve hizmeti, ona emretmemelidir ki âsi olmalarına yardım edilmiş olunmasın. Yanında olanlarına kendi yediğinden yedirmeli, giydiğinden giydirmelidir. Hiç kimsenin evlâdı için kötü düşünmemelidir ki, böylece onun zararı kendi çocuğuna dönmesin.

Kişinin komşusu ile görüşmesinin edebleri şöyle olmalıdır: Komşunun ehline hiyânet etmeyip, ırzlarını korumalıdır. Çünkü, hadîs-i şerîfde; “Komşuya hürmet, anaya hürmet gibidir.” buyuruldu. Yakın komşusu aç iken, kendi tok yatmamalıdır. Komşusunu eliyle yâhut diliyle incitmekten sakınmalı ve onların evine izinsiz bakmamakdır. Gayr-i müslim de olsa, az veya çok komşusuna hediye vermelidir. Evde iyi bir yemek pişirdiği zaman, yakın komşusuna da vermelidir. Satın aldığı meyveden, gördüğü komşusuna hediye etmeli, komşusu borç isterse borç vermelidir. Komşusu muhtaç ise, işlerini ve ihtiyâçlarını görmelidir. Onu bayramlarda ziyâret etmelidir. Komşusunun hayvanlarını dövmemeli, evlâdını kendi evlâdına dövdürüp, sövdürmemelidir. Komşusundan izinsiz kendi binasını onun binasından yüksek ve üzerine gelir şekilde yaptırmamalıdır.

Komşusuna kiremit oluklarının suyu, kar ve toprak birikintisi ile sıkıntı vermemelidir. Komşusunun gizli şeylerini ve ayıblarını sormamalı, onun işlerini ve hâllerini de başkalarına söylememelidir. Komşusuna yolda rastladıkta, önce selâm vermelidir. Sözü kendisi uzatmayıp, öz konuşmalıdır. Komşusundan su, tuz ve ateş gibi, ev ihtiyâçlarını esirgemeyip vermeli, hediyesini, az ise de, kabul edip, çok görmelidir. Komşunun ayıbını örtmeli ve onu iyi idâre etmelidir. Evini komşusunun izni ile başkasına satmalıdır. Komşusu bir yerden gelince ziyâret etmeli, sevindiği şeyler için göz aydına gitmelidir. Komşusu üzgün olunca, gidip teselli etmeli ve kendisini davet edince gitmelidir. Komşusu bir şey isteyince, severek vermelidir. Komşu kusur edince, af ile muâmele etmeli, hasta olunca, varıp görmeli, vefat edince, cenâzelerinde bulunmalıdır. Komşusunun yetim çocuklarını sevmeli ve okşamalıdır. Komşusuna rastlayınca, güler yüzle, tatlı sözle konuşmalı, nasıl muâmeleden hoşlanıyorsa, öyle muâmele etmeli, sert söyliyenlere yumuşak söylemelidir.

İbrâhim Hakkı hazretleri Ma’rifetnâme’sinde arkadaşlık haklarını bildirirken buyurdu ki: “Dostluk hukukunun edasında birçok edebler, dikkat edilmesi lâzım gelen şartlar vardır. Peygamber efendimiz “sallallahü aleyhi ve sellem” buyurdu ki: “Kardeşlik iki el gibidir. Birbirlerini yıkarlar.” Sevgili Peygamberimiz bazı eshâbıyla bir ağaçlığa girdi. Erak ağacından iki misvak kesti. Biri doğru, diğeri eğri idi. O kerem menbâı, doğrusunu arkadaşına verip, eğriyi kendisi aldı. Eshâbı; “Yâ Resûlallah! Doğrusuna siz benden müstehak iken, bana vermenizdeki hikmet nedir?” diye sordu. Cevâbında; “Eğer misvakı sen bulup kesmiş olsaydın, o zaman doğruyu bana vermen îsâr (tercih) ve mürüvvet sayılırdı. Çünkü iki arkadaştan hangisi diğerine daha şefkatli ise Allahü teâlâ katında o daha makbûl olur” buyurdu. Böyle kardeşliğin, arkadaşlığın edebleri şunlardır:

Mal ve mülkünü arkadaşına bağışlayıp rızâsına kavuşmalıdır. Bu mümkün olmazsa, kendi malının fazlalığı ile onun ihtiyâcını gidermektir. Arkadaşının bir ihtiyâcı varsa, o başvurmadan, yardım edip işini görmelidir. Arkadaşının (kardeşliğinin) her sırrını, herkesten saklamalı ve ayıplarını örtmelidir. Halkın onu kötülemesinden üzüleceği sözü ondan saklamalı, halkın onu medhinden sevineceği şeyi ona söylemelidir. Arkadaşının sözünü can kulağı ile dinlemektir. Onun sözüne karışmamak sükût edip dinlemektir. Arkadaşını, güzel ismi ile ya’nî kendine hoş gelen lakabıyla çağırmalıdır. Ona nasîhat gerekirse, lütf ve rıfk (yumuşaklık) ile nasîhat eylemelidir. Arkadaşının iyilikleri için onu medh ü senâ etmeli, gıybeti yapılınca, onu himâye etmelidir. Arkadaşının kusurlarını görmemezlikten gelmeli, kızmayıp af eylemelidir. Arkadaşına sağlığında ve öldükten sonra her namazdan sonra dua etmelidir. Arkadaşı üzüntülü ise üzülmeli, neş’eli ise sevinmelidir. Arkadaşının yalnızken kendisine söylediği sırrını saklayıp, kimseye söylememelidir. Onun yanında ve arkasında gizli ve açık ona hep hayır düşünmelidir. Arkadaşına kendi işinde bir külfet yüklemeyip, kendi ihtiyâçlarından onun kalbini rahat eylemeli, o gelince, güler yüzle kalkıp, seve seve selâmını almalıdır. Arkadaşına, mecliste geniş yer vermeli, yâhut kendi yerini ona vermelidir. Arkadaşının hâl ve hatırını, çocuklarını, yakınlarını sormalıdır. Onun sözünü tasdîk edecek sözü söylemelidir. Arkadaşının kalkması zamânında, onu teşyî’ edip uğurlamalıdır. Velhâsıl, kendine sevdiği şeyi ve muâmeleyi, arkadaşına yapmalıdır. Böylece dostluğunda sâdık olur. Zîrâ kendisi için düşündüğünü, dostu için düşünmeyenin dostluğu bozuk olur. Arkadaşının ölümünden sonra, ehli, çocukları ve sevdiği akrabası ile hüsn-i vefâ etmeli, onları aramalı, sormalıdır. Beyt:

Gelir zevk u safâ dostun, bana cevr ü cefâsından,
Muhibb-i sâdıkı yeğdir, kişinin akrabâsından.

İbrâhim Hakkı hazretleri, insandaki bütün a’zâların günah âfetlerini, ezberleme, unutma, fakirlik ve zenginlik sebeblerini kısaca şöyle bildiriyor: “Bir müslüman yedi uzvuyla bütün bedenini üçyüz adet günah âfetlerinden koruduysa, takvâ ehli zümresine dâhil olur. İki dünyâ meşakkatinden selâmet ve rahat bulur. Belki; “Allahü teâlâ katında sizin en kerîminiz, en müttekî olanınızdır” (Hucurât 13. âyet-i kerîmesinin meâli) kerâmetini bulur. İşte günahlardan korunacak uzuvlar (organlar) yedidir. Kulak, göz, dil, el, mide, ferc ve ayaktır. Ayrıca bir de bütün bedendir. Çok şeyler vardır ki, ezberlemeye, unutmaya, fakirliğe ve zenginliğe sebep oldukları eserleri ile isbât olunup, tecrübe edilmiştir.

Kulağın âfetleri: Söylemesi câiz olmayan sözü dinlemek. Çalgı âletlerini dinlemek. Şarkı ve nağmeli sesler dinlemek. Konuşanları onlardan habersiz dinlemek. Kur’ân-ı kerîm ve hutbeyi dinlememek. Kadı, emîr, emr-i ma’rûf ve nehy-i münker yapanı, üstâdı, anneyi, babayı, kocayı ve âmir gibi büyüklerin sözünü dinlememek. Fetvâ sorulan müftînin sözünü dinlememek. Kadı, hasm ve şahidin sözlerini dinlememek. Kendisinden birşey isteyenin sözünü dinlememek. Yaşlıların sözüne kulak asmamaktır.

Gözün âfetleri: Kasden nâmahrem, yabancı kadınlara bakmak. Kasden başkasının avret yerine bakmak. Fakir ve zaîflere hakaret gözüyle bakmak. Günah işleyenlere zarûretsiz bakmak. Dünyâ işinde, kendinden yüksek olanlara rağbet gözüyle bakmak. Din işlerinde, kendinden aşağı olanlara, uymak gözüyle bakmak. Başkasının evine, izinsiz bakmak. Namazda gözünü yumup bakmamak (zihnin dağılmaması için ise câiz olur).

Dilin âfetleri: Küfür olan sözü söylemek. Küfür ihtimâli olan sözü söylemek. Yanlış söz söylemek. Yalan söylemek. Gıybet etmek. Koğuculuk etmek. Alay etmek. Kötü, fuhuş söylemek. Sövmek. La’net etmek. Ta’riz (kinâye) ile yalan söylemek. İnâd eylemek. Sırrı ifşa etmek. Bâtıl, boş sözlere dalmak. Dilenerek mal almak. Seyyieye, kötülüğe yardım etmek. Emr-i münker (kötülüğü emr) ve iyiliği yasaklamak. Sözü sertlikle söylemek, insanların ayıblarını araştırmak. Büyüklerin yanında söze kendisi başlamak. Bid’at karıştırılmayan ezân okunurken konuşmak. Namaz içinde dünyâ kelâmı konuşmak. Hutbe esnasında konuşmak. Fecrin doğmasından, güneşin doğuşuna kadar dünyâ kelâmı konuşmak. Helâda konuşmak. Müslümana beddua etmek. Kur’ân-ı kerîm okunurken konuşmak. Câmide dünyâ kelâmı konuşmak, (i’tikâfa niyet ederse câizdir.) Halka kötü lakab söylemek, Allah’tan başkasıyla yemîn etmek. Çok yemîn etmek. Kendine beddua etmek. İnsanların özrünü kabul etmemek. Kur’ân-ı kerîmi kendi reyi ile tefsîr eylemek. Mü’mini beğenmeyip hakaret etmek. Birinin sözünü kesmek. Bir şeyin helâl ve temizliğini, ilgililerden değil de başkasından sormak. Mizâh eylemek, alay ederek şaka yapmak, insanı yüzüne karşı medh etmek. Başkalarıyla alay edecek, şiirler söylemek. Boş söz konuşmak. İki kişi bir kimsenin yanında, birbirinin kulağına gizli söylemek. Büyük ve küçük abdestini bozana selâm vermek. Günah yolunu göstermek ve günaha izin vermektir.

Elin âfetleri: Haksız yere bir kimseyi öldürmek. Bir kimseyi yaralamak. Bir şey çalmak. Bir kimsenin yüzüne vurmak. Hayvanın kulağını bükmek. Hayvanın yüzüne vurmak. Haksız yere insanları dövmek. Halkın malını çekip almak. Ganîmet malından çalmak. Zenginin; zekât, öşür, fıtra, keffâret ve lukatayı (bulduğu şeyi) almasıdır. Sahih vakıftan, hizmet görmediği hâlde almak. Leş, kan, şarab gibi ayn-ı haram olan şeyleri eline almak. Mecnûnun ve sabînin malını almak. Kendi malını isrâf ve telef etmek, günah yoluna harcamak. Canlı hayvanları nişana bağlayıp; ok, kurşun, yâhut taş atmak. Hayvanları birbirleri ile döğüştürmek. Cünüb, abdestsiz, hayız ve nifâs olanın mıshaf ve tefsîre dokunması ve bu dört kişinin Kur’ân-ı kerîm yazması. Söylemesi haram olan şeyi yazmaktır. Câmide veya câmiye giderken parmaklarını çıtırdatmak. Başkasının malından bir müddet faydalanıp, yine ona vermek için, ondan izinsiz almak. Ona bir ayıb ve noksan gelmese de, yine başkasının mülkünde izinsiz tasarruf kılmak tehlikelidir. Bir mü’mini silâh ile korkutmak. Bir kimsenin bir şeyini, şakadan çalmak. Bir tutamdan kısa olan sakalını biraz daha kısaltmak. Kesilmiş tırnak ve kılları helâya atmak. Kabir üzerindeki yeşillikleri koparmak. Mezarın lahdini kasden açmak. Sağ eliyle (zarûretsiz) burnunu temizlemek. Sağ eliyle istincâ etmek. Parmağını önüne veya arkasına sokmak. Gümüşten başka yüzük takmak. Rüşvet verip, almak hep tehlikelidir. Gasb olunmuş maldan verilen hediye ve sadakayı almaktır. Elinden gelen kimsenin mazlumu kurtarmaktan el çekmesidir. Tırnaklarını kesmemektir. Bulunan zayi olacak eşyayı almamaktır. Malı ve hayvanı yanmaktan ve teleften kurtarmayı terketmektir. Güneş batınca, çocuk ve hayvanları içeri almayı terketmektir. Gece olunca kapıyı kapamamak. Kapların üstünü örtmeyi terk etmek. Mumu, lâmbayı söndürmeyi terk etmektir.

Karnın âfetleri: Zarûretsiz haram yemek. Doyduktan sonra, yemeğe devam etmek. Bedene zarar veren şeyi yemek. Çarşıda ve yolda ekmek yemek. Kabristanda yemek yemek. Altın ve gümüş kaplardan yemek ve içmek. Oyun ve çalgı bulunan ziyâfetten yemek. İftihar, övünmek için yapılan yemeği yemek, özürsüz sol eliyle yemek. Yemeğin ortasından yemek. Beraber yediği kimsenin önünden yemek. Kırık bardaktan su içmek. Yemeyi, içmeyi hasta oluncaya veya ölünceye kadar terk etmek. Yemek ve içmeği terk etmekle, anaya babaya âsi olmak. Kırk günden çok çorba yemeği terk etmektir.

Fercin âfetleri: Zinâ ve livâta etmek. Abdest bozarken kıbleye, güneşe veya aya yüzünü, yâhut arkasını döndürmek. İnsan ve hayvan yiyeceği ile istincâ etmek. Ayakta su dökmek, (küçük abdestini bozmak). Suya abdestini bozmak. Birikintilere bevl etmek. Gusl abdesti alınan yerde bevl etmek (küçük abdest bozmak). Leğene küçük abdest bozup, evin içinde bırakmak. Sünnet olmamaktır.

Ayakların âfetleri: Günah meclisine gitmek. Ana, baba ve hanımından izinsiz gazâya gitmek. Tâ’ûn salgın hastalık olan yerden kaçmak. Başkasının mülküne, izinsiz gitmek. Kabirler üzerinde yürümek. Kadınların cenâze ile gidip mezarları ziyâret etmesi. Cünüb, hayz ve nifâslının mescide girmesi. Kıbleye, mıshafa ve kitaba doğru ayak uzatmak. Zarûretsiz zâlimlerin kapısına gitmek. Kıymetli yerlere sol ayakla girmek ve oralardan sağ ayağı ile çıkmak. Aşağı yerlere sağ ayakla girmek ve onlardan sol ayağı ile çıkmak. Yolculuktan dönünce ehlinin yanına habersiz gelmek. Câmide insanların boyunlarından aşıp ileri geçmek. Cuma ve cemaata gitmeyi terk etmek. Öğrenme ve öğretmeye gitmeyi terk etmek. Farz olan cihâd ve hacca gitmeyi terk etmek. Günah olmayan davete gitmeyi terk etmek. Âcizin hizmetine gitmeyi terk etmek, ölünün yıkama ve defnine gitmeyi terk etmek. Ücretle çalışanın, çalıştığı kimseye gitmeyi terk etmesi. Çocuğun, ana ve babasının huzûruna gitmeyi terk etmesi. Kadının ev içi işlerini görmemesidir. Yedi uzvun âfetleri bunlardır.

Bütün bedenin âfetleri şunlardır: Avret yeri açık olmak. İpek elbise giymek. Bedenini harama değdirmek. Anaya babaya âsi olmak. Sıla-i rahmi terketmek. Kocanın hakkını gözetmemek. Evlâdını zayi etmek. Komşu komşuya eziyet etmek. Kötü insanlarla arkadaş olmak. Esneyince ağzını açmak. Yol üzerinde oturmak. Başkasının yerinde oturmak. Câmide dünyâ işi işlemek. Eğilerek selâm alıp vermek. İnsanlara büyü yapmak. Bıyıklarını sünnet olandan fazla uzatmak. Hür kadın mahremi olmadan yolculuğa gitmek. Üç arkadaş, aralarında birini emir edinmemek. Arkadaşı geri kalınca, onu beklememek. Yüzü koyun yatmak. Sipersiz, korkuluksuz dam üstünde uyumak. Eli yağlı yatmak. Abdesti, guslü terk etmektir. Namaz, oruç gibi Allahü teâlânın emir ve yasaklarına uymamak. Tehlikeli gemilere, vâsıtalara binmek.

Çabuk ezberlemek için: Az yemeli, çok tekrar etmeli. Geceleri namaz kılmalı ve ibâdet etmeli. Salât ü selâmı çok söylemeli. Kur’ân-ı kerîmi çok okumalı. Bütün günahlardan el çekmeli. Misvak kullanmalı. Her sabah aç iken bal yemeli. Her gün aç karnına yirmibir tâne kuru üzüm yemeli. Balgamı gideren şeyleri yemelidir.

Unutmayı hızlandıran şeyler: Çok günah işlemek. Çok düşünmek ve üzülmek, iş ve meşguliyeti çok ve dağınık olmak. Ekşi elma yemek. Ense çukurundan kan aldırmak. Mezar taşlarındaki yazıları okumaktır.

Fakirliğe sebep olan şeyler: Günah işlemek. Yalan söylemek. Birgün bir gecede sekiz saatten çok uyumak. Soyunup çıplak yatmak. Çıplak iken abdest bozmak. Bir yanı üzerine yaslanıp ekmek yemek. Ekmek kırıntılarını yere dökmek. Cenâbet iken ağzını yıkamadan yemek. Soğan ve sarımsak kabuklarını yakmak. Yaşından büyüklerin önünden yürümek. Anne ve babasını isimleriyle çağırmak. Eline geçen çer-çöple dişlerini kurcalamak. Kendi evlâdına beddua etmek. Gece kapların ağzını açık bırakmak. Mumu, kandili nefesle söndürmek. Anne, baba ve üstâdına duayı unutmak. Kısıp ihtiyâcından az harcamak, isrâf edip, haddinden çok harcamaktır. Bunların fakirliğe sebep olduğu eserler ile sâbittir.

Zenginliğe sebep olan şeyler: Fakirlere sadaka vermek. Herkese tatlı söz söylemek. Herkese karşı güler yüzlü olmak. Kapları iyice temizlemek. Beş vakit namazın farzlarını ta’dil-i erkân ile vaktinde kılmaktır. Kuşluk namazı kılmak. Her gece Tebâreke sûresini okumak. Ezândan önce mescide gitmek. Hep abdestli durmak. Boş söz konuşmamak. Az konuşmak. Her Cuma günü yetmiş kerre “Allahümmegninî bi-halâlike an harâmike vekfinî bi fadlike ammen sivâke” duasını okumaktır. Bunları yakînen tasdîk etmek lâzımdır. Hepsi doğrudur.

Kaynaklar
1) Mu’cem-ül-müellifîn; cild-1, sh. 57
2) Esmâ-ül-müellifîn; cild-1, sh. 39, 40
3) Sefînet-ül-evliyâ; cild-2, sh. 148
4) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye; sh. 74, 75, 547, 1054
5) Ma’rifetnâme
6) Rehber Ansiklopedisi; cild-8, sh. 43

.

Veysel Karanî

Posted on 7 Kasım 2021

Tabiînin büyüklerinden. İsmi, Üveys bin Âmir’dir. Yemen’in Karn köyünde doğduğu için Karnî nisbesiyle bilinir. Memleketimizde Veysel Karânî diye meşhûr olmuştur. Doğum târihi belli değildir. 657 (H. 37)’de Sıffîn muharebesinde şehîd edildi.

Yemen’in Karn beldesinde doğup büyüyen Üveys-i Karnî, Peygamber efendimizin “sallallahü aleyhi ve sellem” sağlığında müslüman olmasına rağmen onu göremediği için Sahâbî olamadı. Peygamber efendimizin medhine mazhar olup, Tabiînin büyüklerinden olduğu hadîs-i şerîfle bildirildi. Peygamber efendimizin zamanında Medîne-i münevvereye gelmedi. Yazılan evliya tezkirelerinde ekseriya Câferi Sâdık’tan “rahmetullahi aleyh” sonra ikinci olarak zikredilir.

Sevgili Peygamberimizin risâletini duyan Üveys-i Karnî müslüman oldu. Peygamberimizin aşkı ile yanıp tutuştu. İhtiyar, âmâ ve hasta olan annesini çok sevdiği ve ona çok bağlı olduğu için onu hasta hâlinde bırakıp Medîne-i münevvereye sevgili Peygamberimizi görmeye gidemedi. Onu görmeyi çok arzu ettiği için, annesinden defalarca izin istedi. Annesi kendisine bakacak kimsesi olmadığı için izin veremedi.

Yemen’de deve güderek geçimini te’min eden ve sâde bir hayât yaşayan Üveys-i Karnî’nin hasta, âmâ ve ihtiyar bir annesinden başka kimsesi yoktu. Güttüğü develer için belli bir ücret istemez, ne verirlerse alır, onun da yarısını ihtiyaç sahiplerine sadaka olarak verir, fakirlerden de ücret almazdı Gece gündüz ibâdet ve tâatle vakit geçirir, kendini halktan gizlerdi. İlk zamanlar herkes ona mecnûn gözüyle bakardı.

Peygamber efendimiz “sallallahü aleyhi ve sellem”, zaman zaman mübarek yüzünü Yemen tarafına döndürür ve; “Yemen tarafından rahmet rüzgârı estiğini duyuyorum” buyururdu. Bir defasında; “Üveys-i Karnî ihsan ve iyilikte Tabiînin hayırlısıdır” buyurdu. Bir başka zaman da; “Kıyamette Allahü teâlâ Üveys suretinde yetmiş bin melek yaratır ve Üveys’i onların arasında Arasat’a götürürler. Cennet’e gider ve Allahü teâlânın dilediği (bildirdiği)nden başka mahlûk hangisinin Üveys olduğunu bilmez” ve; “Ümmetimden bir kimse vardır ki, Rebîa ve Mudâr kabilelerinin koyunları kıllarının adedince kişiye kıyamette şefaat edecektir” buyurdu. Eshâb-ı kiram; “Yâ Resûlallah bu kimdir?” dediler. “Allah’ın kullarından biri” buyurdu. “Biz hepimiz kullarız, ismi nedir?” dediler. “Üveys” buyurdu. “Nerelidir?” dediler. “Karnlıdır” buyurdu. “O sizi gördü mü?” dediler. “Baş gözü ile görmedi” buyurdu. “Hayret size bu kadar âşık olsun da, hizmet ve huzurunuza koşup gelmesin” dediler. “İki sebepten; biri hâllerine mağlûbdur. İkincisi ise benim dînime bağlılığından dolayıdır. İhtiyar bir annesi vardır. İmân etmiştir. Gözleri görmez, el ve ayakları hareket etmez. Üveys gündüzleri deve çobanlığı yapar, aldığı ücreti kendisinin ve annesinin nafakasına harcar” buyurdu. Eshâb-ı kiram; “Biz onu görür müyüz?” diye sordular. Sevgili Peygamberimiz sallallahü aleyhi ve sellem hazret-i Ebû Bekr’e; “Sen onu kendi zamanında göremezsin” buyurdu. Hazret-i Ömer ve Ali’ye de; “Siz onu görürsünüz. Bedeni kıllıdır. Sol böğründe ve avucunun içinde bir gümüş mikdârı beyazlık vardır. Bu, baras hastalığı beyazlığı değildir. Ona varınca benim selâmımı söyleyin ve ümmetime dua etmesini bildirin” buyurdu. Peygamber efendimizin vefatı yaklaşınca da; “Hırkanızı kime verelim?” dediler. “Üveys-i Karnî’ye verin” buyurdu.

Müslüman olduktan sonra bütün ömrü boyunca sevgili Peygamberimizin aşkı ile yanıp tutuşan, bir an bile Rabbini unutmayan, her hâli ve sözüyle insanlara nasîhat veren Üveys-i Karnî, Peygamberimizin vefatından sonra Mekke’de hac vazifesini yapıp Medîne’ye geldi. Resûlullah efendimizin türbesini görünce kendinden geçerek bayılıp düştü. Ayılınca beni buradan götürün. Resûlullah’ın medfûn bulunduğu bir beldede benim için yaşamanın tadı olmaz diyerek tekrar memleketi olan Yemen’e döndü. Bir müddet orada yaşadıktan sonra Basra tarafına gitti.

Muhammed aleyhisselâmın vefatından sonra hazret-i Ömer’in halifeliği sırasında kendilerine emânet olarak bırakılan hırka-i seâdeti, Üveys-i Karnî’ye vermek üzere hazret-i Ömer ve hazret-i Ali Kûfe’ye geldiler. Yemen tarafından gelen Necdli bir kafileyi gören hazret-i Ömer; “Ey Necdliler! Aranızda Karn’dan kimse var mıdır?” buyurunca; “Evet” dediler ve bâzı kimseleri ona gösterdiler. Hazret-i Ömer gelenlerden Üveys’i sordu. “Biliyoruz. O zât sizin aradığınız kimse değildir. Dîvânedir, akılsızdır ve insanlardan kaçar bir hâli vardır” dediler. Ömer (r. anh); “Onu arıyorum nerededir?” buyurdu “ürene vadisinde develerimize çobanlık yapmaktadır. Biz de karşılığında ona akşam yemeği veririz. Saçı sakalı karışıktır, şehre gelmez, insanların yediğini yemez, üzüntü ve neş’e bilmez. İnsanlar gülünce o ağlar, insanlar ağlayınca o güler” dediler. Hazret-i Ömer; “Onu arıyorum” buyurdu ve hazret-i Ali ile birlikte bulunduğu vadiye gittiler. Namaz kıldığını gördüler. Namazı bitip selâm verince, hazret-i Ömer kalktı ve selâm verdi. Selâmı aldı. Hazret-i Ömer; “İsmin nedir?” diye sorunca; “Abdullah (yâni Allah’ın kulu)” dedi. Hazret-i Ömer; “Hepimiz Allah’ın kullarıyız, esas ismin nedir?” diye sorunca; “Üveys” diye cevap verdi. Sağ elini göstermesini isteyince, gösterdi. Peygamber efendimizin bildirdiği işaretin olduğunu gören Ömer “radıyallahü anh”; “Peygamber efendimiz size selâm etti. Mübarek hırkalarını size gönderdi ve “Alıp giysin, ümmetime de dua etsin” diye vasiyyet etti” buyurdu.

Hazret-i Ömer’in bu sözleri üzerine Üveys-i Karnî; “Yâ Ömer! Ben zayıf, âciz ve günahkâr bir kulum. Dikkat buyur. Bu vasiyyet başkasına ait olmasın?” deyince; “Hayır yâ Üveys! Aradığımız kimse sensin. Peygamber efendimiz senin eşkâlini ve vasıflarını belirtti” cevâbını verdi. Bunun üzerine Hırka-i şerîfi hürmetle alan Üveys-i Karnî onu öptü, kokladı ve yüzüne-gözüne sürdü. Sonra da; “Siz burada bekleyin” dedi. Yanlarından ayrılarak biraz ileride hırkayı hürmetle yere bırakıp, yüzünü yere koydu. Cenâb-ı Hakk’a; “Yâ Rabbî! Peygamber efendimiz bu fakîr ve âciz kuluna hazret-i Ömer ve hazret-i Ali ile Hırka-i şerîflerini göndermiş” diye yalvararak gözyaşı döktü ve; “İlâhî! Bütün ümmet-i Muhammed’i bana bağışlamadığın müddetçe bu hırkayı giymeyeceğim” diye niyazda bulundu. “Şu kadarını sana bağışlamış bulunuyorum, hırkayı giy!” diye gâibden bir ses gelince; “Hepsini isterim yâ Rabbî!” dedi. Bu hâlde iken hazret-i Ömer ile hazret-i Ali, Üveys-i Karnî’nin yanına vardılar. Üveys-i Karnî ah çekerek onlara; “Niçin geldiniz? Gelmemiş olsaydınız bütün ümmet-i Muhammed’i Allahü teâlâ benim için bağışlamadıkça hırkayı giymeyecektim” dedi ve hırkayı giydi. “Şu hırkanın yüzü suyu hürmetine, Muhammed ümmetinden Rebîa ve Mudar kabilelerinin koyun sürülerinin kılları adedince kimse bağışlanmıştır” dedi.

Üveys-i Karnî’ye (Veysel Karânî) hediye edilen Hırka-i şerîf, Van civarındaki İrisân beylerine kadar geldi ve 1618 (H. 1028)’de Osmanlı pâdişâhlarından Sultan İkinci Osman Hân’a getirilip hediye edildi. Sultan Abdülmecîd Hân, bu Hırka-i şerîf için Fâtih civarında Hırka-i Şerîf Câmiî’ni yaptırdı. Her sene Ramazan ayında halka ziyaret ettirilmektedir.

Veysel Karânî (rahmetullahi aleyh) bu Hırka-i şerîfi aldıktan sonra bilinmez yerlere gitti. Hazret-i Ömer’in daveti üzerine bir ara Medine’ye gelen Üveys-i Karnî çok hürmet gördü. Daha sonra Basra’ya gidip insanlardan uzak bir hayat yaşadı. İnsanların gözlerinden uzak, tanınmaz ve bilinmez yerlere gitti. Pek az kimse onunla karşılaşıp sohbet etti. Onu görenlerden Harem bin Hayyân anlatır: “Üveys’in şefaatinin ne derecede olduğunu bildiren hadîs-i şerîfi işitince, onu görmek üzere Kûfe’ye gittim. Onu arayıp, Fırat nehri kenarında abdest alır buldum. Daha önceden hakkında malûmatım olduğu için kolayca tanıdım. Yanına yaklaşıp selâm verdim. Selâmımı aldı. Bana baktı. Müsâfehâ etmek istedim elini vermedi. “Allah sana merhamet etsin, seni bağışlasın ey Üveys nasılsın?” dedim. Onu o kadar sevdiğimden, zayıf olduğu için, çok acıdım ve ağladım. O da ağladı ve; “Allah sana hayırlı ömür versin. Ey Harem bin Hayyân! Nasılsın ey kardeşim? Beni sana kim gösterdi?” dedi. “İsmimi ve babamın ismini nasıl bildin ve hiç görmeden beni nasıl tanıdın?” dedim. “Her şeyi bilen ve her şeyden haberi olan bana bildirdi. Ruhum senin ruhunu tanıdı. Çünkü mü’minlerin ruhları birbirlerini görmeseler de birbirlerini tanırlar” dedi. “ResûlullalY dan sallallahü aleyhi ve sellem bana bir haber ver!” dedim. “Ben O’nu görmedim, O’nun haberini başkalarından işittim. Hadîs yolunu kendime açmağı istemem. Muhaddis, müftü veya müzekkir olmağı istemem. Zîrâ benim meşguliyetim vardır, bunlarla uğraşamam” dedi. “Bana nasihat et!” dedim. “Yattığın zaman ölümü yastığının altında bil. Kalkınca da karşında bulundur. Günâhın küçüklüğüne değil, onunla olan isyanının büyüklüğüne bak! Günâhı küçük tutarsan onu yasak eden Rabbini küçük tutmuş olursun. O’nu büyük bilirsen, Rabbini büyük tutmuş olursun” dedi. “Bir nasîhatta daha bulun” dedim. “Ey Hayyân’ın oğlu! Baban öldü. Âdem aleyhisselâm, Dâvûd aleyhisselâm, Muhammed aleyhisselâm öldüler. Halîfesi Ebû Bekr öldü. Kardeşim Ömer öldü. Ah Ömer! Ah Ömer!” dedi. “Allah sana rahmet eylesin hazret-i Ömer ölmemiştir” dedim. “Allahü teâlâ onun öldüğünü bana bildirdi” dedi ve devam etti: “Ben ve sen ölülerdeniz, Salevât-ı şerîfe okuyup kısa bir dua yaptıve; “Vasiyyetim şudur ki: Allah’ın kitabını ve onda bildirilen Sırât-ı müstakimi (doğru yolu) elden bırakma, ölümü bir an unutma. Kavmine ve akrabana varınca onlara nasîhat et. Allah’ın kullarına öğüt vermekten geri durma. Ehl-i sünnete uymaktan bir an ayrılma ki, dînini kayb edersin de haberin olmaz. Cehennem’e düşersin” dedi. Birkaç dua daha ettikten sonra; “Git Harem bin Hayyân! Bir daha ne sen beni gör, ne de ben seni. Beni dua ile hatırla, ben de seni dua ile anarım. Sen bu taraftan git, ben de bu taraftan gideyim” dedi. Bir zaman onunla gitmek istedim. Müsâade etmedi. Birbirimizden ağlıyarak ayrıldık. Hâlâ ondan bir haber alamadım.” Hazret-i Ömer’in halîfeliği devrinden sonra Osman’ın (r. anh) halîfeliği zamanında da insanlardan uzak, Allahü teâlâya ibâdet ederek yaşayan Veysel Karânî (Üveys-i Karnî), hazret-i Ali’nin halîfeliği zamanına da yetişti, ömrünün sonuna doğru Emîr-ül-mü’minîn hazret-i Ali’nin huzuruna geldi. Ona tâbi olarak Sıffîn muharebesine katıldı ve bu muharebede şehîd oldu. Anadolu’ya hiç gelmedi.

Ömrünü Allahü teâlâya ibâdet etmekle ve zühdle geçiren Veysel Karânî hakkında, Rebî’ bin Haysem şöyle anlatır: “Üveys’i görmeğe gittim. Sabah namazında idi. Bitirdi, teşbihlerin sonuna kadar bekleyeyim dedim. Kuşluğa kadar kalkmadı. Kalktı, kuşluk namazı kıldı, öğle oldu, öğleyi kıldı. Vel-hâsıl üçgün namazdan kalkıp, dışarı çıkmadı. Yemedi, uyumadı. Dördüncü gece ona kulak verdim. Gözüne uyku gelmişti. Derhal münâcaâta başladı ve; “Yâ Rabbî! Çok uyuyan gözden, çok yiyen karından sana sığınırım” dedi. Bana bu yeter dedim ve hâlini bozmadan kalkıp gittim.

Geceleri hiç uyumazdı. Bir gece; “Bu gece kıyam gecesidir” der, diğer gece; “Bu gece rükû gecesidir”, öbür gece; “Bu gece secde gecesidir” der, bir geceyi kıyam, bir geceyi rükû, bir başka geceyi secde ile geçirirdi. “Ey Üveys, bu kadar uzun geceyi bir hâlde geçirmeğe nasıl katlanıyorsun?” dediklerinde; “Secdede, sabah oluyor da, ben hâlâ bir kere Sübhâne Rabbiyel a’lâ diyemem. Halbuki üç tesbîh sünnettir. Bunu yapmamın sebebi, meleklerin ibâdetini yapmak istememdir” derdi.”

Kendisine; “Namazda huşu nedir?” dediklerinde; “Böğrüne iğne batırılsa, namazda duymamaktır” dedi. Kendisine “Nasılsın?” dediler; “Sabahleyin kalkıp, akşama sağ çıkacağını bilmiyenin hâli nasıl olur?” dedi. “İş nasıldır?” dediler. “Ah! Yolun uzaklığından azıksızlıktan ah!” dedi.

Bir zât, Veysel Karânî’yi ziyarete gitti. Ona hitaben; “Ey Allahü teâlânın sevgili kulu! Bana bir nasîhatta bulun?” dedi. Veysel Karânî hazretleri; “Allahü teâlâyı bilir misin?” “Evet bilirim” “Öyle ise, Allahü teâlâdan gayri şeyleri bilme. Bu yetişir.” “Yâ Üveys! Bir nasîhat daha söyle” “Allahü teâlâ seni bilir mi?” “Evet bilir.” “Öyle ise, Allah’tan gayrisi seni bilmesin. Allahü teâlânın bilmesi senin için kâfîdir” buyurdu.

Veysel Karânî bir defasında üç gün üç gece yemek yememişti. Dördüncü günün sabahı dışarı çıktı. Yolda bir altın para gördü. Bir kimseden düşmüştür deyip, almadı. Açlığını gidermeye çalışırken bir koyun kendisine doğru geldi ve ağzında o bir altınla önünde durdu. Bir kimsenin olabilir deyip, yüzünü çevirdi. Koyun dile gelip; “Ben de, senin kulu olduğun zâtın kuluyum. Allah’ın rızkını Allah’ın kulundan al!” dedi. Altını almak için elini uzatınca, onu eline bıraktı ve koyun kayboldu.

Buyurdu ki: “Allahü teâlâyı tanıyana hiçbir şey gizli kalmaz.”

“Ey insan! Bu fânî hayatta Allah korkusunu kalbinden çıkarma! Kurtuluş çâresi O’na itaattedir.”

“Yüksekliği aradım, tevâzûda buldum. Başkanlık aradım, halka nasîhatta buldum. Neseb aradım, takvâda buldum. Şeref aradım, kanâatte buldum. Rahatlık aradım, zühdde buldum. Zenginlik aradım, tevekkülde buldum.”

Kaynaklar
1) Hilye-tül evliyâ cilt-2, sh. 79
2) Tabakât-ül-Kübrâ; cild-1, sh. 27
3) Câmi-u Kerâmât-il-Evliyâ; cild-1, sh. 364
4) Tezkiret-ül-Evliyâ; sh. 12
5) El-A’lâm: cild-2, sh.32
6) Tabakât-ı İbn-i Sa’d; cild-5, sh. 161
7) Tam İlmihâl Se’adet-i Ebdeiyye; sh. 1081
8) Eshâb-ı Kirâm, sh. 405
9) Mektûbât-ı İmâm-ı Rabbanî; cild-1, mek. 222, sh. 270
10) İslâm Âlimleri Ansiklopedisi; cild-2, sh. 74

.

Süleyman Şah (Kutalmışoğlu)

Posted on 7 Kasım 2021

Anadolu fâtihi ve Türkiye Selçuklu Devleti’nin kurucusu, ismi, Rükneddîn Süleyman’ bin Kutalmış bin Arslan Yabgu bin Selçuk’dur. Babası Kutalmış, Tuğrul Bey’e karşı saltanat mücâdelesi yapmış ve onun ölümü üzerine payitaht olan Rey’e girerek hükümdarlığını îlân etmişti. Fakat aynı maksadla hareket eden yeğeni. Alb Arslan ile yaptığı savaşta ölmüş ve oğulları, Alb Arslan tarafından muhafaza altına alınmıştı. Âlicenaplıkta amcasından ve babasından geri kalmayan Alb Arslan, bütün esirleri affederek, Kutalmışoğullarını Melik ve Emir ünvanları ile, Anadolu hududunda gazaya me’mûr etti.

Kutalmışoğlu Süleyman Şah ve ağabeyi Mansur, Alb Arslan’la birlikte Malazgird savaşına katıldı. Gösterdiği kahramanlıkların bir mükâfatı olarak Anadolu’da fethettiği yerlerin kendisine verilmesi imtiyazını alan Süleyman Şah, kardeşleri Alb İliğ ile Devlet’i ve ağabeyi Mansur’u da yanına alarak, Anadolu’ya gitti. Urfa-Birecik civarına vardılar. Burada Artuk Bey’in bölgeden ayrılması ile Türkmenleri etraflarında toplamaya başladılar. Bu Türkmenler, başlarına geçecek bir Selçuklu beyine muhtaç bulunuyorlardı. Kutalmışoğulları 1074’de Suriye’de Melikşâh’ın tâbüyetini kabul eden Türkmen beyi Atsız’a karşı mücâdeleleri ile târih sahnesine çıktılar. Bu mücâdelede Süleyman Bey’in kardeşleri, Atsız’a esir düştüler. Bu sırada Haleb’i muhasara eden Süleyman Bey’e şehri müdâfaa eden Nasır mal vererek, muhasaradan vazgeçirdi. Süleyman Bey, daha sonra Antakya’yı kuşattı. Şehrin Bizans valisi ile bir anlaşma yaparak bu havaliyi akınlardan korumak mukabilinde senelik 20.000 dînâr haraca bağladı.

Anadolu’ya giren Süleyman Bey, Konya ve havalisini mahallî Rum hâkimlerinden aldı. Hiç bir mukavemetle karşılaşmadan 1075’de İznik’i feth ederek merkez yaptı. İznik’e yerleştikten sonra Bizans İmparatorluğu’nun buhranlı durumundan faydalanmasını bilen Süleyman Şah, Bizans’da başlayan taht kavgalarına karıştı ve Botaniates’in imparator olmasında rol oynadı. Böylece devletini kuvvetlendirerek, hâkimiyetini genişletti. Bu sayede Türk ordusu 1078 senesinde Üsküdar önlerinde karargâh kurdu. Daha sonra imparatorluk isteyen Melissenos’u da desteklemek suretiyle Frikya ve Batı Anadolu’da fetihlerde bulundu. 1080’de üzerine gönderilen bir Bizans ordusunu bozguna uğrattı ve İstanbul boğazının Anadolu sahillerini ele geçirerek gümrük dâireleri kurup, gemileri kontrole başladı. Donanmasının olmaması İstanbul’un fethine mâni oldu. 1081 senesinde imparator olan Alexis Kommenos ilk iş olarak Süleyman Şah ile anlaşarak Balkanlardaki gayri müslim Türklerin istilâlarına karşı koyabilmek için serbest kaldı. Süleyman Şah da, topraklarını doğuda genişletme imkânı buldu. Yapılan anlaşmada Drakon deresi hudûd sayıldı. Süleyman Şah, boğazdan biraz uzaklaşmasına rağmen, bütün Anadolu’nun hâkimi olduğunu imparatora tasdik ettirdi ve Melik ünvanını aldı. Süleyman Şâh’ın bu ünvanı aynı sene halîfe tarafından da tasdik edildi.

Anadolu’da Bizans hâkimiyetinin çökmesi üzerine Fırat boylarında ve Kilikya’da bir takım Ermeni reîsleri ortaya çıktı. Bunlar arasında Kilikya hâkimi Filaretos, Malatya hâkimi Gabriel’i de tâbüyetine alarak Türkiye Selçuklu Devleti’nin, İslâm ülkeleri ile münâsebetlerini kesmeye çalışıyordu. 1082’de doğuya yönelen Süleyman Şah, Adana, Tarsus, Mesisa ve Anazarba şehirlerini fethederek bütün Kilikya’yı topraklarına kattı. Topraklarının elinden çıktığını ve hıristiyanların kendisine hıyanet ettiğini gören Filaretos, Melikşâh’a giderek yardım istedi. Durumu fırsat bilen Antakya’nın hıristiyan halkı da Süleyman Şâh’a adam göndererek şehri kendisine teslim etmeyi teklif ettiler.

Süleyman Şah, ordusuyla Antakya üzerine sefere çıktı. Hareketini duyurmamak için geceleri yol alıyor, gündüzleri dinleniyor, ıssız ve sapa yolları tâkib ediyordu. Emniyet ve gizlilik sebebiyle Kilikya sahilinde askerlerini gemilere bindirerek, Asi nehri yolu ile aniden Antakya surları önüne çıkardı. Vaktin gece olmasından faydalanarak üç yüz atlı ile Faris kapısından şehre girdi. Sabahleyin Türk askerlerinin sesleriyle uyanan halk birden şaşırdı. Türk askerleri dalgalar hâlinde şehre girmeğe devam ediyordu. Türk sultânının geldiğini ve askerlerin kimseye dokunmadığını anlayan halk, sakince evlerine döndü. Filaretos’a bağlı muhafızlar Antakya kalesine sığındılar. Böylece 1084 senesinde Antakya fethedildi ve kale de bir süre kuşatıldı. Filaretos’un adamları, su ve erzağın azalması ve kendilerine emân verilmesi sebebiyle 1085 senesinde kaleyi teslim ettiler. Süleyman Şah, ortaçağda ve hıristiyanlık târihinde çok meşhûr bir patriklik merkezi olan bu târihî şehri, 969 senesinden beri işgal eden gayr-i müslimlerin elinden kurtardı.

Süleyman Şâh’ın Marmara sahillerinden Antakya’ya kadar uzayan ve Suriye’de genişlemeğe başlayan hâkimiyeti, Melikşâh’ın tabileri ile bir rekabet ve çatışmaya girmesine sebeb oldu. Süleyman Şah, Antakya’yı fethettikten sonra Melikşâh’a elçiler gönderdi. Bu sırada Melikşâh, Doğu Anadolu ve Suriye mes’elelerini hâlletmek için harekete geçmişti. Fakat 1085 senesinde Horasan’da kardeşi Tekiş isyan edince o tarafa yönelmişti. Bu durumda eski Musul emîri Şerefüddevle Müslim’in itaatini kabul ederek Musul ile Halep eyâletlerini de tekrar kendisine bıraktı. Süleyman Şah ile Müslim arasında hâkimiyet ve menfaat çatışması başladı. Daha önce Antakya’dan cizye alan Müslim, bu parayı Süleyman Şâh’dan da isteyince, müslümanın cizye vermeyeceğini söyleyerek bu isteği reddetti. Müslim’in Antakya, Süleyman Şâh’ın da Haleb civarına asker göndermeleri, aralarında muharebenin başlamasına sebeb oldu. İki ordu 1085 senesi Haziran ayında Amik ovasına akan Afrin çayı üzerinde Kunahil mevkiinde karşılaştı. Süleyman Şah, Haleb hâkimi Müslim’i yendi ve şehri kuşattı.

Bu zaferden sonra Haleb’i kuşatması Süleyman Şâh’ı, Şam meliki Tutuş ile karşı karşıya getirdi. Büyük bir Türkmen kuvvetine sâhib olan ve Anadolu’da setihleriyle meşhûr olan Eksükoğlu Artuk Bey de Tutuş ile birlikte bulunuyordu. İki ordu Haleb’in yaklaşık beş kilometre yakınında Ayn Seylem mevkiinde 1086 senesi Haziran ayında karşılaştı. Amca çocukları olan iki Selçuklu meliki arasında çok şiddetli bir muharebe oldu. Suriye seferinde Süleyman Şâh’a katılan Çubuk ve diğer Türkmen beyleri, Tutuş tarafına geçerek Süleyman Şâh’ın ordusunun bozulmasına sebeb oldular. Bu yüzden meydana gelen kargaşalık sonunda Süleyman Şah hezimeti önliyemedi ve muharebe meydanında şehîd oldu. Tutuş, Süleyman Şâh’ın cenazesini Haleb kapısına defnettirdi.

Süleyman Şah, Anadolu’da dokuz asır sürecek Türk hâkimiyetini kurmakla, Türkiye târihinde çok mümtaz bir mevkie sahiptir. 1075’de kurduğu Türkiye Selçukluları Devleti ile bütün Türkmenleri birleştirerek, Türkiye târihinde yeni bir devir başlattı. Süleyman Şâh’ın ölümünden sonra Melikşâh’ın Anadolu’da hâkimiyet kurma gayretlerine rağmen Birinci Kılıç Arslan’ın İznik tahtını ele geçirmesine kadar (1092) sultansız kalan Türkiye Selçuklu Devleti, yine de kendi istiklâl ve mevcudiyetini muhafaza etti. Bu durum Türkiye Selçuklu Devleti’nin ne kadar sağlam esaslar üzerine kurulduğunu göstermektedir.

Süleyman Şah askerlerine ve tabeasına çok iyi muamele ederdi. Antakya hıristiyanlarının onu davet etmeleri adaletinin meşhûr olmasından idi. Bizanslılar zamanında Anadolu’da büyük toprak sahiplerinin elinde esir veya topraksız duruma düşen köylüler, onun hâkimiyetinde hürriyete ve toprağa kavuştular. Onlar da göçebe Oğuzlar gibi Süleyman Şâh’a bağlanıp onun hâkimiyetini kuvvetlendirdiler. Süleyman Şah, toprakları köylülere dağıtmak suretiyle hem onları kendisine bağlıyor, hem de mahsûlün artmasını sağlıyordu. Göçebe Oğuzlar da, tedricen boş kalan ve devlete intikâl eden topraklara yerleştirilmişlerdi. Süleyman Şah, Anadolu’da Osmanlılara da intikal eden Mîri toprak rejimi, yâni mülkiyeti devlete, tasarrufu köylülere âid sistemi kurdu.

Anadolu’yu fethederek müslüman Türke vatan yapan Süleyman Şah, Anadolu Türkleri arasında gazilik payesi almış ve efsânevî bir hüviyet kazanmıştır.

Kaynaklar
1) Türkiye Târihi Selçuklular Devri (Mükremin Halil Yinanç) sh. 57
2) Ahbâr-ud-Devlet-is-Selçûkiyye; sh. 30
3) Selçuklular Zamânında Türkiye (O. Turan); sh. 4 vd.
4) Selçuklular ve İslâmiyet (O. Turan); sh. 38.

.

Sultan

Posted on 7 Kasım 2021

Sultan, İslâm devletlerinde hükümdara verilen ünvan, devlet başkanı. Arapça salt kökünden gelen kelime mânâ olarak iktidar sahibi dernektir. Bu itibârla devlet başkanının, îcâb ettiğinde, emirlerini kuvvet kullanarak da yaptırabildiğini ifâde eder. Sultan tâbiri müslüman hükümdarlarının bilhassa sünnî kısmına verilen bir ünvan olup; pâdişâh, hakan, han, hükümdar ve melik yerine kullanılmıştır.

Resûlullahın “sallallahü aleyhi ve sellem” insanları doğru yola irşâd etme vazifesi üç kısımdı:

Birincisi; Allahü teâlânın emir ve yasaklarını güç ve kuvvet kullanarak yaptırmak idi. Buna saltanat denir.

İkinci vazifesi; Allahü teâlânın emirlerini ve yasaklarını öğretmekti.

Üçüncü vazifesi ihsan olup, kalbleri temizleyip, insanları ruhen olgunlaştırmaktı. Hulefâ-i râşidîn bu üç vazifeyi birlikte yaptı. Sonra gelenler yalnız saltanat vazifesini yaptılar. Bu sebeble onların halifeliği mecazî mânâda idi. Öğretmek vazifesi mezheb imamlarına, ihsan vazifesi de tasavvuf büyüklerine verildi. Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” şöyle buyurdu: “Benden sonra halîfelerim otuz sene benim yolumu yaşatırlar. Ondan sonra ümmetimin başına melikler (sultanlar) gelir.”

Hulefâ-i râşidîn denilen dört halîfeden sonra, Resûlullah efendimizin torunu ve hazret-i Ali’nin büyük oğlu hazret-i Hasen halîfe oldu. Daha sonra halîfeliği kendi rızâsı ile hazret-i Muâviye’ye bırakınca, Emevî sultanlarının halîfeliği başladı. Ancak bunlar, yaptıkları iş îtibâriyle sultan olmakla beraber, halîfe ünvanı ile anıldılar ve halîfelik makamını temsil ettiler. Diğer İslâm devletlerinin emirlerine hükümdarlarına sultan denildi. Resmî bir rütbe olarak, sultan ünvanını ilk önce kullanan Gazneli Mahmûd’dur. Daha önce emîr-ül-ümerâ ünvanını kullandı. Bilâhere sultan tâbirini Selçuklular, Eyyûbîler, Memlûkler ve Osmanlı hükümdarları da lakab olarak kullanmışlardır. Osmanlılardan önce bu lakab halîfeler tarafından emirlere verilirdi. Bunun için parlak bir merasim yapılırdı. Halîfe, sultan lakabını verdiği emîre, hil’at verir, gerdanlık ve tâc giydirir, eline sancak teslim eder, nâmına hutbe okuturdu. Hilâfetin kendileri ile kuvvetlendiğini ifâde için onlara, Nâsırüddevle, Seyfüddevle, Adudüddevle gibi lakablar verilirdi.

Selçuklu sultânı Tuğrul Bey, halîfeliği şiî-Büveyhoğullarının hâkimiyeti altına girmekden kurtardığı için Abbasî halîfesi tarafından Karaların ve denizlerin sultânı îlân edilmişti. Haçlılara karşı kahramanca müdâfaası ile tanınan Kılıç Arslan, Sultân-ı iklim-i Rûm lakabı ile meşhûrdur.

Osmanlı sultanları da Orhan Gazi’den îtibâren yazışmalarında sultan tâbirini kullandılar. Osmanlı sultanları Yavuz Sultan Selîm Hân’dan îtibâren halîfe ünvanına da sâhib oldular.

Batı dillerinde sultan denince, İstanbul’da ikâmet eden pâdişâh kast edilir. Osmanlılarda; pâdişâhın kız ve erkek çocukları, anneleri ve kadınları için de isminden sonra, Cem Sultan ve Hadîce Turhan Sultan’da olduğu gibi sultan ünvanı kullanılırdı.

HESAP VERECEKSİN!

Adaleti, takvası ve hizmetleriyle meşhûr Emevî halîfesi Ömer bin Abdülazîz (rahmetullahi aleyh) halife olunca, Hasen-i Basrî’ye mektup yazıp, âdil devlet reisinin nasıl olması gerektiğini kendisine yazmasını istemişti. Bu arzu üzerine Hasen-i Basrî (rahmetullahi aleyh) şu mektubu yazdı:

“Ey mü’minlerin emîri! Bilmiş ol ki, Allahü teâlâ âdil devlet reisini, zulme, haksızlıklara mâni olucu, zayıflara yardımcı, darda kalanlara destek olarak yaratmıştır. Âdil devlet reisi, kendi malını nasıl korur ve evlâdına nasıl şefkatli davranırsa, teb’asına da öyle davranır. O bedendeki kalb gibidir. Uzuvlar onun iyi olmasıyla iyi olur. Bozulmasıyla da bozulur.

Âdil devlet reisi, Allahü teâlânın emirlerine uyar. O’na itaat eder. Emrindeki teb’asını da Allahü teâlâya itaat etmeye sevkeder. Ey mü’minlerin emîri! Saltanatta, sahibinin himayesine verdiği malı ve aileyi darmadağın eden köle gibi olma! Allahü teâlâ kötülüklerden sakınılması için cezalar emretti. Bunu uygulayacak olanın suç işlemesi uygun olur mu?

Ey mü’minlerin emîri! ölümü, ölüm ânında yakınlarının sana yapacakları yardımın azlığım ve ölümden sonrasını düşün, ölüme ve ondan sonrasına hazırlık yap. İyi bil ki, şimdi bulunduğun makamdan başka, senin bir makamın daha vardır. Orada uzun müddet kalacaksın. Dostların seni orada yalnız bırakacak, kabirde tek başına kalacaksın. Kişinin kardeşinden, anasından, babasından, hanımından ve çocuklarından kaçacağı günde, sana yardımcı ve dost olacak şeyi hazırla. Kabirdekilerin diriltileceği, gizli olan şeylerin ortaya çıkarılacağı zamanı hatırla. Artık o zaman bütün sırlar açılmış olacaktır. Büyük küçük ne varsa hepsi amel defterine yazılmıştır.

Ey mü’minlerin emîri! Şu anda sen bir mühlet içindesin. Fırsat elde iken ve ecel gelip çatmadan, fırsat elden gitmeden Allahü teâlânın kulları hakkında adaletle hüküm ver ve câhillerin hükmü ile hüküm verme! Onlar hakkında zâlimlerin tuttuğu yolu tutma! Böyle yaparsan hem kendi günâhını, hem de başka günâhları yüklenirsin… Senin felâketine sebeb olan şeylerden istifâde eden insanlar, seni gaflete düşürmesin. Kendileri dünyâ menfaatlerini elde etmek için, seni âhirette kavuşacağın nimetlerden uzaklaştırırlar. Bu günkü gücüne, kuvvetine bakma, âhirette hâlinin ne olacağını düşün, ona göre iş yap. Ölüm bir ağ gibi seni sarmış her an yaklaşmaktadır. Hesab vereceksin.

Ey mü’minlerin emîri! Sana şefkat edip, elimden gelen nasihati yaptım. Sana yazdığım bu mektubumu dostunu tedavi eden tabibin ilâcı gibi kabul et. O, dostunu şifâya kavuşturmak için acı ilâç içirir.

Allah’ın selâmı, rahmeti ve bereketi üzerine olsun ey mü’minlerin emîri.”

Kaynaklar
1) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye
2) Medeniyet-i İslâmiyye Târihi
3) Ahkâm-us-sultâniyye
4) El-Hadarât-ül-İslâmiyye
5) Mukaddime-i İbn-i Haldûn
6) İslâm Târihi
7) Osmanlı Devlet Teşkilâyına Medhal
İslâm Âlimleri Ansiklopedisi; cild-2, sh. 202

.

Bâb-ı Âlî

Posted on 6 Kasım 2021

6Osmanlı Devleti’nde sadrâzamlık makamının ve bâzı idâri kuruluşların bulunduğu devlet idâresinin merkezi sayılan yer. Bu tâbir daha çok on dokuzuncu asrın başından îtibâren kullanılmaya başlandı.

Bâb; kapı, âlî; yüksek, yüce mânâlarına gelmekte olup, Bâb-ı âlî; yüksek kapı demektir. İslâm ve Türk târihinde birliğin ve kuvvetin temsilcisi olarak kabul edilen devletin ve hükümetin merkezleri yüksek ve yüce olarak bilinmiş, bu merkezlere çeşitli isimler verilmiştir. Der, dergâh, bâb-ı saray, el-bâb-üs-sultâniye, bâb-ı hümâyûn, bâb-ı âlî, bâb-ı âsafî, paşa kapısı gibi isimlerin kullanılması bunun bir ifadesidir. Esasen bâb kelimesi umûmî olarak hükümet yerine kullanılmıştır.

Osmanlılarda pâdişâh saraylarına Bâb-ı hümâyûn denildiği gibi, sadrâzam konaklarına da Bâb-ı âlî denilirdi. İstanbul’un fethine gelinceye kadar, devlet işleri pâdişâh saraylarında görülür, vezirler, devlet erkânı oraya gelerek pâdişâhın başkanlığında toplanır ve halkın işlerine bakılırdı. Fâtih Sultan Mehmed Han, ata ve dedeleri zamanında uygulananlarla kendi tarafından ilâve ettiği hükümleri birleştirerek meydana getirdiği kanunnâmede bunu yeni esaslara bağladı. Dîvân-ı hümâyûn adı verilen bu toplantılar, Topkapı Sarayı’nda Kubbe altı denilen yerde yapılır ve birinci derecede önemli mes’eleler karâra bağlanırdı. İlk zamanlar pâdişâhlar bu dîvân toplantılarına başkanlık ederlerdi. Sonraki devirlerde ise, sadrâzamlar başkanlık etmeye başladılar. Bununla birlikte mühim kararlar alınacağı zaman pâdişâhlar yine dîvâna katılarak başkanlık ederlerdi.

Osmanlı Devleti’nin büyümesi ve mes’elelerin gün geçtikçe fazlalaşması üzerine, dîvân-ı hümâyûnda görüşülmesi gereken pek çok husus, sadrâzamın konağında toplanan ikindi dîvânına havale edilmeye başlandı. Böylece dîvân-ı hümâyûn kıymet ve ehemmiyetini yavaş yavaş kaybetti ve devletin en mühim işleri bile paşa kapısı denilen sadrâzam konaklarına taşınmaya başladı. Bu sebeble eskiden beri âsaf sıfatıyla anılan vezîriâzamların konağına sarây-ı âsafî veya bâb-ı âsafî denildi. Paşa kapısı tabiriyle de anılan sadrâzam sarayı, dîvânhâne-i bâb-ı âlî veya kısaca bâb-ı âlî tabiriyle de ifâde edilmeye başlandı. Bunlar sadrâzamın oturduğu semte göre çeşitli yerlerde bulunuyorlardı. Umumiyetle Mahmûdpaşa, Gedikpaşa, Atmeydanı, Yerebatan semtlerinde bulunan paşakapısı on yedinci asırdan îtibâren Topkapı Sarayı’nın Gülhâne tarafındaki Alayköşkü’nün karşısına taşınması ve istisnalar hâriç sadrâzamların burada oturmalarıyla Bâb-ı âlî denilen yer ortaya çıktı.

Sultân birinci Ahmed Han’ın sadrâzamlarından Derviş Paşa, bugünkü Bâb-ı âlî civarında bir konak yaptırdı. Sultan birinci Ahmed Han ve dördüncü Murâd Han devri sadrâzamlarından Halîl Paşa da Alayköşkü karşısında başka bir konak yaptırdı. Sultan dördüncü Mehmed Han 1653’de Halil Paşa’ya âit konağı tamir ve tefriş ettirip, sadrâzamlar için tahsis etti. Nevşehirli Dâmâd İbrâhim Paşa’ya kadar gelen sadrâzamlar bu konakta oturdular. Böylece ilk sadâret makamı tesbit edilmiş oldu. Nevşehirli Dâmâd İbrâhim Paşa bugünkü Cağaloğlu hamamının bulunduğu yerdeki Fatma Sultan Sarayı’na yerleşince, burası paşa kapısı kabul edildi. 1739 yılında bu saray yandı. Fatma Sultan Sarayı yangınını tâkib eden yıllarda Halîl Paşa Sarayı tekrar tamir edilip döşendikten sonra paşa kapısı olarak kullanıldı. Bu sarayın Topkapı Sarayı’na bakan ve Bâb-ı âlî denilen soğuk çeşme tarafında bugün de mevcûd olan süslü ve büyük bir kapısı vardı. Başlangıçta haremlik ve selâmlık dâirelerini ihtiva eden Bâb-ı âlî binasının, büyük mutfakları, koğuşları, ahırları v.s. bulunduğu gibi, sadrâzamın resmî muamelelerinde yardımcıları olan tevkii, reîsülküttâb, kethüdâ-i sadr-ı âlî, çavuşbaşı gibi kimselerin ve me’murların çalıştığı odaları vardı.

1755 yangınında sarayın yok olması üzerine, bugünkü vâli konağının bulunduğu kısma yeni sadâret binası yaptırıldı, önceleri paşa kapısı olarak bilinen sadâret sarayına birinci Abdülhamîd Han zamanından îtibâren Bâb-ı âlî adı verildi. 1788 yılında çıkan yangında kısmen harâb olan Bâb-ı âlî sarayı bilâhare tamir edilip kullanıldıysa da, 1808’de vuku bulan meşhur Alemdâr vak’asında tamamen yanarak kullanılmaz hâle geldi. Alemdâr vak’asından iki yıl sonra yapımına başlanıp on yedi ayda tamamlanan yeni Bâb-ı âlî binası da 1826’da yanınca, aynı yere, daha geniş hudutlarla tekrar inşâ edilip, Nalli Mescid Bâb-ı âlî hudutları içine alındı. 1839’da çıkan yangında tekrar yanan Bâb-ı âlî binası aynı yerde tekrar yapıldı. 1844’de inşâatı bitince merasimle hizmete açıldı. 1878’de Şûra-yi devlet dâiresinden çıkan yangında Ahkâm-ı adliye dâiresi, dâhiliye ve hâriciye nezâretleri de büsbütün yandı. Sadâret dâiresi ise büyük gayretler neticesinde kurtarılabildi. Bilâhare tekrar inşâ edilen Bâb-ı âlî binası, 4-5 Ocak 1911 gecesi telgraf dâiresinden çıkan yangın sonunda, sadâret dâiresi ve hâriciye nezâreti binaları dışında tamamen yandı. Yıldız evrakı diye bilinen pek çok evrak ile târihî vesika bu yangında yok oldu. Bâb-ı âlî’nin bu yangınında dâhiliye nezâreti tamamen yandığından, bilâhere bu orta kısım yapılmayıp, ikiye bölünen binanın bir kısmına İstanbul vilâyeti, diğer kısma ise, İstanbul defterdârlığı yerleştirildi. Daha sonra defterdârlık binası da yandığından, târihi Bâb-ı âlî binasının sâdece İstanbul vilâyet konağı olarak kullanılan eski sadâret dâiresi kısmı kaldı.

İlk zamanlar sadrâzamların ikâmetgâhı olan Bâb-ı âlî binası vak’a-yı hayriye diye bilinen yeniçeriliğin kaldırılmasından sonra, ikâmetgâh olmaktan çıkıp tamamen idare merkezi hâline geldi. Bu zamana kadar Bâb-ı âlî’de muameleler iki yolla yürütülürdü. Birincisi; hârici ve mühim mes’eleler, sadrâzam, şeyhülislâm, kethüda, reîsülküttab, defterdâr, kapdanpaşa ve kazaskerlerden meydâna gelen bir dîvânda görüşülür ve karâra bağlanırdı. İkincisi ise; umûmî ve alelade mes’eleler sadrâzamın başkanlığında, Anadolu ve Rumeli kazaskerleri ile İstanbul kâdısından meydana gelen bir meclisde görüşülür ve karâra bağlanırdı.

Sadrâzamlar, aileleri, dâireleri halkı denilen maiyyetleri ve me’mûrlarıyla birlikte Bâb-ı âlî’de otururlardı. Buna göre, en büyük yetkili kimsenin sadrâzam olduğu Bâb-ı âlî’de üç kısım kimse vardı.

1- Harem dâiresinde; sadrâzam ailesi,

2- Selâmlık dâiresinde; sadrâzamın maiyyeti ve ağalar,

3- Kalem dâiresinde; devletin resmî işlerini gören me’mûrlar.

Bir nevî mekteb mâhiyetini taşıyan kalem dâiresi de, kethüda bey dâiresi ve dîvân-ı hümâyûn kalemi kısımlarına ayrılırdı. Askerî ve dâhili işlere bakan kethüda bey, sadrâzamın muavini idi. Dîvân-ı hümâyûn kalemindeki kâtiplerin başında bulunan kimseye de reîsülküttâb denirdi. Bu da siyâsî ve hârici işlere bakardı. Reîsülküttâbın maiyyetinde ikinci derecede sorumlu olan âmedci, beylikçi ve dîvân tercümanı adı verilen me’mûrlar bulunurdu. Bunlardan âmedci, Bâb-ı âlîden pâdişâha arz ve takdim olunacak yazıları yazar; beylikçi, pâdişâhdan gelen emirleri, fermanları, devletçe akd olunan muahede (andlaşma)leri ve emsali evrakı tanzim, koruma ve zabt etmekle uğraşır, tercüman ise; Bâb-ı âlî’nin elçilerle olan konuşma ve haberleşmelerini ve sefirlerin îtimâdnâmelerini (güven mektubu) takdîm ettikleri sırada pâdişâh nezdinde tercümanlık vazifesi görürdü. Bunlardan başka, davacıları sadrâzam huzurundaki dîvân-ı adalete getirmek ve götürmek, oradan verilen cezaları tomruk dâiresinde tatbik eden ve dâva işleriyle uğraşan çavuşbaşı vardı.

Sultan İkinci Mahmûd Han-ı Adlî tarafından başlatılan ıslâhat hareketleri çerçevesinde, 1836’da Bâb-ı âlî teşkilâtında da değişiklikler yapıldı. Yeni nezâretler (bakanlık) kurulduğu gibi, kethüda bey vazifesi mülkiye; bir sene sonra da dâhiliye nâzırlığına, reîsülküttâblık hâriciye, defterdârlık da mâliye nâzırlığına çevrildi. Ayrıca Meclis-i vâlâ-yı ahkâm-ı adliye ve Dâr-ı şûrâ-yı bâb-ı âlî isimleriyle danışma meclisleri kuruldu. Yine bu sırada şeyhülislâm, serasker, kapdanpaşa, dahiliye, hâriciye ve mâliye nâzırlarıyla Şûrâ-yı bâb-ı âlî ve Meclis-i vâlâ başkanlarından meydana gelen bir Meclis-i hâs kuruldu. Böylece Bâb-ı âlî yeni bir şekil aldı.

1839’da Tanzîmât’ın îlân edilmesinden sonra Meclis-i vâlânın Bâb-ı âlîde, Şûrâ-yı bâb-ı âlînin ise ticâret nezâretinde toplanması kararlaştırıldı. Bu devirde ayrıca Meclis-i âl-i tanzîmât kuruldu. Mülkiye ve adliye işleri birbirinden ayrılıp Şûrâ-yı devlet meclisi, Bâb-ı âlîye yerleşti.

Tanzîmât’ın ilânından sonra bütün devlet dâirelerinin ve idâri merkezlerin toplandığı Bâb-ı âlî, sultan Abdülmecîd ve sultan Abdülazîz Han devirlerinde tam nüfuz sahibi oldu. Sultan İkinci Abdülhamîd Han’ın pâdişâhlığından sonra îlân edilen Birinci Meşrûtiyetin verdiği serbestlikten istifâde etmek isteyen, çoğunluğu gayr-i müslim ve Türk olmayan unsurlardan meydana gelen ve Avrupai fikirlerin etkisinde katan okumuş, sözde aydın kimselerin Meclis-i meb’ûsân üyelerinin elinde oyuncak hâline getirilen Bâb-ı âlî, Meclis-i meb’ûsânın dağıtılmasından sonra sarayın kontrolüne girdi.

Sultan İkinci Abdülhamîd Han’ın ikinci Meşrûtiyet’in ilânına kadar uyguladığı iç ve dış siyâset sebebiyle Bâb-ı âlî ikinci derecede kaldı. İkinci Meşrûtiyet’in îlânından ve sultan İkinci Abdülhamîd Han’ın tahttan indirilişinden sonra İttihâd ve Terakkîcilerin kontrolü ve etkisi altında kalan Bâb-ı âlî, tekrar idarede hâkim duruma geçti. İttihâdçıların hakimiyetindeki Bâb-ı âlînin uyguladığı çoğu gaflet, bâzıları hıyanete varan iç ve dış siyâsetle Osmanlı Devleti’nin yıkılışı çabuklaştı. Balkan harbi ve Birinci cihân harbine girmekle milletin ve memleketin başına büyük gaileler açıldı. Bu durum pek çok vatan toprağının Osmanlı Devleti’nin elinden çıkmasına sebeb oldu. Osmanlı Devleti’nin yıkılmasıyla birlikte Bâb-ı âlînin bulunduğu bina Büyük Millet Meclisi hükümetinin İstanbul mümessilliğine tahsis edildi. Daha sonra, bugün olduğu gibi, İstanbul vâliliğine verildi.

Kaynaklar
1) Rehber Ansiklopedisi; cild-2, sh. 153
2) Büyük Türkiye Târihi; cild-8 sh. 448
3) Osmanlı Târihi; (E. Z. Karal) cild-8, sh. 268
4) Osmanlı Târih Deyimleri; cild-1, sh. 136
5) Türkiye’de Meârif Târihi; cild-1, sh. 63
6) Bâb-ı âlî (R. E. Koçu, Hayat Târih Mecmuası, sene 1974, cild-2, sayı-7) sh. 18
7) Asırlar Boyunca İmparatorluğu İdâre Eden Bâb-ı âlî (O. Ergin; Târih Dünyâsı, İstanbul-1950) cild-1, sh. 386

.X
.

Oğuzlar

Posted on 31 Ekim 2021

Bugün; Türkiye, Balkanlar, Azerbaycan, İran, Irak ve Türkmenistan’da yaşıyan Türklerin ataları olan büyük bir Türk boyu. Oğuzlara Türkmenler de denir. Oğuz kelimesinin türeyişiyle ilgili çeşitli fikirler ileri sürülmüştür. Kelimenin boy, kabîle mânâsına gelen “Ok” ve çokluk eki olan “z”nin birleşmesinden “Okuz” boyları anlamında olduğu ileri sürüldüğü gibi, oyrat (haşarı, yaramaz) kelimesinin eşanlamlısı olduğunu iddia edenler de vardır. Arab kaynaklarında ise “güz” veya “uz” şeklinde geçmektedir.

İlk zamanlar Üçok ve Bozok adlarıyla iki ana kola ayrılmış olan Oğuzlar, daha sonraki devirlerde, Dokuz Oğuz, Altı Oğuz, Üç Oğuz adlarında boylara da ayrıldılar. Oğuzlar, yirmi dört boydan meydana gelmişti. Bunlardan on ikisi Bozok, on ikisi Üçok koluna bağlıydı. Tarihçiler, hazırladıkları cedvellerde Oğuz boylarının adlarını, sembollerini ve ongunlarını (armalarını) göstermişlerdir. Buna göre, Bozoklar; Kayı, Bayat, Alka Evli, Kara Evli, Yazır, Bodurga, Döğer, Yaparlu, Afşar, Begdili, Kızık, Kargın. Üçoklar ise; Bayındır, Beçene, Çavuldur, Çepnî, Salur, Eymûr, Ala Yuntlu, Yüreğir, İğdir, Büğdüz, Yıva, Kınık boylarına ayrılmışlardı. Bu gün Türkiye’de yirmi dört Oğuz boyuna ait işaretlere ve yer adlarına sık sık rastlanmaktadır.

Oğuz adına ilk defa Yenisey kitabelerinde rastlanmaktadır. Barlık ırmağı yöresinde bulunan bu kitabelerde; “Altı oğuz budunda” sözü yeralmaktadır, öz Yiğen Alp Turan adlı bir beye âid olan bu kitabelerin yazıldığı devirde, Oğuzlar, Göktürklerin hâkimiyeti altında altı boy hâlinde Barlık ırmağı kıyılarında yaşamakta idiler.

Altıncı yüzyıldan îtibâren Göktürklerin idaresinde toplanan Türk kabilelerinden bir kısmı gibi Oğuzlar da kendi aralarında birlik kurarak Tola-Salenga ırmakları bölgesinde Dokuz-Oğuz kağanlığını meydana getirdiler. Göktürk kağanlığının, Kutluğ tarafından 682 (H. 63)’de ikinci defa kurulmasından sonra, Göktürkler, hâkimiyetlerini kabul etmeyen Oğuzlar üzerine yürüdüler. Toğla (Fula) ırmağı kıyısında yapılan kanlı bir savaşta Oğuzlar yenildiler. Fakat, Göktürklerin hâkimiyetini kabul etmediler. İlteriş Kağan, Oğuzlar üzerine bir çok seferler daha düzenledi ve Baz Kağanı öldürdü. Bu yenilgi karşısında İlteriş Kağan’ın hâkimiyetini kabul etmek zorunda kalan Oğuzlar, Göktürklerin Kırgız seferine katıldılar. Göktürk hakanlarından Bilge Kağan zamanında isyan ettiler. Bir sene içinde bir kaç defa harbe giren Oğuzlar; yenilerek, geri çekildiler. Daha sonra Dokuz-Tatarlar ile ittifak kurarak Göktürklerle mücâdele ettilerse de yine bozguna uğrayarak, Çin taraflarına göç ettiler. Bir müddet sonra tekrar eski yurtlarına döndüler. Bu mücâdelelerde zayıflayan Göktürkler, 745 (H. 127)’de Uygurlar tarafından yıkıldı. Bu esnada Uygurlara yardım eden Oğuzlar, Uygur Devleti’nin dayandığı başlıca boylardan biri oldu. Uygurlarla birlikte Basmîl ve Kartuklara karşı savaştılar. Fakat zaman zaman Uygurlara karşı da isyan etmekten geri durmadılar. Eski müttefikleri Dokuz-Tatarlar ile birleşerek Uygur Kağanı Moyunçur’a karşı cephe aldılar. Zaman zaman Çin’e gittiler. Daha sonra Çin’den çıkarak eski yurtlarına döndüler. Uygur Devleti’nin yıkılması üzerine batıya göçerek Siriderya (Seyhun) kıyılarına ve onun kuzeyindeki bozkırlara yerleştiler. Onuncu yüzyılda göçebe hayâtı yanında yerleşik bir hayât sürmeye de başladılar. Göçebe Oğuzlar; daha ziyâde koyun, at, deve, sığır yetiştiriciliği ve ticâretle uğraşıyorlardı. Yerleşik Oğuzlar ise, Sabran (Karacuk), Suğnak, Karnak, Sütkent gibi şehirlerde oturuyorlardı. Onuncu asırda henüz müslüman olmamış olan Oğuzlar, bâzı sapık inanışların gereği olarak bir takım ibâdet ve âyinleri yerine getiriyorlardı.

Onuncu asrın başlarında Oğuzlar, Mâverâünnehr çevresinde yerleşip, Yabgu denilen bir hükümdarın idare, ettiği devleti kurdular. Devlet ve millet işlerinin bir mecliste istişare edildiği ve sübaşı denilen ordu kumandanı, Yabgu’nun vekîli ve naibi olan Kültekin, İnal ve Tarkan ünvanlarını taşıyan me’mûrlar vardı. Oğuzların bu sıradaki başkentleri, Siriderya kıyısındaki Yeni Kent idi. Yabgu Devleti zamanında Oğuzlar, Üçok ve Bozok diye iki kısma (ayrılmışlardı.

Onuncu asrın sonlarında İslâm dînini kabul ederek iyice güçlenen Oğuzlar, komşuları Peçenekler ve Hazarlar ile savaşlar yaparak onları yendiler. Fakat on birinci yüzyılın ortalarında, Oğuzların İslâm dînini kabul etmemiş olan bir kısmı, Kıpcakların baskısıyla yurtlarını terk ederek Karadeniz’in kuzeyinden Tuna boylarına, oradan da Balkanlara indiler. İslâm dîni ile şereflenmedikleri için etraflarını saran hıristiyan devletlerin baskısıyla kısa zamanda benliklerini kaybederek, örf, an’ane ve geleneklerini unuttular. Eriyip, yok oldular. Geri kalanları da Bizans hizmetine girdiler. 1071 (H. 464)’de yapılan Malazgird Savaşına Bizanslıların yânında katıldılar. Fakat çok geçmeden Selçuklular tarafına geçtiler.

İslâm dînini kabul eden Selçuk’un idaresindeki Oğuz boyları ise, Oğuz Yabgu Devleti hükümdarının, kendilerine kötülük yapacağından çekinerek, yurtlarından ayrılıp İslâm diyarı olan Horasan taraflarına gittiler. Mâverâünnehr’de kalan diğer Oğuz boyları da, Kıpcakların hücûm ve baskıları sonunda dağıldılar. Böylece Oğuzlar Devleti yıkıldı. Yerlerinde kalan Oğuzlar ise Karaçuk dağları bölgesinde, Mankışlak’da ve Seyhun nehri kıyılarında yerleştiler. Daha sonra Karahıtayların ve Karlukların baskısı neticesinde, Horasan’a gelip Selçuklulara tabî oldular.

Selçuk’un büyük oğlu Arslan İsrail, Horasan’da hâkimiyet kurup, diğer Oğuz boylarını idaresi altında topladı. Daha. sonraları, Tuğrul ve Çağrı Beyler idaresindeki Selçuklular, Sâmânoğulları ile ittifak kurarak, Karahanlılara ve Gaznelilere karşı mücâdele ettiler. Selçukluların başarılı idareleri sebebiyle pek çok Oğuz boyları onların hâkimiyetinde toplandılar. Birçokları yerleşik hayâta geçtiler.

Selçuklu Devleti’nin kurulmasında esas rolü oynayan Oğuzlar ve diğer Oğuz boyları, on birinci yüzyılın ikinci yarısından îtibâren topluluklar hâlinde İran, Irak, Anadolu ve Suriye’ye doğru yayıldılar. Selçukluların hâkimiyetinde toplanıp, devletin sınırlarını Ceyhun nehrinden Akdeniz’e kadar genişlettiler. İslâmiyet’i kabul etmeden önce dünyevî maksatlar ve kuru cihangirlik için çalışan ve harb eden Oğuzlar, İslâm dînini kabul ettikten sonra, Allahü teâlânın yüce dîni olan İslâmiyet’i yaymaya gayret ettiler. Gittikleri yerlerde doğruluğun, adaletin, ilmin ve medeniyetin müdâfîliğini yaptılar. İnsanlara hizmet etmek, ilmin ve medeniyetin yayılmasını sağlamak için pek çok cami, medrese, kervansaray, hamam ve köprüler yaptırdılar. Büyük Selçuklu, Türkiye Selçukluları, Akkoyunlular, Salgurlular, Artukoğulları, Karamanoğulları, Ramazanoğulları, Dulkadiroğulları ve Osmanlı devletlerini kurarak İslâm dîninin yayılmasına hizmet ettiler. İslâmiyet’in ve müslümanların yok edilmesi için çalışan haçlılara karşı parlak zaferler kazandılar. İslâmiyet’e, ilme ve adalete karşı olan Ortaçağ Avrupa’sına pek çok yenilikleri götürdüler. Dokuz yüz sene boyunca, kurdukları devletlerin sınırları içinde yaşayan bütün unsurlara karşı İslâm dîninin emirleri doğrultusunda hareket ederek, hizmet ettiler. Bugün Türkiye, Azerbaycan, İran, Türkmenistan, Afganistan, Irak ve Suriye’de yaşayan Türkler, Oğuzların neslindendir.

Kaynaklar
1) Oğuz Kağan Destânı (W. Bang ve R. Rahmeti, İstanbul-1936), sh. 6
2) Toguz-Oguz et On-Uygur (James Hamislton, Journal Asiatique, annee-1962); sh. 25
3) Oğuzlara dâir (H. N. Orkun, Ankara-1935), sh.4
4) Eski Türk yazıtları (H. N. Orkun, İstanbul-1940), sh.61
5) Dede Korkut kitâbı (Muharrem Ergin, Ankara-1958); giriş
6) Oğuzlar (Türkmenler) târihleri, boy teşkilâtı, destânları (Faruk Sümer, İstanbul-1980)

.

Fakihler ve veliler yurdu idi!

Posted on 29 Ekim 2021

Bugün gençlerimizin top peşinde koştukları gibi, Osmanlılar döneminde de ilim irfan peşinde koşarlardı. Onlar ya medresede idiler veya bir şeyhin dergâhında bulunurlardı. Canları Hak ile değilse kendilerini ölü sayarlardı.

Bu yaşantının sürdüğü şehirlerden biri de Bursa idi. Bursa Osmanlının kuruluş döneminde zirve şehirdir. Osmanlılarla birlikte İslamiyet’le tanışan şehir, ilk günden itibaren Dursun Fakı, Davud-ı Kayseri, Molla Fenari gibi fakihlerin nüfuzu ve tesiri ile ilmin merkezi olmuştur. Yine Kumral Abdal, Geyikli Baba, Emîr Sultan ve Somuncu Baba gibi veli ve şeyhlerin etkisi ile tasavvufun da kaynağı hâline gelmiştir.

Dolayısıyla Bursa, daha ilk dönemlerinden itibaren Semerkant, İran, Mısır, Suriye, Buhara ve Bağdat gibi ilim, kültür ve ticaret merkezleri ile irtibat kurmuştur. Bu ilişkiler, zamanla pek çok ilim ve irfan sahibinin buralara ilgi duymasına ve bazılarının gelip yerleşmesine zemin hazırlamıştır. Böylece Bursa’ya, Evliya Çelebi’nin ifadesiyle “ruhaniyetli şehir” denilmiştir.

İşte Resulullah efendimize karşı başlatılan ve bugünkü dinler arası diyaloğa benzer saldırılara cevap bu ruhaniyetli şehirden çıkmıştır.

Bu cevabı adı halkın nazarında Mevlid-i şerif diye anılan Vesiletü’n-Necat’tır. O bir anlamda ebedî kurtuluşun adıdır. Yazarı ise büyük veli Süleyman Çelebi’dir.

Süleyman Çelebi, Bursa Ulucami’nin imamıdır. Muhtemelen 1351 yılında Bursa’da doğmuş, 1422 yılında yine burada vefat etmiştir.

O, Orhan Gazi döneminin sonundan başlayarak (1281-1362), Murad-ı Hüdavendigâr (1326- 1389), Yıldırım Bayezid Han (1360-1403), Emîr Süleyman (1375-1420), Musa Çelebi (1388-1413) ve Çelebi Mehmed Han (1382-1421) dönemlerini yaşamış, Sultan II. Murad Han’ın (1404-1451) ise saltanatının ilk yılına şahitlik etmiştir.

Kendisi, köklü bir aileye mensuptu. Dedesi Füsus şârihi olarak bilinen Şeyh Mahmud idi. Orhan Gazi’nin, onun adına İznik’te bir medrese inşa ettirdiği bilinmektedir.

Hatta kız kardeşinin de Orhan Gazi ile evlendiği rivayetleri mevcuttur.

Şeyh Mahmud, Osmanlıların Süleyman Paşa liderliğinde Rumeli’ye geçişini:

Velâyet gösterip halka suya seccade salmışsın
Yakasın Rumeli’nin dest-i takva ile almışsın

Sözleri ile ebedîleştirmiştir. İşte böyle bir ailenin ve muhitin elinde mükemmel bir eğitim gören Süleyman Çelebi, Yıldırım Bayezid Han devrinde Hünkâr imamlığına yükselmişti. Ulucami’nin inşası tamamlandığında ise buraya imam hatip olarak atanmıştı.

Onun Bursa’nın övüncü olan Emîr Sultan’ın sohbet halkasında bulunduğu ve onun irşadıyla tasavvuf yolunda ilerlediği de bilinmektedir. Nitekim bu konuda Hüseyin Vassaf Bey, onun “efâdıl-ı fuzalâdan ve erbâb-ı aşktan” biri olduğunu belirttikten sonra Emîr Sultan’ın terbiyesi ve mübarek nazarlarının bereketi ile yükseldiğini yazar.

İşte bu mübarek âlimin âlemlerin hürmetine yaratıldığı Sevgili Peygamberimize büyük bir hürmet ve aşkla kaleme aldığı Mevlid-i şerifi sadece Bursa’da kalmamıştır. Bütün İslam dünyasını bir hale gibi sarmış bütün lehçelere, dillere çevrilerek hemen herkese erişmiştir.

Aşk çağlayanı

Süleyman Çelebi mevlidi, asırlarca Resulullah efendimizi unutturmak isteyenlere en büyük cevap olmuştur. Ulucami’nin huzur bahşeden şadırvanının başında sanki kalbinden bir pınar gibi fışkırarak kaleme gelmiştir.

Vesiletü’n-Necat, Yunus Emre’nin şiirleri gibi, sehl-i mümteni tarzındadır. Nitekim Ziya Paşa, Vesiletü’n-Necat’ı anarken, “baştan başa sehl-i mümtenidir” diye ifade eder.

Sehl-i mümteni; zor ve anlaşılması en güç konuyu, en kolay ve en anlaşılır bir sadelik içinde ifade etmektir. Her okuyan bir şeyler anlar, onun manevi atmosferine girer. Hatta onun bir benzerini kolaylıkla yazabileceğini düşünür.

Ancak bütün yazılanlar onun yanında sönük kalmıştır. O hepsinin yanında güneş gibidir. Zira ziyasını ondan almışlardır. Nasıl onunla bir olsunlar. Nitekim yine Ziya Paşa;

Dört yüz seneden beri efâdıl
Bir söz demedi ona mümasil

demiştir. Yani dört yüz senedir, büyük sanat adamları, şairler, âlimler ve veliler uğraşıp yazdılar, bunca metin ortaya çıkardılar, ama onun bir benzerini söyleyemediler.

Süleyman Çelebi’nin mevlidi sadece Türkçe okunmadı. Kürtçe, Arnavutça, Boşnakça, Çerkesce, Rumca ve Arapçaya çevrildiği gibi Peygamber efendimizin aşkı ile nice âlimler ve şairler de kendi dillerinde onu örnek tutarak mevlidler kaleme aldılar.

Mevlid okutma ve dinlemeye ilginin en fazla olduğu şehirlerimizden biri Diyarbakır’dı. Bu bölgede Kur’ân-ı kerim okumayı öğrenen çocuklara ikinci olarak Hüseyin Batavi’nin mevlidi öğretilmekteydi. Bu sebeple Diyarbakır’da kadın-erkek çokça mevlid okuyucusu bulmak mümkündür.

Mevlid-i Nebevi’nin en çok okunduğu yerlerden biri de Bosna Hersek idi. Osmanlı fetihlerinin akabinde ve yerli halkın İslamiyet’e girmesiyle birlikte bu dinî âdet bölgede kök salmıştır. Bu konuda nice mevlid vakıfları teşkil olunmuştur. Mesela, Saray-Bosna’daki Gazi Hüsrev Bey Camii’nin 1531 tarihli vakfiyesinde mevlid için yılda üç yüz dirhem tahsisat ayrıldığı kayıtlıdır.

Nitekim Bosna’daki mevlid cemiyetleri hakkında bölge âlimlerinden Tayyip Okiç Bey şu bilgileri vermiştir.

“Mevlid cemiyetleri, bütün İslam ülkelerinde olduğu gibi, Bosna’da da kökleşmiş ve dinî bir an’ane hâline gelmiştir. Bilhassa gençlerin, Kur’ân-ı kerim hatimlerinden sonra en çok karşılaştıkları merasim, Mevlid cemiyetleri olmuştur. Rahmetli validem Türkçe bilmediği hâlde Süleyman Çelebi Mevlidi’ni, gerek kadın mevlid cemiyetlerinde dinlemek gerek harekeli taş basması mevlidleri okumak suretiyle zamanla ezbere öğrenmiştir. Bir vesile ile Ankara’ya geldiğinde komşularla sohbet ederken söz mevlidden açılmıştı. Kendisi hemen oracıkta Süleyman Çelebi Mevlidi’nden bir bölümü gayet kolaylıkla ezberden okuyuvermiştir. Dinleyenler bunu hayretle karşıladılar. Validem, Türkçe mevlidle paralel olarak Hafız Salih Gaşeviç’in Boşnakça tercemesini de ezbere biliyordu. Dinî mekteplerimizde de yıllık Mevlid merasimi parlak bir şekilde yapılırdı. Böylece küçük yaştan itibaren Süleyman Çelebi Mevlidi ve onun Boşnakça tercümesi ile ünsiyet kesbettiğimiz gibi, Mevlide ve dolayısıyla sevgili Peygamberimize olan sevgimiz de artmıştı.”

Evet bugün de gençlerimiz de şanlı Peygamber efendimize olan aşk ve muhabbet ancak mevlidler ve naatlar ile mümkün olur.

Okullarda dersler de bu bahisler özel olarak işlenmelidir. Keşke ney üflemek dersleri yerine Peygamber efendimiz aşkına yazılmış mevlidleri okuyup ezberletebilse idik!..

Arif Nihat Asya Bey’in dediği gibi:

Ne adlar ezberledi ey Nebi
Adına alışkın dudaklarımız
Artık yolunu bilmiyor
Artık yolunu unuttu
Ayaklarımız…

TEFEKKÜR
Her kim ister cânına âb-ı hayât
Ol Habîb’i anıp söyle es-salât

Bâbürlüler

Posted on 29 Ekim 2021

Hindistan’da kurulan Türk-İslâm devletlerinden. Tîmûr Hân’ın beşinci batından torunu Bâbür Şâh tarafından 1526 (H. 933) senesinde kuruldu. Bürgâniye ve Tîmûroğulları Devleti diye de bilinir. Bâbür Şâh, 1483 (H. 888) senesinde Fergana’nın başşehri Endican’da dünyâya geldi. Fergana bölgesinde küçük bir Tîmûrlu prensliğini idare eden babası Ömer Şeyh Mirza 1494 senesinde ölünce, Fergana hükümdarı oldu. Daha saltanatının ilk günlerinde akrabâlarının hücûmlarına mâruz kaldı. Bir araftan onlarla uğraşırken, Şeybânî öbeklerinin git gide kuvvetlenmeleri üzerine idaresi altındaki topraklarda sağlam bir devlet kurmanın mümkün Yamayacağını anladı. Bu yüzden, 1504 (H. 910) senesinde Kabil’i, daha sonra da Kandehar’ı alarak oraya yerleşti. 1508 senesi Eylül ayında ilk defa Hindistan’a sefer düzenledi. Üç ay süren bu sefer lirasında ülkeyi tanıdı ve çok mikdarda ganîmet elde etti.

Bâbür Şâh’ın asıl gayesi Maveraünnehr’i ele geçirmekti. 1511 senesinde Safevîlerin yardımı ile Mâverâünnehr’in bâzı şehirlerini ve Semerkand hükümdârlığını ele geçirdi ise de bir süre sonra özbeklere yenilerek Ceyhun nehrinin güneyine çekilmek mecburiyetinde kaldı. 1519 senesine kadar iç mes’elelerle uğraştı. Aynı senenin Kasım ayında, Hayberi geçerek Hindistan’a girdi. Kısa sürede Pencab ile Senâb arasındaki bölgeleri hâkimiyeti altına aldı. Beş defa Pencab’a sefer yaptı. Bu seferler neticesinde, Kuzey Hindistan’ı fethetti. 1525 (H. 932) senesi Kasım ayında Delhi üzerine yürüdü. 1526 senesi Mayıs ayının yirmi birinde Pânipüt meydan muharebesinde Delhi Sultânı İbrahim Lodî’nin sayıca çok fazla olan ordusunu yendi. 1526 yılı Aralık ayında dünyânın en büyük şehirlerinden olan Delhi, Agra ve Hanpur’u fethetti. Agra’yı başkent yaptı.

Bâbür Şah, 1527 senesi Şubat ayında, hindûların üzerine yürümek liyeti ile Agra’dan hareket etti. Lodîlerin, Racistan’da kontrolü kaybetmeleri üzerine müstakil hâle gelen hindûlar, hükümdârları Rana Senka’nın etrafında oplanarak, yüzbin kişilik bir ordu ve bir kaç yüz fille yeni Hindistan fâtihinin üzerine yürüdüler. Bu, çok kritik târihî bir andı. Zîrâ Hindistan’daki beş asırlık müslüman hâkimiyeti, ilk defa hindûlar tarafından tehdid ediliyordu. Bâbür Şâh’ın harbi kaybetmesi demek; Ganj vadisinin hindûların eline düşmesi, netîce itibariyle Müslüman-Türk hâkimiyetinin Hind kıtasında son bulması demekti. Bâbür Şah, onüç bin beşyüz kişilik çok seçkin bir Türkmen atlı birliği ile düşman üzerine yürüdü. Yanında Osmanlı Türklerinden Mustafa Rûmî’nin kumanda ettiği bir topçu birliği de vardı. Hindûlarda top ve tüfek yoktu. Ateşli silâhlar ve Türk atlısının üstün savaş kabiliyeti, Bâbür Şâh’a parlak bir zafer kazandırdı. Düşman tamamen imha edildi. Bu zafer, müslüman Türklerin Pânipüt’te kazandıklarından daha büyük bir zafer idi. Biyana civarında geçen Bukanya meydan muharebesi, Bâbür Şâh’a gazi ünvanını kazandırdı.

Zamanında ülkenin sınırları güneyde Vindiya dağlarından, kuzeyde Amuderyâ’ya kadar uzandı. Bâbür Şah, 1530 (H. 937) senesi Aralık ayının yirmi beşinde Agra’da vefat edince yerine, yirmi iki yaşındaki büyük oğlu Hümâyûn Mirza geçti.

1508 senesinde Kabil’de doğan Nâsıreddîn Hümâyûn Şah, saltanatının ilk zamanlarında kardeşi Kâmran Mirza ile uğraşmak zorunda kaldı. Pânipüt’de bâbür Şâh’a yenilen İbrahim Lodî’nin Bengal’e kaçan oğlu Mahmûd Lodî, hükümdar değişikliğinden ve iç çatışmalardan faydalanmayı umarak, Bâbürlü Devleti’nin topraklarına saldırıp Cavnpûr’u ele geçirdi. Bunun üzerine yeni hükümdar Hümâyûn Şah, ordusu ile Cavnpûr önlerine geldi. Mahmûd Lodî’yi bozguna uğratarak, şehri tekrar ele geçirdi. Daha sonra Şîr Hân Sur idaresindeki Çunâr kalesini kuşattı. Kuşatma dört ay sürmesine rağmen kale ele geçirilemedi. Şîr Hân, andlaşma ile Hümâyûn Şâh’ın hâkimiyetini tanıyınca, muhasara kaldırıldı. Bu sırada, Bâbürlü topraklarına Gücerât sultânı saldırdı, ancak gönderdiği birlikler, Agra’ya ulaşmadan imha edildi. Bu durum üzerine Hümâyûn Şah, Gücerât’a sefer düzenleyerek, Gücerât sultânı Bahâdır Şâh’ın ordugâhını kuşattı. Bahâdır Şah, Mandu’ya kaçmak zorunda kaldı. Böylece Hümâyûn Şah, Gücerât’a hâkim oldu. Kardeşi Askerî’yi Gücerât’a vali tâyin etti ise de, bir süre sonra Bahâdır Şah, Gücerât’ı tekrar ele geçirdi. 1537 senesinde Bahâdır’ın öldürülmesi üzerine, bölge tekrar karıştı. Bu karışıklıktan Hümâyûn Şâh’ın yanısıra, Şîr Hân da istifâde etmek istiyordu. Hümâyûn Şah, Bavr’i ele geçirerek bir süre orada kaldı. Bu arada, kardeşi Hindal, Agra’da hükümdarlığını îlân etti. Şîr Hân ise, Benâres ve Teliyâgerhi arasında kalan bütün bölgeleri ele geçirdi. Bengal toprakları artık Hümâyûn Şah için tehlikeli idi. Kardeşi Kâmran, bir fırsatını bulup Agra’yı ele geçirdi. Hümâyûn Şah, tekrar duruma hâkim olmak için geri dönerken, yolda Şîr Hân kuvvetleriyle karşılaştı. 1539 senesi Haziran ayının yirmi yedisinde, Şîr Hân’ın, bir gece baskınıyla ağır bir yenilgiye uğradı ve Agra’ya üç yüz kişi ile ulaşabildi. Savaştan sonra Şîr Hân, sultanlığını îlân ederek, Şîr Şah lakabını aldı. Hümâyûn Şah, 1540 (H. 947) senesinin başlarında başkent Agra’yı da terketmek zorunda kaldı. Elinde sâdece Afganistan, Sind, Kuzey Pencab, Keşmir ve Belûcistan kalmıştı. 1543 senesinde Hümâyûn Şah, Kuzey Pencab, Sind ve Belûcistan’ı da Sûrîlere bırakmak zorunda kaldı. Kendisi, Şah Tahmasb Safevîye sığındı. 1553 senesi Ocak ayına kadar orada kaldı ve çok iyi muamele gördü. Daha sonra Şah Tahmasb’dan aldığı yardımcı kuvvetle tekrar Hindistan’a yöneldi. 1554 (H. 961) senesi Eylül ayında kardeşi Kâmran Mirzâ’dan Kandehar’ı aldı. Kardeşleri ile uzun mücâdeleler yaptı. Kâmran Mirzâ’nın tarafdârı olan Askerî, yakalanarak Mekke’ye gönderildi. Diğer kardeşi Hindal, Moğolların yaptığı bir baskında öldürüldü. Aynı sene Kâmran Mirza yakalandı ve Mekke’ye gönderildi. Böylece Afganistan ve Bedahş’ı ele geçirdi. 1555 senesi Şubat ayında tekrar Hindistan’ın fethine girişti. Kısa zamanda Pencab havalisine hâkim oldu. Aynı sene Haziran ayının yirmi ikisinde Sûrîlerle yaptığı Maçivara meydan savaşını kazandı. Böylece Hindistan kapıları tekrar Hümâyûn Şâh’a açuldı. Bu zafer, Bâbür Devleti’nin ikinci kuruluş târihi olarak kabul edilmektedir.

Hümâyûn Şah, 1556 senesi Ocak ayının yirmi sekizinde öldü. O sırada Hindistan’da bulunan büyük Türk denizcisi Şeydi Ali Reis’in tavsiyesine uyularak, oğlu Ekber’in tahta çıkışına kadar ölümü gizli tutuldu. Hümâyûn Şah, Delhi’de defnedildi.

1556 (H. 964) senesinin Şubat ayında küçük yaşta iken tahta çıkan Ekber Şâh’ın ilk senelerinde, devlet idaresi, babasının yardımcısı Bayram Hân’ın elinde kaldı. Bayram Hân, Ekber Şah tarafından Hân-ı Hânân yâni başvezirlik makamına yükseltildi.

Saltanat değişikliğinden faydalanmak isteyen Sûrîlerle, 1556 senesi Ekim ayında Pânipüt’te yapılan muhârebeyi Bâbürlüler kazandı. Daha sonra Ekber Şah, Malva bağımsız Racpurt devletlerini, Gücerât ve Handeş’i ele geçirdi. 1573 (H. 981) senesinde Bengal hükümdarı Davud’un öldürülmesiyle, Bengal toprakları bir defa daha Bâbürlülerin idaresi altına girdi. Kabil ve Kandehar’ın ele geçirilmesi ile, bir çok istilâcılar için Hindistan’a geçit veren kuzeybatı hududu, emniyet altına alındı. Kandehar’ın alınması da, İran ile uzun bir süre çekişmeye sebeb oldu.

Ekber Şah zamanında diplomatik seviyede en çok Safevîler ile dostça münâsebetler kuruldu. Özbek hükümdarı Abdullah Hân ile hudutların tâyini için bir andlaşma yapıldı. Hind okyanusunda bulunan Portekizlilerden gelen müşterek tehlike karşısında, Osmanlı Devleti ile de temaslar yapıldı. Fakat Delhi ile İstanbul arasındaki çok uzun mesafe, düşünülen ittifakı engelledi.

1595 senesinde Dekken’de Nizamşahlar şehzadeleri arasında taht mücâdelelerinin başlaması üzerine, Ekber Şâh’dan yardım istendi. Bâbürlü orduları, Ahmednagar’ı kuşattılarsa da bir netîce elde edemediler. 1600 senesinde Bâbürlü ordusu tekrar Ahmednagar’ı kuşatarak ele geçirdi ve buradaki Nizamşahlar Sultanlığı’nı ortadan kaldırdı.

Ekber Şah, sünnî olan devletin inancı ile bağdaşmayan Dîn-i İlâhî adı ile derleme bir din kurmakla, İslâmiyet’e olan düşmanlığını açıkça ortaya koydu. Bu uydurma din sayesinde bütün tebeası üzerinde manevî ve ruhanî hükümdarlığını te’sis etmek istedi. Mecûsî, brehmen ve hıristiyanlara istedikleri hürriyeti tanırken, müslümanlara zulüm ve işkence etti. Ekber’in din düşmanlığını, zamanının büyük âlimlerinden ve Hindistan’ın Serhend şehrinde yaşamış olan, İmâm-ı Rabbânî Ahmed Fârûkî Serhendî hazretleri Mektubât adlı eserinde uzun anlatmaktadır.

Ekber, saltanat yıllarında bir taraftan sınırlarını genişletirken, diğer taraftan da askerî ve idarî sahalarda faaliyette bulundu. İlk olarak damgalama usûlünü getirdi. Ülkedeki topraklar, olduğu gibi hükümdara bağlı devlet toprağı hâline getirildi. Ordudaki subaylara ve me’mûrlara derece verildi. Arazi gelirlerini kontrol etmek için Kurubi adı verilen tahsildar teşkîlâtı kuruldu.

Şiddetli bir dizanteri hastalığına yakalanan Ekber, bütün tedavilere, rağmen, iyileşemiyerek 1603 (H. 1012) senesinde öldü. Cesedi, o zamanlar Behiştâbâd, daha sonra İskender adı verilen bahçeye gömüldü. Sonradan halefleri tarafından üzerine büyük bir türbe yapıldı.

Ekber’in, ölümünden önce veliahd tâyin ettiği Selim adlı oğlu, Muhammed Cihângîr adıyla tahta geçti. Otuz beş yaşında olan Cihângîr, saltanat değişikliğinden faydalanarak baş kaldıranların Delhi’ye bağlanması için çalıştı. Cihângîr Şah, çok çabuk te’sir altında kalıyordu. İran’dan Hindistan’a göç eden Mirza Gıyas Bey’in kızı Nur Cihan ile evlendi. Güzel ve kabiliyetli bir kadın olan Nur Cihan, zamanla Cihângîr Şâh’ı tamamen etkisi altına aldı. Nur Cihân’ın kardeşi Âsaf Hân da iyi bir idareci ve maliyeci idi. NJûr Cihan ve ailesi, devlet işlerini ele geçirmek için gayet plânlı bir şekilde hareket etti. Buna rağmen 1622 senesine kadar Cihângîr Şâh’ın devlet idaresinde tam bir kontrolü vardı.

1612 senesinde, Bengal’de çıkan bir Afgan ayaklanması bastırıldı. Daha sonra Mevâr, racası Amar Singh, kuvvetini arttırarak devlete karşı ayaklandı. Şehzade Hürrem 1614 senesinde Mevâr’a vali tâyin edildi. Yapılan mücâdele sonunda Amar Singh, boyun eğmek ve barış istemek mecburiyetinde kaldı. Oğlu rehin olarak Bâbürlü sarayına gönderildi. Dekken bölgesindeki Nizamşâhların Habeş asıllı kumandanı Melik Amber, Bâbürlülerin başka işlerle meşgül olmasından faydalanarak, bölgenin batısında dağlık arazide yaşayan Marâthalar’ı gerilla grubları şeklinde teşkilâtlandırdı. Gerilla taktiğini iyi bir şekilde uygulayan Melik Amber, Bâbürlü kumandanların arasındaki anlaşmazlıklardan da istifâde ederek, Ahmednagar’ı 1608 senesinde ele geçirdi. Bu durum karşısında Bâbürlü ordusuna kumandan tâyin edilen Şehzade Hürrem, 1616 senesinde Ahmednagar şehri dâhil, kaybedilen bütün toprakları geri aldı. Bu başarılarından dolayı Cihângîr Şah, oğluna Şah Cihan lakabını verdi. Cihângîr Şâh’ın Keşmir’de bulunduğu bir sırada Melik Amber, Nizamşahları tekrar teşkilâtlandırarak Ahmednagar’ı ikinci defa kuşattı. Şehzade Hürrem yine bu bölgeye gönderildi. İki gün süren mücâdelelerden sonra Nizamşahlar yeniden barış istemeğe mecbur kaldılar. 1622 senesinde Safevî hükümdarı Şah Birinci Abbâs, Osmanlı Devleti ile barış imzalayıp, batıdan gelecek herhangi bir saldırıya karşı kendisini güven altına aldıktan sonra, Bâbürlüler üzerine yürüdü. Kandehar’ı ele geçirdi. Cihângîr Şah, Safevîlere karşı ordu hazırlamaya çalıştı. Şehzade Hürrem, orduya katılmak için bâzı şartlar ileri sürdü. Bu şartlar, babası tarafından reddedildi. Bunun üzerine Şehzade ayaklandı. Bir süre sonra, bir netice elde edemiyeceğini anlayınca, babasından af diledi ve Bâlâgât valiliğine tâyin edildi. Cihângîr Şah, 1627 senesi Ekim ayının yirmi sekizinde Keşmir’den, Lahor’a dönerken yolda vefat etti. Lahor civarında Şah Dara denilen yerde toprağa verildi ve zamanla üzerine bir türbe yaptırıldı.

Cihângîr Şâh’dan sonra oğlu Şah Cihan, Şehâbeddîn ünvanı ile tahta geçti. Kısa bir süre sonra, devlete bağlı olarak Dekken’de hüküm süren küçük devletler, Bâbürlüler için tehlike arz etmeye başladı. Bunların başında hükümdarlıkları ismen devam eden Nizamşahlar gelmekte idi. 1630 senesinde harekete geçen Şah Cihan, Nizamşahlar’ı, Devletâbâd’a kadar sürdü ve Darur şehrini ele geçirdi. Ertesi sene Devletâbâd’ı da alarak, Nizamşahlar’ı ortadan kaldırdı.

Orta Hindistan’ın diğer güçlü devleti Kutbşahlar idi. Bunlar şiîliği benimsediklerinden, sünnî olmaları için Şah Cihan tarafından bir ferman yollandı ve Sasevîler adına okunan hutbenin kendi adına okunmasını istedi. Büyük bir orduyla Dekken’e gelince, Kutbşahlar korktular. Hutbede, dört halîfeyi ve Şah Gihân’ı zikrettikleri gibi, senelik bir mikdar vergi ödemeyi de kabul ettiler. Böylece bu devletlerle olan mes’eleler, Bâbürlülerin lehine hâlledildi.

Şah Cihan 1657 (H. 1068) senesinde hastalanınca, oğulları arasında taht kavgası başladı. Evrengzîb Âlemgîr Şah adındaki oğlu, kardeşlerine karşı üstünlük sağladı ve babasını tahtından indirilerek, 1658 senesi Temmuz ayında, Agra’da sultanlığını îlân etti. 1662 senesinde, Bengal valisi Mir Cumlâ, bir orduyla Assam’a gönderilerek, buradaki raca mağlûb edildi. 1667 senesinde Afgan kabilelerinden Yûsufzaîlerin, 1672’de de Afridîlerin isyanları bastırıldı.

Marâthâlar’ın liderlerinden Sıvacı, sultanlığı Bâbürlüler tarafından yıkılınca, kuvvetlerini Bicâpur’da topladı. Etrafa yaptığı baskınlarla gücünü arttırdı. 1664 (H. 1075) senesinde Sürat limanını bir baskınla yağmaladı. Âlemgîr, onun üzerine Amberli Raca Cay Singh’i gönderdi. Sıvacı, idaresi altındaki toprakların büyük kısmını Bâbürlülere bırakarak, Âlemgîr’e tâbi oldu. Bir süre sonra, bir anlaşmazlık sonucu 1669 senesinde Bâbürlülere saldırdı. Girdiği muharebelerin bir kısmını kazandı, bir kısmını kaybetti. Âlemgîr’in, isyan eden Afgan kabîleleriyle uğraşmasından faydalanan Sıvacı, 1674 senesinde istiklâlini îlân etti. Bâbürlülere karşı saldırılarını sürdürdü. Bicâpur yakınlarında, Dilir Hân komutasındaki Bâbürlü ordusu tarafından ağır bir yenilgiye uğratıldı, ölümü üzerine yerine geçen oğlu Şambhûcî Âlemgîr Şâh’ı dörtbeş sene uğraştırdı. Bu arada Kutbşahlar ve Âdilşahlar üzerine yürüdü. Âdilşahların başkentini ele geçirerek bu devlete son verdi. Bu sırada Âdilşahlara yardım etmek isteyen Kutbşahları mağlûb ederek, Haydarâbâd’ı aldı ve Kutbşahlar Devleti’ni ortadan kaldırmak için Golkonda’yı muhasara etti. Sekiz aylık bir muhasaradan sonra ele geçirerek Kutbşahlar Devleti’ne son verdi.

Çok müttekî olan ve âlimleri seven Âlemgîr Şah, zamanında Gürgâniyye Devleti’ne eski haşmetli devrini yaşattı. Büyük âlim İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin oğlu Muhammed Ma’sûm-i Farûkî ve onun oğlu Muhammed Seyfeddîn hazretlerinden feyz aldı. Şeyh Nizam Muînüddîn-i Nakşibendî başkanlığındaki bir hey’ete, Hanefî mezhebi üzerine Fetâvâ-i Hindiyye adındaki çok kıymetli fetva kitabını hazırlattı.

Evrengzîb Âlemgîr Şah, dış siyâsete de önem verdi. Safevîlerle olan saldırmazlık anlaşması devam ettirildi. Basra ve Arabistan’la mektuplaşmalar oldu. Mekke şerîfine elçiler yollanarak, büyük maddî yardımda bulunuldu. Bu devrede, Osmanlı Gürgâniye münâsebetleri de ileri safhada idi. İkinci Süleyman Hân’ın, Hindistan elçiliği ile vazifelendirdiği Ahmed Ağa, 1690 senesinde büyük bir merasimle karşılandı ve Anadolu’nun temsilcisi olarak kabul edildi. Osmanlıların yanı sıra Batılı devletlerden İtalya, Fransa ve İngiltere ile de temaslarda bulunuldu.

Ebü’l-Muzaffer, Muhyiddîn Evrengzîb ve Gâzî ünvanlarına sâhib olan Âlemgîr Şah, yakalandığı hastalıktan kurtulamıyarak 1707 (H. 1119) senesi Mart ayının üçünde Ahmednagar’da vefat etti.

Gürgâniye Devleti, Evrengzîb’den sonra büyük devlet olma vasfını kaybetmeye başladı. Devlet, halefleri zamanında uçuruma gittiği gibi, hükümdarlar da, gelişen dış baskı netîcesinde yıprandılar.

Bâbürlü Devleti’nde çökme alâmetleri on sekizinci asırda hissedilmeye başlandı. Evrengzîb’den sonra tahta geçen oğlu Birinci Şâh-ı Âlem Bahâdır Şah, devlet işlerini düzene koyduktan sonra, Racput mes’elesini hâlletmek istedi. Fakat bu arada ayaklanan kardeşi ile mücâdele edip, onu bertaraf etti. Bir müddet âsîlerle uğraştı ve 1712 senesinde Lahor’da vefat etti.

Yerine geçen oğlu Cihândâr Şâh’in saltanatı bir sene sürdü. Yerine kardeşi Ferruh geçti. Ferruh’un zamanında devlet büyük iç mücâdelelere sahne oldu. Bu yüzden parçalanmalar meydana geldi. 1722 senesinde Safevîlerin yıkılması ile yeni bir birlik teşkil edip İran tahtına çıkan Nâdir Şah, Afganlaşmış bir Kalaç kabilesi olan Gılzaylar üzerine yürüdü. Gılzaylar yenilince, Hind sınırına sığındılar. Bu yüzden Nâdir Şah Bâbürlüleri bir kaç defa îkâz etti. Fakat Bâbürlülerin, Gılzaylara ses çıkarmadığını görünce, 1738 senesinde sefere çıkıp, Bâbürlülerin ata yurdu Kabil’i işgal ederek Pencab ve Delhi’yi de aldı. Ele geçirdiği Hind hazînelerini İran’a taşıdı. Nâdir Şâh’ın ölümünden sonra bağımsızlığını îlân eden Ahmed Şah Dürrânî, 1757’de Delhi ve Agra’yı yağmaladı. Hindistan’ı işgal etti.

Kuzeybatı Hindistan’da büyük bir devlet kurdu. 1761’de Pânipüt’te Marât-nâlan müthiş bir bozguna uğrattı. Diğer taraftan, Avrupa devletleri de Bâbür Devleti’nin hâkimiyetini zaafa uğratmak cin büyük çaba sarfettiler. İkinci Âlemgîr Şah vezîri Gazleddîn tarafından öldürülünce, 1760 senesinde İkinci Şâh-ı âlem tahta geçti. İngilizlerin çıkardığı fitnelerle devlet iyice zayıflamıştı. Zor durumda kalan Şâh-ı Alem, İngiliz idaresine giren ilk Bâbürlü hükümdarı oldu.

1837 senesinde Bâbürlülerin son hükümdarı tahta çıkarıldı. Asıl adı Ebü’l-Muzaffer Sirâceddîn Muhammed olan İkinci Bahâdır Şah hükümdar îlân edildi. 1857 senesinde İkinci Bahâdır Şah, büyük bir ayaklanma ile Delhi ve çevresini aldı. Adına para bastırmaya ve hutbe okutmaya muvaffak oldu. İngilizler buna şiddetle tepki gösterdiler. Hindistan’daki Eshâb-ı kiram düşmanları, hindûlar ve hâin vezir Ahsenullah Hân’ın yardımı ile, İngiliz askeri Delhi şehrine girdi. Evleri, dükkanları basıp, malları ve paraları yağma ettiler. İnsanlık târihinde görülmemiş zulümferle kadın ve çocukları kılıçtan geçirdiler. İçecek su bile bulunmaz oldu. Hümâyûn, Şâh’ın türbesine sığınan çok yaşlı Şâh’ı, çoluk çocukları ile elleri bağlı olarak Kale tarafına götürdüler. Patrik Hudson, yolda Şâh’ın üç oğlunu don ve gömlekle bırakıp, göğüslerine kurşun sıkarak şehîd etti ve kanlarından içti. Cesedlerini kale kapısına astırdı. Bir gün sonra, başlarını İngiliz kumandanı Henri Bernard’a götürdü. Sonra bu başları suda kaynatıp, Şâh’a ve zevcesine çorba olarak gönderdi. Çok aç olduklarından hemen ağızlarına koydular. Fakat çiğneyip yutamadılar. Ne eti olduğunu bilmedikleri hâlde, çıkarıp toprağa bıraktılar. Hudson hâini; “Niçin yemediniz? Çok güzel çorbadır. Oğullarınızın etinden yaptırdım” diye alay etti. Sonra Sultan’ı, zevcesini ve diğer yakınlarını Rangon şehrine sürerek haps ettiler. İngilizler Delhi’de üç bin müslümanı kurşunlayarak, yirmi yedi bin kişiyi de keserek şehîd ettiler. Sâdece gece kaçanlar kurtulabildi. Hıristiyanlar, diğer şehirlerde ve köylerde de sayısız müslüman öldürdüler. Târihî san’at eserlerini yıktılar. Eşi bulunmayan ve kıymet biçilemeyen zînet eşyalarını gemilere doldurup, Londra’ya götürdüler. 1862 senesi Kasım ayında, bu son Bâbürlü temsilcisi, ülkesinden çok uzakta hayâta gözlerini kapadı.

İkinci Bahâdır Şâh’ın ölümü ile Bâbür hanedanı, Hindistan’ın târih sahnesinden çekildi. İngilizler, siyâsî iktidarı ele geçirip, hemen her yerde yaptıkları gibi Hindistan’ı da bir isyanlar diyarı hâline getirdiler. Değişik inanç ve kültürdeki insanları birbirlerine karşı kışkırtarak, onların birlik ve düzenine inikân vermeyip, mâlî kaynakları kendi ülkelerine aktardılar. Ayrıca, müslümanlar arasındakj yardımlaşmayı ve kardeşliği yıkmak için çeşitli entrikalar çevirerek, ajanları vasıtasıyla Kâdıyânilik denilen bozuk bir din ortaya çıkarıp, müslümanları doğru yoldan saptırmaya çalıştılar.

Bâbürlü hükümdarları, mutlak hâkimiyetin tek sahibi, aynı zamanda askerî kuvvetlerin başkumandanıydı. Pâdişâhdan sonra devlet işlerinde söz sahibi ikinci kişi Vekil-üs-saltana idi. Bu şahıs, nazarî olarak bütün askerî ve sivil işlerde sultânın vekili idi. Fakat bu makam, her zaman mevcut değildi. Sultanların tam manâsıyla devleti idare ettikleri zamanda, bu görev sâdece bir şeref ünvanı olarak kaldı. Bundan sonra Vezir veya Dîvân-ı âlâ denilen ve mâlî işleri yürüten bir hükümet görevlisi gelirdi. Vezîrin yanında Dîvân-ı Hâlise ve Dîvân-ı Ten adlarında iki yardımcısı vardı. Dîvân-ı Hâlise, merkezden idare edilen ve gelirleri merkeze gönderilen toprakların işleri ve maaşları ile meşgul olurdu. Dîvân-ı Ten ise, Cagir denilen ve hizmet karşılığı verilen bütün timar işlerine bakardı. Mir Bahşi, merkezde, bütün ordunun idarî ve mâlî işlerinden sorumlu idi. Sadr-us-Südûr, din işlerinin başı olup, aynı zamanda vakıflar, çeşitli yardım ve sadaka işleri, âlimlerin ve din adamlarının geçimleri için ayrılmış toprakların dağıtımı ve denetimi ile meşgul olur ve Kâdı’l-kudât görevini de yapardı.

Bâbürlülerde, Bey karşılığı olarak daha çok Mansabdâr ünvanı kullanılırdı. Bu, mansab sahibi demekti. Me’murların hepsi ve saray görevlileri mansabdâr idi. Bunların sayı ve derecelen devirlere göre değişmekteydi. İlk zamanlar, en alt derecede Dehbaşı (onbaşı) en üst derecede ise Penc-hezârî yâni beş bin kişinin kumandanı bulunurdu. Daha sonra mansabdârlar artırılarak, Heft-hezârî yâni yedi bin kişilik kumandanlık kuruldu. Hanedan ailesinden olmayan kişi, en fazla beş bin kişinin kumandanı rütbesine kadar yükselirdi. Ayrıca fahrî kumandanlık ünvanları vardı. Bunlar me’mûriyetleri sınıflandırmak ve düzenlemek maksadı ile verilirdi. Daha sonra mansabdârların rütbeleri alınırken, zât ve suvar tâbirleri birlikte kullanıldı. Bâbürlülerde, sivil ve askerî me’mûrlar arasında belirli bir fark yoktu. Bütün me’mûrlar nazarî olarak asker sayılırdı. At sayısına göre maaş alan kumandanlar, kendi atını te’min ederlerdi. Kendi atını te’min edemeyen süvarilere Bagîr denilirdi.

Bâbürlü ordusunda şehzadelerin ve mansabdârların birliklerinden başka, Vâlâşâhî denilen hassa askerleri de hizmet görmekteydiler. Ayrıca Ekber Şah tarafından kurulan ve Ahadi adı verilen bir seçkinler kıtası da vardı. Kumandanlar ve timar sahipleri, adamlarının maaşlarını kendileri ayarlarlardı. Yaya askerlerin savaşlarda yeri yok gibiydi. Her yönden itibâr edilmiyen askeri bir sınıftı. Yayaların savaşçı bölümü; silâhendâzlar, okçular ve mızrakçılardan meydana geliyordu. Ekber Şâh’ın kumandanlarının, Damga denilen ve on iki bin fitilli tüfekçiden meydana gelen bir birliği vardı. Topçu, ağır ve hafif olmak üzere iki sınıfa ayrılmıştı. Bâbürlü ordusunun ulaştığı en yüksek sayı; iki yüz bini süvari ve kırk bini piyade olmak üzere iki yüz kırk bin kişidir. Ordu, savaşlara, sürgün avları tertipleyerek hazırlanırdı. Askerlerin ferdî eğitimlerine çok önem verilirdi. Gerek silâhlarla, gerekse vücûdu geliştirmek ve harp san’atını öğrenmek için âletli-âletsiz çeşitli idmanlar yaparlardı.

Devletin başlıca gelir kaynağı ziraî mahsûle dayanıyordu. Gümrük, tuz, darbhâne, hediyeler ve cizye ise ikinci derecedeki gelir kaynağıydı. Bunlar içinde cizyenin gelir kaynağı olarak pek az yeri vardı. Ekber Şah zamanında kalrıldı ise de, Evrengzîb Âlemgîr zamanda tekrar konuldu. Başlıca ziraî ürünleri; hububat, darı, bakliyat, küçük ölçüde sebze, şeker ve baharatlar idi. Avrupa ülkelerine satılan tarım ürünlerinin başında baharat gelirdi. Pamuklu kumaşlar bütün ülkede dokunmaktaydı. Bu kumaşlar, sahile yakın bölgelerden deniz aşırı memleketlere satılırdı. Muslin ve basma gibi ince ve nefis kumaşlar, kara yolu ile uzak ülkelere gönderilirdi. On yedinci asırda Avrupa’ya yapılan Hind bezi ihracâtı büyük bir gelişme göstermişti.

Bâbürlü sultanları ve hanedan ailesi, edebiyât ve güzel san’atlar ile bizzat kendileri de ilgilenirlerdi. Devletin kurucusu Babür Şah; edebiyat ve güzel san’atlar sahasındaki eserleri ile dikkat çeker. Hatt-ı Bâburî adıyla yeni bir yazı stili geliştirmişti. Çağatay edebiyatının en güzel ve orijinal eserlerini yazdı. Babürnâme, Aruz risalesi, Mübeyyen, Risâle-i vâlidiye tercümesi adlı eserleri ile Dîvânını Çağatay Türkçe’sinde yazdı. Ekber Şah, ilim adamlarını ve şâirleri sarayında himaye etti. İran ve Türkistan’dan gelen bu devir şâirlerinin bir çoğu Türk’tü. Ekber Şâh’ın emri ile, bir hey’et tarafından Târih-i Elfi adıyla Farsça bir eser yazıldı. Yine bu devirde resim ve minyatür san’atında büyük gelişme görüldü.

Bâbürlü sultanları, Hindistan’da bir çok îmâr faaliyetlerinde bulundular. Bâbür Şah, Hindistan’da beş sene gibi kısa bir zaman geçirmesine rağmen, bâzı eserler yaptırmıştı. Pânipüt zaferinin hâtırasına yapılan Kabilşah, Sambhal ve Agra camileri bunlar arasındadır, Hümâyûn Şah devrinde çok sayıda bina yapıldı ise de, bunların pek azı gününüze ulaşabildi. Fethâbât Camii bunlardan biridir. Ekber Şah da uzun süren saltanatı zamanında bir çok eser yapırdı. Hümâyûn ve Şemsüddîn Eteke Hân türbeleri, Agra ve Lahor kaleleri, Fetîhpur Sikri şehri ve camii, mescid, Şeyh Selim Çeştî ve Muhammed Gavs türbesi, Cavnpûr köprüsü, Agra kalesinle Cihângîr-i Mahal sarayı, Allahâbâd’da Çalis sitûn köşkü, yaptırdığı eserlerin başlıcalarıdır. Cihângîr Şah zamanında mîmârlık çalışmaları, önceki devirlere göre daha azdır. Onun en büyük eserleri, doğu Bengal’de yeni bir eyâlet merkezi olan Dakka’da inşâ edilmiştir. Ayrıca Lahor’daki Moti Mescid onun eseridir. Devrinin en meşhûr eseri, tamâmı beyaz mermerden yapılmış olan kayınpederi îtimâdüddevle’nin Agra’daki türbesidir.

Şah Cihan devrinde, Bâbürlü mimarisi en parlak devrini yaşadı. Onun ilk eserlerinden birisi, eşi Ercümend Bânû Begim için 1630 senesinde inşâ ettirdiği yirmi iki senede tamamlanan ve bir benzeri bulunmayan eşsiz Taç Mahal’dir Osmanlı mimarlarından üstad Mehmed Îsâ Efendi’nin plânına göre yapılan eser, bugün de eski güzelliğini korumakladır. Ayrıca Şah Cihan, Agra ve Lahor kalelerinde bir çok eserler yaptırdı. Delhi’de Şâhcihânâhâd ismiyle yeni bir şehir kurdurdu. Agra kalesinde daha eski devirlerden kalma bâzı yapıları yıktırıp, yerine yenilerini inşâ ettirdi. Şah Cihan devrinin önemli eserlerinden biri de İstanbul’daki Topkapı Sarayı’nın bir benzeri olan Delhi Kalesi’dir. İki kapılı olan kaleye halk, Lahor kapısından girerdi. Agra ve Delhi’deki Moti mescidlerde, san’at en güzel şeklini bulmuştu. Âlemgîr Şah devrinde mîmârî sahada bir çöküş başlamasına rağmen yine de bâzı eserler inşâ ettirmekten geri kalmadı. Banares’de bir cami, Delhi kalesindeki Moti ve Lahor’da Pâdişâhı Mescidi onun yaptırdığı eserlerden bâzılarıdır.

.

Selçuklular

Posted on 29 Ekim 2021

Türk-İslâm devletlerinin en büyüklerinden. Oğuzların Üçoklar kolunun, Kınık boyuna mensubdurlar. Onuncu asrın sonu ile on birinci asrın başlarında İslâmiyet’i kabul ettiler, îtikâdda Mâtürîdî, amelde Hanefî olup, Ehl-i sünnet mezhebinde idiler. Selçuklular; Çin’den Batı Anadolu dâhil bütün Ortadoğu ülkeleri, Akdeniz sahilleri, Kuzeybatı Afrika, Hicaz ve Yemen’den Rusya içlerine kadar yayılan hâkimiyetin Türk İslâm kültür ve medeniyetinin temsilcisi oldular.

Hanedana adını veren Selçuk Bey, dokuzuncu asırda Aral Gölü ile Hazar Denizi arasına hâkim Oğuz Yabgu Devleti’nin kumandanlarından Dukak Subaşı’nın oğludur. Dukak ölünce, on yedion sekiz yaşlarındaki Selçuk Bey subaşı oldu. Genç yaşına rağmen yüksek mevkilere ulaşan Selçuk Bey’in devamlı artan bir îtibâra sâhib olması, Yabgu ve hanımını telâşlandırdı. Onu başlarından atmak için çâre aramaya başladılar. Öldürülmekten çekinen Selçuk Bey, kabîlesi ile birlikte oradan ayrıldı. Güney yoluyla muhtemelen 985’lerde Seyhun nehri kenarında bulunan Cend şehrine geldiler. Bölge ve şehir İslâm ülkelerine geçişte hudûd durumunda idi. Selçuk Bey’in idaresindeki Türkler, kısa zamanda İslâmiyet’i kabul ettiler. Bu durum Yabgu ile aralarını iyice açtı. “Müslümanlar gayr-i müslimlere haraç vermez” diyerek Yabgu’nun haraç me’mûrlarını kovdu ve istiklâlini îlân etti. Gayr-i müslim Türkler arasında cihâd faaliyetlerine girişti. Selçuk Bey’in istiklâlini îlân edip, Yabgu’ya haraç vermeyerek, müslüman olmayanlarla mücâdeleye girişmesi, çevrede tanınıp, îtibâr kazanmasına yol açtı. Oğuz Yabgu’suna karşı olan Türkler, etrafında toplandı. Müslümanlardan da destek alan Selçuk Bey, müslüman olmayan Türkler üzerine yaptığı gazalarla şöhret kazandı. Onun bu şöhreti, Mâverâünnehr’de üstünlük sağlamaya çalışan müslüman devletlerden biri olan Sâmânîler ile anlaşmasını sağladı. Sâmânî sultânı, Selçuk Bey’e, devlet sınırlarını diğer Türk akınlarına karşı korumasına mukabil, Buhara yakınlarındaki Nur kasabasına yerleşme izni verdi.

Selçuk Bey; Mikâil, Arslan, İsrail, Yûsuf ve Mûsâ adındaki oğulları ile Büyük Selçuklu Devleti’nin temelini atıp, Tuğrul ve Çağrı adında iki torun bırakarak yüz yaşlarında vefat etti. Selçuk Bey’in büyük oğlu ve Tuğrul ile Çağrı beylerin babası olan Mikâil, babasının sağlığında ölmüştü. İkinci büyük oğlu olan Arslan Bey, babasının yerine geçti. Yabgu ünvanını alarak, Selçuklular da denilmeye başlayan ailesini teşkîlâtlandırdı. Karahanlıların Sâmânî Devleti’ne son vermesi üzerine, Özkend’den kaçan Sâmânî şehzadelerinden İsmail Münteşir, Arslan Yabgu’ya sığındı. Arslan Yabgu komutasındaki Selçuklular, Karahanlılar karşısında başarılı muharebeler yaptılar.

Selçukluların güçlenmesi, bölgenin hâkimi Karahanlılar ile Gaznelileri zor durumda bıraktı. Karahanlı hükümdarı Yûsuf Kadir Hân ile Gazneli Sultan Mahmûd, 1025 senesinde meşhûr Semerkand mülâkatıyla Selçuklu mes’elesini görüştüler. Müzâkereler neticesinde Arslan Yabgu’nun hîle ile yakalanıp, habs edilmesi kararlaştırıldı. Arslan Yabgu, Gaznelilerce yakalanıp, Hindistan’daki Kâlencer kalesine habs edildi. Bu Hâdiseden sonra Selçuklularla Gazneliler arasında açık bir mücâdele başladı. Onun esareti yıllarında Selçuklular, ortak hükümdar sistemiyle idare edildi. Mûsâ’yı yabguluğa, Yûsuf’un oğlu İbrahim’i de yınallığa getirdiler. Mikâil’in oğulları Çağrı ve Tuğrul beyler, amcalarının hâkimiyetlerini tanımakla beraber, ayrı bölgelerde yaşamaya başladılar.

Mahir süvarilerden meydana gelen Selçuklular, kalabalık hayvan sürüleri ve atları için bol otlaklı, geniş yaylalar aradılar. Bu gayeyle zaman zaman komşuları Karahanlılar ve Gaznelilerin sınırlarına taşıp, yerli halkın şikâyetlerine sebeb oldular. Onların bu hâlini kendileri için tehlikeli gören Karahanlılar, Selçuklu ailesi içine nifak sokmak istedilerse de muvaffak olamadılar. Üzerlerine kuvvet gönderildi. Hattâ Yûsuf Bey öldürüldü. Mûsâ Yabgu ile birleşen Tuğrul ve Çağrı beyler, Karahanlı kuvvetlerini yenerek, Yûsuf Bey’in intikamını aldılar. Siyâsî durum iyice gerginleşti. Bölgede değişiklikler oldu. Bir baskınla Selçuklular bir hayli zayiata uğratıldılar. Bunun üzerine Çağrı Bey, dağılan Selçuklulardan üç bin kişilik bir süvârî kuvvetiyle, Gazneli mukavemet mevkilerini aşarak Doğu Anadolu sınırlarına kadar gitti. Van gölü havzasından kuzey Tiflis’e kadar uzanan bölgede keşif hareketi yaptı. Ermeni ve Gürcü kuvvetlerini mağlûb ederek, bölgenin otlak ve yaylaklarının keşfi ile gerekli siyâsî, etnik, kültürel ve askerî stratejik bilgileri topladı. Bizans şehirlerine girdi. Bol ganimetle geri döndü. Keşif hareketi neticesinde, bölgenin Selçukluların yerleşmesine müsait olduğunu tesbit ederek Tuğrul Bey’e rapor verdi. Tuğrul Bey de, ortalığın yatışması için çöle çekilmişti.

Selçukluların esir yabguları Arslan, 1032 senesinde Hindistan’da hapsedilmiş bulunduğu Kâlencer kalesinde vefat edince, Gazneliler ile münâsebet daha da bozuldu. Mûsâ Yabgu ile yeğenleri Çağrı ve Tuğrul beyler kumandasındaki Selçuklu ve Türkmen kuvvetleri, bölgenin en stratejik mevkîinde yer alan ve Gaznelilere ait olan Horasan’a, ani bir taarruzla girerek; Merv, Nişâbur ve Serahs havalisini ele geçirdiler. Gazne sultânı Mes’ûd, Selçukluları tanımak mecburiyetinde kaldı. Mûsâ Yabgu, Tuğrul ve Çağrı beylere bulundukları yerlerin valiliklerini verdi. 1035 yılında yapılan bu andlaşma, dört ay gibi kısa bir müddet devam etti. Yeniden başlayan Gazneli-Selçuklu mücâdelesi, daha da şiddetlendi. Selçuklular, hafif süvârî kuvvetleriyle, Gaznelilerin fillerle takviye edilmiş ağır techîzâtlı, çoğu piyadeden meydana gelen ordusuna, gerilla taktik ve harbleriyle çok kayıp verdirdiler 1038 senesinde Serahs civarında yapılan muharebede, Gazneli ordusu ağır bir yenilgiye uğradı. Gazneli Sultan Mes’ûd büyük bir devlet adamı, cesaretli bir kumandan olmasına rağmen, bu yenilgiden sonra Nişâbur’u Selçuklulara terk edip, kesin netice alınacak büyük muharebeyi devamlı geciktirdi. Tuğrul Bey’in üvey kardeşi İbrahim Yınal, 1038’de Nişâbur’u alıp, Tuğrul Bey adına hutbe okuttu. Nişâbur’a gelen Tuğrul Bey’i muhteşem bir törenle karşıladı. Tuğrul Bey Sultân-ül-muazzam, Çağrı Bey de Melîk-ül-mülûk ünvanını aldılar. Büyük Selçuklu Devleti’nin kuruluş ve istiklâlini îlân ettiler. Selçuklu-Gazneli mücâdelesi 23 Mayıs 1040 Dandanakan Meydan Muharebesi ve Selçukluların üstünlüğü ele almasıyla neticelendi.

Dandanakan’ın muzaffer başkumandanı Çağrı Bey, zafer sonrasında verilen toy yâni büyük ziyafette üstün idarecilik vasfı ve keskin siyâsî zekâsını takdir ettiği kardeşi Tuğrul Bey’i Selçuklu Sultânı îlân etti. Merv başşehir yapıldı. Toplanan kurultayda feth edilecek yerlerle idareciler tesbit edildi. Ceyhun ile Gazne arasındaki bölge Çağrı Bey’e, Bust-Sistan havalisi Mûsâ Yabgu’ya, Nişâbur’dan îtibâren bütün batı bölgeleri Tuğrul Bey’e verildi. Çağrı Bey’in oğlu Yâkutî ile İbrahim Yınal, batı cephesinde vazife aldılar. Hanedandan Arslan Yabgu’nun oğlu Kutalmış, Gürcan ve Damgan’a, Çağrı Bey’in oğlu Kara Arslan Kavurd ise, Kirman havalisine tâyin olundular. Vazife taksiminin ardından kısa zamanda; kuzeyde Hârezm dâhil, Mâverâünnehr, Sistân, Mekrân bölgesi, Kirman ve civarı, Hürmüz Emirliği hattâ Arabistan Yarımadası’nda Umman ve dolayları ile Gürcan, Bâdgis, Huttalân tamamen zabt edildi. Tuğrul Bey, Taberistân, Kazvin, Dehistân, İsfehan, Nihâvend, Rey ve Şehrezur’u alarak devletin sınırlarını genişletti. 1046’da Gence, 1048’de Erzen, Karaz, Hasankale, Erzurum ve havalisindeki Gürcü, Ermeni ve Bizans orduları mağlûbiyete uğratıldı.

Henüz yeni kurulan devlet kısa zamanda, Büveyhîlerin işgalindeki Bağdâd hâriç, bölgedeki bütün İslâm topraklarına hâkim oldu. Sultan Tuğrul, Büveyhîlerin işgalindeki halifelik merkezi olan Bağdâd’ı kurtarmak için Abbasî halîfesi el-Kâim bi-Emrillah’ın daveti ile 17 Ocak 1055’de Bağdâd’a girdi. Halîfenin, âlimlerin ve sünnî müslümanların büyük hüsn-i kabulüyle karşılanan Tuğrul Bey, Büveyhî hükümdarlığını yıkarak Abbasî halifeliğini yeniden ihya etti. İslâm âleminin takdirini kazanıp, büyük iltifatlara kavuştu. Halîfeliğe karşı yapılan Fatımî saldırılarını bertaraf etti. Halîfelik makamına ve Bağdâd şehrine hizmetinden dolayı 25 Ocak 1058’de Tuğrul Bey’e iki altın kılıç kuşatan halîfe, onu; doğunun ve batının hükümdarı îlân etti. Selçuklu sultânının, halîfe tarafından “Dünyâ hakanı” îlân edilmesi, Türklere büyük itibâr kazandırdığı gibi, Alplik ruhunu okşayarak islâm dîninin cihâd emrine daha fazla sarılmalarına yol açtı. Aynı sene Tuğrul Bey, tahrikler sebebiyle isyan eden üvey kardeşi İbrahim Yınal’ı cezalandırdı. Çağrı Bey, yetmiş yaşlarında 1060’da, Tuğrul Bey ise, 1063’de yetmiş yaşında vefat etti. Tuğru! Bey, devletini sağlam temeller üzeri ne oturtarak, sınırlarını Ceyhun’dan Fırat’a kadar genişletti. Anadolu üzerine yaptırdığı akınlarla, Bizans idaresinde bulunan bölgenin Türk yurdu olması için ilk harcı koydu.

Tuğrul Bey’in oğlu olmadığından, Çağrı Bey’in oğlu Alb Arslan Selçuklu sultânı oldu. Başa geçer geçmez amcasının veziri Amîd-ül-mülk’ü görevden alarak, yerine Nizâm-ül-mülk’ü tâyin etti. Sultan Alb Arslan, tahta geçmek iddiasında bulunan diğer rakiplerini bertaraf ettikten sonra, batıya yönelerek fetihlere başladı. Kafkaslardan dolaşıp mahallî küçük krallıkları itaati altına aidi. Doğu Anadolu’nun Kuzeydoğu ucundaki meşhûr Ani kalesini 1064’de feth ederek, 16 Ağustos 1064’de Kars’a girdi. Ani, hıristiyan âleminin kutsal yerlerinden biri idi. Bu fetihler İslâm âleminde büyük sevinç kaynağı oldu ve Halîfe Kâim bil-Emrillah, Sultan’a, fetihler babası yâni çok feth eden mânâsına gelen Ebü’l-Feth lakabını verdi. Sultan, 1065 senesi sonlarında doğuya yönelerek Üstyurd ve Mangışlak taraflarına yürüdü. Başarı ile biten seferin sonunda; ticâret yollarını vuran Kıpçak ve Türkmenler itaat altına alındı.

Alb Arslan, 1067 senesinde Kirman melîki olan kardeşi Kavurd’un isyanı ile karşılaştı. Bu isyanı kısa sürede bastırdı (Bkz. Kirman Selçukluları). Öncelikle müslümanlar arasında birliğin te’minini arzu eden Sultan Alb Arslan, Bahreyn taraflarındaki Karmatî sapıkları ve önasya’daki Şiî-Fâtımî kalıntılarını temizlemek için harekete geçti. Şiî-Fâtımî sultasının İslâm ülkeleri üzerinden kalkmakta olduğunu gören Mekke şerîfi, Alb Arslan’a itaatini arz ederek, hutbeyi Abbasî halîfesi ve Sultan Alb Arslan adına okumaya başladı. Doğu ve Batıda sistemli bir şekilde yapılan fetih hareketleri; 1067 senesinde Anadolu’da başlatılan yıpratma ve yıldırma akınları, 26 Ağustos 1071’deki Malazgird muharebesine kadar devam etti. Malazgird zaferiyle Selçuklulara kapıları açılan Anadolu, Türkiye Türklerinin istikbâldeki yurdu durumuna girdi. Malazgird Zaferi sonrasında, Bizans imparatoru Diogenes ile yapılan andlaşma, tahttan indirildiği için tatbik edilemedi. Sultan Alb Arslan, andlaşmanın silâh zoruyla tatbikini kumandan ve beylerine emrederek, bütün Anadolu’nun fethini istedi. Selçuklu emrindeki Türkmen boyları, Orta Asya’dan batıya sevk edilerek, Doğu Anadolu’daki Bizans hududuna gönderildi. Selçukluların gaza akınlarına mukavemet edemiyen Bizans kale ve garnizonları Türklerin eline geçti. Türk akınları Marmara Denizi sahillerine kadar uzandı ve fethedilen Anadolu, iskân edildi. Anadolu’nun Türkleşip, İslâmlaşması için gerekli bütün tedbirler alındı. Sultan Alb Arslan, çıktığı Mâverâünnehr seferinde, esir alınan bir kale kumandanı tarafından şehîd edildi. Türk târihinin büyük sultanlarından olan Alb Arslan, enerjisi, disiplini, yiğitliği ve adaleti ile temayüz etmişti (Bkz. Alb Arslan).

Sultan Alb Arslan vefat ettiğinde, devlet toprakları, doğuda Yaşgar’dan, batıda Ege kıyıları ve İstanbul boğazına, kuzeyde Hazar-Aral arasından, güneyde Yemen’e kadar olan bir bölgeye yayılmıştı.

Alb Arslan’ın yerine oğlu ve veliahdı Melikşâh, Selçuklu sultânı oldu. Sultanlığını tanımayan amcası Kavurd ile Kerez’de yapılan savaşı kazanan Melikşâh bir kaç gün sonra Kavurd’un ölümü ile devet içinda asayişi kısa sürede sağladı. İç işlerini hâlleden Melikşâh, taht mücâdelesinden faydalanarak Selçuklu hududlarına hücûm eden Gazneliler ile Karahanlılara karşı sefere çıktı. Bu sırada Karahanlı Şemsülmülk Nâsır’ın mektubunu aldı ve elçisini kabul etti ise de, hareketinden vazgeçmedi. Tirmiz’i muhasaraya başladı. Emir Savtiğin’in ikmâl yollarını kesmesi, şehrin düşerek Sultan’ın başarıya ulaşmasına ve Şemsülmülk’ün sulhu kabul etmesine sebeb oldu. Gaznelilere karşı, Emîr Gümüştiğin ve Anuştiğin’i gönderdi. Gazneli hükümdarı İbrahim bin Mes’ûd, Melikşâh’ın başarılarının artması üzerine itaate mecbur oldu. Gönderdiği elçilik hey’eti ve hediyelerle iyi münâsebetler te’sis edildi. Sultan’ın kızı Gevher Hâtun’un, Gazneli veliahdı Mes’ûd bin İbrahim ile evlendirilmesi, iki devlet arasında çıkması muhtemel anlaşmazlığı önledi.

Doğu sınırlarını garantiye alan Sultan Melikşâh, babasının vezîri ve kendisinin de hocası olan sapık ve bâtınî akımlara karşı Sünnîliğin müdâfaası için Nizâmiyye medreselerini kurart Tuşlu Nizâm-ül-mülk Hasen’derr vezîrliğe devam etmesini istedi. Bu sayede Selçuklu Devletine ve İslâm dînine çok hizmet etmesine şebeb oldu. Sultan Melikşâh çok hâlim-selîm, affedici, fakat devlet ve millet işlerinde ciddî, müstesna bir şahsiyetti. Devrinde bozkırlardaki Türk boylarını, bütün İran’ı, Arabistan’ı, Suriye ve Filistin’i, idaresi altına aldı. Anadolu’nun fethi üzerinde hassasiyetle durup, babasının vazifelendirdiği amcazadesi Kutalmışoğlu Süleyman Şah ve Türkmen beylerinden Alb İlig, Artuk Bey, Mansur, Dolat gibi komutanlarla fütuhatı sürdürdü. Selçuklu kumandanları, Bizans’ın Türklere karşı kurduğu ölmezler adlı askerî birlikleri mağlûb etti. Artuk Bey, Bizans kuvvetlerini 1074’de Sapanca çevresinde mağlûb ederek, yüz binden fazla Türk, İzmit’ten Üsküdar’a kadar olan sahaya yerleşti. Kutalmışoğlu Süleyman Şah, güneydoğu harekâtıyla, Adana dolaylarını feth etmekle meşguldü. Fırat’ı geçerek Çukurova, Maraş, Tarsus, Antep ve Urfa’ya dağılan Ermeni ve ücretli frank askerlerini Antakya’da, Gümüştiğin de Nizip, Âmid ve Urfa civarında Bizans kuvvetlerini mağlûb ettiler. Artuk Bey, Sultan Melikşâh’ın emriyle Doğu harekâtını idare etti. 1074-1077 seneleri arasında Sivas, Tokat, Çorum havalisini, Yeşilırmak ve Kelkit havzalarını ele geçirdi. Artuk Bey’den sonra yerine Danişmend Gazi geçerek, Amasya ve civarını Karadeniz’e kadar aldı. Mengücük Gazi, Şarkî Karahisar, Erzincan ve Divriği havalisini; Ebü’l-Kâsım da, Erzurum ve Çoruh bölgesini fethetti. Orta, Kuzeybatı ve Batı harekâtını Süleyman Şah idare edip, Bizanslılar ile mücâdele ve onların âsî kumandanları ile ittifak yaptı. Bizanslılar, Balkanlar’daki iktidar mücâdelesi ve iç hâdiseler üzerine Selçuklulardan yardım istediler. Yardım talebleri Selçukluların menfaatleri doğrultusunda karşılandı. Süleyman Şah, İznik’e yerleşerek, bu şehri Türkiye Selçukluları Devleti’nin merkezi yaptı. Selçuklular, Anadolu’da sahil şehirleri dışında Toroslar ve Çukurova’dan Üsküdar’a kadar bütün bölgeye yerleştiler. Bu durum karşısında Avrupalılar Çin’e elçilik hey’eti göndererek, Selçukluların doğudan tazyik edilmesini istediler. Ancak müracaatları netîcesiz kaldı. Süleyman Şah, 1082-1083 senelerinde Bizanslıların elinde olan Adana ile Tarsus, Misis, Anazarba ve bölgedeki diğer yerleri zabtetti. 1085’de Suriye’nin kilit şehri Antakya’yı bir baskınla feth etti. Antakya’nın en büyük kilisesini camiye çevirip, fetih şükrânesi olarak yüz yirmi müezzinin okuduğu ezandan sonra Cum’a namazını burada kıldı. Diyarbekir bölgesinin fethi için Selçuklu seferleri, Fahrüddevle Cüheyr’in İsfehân’a gelmesiyle başladı. Fahrüddevle, buradaki şiî îtikâdlı Karmatîlerin yola sokulması için hareket eden Artuk Bey ve bağlı kuvvetlerle beraber Diyarbekir’e doğru yola çıktı. Şehrin muhasarası sırasında Selçuklu ordusundaki Arab unsurların şehrin müdâfilerinin içindeki Arablarla savaşmaya yanaşmamaları, ordudaki Türkmen beylerini güç durumda bıraktı ise de, Arablardan müteşekkil kısım, bölgede bulunan diğer şehirlerin fethine me’mûr edildi. Fahrüddevle’nin kumandanlığındaki birlikler, çevredeki Mardin, Hasankeyf, Cizre ve daha otuz kadar kaleyi ele geçirdi. Diyarbekir, Fahrüddevle’nin oğlu Zaimüddevle ve emrindeki kuvvetlerin 4 Mayıs 1085’de şehre girmesiyle düştü ve Mervânîler Devleti ortadan kalktı.

Musul’un fethine me’mûr edilen Aksungur ve diğer Türkmen emirleri şehre harpsiz girdiler. Fethi müteakip Musul’a gelen Melikşâh, büyük bir merasimle karşılandı. Musul emîrliğine Şerefüddevle’yi tâyin etti.

Sultan Alb Arslan zamanından beri Suriye ve daha güneye yürüyen meşhûr Selçuklu kumandanlarından Atsız, seferlerini Melikşâh zamanında da sürdürdü. Uzun süre muhasara ettiği Dımaşk’ı 1076 Mart’ında Selçuklu topraklarına kattı. Dımaşk’ın alınmasından sonra camilerde okunan Şiî-Fâtımî ezanını yasaklayarak Cum’a hutbesini Halîfe Muktedî ve Sultan Melikşâh adına okuttu. Daha sonra Selçuklu Devleti’nin “Fatımî Devleti’nin ortadan kaldırılması” politikasına uygun olarak, Mısır’a doğru sefere devam etti. Fakat muvaffak olamadı ve başarısızlığı Suriye emirlrğinden alınmasına sebeb oldu. Yerine Melikşâh’ın kardeşi Tâcüddevle Tutuş getirildi.

Sultan Melikşâh, Kutalmışoğlu Süleyman Şah ile kardeşi Tutuş’un Suriye’deki mücâdelesi üzerine 1086’da İsfehan’dan bölgeye hareket ederek bölgede asayişi yeniden te’sis etti. Haleb valiliğini Aksungur’a, Urfa’yı Bozan’a, Antakya’yı da Yağısıyan’a verdi. 1087 senesinde Sultan Melikşâh, Süveydiye kıyılarından Akdeniz’e ulaştı. Böylece Uzakdoğudan Ortadoğuya kadar hâkimiyet kurdu. Dönüşte hilâfet merkezi olan Bağdâd’ı ziyaret etti. Halîfe Müktedî tarafından iki kılıç kuşatıldı ve 25 Nisan 1087’de “Dünyâ hükümdarı” îlân edildi.

Selçukluların İslâm’a ve insanlığa hizmeti sayesinde kısa zamanda genişlemesi, düşmanlarını hızlı bir faaliyet içine soktu. Bizanslılar ve sapık fırkalara karşı mücâdele eden âlim ve kumandanlar suikastla öldürülüyordu. 1092 senesinde, önce Selçukluların meşhûr vezîri Nizâm-ül-mülk, Hasen Sabbah’ın fedailerinden bir bâtınî tarafından; arkasından Sultan Melikşâh Bağdâd’da zehirlenerek şehîd edildiler.

Melikşâh’ın ölümü ile başlayan saltanat mücâdelesinde Şam Meliki Tutuş, derhal sultanlığını îlân etti. Bu arada Melikşâh’ın hanımı Terken Hâtûnda küçük oğlu Mahmûd’u sultan ve torunu Ca’fer’i halîfenin veliahdı yapmak için bütün kuvvetiyle uğraştı ve 1092’de Mahmûd’un saltanatını îlân ederek, nâmına hutbe okutmaya muvaffak oldu. Yine bu arada tarafdârlarıyla Rey’e çekilen Berkyaruk da sultanlığını îlân etti ve Terken Hâtun’un üzerine gönderdiği orduyu Burucerd’de bozguna uğrattı. Terken Hâtun’un Gence meliki İsmail’i tarafına çekmesi de bir fayda sağlamadı.

Terken Hâtun’un bir suikast neticesinde öldürülmesiyle saltanat mücâdelesi Tutuş’la Berkyaruk arasında kaldı. Tutuş, Rey üzerine yürüdü ise de 1093 yılında vuku bulan uzun mücâdeleler esnasında bir çok emir Berkyaruk tarafına geçti. Bu sayede Berkyaruk karşısındaki orduyu bozguna uğrattı. Ayrıca Tutuş’un ölümü ile bütün rakiplerini bertaraf ederek adına Bağdâd’da hutbe okundu.

Sultan Berkyaruk zamanında Selçuklu Devleti; a-Irak ve Horasan, b-Sûriye, c-Kirman, d-Türkiye Selçukluları olmak üzere dörde bölündü. Ayrıca Doğu Anadolu’nun çeşitli yerlerinde Türkmen beylikleri ve Atabeglikler ortaya çıktı. Berkyaruk, parçalanan Selçuklu İmparatorluğu’nu toplamaya başladığı bir sırada haçlı orduları da Suriye’ye geldiler. Berkyaruk, haçlılara ve onların Antakya muhasarasına karşı Kürboğa’yı ve Artuklu beylerini sefere me’mûr etti. Anadolu’dan geçen haçlılar, Suriye’ye vardıkları zaman sayıları oldukça azalmıştı. Ancak İslâm dâvasına ihanet eden Şiî-Fâtımîlerin, sünnî müslümanlara karşı haçlılarla ittifak etmeleri, ayrıca Suriye emirleri arasındaki emniyetsizlik ve rekabetler, Tutuş’un oğlu Dukak ile birlikte Suriye kuvvetlerinin haber vermeden çekilmesi, Frenklerin taarruza geçerek, Türkleri bozguna uğratmalarına sebeb oldu. Netîcede ilerlemeye devam eden haçlılar, Antakya’dan bir sene sonra da Kudüs’ü işgal edip şehirde meskun olan yetmiş bin müslüman ve yahûdiyi hunharca katlettiler.

Bu arada Gence meliki ve kardeşi Muhammed Tapar, Berkyaruk’a saltanat iddiasıyla isyan etti. Berkyaruk, 1100 senesinde Sefîdrûd’da mağlûb olmasına rağmen, Muhammed Tapar’ı arka arkaya dört defa bozguna uğrattı. Ahlat’a sığınan Muhammed Tapar, buranın hükümdarı Sülemen’i ve Ani emîri Menuçehr’i hizmetine alarak yeniden savaşa hazırlandı ise de, Sultan Berkyaruk çok kan aktığını, memleketin harap, emir ve askerlerin yorgun olduğunu, hazînenin boş kaldığını, vergilerin tahsil edilemez bir hâle geldiğini ve nihayet İslâm düşmanlarına fırsat verildiğini beyân ederek, gönderdiği bir elçi ile, kardeşini barışa ikna etti. Böylece 1104’de Azerbaycan’da Sefîdrûd hudud olmak üzere Kafkasya’dan Suriye’ye kadar bütün vilâyetlerde Muhammed Tapar sultan tanındı. Bağdâd, Rey, Cibâl, Taberistan, Fars, Huzistan, Azerbaycan, Mekke ve Medîne’nin idaresi de Berkyaruk’da kaldı.

Selçuklu İmparatorluğu iki devlete ayrılmak suretiyle Türkiye ile birlikte üç Selçuklu sultânı ortaya çıktı. Lâkin bu durum çok sürmedi. Çünkü, Berkyaruk hastalıklı olduğu için 1104 senesinde yirmi altı yaşında iken vefat etti. Sultan Berkyaruk, ülkesini düşünen ve milletinin refahı için çalışan bir kimse idi. Ancak kardeş kavgalarının, memleketin birlik ve beraberliğe en muhtaç olduğu bir döneme rastlaması Berkyaruk’u çok üzdü. Buna rağmen fırsat buldukça haçlı kuvvetleri üzerine asker sevk etmekten ve darbeler vurmaktan geri kalmadı (Bkz. Berkyaruk).

Berkyaruk’un vefatıyla oğlu Melikşâh ile Muhammed Tapar saltanat mücâdelesine başladılar. Muhammed Tapar, Bağdâd üzerine yürüyerek fazla zorluk çekmeden 1105’de tek başına sultan oldu. Önce kendisine karşı isyan eden amcasının oğlu Mengübars hâdisesini bastırdı. Daha sonra ülkede uzun zamandır karışıklık çıkaran, anarşiyi tahrik eden bâtınîlere karşı mücâdele etti. 1107’de bâtınîlerin merkezi olan Alamut kalesi kuşatıldı ve çok sayıda bâtınî öldürüldü. Selçuklular arasındaki karışıklıklardan istifâde eden haçlılar, Birinci Haçlı Seferi sonunda Suriye’de haçlı devletleri kurmaya başladılar. Sultan Muhammed Tapar, bunların üzerine ordular gönderdi ise de, kumandanlar arasında tam anlaşma sağlanamadığından kesin sonuca gidilemedi. Sefer kumandanı Emir Mevdud, Şam Ümeyye Câmii’nde bir bâtınî tarafından öldürüldü. Sultan, haçlılara karşı Aksungur’u kumandanlığa getirdi. Bu arada kardeşi Sencer’i Suriye ve Horasan’daki bâtınîlere karşı mücâdele etmekle vazifelendirdi. Alamut üzerine de bir ordu gönderdi. Sultan Muhammed Tapar’ın 1118’de vefatı sebebiyle bu fesad ocağı ortadan kaldırılamadı. Sultan Muhammed Tapar, ilim ve îmar işleri ile de uğraşma fırsatı buldu. İsfehan’da yaptırdığı medresenin bahçesine defn edildi. İleri gelen devlet adamları, Muhammed Tapar’ın henüz küçük yaştaki oğlu Mahmûd’u tahta geçirdilerse de, Melikşâh’ın oğlu ve Horasan meliki olan Sencer, yeğeni Mahmûd’un sultanlığını kabul etmeyerek, saltanat iddiasında bulundu. 14 Ağustos 1119 târihinde yapılan Save savaşını kazanarak sultanlığını îlân eden Sencer, yeğenine evlâd muamelesi yaptı ve kendi hâkimiyetini tanımak şartı ile Rey hâriç, batı ülkelerinin hâkimiyetini ona bıraktı (Bkz. Irak Selçukluları). Sultan Sencer, batı işlerinden çok doğu ile uğraştı. Gaznelilerle savaştı. Karahanlıları kendisine bağladı. Zamanı, Selçukluların son parlak devri idi. Bu arada Selçuklu Devleti’ni iki büyük tehlike tehdid ediyordu. Bunlardan birisi batıdan Anadolu ve Suriye’ye saldırmakta olan haçlılar, diğeri doğudan gelen ve devletin doğu sınırlarını zorlayan Karahitaylar idi. Sultan yalnız bu ikinci tehlike ile uğraştı. Doğu Karahanlılar Devleti’ni yıkarak Seyhun boylarını zorlayan Karahitaylarla çarpışan Sencer, onlarla 10 Eylül 1141 senesinde yaptığı Katvan meydan muharebesini kaybetti. Bu muharebeden sonra Seyhun nehrine kadar olan topraklar Karahitayların eline geçti. Katvan meydan muhârebesiyle Büyük Selçuklu Devleti târihinde yeni bir devir başladı ve Selçuklu ülkesi müslüman olmayan Türk ve Moğol birliklerinin istilâsına uğradı.

Sultan Sencer’in bu mağlûbiyetinden istifâde etmek istiyen Gûr hükümdarı Alâeddîn Hüseyn, yıllık vergiyi vermemek, sultanlık peşinde koşmak gibi davranışlarla Sencer’e olan tâbiliğinden kurtulmaya çalışıyordu. Zâten sınırlarını fazla genişletmesi, bölgenin kuvvet dengesini bozmakta ve bu durum Sultan Sencer’i endişeye düşürmekte idi. Büyük kuvvetlere sâhib olan Gûrlular üzerine yürüyen Sultan Sencer, Haziran 1152’de yaptığı muharebede Gûr ordusunu mağlûb ederek Katvan’da kaybedilen itibârı yeniden sağladı.

Gûr galibiyetinden sonra erişilen ihtişam fazla uzun sürmedi. Vergi tahsili sırasında yapılan haksızlık yüzünden kendi soyundan olan Oğuzlar ile bâzı emirler arasındaki ihtilâflar gittikçe büyüdü. Sultan Sencer, bir kısım ümerânın ısrarı ile göçebe Oğuzların üzerine yürümek mecburiyetinde kaldı. 1153 senesi Mart ayında Belh civarında Oğuzlarla yapılan muharebeyi Selçuklular kaybettiler. Bu ağır mağlûbiyetin sonunda Sultan Sencer esir düştü. Oğuzlar, Sencer’e, esir de olsa sultan gözüyle baktılar.

Esir Sultan’ı kurtarmak için ilk harekete geçen, onu harbe sürekleyen Belh valisi Emir Kumac’ın torunu Müeyyed Ayaba oldu. Sencer, her ne kadar gündüz tahtta oturtuluyor ve zahirî bir iltifat görüyorsa da geceleri demir bir kafeste uyuyordu. Onun adına çok usûlsüz işler yapılıyor ve bâzı vâdlerde bulunuluyordu. Bu durum karşısında Sencer, 1156 senesi Nisan ayında kaçmağa muvaffak oldu. Fakat ağır Oğuz darbesi altında çöken, iç huzursuzluk ve istikrarsızlığa mâruz kalan Büyük Selçuklu Devleti, kendini toplamaya muvaffak olamadı. Her ne kadar tâbi hâkimiyetler Sencer’e kurtuluşundan dolayı memnuniyetlerini ve bağlılıklarını bildirmişlerse de, Selçuklu kumandanları arasındaki mücâdele Sultan’a gerekli imkânı sağlamadı. Sencer, 9 Mayıs 1157 senesinde yetmiş üç yaşında vefat etti. Merv’de daha önce yaptırdığı Dâr-ül-Apir’de defn edildi. Onun vefatından sonra Büyük Selçuklu Devleti’nin İran, Irak, Suriye ve Anadolu’daki parçaları, Selçuklu hanedanına mensup kişilerce idare edilip, on dördüncü asra kadar devam edenler oldu (Bkz. ilgili maddeler).

Devlet Teşkilâtı

Selçukluları meydana getiren Oğuzlar, Orta Asya’dan Mâverâünnehr ve Horasan’a gelince bütünüyle İslâmiyet’i kabul ettiler. Müslüman olmalarıyla eski bozkır kültürünün İslâmiyet’e aykırı olmayan unsurlarını müesseselerinde sentezleştirdiler. Selçuklular, Türk-İslâm unsuru ve müesseselerini bünyesinde toplayan bir devlet karakterindeydi. Türk devlet geleneğinin esâsını teşkil ettiği Selçuklu devlet teşkilâtı; Karahanlı, Samanlı, Gazneli ve Abbasî devletleri teşkilâtından geniş ölçüde faydalanmış ve bunları kendi bünyesinde mükemmel bir suretle esaslaştırmıştır.

Hükümdar

Töre ve müesseselerin tanıdığı haklarla devletin tek hâkimidir. Sultan ünvanlı hükümdarlara umumiyetle Sultânülâzam denilirdi. Türklerdeki Hakan veya Kağan, batıdaki imparator kelimelerinin İslâm! karşılığıdır. Sultan, Türkçe adının yanında islâmî ad da taşırdı. Halîfe tarafından künye ve lakab da verilirdi. Sultan merkezde oturur, ülke toprakları hanedan mensuplarınca idare edilirdi. Merkeze bağlı beylik ve atabeglikler vardı. Sultânın hâkim olduğu ülkelerde adına hutbe okunur ve para basılırdı. Fermanlara ve dîvânın kararlarına büyük sultânın imzası yerine tuğra çekilip, tevkü/nişan yazılır ve emir ondan sonra yürürlüğe girerdi. Harblerde ve devlet ileri gelenleriyle yaptığı seyahatlerde, hâkimiyet işareti olarak başının üstünde atlastan veya altın sırmalı kadifeden yapılmış çetr (hükümdar şemsiyesi) tutulurdu. Çetre, sultânın ok ve yaydan meydana gelen armaları işlenirdi. Hükümdarlık sarayının kapısında veya saltanat çadırının önünde, namaz vakitlerinde, günde beş defa nevbet (mehter) çalınırdı. Sultan, haftanın belirli günlerinde devlet ileri gelenleri ile yüksek mevkili me’mûr ve kumandanları huzuruna kabul edip, memleket mes’elelerini görüşür ve ahâlinin hâlinden haberdâr olurdu.

Saray Teşkilâtı

Saray, sultânın olup, içinde ailesi ve maiyeti otururdu. Saray teşkilâtı ve teşrifatçılık önceleri Oğuz töresine göre yapılırken, sonraları İslâmî hüviyet kazandı. Sarayda, sultanla dîvânlar arasındaki irtibatı Hâcib-ül-hâcib denilen Hâcib sağlar; örfî mes’elelerin hallinde kadıya da yardımcı olurdu. Hâcibler, sultânın îtimâd ettiği şahıslar arasından seçilirdi (Bkz. Hâcib). Emîr-i Candâr; saray muhafızlarının başı olup, maiyetindeki hassa birlikleriyle sarayın ve sultânın emniyetini sağlamakla vazifeliydi. Silâhdâr; merasimlerde sultânın silâhlarını taşıyıp, silâhhânedeki muhafızların âmiriydi. Emîr-i alem; sultânın “Râyet-i Devlet” denilen bayrağını, saltanat sancaklarını taşımak ve muhafaza etmekle vazifeliydi. Emîr-i alem’in maiyetinde alemdarlar vardı. Yasacı; bayrak ve nevbet takımını muhafaza ve idare ederdi. Câmedâr; sultânın elbiselerinin muhafızıydı. Emîr-i meclis; sultânın ziyafetlerini hazırlatıp, teşrifatçılık yapardı. Emîr-i Çeşnigîr; sultânın yemeklerini hazırlayan ve sofra hizmetlerini yapan çeşniğirlerin âmiriydi. Şerabdâr-ı hâs; sultânın şerbetlerini hazırlayan, haftanın belirli günlerinde toplanan mecliste ve yemeklerde hizmetle vazifeliydi. Sehrenk (Çavuş); merasimlerde ve sultânın seyahatlerinde yol açarlardı. Ayrıca, Abdâr, Emîr-i Hares, Üstâd-üd-dâr, Vekîl-i der, Havsalar, Emîr-i şikâr, Bazdâr ve nedimler de sarayda vazifeli kimseler arasındaydı.

Hükümet

Devleti idare etmek için işler dîvânlarda yürütülürdü. Büyük dîvân denilen Dîvân-ı saltanat’da devletin umûmî işleri görüşülüp, yürütülürdü. Selçuklularda büyük dîvândan başka devletin mâlî, askerî, adlî ve diğer işlerine bakan dîvânlar da vardı. Dîvân başkanı, sultânın mutlak vekili olan Sâhib, Sâhib-i dîvân ve Hâcei büzürg denilen vezirdi. Vezîr bir tane olup, alâmet olarak destâr (sarık) ve altın divit verilirdi. Vezîrin diviti, Devâtdâr’da olup, aynı zamanda sır kâtipliği de yapardı.

Selçuklularda, istifâ dîvânı; mâlî işlerle alâkadar olup, en önemli azasına Müstevfi denirdi. Tuğra dîvânı; ferman, berat, menşur, nâme, mektup dâhil, yazışmalara tuğra çekerdi, İşraf dîvânı; Müşrif-i Memâlik de denilen müsrifin amirliğinde umûmî teftiş yapardı. Dîvân-ı arz’a, Arz-ül-Ceyş başkanlık ederdi. Emîr-i ariz de denilen bu zâtın reîsliğindeki teşkilât, millî savunma hizmetleri ve ordunun ihtiyaçlarını karşılamakla vazifeliydi. Şehzadelerin yetişmesiyle alâkadar olan atabegler eyâlet merkezlerinde güvenlik hizmetleriyle ilgilenen ve şıhne (veya şahne) denilen askerî valiler, mülkî idareden mes’ûl olan âmiller ve zabıta hizmetleriyle emr-i bil-ma’rûf nehy-i anil-münker görevini üstlenmiş olan muhtesibler de hükümet teşkîlâtı içinde yer alırdı.

Adlî Teşkilât

Adliye, şer’î ve örfî kaza olmak üzere ikiye ayrılırdı. Şer’î dâvalara kadılar bakardı. Kâdı’l-kudât denilen başkâdı, Bağdâd’da bulunur, merkezde mahkeme başkanlığı yapardı. Başkâdı, diğer kadıları da teftiş ederdi. Kadılar, şer’î dâvalar, tereke (mîrâs), hayrat ve vakıf işlerine bakarlardı. Selçuklu Türkleri Hanefî olduklarından, dâvalar ve mes’eleler bu mezhebin hükümlerine göre halledilirdi. Yanlış bir karar verilmişse, öteki kadılar durumu sultâna bildirerek, düzeltme yapılır, hatânın önüne geçilirdi. Kadıların yetişmesine çok dikkat edilirdi, örfî mahkemelerin başında Emîr-i dâd denilen adalet emîri bulunurdu. Bunlar; devlete, kânunlara ve emirlere karşı gelenlerin dâvalarına, siyâsî suçlara bakarlardı. Bir nevî olağanüstü mahkemeler demek olan Dîvân-ı mezâlim’e başkanlık ederlerdi. Kâdıaskerler, ordu mensuplarının dâvalarına bakardı. Dîne aykırı görülen her harekete muhtesip ânında müdâhale ederdi. Adliye mensupları, bağımsız olup, büyük ve eyâlet dîvânlarına bağlı değildiler.

Ordu

Devletin temeli olan ordu, Hassa ordusu ve Tımarlı sipahilerden meydana geliyordu. Sarayda husûsîolarak yetiştirilip, doğrudan sultâna bağlı olan Gulamân-ı saray askerleri çeşitli milletlerden seçilirdi. Bunlar senede dört defa maaş alırlardı. Hassa ordusu; melik, vali, vezir ve diğer yüksek rütbeli devlet me’mûrlarının emri altında, her an harekete hazır askerler olup maaşlı idiler.

Tımarlı sipahiler, süvari kuvvetleri idi. Sipâhî ordusu mensuplarından her biri, devletin çeşitli bölgelerinde kendilerine tahsis edilen toprakların (iktâ=dirlik) gelirlerinden geçimlerini sağlıyordu. Selçuklular, askerî iktâlar sayesinde, maaş ödemeden bir orduyu beslemiş, mühim bir Türkmen nüfûsunu toprağa ve devlete bağlayarak iskân etmişti. Bu sayede istihsâlin artmasını, halk ile hükümet arasında yeni askerî ve idarî bir kadronun kurulmasını te’min etmişti. Bin süvariden fazla asker besleyen iktâ sahipleri vardı. Büyük Selçuklularda ordu mevcudu dört yüz bine kadar çıktı. Bunun kırk altı bini merkezde, geri kalanı devletin diğer bölgelerine dağılmıştı. İktâ sistemiyle, memleket menfaatlerini âhenkleştirip, kudretli bir askerî ve idâri teşkîlâta sâhib oldular. Aynı sistem, Osmanlılara da te’sir etti. Halk arasından Haşer denilen ücretli askerlerde alınırdı. Ayrıca gönüllü Gâziyân ve çeşitli askerî sınıflar da vardı.

Selçuklu ordusunun gezici hastahâneleri ve Çerge denilen hamamları vardı. Ordu da hafif silâh olarak yay ve ok, kılıç, kalkan, mızrak, harbe, soku, bozdoğan da denilen topuz, gürz ve balta, nacak, çekre, zemberek, pala, çevsen, çokal, muhasara silâhlarından da külünk, miskap da denilen nakkap, mancınık, kullanılırdı. Ordunun silâhları ülke içinde en iyi malzeme kullanılarak, san’atında pek mahir ustalar tarafından îmâl edilirdi. Deniz kuvvetleri Büyük Selçuklular’da olmamasına rağmen, bağlı devletlerde vardı. Sinop ve Alâiyye tersanelerinde gemi yapılırdı. Ordunun ihtiyâcının karşılanması ve mes’elelerinin hâiline Dîvân-ül-Ceyş bakardı.

Sosyal hayat

Selçuklularda sınıfsız bir cemiyet hayâtı vardı. Sosyal yapı, Ortaçağ Avrupası’ndan tamamen ayrıdır. Cemiyet; Selçuklu hanedanı ve mensupları olmak üzere askerî ve mülkî rical ile devlet teşkîlâtı dışında kalan ahâliden meydana geliyorsa da, Avrupa’daki gibi sınıf, Hind’deki gibi kast sistemi mevcut değildi. Hanedan ve devlet ileri gelenlerinin büyük yetkileri olmasına rağmen, şehirde ve köyde yaşayan ahâlinin, kânun karşısında hak ve vazifeleri vardı. Şer’î hükümler karşısında herkes eşitti. Köylü hür olup, toprağın has ve iktâ oluşuna göre hükümetin himâyesi altında çalışırdı. Vergisini verirdi. Toprak veraset yoluyla çocuklara geçerdi.

İktisâdi ve ticarî hayat

Selçukluların hâkim olduğu Horasan, İran, Irak, Anadolu ve diğer Ortadoğu ülkeleri bu devirde iktisadî bakımdan en yüksek seviyeye çıkarak, milletler ve kıt’alararası ticârette köprü vazifesi görüyordu. Her türlü ziraî mahsûlün yetişmesine müsait iklim, coğrafî ve tabiî zenginliklere sâhib olması sayesinde bol mahsûl yetişiyordu. Tahıl sıkıntısı çekilmeyip, o günkü şartlarda fiâtı da ucuzdu. Ülke içinde ve dışında, kıt’alar ve milletlerarası ticâreti emniyetle sağlayan yol ve kervansaraylar her tarafta mevcuttu. Selçukluların Akdeniz ve Karadeniz sahil ve liman şehirlerine hâkim olup, her türlü ihracât ve ithalât kolaylıklarının tanınması, imkânların sağlanması refah ve medenî seviyeyi çok yükseltiyordu. Ticâret yolları ve konak yerlerinde, içinde yemekhanesi, reviri, hekimi, banyosu, mescidi, kütüphanesi, yatakhanesi ve ahırı bulunan muhteşem han ve kervansaraylar yapıldı. İstanbul, Konya ve Tebriz arasında, Antalya, Sinop, Erzurum, Malatya, Akşehir, Beyşehir, Karahisarve Ilgın gibi Anadolu şehirlerinde ve bu şehirleri birbirine bağlayan yollar üzerinde han ve kervansaraylar inşâ edilip, kara ve deniz ticâreti yapıldı. Yabancı ülkelerle ticarî anlaşmalar akdedilip, çok düşük gümrük târifesiyle ihracât ve ithalât teşvik edildi. Karada eşkıyanın ve açık denizlerde korsanların tecâvüzlerine uğrayan tüccarın zararının, hazîneden tazmin, edilerek garanti altına alınması ticâretin gelişmesinde çok te’sirli oldu. Devletin tüccara garantisi, her türlü emniyet, huzur ve imkânının yanında ayrı bir teşvik idi.

Ticâretin gelişmesi, gümrüklerin azlığı, istihsâlin bolluğu, otlak ve hayvanların çokluğu ve memleketin denizlerle çevrili bulunması sebebiyle, Selçuklu ülkesinde zenginlik ve refah vardı. Bol buğday, pirinç ve pamuk zirâati yapılıyordu. Hayvan çok yetiştirilip, diğer ülkelere satılıyordu. Bakır, demir, gümüş ve dokuma sanayi için şap mâdeni çıkarılıyordu. Halı, pamuk ve yünlü dokuma denizci örtüleri, ipek kumaşlar, ipek tül ve mendil dokunup ihraç ediliyordu. Kâşihânelerde zarîf çiniler îmâl edilip, Selçuklu eserlerini süslüyordu. Yapılan ve satılan mallar sıkı kontrolden geçerdi. Her zanaat kolu bir lonca teşkilâtına bağlı idi. Loncalar, meslek ve erbabını kontrol altında tutardı: Lonca reisine Ahî, ahilerin reîsine de Ahî Baba denirdi (Bkz. Ahîlik). Bu teşkilât daha sonra Osmanlılara geçti. Esnaf ve tüccar mallarının alınıp satıldığı, tanıtıldığı, mahallî, millî ve milletlerarası pazarlar kurulurdu. Selçuklular, şeker ve nadide eşya alıp, at, halı, ipek ve mâden satarlardı. Devletin gelir kaynakları, arazi vergisi olan haraç, zirâat vergisi olan öşür, iltizâm, ganîmet, bağlı ve komşu devletlerin hediyye ve yıllıkları idi. Hayat pahalılığı yok denecek kadar az olup, 1056 ile 1131 seneleri arasındaki yetmiş beş senelik fiat yükselmesinin oranının toplamı yüzde onu geçmemiştir.

İlim

Selçuklular İslâmiyet’e tam bağlı îtikâdda ve amelde Ehl-i sünnet mezhebine mensûbtular. Türkler ekseriyetle îtikâdda Mâtürîdî, amelde Hanefî mezhebindendir. Ülkede kısmen de îtikâdda Eş’arî ve amelde Şafiî ve diğer hak olan mezhep mensupları da vardı. Sapık fırka ve bâtınîler varsa da, bunlarla âlimler ve devlet mücâdele halindeydi. Devlet, ilim ve âlimlerin yanında olup, gelişmesi için bütün imkânlarını seferber etmişti. Dînî tahsîl ve terbiyenin yapıldığı medrese, tekke ve zaviyeler ülkenin her tarafında yaygındı.

Selçuklu medreselerinde dînî ve fennî bütün ilimler, konunun mütehassısları tarafından okutulurdu. Selçuklular zamanında kıymetli âlimler yetişip, hâlâ değerini muhafaza eden eserler yazıldı. Sofiyye-i aliyyeden, Şafiî fıkıh âlimi olup, Risâle-i Kuşeyriyye sahibi Ebü’l-Kâsım Abdülkerîm Kuşeyrî (986-1074), Et-Taysir Tefsiri müellifi Ebû Nasr Abdürrahîm, Şafiî fıkıh âlimlerinden ve Bağdâd’daki Nizamiye Medresesi müderrislerinden Ebû İshâk Şîrâzî (?-1083), pek çok eser sahibi Ebû Meâli Cüveynî (7-1085) İslâm âlimlerinin en büyüklerinden, pek çok sahada eser sahibi Nizamiye Medresesi müderrisi İmâm-ı Gazâlî (1059-1111), Âmul Nizâmiyye müderrisi ve Şafiî âlimlerinden Fahr-ul-İslâm Abdu’l-vâhid (7-1108), Hanefî âlimlerinden Kâdfl-kudât el-Hatîbî (?-1079), Hanbelî âlimlerinden ve Şeyh-ul-İslâm olup, Te’arrûf kitabına şerh yazan ve Menâzil-üs-sâyirîn sahibi Abdullah-ı Ensârî (1005-1088), meşhûr Besit, Vesît ve Veciz tefsirlerinin sahibi Vahidî (?-1075), Hanefî fıkıh ve tefsir âlimi Fahr-ul-İslâm Pezdevî (1009-1089), Hanefî âlimlerinden Câmi-u kebîr, Câmi-u sagîr, Siyer-i kebîr, Muhtasar-ı Tahâvî şerhleri ve Mebsut, Kâfi şerhi, Muhit kitaplarının sahibi Serahsî (?-1090), Hanefî âlimlerinden ve evliyanın büyüklerinden Zînet-ül-hayât, Menâzil-üs-sâyirîn ve Menâzil-üs-sâlikîn sahibi Yûsuf-i Hemedânî (1048-1141), büyük fıkıh ve kelâm âlimlerinden ve meşhûr Milel Nihâi kitabı sahibi Şihristânî (1076-1153), Şafiî fıkıh, hadîs ve tefsir âlimlerinden ve Me’âlim-üt-tenzîl tefsîri ile Mesâbih hadîs kitaplarının yazarı Begavî (?-1122), Şafiî âlimlerinden ve tefsîr ilminin üstâdlarından Envâr-üt-tenzîl, Tavâli-ül-envâr kitablarının sahibi Kadı Beydâvî, Kadiri yolunun önderi, fıkıh ve hadîs ilimlerinde müctehid Abdülkâdir-i Geylânî (1077-1166), Nizâm-ül-mülk (1018-1092) dâhil daha pek çok âlim Büyük Selçuklu ve onlara bağlı devletlerde çok hürmet ve himaye görüp, kıymetli eserler vererek insanlığa hizmet etmişlerdir. Bunları Türkiye Selçukluları devrinde Sofiyye-i aliyyeden Necmeddîn-i Kübrâ (1145-1221), tasavvuf büyüklerinden ve edip Sa’dî-i Şîrâzî (1193-1291), evliyanın büyüklerinden ve gönül sultânı Mevlânâ Celâleddîn-i Muhammed Rûmî (1207-1273) ve oğlu Sultan Veled (1227-1307), evliyadan Şems-i Tebrîzî (?-1247) tâkib etmiştir.

Selçuklular, islâmî ilimlerin öğretim ve eğitiminin yapıldığı ve zamanın fennî ilimlerinin öğretildiği çeşitli fakültelere sahip, üniversite mâhiyetinde büyük medreseler yaptırdılar. En büyüğü, Bağdâd’daki Nizamiye Medresesi olup, İsfehan, Nişâbur, Belh, Herat, Basra ve Amul’da numûneleri vardı. Buralarda aklî ve naklî bütün islâmî ilimler okutulurdu. Medreselerde, mütehassıslarınca okutulan İslâmî ilimlerin yardımcısı riyaziye (matematik), hey’et (astronomi), hendese (geometri), cebir, fizik, kimya sahalarında derin âlimler yetişti. Rasad-hâneler kurularak, gök cisimlerinin hareketleri tâkib edildi ve esaslı takvimler yapıldı. Bu sahalarda, edebî cephesiyle de tanınan Ömer Hayyam, Muhammed Beyhekî, Ebü’l-Muzaffer İsfizârî, Vâsıtî, Acâ’ib-ül-Mahlûkat sahibi Ahmed Tûsî ve daha pek çok âlim yetişip, kıymetli eserler verdiyse de, on üçüncü asırda İslâm ülkelerindeki Moğol tahribatı sebebiyle, bunlardan faydalanma imkânı kaybolmuştur. Yazılan pek kıymetli eserler, Moğolların kanlı çizmeleri altında heba olmuştur.

Selçuklu sultan ve devlet adamlarının destek ve himayesiyle kıymetli edip ve şâirler yetişerek çok güzel eserler meydana getirildi. Selçuklu sarayında, devlet teşkilâtı ile edebiyat çevresinde umumiyetle Farsça, medrese çevresi Arabça, Selçuklu hanedanı ve Türkmenler arasında ve orduda da Türkçe konuşulup yazılırdı. Nazım ve nesir sahasında kıymetli kitaplarıyla tanınan meşhûr Bostan ve Gülistan sahibi Sa’dî-i Şîrâzî, Ömer Hayyam, Enverî, Lâmi-i Cürcânî, Ebü’l-Me’âli Nahhâs, Ebû Tâhir Hâtûnî, Ebyurdî, Habbâriyye, Ezrakîgibi edip ve şâirler, nesir ve nazım eserler verdiler. Gaza ve fetih ruhunu canlı tutan destânî eserleri yazdılar. İbn-i Hassûl’un Risâle-i Melikşâhiyye, Ebû Tâhir-i Hâtûnî’nin Târih-i Âl-i Selçuk, Muizzî’nin Siyer-i Fütûh-i Sultan Sencer, Hemedânî’nin Unval-ül-siyer, İbn Funduk, Beyhekî’nin Meşârib-üt-tecârib, Zînet-ül-küttâb li Ka’inî’nin Kitâb-Metâhir-ül-etrâk, İmâdeddîn-i İsfehânî’nin Zübdet-ün-nüsra, İbn-i Cevzî’nin Muntazam, Sıbt İbn-i Cevzî’nin Mir’at-üz-zamân, İbn-i Bibî’nin El-Evâmir-ül-alâiyye, İbn-i Esîr’in Kâmil ve Üsüd-ül-gâbe târih alanında yazılmış eserlerdir. İlmî eserlerde olduğu gibi, edebî ve târihî eserlerin bâzıları Moğol tahribatı sebebiyle ele geçmemiştir.

Mimarlık ve san’at

Selçuklu mîmârî ve san’at eserlerinin çoğu birer şaheserdir. Bâtınîler, Moğollar ve asırların tahribatına rağmen mevcudları dahi mütehassıslarınca hâlâ hayranlıkla incelenmektedir. Selçuklu sarayı, köşk, medrese, cami, mescid, türbe, künbet, kervansaray, ribat, han, çarşı, tıb fakültesi mâhiyetinde her biri şifâ yurdu olan hastahâne, kaplıca, hamam, çeşme, ev, yol, kale, sur, kule, tersaneler ve diğer sosyal, sivil ve askerî eserler, mîmârî, kitabe, hat, tezhib, süsleme, minyatür, çini, halı, kilim ve seccadeler ile ayrı bir güzellik ve hususiyet kazandırılırdı. Selçuklu eserlerine çadır şeklinde yapılan kubbe onlara ayrı bir zerâfet ve ihtişam verirdi. Çadır şeklindeki kubbe türbelerde çok kullanılmıştır. Sultan, evliya, âlim, devlet adamları ve hürmete lâyık şahıslar adına yapılan muhteşem türbeler ülkenin her tarafında mevcuttu.

İlk Büyük Selçuklu hükümdarı Tuğrul Bey’in Rey’de Künbed-i Tuğrul, İsfehan, Hemedan ve Merv’de diğer sultanların muhteşem türbeleri çok süslü, kıymetli eşya ve mefruşat ile dolu idi. Bağdâd’da İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe’ye ve Necefde hazret-i Ali’nin makamına muhteşem türbe ve külliyelerin Sultan Melikşâh tarafından yapılması, Selçukluların Sahâbe-i kiram, Ehl-i beyt, âlim ve muhterem zâtlara hürmetlerindendir. Selçuklular, Merv, Rey, İsfehan, Hemedan, Bağdâd ve Nişâbûr’da muhteşem saraylar ve camiler inşâ ettiler.

İsfehan ve Bağdâd’da rasathaneler kurularak, mîlâdî Gregorien sisteminden daha sağlam ve hassas olan Celâli Takvimi, Sultan Melikşâh’ın Celâleddîn lakabına nisbetle hazırlandı. İsfehan ve Bağdâd’da, büyük şehirler de dâhil ülkenin her tarafında şaheser vasıfta büyük ve muhteşem camiler yapıldı. Selçuklular zamanında iki bin kişinin namaz kılabileceği yirmi bin kişinin vâz dinliyebileceği kadar büyük camiler yapıldıysa da, bu muhteşem eserler bâtınîler ve Moğollar tarafından tahrip edilmiştir. Melikşâh’ın İsfehan’da yaptırdığı Ulu Cami (Mescid-i Cum’a) bâtınfler tarafından kundaklandı. Yanan beş yüz yazma paha biçilmez Kur’ân-ı kerîm dışında Cami bir milyon altın sarfla tamir edildiyse de eski hâlini alamamıştır.

Han, kervansaray, çeşme, yol, köprü, ribat, hânkâh, hamam, cami ve medreseler ülkenin her tarafında yaygındı. Selçuklularda hükümetin îmâr ve inşâat işlerini Emîr-i mîmâr idaresinde bir hey’et kontrol ve nezâret ederdi. Ayrıca büyük âbidevî eserlerin ihtiyaçları vakıf gelirinden karşılanan daimî bir mîmârları bulunurdu.

SELÇUKLU SULTANLARI

Sultanlar	Tahta Çıkışı
Rükneddîn Tuğrul Bey	1038 (H. 429)
Adudüddevle Alp Arslan	1063 (H. 455)
Celâlüddevle Melikşâh	1072 (H. 465)
Nâsırüddîn Mahmûd	1092 (H. 485)
Rükneddin Berkyaruk	1094 (H. 487)
Muizzüddin ikinci Melikşâh	1105 (H. 498)
Gıyâsüddîn Muhammed Tapar	1105 (H. 498)
Muizzüddin Sencer	1118 (H. 511)
Oğuz istilâsı	1157 (H. 552)

Kaynaklar
1) Mu’cem-ül-müeelfin; cild-13, sh. 179
2) Esmâ-ül-müellefin; cild-2, sh. 582
3) Şezerât-üz-zeheb; cild-4, sh. 298
4) Vefeyât-ül a’yân: cild 5, sh. 175
5) Tabakât-üş-Şâfiiyye; cild-7, sh. 75
6) El-Berk-uş-Şâmî; cild-3, sh. 75
7) El-Kâmil fit-târih, cild-11, sh.342
8) Selahâddin Devrinde Eyyûbiler Devleti (R. Şeşen)
9) Er-Ravdateyn; cild-2, sh. 236
10) İslâm Âlimleri Ansiklopedisi; cild-7, sh. 180

.

Gazneliler

Posted on 29 Ekim 2021

Gazne’de kurulan Türk-İslâm devleti. Sâmânoğullarının Horasan’ın umûmî valisi olan Alb Tekin tarafından 962 (H. 351) Mayısında ilk temeli atıldı. Gazneli Mahmûd zamanında gerçek benliğine kavuştu. 1186 (H. 582) yılında Gurlular tarafımdan yıkıldı.

Alb Tekin, 961 senesinde Vezir Ebû Ali Muhammed Belamî ile birleşerek kendisine yakın bulduğu Sâmânî şehzadesini tahta oturtmak istediyse de bu arzusunu gerçekleştiremedi. Beraberindeki çok az bir kuvvetle doğu Afganistan’daki Gazne’ye çekildi ve burada bulunan Levik hanedanını bölgeden uzaklaştırarak şehre hâkim oldu. Böylece Gazne Devleti’nin temeli atılmış oldu.

Alb Tekin’in 963 senesinde ölümü üzerine yerine geçen oğlu Ebû İshak İbrahim, dört yıla yakın süren saltanatında Sâmânîlerle dost geçinme yolunu tercih etti. Ebû İshak’ın 966 senesinde ölümünden sonra, oğlu olmadığı için yerine Türk kumandanlarından Bilge Tekin geçti. Bu kumandan Hindistan’a yaptığı bir seferde, Gerdiz kalesi kuşatmasında şehîd oldu. Gazne’de ilk sikke bunun zamanında kesildi. Yerine geçen Pîrî Tekin, devleti yönetecek hususiyetlere sâhib olmadığından, Türkler tarafından görevden uzaklaştırılarak idareye Alb Tekin’in en çok güvendiği kumandanlardan Sebük Tekin getirildi.

Devletin asıl kurucusu olan Sebük Tekin, Isık gölü civarında bulunan Barsçan’da doğmuş, 960 senesine doğru müslüman olmuştu. Onu, köle olarak satın alan Alb Tekin tarafından terbiye edilip, manevî evlâd edinilmiş, mühim mevkilere getirmiş ve dâmâd edinilmişti. Sebük Tekin’in başa geçmesiyle Gazneliler Devleti, hükümdarlığın babadan oğula geçtiği bir hanedan idaresi altına girdi. Sebük Tekin, hükümdar olunca, Nâsıreddîn Sebük Tekin Kara Beçkem adını aldı. Sebük Tekin, görünüşte Sâmânîlerin bir valisi olarak hareket etmesine rağmen, onun zamanında bağımsız Gazneli Devleti’nin temeli kuvvetli bir şekilde atıldı. İyi bir idareci ve komutan olan Sebük Tekin, Tohoristan ve Zabülistan’la Zemindaver eyâletini, Gör bölgesini ve Belucistan’ın bâzı yerlerini ülkesine kattı. 979 (H. 369) senesinde, Hindistan’ın kuzey batısında yerli hükümdarların en güçlülerinden olan Ceypal’ı yenerek Hindistan hâkimiyetine ilk adımı attı. Kabil nehri boyunca Peşaver’e kadar ilerlemeğe ve orada İslâmiyet’in tohumlarını ekmeğe muvaffak oldu. 997 (H. 387) senesinde ölünce yerine oğlu İsmail geçtiyse de, kısa süre sonra tahtı ağabeyi Mahmûd’a bırakmak zorunda kaldı.

998 (H. 388) senesi Mart ayında tahta çıkan Sultan Mahmûd, Gazneli Devleti’nin kurucusu, Hindistan’a İslâm dînini yayan ve burada asırlarca sürecek Türk hâkimiyetinin temellerini atan, târihin büyük cihangirlerinden ve hükümdârlarındandır. Sâmânoğullarının yıkılışına rastlayan bir zamanda tahta çıkan Sultan Mahmûd, ilk iş olarak Horasan’da hâkimiyet kurdu. Zaman zaman Karahanlılarla rakip duruma düşmekle beraber, güneydeki (Hindistan) ve batıdaki (İran) fetihleri için müsait zemin ve elverişli şartlar buldu. Sâmânîler tarafından tanınmayan Abbasî halîfesi el-Kâdir Billah adına hutbe okuttu. Halîfe ona Yemînüddevle ve Emîn-ül-mille lakabını verdi. Sultan Mahmûd, 999 yılında Karahanlılarla birlikte, Sâmânî Devleti’ni ortadan kaldırarak topraklarından bir kısmını müttefikine verip bir kısmını da ülkesine kattı.

Sultan Mahmûd; Sistan, Cüzcan, Cagâniyan, Huttal ve Harezm’i kendi kontrolü altına aldıktan sonra Hindistan üzerine on yedi sefer yaptı. 1000 (H. 390) senesinin sonbaharında, Kabil’in doğusunda Hinduların elindeki şehirleri aldı. 1001 senesinde Hindistan ovasına inerek, Peşaver dolaylarında Hindu hükümdârlarından Caypal’ın ordusuyla muharebe ederek Peşaver’i ele geçirdi. Üç sene sonra ikinci defa Hindistan seferine çıktı ve Pencab’ı ele geçirdi. Hindistan’ın kuzeyine tamamen hâkim olan Sultan Mahmûd, 1005 senesi Mayıs ayında görülmedik ganîmetlerle Gazne’ye döndü ve Gâzî ünvanını aldı. 1006 (H. 396) yılında Bâtınî olan Multan Emîri Ebü’l-Feth Dâvûd üzerine sefer düzenledi. Dâvûd, korkusundan Sint ırmağında bulunan bir adaya kaçtı. Multan’ı ele geçiren Sultan Mahmûd, bozuk îtikâd sahibi olan Bâtınîlerin büyük kısmını ortadan kaldırdı. Ertesi sene vali olarak bıraktığı Nevâse Şâh’ın isyanı üzerine, tekrar Multan’a yürüdü. Nevâse Şah yakalanarak hapsedildi. Beşinci seferinde Ganj vadisini ele geçirdi. Hindistan’a ticâret yolunun açılması için Norayan’a altıncı seferini yapmıştır. Tekrar Multan Bâtınîlerine karşı 1010 sensinde yedinci Hindistan seferine çıktı. Bâtınîlerin başı Dâvûd yakalanıp hapsedildi ve bunların ekseriyeti yok edildi.

Sekizinci seferinde ise yüz elli bin kişilik Hindu ordusunu imha ederek Nadana ele geçirildi. Bölgede camiler yapıldı. Hocalar tâyin edilerek, İslâmiyet’in yayılması sağlandı. Dokuzuncu seferini, bölgede bulunan çok ünlü bir putu kırmak ve İslâmiyet’i yaymak için 1014 (H. 405) senesinin sonbaharında Tanisar’a yaptı. Şehir kısa sürede ele geçirilerek, bulunan putların hepsi kırıldı. Bir sene sonra Pencab racası Triloçanpal’a yardım eden Keşmir racasının üzerine yürüdü ve Loharin’i kuşattı. Fakat çetin kış şartları yüzünden geri çekilmek zorunda kaldı. 1018 senesinde meşhûr seferlerinden olan on birinci seferine çıktı. Bu sefer sırasında bir çok Hindli müslüman oldu ve racaların çoğu şehirlerini savaşmadan teslim ettiler. Gucerât’ı ele geçirerek büyük ganîmetlerle geri dönen Sultan Mahmûd, müteâkib senelerde baş kaldıran Hindu racalara karşı altı sefer daha düzenledi.

Sultan Mahmûd’un Hindistan seferlerinin en önemlisi 1025 (H. 416) yılında Somnat’a karşı düzenlediği on beşinci seferidir. Bu sefer sonunda kazandığı zaferin yankıları sür’atle bütün İslâm dünyâsına yayıldı ve Sultan Mahmûd’un Ehl-i sünnet müslümanları arasında değerinin artmasına yardım etti. Sultan Mahmûd zaman zaman Karahanlılar ile de muharebe etmiş ve onlara üstünlüğünü kabul ettirmiştir. Ömrünün sonlarına doğru Türkmenlerin Horasan’a yerleşmelerine izin verdiyse de bölgedeki halkı rahatsız etmeleri Sultan’ı savaşa zorladı ve onları mağlûb etti. Türkmenler, daha sonraki devirlerde Gazne Devleti için büyük bir tehlike teşkil ettiler. Sultan Mahmûd, devletini batı yönünde de genişletti. Büveyhîleri yenerek Irak-ı Acem’i sınırları içine kattı, ömrünü gazalarla geçiren bu hükümdar, 1030 senesinde vefat ettiği zaman, Gazne Devleti doğu devletleri arasında önemli bir yer işgal etmekteydi.

Sultan Mahmûd’un vefatından sonra taht mücâdelesi başladı. Yerine oğlu Muhammed geçti. Fakat bu sırada İsfehan ve Rey valisi olan diğer oğlu Mes’ûd tarafından tahttan indirildi. 1030 senesi Ekim ayında tahta çıkan Sultan Mes’ûd, iyi bir asker olmakla beraber, babasının komşularla iyi geçinme siyâsetini devam ettiremedi. Sultan Mes’ûd, babasının Hindistan’daki başarısını korumakta kararlı olduğundan buraya seferler düzenledi. 1033 (H. 424) yılında Sarsûtî kalesini ele geçirdi. Selçuklularla olan geçimsizlikleri uzun ve kanlı savaşların çıkmasına sebeb oldu. Horasan’ın bir kısmını alan Selçuklulara karşı üç gün süren Dandanakan Meydan muharebesinde (1040) yenildi. İran, Harezm ve Mâverâünnehr’e Selçuklular hâkim olunca, Gazneliler, Afganistan ve Hindistan toprakları üzerinde varlık gösterdiler. Bu mağlûbiyetten sonra, Gazne’ye dönerek ailesini ve hazînelerini toplayan Sultan Mes’ûd, Lahor’a gitmek üzere yola çıktı. Yolda muarızları tarafından yakalanıp hapsedildi ve Girî hapishanesinde yeğeni tarafından 1041 (H. 432) senesinde öldürüldü. Yerine daha önce tahttan indirilen kardeşi Muhammed çıkarıldı. Babasının öldürüldüğünü duyan Mevdûd, Belh’den Gazne’ye yürüyerek amcası Muhammed’i tahttan indirip yerine kendisi geçti.

Sultan Mevdûd’un sekiz sene süren saltanatı dış mücâdelelerle geçti. Zamanında Selçuklular, önce Toharistan’ı ardından Zemindaver’i işgal ettiler. Diğer taraftan Delhi racası da bâzı kaleleri geri almaya muvaffak oldu. Ayrıca Gazneli hâkimiyetinden kurtulmak istiyen Gurlular da harekete geçtiler. Sultan Mevdûd, Selçuklu saldırılarını geçici olarak durdurabildi. Komşu devletler ile bir ittifak kurarak Sşlçuklular üzerine yürüdü. 1049 (H. 440) senesinde öldü. Sultan Mevdûd’un ölümü üzerine Gazne Devletinde saltanat kavgaları başladı. Tahta İkinci Mes’ûd çıktıysa da oğlu razı olmadı. İkinci Mes’ûd’un tahttan indirilmesi üzerine yerine Birinci Mes’ûd’un oğlu Bahâüddevle Ali geçti. Ancak kısa bir süre sonra tahttan indirildi.

Bahâüddevle Ali’nin yerine Mahmûd’un oğlu Abdürreşîd tahta çıktı. Üç sene saltanat sürdükten sonra tahtta gözü olan komutanlardan Tuğrul Bey, Abdürreşîd’i ve diğer şehzadeleri öldürerek tahta geçti. 1040 senesinden beri artan Selçuklu istilâsı Tuğrul Bey zamanında durduruldu ve ülkede asayiş yeniden sağlandı. 1059 (H. 451) senesinde ölümü ile yerine çıkan kardeşi İbrahim, ilk iş olarak Selçuklularla sulh yaptı. Oğlu Mes’ûd’u, Selçuklu sultânı Melikşâh’ın kızı ile evlendirerek dostluk kurdu. Kuzey ve batıda bir kısım toprakların kaybedilmesine karşılık, Hindistan’da bâzı kaleler ele geçirildi ve devletin sınırları Ganj nehrine kadar uzandı. Saltanatı kırk sene süren Sultan İbrahim 1099 (H. 492) senesinde öldü.

Sultan İbrahim’in yerine oğlu Üçüncü Mes’ûd geçti. Üçüncü Mes’ûd, babasının Hindistan fütuhatı ve damadı bulunduğu Selçuklularla dostluğu devam ettirme politikasını iyi yürüttü. 1115 (H. 508) senesinde Mes’ûd’un vefatı ile yeniden iç karışıklıklar ve kardeşler arasında taht mücâdelesi başladı. Tahta çıkan Şirzâd’ı kardeşi Arslan öldürttü. Arslan, diğer kardeşi Behrâm Şah üzerine yürüyünce, o da Selçuklu Sultânı Sencer’e iltica etti. Bu durum yarım asırdan beri süren Selçuklu dostluğunu bozdu. Sultan Sencer, Gazne üzerine iki sefer düzenleyerek Arslan’ı yakalayıp öldürttü. Böylece Behrâm Şah, 1117 senesinde Gazne tahtını elde etti. Fakat bu târihten itibaren Gazneliler, Büyük Selçuklu Devleti’ne bağlı duruma geldiler. Bu devrin en önemli hâdisesi Gurluların harekete geçmeleridir. 1128 senesinde Gûr Meliki Kutbeddîn’in, Behrâm Şah tarafından öldürülmesi, Gurluların ayaklanmasına sebeb oldu. Melik’in kardeşi Sûrî’nin Gazne’ye girmesi ile büyüyen isyan kısa sürdü. Melikin diğer kardeşi Alâüdddîn Hüseyn kısa bir müddet sonra önce Gazne’yi arkasından Bust’u tahrîb etti ve Gaznelılerin kuzeydeki hâkimiyetlerine son verdi. Oğuzların 1152 (H. 547) senesinde Gazne’ye yürümeleri üzerine Behram Şah Lahor’a çekildi.

1157 senesinde Behram Şah ölünce, yerine oğlu Hüsrev Şah Gazne’de tahta geçti. Sultan Sencer’in Oğuzlar tarafından esir edilmesinin meydana getirdiği kargaşalık ve Gaznelilerin bu Selçuklu Sultanının yardımından mahrum kalması, Gurluların işine yaradı. Bundan yararlanarak sür’atle hâkimiyet sahalarını genişlettiler. Hüsrev Şah, bu durum karşısında Gazne’yi terk ederek Lahor’a yerleşti ve 1160 (H. 556) senesinde orada öldü. Yerine Hüsrev Melik geçti. Bu sırada Gazne’de ikâmet eden Gurlu emîr Muizzüddîn, 1173 (H. 568) senesinden itibaren Hindistan seferlerine başladı. Gûr akınları karşısında yerli Hoharlarla anlaşmaya çalışan Hüsrev Melik, bunların hiyânet ettiklerini anlayınca, Muizzzüddîn’le anlaşmak için çâre aradı. Fakat bir netice elde edemedi ve 1186 (H. 582) senesinde Gurlulara esir düştü. Böylece Gazneli Devleti, Gurlulara ilhakıyla târih sahnesinden çekildi. Son Gazneli Sultânı Hüsrev Melik ile oğlu Behram Şah, önce Gazne’ye oradan Firûzkuh’a ve nihayet Beleruan kalesine götürülerek hapsedildiler. Bir kaç sene hapiste kaldıktan sonra, 119 senesinde öldürüldüler.

Devlet teşkilâtı

Büyük Türk Hakanlığı, yâni Karahanlılardan sonraki Müslüman-Türk Devleti, Gazneli Devleti’dir. Emir veya sultan, devletin tam hâkimidir. Devlet dâirelerine dîvân denilmektedir. Bu dîvânların en önemlileri, Dîvân-ı Vezâret, Dîvân-ı Arz, Dîvân-ı Risâlet veya înşâ ve Dîvân-ı işraf idi. Dîvân-ı Vezâret, Mâliye ve genel yönetim işlerine bakardı. Başkanı vezir idi. Dîvân-ı Arz bugünkü Savunma Bakanlığının karşılığı olup, başındakine Arız veya Sâhib-i Dîvân-ı Arz denilirdi. Askerin ihtiyaçlarını ve ordunun savaşa hazır bir durumda bulunmasını sağlamak, askerin sayısını bilmek ve gerektiği zaman sultana bildirmek, sultanın gezilerinde ihtiyaçlarını gidermek gibi görevleri vardı. Bu devlette ordu, dört kısımdan meydana gelirdi. Bunlardan süvariler ilk kısmı meydana getirir ve ordunun en kalabalık bölümünü teşkil ederdi. Çoğunun iki atı vardı. İkinci bölümü yayalar meydana getirip sayıları az, başlıca vazifeleri ise şehirleri korumaları idi. Ordunun üçüncü kısmı sultanın özel birliği idi. Buradaki askerler, Türkistan’daki oymak savaşlarında hâkimiyet altına alınan yerlerdeki Türk çocukları idiler. Ordunun son bölümünü filler meydana getirirdi. Bunlar doğrudan doğruya Sultan tarafından denetlenirdi. Filcilerin çoğu hindli idi. Bunların muhârebelerdeki görevi, düşman sıralarını bozmak ve yarmak, düşman atları kendilerine ve kokularına alışmamışsa onları ürkütüp bozgun çıkarmak, okçulara yüksek atış yeri sağlamak idi. Dîvân-ı Risâlet veya inşâ, devletin genel haberleşme dairesiydi. Hükümetle işi olan halk da buraya başvururdu. Dîvân-ı işraf, devletin gizili haber alma teşkilâtı olup, çok gelişmişti. Sultan Mahmûd devrinde çok güzel çalışmıştır.

Kültür ve Medeniyet

Gazneliler devri, siyâsî kudretin yanısıra kültür bakımından da parlak geçmiştir. Bir fıkıh âlimi olan Sultan Mahmûd ve oğlu Mes’ûd, İslâm terbiye ve kültürü ile yetişmişlerdi. Her iki sultan saraylarında devrin en büyük âlimlerini toplamaya çalıştılar. Şâirlere hürmet ve sevgi gösterdiler. Her sene onlar için yaklaşık dört yüz bin dînâr harcarlardı. Bu şâirler arasında Türk asıllı Ferrûhî ile Menuçehrî Damganî, Escedî Gazâ’ir-i Râzî ve Şehnâme yazarı meşhûr Firdevsî sayılabilir.. Bunların başında Melik-uş-Şuarâ Unsurî bulunmaktaydı. Sultan İbrahim ve halefleri devrinde Gazne sarayında bulunan şâir ve edîbler, İran edebiyatının gelişmesinde önemli rol oynadılar. Bu devirdeki şâirler arasında; Ebü’l-Ferec Rûnî, Senâ’i, Osman Muhtârî ve Seyyid Hasen Gaznevî yer almakta idi.

Târih yazıcılığı da Gazneliler devrinde parlak geçmiştir. Sebük Tekin ve Mahmûd devrini yazan Ebû Nasr Utbî, Zeyn-ül-Ahbâr isimli eserini sultan Abdurreşîd’e sunan Gerdîzî, Mes’ûd devrini nakleden Ebü’l-Fazl Beyhekî, Gazneliler devrinin meşhûr tarihçileridir.

Sultan Mahmûd, 1017 senesinde Harezm’i ele geçirince, o devrin en büyük fen âlimi Bîrûnî’yi Gazne’ye getirdi. Bîrûnî, Sultanın bir çok seferlerine katılarak Hindistan hakkında Tahkîk mâ lil-Hind isimli eserini yazdı. Bu, hinduların inanç ve âdetlerini tarafsız olarak tedkik eden ilk İslâmî eserdir. Eserde Hind dîni ve Hindistan coğrafyası hakkında çok geniş, bilgi bulunmaktadır.

Gazne sultanları, edebiyat alanında olduğu kadar mîmârî faaliyetleri ile de dikkat çektiler. Sultan Mahmûd ve Mes’ûd, büyük inşâ faaliyetlerinde bulundular. Fakat onların bu eserlerinden günümüze çok azı ulaşmıştır. Sultan Mahmûd, halkın yararına çarşı, köprü ve su yolu kemerleri yaptırdı. Bunlardan Gazne’nin kuzeyindeki Bend-i Mahmûd’i bu güne kadar mevcudiyetini korumuş ve kullanılmıştır. Sultan Mahmûd, Gazne’de bir çok cami ve mescid yaptırdı. Gazne Câmiinîn yanına geniş bir medrese inşâ ettirdi. Burası hem medrese hem de kütüphane idi. Bir çok odaları, Gazne âlimlerinin okuması ve okutması için, tavandan tabana kadar kitap ile doluydu. Sultan, bu medresede ders veren hoca ve okuyan talebeler için, medresenin evkafından dolgun maaş tâyin ederek onların geçimini sağlamıştır. Dokuz yüzyıl geçmesine rağmen; cila ve parlaklığı bozulmayan Gazne Camii’nin iki minaresi hâlâ ayakta olup, dış kısmı cilâlı san tuğladandır. Minarelerin birbirinden uzaklıkları 360 ve yükseklikleri 45 metre kadardır. Üzerlerinde kûfî yazılar vardır.

Gazneliler, kuzey Hindistan fütuhatını tamamlayınca, İslâm dînine Pencab’da kuvvetli bir dayanak noktası elde edilmesini sağladılar. Böylece daha sonraki Hindistan fetihlerine sağlam bir zemin hazırlayarak, Türk ve İslâm târihinde önemli rol oynadılar.

Kaynaklar
1) Vefeyât-ül a’yân; cild-5, sh. 175
2) The Ghaznavids their Empire in Afganistan and Eastern İran (Edinburg 1964) 994-1040
3) The literature of the early Ghaznavids; sh. 210
4) Rehber Ansiklopedisi; cilt-6, sh. 157
5) Düvel-i İslâmiyye; sh. 448
6) El-Kâmil fit-târih, Hicret’in 384. yılı hâdiseleri ve devamı
7) Tuğrul Bey ve zamânı
8) Tabakât-ı Nâsırî; cild-1, sh. 67
9) Büyük Selçuklu İmparatorluğu Târihi (M. Altay Köymen, Ankara – 1979); cild-1
10) Müslüman-Türk Devletleri Târihi; sh. 35
11) The Mohammadan Dynasties; sh. 285

.

Aldı Kıbrıs Adasın Şah Selim

Posted on 28 Ekim 2021

Hala Sultan’dan Mehmetçik’e, binlerce şehide mâlolan kadim bir İslâm beldesi…

“Bir vilayet eskiden Müslüman mülkünden iken sonradan, düşman ele geçirip medrese ve mescidlerini harap bir duruma düşürse… Eskiden yapılan barış antlaşması İslâm şeriatına göre böyle bir beldenin fethine engel olur mu? Beyan buyrula!”

“El cevab: Allah bilir; asla engel olması ihtimali yoktur…”

Şeyhülislam Ebüssuud Efendi

Kıbrıs, Peygamber Efendimizin, “Hala Sultan” denilen Ümmü Hiram ile bir konuşması ve devam edegelen hadiseler manzumesi sonucunda manevî yönden müslümanlar için fevkalade önemli bir mevki haline gelmiştir. İstanbul’a, Eba Eyyûb el Ensari hazretleri ne büyük bir kıymet bahşetmişse Hala Sultanda Kıbrıs’a aynı şerefi kazandırmıştır. Şöyle ki:

Peygamber Efendimiz, süt teyzeleri tarafından akrabası olan Ümmü Hiram’ın Medine’deki evini ziyaretlerinde bir müddet uyumuşlardı. Peygamberimiz’in gülerek uyandıklarını gören Ümmü Hiram “Ya Resulullah! Niçin güldünüz?” diye sordu. Peygamber Efendimiz; “Yâ Ümmü Hiram! Ümmetimden bir kısmını gemilere binip, kafirlerle gazaya gider gördüm” buyurdular. Ümmü Hiram da; “Ya Resulullah! Dua et de ben de onlardan olayım” deyince Peygamber Efendimiz “Ya Rabbi! Bunu da onlardan eyle” diye dua buyurdular.

Aradan seneler geçti. Ümmü Hiram Hazreti Osman zamanında Hazreti Muaviye‘nin komutasında Kıbrıs adasına düzenlenen deniz seferine kocası Ubâde bin Samit’le birlikte gönüllü olarak katıldı. O bu sırada 86 yaşında bulunuyordu. Sefer sırasında nice zahmetlere katlanan ve gazileri devamlı gayrete getiren Ümmü Hiram, Larnaka yakınlarında atından düşmesi üzerine şehid oldu. Kabri Larnaka şehrinin Tuz Gölü kıyısındadır. Ümmü Hiram ve daha pek çok sahabenin şehid düşmesi ile Kıbrıs Müslümanlar için önemli tarihî kıymeti olan bir belde haline geldi.

Ancak Kıbrıs’ın Müslümanlar elinde kalması fazla uzun sürmedi. Halife Yezid döneminde ada tekrar Bizanslılar’ın hakimiyetine geçti. 1191’de Arslan Yürekli Rişar tarafından zaptedilen Kıbrıs, 1192’de Lusipanlar’ın; 1489’da ise Venedikliler’in eline geçmiştir.

Kıbrıs Haraca Bağlanıyor

Osmanlılar’ın Kıbrıs’la ciddi olarak ilgilenmesi Mısır’ın fethi ile başladı. Yavuz Sultan Selim, kethüdası Ali Ağa’yı Kıbrıs’a göndererek Memlûkler’e ödenmekte olan verginin bundan böyle kendilerine gönderilmesini istedi. Memlûk Devleti’nin bir hamlede ortadan kaldırılmış olması zaten Venedik’in gözünü korkutmuştu. Teklif derhal kabul edildi. Bu arada Haliç Tersanesi’nin büyütülme çalışmaları da onları kuşkulandırmaya yetmişti. Dolayısıyla ikinci kez gelen Osmanlı elçisi Mustafa Çavuş’u büyük bir itibar ile karşılarken haracı da iki katına çıkardılar.

Kanunî Sultan Süleyman döneminde de Venedik, Kıbrıs’ın haracını muntazaman ödemeye devam etti ise de 1570 yılına gelindiğinde artık adanın zaptı için pek çok zaruret doğmuş bulunuyordu. Öncelikle Osmanlılar’ın Afrika ve Arabistan’da yapılması muhtemel askerî hareketlerinde en emin ulaştırma ve ikmal yolu Doğu Akdeniz idi. Kıbrıs adası Venedikliler’in elinde kaldıkça Osmanlılar’ın bu denizdeki hakimiyetine gölge düşürüyordu. Ayrıca Kıbrıs’a hakim olunursa Güney Anadolu, Suriye ve Mısır’a yapılması muhtemel bir düşman saldırısında ada mükemmel bir savunma üssü görevi yapacaktı.

Son olarak ve en önemlisi Kıbrıs, Akdeniz’de seyreden tüccar ve hacı gemilerine baskın yapan korsanların yuvalandıkları bir sığınak yeri haline gelmişti. Venedik ise korsanların faaliyetlerini önlemeye çalışmak yerine özür dilemekle yetiniyor, bu tecavüzü yapanların Mesina ve Malta korsan gemileri olduğunu belirtip meseleyi savuşturmaya çalışıyordu. Neticede korsanların faaliyetleri sonucunda Akdeniz, güvenli bir deniz ulaşımı ve ticareti yapılamaz hale gelmişti.

El Cevab: Allah Bilir

Nitekim bu önemli savaş sebebi Ebüssuud Efendiden istenilen fetva ve verilen cevapta da açık bir şekilde görülmektedir. Osmanlı Devleti Venedik’le sulh halinde bulunduğundan Şeyhülislam’dan fetva alınmak zarureti doğmuştu.

İşte Şeyhülislam Ebüssuud Efendiden cevabı istenen mesele:

“Bir vilâyet eskiden Müslüman mülkünden iken sonradan düşman ele geçirip medrese ve mescidleri harap bir duruma düşürür, minber ve mahfillerini küfür ve sapkınlıklarla doldurur, İslâm dinine ihanet gayesi ile türlü eylemlere girişip çirkin davranışlarını dört yana duyurursa; dinin sığınağı olan padişah hazretleri, Müslümanlık gayreti gereğince söz konusu vilâyeti alçak kafirler elinden alıp İslâm ülkeleri arasına katmak için harekete geçse; eskiden yapılan barış antlaşması ile aynı kafirlere bırakılan ülkeler arasında şimdi söz konusu edilen bu vilâyetinde İslâm şeriatına göre anlaşmayı bozmaya engel olur mu? Beyan buyurula!”

El Cevab:

“Allah bilir, asla engel olması ihtimali yoktur. İslâm padişahının Allahü Teâlâ zaferlerini aziz kılsın kafirlerle barış yapması, ancak Müslümanların tümüne yararlı olduğu takdirde dinimize uygun düşer. Yararlı olmazsa kesinlikle uygun düşmez…”

Ve donanma Kıbrıs’a

Artık Osmanlılar için adayı ele geçirmek yolunda başka bir mani kalmamıştı.

1570 Mayısında (977 Zilhicce) 180 kadırga, 10 mavna, 170 parça ile “Karamürsel” denilen küçük deniz vasıtasından teşekkül eden 360 parçalık Osmanlı donanması Kaptan-ı derya Müezzinzâde Ali Paşa kumandasında İstanbul’dan Kıbrıs’a hareket etti. Adanın zaptına Vezir Lala Mustafa Paşa Serdar tayin edilip denizdeki donanma faaliyetine de tecrübeli Vezir Piyale Paşa memur edildi.

İkinci Selim Han, serdarı uğurlamak için Yedikule’ye kadar gelmiş, daha evvel Beşiktaş’taki Barbaros Hayreddin Paşa türbesinde ananevi büyük törenler düzenlemiş, kurbanlar kesilerek fakirler doyurulmuştu.

Papa’dan İmdat

Osmanlılar’ın Kıbrıs’ı zaptedeceğini anlayan Venedik Cumhuriyeti, Papaya müracaat ederek Avrupa devletlerinin yardıma koşmaları için destek vermesini istedi. Ancak papalığın bu konudaki çalışmaları pek etkili olmadı. Almanya, Fransa, Avusturya, Rusya, Lehistan, İngiltere yardım yanlısı görünmekle birlikte kendi iç ve dış meselelerinin zorluklarını ileri sürerek Osmanlı Devletiyle olan barış ve dostluklarını bozamayacaklarını bildirdiler. İspanya’nın 100 kadırga ile harbe iştirak edeceğini öğrenen Osmanlı Devleti, Bosna eyâletinin güney batısındaki Kilis ve Hersek’te hudutlarını tahkim için sancakbeylerine hükümler gönderdi. Müttefik donanması aralarındaki karar gereğince Girit’in Suda limanında birleşeceklerdi. Ancak 1570 Mayısı’nda Venedik donanması Suda limanına geldiyse de diğerlerinin geç katılması Osmanlılar’ın harekâtını büyük ölçüde kolaylaştırmıştı.

Hala Sultan’a selam

Öte yandan Osmanlı donanması Finike limanında kara birliklerini de aldıktan sona 30 Haziran 1570’te Kıbrıs istikametinde harekete geçmişti. 2 Temmuz’da Limasol limanına varan donanma, buraya küçük bir kuvvet çıkardı. Bu kuvvetler bir kaç kilometre içeriye girip ilk ihtarda teslim olan Lefteri kalesine Türk bayrağını çektiler. 3 Temmuz günü Limasol’dan ayrılan asıl Türk kuvveti ve donanması, aynı günün akşamı Tuzla (Larnaka) körfezine demir attı. Burada 21 pare top atışı ile Hala Sultan selamlandı. Asıl çıkarma 4 Temmuz sabahı burada yapıldı ve hiçbir direnme ile karşılaşılmadı.

Serdar Lala Mustafa Paşa burada kurulan otağında, Vezir Piyale Paşanın da katıldığı bir savaş meclisi topladı. Yapılan görüşmeler sonunda adanın merkezi Lefkoşe üzerine yürüme kararı verildi. Kale komutanına teslim olması yönünde bir mektup gönderildi. Bu sırada Girne kalesi kendiliğinden teslim oldu (9 Temmuz). Lefkoşe ise son derece müstahkem bir kale idi. Kalede yaklaşık 25 bin asker ve 250 top bulunuyordu. Kaleyi Venedikliler’den başka İtalyanlar, Katolik Arnavutlar, İspanyollar ve gönüllü birlikleri savunuyordu.

Kuşatma için bütün hazırlık ve tedbirleri olan Lala Mustafa Paşa, elindeki askeri yediye bölüp, tabyaların karşısına yerleştirdikten sonra büyük toplarla kaleyi dövmeye başladı. Düşman büyük bir inatla dayanmakta, bombardımana karşılık vermekte, hatta arada huruç hareketi yaparak Türk metrislerine saldırmaktaydı. Kuşatmanın 31. günü yapılan böyle bir huruç hareketi sırasında şiddetli ve kanlı boğuşmalar meydana gelmiş; Venedikliler ağır zayiat vererek kaleye dönmek zorunda kalmışlardı.

Ayasofya’da İlk Cuma

Kuşatmanın 51. günü (9 Eylül 1570) güneş doğmadan topçu desteği ve patlatılan lağımların oluşturduğu geniş yıkıntıların da yardımıyla, güneydeki dört burca karşı umumî hücuma geçildi. Hücumdan iki saat sonra Türk askerinin fevkalade azmi ve inancı, ilk meyvelerini vermeye başladı. Karaman ve Anadolu eyaleti askerleri Podocataro burcunu ele geçirmeyi başardılar. Buradan süratle şehre giren birlikler boğaz boğaza mücadeleler sonunda son direnme noktalarını da ele geçirdiler. Venedikliler, Kıbrıs genel valisi Dandolo başta olmak üzere 20 bin ölü ve bin kadar da esir verdiler. 15 Eylül’de büyük bir törenle şehre giren Lala Mustafa Paşa Selimiye Camii adı verilen Ayasofya’da ilk cuma namazını kıldı.

Lefkoşe’nin fethedilmesi Baf, Limasol ve Larnaka’nın savaşmadan teslim olmasını sağladı. Bu sırada 206 gemi, 1300 top ve onaltı bin asker ile 36 bin gemici ve kürekçiden mürekkep Haçlı donanması Meyis adası önüne gelmişlerdi. Burada iken keşif gemilerinden Lefkoşe’nin zaptını öğrenen müttefikler, deniz mevsiminin de geçmesi sebebiyle Suda limanına dönerek muharebeyi gelecek seneye bıraktılar.

Magosa Önünde

Lefkoşe’nin tahkiminden sonra 8 Ekim’de tekrar harekete geçen Lala Mustafa Paşa, 12 Ekim’de Magosa önlerine geldi. Son derece müstahkem olan bu mevkiyi zaptetmenin uzun zaman alacağını gören Lala Mustafa Paşa kış mevsiminin de gelmesi üzerine kalenin sadece kuşatılmasıyla yetinilmesine, kesin zaptının ise ilkbahara bırakılmasına karar verdi. Bu karar üzerine Piyale Paşa, Rodos Beyi Arap Mehmed Bey kumandasında kırk kadar kadırga bıraktıktan sonra Magosa limanından ayrıldı. Adada yalnız Serdar Lala Mustafa Paşa kaldı.

Serdar, 1570 Ekiminden başlayarak kışlamak üzere gerekli tedbirler almaya ve mevziler hazırlamaya başladı. Kalenin dışarıyla olan bağlantılarını tamamen kesmek, giriş ve çıkışlarını engellemek maksadıyla karada ve denizde kuvvetli bir karakol ve devriye görevi düzenledi. Buna rağmen 6 Ocak 1571’de Hanya limanından Kıbrıs üzerine harekete geçen Girit-Kandiye komutanı Antoine Quirini, erzak, mühimmat, araç ve gereç yüklü 1600 askerin bindirildiği dört yük gemisi ve oniki kadırgadan oluşan filo ile gelerek savunmayı yarıp Magosa limanına girdi. Venedikliler’in bu yardımlarla daha da güçleneceğini gören serdar, merkezden acele donanmanın yardıma gelmesini istedi. İstanbul’dan derhal kuvvet ve donanma yollandığı gibi asıl mühim bir donanma da Pertev Paşa serdarlığıyla Akdeniz’e çıkarıldı.

Muhasara uzuyor

Yeni yardım ve bilhassa kudretli toplara kavuşan Serdar Lala Mustafa Paşa, Magosa ablukasını derhal yeniden kuşatmaya çevirerek kaleyi şiddetle sıkıştırmaya başladı. Bir taraftan toplar surları dövüyor, bir taraftan derin lağımlar kazılarak kaleye doğru ilerleniyordu. Kalenin her tabyasına karşı dörder topla birer batarya yerleştirilmişti.

Muhasara uzayınca kale komutanı Bragadino erzağın azaldığını görerek ahaliden 8 bin kişiyi düşmanının insafına terketti. Ancak Osmanlılar bunları büyük bir insaniyetle karşılayıp çevre köylere yerleşmelerine yardımcı oldular.

Türk topları kale surlarında yer yer tahribata sebep oldularsa da, düşmanın şiddetli direnmesi ve gündüz yıkılan yerleri gece tamir etmesi sebebiyle hücumla girilebilecek derecede büyük gedikler açamadı. Bunun üzerine lağım işine girişildi. Bunlardan ustalıkla açılan birinin patlatılmasıyla şehir sarsıldıysa da, gediğe yürüyen gazilerin hücumu netice vermedi. 28 Mayıs’da Kilis Sancakbeyi Canbolat Bey‘in deniz tarafından kalenin altında yürüttüğü lağımın patlaması pek müthiş oldu. Buradan taarruza geçen Osmanlılarla kale müdafileri arasında gün boyu devam eden şiddetli çarpışmalar meydana geldi. Neticesiz kalan taarruz sırasında Canbolat Bey şehid oldu. Kabri Magosa girişinde Osmanlı bayrağına sarılı olarak bulunmaktadır.

Atılan lağımlar ve yapılan bombardıman neticesinde Magosa Kalesi’nin dayanma gücü gittikçe azalmaktaydı. Bir genel hücumda mühim bataryalardan biri alınmak üzere iken, Venedikliler bunun altına hazırladıkları lağımı patlatıp, Türk askerleriyle birlikte kendi askerlerini de havaya uçurdular. 21 Temmuz’da Anadolu askeri hücum ederek bir tabyayı alıp içindeki toplan dışarı çıkardılar. Ancak karşı hücuma geçen düşman bunların daha fazla ilerlemesine mani oldu.

VİRE GÜNÜ

Serdar Lala Mustafa Paşa son ve genel bir hücuma geçmeden önce yoğun bir hazırlık programı başlattı. Çeşitli mıntıkalardan lağımlar açtırdı. Böylece 1 Ağustos 1571 sabahı erkenden başlatılan şiddetli bombardımandan sonra lağımlar da patlatılarak hücuma geçildi. Şiddetle cereyan eden bu amansız taarruzun ilk safhalarında Leusus burcu ele geçirilerek Türk Bayrağı çekildi. Bu durumu gördükten sonra artık direnmenin gereksiz olduğunu kabul eden Venedik komutanlığı kale surlarına çektirdiği beyaz bayraklarla teslim olmak istediğini bildirdi.

Aynı gün yapılan görüşmelerle “Vire” şartları belirlendi. Buna göre kaledeki askerler eşya ve silahlarını alıp çıkacaklar ve Osmanlı gemileriyle Girit’e nakledileceklerdi. Sivil halk da her şeyini alıp gitmekte veya kalmakta serbest olacaktı. Kalanların can ve mal güvenliği sağlanacaktı. Venedikliler de kalede bulunan 50 Türk esirini serbest bırakacaklardı. Anlaşma bu şekilde imzalanmasına rağmen Venedikliler o gece ellerinde bulunan Türk esirlerin tamamını işkencelerle katlettiler.

BRAGADİNO’NUN KÜSTAHLIĞI

Bu feci hadiseden habersiz ertesi gün tahliye işlemleri başlatılmış bulunuyordu. Kale dışına taşınan müdafiler serdar tarafından tahsis olunan 20 gemiye yerleştirildiler. Bunlarla beraber gidip gemileri geri getirmekle, derya beylerinden Arap Ahmed Bey yirmi kadırga ile görevlendirilmişti.

Her şey hazır olup hareket edileceği sırada kale komutanı Bragadino ile bazı yüksek rütbeli subaylar veda için serdara geldiler. Kendilerine birer sandalye verilerek serdarı karşısında oturtuldular. Lala Mustafa Paşa: “Size bu kadar gemi verildi; denizde donanmanız var; gemilerimiz geri dönünceye kadar rehin olarak bir şey yanımızda kalsın” dedi.

Ancak Bragadino bu haklı isteğe karşı: “Bey değil bir köpek dahi alıkoyamazsınız” diyerek nefretle infial gösterdi. Bu cevaba hiddetlenen serdar “Öyle ise nerede bize teslim edeceğiniz Müslüman tutsaklar?” diye sordu. Sıkışan Bragadino: “Onların hepsi benim değildi. Her biri beylerden ve asker halkından birine ait bulunuyordu; vire gecesi onları öldürmüşler” deyince serdar: “Ya sende olanlar nerede?” diye kükredi. Bragadino’nun verecek cevabı kalmayınca Lala Mustafa Paşa: “O halde vireyi sen bozmuşsun, neticesine katlanacaksın” diyerek hepsini bağlattı ve otağının önünde on tanesini idam ettirdi. Gemilerdeki esirleri de dışarıya çıkartıp, ayaklarına sıkıca zincirli halkalar bağlattı ve donanma gemilerine dağıttı.

Koyu bir Türk ve İslam düşmanı olan Bragadino Müslüman esirlere akıl almaz işkencelerde bulunarak öldürtmüştü. Şahitlerin ifadelerini dinleyen Lala Mustafa Paşa, kendisini aynı akıbete maruz bırakarak ortadan kaldırdı.

ELLİBİN ŞEHİD!

Kıbrıs adasının fethi Osmanlı ülkelerinde büyük sevince sebep oldu ve şenliklerle kutlandı. Şairler:

آلدی قبرس آطه سن شاه سليم

“Aldı Kıbrıs adasın Şâh Selim” (=978) ve “Hamdü li’llâh yine alındı hisarı Kıbrıs’ın” (=978) diyerek fethe tarihler düşürdüler.

Onbeş aydan fazla süren ve yaklaşık 50 bin şehide mâl olan Kıbrıs, bu tarihten itibaren Osmanlı idaresinde asırlar sürecek bir huzur, sükun ve refah devrine geçti.

Fetihten sonra Kıbrıs, derhal tahrir olunup beylerbeyiliğine Avlonya Sancakbeyi Muzaffer Paşa tayin olundu. Kalelere münasip miktarda muhafızlar yerleştirildi ve mühimmatı ikmal edildi. Bir eyalet itibar olunan Kıbrıs’a Tarsus, Alâiye ve İçel sancakları ilhak edildi. Adaya, Anadolu’dan Konya, Karaman, Niğde, Kayseri sancaklarından göçmen naklolundu.

Bundan sonra “Kıbrıs Fatihi” diye anılacak olan Lala Musafa Paşa, 15 Eylül 1571’de top atışları arasında adadan ayrıldı ve birkaç hafta sonra da büyük bir zafer alayı ile İstanbul’a girdi.

Doç. Dr. Ahmet Şimşirgil

.

İlk Müslüman Türk Hükümdarı: İlteber Almış Han

Posted on 28 Ekim 2021

İdil-Bulgar Devleti hükümdarı, 921 yılında Bağdad’a elçiler göndererek İslâmiyet’i kabul ettiğini ve Halîfeye tâbi olduğunu bildirmişti. İbn-i Fadlan’ın yazdığına göre, Almış Han, daha sonra ismini Cafer bin Abdullah olarak değiştirecektir.

İlk Müslüman-Türk hükümdarı kimdir?” diye sorulsa, herhalde yüzde 99 alacağımız cevap, Karahanlı hükümdarı Abdülkerim Satuk Buğra Han olacaktır. Yapılan tetkik ve araştırmalar, Karahanlı hükümdarının en erken tarihle 940 yılında Müslüman olduğunu ortaya koymaktadır. Oysa bu târihten 20 yıl önce, İdil-Bulgar Devleti hükümdarı İlteber Almış Han’ın gönderdiği elçiler Bağdad yolundaydı.

İdil ve Kama nehirlerinin birleştiği alanda hüküm süren İdil-Bulgar Devleti’nin ilk devirleri hakkında bilgi bulunmamaktadır. IX. asırda, daha çok ticarî fonksiyonuyla dikkat çekiyordu. Bulgar, Suvar ve Biler en meşhur şehirleriydi. Tabiat zenginliğinin yanısıra, ulaşım yönünden fevkalâde imkânlara sahipti. Başkent Bulgar şehri, Doğu Avrupa’nın en gelişmiş ticâret merkezi idi.

Bulgar tüccarların Harezm ve Samânî ülkesinde Müslüman tüccarlarla temasları ve Harezmliler’in de onların ülkelerine gelmeleri neticesinde, ülke topraklarında islâm dîni ve kültürü yayılmaya başladı. 900′lü senelere gelindiğinde Bulgarlar arasında İslâmiyet’i kabul edenlerin sayısı çoğunluktaydı.

Halîfe’den üç istek

Bu sıralarda, İdil-Bulgar Devleti tahtına çıkan Almış Han’ın da İslâmiyet’le yakından ilgilendiği, bu din hakkında bilgiler topladığı ve eski inancı ile ruhunda fırtınalar koparan bir mücâdelenin içerisine düştüğü kabul edilebilir. Onun şüphelerinden tamamen sıyrılıp İslâm dinini kabul etmesi de gördüğü –safahatı hakkında bilgi sahibi olamadığımız- bir rüya sonucu gerçekleşir. Bu târihî olay, 920 yılına rastlamaktadır. Nitekim, yukarıda belirttiğimiz gibi, Almış-Han Müslüman olur olmaz, zamanın Abbasî Halîfesi Cafer el-Muktedir Billah’a iki nâme ile birlikte bir elçilik heyeti gönderir.

Almış Han’ın Halîfe’den üç mühim isteği vardır:

1- İdil-Bulgar ülkesine, Müslümanlar’a dînini öğretecek âlimler gönderilmesi.

2- Mescid ve medreseler inşâ etmek üzere ustalar gönderilmesi.

3- Düşmanlarına karşı korunmak için inşâ ettiği kaleye maddî yardımda bulunulması.

Bağdad’dan Bulgar’a

Almış Han’ın elçileri 921 yılının Mayıs ayında Bağdad’a geldiler. O sıralarda, Türk boyları arasında İslâmiyet’in yayılmakta olduğu haberleri tüccarlar vasıtasıyla haber alınıyordu. Ancak ilk defa bir Türk hükümdarının İslâmiyet’i kabul ettiğini ve Halîfe’ye tâbi olduğunu bildiren name göndermesi, Bağdad’da büyük ilgi uyandırdı. Bir devlet başkanının kendi isteğiyle İslâm’ı kabulü, halifelik sarayında ve halk arasında görülmemiş sevince yol açtı. Bu ülkeye hizmet vermeye gitmek üzere, rekor sayıda müracaatlar ve gönüllüler ortaya çıktı. Nitekim, beş bin kişilik bir heyetin kısa zamanda hazırlanıp yola çıkarılması, bunun en açık göstergesidir.

921 yılı Temmuz ayında Bağdad’dan yola çıkan heyet içerisinde, İdil-Bulgar Devleti ve ilk Müslüman-Türk Hükümdarı unvanını kazanan Almış Han hakkında en eski yazılı bilgileri bize bırakan İbn-i Fadlan da kâtip olarak bulunuyordu. İbn-i Fadlan’ın yıllarca sürecek bu seyahati sırasında yaşadıklarını kaleme alması, belki de târihin karanlıklarına gömülecek hakikatlerin gün ışığına çıkarılmasına sebep olmuştur.

Heyet Cürcaniye’ye geldiğinde, muallim ve vazifelilerin bir kısmı geri dönmek istediler. Çünkü ulaşacakları yere kadar arada pek çok kâfir ülkesi bulunuyordu. Yol emniyeti yoktu. Halîfe’nin gönderdiği hediyelere bir zarar erişebileceği düşüncesi ile büyük kısmı geriden gelmek üzere orada kaldılar. İbn-i Fadlan, bilhassa yanında Halîfe’nin dört bin altın hediyesini hükümdara götüren Fazl bin Musa’nın gelmesi için ısrar etti ise de dinletemedi. Neticede elçi Susen er-Razî ve İbn-i Fadlan yanlarındaki beş görevli ile yola devam ettiler. Uzlar, Peçenekler ve Başkırtlar ülkelerini geçen heyet, yorucu bir yolculuktan sonra, 12 Mayıs 922 Pazar günü Almış Han’ın ülkesine ulaştı.

Kabul merasimi

Elçilik heyetini merkeze iki fersah mesafe kala karşılayan Almış Han, onları ilk gördüğünde şükür secdesine kapandı. Üzerlerine paralar saçtı. Büyük izzet ve îtibar göstererek, onları özel kurulan kubbeli çadırlara yerleştirdi. Misafirler birkaç gün istirahatten sonra, 16 Mayıs Perşembe günü huzura kabul olundular. Beyler, kumandanlar ve hükümdar ailesi mecliste hazır durumdaydı. İbn-i Fadlan, öncelikle halîfenin hükümdarlık alâmetleri olarak gönderdiği hil’at, destar, bayrak ve eyer gibi eşyaları çıkardı. Almış Han’a siyah hil’atler giydirdi ve sarığını sardı, atını eyerledi. Bundan sonra sıra, Halîfe’nin mektuplarını okumaya geldi. Almış Han ve yanındakiler hürmetle ayağa kalktılar. Mektupların okunması bitince, oradakilerin tekbir seslerinden yerler sarsıldı.

Almış Han yapılan merasimden sonra, misafirlerini kendi özel kubbeli çadırında yemeğe davet etti. Herkes yerini alınca, hükümdarın önüne, üzerinde sâdece kızartılmış et bulunan bir sofra getirdiler. Almış Han, eline bir bıçak alıp, etten bir parça kesip yedi ve bunu iki defa tekrarladı. Sonra bir parça daha kesip elçilik heyetinin başı Susen er-Razi’ye uzattı. Susen bunu alınca, hizmetliler hemen önüne bir sofra kurdular. Böylece hükümdarın sırasıyla et uzattığı kişilerin önüne derhal mükellef bir sofra geliyordu. Yemekten sonra Halîfe-i Müslimîn’e hayır dualar edildi.

Paralar ne oldu?

İbn-i Fadlan’ın bundan sonra yazdıklarından nakledeceğimiz hususlar, Almış Han’ın İslâmiyet’e ve Halîfe’ye bağlılığı, din gayreti, samimiyeti ve şahsiyeti hakkında bilgi verecektir.

“Hediyeleri hükümdara takdim etmemizin üzerinden üç gün geçmişti ki, huzura çağırıldım. Yanına girince oturmamı emretti. Oturdum. Halîfe’nin mektubunu önüme atarak ”Bu mektubu kim getirdi?” dedi. ”Ben” dedim. Sonra, vezirin gönderdiği mektubu attı. ”Ya bunu?” dedi. Yine ”Ben” dedim. ”Her iki mektupta zikredilen paralar ne oldu?” dedi. Ben, ”Toplanamadı. Vakit daraldığından buraya gelmek fırsatını kaçırırız diye arkadan bize yetişmesi için geride bıraktık” dedim.

Hükümdar, ”Siz hep beraber geldiniz. Beni esaret altına sokmak isteyen Yahudîler’e karşı koruyacak bir kale yapımında sarfedilecek bu parayı getirmeniz için, efendim size bu kadar masrafta bulundu. Hediyeyi ise benim gönderdiğim elçi dahi getirebilirdi” dedi. Ben. ”Evet, doğru. Biz elimizden geleni yaptık. Ne yapalım. Netice böyle oldu” dedim. Bunun üzerine tercümana, ”Ona de ki; ben bunları tanımıyorum. Sadece seni tanıyorum. Zira, onlar cahil insanlardır. Eğer vezir senin yaptığın şeyi onların yapacağına kanâat getirseydi, hukukuma riâyet etmen, mektubu bana okuman ve cevabını dinlemen için seni buralara göndermezdi. Senden başkasından bir dirhem dahi istemem. Parayı çıkar. Bu senin için daha hayırlıdır” dedi.

“Ben Halîfe’den korkarım”

Bundan sonra tercümana, ”Ona sor. Muhasara altında bulunan, köle haline getirilmek istenen zayıf kavimlere yardım etmek maksadiyle, bir adam bazı kimselerle para gönderse, onlar da emânete ihanet etseler, bu kimselerin hareketi hakkında ne der?” dedi. Ben ”Bu caiz değildir. Bunu yapanlar kötü kimselerdir” dedim. ”İcmâ ile mi? Yoksa ihtilâf ile mi?” dedi. Ben ”İcmâ ile” dedim. Sonra tercümana, ”Ona sor. Halîfe üzerime bir ordu gönderse hakkımdan gelebilir mi?” dedi. Cevaben ”Hayır” dedim. ”Ya Horasan hükümdarı?” dedi. Yine ”Hayır” dedim. Hükümdar, ”Buna sebep mesafenin uzaklığı ve aramızdaki kâfir kabilelerin çokluğu değil mi?” dedi. Ben, ”Evet” dedim. Bunun üzerine tercümana, ”Ona söyle, vallahi ben, bu kadar uzak yerde iken efendim Emîrü’l Mü’minîn’den korkuyorum. Beğenmediği bir hareketimi duyar, aramızdaki bu kadar memleketlere rağmen, hakkımda beddua eder de, beni olduğum yerde mahveder diye çekiniyorum. Siz ise, onun ekmeğini yediğiniz, verdiği elbiseleri giydiğiniz, her zaman kendisini gördüğünüz halde, sizi bana, yâni zayıf bir kavme gönderdiği elçilik vazifesi gibi kısa bir zamanda ona ve Müslümanlar’a ihanet ettiniz. Sözlerinde bana gerçeği söyleyen biri gelmedikçe sizden duyduğum hiçbir dînî hususu kabul etmem” dedi. Bu sözler üzerine verecek cevap bulamadık. Yanından ayrıldık. Bir müddet sonra geride kalanlar geldiklerinden, elçilik heyeti zor durumdan kurtulmuşlardır.

Hükümdara yeni isim

Ben (İbn-i Fadlan) gelmeden önce, hükümdarın câmiinin minberinde hutbe ”Allah’ım, Bulgarların hükümdarı Yiltivar’ı ıslah et” şeklinde okunuyormuş. Ona, ”Hükümdar sâdece Allah’tır. Minberde Allah’tan başkası bu adla anılamaz. Emîrü’l-Mü’minîn bile doğuda ve batıdaki minberlerde kendisine ‘Allah’ım! Kulun ve halîfen Emîrü’l-mü’minîn Cafer el-Muktedir Billah’ı ıslah et’ denilmesiyle yetinir. Ondan önceki halîfeler de aynı şekilde söyletmişlerdir. Peygamber Efendimiz dahi “Hıristiyanların İsâ aleyhisselâmı övdükleri gibi, beni aşırı derecede övmeyin. Ben sâdece bir kulum. Bunun için Allah’ın kulu ve resulü deyiniz’ buyurmuştur” dedim. Bunun üzerine, ”Benim adıma nasıl hutbe okunması caiz olur?” dedi. Ben de, “Senin ve babanın adı ile” dedim. ”Babam kâfirdi. Onun adının minberde söylenmesini istemem. Benim adımı da bir kâfir verdiğine göre, adımın da hutbede zikredilmesini hoş karşılamam. Acaba Halîfe-i Müslimîn’in adı nedir?” dedi. Ben ”Cafer” dedim. Hükümdar ”Benim onun adını almam doğru olur mu?” dedi. Ben de ”Evet olur” dedim. Bunun üzerine; ”Kendi adımı Cafer, babamın adını Abdullah şeklinde değiştirdim”dedi. Hatibe hutbeyi bu isimle okumasını emretti. O da bu emri yerine getirdi. Bundan sonra, onun adına hutbe, ”Ey Allah’ım! Emîrü’l-Mü’minîn kölesi ve kulun Bulgar hükümdarı Cafer bin Abdullah’ı ıslah et” şeklinde okunmaya başladı.

Bir gün hükümdara ”Memleketin geniş, malların fazla, aldığın vergiler çok. Niçin Halîfe’den ehemmiyetsiz miktarda para gönderip bir kale yaptırmasını istedin” diye sordum. Cevap olarak. ”Halîfelerin devletinin bahtı açık olduğunu, vergilerinin helâlinden alındığını bildiğim için bu teşebbüste bulundum. Ben kendi mallarımla altından veya gümüşten bir kale yaptırmak istesem bir güçlük çekmem. Halîfe’nin malının uğur ve bereket getirmesini arzu ettiğim için ondan bu parayı istedim” dedi.

Almış Han’a şiir

Yukarıdaki satırlarda görüldüğü üzere, İslâmiyet’e bağlılığı ve ihlâsı en yüksek seviyeye ulaşan Almış Han, bu vasfını Türk soyundan gelenlere mîras bırakmış, Karahanlı, Gazneli, Selçuklu, Osmanlı hükümdarları hep bu özellikleriyle ön plâna çıkarak gönüllerde taht kurmuşlardır. Almış Han’ın hükümdarlığının ne kadar sürdüğü ve hangi târihte vefat ettiği bilinmemektedir. Ölümünden sonra yerine oğlu Mikâil geçmiş, onun halefi ise Tâlib bin Ahmed olmuştur.

Günümüz destan şâirlerinden merhum Mustafa Kıbrıslı (Taner Kervancıoğlu), Almış Han’ı şu güzel şiiriyle bize anlatmaktadır:

İslâmın haberin Harzem elinden
Varıp gelenlerden almış, Almış Han
Hidayet bağının akçe gülünden
Derip erenlerden olmuş, Almış Han.

Dua etsin diye Türk’ün boyuna
Elçiler göndermiş Abbas soyuna
Evvel yola giren Hak kervanına
Coşup girenlerden olmuş Almış Han.

İdil Volga nere Bağdad’ım nere
Arada nice dağ aşılmaz dere
Aşıklara varıp gelen habere
Hakk’ın lûtfu ile ermiş, almış Han.

Bağdad’da devletli halîfe varmış
Nice yüzbin alim bir nice ermiş
Her tarafa imân nuru yayarmış
Bu nurun adını bilmiş, Almış Han.

Görülmemiş çadır bin kişi alır
Bağdad’dan devletli konuklar gelir
Türk İslâm’a, İslâm Türk’e yar olur
Vuslatın toyunu kurmuş, Almış Han.

Hak yoluna nice sohbetler olur
İman nuru ile kalpler nurlanır
Türk elleri bu nur ile şenlenir
Bunu görüp şükür etmiş Almış Han.

İbni Fadlan gezip gördüğün yazmış
Kervancım da size nazmını düzmüş
Türk hanlarından ilk Müslüman olmuş
Bolkar ellerinde beymiş, Almış Han.

Yrd. Doç. Dr. Ahmet ŞİMŞİRGİL

.

Nasihat mı Anayasa mı?

Posted on 24 Ekim 2021

Osman Gâzi yarım asra yaklaşan beyliği ile altı yüz seneden fazla devam edecek bir devletin temellerini attı. Adını verdiği devleti, Hulefa-i Raşidin (dört büyük halife) döneminden sonra islamiyet’e en büyük hizmeti yapmakla nam kazandı. Asya, Avrupa ve Afrika kıtalarının ortasında ve Akdeniz havzasında beşer tarihinin i’la-yı kelimetullah davasının en kudretli temsilcisi oldu. Medeniyet ve kültür alanında şaheserler ortaya koydu. Ciltler dolusu eserlere sığmayacak başarılara imza attı.

Ne idi bu muzafferiyetin sırrı…

Devlet hangi sağlam temeller üzerine bina edilmişti?..

Onu Osman Gâzi’nin son seferine, ahiret yolculuğuna çıkmadan önce oğlu Orhan Gâzi’ye yaptığı vasiyetlerde arayalım.

Âkıbet-i kâr budur herkese
Bâd-ı fenâ pîr ve civâna ese
Azm-i beka eyler isem ben bu dem
Devlet-i ikbâl ile ol muhterem!
Devlet-i ikbâl ile ol muhterem!
Rihlet edersem bu cihandan ne gam.
Lik vasiyet ederim gûş kıl!
Gayrı gam-ı deni ferâmuş kıl!
Dilerim ey sâhib-i ikbâl ü câh!
itmeyesin cânib-i zulme nigâh!
Adl ile bu alemi âbad kıl!
Resm-i cihâd ile beni şâd kıl!
Râh-ı cihâd içre edip fütuhat,
Memleket-i Rum’da kıl adl ü dâd.
Eyle ulemaya riayet temam.
Ta ki bula, emr-i şeriat nizam
Her nerede işidesin ehl-i ilim,
Göster ona rağbet-i ikbâl ü hilm!
Asker ve mal ile gurur eyleme!
Şer’i şerif ehlini dûr eyleme!
Şer’dir mayesi şâhi ve bes!
Şer’a muhalif işe etme heves!
Matlabımız din-i Hudâ’dır bizim.
Mesleğimiz râh-ı Hudâ’dır bizim.
Yoksa kuru mihnet ve kavga değil,
Şah-ı cihân olmaya dava değil!
Nusret-i din oldu çü maksat bana,
Maksadıma kast yaraşır sana.
Aleme in’âmını tam ide gör.
Memleket emrini temam ide gör!
Hıfz-ı reayaya çalış rûz ü şeb!
Ta ki karîn ola sana lutf-i Rab!

“Genç olsun yaşlı olsun herkes için nihaî son, ölüm şerbetini içmektir. Ben de beka (sonsuzluk) alemine sefer ederken senin ikbal güneşinin parlamasını dilerim. Senin gibi bir halefim olduğu için bu dünyadan ayrılışıma üzülmem. Şimdi, dünyanın üzüntü ve sıkıntılarını unutarak sana yapacağım nasihatlere kulak ver.

Ey devlet ve ikbal sahibi oğlum! Zalim olma! Âlemi adâletle şenlendir ve Allah için cihadı terk etmeyerek beni şad et! Fetih hareketine devam ederek Rum memleketlerine de adalet götür. Ulemaya riayet eyle ki, din işleri nizam bulsun! Nerede bir ilim ehli duyarsan ona rağbet, ikbal ve yumuşaklık göster! Askerine ve malına gurur getirip, alimlerden uzaklaşma. Padişahlığın aslı ve esası islamiyet’tir. Bu sebeple Allahü tealanın emirlerine muhalif bir iş eylemeyesin! Bizim mesleğimiz Allah yoludur ve maksadımız Allah’ın dinini yaymaktır. Yoksa kuru kavga ve cihangirlik davası değildir. Bu alemde benim maksadım, gayem hep dinin zaferi oldu. Sana da bunlar yaraşır. Daima herkese ihsanda bulun! Memleket işlerini noksansız gör! Rabbinin lütuf ve yardımının sana yakın olmasın istersen gece gündüz halkı korumaya çalış. Hepinizi Allahü tealaya emanet ediyorum!”

Osman Gâzi’nin bu nasihati, Osmanlı devletinin anayasasının çekirdeği oldu. Osmanlı sultanlarının hemen hemen tamamı bu nasihatleri gönülden kabul ederek uygulamaya çalıştılar. Böylece dünyada hiçbir hanedana nasip olmayan 623 yıllık bir devlet, haşmet, savlet, saadet dönemi ortaya çıkmıştır.

.

Yeni bir proje değildi!

Posted on 22 Ekim 2021

Emîr Timur, Osmanlı Devleti’ne ağır bir darbe indirmişti. Anadolu beylikleri yeniden ihya olurken Osmanlı Devleti de dört parçaya bölünmüştü.

Kurt puslu havayı sever demişler.

Bid’at ehilleri de işte öyle bir dönemde Osmanlı milletinin temiz itikadını bozmak için harekete geçmiş bulunuyorlardı.

Nitekim bunlardan birisi de Osmanlı Devleti’nin kalbi Bursa’da ortaya çıkmıştı.

Fetret döneminin karışıklığı içerisindeki bir cuma günü Ulucami’de İranlı bir vaiz kürsüden Bakara suresinin 285. âyetini tefsir eden bir sohbet yapıyormuş. Bu ayette, “O’nun elçilerinden hiçbirini diğerinden ayırt etmeyiz!” buyurulmakta idi…

Bu ifade, peygamberin ve müminlerin ağzından verilmektedir. Yani müminler peygamberler arasında ayrım yapmazlar. Peygamberlere imanın temel ilkesi de budur.

İranlı vaiz, bu âyeti tefsir ederken, “Ben Muhammed Mustafa’yı İsa aleyhisselamdan üstün tutmam” demişti.

Bu sözleri işiten cami cemaatinden bilge ve âlim bir kişi gayrete gelerek İranlı vaize karşı:

Hoca efendi! Bakınız aynı surenin 253. âyetinde, “İşte, o elçilerden kimini kiminden üstün kıldık. Allah onlardan kimine konuştu, kimini de derecelerle yükseltti…” buyurulmaktadır. Bakara suresinin 285. âyetinde, “(Peygamberler arasında fark yoktur) buyurulmasından maksat, resullük ve nebilik hususunda bir farkın olmadığıdır; yoksa fazilet ve kemâlât bakımından değildir” diyerek kendisini susturmuştu.

Ulucami’de, ortaya çıkan tartışmaya ahali de dâhil olmuş ve İranlı vaizden yana tavır alanlar da görülmüştü.

İlmî bir mübahasenin geldiği bu nokta ve tartışmanın büyümesi Ulucami’nin o zamanki imamı Süleyman Çelebi’yi derinden sarsmıştı.

O, işte bunun için asırlardır okunan “Mevlid-i şerif”i kaleme alacaktı.

Her eser, dönemine ayna tutar. Bir anlamda sanatkâr, döneminin sosyal ve kültürel tarihi içinde eser verir. Dolayısıyla Mevlid’in nasıl bir dönemde yazıldığını da unutmamak lazımdır.

Nitekim Osmanlı Devleti’nin karışıklık ortamında bid’at sahiplerinin ve onların destekçisi Bizans’ın da meseleye müdahil olmasıyla bütün bir Osmanlı coğrafyası dinî açıdan da sıkıntılı hadiselere sahne oluyordu. Her zaman olduğu gibi böyle zamanlarda bir kısım fırsatçılar, dini kullanarak bozuk fikirlerini kalabalıklara sunuyordu. En fazla da Mehdilik ve Mesihlik konusu işlenir oluyordu.

Zira gayrimüslim tebaayı da etkilemek bakımından Mesih/İsa severlik akımını zirveye çıkardı. İşte Ulucami’de konuşan İranlı vaiz, “İsâ severlik” akımının tam tesiri ile “dinler arası diyalog”un sinsi bir mümessili sıfatı ile hareket diyordu.

Yine bu dönemde Musa Çelebi’nin kazaskeri makamına kadar gelmiş bulunan Şeyh Bedreddin’in (v. 1416) dervişleri dahi Mehdilik iddiasını dillendirmekte idiler. Nitekim Çelebi Mehmed idare dizginlerini eline aldığı dönemde devleti derinden sarsacak büyük bir isyanı dahi başlatacaklardı.

Şeyh Bedreddin, Ehl-i Sünnet ilim meclislerinde yetişmiş çok büyük bir fakih ve muktedir bir âlimdi. Fakat siyasi bakımdan nüfuz sahibi olmak istemesi hem Osmanlı düşmanlarının onu kullanmasına hem de onun din düşmanlarına ram olmasına sebebiyet verecekti.

Aynı dönemde İran’da Fazlullah Hurûfî de (v.1394) kendisini velayet yolunun son noktası “hatmü’l-evliya” ve “Mehdi” olduğunu ileri sürüyordu.

Belli ki İslam dünyasının hemen her tarafında sevgili Peygamberimizin temiz yolunu bulandıracak bir adım atılmıştı. Adı konmamış “Dinler arası diyalog” projeleri asırlar öncesinde de devrede idi…

Süleyman Çelebi Türbesi / Bursa

Zehre panzehir!

İşte büyük âlim ve mütefekkir tasavvuf erbabı Süleyman Çelebi yazmış olduğu “Mevlid” ile bütün bu hücumları hâk ile yeksan edecekti. Nitekim eserin daha adından onun bu niyetini anlamak mümkündür.

“Vesîletü’n-Necât”. Yani Kurtuluş vesilesi… Bu isim neden seçilmişti. Maddi manevi içine düşülen bir fetret dönemi vardı. Süleyman Çelebi’ye göre bu fetret devrinden çıkış ancak Şanlı Peygamber Efendimize muhabbet ve O’nun izinden yürümekle, sünneti seniyyesine uymakla sağlanabilecektir. Bu itibarla Mevlid eseri yani Vesîletü’n-Necât, müminlerin Hazreti Peygamber Efendimize bağlılıklarını ve muhabbetini perçinleyen ve kuvvetlendiren bir metindir.

Süleyman Çelebi, mevlidinde bilhassa İranlı vaize cevap olmak üzere şanlı Peygamber efendimizin diğer peygamberlere karşı fazilet ve kemâlât bakımından üstünlüğünü de yansıtacaktı. Şöyle ki:

Andan oldu her nihân ü âşikâr
Arş ü ferş ü yerde gökde ne ki var

Ger Muhammed olmaya idi ayân
Olmayıserdi zemin ü âsumân

Hem vesile olduğıyçün ol Rasûl
Âdem’in Hak tövbesin kıldı kabûl

Ger Muhammed gelmeseydi âleme
Tâc-ı izzet irmez idi Âdem’e

Nûh anınçün garkdan buldu necât
Dahi doğmadan göründü mu’cizât

Cümle anın dostluğına adına
Bunca izzet kıldı Hak ecdâdına

Ceddi olduğıyçün anın hem Halîl
Nârı cennet kıldı ana Ol Celîl

Hem dahi Musa elindeki asa
Oldu anın hürmetine ejderha

Ölmeyüp İsa göğe bulduğu yol
Ümmetinden olmak içün idi ol

Çok temenni kıldılar Hak’dan bunlar
Kim Muhammed ümmetinden olalar

Gerçi kim bunlar dahi mürseldürür
Lîk Ahmed ekmel ü efdaldurur

Zira efdalliğe ol elyak-durur
Bunu böyle bilmeyen ahmak-durur

Süleyman Çelebi’nin mevlidi öyle bir aşkla kaleme alınmıştı ki sadece Bursa’da okunmayacaktı. Resulullah Efendimize saldırıların yapıldığı bütün coğrafyaları kısa bir süre içerisinde bir hâle gibi saracak ve tesiri altına alacaktı.

İnşallah haftaya devam ederiz…

TEFEKKÜR
Şer’ini tut ümmeti ol ümmeti
Tâ nasib ola sana Hak rahmeti

İbn-i Teymiyye

Posted on 22 Ekim 2021

On üçüncü ve on dördüncü asırlarda yetişen din adamlarından. İsmi Ahmed bin Abdülhalîm bin Abdüsselâm bin Abdullah bin Muhammed bin Teymiyye’dir. İbn-i Teymiyye diye meşhur olmuştur. Künyesi, Ebü’l-Abbâs, lakabı Takıyyüddîn’dir. 1263 (H.661) senesinde Şam civârındaki Harrân’da doğduğu için Harrânî nisbesiyle bilinir. Şam’da, Hanbelî fıkıh ve hadis âlimiydi. Çok kitap yazdı. Şiîleri ve eski Yunan filozoflarını reddetti. Ehl-i sünnete uymayan yazılarından dolayı Mısır’da iki defâ hapsedildi. Şam’daki kalede, hapisteyken hastalanarak 1328 (H. 728)de öldü.

Moğolların zulmünden kaçan babası, âilesiyle birlikte bugünkü Urfa civârında yerleşti. Harrân’da doğan İbn-i Teymiyye küçük yaşından îtibâren babasından, Zeynüddîn Makdisî gibi zâtlardan Hanbelî fıkhını ve hadis ilmini öğrendi. Tahsilini yirmi yaşındayken tamamladı. 1282’de babasının vefâtı üzerine, yerine müderris oldu. İlminin çokluğuna aldanarak babasının ve hocalarının doğru yolunu bıraktı. Kendi görüşlerini üstün görerek, çeşitli konularda fetvâ ve sözleri ile Ehl-i sünnet îtikâdından ayrıldı. Bozuk fikirleri sebebiyle müderrislik vazîfesinden alınarak Kâhire’ye vâiz tâyin edildi. Yine sapık fikirlerini yaymaya çalışan İbn-i Teymiyye, Kâdıl-kudât Zeynüddîn-i Mâlikî başkanlığındaki Ehl-i sünnet âlimlerinin suâllerine cevap veremeyince, 1305’te hapsedildi. İki sene sonra tövbe edince serbest bırakıldı. Sözünde durmadığı için tekrar hapsedildi. Yine tövbe etti ve tekrar serbest bırakıldı. Bundan sonra Şam’a gelerek orada yerleşti.

Talâk (boşama) ve Resûlullah’ın kabrini ziyâret husûslarında dört mezhebe de uymayan fetvâlar verdiği ve fetvâsında ısrâr ettiği için, Şam Kalesine hapsedildi. Kısa bir müddet sonra affedilip, serbest bırakıldı. Bozuk fikirlerini ve sapık inanışını yaymaya ve yanlış fetvâlar vermeye devâm ettiği için Şam Kalesinde kendisine bir oda verilerek insanlardan tecrid edildi. Burada bozuk inanışlarını anlatan risâleler yazmaya başladı ise de bundan men edildi. 1328 senesinde yakalandığı hastalıktan kurtulamayıp öldü.

İyi bir tahsil gören, çok kitap okuyan ve ilim sâhibi olan İbn-i Teymiyye, önceleri Hanbelî mezhebi müderrisliği gibi büyük bir vazîfeyi îfâ etti. Hanbelî mezhebinde olanların sorularına cevap ve fetvâ verdi. Şiîlerin ve Yunan filozoflarının bozuk fikirlerini tenkid etmek için kıymetli kitaplar yazdı. Fakat îtikâdî ve amelî konularda kendi fikirlerini beğenmeye, kendini ve fikirleriniEhl-i sünnet âlimlerinden üstün görmeye başlayınca, Ehl-i sünnet yolundan ayrıldı. Hulefâ-i Râşidîn (dört büyük halîfe), diğer Eshâb-ı kirâm ve din büyüklerini küfürle ithâm edecek derecede ileri geri sözler sarfetti. İlk Müslümanların, Kur’ân-ı kerîm’e ve hadîs-i şerîflere uyduklarını, sonradan gelen mezheb imâmlarının kendi görüşlerini de işe karıştırdıklarını iddiâ etti. Kendisini zamânının imâmı olarak tanıtmak istedi. Allahü teâlânın ve peygamberlerin sıfatlarını ve tasavvufu inkâr edip, evliyâyı küfürle ithâm etti. Bilhassa İmâm-ı Eş’arî, İmâm-ı Gazâlî ve Muhyiddîn-i Arabî’ye dil uzattı. Kendi düşüncesi hâriç her düşünceyi tenkid etti. Onun bu sapık fikirleri gerek zamânında, gerekse sonra gelen Ehl-i sünnet âlimleri tarafından şiddetle reddedilip, tuttuğu yolun bozukluğunu ispat eden yüzlerce kitap yazıldı. İbn-i Teymiyye’nin fikirlerinin sapıklığını bildiren âlimler arasında, İbn-i Battûta, İbn-i Hacer-i Mekkî, Takiyyüddîn Sübkî, oğlu Tâcüddîn Sübkî, Abdülvehhâb Sübkî, İzzeddîn bin Cemâa, Ebû Hayyân, Zâhid-ül-Kevserî, Yûsuf-i Nebhânî, Muhammed bin Ali Zemlikânî, Abdülvehhâb-ı Şa’rânî, Zeynî Dahlan, İmâm-ı Rabbânî, Mevlânâ Hâlid-i Bağdâdî, Mustafa Sabri Efendi ve Abdülhakîm Arvâsî gibi sözü senet âlimler zikredilebilir.

İmâm-ı Süyûtî, Kâm’-ul Muârıd kitabında buyuruyor ki: “İbn-i Teymiyye kibirliydi. Kendini beğenirdi. Herkesten üstün görünmek, karşısındakini küçümsemek, büyüklerle alay etmek âdeti idi.” Muhammed Ali Bey; Hitat-uş-Şâm kitabında diyor ki: “İbn-i Teymiyye’nin hedefi, Luther adındaki papazın hedefine benzer. Fakat, Hıristiyanlığın reformcusu muvaffak oldu. İslâmınki olamadı.” İbn-i Hacer-i Askalânî, Ed-Dürer-ül-Kâmine’de buyuruyor ki: İbn-i Teymiyye; “Kabr-i Nebevîyi ziyâret için sefere çıkmak harâmdır. Hazret-i Ali îmân ettiği zaman çocuk olduğu için Müslümanlığı sahih olmadı. Hazret-i Osmân malı çok severdi.” dedi, diyerek Eshâb-ı kiramın büyüklerine dil uzattı.

İbn-i Teymiyye’nin bozuk fikirlerinden bâzılarını İbn-i Hacer-i Mekkî, Fetâvâ-i Hadîsiyye kitâbında şöyle bildirmektedir.

1- Allahü teâlâya oturmak, kalkmak, yürümek, inmek, çıkmak gibi insanlara mahsus sıfatlar izâfe etmektedir. Hâlbuki; Allahü teâlâ, hiçbir bakımdan insanlara(ve diğer mahlûklara) benzemez, zamandan ve mekândan münezzehtir, uzaktır.

2- Peygamberlerin mâsumiyyetini (günahtan korunmuş olduklarını) reddetmiştir. Hâlbuki, mâsumiyyet peygamberlerin sıfatlarındandır.

3- Cehennem’in ebedî olmadığını ve kâfirlerin Cehennem’de ebedî kalmayacağını söylemiştir. Hâlbuki Cehennem’in ebedî olduğunu ve kâfirlerin burada ebedî kalacağını Kur’ân-ı kerîm haber vermektedir.

4- Muhyiddîn-i Arabî, Sadreddîn Konevî gibi bâzı tasavvuf büyüklerini küfürle ithâm etmiş, tasavvufu reddetmiştir. Hâlbuki tasavvuf, Peygamber efendimiz zamânından beri vardı ve tasavvuf büyüklerine hiçbir Ehl-i sünnet âlimi dil uzatmadı.

5- Başta Peygamber efendimizin kabr-i şerîfleri olmak üzere Eshâb-ı kirâmın, velîlerin, âlimlerin ve sâlih Müslümanların kabirlerinin ziyâret edilmesine karşı çıkmış, bunları şefâate vesîle kılmayı da harâm saymıştır.

İbn-i Teymiyye bunlar gibi birçok meseleye dâir yanlış ve çirkin sözlerinden dolayı Ehl-i sünnet âlimleri tarafından şiddetli bir şekilde reddedilmiştir. Şifâ-üs-Sikâm fî Ziyâreti-Hayril-Enâm, Şevâhid-ül-Hak, El-Fetâvâ-el-Hadîsiyye, Er-Reddü li-İbn-i Teymiyye, Hidâyet-ül-Hâlik gibi kitaplar onun sapık fikirlerini reddetmek için yazılan kitaplardan bâzılarıdır.

İbn-i Teymiyye’nin İslâm âlemindeki şöhreti; dindeki büyüklüğünden değil, kendisinden sonra ortaya çıkıp, mezhepsizlik fikrini yaymaya çalışanlar ile, kendi kısa akıllarına göre dinde değişiklik yapmak isteyenlerin sapıklıklarına kaynak olması sebebiyledir. Kendilerine Selefî adını veren mezhepsizlerle, Mısır’da yetişen dinde reformcular ve Vehhâbîler, tuttukları bozuk yoldaki fikirlerine delil olarak yalnızİbn-i Teymiyye ve talebelerinin ileri sürdüğü yanlış görüşleri göstermekte ve ona dayanmaktadırlar. Onun sapık fikirlerini savunanlar, İbn-i Teymiyye’nin kitaplarını, bilhassa Kur’ân-ı kerîme, hadîs-i şerîflere ve icmâ-i ümmete uymayan fikirlerle dolu olan Vâsıta kitabını bastırıp dağıtıyorlar.

Vâsıta, Kitâb-ül-Arş, Minhâc-üs-Sünne, Es-Siyâset-üş-Şer’iyye, Ziyâret-ül-Kubûr, Fetâvâ, Felsefe-i İbn-i Rüşd İktizâu Sırât-il-Müstekîm, El-Furkân, gibi eserler İbn-i Teymiyye’nin yazdığı kitaplarından bâzılarıdır.

Ahmed ibni Teymiyye ile Ehl-i sünnet olan Mecdûddîn ibni Teymiyye ve Fahreddîn Muhammed bin Ebi’l-Kâsım ibni Teymiyye bâzan birbirleriyle karıştırılmaktadır. Fahreddîn ibni Teymiyye, doğru yoldan ayrılan sapık İbn-i Teymiyye’den önce 1147-1224 (H.542-621) yıllarında Harrân’da yaşamıştır. Hanbelî fıkıh âlimidir ve tefsiri vardır. Mecdüddîn ibni Teymiyye ise, İbn-i Teymiyye’nin amcası olup, 1193-1254 (H.590-652) târihleri arasında yaşamıştır. Dürrü Teârud-ül-Akl ven-Nakl adlı eseri vardır.

Kaynak: Yeni Rehber Ansiklopedisi Cilt 9

.

Reşîd Rızâ

Posted on 22 Ekim 2021

Mısırlı bir din adamı. Adı Muhammed Reşîd Rızâ’dır. 1865’te Lübnan’da Kalemun kasabasında doğdu. 1935’te Kahire’de ödü.

Reşîd Rızâ okumayı ve yazmayı Kalemun kasabasında öğrendikten sonra Trablus’ta Türkçe öğretim yapan bir ilkokula başladı. Bir yıl sonra bu okuldan ayrılıp, Hüseyin el-Cisrî’nin kurduğu Millî İslâmî Okula girdi. Talebeliği sırasında El-Urvet-ül-Vüskâ adlı gazeteyi ve El-Muktetaf adlı dergiyi tanıyıp okumaya başladı. Bu gazeteyi ve dergiyi Cemâleddîn Efgânî idâre edip, siyâsetine yön veriyordu. Cemâleddîn Efgânî’den sonra yerine geçen Abduh’un da makâleler yazdığı bu yayınlar Reşîd Rızâ üzerinde çok tesirli olmuş, bunları okudukça fikirleri tamâmen değişmiştir. Bu yayınlarda görülen açık vasıf, Cemâleddîn Efgânî’nin ve Abduh’un kendi görüşlerine uyarak dinde asırlardan beri devâm eden ve temel bir kâide olan nakle uymayı, bırakmalarıdır.

Reşîd Rızâ, Hüseyin el-Cisrî’nin açtığı okulu bitirince, baştan beri tasarladığı gâyesini gerçekleştirmek düşüncesiyle Mısır’a gitti. Maksadı Abduh ile tanışmaktı. Nihâyet Kahire’de Abduh ile tanışıp onun yakınları arasına katıldı. Abduh ile birlikte El-Menar adlı dergiyi çıkarmaya başladı. Bu dergi, o devrin Osmanlı Pâdişâhı Sultan İkinci Abdülhamîd Han aleyhinde çirkin neşriyat yapıyordu. Asr-ı saâdetten beri hiç değişmemiş, aslı bozulmamış din bilgilerinde, kendi düşüncelerine uygun değişiklikler yazıp yayıyordu. Bu derginin yazar kadrosu, dînî ilimlere tam vâkıf olmayan kimselerden meydana geliyordu.

İslâm ülkelerine yaymak çabasında olduğu bu faaliyetleri, bilhassa Mısır’da Abduh’un idâresi zamânında oldukça yayıldı. Nihâyet Abduh’un fikirleri Câmi-ül-Ezher medresesine de girdi. Böylece Mısır’da, Reşîd Rızâ, Ezher Medresesi Rektörü Mustafa Merâgî, Kahire Müftüsü Abdülmecîd Selim, Mahmûd Şeltüt, Tentâvî Cevherî, Abdürrâzık Paşa, Zeki Mübârek, Ferid Vecdî, Abbas Akkâd, Ahmed Emîn, Doktor Tâhâ Hüseyin Paşa, Kâsım Emin ve Hasan Bennâ gibi dinde değişiklikler yapan bir ekol gelişti. Bir yandan da, üstatları Abduh’a yapıldığı gibi, bunlara da, bir sürü methiyeler yazıldı. 1912 yılında İstanbul’da “Dâvet ve İrşat Cemiyeti”ni ve aynı ismi taşıyan akademiyi kurdu. Kendisinin de öğretimine katıldığı bu akademi dört yıl sonra kapandı. Ancak, o ve taraftarları bozuk fikirlerini daha başka usûllerle yaymaya devâm ettiler.

Reşîd Rızâ hakîki İslâm âlimlerinin bildirdiği doğru yoldan ayrılarak, kendi başına bir yol tutmuş ve asrın ihtiyaçlarını karşılamayı, dinde hurâfeler yapmakta arayacak kadar ileri gitmiştir. Bu hâli, yazdığı makâlelerde ve kitaplarda açıkça görülmekte hattâ kendisi bu vasfından öğünerek bahsetmektedir. Eserleri incelendiğinde bozuk mûtezile fırkasının fikirlerinin hâkim olduğu görülür. Reşîd Rızâ’nın yazdığı eserlerde, yaymaya çalıştığı düşüncelerinden bir kısmı şunlardır:

1- Mûcizeleri kendi düşüncesine göre tevil etmekte ve birçoğunu inkâr etmektedir.

2- Mûsâ ve Îsâ aleyhimesselâmın peygamberliklerine dil uzatmaktadır. Îsâ aleyhisselâmın diri olarak göğe kaldırıldığı Kur’ân-ı kerîmde bildirildiği ve Ehl-i sünnet âlimleri bunu açıklayıp îzâh ettikleri halde, o; “Îsâ aleyhisselâm öldü.” demektedir.

3- Cinlerin varlığını kabul etmeyip, onları bir takım zararlı mikroplar olarak göstermektedir. (Tefsîr-i Menâr: c.3, s.95, 96) Halbuki cinlerin varlığı ve ateşten yaratıldığı Kur’ân-ı kerîmde ve hadîs-i şerîflerde açıkça bildirilmektedir.

4- Ehl-i sünnetin dört hak mezhebini kabûl etmeyip, teyemmüm, vasiyet, talâk, gibi daha birçok meselede doğru yoldan ayrılmıştır.

Reşîd Rızâ’nın yazdığı kitaplar, okuyanları ve uyanları felâkete sürüklemiştir.

Bu eserlerinden biri Muhâverât kitabıdır. Bu kitabında, üstâdı Abduh gibi, dört mezhebi tenkit etmiş, mezhepleri şahsî münâkaşalar şeklinde göstererek, “İslâm birliğini bozmuşlardır.” diyecek kadar ileri gitmiştir. Dört mezhepten birine uyan ve bin seneden beri gelmiş milyonlarca hâlis Müslümanla âdetâ alay etmiştir.

Muhâverât kitabında, dört mezhebe çatılmakta, İslâm bilgilerinin dört kaynağından biri olan “İcmâ-ı Ümmet” inkâr edilmekte, herkes; kitaptan, sünnetten kendi anladığına göre amel etmeli denilmektedir. Böylece, İslâm bilgilerini kökünden yıkmaktadır. Bu kitabında, güyâ bir dinde reformcu ile, medrese tahsili görmüş bir vâizin konuşmalarını bildirmekte, bunların ağzından, kendi bozuk fikirlerini yazmaktadır.

Ehl-i sünnet âlimleri, böyle kimselerin yanlış fikirlerine ve bozuk yazılarına cevaplar vererek çürütmüşler ve bu hususta birçok kıymetli kitap yazmışlardır. Bunlardan bâzıları; Arapça olarak yazılan Hulâsat-üt-Tahkîk fî Beyân-ı Hükm-it-Taklîd ve’t-Telfîk, Hüccetüllahi alel Âlemîn. Seyf-ül-Ebrar ve Türkçe Fâideli Bilgiler kitabıdır.

.

Seyyid Kutub

Posted on 22 Ekim 2021

Mısırlı gazeteci ve yazar. 1906 senesinde Mısır’ın Asyut vilâyetinin Muşâ köyünde doğdu. İsmi, Seyyid olup, Peygamber efendimizin soyundan değildir. İlk tahsilini doğduğu yerde yaptıktan sonra Kâhire’ye gidip orada ortaokul ve liseyi bitirdi. 1933 yılında mezun olduğu Dâr-ül-Ulûm Fakültesinde târih, coğrafya, Arab edebiyâtı, İngilizce, felsefe, sosyoloji, pedagoji gibi bilimler okudu. Müfettiş olarak vazîfe aldı. Müfettişliği sırasında İngiliz edebiyâtına ve Avrupa kültürüne sempati duydu. Daha sonra vazifeden ayrılarak kendini tamâmen edebiyâta verdi. Memleketi îcâbı Arapçayı iyi bilen Seyyid Kutub çeşitli kitaplar yazdı.

1949 yılında sosyoloji doktorası yapmak üzere Amerika’ya gitti. İki yıl sonra Mısır’a döndüğünde İhvân-ı Müslimîn Teşkilâtında irşâd müdürlüğü yaptı. Cemâl Abdünnâsır öncülüğündeki subayların 1952 senesinde gerçekleştirdiği darbeden sonra, yeni yönetimin danışmanlığına getirildi. Daha sonra Cemâl Abdünnâsır ve adamlarıyla arası açıldığı için bu vazîfeden ayrıldı. İhvân-ı Müslimîn Teşkilâtının yayın kurulu başkanlığını ve teşkilât adına çıkan bir gazetenin baş yazarlığını yaptı. Hayâtının ikinci devresi olarak kabul ettiği bu zamanda dînî mevzularda birçok eser yazdı. Yazmış olduğu bu eserlerinde, İbn-i Teymiyye’nin ve eski Kâhire Müftîsi mason locası başkanı Muhammed Abduh’un dinde reformist fikirlerinin savunuculuğunu yaptı ve şahsî fikirlerini yazdı. Seyyid Kutup’un kitaplarında, Ehl-i sünnet âlimlerine saldırması, kendi sosyalist düşüncelerini İslâmiyet olarak tanıtmaya kalkışması, Fizilal-il Kur’ân Tefsiri’nde âyet-i kerîmelere yanlış mânâ vermesi onun dinde reformist olduğunu açıkça göstermektedir. Ayrıca El-Adâlet-ül-İctimâiyyetü fil İslâm kitabında (sh. 210-213) hazret-i Osman’a ağır hakaretlerde bulunması, İslâm düşmanlarını işbaşına getirdi diye iftirâ etmesi Müslümanlar arasında nefretle karşılanmıştır. Ahmed Davutoğlu Dîni Tâmir Dâvâsında Din Tahripçileri kitabında: “Seyyid Kutup bir ediptir. Biraz dînî kültürü vardır. Sözü dinde senet olamaz. Çünkü, din âlimi değildir.” demektedir.

1954 senesinde İhvân-ı Müslimîn Teşkilâtının bâzı üyeleriyle birlikte Cemâl Abdünnâsır’a suikast düzenlemeye hazırlandıkları gerekçesiyle tutuklandı. On beş yıl hapis cezâsına çarptırıldı.Cezânın on senesini geçirdikten sonra 1965 senesinde serbest bırakıldı. Ancak aynı sene Ağustos ayında tekrar tutuklandı. Devlet Güvenlik Mahkemesi tarafından muhâkeme edilerek îdâma mahkûm edildi. Ağustos 1966’da îdâm edildi. Kâhire’de defnedildi.

.

Cemâleddîn-i Efgânî

Posted on 22 Ekim 2021

Afganlı politikacı ve gazeteci. Asıl adı Muhammed bin Safder el-Hüseynî olup, Cemâleddîn-i Efgânî (Efganlı Cemâleddîn) diye meşhurdur. 1838’de (H.1246) Afganistan’ın Kâbil şehrine yakın Esadâbâd kasabasında doğdu. Ayrıca Hemedan yakınlarında Esadâbâd’da doğduğunu söyleyenler de vardır. 1897 (H.1315)de İstanbul’da öldü.

İlk tahsilini memleketinde yaptı. Tahsil için Hindistan’a gitti. Bilhassa lisanlara karşı kâbiliyetli olan Cemâleddîn; Farsça, Arapça, Fransızca öğrendi. Milliyeti kesin olmayan Cemâleddîn-i Efgânî’nin, Türk, Afganlı, İranlı ve Hindli olduğu hakkında çeşitli rivâyetler vardır. Ayrıca İranlı bir Şiî olduğu da rivâyet edilmektedir.

Cemâleddîn-i Efgânî, din bilgisi az olduğundan, doğru yolda olmayanların tesirinde kalarak Ehl-i sünnet îtikâdından ayrıldı ve İslâm âleminde 19. yüzyılın sonlarında İngiliz propagandası neticesinde ortaya çıkan dinde reform hareketlerinin önderliğini yaptı. 1857’de hac bahânesiyle Hicaz’a gidip reform fikirlerini anlatma fırsatı buldu. Hicaz’dan Kâbil’e dönüp, Dost Muhammed Han zamânında hükûmet üyeleri arasında bulundu. Hindistan’a, oradan da Mısır’a geçti.

Tanzimat dönemi Osmanlı sadrâzamlarından Âlî Paşa tarafından 1868’de İstanbul’a dâvet edilerek, Meclis-i Maârif âzâlığı vazîfesi verildi. Osmanlı Dârülfünûnu’nun açılışında verdiği bir konferansta peygamberliğin sanatlardan bir sanat olduğunu, İslâmiyetin ilmî ilerlemeleri engellediğini iddiâ etti. Onun bu konuşması Osmanlı âlimlerince şiddetle tenkid edildi. Din ve devlet aleyhinde başka konuşmaları da bulunan Cemâleddîn-i Efgânî’nin fesatçılığı ortaya çıkınca, İstanbul’dan kovuldu. Osmanlı şeyhülislâmı Hasan Fehmi Efendi, onun câhilliğini ve yanlış yolda olduğunu bütün delîlleriyle ortaya koydu.

İstanbul’da kabul görmeyen Cemâleddîn-i Efgânî, 1872’de Mısır’a gitti. Orada da din ve siyâsette ıslâhî kalkınma (dinde reform) fikirlerini yaymaya çalıştı. İlk zamanlar pek dikkati çekmedi. Fakat bu sırada doğu kültürü ile batı kültürü arasında bocalayan Muhammed Abduh’u, kısa zamanda fikirlerinin etkisi altına alıp, hayâtı üzerinde büyük rol oynadı. Muhammed Abduh’tan başka bir kısım kimseler de onun reformcu fikirlerinden etkilendiler. Talebelerinden olan Edib İshak tarafından çıkartılan Mısır Gazetesinde; Mazhar bin Vazzâh, Es Seyyid Hüseynî veya Es-Seyyid imzâlarıyla yazılar yazarak fikirlerinin yayılmasına çalıştı. Mısır’da kaldığı sürede gizlice Özgür Mısır Milliyetçi Partisini ve Genç Mısır Teşkilâtını kurdu. Aynı isim altında bir gazete çıkardı. Genç Mısır Teşkilâtının üyelerinin çoğunun Yahûdî gençlerden olduğu dikkati çekiyordu.

1872-1879 seneleri arasında Mısır’da kalan Cemâleddîn-i Efgânî, Mısırda ayrıca Fransız Doğu Locasına bağlı bir Mason Locası Kurdu. Başbakan Riyâz Paşanın da yardımıyla çok sayıda etkili kimseleri bu locaya üye yaptı.

Onun fikirleri, Mısır’daki Ehl-i sünnet âlimleri tarafından çürütüldü. Bölücü fikirleri sebebiyle Mısır hükûmeti tarafından sürgün edilince, önce Hindistan’daki Haydarâbâd’a oradan da Paris’e gitti. Paris’te bulunduğu sırada talebesi Muhammed Abduh’la baş başa vererek, bütün Müslümanları reformcu fikirler etrâfında toplamak gâyesiyle Urvet-ül Vüskâ adlı bir cemiyet kurup, aynı adlı gazeteyi çıkardı. Bu gazete sekiz ay kadar çıktıktan sonra yayınını durdurdu. Bu başarısızlıktan sonra, açıkça yürütemeyeceği propagandayı, gizliden gizliye konferanslar yoluyla yapmaya başladı. Fikirlerini anlatmak için birçok seyâhatlerde bulundu. Bir müddet Rusya’nın Petersburg şehrinde kaldı, sonraları Almanya’nın Münih şehrine gitti. Orada İran şâhı Nâsırüddîn ile karşılaştı. Şâh’ın dâveti üzerine İran’a giden Cemâleddîn-i Efgânî’ye İran dar gelmeye başladı. Bir ara kendi hâline köşeye çekilip yedi ay kadar insanlardan uzak kaldı. Şâh ile arası açıldı. İran şâhının halka karşı uyguladığı bâzı sevimsiz hareketleri fırsat bilerek, İran’da şiddetini artıran Bâbîlik ve Behâîlik hareketlerinin içinde bulundu. Şâh’ın aleyhinde hareket ederek isyâncı ve sûikastçıların öncüsü ve teşvikçisi oldu. Bu sırada Ruslar tarafından satın alınarak, anavatanı olan Afganistan aleyhinde câsusluk yaptı.

İran’dan da kaçarak Avrupa’ya gitti. Daha sonra Londra’ya giderek fikirlerini yaydı ve Osmanlı Pâdişâhı Sultan İkinci Abdülhamîd Han aleyhinde faâliyetlerde bulundu. Cemâleddîn-i Efgânî’nin İslâmiyete verdiği zararları gören Sultan İkinci Abdülhamîd Han, yaptığı zararları ortadan kaldırmak ve tesirsiz hâle getirmek için kendisini İstanbul’a çağırdı. Sultan, İstanbul’a gelen Cemâleddîn-i Efgânî’yi huzûruna çağırarak, fitneye sebeb olan söz ve hareketlerden kaçınmasını emretti. Fakat yine boş durmadı.

Behâîlerle, mason cemiyetiyle, Ermeni komiteleri ve Jön Türklerle gizli münâsebetlerde bulundu. Suriye ve Lübnan’dan gelen Dürzîleri ve Mısır’dan gelen mesleksiz ve ahlâkı bozuk kimseleri etrâfında toplayıp, fikirlerini aşılamaya çalıştı. Bu faaliyetleri kısa zamanda engellendi. Sultan İkinci Abdülhamîd Han, onun durumunu bildiği için, İstanbul’dan çıkmasını yasakladı.

Cemâleddîn-i Efgânî, İstanbul’da bulunduğu sırada bâzı yazar ve şâirler üzerinde etkili oldu. Bilhassa Türkçülük ve İslâmcılık düşünceleri ile hareket edenler, ayrı fikir ve inançta olmalarına rağmen, onu hoca kabul etmişlerdir. Bu da cemiyette ayrılıklara yol açmıştır. Cemâleddîn-i Efgânî’nin asıl gâyesi de budur. Hayâtına bakılınca, gidip gezdiği yerlerde dâimâ tefrikadan yana olmuş ve fitneler çıkarmıştır.

İstanbul’da bulunduğu sırada hastalanan Cemâleddîn-i Efgânî 1897’de öldü. Maçka’ya defnedildi ve kabri bir Amerikalı tarafından yaptırıldı. 1944 yılında, kemikleri Kâbil’e nakledildi.

Tahsile gittiği Hindistan’da, din düşmanlarının etkisinde kalarak, Ehl-i sünnet yolundan ayrılan ve ilmi az olduğu hâlde hayâtı boyunca, kendini ilim ve din adamı gösteren Cemâleddîn-i Efgânî, İslâmiyetin aslının bozulmuş olduğunu ve reform yapmak gerektiğini iddiâ etti ve asırlardır yetişmiş ve İslâmiyetin yayılmasına çalışmış olan Ehl-i sünnet âlimlerinin çalışmalarını reddetti. Urvet-ül-Vüskâ adlı gazetesinde ve verdiği konferanslarda İslâmiyet ve Müslümanlar hakkında küçültücü yazılar yazıp, çeşitli sözler sarf etti. Onun İslâmiyet hakkındaki düşünceleri, Fransız yazarı Renan’a, 18 Mayıs 1883 târihli Le Journal des Debats Gazetesi aracılığıyla verdiği cevaptan çok iyi anlaşılmaktadır. Cemâledîn-i Efgânî bu mektubunda İslâm dîninin ilmî gelişmelere engel, peygamberlerin bildirdikleri husûsların insanlık için boyundurukların en ağırı, Müslümanlık, Hıristiyanlık ve putperestliğin aynı kefede bulunup, hepsinin ilme mâni olduğunu yazdı. Böylece İslâm dîninin ilme ve ilerlemeye verdiği önemi inkâr ederek, Allahü teâlânın bildirdiği din ile insan kafasının mahsulü olan felsefenin savaştıklarını belirtmekte ve bu mücâdelede felsefenin gâlib olmasını arzulamaktadır. Fransız yazarı Renan da bu yazısından dolayı Cemâleddîn-i Efgânî’yi medh etmiştir.

Cemâleddîn-i Efgânî’nin en önde gelen talebelerinden Şamlı Selim Nakkaş ile onun yakın arkadaşı Edip İshak da Hıristiyandı. Özel doktoru Harun ise bir Yahûdîydi. Onun sohbet toplantılarında Müslüman, Hıristiyan ve Yahûdîler birlikte bulunuyordu. Kendisi Yahûdî hanında oturuyordu. Ekseriyetle Yahûdîlerin bulunduğu gizli bir teşkilat kurmuştu.

Cemâleddîn-i Efgânî’nin şahsı ile ilgili önemli hususlardan biri de masonluğudur. Hattâ yalnız kendisi mason olmakla kalmayıp, Mısır’da birçok kimsenin de bu teşkîlâta girmesine sebeb olmuştur. Afşar İreç ve Usgar Mehdevî’nin Farsça telif ettikleri Mecmua-i İsnâd ve Medârik adlı eserde, onun mason locasına kaydolmak üzere verdiği dilekçenin mâhiyeti ve şarkın yıldızı locasının 1355 Kâhire-Mısır 7. 1878/5878 sayı ile locaya kaydolduğuna ve locaya ihtirâm reisi seçildiğine dâir cevâbı vardır. Ayrıca Hannâ Ebî Râşid, masonluğu Arap memleketlerine Cemâleddîn-i Efgânî ile Muhammed Abduh’un yaydığını yazmaktadır. Abdülhamîd Han Hâtırât’ında Efgânî’yi İngilizlerin kullandığını yazmaktadır.

Cumhuriyet devri başbakanlarından Şemseddîn Günaltay’ın; “Şeyh, peygamber kadar şâyân-ı hürmet; ona îtirâz edenler, Ebû Cehl kadar lânete müstehaktır. Çünkü Peygamberin zamânındaki İslâmlığı yeniden diriltmeye kalkışmıştır.” diyerek medh ettiği dünyâda birkaç zümre arasında meşhur edilen Cemâleddîn-i Efgânî’nin, küçücük bir Afgan Târihi ile maddeciliği tenkid etmek için yazılmış teolojik bir eser olmaktan ziyâde, siyâsî bir hiciv özelliğini taşıyan Red aled-Dehriyyîn adlı eseri vardır. Ayrıca çeşitli gazete ve dergilerde yazılmış makâleleri bulunmaktadır.

.

Abduh

Posted on 22 Ekim 2021

Mısırlı yazar ve din adamı. İsmi Muhammed Abduh olup, Abduh diye meşhur olmuştur. 1849’da Mısır’da doğdu. 1905’te yine burada öldü. İlk tahsiline Tanta’da başladı. Bir müddet sonra medreseyi terk ederek köyüne döndü ve ziraatle meşgul oldu. Babasının ısrarı ile tekrar tahsile başladı. 1866’da Kahire’ye giderek Cami-ül-Ezher Medresesine girdi. Bu sırada tasavvufla meşgul oldu. 1872’de Ehl-i sünnet itikadına aykırı sözleri yüzünden İstanbul’dan kovulup, Mısır’a gelen Cemaleddin Efgani ile tanışıp, onun derslerine devam etti. Onun din ve siyasette ıslah adını verdiği reformcu fikirlerinin tesirinde kaldı. Bu suretle İslam alimlerinin nakli esas alıp, aklı onun hizmetçisi yapan yolundan ayrıldı. Bundan sonra dini meselelerde İslam alimlerine bağlı kalmadan kendi görüşüyle konuşmaya ve hüküm vermeye başladı. Fransızcayı öğrenerek bu dille yazılmış eserleri okudu. Avrupalı müsteşriklerin (doğu ilimleri ile uğraşan Avrupalıların) tesirinde kaldı. Felsefi fikir ve yorumlarla yazılmış kitaplara yöneldi.

Mısır’da kaldığı müddetçe hiç ayrılmadan, devamlı Cemaleddin Efgani’nin konferanslarını takib eden Abduh, kitaplar neşretmeye ve Mısır’ın önde gelen gazetelerinden El-Ahram’da yazılar yazmaya başladı. 1879’da Dar-ül-ulum’a hoca olarak tayin edildi. Aynı yıl içinde dini ve siyasi konulardaki zararlı fikirleri sebebiyle hocası Cemaleddin Efgani Mısır’dan sürülünce, o da köyüne gönderildi. Hidiv İsmail Paşa çekilip, Hidiv Tevfik Paşa iktidara gelince, Muhammed Abduh önce Matbuat Gazetesi yazarlığına, daha sonra da tahrir heyeti reisliğine (başyazarlığa) tayin edildi.

1881’de meydana gelen Arabi Paşa isyanı ile alakasının görülmesi sebebiyle, önce hapsedildi, 1882’de de Mısır’dan çıkarıldı. Beyrut’a geldi. Fikirlerini yaymak için faaliyetlerde bulunduysa da, kendisine buradaki Ehl-i sünnet alimleri fırsat vermediler. Sonra Cemaleddin Efgani’nin daveti üzerine Paris’e gitti. 1884 yılı başında buluştular. Hocasıyla birlikte El-Urvet-ül-Vüska adıyla bir cemiyet kurup, bu isimle bir de gazete çıkardılar. Gazetenin, İslam dünyasında Arap milliyetçiliği fikirlerinin uyandırılmasında büyük tesiri oldu. Sekiz ay sonra gazetenin yayını durdurulunca, Efgani ile Abduh gizli konferanslar vererek, fikirlerini yaymak üzere birbirlerinden ayrıldılar. Tunus’a giden Muhammed Abduh, burada fikirlerinin propagandasını yaptı. 1885’te Beyrut’a döndü ve üç buçuk sene kalarak Tevhid Risalesi‘ni yazdı.

Bazı kimselerin arabuluculuğuyla affedilen Abduh, 1888’de tekrar Mısır’a döndü. Hidiv Tevfik Paşa hükumeti onun zararlı fikirlerini bildiği için, mahkeme memurluklarında vazifelendirdi. Bir müddet sonra Cami-ül-Ezher Medresesi idare heyetine girdi. İlk iş olarak ders programlarını değiştirdi. Üniversite kısmındaki dersleri kaldırdı. Daha önce, Mason Reşid Paşanın tanzimat ile Osmanlı medreselerinde yaptığı gibi lise ve orta kısmındaki kitabların yüksek sınıflarda okutulmasını sağlayarak eğitim ve öğretimdeki kaliteyi düşürdü. Hocası ile masonluğa da giren Abduh, masonluğun Ezher’e girmesini temin etti. Bütün dinlerdeki insanların kardeş olduklarını iddia etti. 1899’da İngilizlerin desteği ile Mısır müftiliğine getirildi. Bu sırada banka faizinin caiz olduğuna dair fetva verdi.

İbn-i Teymiyye’nin zararlı fikirlerine sıkı bağlılığı bulunan Abduh, mezheb imamlarını taklitten (onların sözlerine bağlanmaktan) kurtulmayı ve serbest bir akılla hareket edilmesini istedi. Medeniyet-i İslamiyye kitabının müellifi (yazarı) Corci Zeydan onun hakkında: “Öncekilerin sözlerine bağlanmamış, onların koyduğu kaidelere değer vermemiştir.” der.

Abduh, ayet-i kerimelere batılılaşmaya uyacak şekilde kendi aklına göre mana vererek tefsir alimlerine muhalefet etti. Fil suresinde bildirilen Ebabil kuşlarına “sivrisinek”, attıkları taşlara “mikrop” dedi. Musa aleyhisselamın asası ile denizi yarma mucizesini med ve cezir hadisesidir diye tevil etti. Zilzal suresindeki “Zerre ağırlığında hayır yapan, karşılığına kavuşur.” mealindeki ayet-i kerimeyi tefsir ederken; “Müslüman olsun, kafir olsun, salih (iyi) amel işleyen herkes Cennet’e girecektir.” diyerek Ehl-i sünnet alimlerinden ayrıldı. Ayet-i kerime ile göke çıkarıldığı bildirilen hazret-i İsa’nın öldüğünü ve ruhunun göke çıkarıldığını iddia etti. Kur’an-ı kerimden sonra İslamiyette en kıymetli kitaplar olan Sahih-i Buhari ve Müslim’deki bazı hadis-i şeriflerin zayıf veya uydurma olduğunu söyleyerek binlerce hadis alimine muhalefette bulundu. Asırlarca, medreselerde matematik, mantık, tarih ve coğrafya dersleri okutulduğu halde, İslam alimlerinin bu ilimlerden haberleri olmadığını, İslamı anlayamadıklarını söyleyerek, onları gözden düşürmeye çalışdı. Önce geçen İslam alimlerinin büyüklüğünü, üstünlüğünü anlayamadı. Her şeyi ben bilirim tavrı içerisine girdi. İslam alimlerinin din gayreti sebebiyle mes’eleleri kılı kırk yararcasına incelemelerini beğenmedi.

Abduh’un reformcu fikirleri, selefilik adıyla talebeleri ve sevenleri tarafından günümüze kadar devam ettirilmişdir. Bugün mezhepleri birleştirme ve mezheb sahibi alimler gibi dinde kendilerini yetkili görmek, Abduh’un hayranlarının en bariz (açık) hususiyetlerindendir.

Abduh’un fikirleri, talebelerinden bilhassa Reşid Rıza tarafından yayıldı. Yazdığı Tefsir-i Menar, Reşid Rıza tarafından tamamlanıp neşredildi. Reşid Rıza’nın, mezheb taklidini reddeden El-Muhaverat isimli kitabı, Ahmed Hamdi Akseki tarafından Mezheblerin Telfiki ve İslamın Bir Noktaya Cem’i adıyla ilk defa Türkçeye tercüme edildi. Aynı eser son olarak Hayreddin Karaman tarafından neşre hazırlanmış ve Diyanet İşleri Yayınları arasında yer almıştır.

Abduh’un zararlı fikirleri, selahiyetli âlimler tarafından reddedilmiştir. Muhammed Hüseyin Zehebi, Ebu Hamid bin Merzuk, Yusuf Decvi, Şeyhülislam Mustafa Sabri Efendi, Zahid-ül-Kevseri, Muhammed Hamdi Yazır ve Ahmed Davudoğlu bunların önde gelenlerindendir.

.

Ahmed-i Bedevî

Posted on 22 Ekim 2021

İslâm âlimlerinin ve evliyânın büyüklerinden. Seyyid Ahmed-i Bedevî’nin (rahmetullahi aleyh), Hazreti Ali “radıyallahü anh” efendimize ulaşan nesebi kitaplarda şu şekilde zikredilmektedir. Ahmed bin Ali bin İbrâhim bin Muhammed bin Ebû Bekr bin İsmâil bin Ömer bin Ali bin Osman bin Hüseyn bin Muhammed bin Mûsâ bin Yahyâ bin Îsâ bin Ali bin Muhammed Cevâd bin Hasen bin Ali bin Muhammed bin Ali Rızâ bin Mûsâ Kâzım bin Ca’fer-i Sâdık bin Muhammed Bakır bin Ali Zeynel âbidîn bin İmâm-ı Hüseyn bin İmâm-ı Ali (radıyallahu anhüm ecmeîn). Künyesi, Ebü’l-Fityân ve Ebü’l-Abbâs’dır. Lakabı, Şihâbüddîn’dir. Seyyid-i Bedevî diye tanınır. Fas’da 596 (m. 1200) senesinde doğdu. 675 (m. 1276) senesinde Mısır’da Tanta şehrinde vefat etti. Ahmed-i Bedevî (rahmetullahi aleyh), hem şerîf hem de seyyiddir. Ya’nî Peygamberimizin mübârek torunları Hasen ve Hüseyn’in soyundandır. Ecdadı, 73 (m. 692)’de Arabistan’da çıkan kargaşalıklar sebebiyle Fas şehrine hicret etti.

Seyyid Ahmed-i Bedevî hazretleri, küçük yaşta ilim tahsiline başladı. Kur’ân-ı kerîmi ezberledikten sonra, Kırâat-ı seb’a (Kur’ân-ı kerîmin yedi şekilde okunması) üzerine ilim tahsil etti. Silsile yoluyla; Ebü’l-Hasen-i Şâzilî, Seyyid Ahmed Rıfâî, Hasen-i Basrî (r.aleyhim) ve Resûlullah efendimize ulaşan âlimlerden ilim öğrendi. Çeşitli yollardan Resûlullah efendimize (sallallahü aleyhi ve sellem) varan hocalarının silsilesi Tuhfet-ür-Râgıb isimli eserde uzun yazılmıştır. İlim öğrenmek için çeşitli beldeleri dolaştı. Oralarda bulunan büyük âlimlerin sohbetinde bulundu. Fıkıh ve diğer ilimlerde derin âlim oldu, binlerce velî yetiştirdi.

Ahmed-i Bedevî hazretlerinin babasına rüyasında verilen bir işâret üzerine, ailece 603 (m. 1206) senesinde Fas’dan yola çıkıp, 607 (m. 1210) senesinde Mekke-i mükerremeye geldiler. Bu uzun yolculukları sırasında, yolda herkesten, yardım, hürmet ve ikrâm gördüler. Orada bir müddet kaldılar. Babası orada vefat etti.

Seyyid Ahmed-i Bedevî (rahmetullahi aleyh) şöyle anlatır: “Bir defa, Kâ’be-i muazzama etrâfında uyuyordum. Gizliden bir ses bana, “Uykudan uyan! Allahü teâlânın bir olduğunu zikret!” diyordu. Kalkıp abdest aldım, iki rek’at namaz kıldım. Allahü teâlâyı zikrettim. Sonra tekrar yattım. Uyuduğumda evvelki sesi tekrar duydum. Bana, “Kalk! Allahü teâlânın bir olduğunu zikret, uyuma! Yüksek derecelere kavuşmak isteyen uyuyamaz! Ne bir şey yiyebilir, ne de bir şey içebilir. Dâima, oruç tutmak ve geceleyin herkes uykuda iken namaz kılmak sûretiyle nefsinle mücâdele et! Kalk, böyle yap! Sana, yüksek hâller ve dereceler verilecek” diyordu. Bu rüyanın tesiriyle uyandım. Rüyamı, benden yaş, ilim ve derece bakımından yüksek olan ağabeyime anlattım. O da bana “Sırrını gizli tut! Söylenilenlere uygun yaşa! Nihâyetler, başlangıçtaki şeyler üzerine kurulur” dedi. Ben de bu nasihatlere uyarak ve pekçok gayret ederek, Allahü teâlânın izni ve ihsânı ile nice güzel hâllere ve yüksek derecelere kavuştum.” Bundan sonra bir müddet Medîne-i münevverede ikâmet etti.

Ahmed-i Bedevî (rahmetullahi aleyh), kendisini ilme ve ibâdete verdi. İnsanlarla alâkasını azalttı ve konuşmayı terk etti. Üst üste gördüğü rüya üzerine Irak’a gitti. Orada; Ahmed Rıfâî, Abdülkâdir-i Geylânî, Hallâc-ı Mensûr, Sırrî-yi Sekatî, Ma’rûf-i Kerhî, Cüneyd-i Bağdadî gibi evliyânın kabirlerini ziyâret etti. 634 (m. 1236) senesinde, rüyasında Mısır’ın Tanta şehrine gitmesi işâret olundu ve yola çıktı. Kâhire’ye geldiğinde Mısır sultânı Baybars, onu, askeri ile birlikte karşıladı ve husûsî misâfirhânesinde ağırladı. Kendisine çok hürmet etti. Sonradan o da talebelerinden oldu.

Mısır’ın Tanta şehrinde bulunan bir çok âlim ve evliyâ arasında en meşhûrlarından olan Hasen Sâîg ve Seyyid Sâlim Magribî hazretleri, Seyyid Ahmed-i Bedevî’nin (rahmetullahi aleyh) Tanta şehrine teşrîf edeceğini, gelmekte olduğunu haber alınca, Tanta’dan ayrılıp başka bir beldeye yerleştiler. Sebebi suâl edildiğinde, “Kasabanın asıl sâhibi geliyor. Onun bulunduğu yerde bulunmak bize yakışmaz. Bizim yapacağımız, olsa olsa ona talebe olmaktır. Ona yakın bulunmakla, ona karşı edebde ve hizmette kusûr etmekten korkuyoruz” dediler.

Seyyid Ahmed-i Bedevî (rahmetullahi aleyh), zamânında bulunan evliyânın en büyüklerinden idi. Hak âşıkları her taraftan yanına koşarak, huzûru ve sohbeti ile şereflenmek için can atarlardı.

Ahmed-i Bedevî hazretleri, zamanla herkes tarafından tanındı. Her tarafta meşhûr oldu. Tanınan, büyük bilinen âlimler bile gelip kendisine talebe oldular. İslâmiyete ve âlimlere çok bağlı olan Sultan Baybars da bu kıymetli talebeler arasında idi. Devâmlı zikir ve murâkabe hâlinde idi. Her an Allahü teâlâyı düşünür, bir ân hatırından çıkarmazdı. Hiç evlenmedi. Evlenmesini teklif edenlere; “Lütfen beni kendi hâlime bırakınız. Cennet hûrîlerinden başka biri ile evlenmemeğe azmettim” derdi. Dünyâ ile alâkası yoktu. Ya’nî dünyâ malının, onun kalbinde yeri yoktu. Üzerine giydiği elbise ve başına sardığı sarık, eskiyip kullanılmayacak hâle gelmedikçe yenisini almazdı.

Zamanın âlimleri, kendisini övmüş ve ona tâbi olmuşlardır. Kendisi hakkında: “Seyyid Ahmed-i Bedevî, sahili görülmeyen bir hakîkat ve irfan denizidir” demişlerdir.

Son devir Osmanlı ulemâsından Hacı Muhammed Zihnî efendi, Tuhfet-ür-Râgıb isimli kıymetli eserinde şöyle anlatır: “Büyük hadîs ve fıkıh âlimi İbn-i Hacer-i Askalânî hazretlerine, “Seyyid Ahmed-i Bedevî hakkında ne buyurursunuz?” diye suâl edildi. İbn-i Hacer hazretleri şöyle cevap verdi: O, Ebü’l-Fityân Ahmed bin Ali’dir. Çok heybetli bir zât idi. (Bu heybetinden kimse yüzüne bakmağa cesâret edemezdi). Bunun için yüzüne iki kat peçe (nikâb) örter öyle gezerdi. Bu sebeble Bedevî denilmiştir.”

Kur’ân-ı kerîmi ezbere bilir, çok Kur’ân-ı kerîm okurdu. Kur’ân-ı kerîm okurken çok değişir, bambaşka bir hâl alırdı. Şafiî mezhebinde olup, fıkıh ilminde âlim idi. Önceleri, çok cesur, atılgan, şecâatli bir mizaca sâhib idi. Kendisine eza eden olursa, onlara karşılık verirdi. Bunun için Attâb diye tanınmıştır. Sonraki hâllerinde ise, gâyet sükût ve sükûn üzere bulundu. Bu hâli o derece olmuştu ki, bir şey söylemez, bir şey söylemesi icâb edince bunu işâretle anlatırdı. İnsanlardan ayrı, kendi hâlinde yaşardı. Devâmlı oruç tutardı. Sâdece birer zeytin ile iftâr ve sahur ettiği ve buna kırk gün devam ettiği rivâyet edilir. Kendisi; uzun boylu, buğday benizli, kolları uzun, bacakları etli, pazuları iri olup, gâyet heybetli idi. Sağ yanağında bir ve sol yanağında iki beni vardı. Burnunun orta yeri bir parça yüksek olup, iki yanında birer tâne ben var idi. Yüzü büyükçe ve gözleri sürmeli idi.

Vefatından sonra, talebelerinin en büyüğü Hâce Sâlih Abdül’âl, hocasının yerine geçip, Halîfe-i Şeyh Ahmed (Ahmed-i Bedevî’nin vekîli) ünvânını aldı.

Ahmed-i Bedevî hazretlerinin kabri üzerine mükemmel bir türbe yapılıp, kendisini sevenler yakın ve uzak beldelerden ziyâretine gelmeye başladılar. Bu türbede her sene mevlîd-i şerîf okunması âdet oldu. Bugün, o mevlidin şöhreti aynen devam etmekte, herkes tarafından bilinmektedir. Bazıları bu mevlid okunmasını iptal etmek, kaldırmak istediler ise de mümkün olmadı, İbn-i Hacer-i Askalânî hazretlerinin torunu Ebü’l-Mehâsin, Seyyid Ahmed-i Bedevî hazretleri hakkında sorulan bir suâle verdiği cevabta şöyle buyurdu: “Seyyid-i Bedevî Ahmed bin Ali hazretleri, Şemseddîn-i Berî el-Irâkî’nin huzûrunda yetişen evliyâdan idi. Beri (rahmetullahi aleyh), Ali bin Nu’aym el-Bağdâdî’nin bu da Seyyid Ahmed Rıfâî’nin talebesi idi. Seyyid Ahmed-i Bedevî (rahmetullahi aleyh) her an Allahü teâlâyı düşünür, O’nun muhabbetinin ve heybetinin tesiri ile kendinden geçmiş olarak gözlerini semâya diker, gece gündüz öyle kalırdı. Kırk gün ve daha ziyâde birşey yiyip, içmez ve uyumazdı. Gözlerinin karası, bir ateş koru hâlinde idi. Talebelerinden Abdül’âl’e ve Abdülmecid’e (r.aleyhimâ) bilhassa alâka ve ihtimâm gösterirdi. Bunlardan Abdülmecîd (rahmetullahi aleyh), birgün dayanamayıp hocasının yüzünü görmek istedi ve mübârek yüzünü hiç göremediğini, görmemeğe dayanamadığını, bu sebeple yüzünden nikâbını açmasını taleb etti. Hz. Seyyid de; “Ey Abdülmecîd! Beni görmeğe dayanamazsın. Senin, benim gözlerime bir bakman canına mâl olur. Bir bakış, bir can mukâbilindedir” buyurdu. O da; “Ey efendim! Yeter ki mübârek yüzünüzü göreyim de, ölürsem öleyim. Zararı yok. Çünkü artık dayanamıyorum” dedi. Bunun üzerine Seyyid hazretleri nikâbını kaldırdı. Abdülmecîd (rahmetullahi aleyh), Ahmed-i Bedevî’nin cemâlini görür görmez yere düştü. Rûhunu teslim etti.” Sâlih Abdül’âl ise hocasının vefatına kadar yaşadı ve hocasının vekîli olup talebelere feyz vermek ve onları yetiştirmek vazîfesini aldı.

Seyyid Ahmed-i Bedevî hazretleri, talebelerine teveccüh ederek terbiye eder ve konuşmazdı. Halîfesi Abdül’âl, dışarıdan, câhil, manevî terbiyeden mahrûm, gâfil bir kimseyi Hz. Seyyidin huzûruna getirince, Seyyid hazretleri hemen bir kerre nazar buyurmakla, o kimse, manevî hâller ve yüksek dereceler ile dolmuş olurdu. Sonra Hz. Seyyid, Abdül’âl’e; “Söyle, o kimse falan beldede sâkin olup yerleşsin! Oradaki insanlara fâideli olsun!” buyururdu. Onun, talebeleri terbiye etmesi, yetiştirmesi, bu şekilde idi. Bir bakışla, uzun yıllar zahmet ve meşakkat çekmekle elde edilen derecelere bir anda yükseltirdi. Hz. Bedevî, umûmiyetle bir evin damında bulunur, orada ibâdet ve tâatle meşgul olurdu. Bunun için ona talebe olanlara Sütûhî veya Eshâb-ı Sath denirdi. Onun için Seyyid Ahmed-i Bedevî de (rahmetullahi aleyh), Seyyid Ahmed-i Sütûhî diye de tanındı.

Seyyid Ahmed-i Bedevî hazretlerinin kerâmetleri pek çoktur. Dillerde dolaşanları ve kitaplarda yazılanları toplansa cildler doldurur. En meşhûrlarından birkaçı şunlardır:

Bir adam omuzunda süt dolu kab ile Ahmed-i Bedevî hazretlerinin yanından geçerken, Ahmed-i Bedevî, parmağı ile kabı işâret eder etmez, kab yere düşüp süt tamâmen döküldü. Bu hâle canı sıkılan adam, yere dökülen süte bakınca, içinde şişmiş bir yılan gördü. Sütü taşıyan kimse bu hâli farkedince çok sevindi. Çünkü, kendisi ve çocukları, muhakkak bir ölümden kurtulmuşlardı. Bu lütfundan dolayı Allahü teâlâya hamd ve Ahmed-i Bedevî hazretlerine teşekkür etti.

Birgün kendi gözlerinde bir şişkinlik hâsıl oldu. Tedâvi için oradaki bir çocuktan bir yumurta istedi. Çocuk “Elinizdeki yeşil değneği verir misiniz?” deyince, Seyyid Ahmed-i Bedevî de verdi. Çocuk, annesine giderek; “Dışarıda bir kimse var, gözü ağrıyor, tedâvi için benden bir yumurta istedi ve bu değneği verdi” dedi. Annesi; “Şimdi, evimizde yumurta yoktur” dedi. Çocuk gidip durumu Ahmed-i Bedevî’ye bildirdi. O da; “Git, falan yerde vardır” buyurdu. Çocuk oraya gidince, orasını yumurta ile dolu buldu. İçinden bir tek yumurta alıp getirdi. O günden sonra Ahmed-i Bedevî’ye talebe oldu. Yanından ayrılmadı ve büyük evliyâdan oldu. Bu zât Abdül’âl idi. Vefatından sonra da Seyyid hazretlerinin halîfesi oldu.

Rivâyet edilir ki; annesi, Abdül’âl’i yeni doğduğu bir sırada kundağa sarılı olarak, boğaların yemliğine bırakmıştı. O sırada içeri giren bir boğa, alışkın olduğu yemlikte yiyebileceği birşeyler ararken, boynuzu, Abdül’âl’in kundak bağına takıldı. Boğanın boynuzuna asılı olarak sallanan çocuğun düşmesi ve ölmesi an mes’elesiydi. İnsanlar heyecanla, boğanın etrâfında toplandıkça boğa daha da hırçınlaşıyor, yanına kimseyi yanaştırmıyordu. Tam o anda, gâibden bir el uzanıp çocuğu aldı. İnsanlar rahatladılar. Fakat çocuğu kurtaran eli tanıyamadılar.

Aradan seneler geçip, Ahmed-i Bedevî hazretleri Mısır’a gelince ve Abdül’âl kendisine talebe olup yanından ayrılmayınca, Abdül’âl’in annesi, Seyyid hazretlerine sitem eder oldu. Ahmed-i Bedevî hazretleri, ona haber gönderip, “Küçük iken boğanın boynuzundan almakla, dünyâ hayatının devamına vesîle olduğumuz için sevinmişti. Şimdi de, âhırette kurtulması için gayret ediyoruz. Niye üzülüyor ki? Sevinse daha iyi ederdi” dedi. Kadın bu haberi alınca, çocuğunu kurtaran elin o olduğunu anladı. Bundan sonra kendisi de, Seyyid hazretlerine çok muhabbet etti.

Seyyid-i Bedevî’nin talebelerinin büyüklerinden olan Abdül’âl diyor ki: “Hocam Ahmed-i Bedevî’ye kırk sene hizmet ettim. Bir an Allahü teâlâya ibâdetten uzak kaldığını görmedim. Birgün kendisine dînimizde fakirliğin ne olduğunu sordum. Bana cevaben, Hz. Ali’nin bir kıssasını anlattı. Rivâyet olunduğuna göre, Hz. Ali, Basra çarşısında, kibirli bir şekilde yürüyen bir fakiri görüp; “Sen kimsin?” diye sordu. O da; “Bir fakîr” diye cevap verdi. “Fakrin (fakirliğin) alâmeti nedir?” diye sorunca; “Ey Ebû Hasen (Ali bin Ebî Tâlib) Senin ilmin bu kadar ziyâde iken, bunun cevâbını biz nasıl verebiliriz?” dedi. Bunun üzerine Hz. Ali, fakirliğin alâmetlerini şöyle saydı: “Allahü teâlâyı tanımak. O’nun emirlerini gözetmek. Resûlullahın (sallallahu aleyhi ve sellem) sünnet-i seniyyesine yapışmak. Dâima abdestli olmak. Her hâlde Allahü teâlâdan râzı olmak. O’ndan gelen her şeye rızâ göstermek, inanmak, insanların ellerinde olan şeylerde gözü olmamak. Allahü teâlânın emirlerini yapmakta yarış etmek, gevşeklik göstermemek, insanlara karşı şefkatli ve merhametli olmak, insanlara karşı mütevâzi olmak. Şeytânı düşman bilmek. Eziyetlere sabretmek.” Bundan sonra bana; “Ey Abdül’âl! Allahü teâlâyı zikretmek kalb ile olur, sâdece dil ile olmaz. Allahü teâlâyı hâzır bir kalb ile an! Allahü teâlâdan gâfil olmaktan sakın! Çünkü, bu gaflet kalbi katılaştırır. Sabır, Allahü teâlânın hükmüne rızâ göstermektir. O’nun hükmüne rızâ göstermek ve emrine teslim olmak demek, ni’mete kavuştuğunda sevinip ferahlık duyduğu gibi, musibet ve sıkıntı geldiğinde de aynı sevinç ve ferahlığı duyabilmek demektir. Nitekim Allahü teâlâ, Bekâra sûresinin 155. âyet-i kerîmesinde meâlen, Peygamber efendimize (sallallahu aleyhi ve sellem) hitaben; “(Ey habîbim! Musibet ve ezaya) sabredenlere (lütuf ve ihsânlarımı) müjdele!” buyuruyor. Zühd sâhibi olmak, dünyâya düşkün olmamak demek; dünyevî arzu ve istekleri terk etmek sûretiyle, nefse muhalefet etmek demektir. Harama düşmek korkusundan dolayı, yetmiş tâne helâli terk etmektir. Tefekkür etmenin hakîkati, Allahü teâlânın yarattıkları hakkında düşünmek, fakat Allahü teâlânın zâtı hakkında düşünmemektir. Ey Abdül’âl! Allahü teâlânın kullarından birine bir musibet gelse, bunun için sakın sevinme! Gıybet ve dedikodu yapma! İnsanlar arasında söz taşıma! Sana eziyet vereni, zulmedeni affet! Kötülük yapana iyilik et! Sana vermiyene ver.” Ahmed-i Bedevî (rahmetullahi aleyh) bundan sonra; “Ey Abdül’âl! Doğru olan fakîr kimdir, biliyor musun?” diye sordu. Ben de; “Siz bilirsiniz efendim” dedim. Bunun üzerine sâdık olan fakîri şöyle ta’rîf etti: Sâdık olan fakîr, hiç kimseden birşey istemez. Eğer kendisine birşey verilirse, teşekkür eder, verilmezse sabreder. Sünnet-i seniyye üzere yürür. Bunlar bizim yolumuz üzere yürüyenlerin alâmetleridir. Yalan konuşmamak, kötü iş ve sözde bulunmamak, haramlara bakmamak, madden ve ma’nen temiz olmak, Allahü teâlâdan korkmak, zikre ve tefekküre devam etmek yolumuzun esaslarındandır. Hasen-i Basrî hazretleri buyuruyor ki: “Sâdık olan fakirlerle birlikte bulunmakla, bazı mes’eleler öğrendim ki, bunlar, hikmet cevherlerindendir.” İlmi olmıyan kimsenin dünyâda da âhırette de hiçbir kıymeti yoktur. Hilmi (yumuşaklığı) olmayan kimseye, ilmi fâide vermez. Allahü teâlânın kullarına şefkat etmeyen kimseye, Allahü teâlâ katında şefâat yoktur. Sabırlı olmayan kimseye, işlerinde selâmet yoktur. Takvâsı (Allahü teâlâdan korkması, haramlardan sakınması) olmayan kimsenin, Allahü teâlâ indinde hiçbir kıymeti yoktur. Bu altı hasletten nasîbi olmayan kimsenin, Cennet’te yeri yoktur.” Ben hocam Ahmed-i Bedevî’nin bu nasihatlerini can kulağıyla dinleyip, bunlara uygun amel etmeye çok gayret ettim ve bunlara uymakla çok şeylere kavuştum.”

Bir kadının oğlu esir düşmüş idi. Kadıncağız ağlayıp sızlıyarak, Hz. Seyyid’in huzûruna gelip kendisinden yardım istedi. Seyyid hazretleri, Allahü teâlânın ihsân ettiği rûhanî kuvvet ile kadının çocuğunu bir anda oraya getirdi. Kadın çok sevinip, teşekkür ederek gitti.

Ahmed-i Bedevî hazretlerini sevenlerden Şeyh Rekîn isminde bir zât vardı. Seyyid-i Bedevî birgün bu zâtı yanına çağırıp kendisine; “Ey Rekîn! Bana ileride büyük bir kıtlık olacağı ilham olundu. Bunun için sen, bol miktarda buğday alıp muhâfaza et! Kıtlık zamânında insanlar senin biriktirdiğin bu buğdaydan pekçok istifâde ederler. Buğday temin edebilmek için uzak memleketlere gitmek zahmetinden kurtulmuş olurlar. O zaman sen, elinde bulunan buğdayı insanlardan ihtiyâcı olanlara, Resûlullahın (sallallahü aleyhi ve sellem) hürmeti için ikrâm ve ihsân olmak üzere çok ucuz fiyata sat!” buyurdu. O da; “Peki efendim” diyerek hocasının elini öptü ve oradan ayrıldı. O sıralarda buğday gâyet ucuz ve her tarafta bol miktarda mevcut idi. Elinde bulunan bütün parasıyla buğday satın aldı. Bununla da kalmayıp, kendi ailesinden ve akrabâsından izin alarak, kendilerinde bulunan zînet eşyâlarını da alıp, onlar ile de buğday satın aldı. Biriktirdiği bol miktardaki buğdayı mahzenlerde muhâfaza etti. Bir zaman sonra, buğday fiyatları son derece pahalandı ve yakın yerlerde bulunamaz oldu. İnsanlar, ihtiyâçları olan buğdayı bulabilmek için uzak memleketlere gitmek ve çok yüksek fiyat ödemek mecbûriyetinde kaldılar. Rekîn (rahmetullahi aleyh), Ahmed-i Bedevî’ye gelerek bu durumu arzetti. O da; “Elindeki buğdayı insanlara sat! Fakat onlara karşı müsamahalı davran, ucuza sat! Allahü teâlâ katında bunun sevâbı pek fazladır” buyurdu. Rekîn (rahmetullahi aleyh) mahzenlerini açtı. Çok ucuz fiyattan buğday satmaya başladı. Fiyatı çok düşük tutmasına rağmen çok fazla kâr etti. Yakınlarından aldığı zînet eşyalarını fazlasıyla kendilerine iade etti. Ailesine, gerdanlık, çeşitli ve güzel elbiseler ve zînet eşyaları aldı. Fakirlere, muhtaçlara pekçok ikrâmlarda bulundu. Herkes kendisine yaptıkları sebebiyle çok dua etti. Bundan sonra haccetmeye, Resûlullah efendimizin kabr-i şerîfini ziyâret etmeye niyet etti. Bu niyetini Seyyid-i Bedevî hazretlerine arzetti. O da izin verdi. Hz. Rekîn, yol hazırlıklarına başladı. Hazırlıklarını tamamlayıp, yola çıkacağı zaman, Ahmed-i Bedevî’nin huzûruna vardı. Ahmed-i Bedevî (rahmetullahi aleyh), “Allahü teâlâya tevekkül ederek yola çık!” buyurdu. Rekîn (rahmetullahi aleyh) orada, Ahmed-i Bedevî’ye âit olan ve kullanılmayan bir aba gördü. Bereketlenmek için yanında bulundurmak niyetiyle bu abayı hocasından istedi. O da abayı verebileceğini fakat yolda kaybedip, bunun için de çok üzüleceğinden endişe ettiğini bildirdi. Fakat Rekîn, o anda bu inceliği anlıyamayıp, abayı yanında bulundurmak arzusunda olduğunu söyledi ve nihâyet abayı alarak yola çıktı. Hac vazîfesini îfâ edip geri dönerken, Akabe denilen yerde, abayı hatırladı. Eşyâları arasında aradı koyduğu yerde yoktu. Ararken abayı develerin ayaklarının altında, necâset bulaşmış olarak gördü. Hemen alarak, güzelce yıkadı ve kuruması için bir yere serdi. Başka ihtiyâçları ile meşgul olurken, abayı kaybetti. Ne kadar aradı ise de, abadan hiçbir haber alamadı. Üzüntü içinde, Mısır’a Ahmed-i Bedevî hazretlerinin bulunduğu beldeye geldi. Kaybettiği abadan daha güzel ve daha pahalı bir aba satın alıp, bunu hocasının yanına götürdü. Bir de ne görsün. Yolda kaybettiği aba hocasının odasında duruyordu. Hayretler içinde abaya bakarken, Seyyid-i Bedevî, kendisine; “Ey Rekîn! Teaccüb etme! Sen onu yıkayıp serdikten sonra, ben, onun kaybolmasından endişe edip, aldım ve buradaki yerine koydum” buyurdu.

Bir defasında, o bölgenin vâlisi Tanta’ya gelmişti. Bir yere çadırını kurup yerleşti. Atları için yem istedi. Rekîn’den başkasında da buğday yoktu. Vâlinin adamlarının gelerek, kendisinden buğday isteyeceklerinden korkup, Ahmed-i Bedevî hazretlerinin yanına gitti ve durumu kendisine arzetti. O da, hiç üzülmemesini, endişe etmemesini, kendisinden buğday istedikleri zaman kamh-ı zeri (buğday tâneleri, kırıntıları) bulunduğunu, başka birşey bulunmadığını söylemesini tenbîh etti. Nihâyet vâlinin adamları gelip, kendisinden buğday istediler. O da anbarında, kamh-ı zeri’den başka birşey bulunmadığını bildirdi. Adamlar anbarın anahtarını alıp anbara girdiklerinde, hakîkaten, kamh-ı zeri’den başka birşey göremediler. Dönüp gittiler ve Rekîn’e de herhangi bir zarar yapmadılar. O da gidip bu durumu Ahmed-i Bedevî’ye arzedince, “Sana bir zarar yapamadıkları için Allahü teâlâya şükret, yalnız O’na hamd-ü senâda bulun” buyurdu. Tabakât-ı Sugrâ kitabında bildirildiğine göre, Beyrutlu bir cemâat şöyle anlatırlar: “Biz oniki kişi idik. Fransızlar bizi esir edip memleketlerine götürdüler. En ağır işlerde çalıştırmaya başladılar. Bir müddet sonra dayanamıyacak hâle geldik. Allahü teâlâ, Seyyid-i Bedevî’den yardım istememizi hatırımıza getirdi. Biz de, “Ey Seyyid Ahmed-i Bedevî! İnsanlar, senin esirleri, Allahü teâlânın izni ile memleketlerine gönderebileceğini söylüyorlar. Resûlullahın (sallallahü aleyhi ve sellem) yüzü suyu hürmetine bizim memleketlerimize dönmemize vesîle ol!” diyerek kendisinden yardım istedik. Bir anda kendimizi, daha önce hiç bilmediğimiz ve üzerinde bizlerden başka hiç kimsenin bulunmadığı bir binek üzerinde bulduk. O binekle oradan ayrıldık. Başımızda bulunan nöbetçilerin hiçbiri bizi farkedemedi. Anladıkları zaman da bize yetişemediler. Ahmed-i Bedevî hazretlerinin bereketi ile memleketlerimize varıp kurtulduk.”

Ekseri büyük âlimlere olduğu gibi, bu büyük zâta da karşı çıkanlar, büyüklüğünü inkâr edenler oldu ise de, hepsi başlarına gelen çeşitli belâlar ve sıkıntılar sebebiyle cezalarını gördü. Bunlardan çoğu hatâlarını anlayıp, tövbe ederek talebelerinden oldular. Meselâ, Vech-ül-kamer diye isimlendirilen bir kimse vardı. Seyyid hazretlerinin herkes tarafından çok sevildiğini çekemezdi. Dil uzatırdı. Az bir zaman sonra suçlu bulunup idâm edildi.

Şafiî mezhebinin büyük âlimlerinden ve Seyyid Ahmed-i Bedevî’nin zamânında yaşamış olan İbn-üd-Dakîk, Azîz Dîrînî’ye haber gönderip, “İnsanlar, Seyyid Ahmed-i Bedevî ile çok meşgul oluyorlar ve onu çok seviyorlar. Ona şu mes’eleleri sor! Eğer bilebilirse, tam bir velî olduğunu anlarız” dedi. Azîz Dîrînî de, Ahmed-i Bedevî’ye o suâlleri sordu. O da; “Bu suâllerin cevâbı Kitâb-üş-Şecere de vardır ve şöyle şöyledir” buyurup, hepsinin cevâbını tek tek verdi. Kitaba baktıklarında söylediklerinin aynen olduğunu gördüler. Bundan sonra İbn-üd-Dakîk’in ve Azîz Dîrînî’nin Seyyid hazretleri hakkında şüpheleri kalmadı. Muhabbetleri çok arttı. Kendilerine, Ahmed-i Bedevî hazretlerinden suâl edildiğinde, diğer âlimler gibi bunlar da; “Seyyid Ahmed-i Bedevî, sâhili görülmeyen bir hakîkat ve irfan denizidir” derlerdi.

Seyyid Ahmed-i Bedevî (rahmetullahi aleyh), görünüş itibâriyle bir tarafa gitmezdi. Fakat uzak memleketlerden haberler verirdi. Zâhiren gitmese bile, ma’nen çok uzaklara gidip gelirdi. Allahü teâlânın evliyâsı için uzaklık mes’ele olmadığı için, bu zât da Allahü teâlânın izniyle uzak yerlerde görülebiliyor, darda kalan, yolu kesilen, kendisinden yardım isteyenlerin imdâdına Allahü teâlânın izniyle yetişiyordu. Bunun misâlleri pekçok olup kitapları doldurur.

Mısır’da Kâdı’l-kudât olan Takıyyüddîn isminde bir zât vardı. Ahmed-i Bedevî hazretlerinin büyük bir velî olduğunu biliyordu. Fakat, buna Seyyid hazretleri hakkında uygunsuz sözler söylemişlerdi. Bu da yakından ve iyice anlamak için Seyyid hazretlerinin yanına geldi. Kâdı’l-kudât, sohbet esnasında bir ara Seyyid hazretlerine, “Sizin hakkınızda bana, uygun olmayan haberler geldi. Cemâate gelmediğiniz, hattâ namazı kılmadığınız oluyormuş. Bu ise Resûlullahın (sallallahü aleyhi ve sellem) sünnetine aykırıdır ve bu hâl, sâlihlerin hâli değildir” dedi. Buna üzülen Ahmed-i Bedevî; “Sus! Yoksa uçarsın” deyip, Takıyyüddîn’e sert bir nazarla baktı. Nazarın şiddeti ile kendinden geçen Takıyyüddîn, bir anda kendisini uçsuz bucaksız bir sahrada buldu. Kendi kendisini çok ayıplayarak ve kendi kendine çok kızarak, “Hey ahmak ve aptal kişi! Allahü teâlânın dostlarında, evliyâsında kusûr ve kabahat aramak senin ne haddîne! Bu ıssız sahrada kimsenin bulunmadığı bu yerde senin hâlin ne olacak?” diyordu. Ağlayarak, sızlayarak, Allahü teâlânın rahmet ve mağfiretine sığınarak “La havle…” okuyordu. Bu sırada çok uzaklardan bir kimse göründü. Gâyet heybetli idi. Takıyyüddîn, bu ıssız sahrada bir insan ile karşılaşmanın sevinciyle ve kendisine yardımcı olur ümidiyle, o kimsenin yaklaşmasını heyecanla bekledi. Gelen kimse yaklaşınca, Takıyyüddîn koşarak ellerine sarıldı ve ağlayarak kendisine yardımcı olmasını istedi. O heybetli kimse, “Söyle bakalım. Derdin nedir?” dedi. Seyyid Ahmed-i Bedevî ile arasında olan hâdiseyi anlatınca, gelen kimse çok hayret etti ve “Hakîkaten sen, tehlikeli bir iş yapmışsın ve çok tehlikeli bir hâle düşmüşsün. Sen buranın Mısır’a olan uzaklığı ne kadardır, bilir misin?” dedi. Takıyyüddîn; “Ben buraları hiç tanımıyorum. Mısır’dan ne kadar uzakta olduğumu da bilemiyorum” deyince, gelen kimse; “Mısır ile buranın arası altmış günlük mesafedir” dedi. Bunun üzerine Takıyyüddîn’in çaresizliği ve korkusu daha da arttı. Kendi kendine; “Allahü teâlânın rızâsı için beni bu müşkül durumdan kurtaracak birisi yok mudur?” diye söylendi. Buralarda ölüp gideceğini düşünerek; “İnnâlillah…” okuyordu. Sonra yine o heybetli zâta yalvararak; “Allahü teâlânın rahmeti ve bereketi senin üzerine olsun. Sen bana yardımcı olamaz mısın?” dedi. O da; “Hiç korkma! İnşâallah selâmete erersin” dedi ve eliyle işâret ederek çok uzaklarda görülen bir kubbeyi gösterdi. “O kubbeyi görebiliyor musun?” dedi. Takıyyüddîn “Evet” deyince, o kimse; “İşte, senin kendisine uygunsuz sözler söylediğin Seyyid Ahmed-i Bedevî hazretleri, ikindi namazını cemâatle orada kılar. Sen şimdi, hâline tövbe istiğfâr ederek oraya git! İkindi namazı vaktine yetiş. Orada cemâatle namazını kıl! Namazdan sonra Seyyid hazretlerinin elini öp, özür dile! O, inşâallah seni affeder ve Allahü teâlânın izni ile seni memleketine ulaştırır” dedi. Takıyyüddîn, bu zâta teşekkür ederek ayrıldı ve sür’atle o kubbenin bulunduğu yere doğru gitti. Oraya varınca çok güzel bir câmi olduğunu gördü. İkindi namazı vakti olmak üzere idi. Abdest aldı, içeriye girip oturdu.

Biraz sonra hiç tanımadığı, garîb kimseler câmide toplanmaya başladı. Nihâyet Seyyid hazretleri de geldi. Oradaki cemâate imâm oldu. İkindi namazını kıldılar. Namazdan sonra, Seyyid hazretlerinin eline sarılıp, özür dilemeye hazırlanırken, Ahmed-i Bedevî (rahmetullahi aleyh) “Hızır aleyhisselâmın yardımı, yol göstermesi olmasaydı çok zor durumda kalmıştın değil mi?” buyurdu. Bu kerâmet karşısında eski hâline daha çok pişman olan ve kendi kendine daha çok kızan Takıyyüddîn (rahmetullahi aleyh) “Efendim! Ben hâlime tövbe ettim. Sizden çok özür diliyorum. Özrümü kabul ediniz ve beni affediniz!” dedi. Seyyid hazretleri özrünü kabul etti, sırtını sıvazladı. “Bir daha böyle düşünceleri kalbine getirme! Şimdi evine dön! Çocukların seni bekliyorlar” buyurdu. Takıyyüddîn; “Hay hay efendim! Bundan sonra hiçbir sözünüze ve hâlinize i’tirâz etmiyeceğim. Allahü teâlânın evliyâsında kusûr ve kabahat aramıyacağım” dedi. Sahrada kendisine yol gösteren zâtın da Hızır aleyhisselâm olduğunu anladı. Sonra bir anda kendisini Mısır’da evinin önünde buldu. Bu hâlin tesirinden uzun müddet kurtulamadı.

Ahmed-i Bedevî hazretlerinin medfûn bulunduğu Tanta şehri yakınında bulunan Garbiyye şehrinin vâlisi, Ahmed-i Bedevî’nin (rahmetullahi aleyh) büyüklüğüne inanmazdı. Bu sebeple, her sene Seyyid hazretlerinin türbesinde düzenlenmekte olan mevlid toplantılarına Garbiyye ahâlisinden katılmak isteyenlere de mâni olur, gitmelerine müsâade etmezdi. Bu hâli haber alan Muhammed Şenâvî hazretleri o şehre gidip vâli ile görüştü. Böyle yapmasının çok mahzurlu olduğunu, Seyyid hazretlerinin çok büyük evliyâ olduğunu anlatıp, kendisine çok nasihat etti. Vâli, nasihatleri kabul etmedi. Eski hâline de devam etti. Bu hâle çok üzülen Muhammed Şenâvî (rahmetullahi aleyh), bu durumu manevî olarak, Seyyid Ahmed-i Bedevî’ye arzetti. O anda; “Sabret! O, yakında cezasını bulur” diye bir ses duyuldu. Az zaman sonra vâlinin yüzünde bir yara çıktı. O vâli, dudaklarını ve dilini dahî kaplayan bu yara sebebiyle, zelîl ve hakîr hâle düştü. Böylece, evliyâya düşman olmanın cezasını dünyâda iken çekmeye başladı. Bir müddet sonra öldü. Allahü teâlânın dostlarına, evliyâsına dil uzatanların, düşman olanların, âhırette çekeceği çok acı azâblar yanında, dünyâda çektiği böyle sıkıntılar pek az ve hiç kalır. Bunda çok dikkatli olmak icâb ettiğini İslâm âlimleri bildirmişlerdir.

İmâm-ı Şa’rânî hazretleri şöyle anlattı: “Hocam Muhammed Şenâvî (rahmetullahi aleyh), evliyânın büyüklerinden idi. Kendisine talebe olduğum zaman ilk defa berâberce, Seyyid-i Bedevî hazretlerinin türbesini ziyâret ettik. Kabrin yanında oturduk. Hocam Muhammed Şenâvî (rahmetullahi aleyh) kabirde bulunan Seyyid-i Bedevî hazretlerine doğru seslenerek, beni tanıttı ve kendisine teslim ettiğini bildirip; “Efendim! Bu, bizim sevdiklerimizdendir. Buna ve bizlere himmet etmenizi istirhâm ediyorum” dedi. Kabirden “Peki evlâdım” diye bir ses duyuldu. Tam o sırada, Seyyid-i Bedevî hazretlerinin mübârek eli görüldü. Ben hemen elini öptüm. O da benim elimi sıkıca tuttu.”

İmâm-ı Şa’rânî hazretlerinin “Tabakât” adlı kitabında şu menkıbe nakledilmektedir. Mısır’da Ebü’l-Gays bin Ketîle isminde âlim bir kimse vardı. Birgün yolu, Ahmed-i Bedevî hazretlerinin medfûn bulunduğu beldeye düştü. Oradaki insanların, Seyyid hazretlerine çok büyük ihtimâm, hürmet gösterdiklerini görünce; “Siz de fazla yapıyorsunuz. Ona lüzumundan fazla ihtimâm gösteriyorsunuz!” dedi. Orada bulunanlardan biri; “Sen ne diyorsun. O çok büyük bir velîdir” dedi. Ahmed-i Bedevî hazretlerinin büyüklüğünü anlıyamamış olan bu zavallı adam, bu söze daha da içerledi. Fakat bir cevap vermedi. Bu kimse misâfir olduğu için kendisine yemek getirdiler. Yemekte kızartılmış bir balık vardı. Ebü’l-Gays yemek yerken boğazına bir kılçık takıldı. Saatlerce uğraştılar ise de çıkartamadılar. Nice tanınmış doktorlar çağırdılar, onlar da çıkaramadılar. Artık yemekten, içmekten kesilmişti. Yataklara düştü. Her geçen gün ızdırâbı şiddetleniyor, hiçbir şey de yapamıyordu, ölecek duruma gelmişti. Nihâyet aradan bir sene geçtikten sonra, son çâre olarak Ahmed-i Bedevî hazretlerinin kabrini ziyâret edip, rûhâniyetinden yardım istemeyi düşündü. Yakınları bunu Seyyid hazretlerinin kabrine götürdüler. Kabrin yanında oturup, kendisine dil uzattığı için pişman olmuş bir kalb ile ve Seyyid hazretlerinin rûhuna hediye etmek niyetiyle Yâsîn-i şerîf okurken, kendisine bir aksırma hâli geldi. Doktorların uğraşarak çıkaramadıkları kılçık, orada bir aksırma ile çıkıverdi. O kadar rahatladı ki, sevincinden ne diyeceğini bilemedi. “Yâ Seyyid Ahmed-i Bedevî! Sizin çok yüksek bir velî olduğunuzu şimdi anladım. Ben sizin hakkınızda çok uygunsuz düşünüyormuşum. Sizin büyüklüğünüzü inkâr etmenin ne kadar yanlış olduğunu ve böyle düşünmenin ne büyük haksızlık olduğunu şimdi çok güzel anladım. Eski düşüncelerimden dolayı Allahü teâlâya tövbe ediyorum” dedi. Abdülvehhâb-ı Şa’rânî hazretlerinin bildirdiğine göre, Seyyid Ahmed-i Bedevî hazretlerinin doğum ve vefatının sene-i devriyelerinde ve başka zamanlarda, insanların bu zâta çok alâka muhabbet göstermelerinden rahatsız olan ve Seyyid hazretlerinin büyüklüğünü inkâr eden, kendini beğenmiş bir kimse vardı. Bu bozuk düşüncelerinde çok ileri gittiği bir gün idi. Yine Seyyid hazretlerine buğz eder hâlde iken, Hâfızasında ve kalbinde îmân ve ma’rifete âit ne varsa hepsinin bir anda silindiğini hissetti. Ne olduğunu anlıyamamıştı. Ne yapacağını şaşırdı. Bu hâlinin, Seyyid hazretlerine olan i’tirâzın bir cezası olabileceğini düşündü. Seyyid hazretlerinin kabrine gitti. Rûhâniyetinden imdâd istedi. Tövbe ettiğini, affedilmesini rica etti. Hz. Seyyid’in kabrinden bir ses; “Bir daha inkar ve i’tiraza dönmemek şartıyle” diyordu. Adam; “Peki” deyip kabul etti. Bundan sonra, îmân ve ma’rifete âit bildiklerinin tekrar kendisine verilmiş olduğunu hissetti. Bundan sonra da sözünü tuttu.

Yine İmâm-ı Şa’rânî hazretleri anlatıyor: “Ahmed-i Bedevî hazretlerinin, rûhu için okunan mevlid-i şerîf için toplanmıştık. Mecliste tanımadığımız bazı velîler de vardı. Onlara; “Siz nereden geliyorsunuz?” diye sordum. Hindistan’dan geldiklerini söylediler. “Bu kadar uzak yoldan tâ buralara kadar gelmenizin sebebi nedir? Ticâret falan mı yapıyorsunuz?” dedim. “Hayır. Biz sâdece Ahmed-i Bedevî hazretlerini ziyâret etmek ve mevlîdinde bulunmak için geldik” dediler. “Peki Hindistan buraya çok uzaktır. Bu kadar uzun yolu ne kadar zamanda kat ettiniz?” dedim. “Salı günü Hindistan’dan yola çıktık. Çarşamba gecesini Medîne-i münevverede Resûlullah efendimizin (sallallahü aleyhi ve sellem) huzûrunda geçirdik. Perşembe gecesini Bağdad’da Seyyid Abdülkâdir-i Geylânî’nin huzûrunda geçirdik. Bu gece de (ya’nî Cuma gecesi) işte buradayız (Mısır’ın Tanta şehrinde Seyyid-i Bedevî hazretlerinin huzûrundayız)” dediler. Onlar böyle anlattıkça ben çok hayret ediyordum. “Niçin şaşıyorsunuz? Allahü teâlânın evliyâsı için bütün dünyâ bir adımlık yoldur” dediler.

Başka bir sene yine aynı münâsebetle toplandığımızda onları tekrar gördüm. “Hindistan’da size Ahmed-i Bedevî hazretlerini kim tanıttı?” dedim. “O nasıl söz? Bizim çocuklarımız bile bu zâtın büyüklüğünü bilir. Onu tanımayan var mıdır? Sâdece Hindistan’da değil, okyanusların ötesindeki beldelerde, çok uzak yerlerde bulunan insan ve cinlerden müslüman olanlar, Seyyid hazretlerini tanırlar ve onun mevlidinde bulunmak üzere gelirler. Bunların hepsi Allahü teâlânın velî kullarıdır…” dediler.”

Evliyânın meşhûrlarından Muhammed es-Servî bir sene Seyyid-i Bedevî’nin (rahmetullahi aleyh) kabrinde düzenlenen mevlîd cemiyetine gitmedi. Rüyasında Seyyid-i Bedevî hazretlerini gördü. Kendisine; “Resûlullahın ve diğer peygamberlerin (aleyhi ve aleyhimüssalâtü vesselâm), Eshâb-ı Kirâmın (radıyallahü anhüm) ve cümle evliyânın (rahmetullahi aleyhim ecmain) bulundukları bir cemiyette bulunmaktan ihtiraz mı ediyorsun? (sakınıyor ve çekiniyor musun?)” buyurdu. Bunun üzerine sabah erkenden yola çıkıp Tanta’ya gitti.

Yine İmâm-ı Şa’rânî hazretleri; “Minen” isimli eserinde şöyle anlatıyor: “Seyyid-i Bedevî’nin doğumunun sene-i devriyesinin birgün evveli idi. Kendisini rüyamda gördüm. “Eğer ziyâretimize gelirsen, Melûhiye yemeği ikrâm ederiz” buyurdu. Bu rüya üzerine Tanta’ya gittim. Beni tanıyanlar karşıladılar. Üç gün misâfir kaldım. Her gittiğim yerde, Melûhiye yemeği ikrâm ediyorlardı. Bunun, Seyyid hazretlerinin bir kerâmeti olduğunu anladım.”

Yine İmâm-ı Şa’rânî hazretleri şöyle anlatıyor: “Hocam, Muhammed Şenâvî, Tanta’da bir hamam yaptırmıştı. Bir miktar kurşuna ihtiyâç duyuldu. O civarda da kurşun yoktu. Ancak Medîne-i münevvereden temin edilebilirdi. Berâberce Seyyid-i Bedevî hazretlerinin türbesine gittik. Muhammed Şenâvî (rahmetullahi aleyh) murâkabe ederek, Seyyid hazretlerine bu durumu suâl etti. Kabirden, ikimizin işitebileceği hafif bir ses; “Allahü teâlâya tevekkül üzere sefere çık” diyordu. Hocam gidip, Medîne-i münevvereden kurşunu getirdi.

Bir seferinde Hâce Halebî adında birisi, yanında kumaş gibi mallar olduğu hâlde, mevlidde hazır bulunmak üzere Ahmed-i Bedevî hezretlerinin türbelerine doğru yola çıktı. Yolda yedi atlı yolunu kesip, mallarını almak istediler. Hâce Halebî, o anda Seyyid Ahmed-i Bedevî hazretlerinin rûhâniyetinden yardım istedi. Sözü henüz bitmeden, beyaz bir ata binmiş ve gözlerinden başka bir yeri görünmeyen cesur bir zât geldi ve eşkıyaları kovaladı. Hâce Halebî, o gelen zâtı tanıdığını ve onun Ahmed-i Bedevî olduğunu söyledi.

İmâm-ı Şa’rânî’nin (rahmetullahi aleyh) bildirdiğine göre, evliyâdan Muhammed Şenâvî hazretlerinin kardeşinin bir merkebi vardı. Birgün bu merkeb kayboldu. Merkebin sâhibi çok aradı ise de bulamadı. Nihâyet Seyyid Ahmed-i Bedevî’nin (rahmetullahi aleyh) türbesine gitti. Oturdu. Onun rûhâniyetinden yardım istedi ve kendi kendine “Merkebim gelmedikçe buradan kalkmıyacağım” dedi. Biraz sonra merkebin gelip, türbenin dışında kendisini beklediğini gördü. Çok sevinip Allahü teâlâya şükretti.”

Seyyid Ahmed-i Bedevî hazretlerinin türbesinin kubbesinde, Resûlullah efendimizin mübârek ayak izlerinin bulunduğu bir taş vardı. Bu kıymetli taş, kubbeye öyle güzel yerleştirilmişti ki, türbeye girenler, önce bu taşı görürler, bundan sonra Seyyid hazretlerini ziyâret ederlerdi. Bazı kimseler, bu taşın buradan alınarak müzeye konmasını, burada bırakılmamasını söylediler. Zamanın idârecilerini de ikna edip, taşı alıp müzeye nakletmek için teşebbüse geçtiler. Fakat ne kadar uğraştılar ise de, taşı yerinden ayırmak mümkün olmadı. Bu hâlin, Seyyid hazretlerinin bir kerâmeti olduğunu, taşı yerinden ayıramayacaklarını anlayıp, bu niyetlerinden vazgeçtiler.

Yine İmâm-ı Şa’rânî (rahmetullahi aleyh) anlatıyor: “Birgün Seyyid-i Bedevî hazretlerinin türbesine yakın bir yerde, eli-kolu bağlı bir esir gördüm. Şok geçirmiş gibi bir hâli vardı. Merak edip hâlini sordum. Şöyle anlattı: “Küffâr memleketine gitmiştim. Orada beni esir edip, zincire vurdular. Çok sıkıntı çekiyordum. O sıkıntılı hâlde, Seyyid-i Bedevî hazretlerinden imdâd istedim. Birden Hz. Seyyid’i yanımda gördüm. Beni alıp, bir anda buraya getirdi. Bunları dinleyenler, Seyyid hazretlerinin bir kerâmetini daha görmüş oldular.”

Sâlim isminde bir kimse başından geçen bir hâdiseyi şöyle anlattı: “Ben küffâr memleketlerinden birinde esir idim. Başımda bir nöbetçi asker vardı. Bu asker, müslümanların, Seyyid-i Bedevî’yi çok sevdiklerini, sıkıntıda kalınca rûhundan yardım istediklerini ve Allahü teâlânın izni ile böyle insanların imdâdına yetiştiğini duymuş. Bunun için benim Seyyid hazretlerinden yardım talebinde bulunmamdan korkuyordu. Bana sık sık; “Eğer senin, yâ Ahmed Bedevî! dediğini işitirsem, çok eziyet, işkence ederim” diye tehdit ederdi. Birgün bu korkusundan dolayı beni büyük bir sandık içine koydu. Kapağını kilitledi. Kendisi de sandığın üzerine yattı. Geceleyin ben, Hz. Seyyid’den yardım isteyip, “İmdat Seyyid Ahmed Bedevî hazretleri! Bana yardım ediniz!” dedim. Seyyid Ahmed hazretleri geldi. İçinde bulunduğum sandığı, üzerinde yatan askerle berâber alıp götürdü. Bir anda kendimizi, bilmediğimiz bir yerde bulduk. Orada beni sandıktan çıkardı ve gözden kayboldu. Etrâfımızda toplananlara, olanları anlattık. Onlar, “Burası Kayravân’dır. Geldiğiniz yer ile arası çok uzaktır” dediler. O asker de bu hâl karşısında çok şaşırdı ve müslüman oldu. Seyyid hazretlerinin kabrini ziyâret için berâberce Mısır’a gittik.”

İmâm-ı Şa’rânî hazretleri anlattı: “Hz. Seyyid-i Bedevî’nin türbesine yakın bir yerde oturuyordum. Seher vakti idi. Birden, Hz. Seyyid’in türbesinin kubbesinin üstünde bulunan hilâlin, değirmen taşı misâli ses çıkararak döndüğünü gördüm. Böyle üç devir yapıp, ondan sonra durdu. Mühim hâdiselerde türbenin üzerindeki hilâlin döndüğü tecrübe edilmişti. Daha sonra Kânunî Sultan Süleymân Hân hazretlerinin Rodos adasını fethetmiş olduğu haberi geldi.”

Ahmed-i Bedevî hazretlerinin Salevât, Vesâyâ, el-İhbâr fî halli elfâz-ı gâyet-ül-ihtisâr ve başka eserleri vardır.

Kaynaklar
1) Câmi’u kerâmât-il-evliyâ; cild-1, sh. 309
2) Tabakât-ül-kübrâ; cild-1, sh. 183
3) Şezerât-üz-zeheb; cild-5, sh. 345
4) Mu’cem-ül-müellifîn; cild-1, sh. 314
5) El-A’lâm; cild-1, sh. 175
6) Îzâh-ül-meknûn; cild-2, sh. 644
7) Hüsn-ül-muhâdara; cild-1, sh. 521
8) Kâmûs-ül-a’lâm; cild-1, sh. 787 cild-2, sh. 1257
9) Hadikat-ül-evliyâ; son kısım, sh. 1
10) Tabakât-ül-evliyâ; sh. 422
11) Tuhfet-ür-Râgıb; sh. 65
12) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye; sh. 980
13) Rehber Ansiklopedisi; cild-1, sh. 120
14) Mir’ât-ül-harameyn (Mir’at-ı Medîne); sh. 1049
15) Kıyâmet ve âhıret; sh. 128
16) Menâkıb-ı Ahmed-i Bedevî

.

Kanunî ve Barbaros

Posted on 1 Ekim 2021

Kanunî Sultan Süleyman Han döneminde Osmanlı ordusu dünyanın tek gücü hâline gelmişti. Mohaç’ta Avrupa destekli büyük Macar ordusunu iki saatte yok eden bu kudretli gücün karşısına Doğu’da ve Batı’da hiçbir devlet çıkamıyordu…

Buna rağmen Kanunî’yi endişelendiren bir husus vardı! Deryada Haçlı donanması bilhassa ünlü amiralleri Andrea Doria kaptanlığında faaliyetlerini devam ettiriyordu. Kanunî Sultan Süleyman bu durumdan rahatsızdı.

Nitekim son Avrupa seferinde (1532) iken Andrea Doria, Mora sahillerinde yıkıcı faaliyetlerde bulunmuştu. Koron Kalesi’ne ani bir baskın yapmış Rumlarla Arnavutların da hıyaneti sebebiyle kaleyi elde etmeye muvaffak olmuştu (1532). Ardından da Patras ile İnebahtı’yı da zapt etmişti.

Kanunî, seferden döndükten sonra ilk iş olarak Semendire Sancakbeyi Yahya Paşazade Mehmed Bey’i Koron üzerine sevk etti. Bu kuvvetler kısa sürede Koron’u tekrar devlete kazandırdılar.

Ancak Padişah bu kadarla yetinmek istemiyordu. Mora yarımadasında fütursuzca gezinen ve kıyıları vuran bu Haçlı donanmasını mahvetmek emelindeydi. Bu din düşmanları ve bölgeye büyük zarar veren Andrea Doria’nın en ağır bir biçimde mutlaka cezalandırılması gerekiyordu.

Padişah uzun bir süre bu konuda neler yapabileceğini düşündü. Bu iş için bilhassa vilayetleri iyi tanıyan, derya savaşlarında çok usta bir kaptan gerekti.

İşte bu düşünceler içerisinde iken aklına Barbaros Hayreddin Reis geldi ve;

“Cezayir’de böyle bir kimse vardır. Ol vilayette sultan makamındadır ve hâlen benim kulumdur. Babam Selim Han’a devamlı bağlılığını arz ederdi. Ya ben onu niçin davet edip kapıma getirtip hizmetime almayayım. Seferlerde kılavuz ve kaptan tayin edip göndermeyeyim. Yıllardır deryada ol kâfirlerle cenk içerisindedir. Kâfir diyarlarının hâlini ve durumunu iyi bilir ve her bakımdan hakkından gelir. Hem kendisi dahi benim kulum olması hasebiyle hutbeyi namıma okutur ve sikkeyi adıma kestirir. Bizim onu davet edip izzet ve ikram etmemiz gerekir” diye aklından geçirdi.

Kanunî derhal padişahça hediyeler hazırlattı. Ardından bir name yazarak mutemet adamlarından Sinan Çavuş’a verdi. “Bir dakika geçirmeden derhal Cezayir’e varasın ve Hayreddin kuluma selam ve dualarımla bu nameyi veresin” diyerek tembihledi.

İstanbul’dan gelen gemi Cezayir limanına yanaştığında büyük bir heyecan olmuştu. İstanbul’dan cihan padişahının çok özel bir elçisinin geldiği konuşuluyordu. Konu neydi, Padişah neden bu elçiyi göndermişti? Cümle gaziler merak içindeydi. Herkes bu mevzuyu konuşuyordu. Muhtemelen çok önemli bir konu olmalıydı.

Öte yandan Sinan Çavuş, Cezayir’e varır varmaz Padişahın hediyeleri ile birlikte Hayreddin Bey’in huzuruna vardı. Padişahın selam ve muhabbetlerini bildirerek namesini çıkarıp Barbaros’a verdi.

“Sen ki Cezayir Beyi’sin!..”

Nameyi üç sefer öpüp başına koyan Hayreddin Reis, yüksek sesle okuması için tekrar Sinan Çavuş’a verdi. Kanunî şöyle yazmıştı:

“Sen ki Cezayir Beyi Hayreddin Bey’sin! Benim evvelden beri kulum oğlu kulumsun. Benim sancağım ve alemim çekersin. Şimdi benim İspanya vilayetine bir sefer niyetim vardır. Sen dahi gelip bizimle olasın. Hem ol yerlerin yolunu ve izini her bakımdan bilirsin. Yerine mutemet ve güvenilir bir adamını bırakıp Asitane-i saadetime gelesin!..”

Barbaros Hayreddin Reis sevinç gözyaşları ile nameyi dinlemişti. “Sultanımın emri can ve baş üstüne”, dedikten sonra Sinan Çavuş’u görülmemiş hediyeler ile şâd etti. Ardından Cezayir şeyhleri ile âlim ve âbidlerinin büyük camide toplanmasını istedi.

İşbu emre her kim eylerse inad
Bulmaz ol iki cihanda yahşi ad
Kâfir olur hâsıl olmaz âkıbet
Dünyada ukbada bulmaz âfiyet

Kendisi de Sinan Çavuş ile oraya vardı. Cezayir âlimleri, abidleri ve Hayreddin Reis’in ileri gelen namlı yiğitleri hep orada idiler. Barbaros Hayreddin hepsini selamladıktan sonra;

“Ey azizler! Bana efendimin kapısından davet geldi. Elbette bir dakika geçirmez ve giderim. Zira beni zillet toprağından yüksek saadet kapısına çağırmaktadır. Efendisinden ferman olan bir kişiye hiç durmayıp ol kapıda durmak yaraşır. Zira kullar memurlardır. Onlara efendilerinin emirlerine tam itaat üzere olmaları gerektir. Her nerede olsa emir padişahındır. Yerime koyduğum adamıma bana itaat ettiğiniz gibi itaat ediniz. Ona itaat bana itaattir” dedikten sonra, “Bu konuda bana söz verecek misiniz?” diye sordu. Hemen hepsi;

“Sen ne dersen biz oradayız Baba Reis” dediler. Bu söz Barbaros’u ferahlatmıştı. Hepsine dualar eyledi ve kendisini de duadan mahrum bırakmamalarını tembihledi…

Sinan Çavuş’u hediyelerle yolcu eden Barbaros en kısa sürede geleceğini padişahına bildirmesini istedi…

İşte Barbaros Hayreddin Reis’in Osmanlı hizmetine geçmesi bu davetle başlamıştı. O artık Akdeniz’i Haçlılara ve Andrea Doria’ya dar edecek muazzam Osmanlı donanmasının başbuğu idi.

Gazalarını da yazdırdı

Kanunî Sultan Süleyman, Barbaros’u sadece hizmetine almakla bırakmadı. Bu yiğit gazinin hayatının Türk gençlerince bilinmesini arzu etti. Sonraki nesillerin de okuyup istifade etmelerini temin maksadıyla Barbaros’un yanında bulunan yiğitlerden Seyyid Muradî’ye onların gazâlarını ve hâllerini yazma vazifesini verdi.

Seyyid Muradî de uzun yıllar birlikte bulunduğu bu büyük Türk amiralinin hayatını ve gazalarını yazdı. “Gazâvat-ı Barbaros Hayreddin Paşa” adını verdiği eserini Türk tarihine kazandırdı.

Bu muazzam eser nedeniyle Türk milleti Kanunî’ye ne kadar şükran duysa azdır. Zira bu eser sadece denizlerde bir sergüzeşti ve çarpışmaları içermemektedir. Onda; tarihin gayesi ve maksadı olan ibret alma, ders çıkarma, tefekkür etme, başarıya giden yolların açılması, üzüntü ve mağlubiyetler karşısında takınılacak tavırlara varıncaya kadar her türlü faydalar yeri geldikçe tatlı ve güzel bir üslupla sunulmuştur…

Seyyid Muradî’nin Gazavatnamesi, sonraki asırlarda da okuyucuların ve müelliflerin ilgisini çekmeye devam etmiştir. İstinsah edilen nüshaları dünyanın dört bir tarafına dağılmıştır…

Gençlere gaza aşk ve sevdasını en fazla bu eser ve Barbaros’un emsalsiz hayat hikâyesi kazandırdı.

Eserin manzum ve mensur nüshaları üzerinde günümüz Türkçesiyle de pek çok çalışmalar yapıldı.

Bugün bu şanlı Türk amiralinin hayatı TV dizisi olarak gösterimdedir. Dizinin görüntü, ses, çekim ve oyunculuk kalitesi olarak mükemmel olduğu meydandadır.

Ancak Ertuğrul Gazi, Osman Bey gibi Barbaros’un hayatının da şimdiden kadın kız aşkına feda edileceği belli olmuştur!

Kanunî Sultan Süleyman, bu yiğit donanma başbuğunun hayatını dahi yazdırdı ise de gören nerede?

Tarihî şahsiyetlerimizin reyting uğruna feda edildiği acıklı ve üzücü bir dönem geçirmeye devam ediyoruz!..

TEFEKKÜR
Ne denlü çok ise ehl-i tuğyân
Bizimledir dua-yı ehl-i iman

Ehl-i Sünnet

Posted on 30 Eylül 2021

Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” zemânında insanlar üçe ayrıldı:

1. İnanmayıp Resûlullaha karşı gelenler (Kâfir) oldu.

2. İnanmayıp inanmış gibi görünenlere (Münâfık) denildi.

3. İnananlara (Eshâb veya sahabe) denildi.

Eshâb-ı kirâm efendilerimizin inanışları hep aynı idi. Kur’ân-ı kerîmde ve hadîs-i şerîflerde açıkca bildirilmiş işleri yapmakda da, birbirlerine uygun idiler. Kur’ân-ı kerîmde ve hadîs-i şerîflerde açık bildirilmemiş birşeye inanmağı dînimiz emr etmemişdir. Fen bilgilerinin çoğu böyledir. Bunlardan akla uygun olanlara inanılır. Açıkca emr veyâ yasak edilmemiş işler ise, böyle değildir. Böyle işleri yapıp yapmamakda, açıkca bildirilenlere benzetilmelerini, Allahü teâlâ, derin âlimlere emr etmekdedir. Bu benzetmeyi yapabilecek derin âlimlere (Müctehid) denir. Bu benzetmek işine, (İctihâd) denir. Bir müctehidin ictihâd ederek elde etdiği bilgilerin hepsine, o müctehidin (Mezheb)i denir. Eshâb-ı kirâmın hepsi derin âlim, birer müctehid idiler. İslâmiyyet bilgilerinde, siyâset, idârecilik ve zemânlarının fen bilgilerinde ve tesavvuf ma’rifetlerinde birer deryâ idiler. Bu bilgilerinin hepsini, Resûlullahın “sallallahü aleyhi ve sellem” mubârek cemâlini görmekle ve kalblere işliyen, rûhları çeken sözlerini işitmekle, az zemânda edindiler. Herbirinin mezhebi vardı. Mezhebleri az veyâ çok farklı idi. Tâbi’înin ve Tebe’i tâbi’înin arasında da müctehidler vardı. Bu müctehidlerin ve Eshâb-ı kirâmın mezheblerinden yalnız dördü kitâblara geçip, dünyânın her yerine yayıldı. Diğerlerinin mezhebleri unutuldu. Bu dört mezhebin îmânları, Eshâb-ı kirâmın “radıyallahü teâlâ anhüm ecma’în” ortak olan îmânıdır. Bunun için, dördüne de (Ehl-i sünnet) denir. Îmânları arasında esâsda ayrılık yokdur. Birbirlerini din kardeşi bilirler. Birbirlerini severler. Birbirlerine uymıyan işlerini de, zarûret olunca, birbirlerini taklîd ederek yaparlar. Allahü teâlâ, mezheblerin böyle ayrı olmalarını istemişdir. Bu ayrılığın, Allahü teâlâ tarafından müslimânlara rahmet olduğunu, Peygamberimiz haber vermişdir. Çünki, dört mezheb arasındaki ufak tefek başkalıklar, müslimânların işlerini kolaylaşdırmakdadır. Her müslimân, vücûd yapısına, yaşadığı iklim şartlarına ve iş hayâtına göre, kendisine dahâ kolay gelen mezhebi seçer. İbâdetlerini ve her işini, bu mezhebin bildirdiğine göre yapar. Allahü teâlâ dileseydi, Kur’ân-ı kerîmde ve hadîs-i şerîflerde, herşey açıkca bildirilirdi. Böylece, mezhebler hâsıl olmazdı. Kıyâmete kadar, dünyânın her yerinde, her müslimânın tek bir nizâm, tek bir emr altında yaşamaları lâzım olurdu. Müslimânların hâlleri, yaşamaları güç olurdu.

Eshâb-ı kirâmın hepsi öldükden sonra, yeni müslimân olanlardan bir kısmının îmânları bozuldu. Eshâb-ı kirâmın doğru îmânından ayrıldılar. (Dalâlet fırkaları) meydâna geldi. Bu bozuk fırkalara, (Bid’at fırkaları) veyâ (Mezhebsiz) denir. Bunlar, ma’nâları açıkca anlaşılamıyan nassları (yani ayet-i kerime ve hadis-i şerifleri) te’vîl ederek yanıldıkları için kâfir değildirler. Fekat, islâmiyyete zararları, kâfirlerin zararlarından çok oldu. Birbirleri ile ve Ehl-i sünnet ile çekişdiler. Harb etdiler. Çok müslimân kanı döküldü. Müslimânların yükselmelerini, ilerlemelerini baltaladılar. Mezhebsiz bid’at fırkalarını, Ehl-i sünnetin dört doğru mezhebi ile karışdırmamalıdır. Dört mezheb, birbirlerinin doğru yolda olduklarını söyler ve birbirlerini severler. Mezhebsiz fırkalar ise, müslimânları parçalamakdadırlar. Bugün, dört mezhebden başka Ehl-i sünnet yokdur. Bu dört mezhebin birleşdirilemiyeceğini, bir mezheb hâline getirilemiyeceğini, islâm âlimleri sözbirliği ile bildirmişlerdir. Allahü teâlâ, mezheblerin birleşdirilmesini değil, ayrı olmalarını istiyor. Böylece, islâm dînini kolaylaşdırıyor. Âl-i İmrân sûresinde, yüzüncü âyetinde meâlen, (Ey îmân edenler! Allahın dînine sarılınız. Birbirinizden ayrılmayınız!) buyurulmuşdur.

Tefsîr kitabı sâhibleri, meselâ Ebüssü’ûd efendi “rahmetullahi teâlâ aleyh”, yukarıdaki âyet-i kerimede, (Ehl-i kitâbın yapdıkları gibi, parçalanıp doğru îmândan ayrılmayın! Câhiliyye zemânında birbirleriniz ile döğüşdüğünüz gibi bölünmeyiniz!) dediler. Doğru îmânda birleşmemiz, fırkalara bölünmememiz emr olundu. Doğru yolun, (Ehl-i sünnet) âlimlerinin bildirdiği îmân olduğunu, Peygamberimiz haber verdi. O hâlde, bütün müslimânların, ehl-i sünnet olmaları, ehl-i sünnet mezhebinde birleşerek, kardeş olmaları, sevişmeleri lâzımdır. Müslimânların bu birliğinden ayrılan, bu âyet-i kerîmeye uymamış olur. Bu yolda birleşir, kardeşler olduğumuzu bilip sevişirsek, dünyânın en büyük, en kuvvetli milleti olur, dünyâda râhata, huzûra, âhıretde de sonsuz se’âdete kavuşuruz. Düşmanlarımızın ve câhillerin ve sömürücülerin, kendi alçak çıkarları için söyledikleri yalanlara aldanıp, bölünmemeğe çok dikkat etmeliyiz!

Kaynak: Tam İlmihal Seadet-i Ebediyye Sayfa: 464-465

.

Davası olmayanın geleceği olmaz!

Posted on 3 Eylül 2021

Türk milleti iki yüz yıldır geleceği üzerinde oynanan oyunları, başına geçirilen çuvalları iyi görmeli.

Hatırlarsınız bir dönem dünyanın gözü önünde askerlerimizin başına çuval geçirmişlerdi.

Bunu beşikteki bebek de ninen de deden de görmüştü. Böyle zamanda ayağa kalkıp bağırmak, hamaset yapmak çok kolay.

Asıl olan geri planda oynanan oyunları her gün başına geçirilen çuvalları görebilmektir.

Zira bunu görmediğin zaman seni vatanına, dinine, diyanetine ve milletine karşı kullanıyorlar.

Kuklasın, farkında değilsin!

Bakınız İslam ülkelerindeki terör grupları, selefî akımlar hep tartışılıyor.

“Bunları kurduran, organize eden kim?” denildiğinde ise karşımıza hep İngiliz ve ABD çıkıyor!..

Bu örgütlerle bir taraftan İslam dünyasını parçalıyor bir taraftan da Müslümanlar üzerinde katliamlar yaptırıyorlar.

Sonra da yine o örgütleri “İslam’ın temsilcisi işte bunlar” diyerek dünyaya pazarlıyor ve İslam düşmanlığını körüklüyorlar.

Osmanlıyı yıkarken de reformistleri kullanmadılar mı?

Afgani, Abduh, Reşit Rıza bozgunculuğun isimleri olarak sivrildiler. Bu bozguncuların ayak bastıkları her yerde fitne doğdu, kargaşa çıktı.

Keza Osmanlı içinde Vehhabi hareketi nasıl çıktı? Bilhassa Arap yarımadasını kana ve ateşe nasıl boğdu? Unuttuysan tarihi aç oku!

Arabistan yarımadası bizden ayrıldı. Peki, Türkiye ve Ehl-i sünnet İslam’a karşı husumetleri durdu mu? Elbette hayır.

Osmanlıdan sonra da Ehl-i sünnetin kökünü kazımak için milyon dolarlarını harcamaktalar.

Balkanlarda, Afrika’da, Asya’da nerede Osmanlı bakiyesi Ehl-i sünnet Müslümanlar varsa onların inancını çalmak için uğraşmaktalar. Vehhabi inancını yaymak için çırpınmaktalar.

Keza İran durmamaktadır.

Ehl-i sünnete karşı geçmişte Osmanlı döneminde olduğu gibi bugün de Haçlı âlemi ile ittifak etmekten çekinmemektedir.

Azerbaycan’ın yanında değildir.

Haşdi Şabi, Eş-Şebap gibi silahlı terör örgütleri ile Sünni Müslümanlara nefes aldırmamak için çırpınmaktadır.

Suriye’de, Irak’ta, Afganistan’da, Somali’de bir fitne unsuru olarak bütün gücüyle faaliyet hâlindeler.

Şii ideolojisini yaymak için var güçleriyle çalışmaktalar.

Peki söyleyiniz! Bütün bunlara karşılık Türkiye hangi davayı gütmektedir, neyi savunmaktadır, gençlerini hangi idealizm ile vatan ve millet sevdası üzere yetiştirecektir?

Bu noktayı es geçersek sonumuz hüsran olur.

Bakın biz es geçtiğimiz an İngiliz, Papalık, ABD misyonerleri evlatlarımızı balık gibi avlamaktadır.

Unutmayalım ki, kırk yıldır gençliğimizi FETÖ eliyle devşirirken dini kullanarak avladı.

Kimse “bu bozuk bir yapı” demedi. Oğlunu ve kızını okullarına, yurtlarına, evlerine, iş yerlerine yalvara yalvara verdi.

Sonunda ise, Batı’ya, haçlılara ülkemizi peşkeş çekecek kadar militanlaşan bir yapıya dönüştüğünü, içi kan ağlayarak gördü.

Hadiseleri siyasi gözlükle takip ederek gerideki bu menfur eli sezemeyenlerin hâlâ uyanamaması ne esef verici bir durumdur.

Türkiye evlatlarını yitirmemek, vatanını korumak, geleceğini garanti altına almak istiyorsa Ehl-i sünnet İslam’ı hâkim kılmak zorundadır…

Aksi takdirde uçuruma doğru son hızla yol almaktayız.

Derdin var mı? Davan var mı? İdealin ne?..

Siyaset adamlarının, İstihbarat’ın, Diyanet’in, Millî Eğitim’in, İlahiyat hocalarının uyanması lazım. Zira büyük vebal altındalar.

Davası olmayanların, davası olanlara karşı galip gelmesi hiçbir zaman görülmemiştir.

Davası olmayanın geleceği olmaz!

Türkiye tarih yazıyor!

Hâlâ korkaklık ve zelillik duygusu içinde olanların hiç olmazsa şu on yıllık gelişmelerden ders çıkarması gerekir. Öncesi ile mukayese etmesi yeterli olacaktır. Tabii ki idraki ve insafı olana…

Bakınız, yıllardır “Doğu Türkistan’daki mezalimi durdurun, Çin’e baskı yapın” diye bağıranlar bugün suspus!.. Afganistan yani Güney Türkistan söz konusu olunca ağızlarını bıçak açmıyor.

Neredeyse “ABD gitmesin” diye dua ediyorlar. “Neden çıktı” diye matem tutuyorlar!..

Hatta iki patlama olunca “ABD ordusu geri döner mi?” diye güzellemeler yapıyorlar.

Böyle bir satılmışlığın izahı olamaz.

Birincisi Doğu Türkistan’ın dramı yüreğimizi dağlıyor. Fakat hiçbir şey yapamayacağın hâlde efelenmek bazen dramı ve zulmü artırmaktan başka işe yaramaz. Gücün yettiği hâlde susmak ise zelilliktir.

İşte Türkiye, on yıllardır içine düştüğü zelil hâlden son on yıldır sıyrılmış durumda… Bunu anlamak için son beş yıldır yapılan emsalsiz sınır ötesi harekâtlarına bakmak yeterlidir.

ABD’nin binlerce tır silahla donattığı terör güçlerini Suriye’de sınır ötesi harekâtlarla darmadağın etti.

Turgut Reis’in emaneti Libya’ya bîgane kalmadı. 26 Kasım 2019’da Libya’yla Deniz Yetki Sınırlandırması Anlaşması ile Güvenlik ve Askerî İşbirliği yaptı. Aralık ayı sonunda ise Libya’nın bu anlaşmaya dayanarak daveti üzerine asker gönderme tezkeresini Meclis’ten geçirdi. Yerinde müdahale ile Libya’yı Fransa, Rusya ve ABD iş birliğiyle işgale maruz bırakılmasına, sonlarının Mısır gibi olmasına müsaade etmedi. Buradaki Türk destanını dünya gördü, Türkiye’deki mankurtlar göremedi!..

Emperyalist güçler bu defa Ermenileri cesaretlendirdiler. Hedeflerinde Azerbaycan olsa da ana maksat Türkiye idi. Türkiye’nin Azerbaycanlı kardeşlerini yarı yolda bırakmayacağını biliyorlardı. Bu ise Türkiye’yi Ruslarla karşı karşıya getirmeye yetecekti. Onlar da keyifle ezilmemizi izleyeceklerdi.

Bekledikleri senaryo bir türlü gerçekleşmedi. Türkiye’nin desteği ile bu defa Azerbaycan, Ermenilere darbe üstüne darbe indirdi. Nitekim 10 Kasım 2020’de Karabağ, otuz yıldır devam eden Ermeni işgalinden kurtuldu ve Türkler büyük bir muzafferiyet kazandı.

15 Haziran 2021’de Azerbaycan’la yapılan Şuşa Beyannamesi birlik ve beraberlik ruhunun mazinin ihtişamlı günlerine olan hasreti nasıl dindirdiğini gözler önüne sermişti.

Suriye’den Azerbaycan’a bu destanlar yazılırken içeride muhalefetin “Ne işimiz var” türü zillet ifadesinden başka bir söz işitmedik!

Bugün de bu zillet sözcüleri, ABD’nin Afganistan’dan çıkışından rahatsız olup gece gündüz Taliban üzerinden İslam’a vurmaktalar.

Türkiye’nin Taliban ile görüşmesinden son derece rahatsızlar. Kanlı diktatör Sisi ve Esad ile iş birliği yapın diye diz çöküp yalvaranlar, bugün neden böyleler düşünmez misiniz? Bunların düşmanlığı Ehl-i Sünnet İslam’adır…

Türkiye’nin gerek istihbaratıyla gerek diyanetiyle gerek diplomatlarıyla Taliban’ı da Batı’nın çuvallarına karşı uyarması ve kazanması lazımdır.

Zira bu çuvallar sadece kafaya değil asıl kalplere geçirilmektedir!..

Ey Türk’üyle, Kürt’üyle, Laz’ıyla, Çerkez’iyle, Arab’ıyla, Peştun’uyla, Arnavut ve Boşnak’ıyla Müslüman kardeşim! Titre ve kendine dön!

Rabbine güven ve sığın. Tefekküre kulak ver!

TEFEKKÜR
Bu Türk azdır deyu etme bahane
Od’un bir şu’lesi besdir cihane

(Azlığız diye korkma, çekinme!
Ateşin bir kıvılcımı, dünyayı yakar!)

.

Barbaros Hayreddin Paşa Önsözü

Posted on 31 Ağustos 2021

ÖNSÖZ

Üniversite talebeliğim yıllarında katıldığım bir panelde bir hoca şöyle bir anekdot nakletmişti:

“1940 senesinde Fransa’dan üst düzey bir heyet gelmişti. Devlet protokolü ile karşılanmıştı. Kendilerini havaalanında karşılayanlar, onları otellerine doğru götürmek istediklerinde onlar itiraz etmişler ve “Bizi önce amiralinize götürün.” demişlerdi.

Karşılayan rical şaşırmıştı.

“Hangi amirale?” diye sordular.

Sizin dünyaca meşhur amiralinize cevabını aldılar. Heyet birbirine baktı. Kimdi bu meşhur amiral, yine anlamamışlardı.

Onlar da muhtemelen bizimkilerin bu haline şaşırıyorlardı.

Sonunda Fransız heyetinden biri:

“Barbarossa’ya” dedi.

Bizimkiler işte o anda uyanmışlardı.

“Şimdi istirahat edin. Yarın ilk olarak oraya gideriz.” dediler. Ve bu isteklerini güçlükle kabul ettirdiler. Zira o esnada Barbaros’un türbesine götürmeleri imkânsızdı.

Zira türbe kapalıydı. Çevresi ve içerisi mezbelelik gibiydi. Pencereleri tahta parçaları ile örtülmüştü.

Bizimkiler sabah Fransızları ikna edemeyeceklerini biliyorlardı. Bu sebeple o gece sabaha kadar türbede çalışma yapıldı. İçerisi ve etrafı temizlendi. Pencerelerine camlar taktırıldı.

Sabah saat 10.00 olduğunda Barbaros’un türbesi Fransızların görebileceği bir hale getirilmişti.”

Teyit edemediğim bu anekdot doğru mudur bilmiyorum. Fakat hadiseler doğruluğunu teyit eder niteliktedir.

Öncelikle Fransızların kendisine büyük minneti bellidir. Uzun süre Toulon’da kalan ve İspanyollara karşı Fransızları müdafaa eden Barbaros Hayreddin Paşa’nın bu anısı için Fransa’da yapılan bir tablonun altında yer alan şiirin kıtalarından birinde şöyle yazmaktaydı:

“Ne hoş geliyor pupa yelken

Sıra sıra Türkler ile bu donanma

Barbaros ve ordusu hep birden koşuyor bize yardıma”

Dolayısıyla Fransız heyetinin bu arzusu normaldi.

Diğer taraftan 30 Kasım 1925 tarihinde 677 sayılı Tekke, Zaviye ve Türbelerin Kapatılması Kanunu’yla Barbaros Hayreddin Paşa’nın türbesi de uzun süre harap bir halde kalmıştı. Etrafının mezbelelik olduğu kaynaklara da yansımıştı. Hatta cephesine gayet çirkin bir duvar örülerek türbenin dışarıdan görülmesi dahi engellenmişti.

1941 yılında ise bir anda adına bir anıt yapılmasına karar verildi. 1944 yılında ise tamamlanarak açılışı yapıldı. Bu anıtı yoksa Fransızlardan duyulan utanca mı borçluyduk? Şayet böyle ise bu durum büyük bir zül olmalıydı.

5 Mart 1950 tarihinde çıkarılan 5566/1 sayılı yeni kanunla bazı türbelerin açılması Bakanlar Kurulu’na bırakıldığından, Barbaros’un türbesi de bu tarihte tam olarak yeniden ziyarete açılmıştır.

Bütün bunlara karşılık tarihimizde Barbaros kadar hayatından ibret çıkarılacak kahraman pek azdır. Adına üniversiteler, araştırma enstitüleri kurulsa sezadır. Ders kitaplarında onun şahsiyetine ve verdiği mesajlara özel bölümler ayrılmalıdır.

Oysa bu büyük Türk’e layık olduğu değerin onda birini dahi göstermiyoruz. O, Batı ülkelerinde olsa dünya tarihine nasıl sunulurdu acaba? Düşünmeden edemiyor insan. Çok ibretlik bir söz vardır ki sanki bugün için söylenmiştir:

“Öyle bir nesil, öyle bir zaman ki, her şeyin fiyatını biliyor, fakat değerini bilmiyor.”

Barbaros’un hayatı destan kahramanlarını kıskandıracak derecededir. O, sadece bir donanmanın sevk ve idaresinde gösterdiği maharetle anılacak bir şahsiyet değildir. Bir avuç yoldaşıyla zor bir coğrafyada tutunması, Akdeniz’de İspanyollara karşı başarılı bir mücadele vermesi, Cezayir gibi büyük bir sultanlığın sahibi olması ve bu ülkenin yönetiminde gösterdiği dirayet ile de dikkatleri çekmiştir.

Dolayısıyla hayatı her yönüyle incelenmesi ve bilinmesi gereken emsalsiz liderlerden biridir. Liderlik sırları onda her bakımdan ve her şekliyle görülmüştür.

Onun başbuğluğunda bir avuç gazinin Akdeniz’de başardıkları büyük işler, birkaç kişiyle neler yapılabileceğini gösteren maddi delillerdir. Ancak asıl dikkat edilmesi gereken onlara bu başarıyı kazandıran, bu yüksek ruhu veren hasletleri görebilmektir.

Barbaros’un insanların kalbini kazanma, beceri ve kabiliyetlerini keşfedebilme ve onları istediği gibi kullanmadaki hünerleri eşsizdi.

Dinî hayatta gösterişten uzak çok samimi ve ihlaslı bir hali vardı. Her işte rabbinin rızasını gözetirdi. Dinî vazifelerini denizde ve karada savaşta ve barışta hiç aksatmazdı.

Affetme, cömertlik, yumuşaklık gibi huyları, istişaresiz hiçbir işe girişmemesi başarısındaki en büyük amillerdi.

Yeri geldiğinde çok merhametli olmasına karşın gerektiğinde ibreti âlem için son derece şiddetli davranırdı. Bilhassa din düşmanları ile ittifak edenlere karşı merhamet göstermezdi.

Günümüzde Osmanlı denizciliği üzerine kalem oynatanların bir kısmı Barbaros Hayreddin ve diğer Türk reislerini Avrupalılar gibi korsan olarak değerlendirmekte faaliyetlerini de korsanlık olarak görmektedir. Barbaros’u korsan diyerek hafife almak, Osmanlıları tanımamak ve hatta düşman olmakla açıklanabilecek bir husustur. Onların bu tarzı tarihçi olmanın metod ve usullerinden de yoksun olduklarını göstermektedir.

Zira karada devletin akıncıları hangi sorumluluk altında görev yapıyorsa deniz gazileri de aynı sorumluluk altında görev yapıyorlardı. Bunun farklı istisnalarının bulunması normaldir. Bazıları denizlerdeki savaşlarda esir ve ganimet alınmasından hareketle tenkitlerde bulunmaktadır. Hâlbuki bu durum Osmanlı İmparatorluğu’nun hukukunda bir haktır. Çünkü Osmanlı hukukunda devletin izin verdiği gaza ve cihat yapma hakkını elinde tutanlar, Osmanlı düşmanı devletlere karşı her zaman akın yapma hakkına sahiptiler. Şayet Osmanlı’nın dost ve müttefiki olan yani ahidname verdiği bir Avrupalı devlete karşı bu akını yapmaya kalkarlarsa o zaman cezalandırılırlardı.

Dolayısıyla Barbaros’u, kendisine büyük bir kin besleyen Avrupalıların söylemleri ile anlatmaya kalkmak, tarihimizi müsteşrikler edasıyla görmek ve algılamaktır. Kanuni’nin meşhur bir ifadesi vardır:

“Hristiyan devletler ecdadımın üzerine tehditli bulutlar yığıyor, fakat bunlardan yağmur yağmıyordu. Onlar sebep olmasa idi. Bu kan asla dökülmeyecekti.”

Bu gerçekten hareketle Endülüs’te Müslümanların başına gelenleri ve sonrasında Mağrip ve Akdeniz’de yaşananları bilmeden, tefekkür etmeden yoruma kalkışmak sakilliktir. Avrupalı şövalyelerin nice ada ve kıyılarda yer alan güçlü kalelerdeki korsanlık yapılarına gözü kör olmaktır. İspanyol, Venedik ve nice Avrupa krallarının desteğindeki deniz korsanları Müslümanlara deryayı dar etmişlerdi. Öyle ki Müslümanlar ticaret yapamaz halde idiler. İşte onların bu korsan girişimlerine karşılık, Barbaros ve yiğit reislerinin yaptıkları bir deniz gazasından, akınından başka bir şey değildi.

Nitekim ancak Preveze zaferinden sonra Avrupa krallarının desteğindeki bu deniz korsanlığının önüne geçilip, deniz seyahati, ticareti ve sahildeki halkın emniyet ve huzuru sağlanabilecektir.

Bu anlamda Barbaros, Akdeniz’e nizam veren bir deniz amiralidir. Cezayir-i Bahr-i Sefid denilen Kapudan Paşa Eyaleti’nin beylerbeyidir. O, denizcilerin piridir. Bir gemi inşa mimarı, mühendisi kadar tecrübe sahibidir.

Hayreddin Paşa sadece beldeler ve gönüller fethi ile kalmadı. Kanuni’nin arzusu üzerine bu gazaları kaleme aldırarak kıyamete kadar torunlarının istifadesine de sundu.

Gazanamesi hemen her coğrafyaya yayıldı ve Anadolu’dan Afrika’ya kadar her dönemde en fazla okunan kitaplardan biri oldu. Destanlaşan hayatı Türk gençlerinin cihat azmini hep canlı tuttu. Birçok defa günümüz Türkçesine de çevrildi.

Akdeniz’i bir Türk gölü haline getirmiş bu büyük Türk amiralinin hayatını bilmeye ve idrak etmeye bugün belki her zamankinden daha fazla ihtiyacımız vardır. Elinizdeki eseri okuduğunuzda bu hususu daha iyi anlayacaksınız.

Rahmetli Yahya Kemal’in şu muhteşem dizeleri, şanlı amiralimizin fetihlerden sonra İstanbul’a muazzam girişini her an taze tutmaktadır.

Deniz ufkunda bu top sesleri nerden geliyor? Barbaros, belki, donanmayla seferden geliyor! Adalar’dan mı, Tunus’dan mı, Cezayir’den mi? Hür ufuklarda donanmış iki yüz pare gemi Yeni doğmuş aya baktıkları yerden geliyor; O mübarek gemiler hangi seherden geliyor?

İnşallah elinizdeki eser de bizden kaynaklanan eksiklerine rağmen, bu büyük Türk amiralinin hayatını ve örnek şahsiyetini gençlerimizin hafızasına nakşedecektir. Gayret bizden tevfik yüce Allah’tandır.

Denizler Fatihi Piyale Paşa

Posted on 31 Ağustos 2021

TAKDİM

Osmanlıların Akdeniz hâkimiyetini tam anlamıyla sağlamalarında muhakkak ki Hızır Hayreddin Reis ve arkadaşlarının büyük rolü olmuştur. Kanunî Sultan Süleyman’ın hizmetine girerek muazzam Osmanlı armadasından ve devletin zengin kaynaklarından istifade eden Barbaros Hayreddin Paşa, engin tecrübesi ve bitmek tükenmek bilmeyen enerjisi ile müttefik Haçlı donanmalarını neredeyse limanlarına hapsetmiştir. 1538’de Avrupa’nın karşısına çıkartabildiği en büyük deniz gücünü de Preveze’de ağır bir bozguna uğratarak Akdeniz’i neredeyse Türk denizi kılmışlardır.

Kendisinden sonra gelenler Akdeniz, Kızıldeniz, Karadeniz ve Hint sularında Barbaros Hayreddin Paşa’nın ölümsüz karizması ile haşmet ve şevketle dolaşmış,

Deniz üstünde yürürüz

Düşmanı arar buluruz

Öcümüz komaz alırız

Bize Hayreddin’li derler

diyerek namını ve nişanını devam ettirmişlerdir.

Barbaros Hayreddin Paşa, gazâlarıyla destanî bir mahiyet alan hayatı kadar Türk denizciliğine Murad Reis, Turgut Reis, Aydın Reis, Ali Biçin Reis, Seydi Ali Reis, Kılıç Ali Reis, Hasan ve Salih Reisler gibi büyük kaptanlar yetiştirmekle de Osmanlı tarihinde emsalsiz bir mevki kazanmıştır.

Barbaros’un vefatından sonra yerine gelen Sinan Paşa’nın dört yıllık kaptan-ı deryalığından sonra Osmanlı muazzam armadasının başına yine bir karacı general olan Piyale Paşa geçti.

Kanunî Sultan Süleyman döneminde tam on dört sene muazzam Osmanlı armadasıyla denizlerde dolaştı. Hiçbir güç karşısına çıkmaya cesaret edemedi.

Nihayet Preveze’den yirmi iki sene sonra Cerbe’de Osmanlı donanmasının karşısına çıkmaya cesaret bulan Haçlı donanması ise Preveze’deki hezimetin tadını bir kez daha aldı.

Cerbe Deniz Zaferi ve ardından kalenin fethini konu edinen meşhur iki gazânâme yazılmıştır. Bunlardan biri Zekeriyazâde adıyla bilinen bir Osmanlı tersane kâtibinin kaleme aldığı Ferah- Cerbe Savaşı’dır. Bu eser “Tercüman 1001 Temel Eser” serisi arasında, Orhan Şaik Gökyay tarafından sadeleştirilerek günümüz Türkçesi ile yayımlanmıştır.

İkinci eser ise Şaban Nidâî’nin Fetihnâme-i Kal‘a-i Cirbe adıyla manzum olarak kaleme aldığı eserdir. Eser, Osmanlı donanmasının İstanbul’dan çıkışı, Cerbe Deniz Zaferi, Cerbe Kalesi’nin fethi, donanmanın İstanbul’a dönüşü canlı tasvirlerle ve hemen her yönüyle, fevkalâde akıcı bir Türkçe ile kaleme alınmıştır.

II. Selim Han’ın hekimleri arasında yer almış olmasına ve pek çok telif eseri bulunmasına rağmen Nidâî’nin hayatı hakkında ancak son yıllarda yapılan çalışmalarla malumat edinebiliyoruz. Bu durum millet olarak sadece Osmanlı eserlerine olan kayıtsızlığımızı değil, Osmanlı âlimlerini dahi tanımadığımızın en büyük göstergesidir.

Nidâî’nin faaliyetleri sadece tıp alanı ile sınırlı kalmadı. O, Osmanlı Devleti’nin en büyük deniz başarılarından biri olan Cerbe Zaferi’ni de manzum olarak kaleme aldı. Diğer eserlerinden farklı olarak bu eserini manzum biçimde yazması kendisinin şairlik yönünü gösterdiği gibi bir Osmanlı âliminin pek çok farklı meziyetini, kabiliyetini göstermesi bakımından da önemlidir.

Peki, Kanunî Sultan Süleyman zamanında on dört sene Osmanlı donanmasını muzaff er bir şekilde Akdeniz’de dolaştıran ve ona tarihin en büyük zaferlerinden birini kazandıran Piyale Paşa’yı ne kadar bilmekteyiz? Bu suale de müspet cevap verebilmek güçtür.

İşte elinizdeki bu eser Şaban Nidâî’nin Gazânâmesi’nden hareketle ortaya çıkmıştır. Üç bölüm halinde kaleme alınan eserin birinci bölümünde Nidâî’nin hayatı kısaca incelenmiştir. İkinci bölümde ana konusunu Cerbe Zaferi teşkil etmek üzere Piyale Paşa’nın on dört yıllık kaptan-ı deryalık dönemi ve şahsiyeti ile ilgili bilgiler verilmiştir. Üçüncü bölümde ise Şaban Nidâî’nin Cerbe Gazânâmesi adlı eserinin transkribi ve tıpkıbasımı yer almaktadır.

Gazânâmenin bilinen tek nüshası Londra’daki British Library’de bulunuyordu. Değerli tarih araştırmacısı Dr. İbrahim Pazan Bey, eserin mikrofilmini arşivden getirtmek suretiyle transkripsiyonunu yapmıştır. Eserin ilk iki bölümü de bu satırların yazarı tarafından kaleme alınmıştır.

Günümüzde Osmanlıca öğrenmenin önemine binaen Gazânâme’nin aslını da esere koymayı uygun gördük. Bu sayede okurlarımız, sade ve akıcı Osmanlı Türkçesini, aslından okumanın zevkine varacaklardır. Eserin sonuna vardıklarında ise, okumayı ütopya gibi zannettikleri Osmanlıca Türkçesini de farkına varmadan öğrendiklerini göreceklerdir.

Bu eseri gazâların unutulmaması gayesiyle, mükemmel bir şekilde kaleme alarak ahfadına miras bırakan Şaban Nidâî’nin ve Cerbe Seferi’nde bulunan gâzilerin aziz ruhlarına ithaf etmeyi bir minnet borcu sayıyoruz. Eserin transkribini gözden geçiren ve düzeltmelerde bulunan kıymetli meslektaşım Prof. Dr. Nihat Öztoprak Bey’e müteşekkiriz. Ayrıca eserin yayımlanmasında emeği geçen Timaş Yayınları Tarih Bölümü proje editörü Adem Koçal Bey ile editör Zeynep Berktaş’a ve diğer ilgililere teşekkür ederiz.
.

.

En Sevgili Efendimiz ve Sevdalıları

Posted on 30 Ağustos 2021

TAKDİM

Mülk-i dünya padişahı ahiret sultanısın
On sekiz bin âlemin bir şah-ı alişânısın

O, Mahbûb-ı Hüda, Sultan-ı Enbiya, Burhân-ı Asfiyâ, Hayru’l-Verâ, Şefî-i Rûz-i Cezâ, Habîb-i Hak, Şâh-ı Levlâk, Fahr-i Kâinat, Mefhar-ı Mevcûdât, Resûlü’s-Sakaleyn, Şems-i Kevneyn, Şefîü’l-Müznibîn, Seyyidü’l-Evvelîn ve’l Ahirîn, Rahmeten lil âlemin, Hatemü’l-Enbiya, Muallim-i Kur’ân, Hazine-i İrfan, Şah-ı Rusûl Şanlı Peygamberimiz Hazreti Muhammed Mustafa sallallahü aleyhi vesellem Efendimiz’dir.

O’nu sevmek ibadettir.

O’nu sevmek saadettir.

O’nu sevmek devlettir.

O’nu sevmek iki cihanda izzettir!

Âdem Aleyhisselâm’dan itibaren O’na gelinceye kadar gelen bütün peygamberler O’ndan haber verdiler. O’nun geleceğini müjdelediler.

O dünyayı teşrif eylediğinde âlem zulmet içerisindeydi.

İlim ve edebiyat en yüksek seviyesinde olsa da “Cahiliye Dönemi” olarak tarihe geçti. Zira O’nu tanımayan cehaletten kurtulamaz. En büyük cehil, O’nu tanımamaktır.

Lakabı Ebü’l-Hakem (Hikmet babası) olan Amr bin Hişam’ın adı, O’nu reddettiği için o günden bugüne kadar Ebû Cehil (cehaletin babası) olarak geldi. Kıyamete kadar da öyle anılacaktır.

Peygamberler dahi O’nun ümmetinden olabilmek için can attılar. Bu büyük saadet İsa Aleyhisselâm’a nasip olacaktır.

Bu mevzuya işaret olması bakımından şu nükte ne kadar hoştur.

Bir mecliste âlimler Ahmed Paşa ile Necati’nin şiirdeki üstünlüğü konusunu tartışmakta idiler. Bazıları Ahmed Paşa’yı üstün tutarken bir kısmı da Necati’nin tarafındaydı. Bu sırada meclise Necati geliverdi.

Durum kendisine arz edildi. Meclistekilerin meraklı bekleyişleri arasında Necati büyük bir tevazu ile ve irticalen şöyle söyledi:

Necati’nin dirisinden ölüsü Ahmed’in yeğdür

Ki İsa göklere ağsa yine dem urur Ahmed’den

O bu beyti ile bir taraftan Ahmed Paşa’nın ölüsü bile benim diri halimden üstündür derken diğer taraftan Peygamber Efendimiz ile İsa Aleyhisselâm’a telmihte bulunuyordu. Zira Necati’nin bir ismi de İsa idi.

Necati böylece hem İsa Aleyhisselâm’ın göğe çekilmesine işaret ediyor hem de ahir zamanda tekrar dünyaya gelerek, âşık ve meftun olduğu Muhammed Aleyhisselâm’ın ümmeti olma bahtiyarlığına erişeceğini büyük bir ustalıkla göstermiş oluyordu.

Bir kişi kimi severse ismini çok yâd eder

Yârini yâd etmeyen battalı gam kasvet yıkar

Türkler de, İslâm dairesine girmeleri ile birlikte O’nun sevgisi ile coştular. O’nu sevmeyi, övmeyi, O’nun gibi yaşamayı en büyük nimet ve bahtiyarlık bildiler.

Söze O’nunla başladılar, O’nunla bitirdiler. Dualarında hep O vardı. Hayatları O’nunla şekillendi.

Evlerinde O’nun Hilye-i Şerifleri, duvarlarında O’nun isimleri vardı. Çocuklarına en fazla O’nun ve O’nun sevdiklerinin ismini veriyorlardı. Dolayısıyla akıllarına hatırlarına hep O geliyordu.

Daha dünyaya geldiklerinde sağ ve sol kulaklarına ezan ve kamet söylenirken O’nun ismi kalplerine mühür gibi işleniyordu. Beş vakit namazlarında tahiyyat okunurken O’na, âline ve ashabına selat ü selam söyleniyordu.

Onun için aziz idiler, devletli idiler, mürüvvetli idiler, saltanatlı idiler, kudretli idiler, haşmetli ve mehabetli idiler.

Türklere galebe çalmak isteyenler O’nu hayatlarından çıkarabilmek ve unutturabilmek için asırlarca çırpındılar. Türlü türlü projeler geliştirdiler. Başarılı da oldular.

O’nu unuttukça Türk’ün izzeti ve şerefi de düşmeye başladı!

Arif Nihat Asya Bey, kaleme aldığı mükemmel na’t-ı şerifinde, unutulan bu en büyük kıymeti ve ibadeti, Türk Milleti için bahtsızlık ve felaket olarak telakki ederken üzüntüsünü şöyle dile getirmişti:

“Ne adlar ezberledi ey Nebi

Adına alışkın dudaklarımız

Artık yolunu bilmiyor

Artık yolunu unuttu

Ayaklarımız.”..

Dudaklarımız O’nun adını anmaya başladığı, gönüllerimizde O’nun sevgisi yer ettiği ve ayaklarımız O’nun yolunda gittiği müddetçe iki cihanda aziz olmaya devam edeceğiz.

Asırlardır her mütefekkirimiz, eline kalem alan her edibimiz mutlaka O’nun adına bir beyit yazar veya bir eser verirdi.

Muhammed Aleyhisselâm’ı medh edemiyorum,

Onunla, yazılarımı kıymetlendiriyorum.

Dizesine uygun olarak bunu saadetlerinin sermayesi olarak görürlerdi.

Biz de bu eseri bir anlamda o sevgiden bir demet olarak derledik. Şanlı Peygamber Efendimiz’in ciltlere sığmayacak örnek hayatı, güzel ahlakı, latif ve mübârek sözleri, mucizeleri ve nihâyet ümmetinin O’na duyduğu derin iştiyak ve muhabbetinden bir zerresini sunmaya çalıştık.

O’nun sonsuz rahmet ve merhamet deryasından bir damla ümidiyle acizliğimize bakmadan, milletimizin temiz ve asil evlatlarında O’nun sevgisini işlemek dileğiyle bu işe tevessül ettik.

Eltâf-i İlahi bize ümmetliğin fahrını bahşeyledi

Sen ezelden ebede mefhar-ı ümmetsin efendim.

(Allahü Teâlâ lütfu ihsanı ile bize, sana ümmet olma şerefini nasip eyledi. Sen ezelden ebede ümmetlerin kıyamete kadar övüncüsün efendim.)

Ya İlahi! Yazanı, okuyanı, seveni iki cihanda Habibi’nin şefaatine nail eyle! Âmin!

.

Slovakya’da Osmanlılar

Posted on 30 Ağustos 2021

Takdim

XVII. asır, Osmanlı Devleti için zaferlerle dolu üç asrın nihayetinde, bir atâletin ve duraklamanın baş gösterdiği devredir. Bu devir, IV. Murad Han’ın iktidar dizginlerini elinde tuttuğu yıllar geride bırakılırsa yarım asır sürdü. Köprülü Mehmed Paşa’nın sadârete gelişi ile başlayan ve Viyana bozgununa kadar devam eden yaklaşık otuz sene, Osmanlılara iç gâilelerini çözmesi yanında Avrupa’daki zafer dolu yılları yeniden yaşatmıştır. Osmanlı Devleti’nde “Köprülüler Devri” çığırını açan Köprülü Mehmed Paşa, daha çok iç olaylarla uğraşmış, isyanları bastırmış ve oğlu Fazıl Ahmed’e problemsiz bir devlet bırakmıştı. Nitekim Fazıl Ahmed Paşa, sadâretinin ilk yılından itibaren Avrupa’da ortaya çıkan aleyhte gelişmeler üzerine rahat bir şekilde sefere çıkmış ve iki yıl içinde Avusturya’yı dize getirmiştir. Ardından Venediklilere ağır darbeler indirmiştir.

Fazıl Ahmed Paşa ilk seferinde Avusturya’da Uyvar ile birlikte dört büyük kale, otuza yakın palanga ve yedi yüz civarında köyden müteşekkil büyük bir eyaleti devletine kazandırmayı bilmiştir. Ahmed Paşa’nın bu seferi pek çok tarihçi tarafından kaleme alınmıştır. Bu müelliflerden her biri iyi yetişmiş, önemli memuriyetlerde bulunan, devlet işlerine ve sırlarına vâkıf kimselerdir. Elinizdeki eserin ilk iki bölümü bu kıymetli mehazların karşılaştırılması ile Avusturya Seferi’nin sebepleri, uzun süren yolculuk, otuz sekiz gün devam eden kuşatma ve nihayet Uyvar’ın ele geçirilmesine ayrılmıştır.

Diğer taraftan Osmanlılar, hemen hemen hiçbir Müslüman nüfusun bulunmadığı bu uç eyaletinde kısa bir sürede teşkilatlarını kurmuşlar, arazinin tahririni gerçekleştirmişler ve yirmi yıldan fazla bir süre de sulh ve sükûn içinde idare etmişlerdir. Bu durum, Osmanlıların cihanşümul idarelerinin ne derece zirvede olduğunun açık bir göstergesidir. Dolayısıyla eserin üçüncü bölümünde özellikle arşiv belgelerine dayanarak eyaletin idari, askeri, iktisadi ve sosyal yapısı ortaya çıkarılmaya çalışılmıştır. Bu konuda tahrir defterinin yanısıra Uyvar hazinesi defterleri, bab-ı asafi kalemleri defter ve dosya katologlarında yer alan ruus, tahvil ve divan kalemlerindeki belgeler, büyük kale ve yeniçeri kalemi defterleri ile maliyeden müdevver defterleri katologlarındaki zengin arşiv malzemesi en önemli kaynaklarımız olmuştur.

Sefer dönemine ait mühimme kayıtlarının fevkalade azlığı ve sefer ahkâm defterinin bulunmayışı büyük bir talihsizlik ise de, Uyvar’ın fethinde bulunanların zengin malumatlarla yüklü yazma eserleri bu noktadaki eksikliği büyük ölçüde gidermiştir. Bu arada başta J. Blaşkoviç ve V. Kopcan olmak üzere K. Vocelka, M. Matukan, H. Georg Majer, E. Eickhoff, G. Max Kortepeter ve K. Hegyi gibi batılı tarihçilerin döneminin Osmanlı – Avusturya münasebetleri ile Slovakya’nın Osmanlılar zamanındaki idaresine dair çalışmaları, bu araştırmanın ortaya konulmasında önemli oranda katkı sağlamıştır.

Uyvar şehrinin tahririni andıran küçük bir defterden ise Osmanlıların mahallelere verdikleri isimleri, şehirdeki dükkân ve hane adedini, sosyal ve kültürel eserlerini takip etmek mümkün olmuştur. Ne yazık ki bu defter, % 20 oranında çürümüş olup üzerinde çalışma müsaadesi de güçlükle alınmıştır. Ayrıca konu açılmışken Mâliyeden Müdevver tasnifindeki pek çok defterin (örneğin Nr. 4016, 5232, 15706, 18256) çürük olduklarından dolayı incelemek imkânının olmadığını belirtmek gerekir. Bu durum tarihçinin olduğu kadar tarihin de bir büyük ızdırabıdır. Zira bu belgelerden her birinin kaybı, mâzi ile ilgili bir bağın kopması mânâsına gelmektedir. Bu itibarla arşivde belki de yapılacak en mühim çalışma çürümekte olan defter ve belgelerin tasnifi ve korunması olmalıdır.

Bu vesile ile özellikle 1987–1990 yılları arasında Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü görevinde bulunan rahmetli Prof. Dr. İsmet Miroğlu Bey’i, yıllarca alalâde resmî bir devlet dairesi muamelesi gören arşive, gerek yüzlerce kaliteli personel kazandırılmasında, gerekse tasnif çalışmalarının hızlandırılarak aktif bir hale getirilmesinde yaptığı önemli katkılar sebebiyle hayırla yâdetmek yerinde olacaktır.

Eserde, defterdeki tariflerden hareketle şehrin planını gösteren bir harita üzerinde mahallelerin yerlerine işaret edilmiştir. Sefer menzillerini gösteren bir harita ile muhtelif listeler ve önemli belgeler ekler bölümünde derc olunmuştur.

Bu eserin hazırlanması sırasında ikaz ve destekleriyle yardımlarını gördüğüm Prof. Dr. Mustafa Çetin Varlık, Prof. Dr. Mücteba İlgürel, Prof. Dr. Enver Konukçu ve rahmetli Prof. Dr. İsmet Miroğlu’na şükranlarımı sunarım. Ayrıca Almanca eserlerden tercümeler yapan Sayın Alaaddin Erdoğan’a, harita ve şemaları çizen Prof. Dr. Ramazan Özey’e; araştırmalarım esnasında her zaman gerekli kolaylığı gösteren Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Süleymaniye Kütüphanesi ve Köprülü Kütüphanesi çalışanlarına da teşekkür ediyorum.

Nihayet eseri titizlikle yayına hazırlayan kıymetli dostum Abdulkerim Şaşmaz’a, sanat yönetmeni Emine Karabulut’a, tashihlerinde yardımcı olan Kıymetli talebem Göker İnan’a ve eserin basımında gerekli titizliği gösteren değerli KTB Yayınları mensuplarına ayrıca teşekkür ederim.

Valide Sultanlar ve Harem

Posted on 30 Ağustos 2021

ÖNSÖZ

“İdrakin eğer var ise ma‘kul-şinas ol”

Orası Harem’di.

Adı üzerinde, gözlerden uzaktı.

Bilinmezdi. Gözlemeye kalkan kellesini kaybederdi.

İşte bu özelliği, bilhassa ecnebilerin merakını kamçıladı.

Hayalî ve korkunç senaryolar üretmek için bereketli bir ortam doğurdu.

Nitekim Avrupalılar bu bereketli alandan alabildiğince istifade ettiler. Filmler, tiyatrolar, romanlar, seyahatnameler ve raporlarıyla bilinmezi güya kendilerince bilinir kıldılar.

Batılı seyyahların ve yazarların yalan yanlış iftiraları, kendi bilim adamlarını inandırmaya yetmediyse de bizim toplumumuzda son yüz elli yılda nedense oldukça revaç buldu.

Osmanlı peşin hükümlülüğü ve İslam düşmanlığı bunu daha da tetikledi. Dizi ve filmlerle de pekiştirdiler. İnsanların genlerine işlediler.

Gerçek böyle miydi?

Padişah evinde kimler yaşardı?

Valide sultan, hasekiler, sultanlar, cariyeler haremde nasıl bir hayat sürerlerdi?

Padişahlar kimlerle evlenirdi?

Önceleri Anadolu beylerinin ve Balkan prenslerinin kızlarını alırken, daha sonra neden cariyeleri tercih ettiler?

Kızlarını evvelce Anadolu beylerine verirken sonra neden köle devlet adamlarıyla evlendirdiler?

Sevinci, kederi, düğünü, şöleni, bayramı, cenazesi ve her hâliyle padişah evindeki yaşantının tüm detayları…

“Beyi bey doğurmaz oğul, beyi ana doğurur”

Rahmetli Fethi Gemuhluoğlu Bey’in şu ifadesi, Osmanlı padişahları adına, onları doğuran anaları herhâlde en güzel bir şekilde açıklamaktadır.

Harem’in en güçlü ve itibarlı kadını olan valide sultanlar…

Rum, Bulgar, Arnavut, Boşnak, Venedikli, Gürcü ve Çerkez’diler.

Saraya nasıl girdiler?

Geldikleri gibi mi kaldılar?

Nasıl bir eğitim gördüler?

Hanedan ve devlet için neler yaptılar?

Hangi eserleri bıraktılar?

Vakıfnamelerinde olmazsa olmazları ne idi?

Nasıl bir hayat sürdüler?

Evlatları yedi yaşında, on bir yaşında tahta çıktığında nasıl bir rol üstlendiler?

Hanedana bakışları, devlet anlayışları ve millete hizmetleri…

“Fark eylemeyen cevheri sarraf değildir”

Önce Harem, sonra valide sultanların hayatı… İşte bütün bunları bulacağınız eser… Okuyacak, düşünecek ve yorumlayacaksınız.

Eserin hazırlanmasında her türlü yardımlarını gördüğüm Hamza Umut Albayrak, Zuhal Turan, Bilge Türkmen, Yasemin Aygün ve B. Can Fidan’a müteşekkirim. Bu çalışmaya beni teşvik ederek ortaya çıkan eseri en iyi şekilde yayıma hazırlayan Timaş Yayınları Tarih Bölümü Yayın Yönetmeni Adem Koçal’a ve Tarih Editörü Zeynep Berktaş ile diğer emeği geçenlere de teşekkürü bir borç bilirim.

İşte “Harem ve Valide Sultanlar”

İşte “Osmanlı’nın Sır Dünyası”

.

Bir Müstakil Dünya Topkapı Sarayı

Posted on 30 Ağustos 2021

Osmanlı padişahlarına dört asra yakın hizmet veren Topkapı Sarayı, Marmara ve Boğaziçi’ni aynı anda görebilen ve eskiden şehrin son derece müstesna ve her türlü tabiat güzelliğine sahip bir alanına inşa edilmiştir. Burası, bir kısım yazarların ifadeleriyle, dünyanın en güzel, en latif ve gönül alıcı yeridir.

Yaklaşık yedi yüz bin metrekarelik bir alana yayılan sarayda ilk yapılaşma Fatih devrinde başladı ve gelen her padişahın ilave ettirdiği fevkalade güzel yapılarla muazzam bir saray manzumesi oluştu.

Topkapı Sarayı uzaktan seyredildiğinde; eski devir ve günümüz saray modellerinden ziyade, sanki bir mektep ve medreseyi canlandırmaktadır. Gerçekten de bu fonksiyonları dolayısıyla emsallerinden özellikle ayrılacak, geçmişte ve gelecekte ikinci bir numunesi görülemeyecektir.

Topkapı Sarayı Bâb-ı Hümâyûn, Bâbüsselâm ve Bâbüssaâde denilen üç ana kapı ile dört avlu, Harem ve Hasbahçeler’den meydana geliyordu. Etrafı, Sûr-ı Sultanî denilen bin dört yüz metre uzunluğunda yüksek bir duvar ile çevrilmiştir. Burası âdeta saray değil, müstakil bir dünyadır.

Bâb-ı Hümâyûn’dan Bâbüsselâm’a kadar uzanan dış avlu, her türlü faaliyetin merkezidir. Şikâyeti olanların ve adalet aramaya gelenlerin müracaatlarını sunacakları Deavi Kasrı buradaydı. Hastanesi, fodla fırınları, sarnıç ve su kuyuları, sim sakalar, hasırcılar, odun ambarı ocakları ve darphanesi ile bu avlu, her gün hummalı bir faaliyetin ve renkli bir hayatın merkezi konumundaydı.

İkinci Avlu’da yer alan Dîvânhane, önemi dolayısıyla meydana da adını vermiştir. Dört yüz yıl dünya siyasetine buradan yön verilmiştir. Âdeta dünyanın kalbi burada atardı. Dîvânhane’ye gölgesi vuran Adalet Kasrı, burada zulmün ve haksızlığın olmadığını vurgulamaktadır. Dîvânhane’nin ön yüzündeki bir kitâbede bu husus şöyle ifade edilir:

Felekler bu yüce kubbe altından ibarettir,

Adalet olmasa bu köhne kubbe ayaklar üzre durmaz.

Enderun’a girişi sağlayan Bâbüssaâde Kapısı bayram, cülus ve sefer merasimi gibi nice görkemli alaylara şahit olmuştur. Enderun ise, padişahın yaşadığı bir mekân olmanın ötesinde asıl olarak, Osmanlı Devleti’nin en yüksek mektebidir. Dünyanın en zeki çocuklarının yaşadığı, eğitim aldığı ve ileride en yüksek mevkilere gelmek üzere yetiştirildiği bir mekânlar manzumesidir.

Bu alanın hemen dışında, her biri bir sanat harikası olan köşkler boy göstermektedir. Nihayet padişahın validesi, eşleri, çoluk çocuğu ve hizmetlileri ile yaşadığı özel Harem bölümü… Yıllarca yanlış tanıtılan ve yorumlanan mekânların gerçek yüzü ilmî araştırmalar neticesinde, günümüzde bütün açıklığıyla ortaya çıkmış bulunmaktadır. Harem bölümü de aynen Enderun gibi yüksek bir ilim ve kültür mektebidir.

1854’te Sultan Abdülmecid, Dolmabahçe Sarayı’nı yaptırıp resmi sarayı buraya taşıyınca, Topkapı Sarayı artık mukaddes emanetlerin ve iç hazinenin korunduğu, belli günlerde padişah tarafından ziyaret edilen bir mekâna dönüşmüştür. 3 Nisan 1924’te ise müze haline getirilmiştir. Günümüzde Osmanlı döneminin zenginliğini, haşmetini ve gücünü yansıtan, hazinelerinin sergilendiği bir mekân olarak varlığını devam ettirmektedir.

Böylece Topkapı Sarayı, neredeyse Osmanlı medeniyetini bir bütün halinde tüm ihtişamıyla ve zarafetiyle gözler önüne sermekte ve bize dillendirmektedir. Eserin en önemli taraflarından biri de, şüphesiz saraydaki hemen her eserin üzerindeki kitâbelerinin hem aslı, hem de günümüz Türkçesiyle okuyucuların istifadesine sunulmuş olmasıdır.

İşte tarihinden günümüze Topkapı Sarayı’ndaki mekânların, köşklerin, odaların, hücrelerin tarihî fonksiyonları, mimari özellikleri, maksadını ifade eden kitâbeleri, sarayda yaşayanların hayat tarzları, hizmet birimleri, sınıfları ve günümüzdeki konumu ile dünden bugüne sarayın uzun serüveni…

.

Zihinleri devşirilmiş!

Posted on 27 Ağustos 2021

Afganistan dünya gündeminde. Ülke bir kez daha yeni bir dönemece girdi. Yorumcularımız günlerdir Afganistan’ı ve Taliban’ı konuşuyor.

Taliban ilk olarak yirmi yıl önceki durumuyla tartışıldı. Kafa-kol kesen görüntülerle anıldı. Şeriat korkusu pompalandı.

Ülke nasıl bu kadar kolay düştü sorusu soruldu, sorulmaya devam ediyor.

Afganistan’ın son üç asırda üç küresel güç olan devletle mücadelesi bilinmiyor. ABD, Rusya, İngiltere unutuldu.

Yorumları dinlerken bazen insan hayretler içerisinde kalıyor.

Birincisi bizim aydınlarımız nasıl bu kadar dinî bilgilerden habersiz olmuş? İkincisi nasıl böylesine tarih bilgisinden yoksun? Üçüncüsü ise nasıl bu kadar ABD’ye şartlanmış durumda veya gücün tesirinde kalmışlar?

Afganistan’ın tarihî rolüne geçmeden önce yorumcularımızın bazı akılalmaz değerlendirmelerine değinmek istiyorum.

Öyle ki on gündür Taliban Afganistan’ı işgal etmiş gibi gösteriliyor.

Sanırsınız ki Taliban binlerce km uzaktan geldi. Başka bir ülkenin ordusuydu. Cebren ve zorla başka bir ülkeye zorla hâkim oldu(!)

Sanki ABD askeri ise o ülkenin ordusuydu da çıkarıldı. Böyle mi değerlendirmek gerekir?

Düşünelim. Bu yorumlarla saatlerimizi çalanlara ve gençlerimizin beyinlerine hitap edenlere soralım:

Türkiye’nin emir komutası, idaresi ve başkenti ve bütün yetkisi ABD ordusunun elinde olsun ister misiniz?

Böyle bir durumda ona direnen güçleri siz terör örgütü diye mi isimlendirirsiniz? Konu Afganistan olunca neden ABD kurtarıcı ülke gibi oluyor?

“Efendim biz Afgan ordusu direnmedi o güçlü Afgan ordusu neredeydi onu konuşuyoruz” gibi basitliklere heves etmeyin sakın!

Yirmi yıl öncesine dönün ve sorun ABD’nin bu bölgede işi neydi? Niçin bölgeye yerleşti? 20 yıldır -askerleri bir tarafa bırakalım- Afganistan’da kaç bin sivil vatandaşın kanı döküldü? Şehirler nasıl bombalandı? Irz-u namus nasıl payimal edildi?

Kulûba hâkim olmayan hükümdar
Hükümdar da olsa bî-iktidar

Demişler. Kalpleri kazanmadıkça, sadece bedenlere hâkim olmakla bir ülkeye ve insanlara hükmedemezsiniz. Sonunda zelil ve hakir bir biçimde kaçarsınız. Onlara güvenerek iş yapanlar da zelil olur. Nereye kaçacağını bilemez.

Nitekim bu görüldü. ABD askeri Afganistan’ı terk ederken Afgan halkının nazarında değeri sıfır olan Afgan idaresi ve ordu gücü de nereye kaçacağını bilemedi. O ordu direnecek ve Taliban’ı mahvedecek bir durumda olsa merak etmeyin ABD asla ayrılmazdı.

Sözde aydınlarımızın televizyon kanallarında Taliban derken kadınların giysisi ve el kol kesme görüntülerinden hareketle şeriat getiriyor demeleri din adına tam bir cehalet belirtisidir.

Birincisi şeriat demek İslamiyet demektir. İtikadi şartlarıyla, ibadetiyle, hukuk kurallarıyla, ekonomik sistemiyle bir bütündür. Burada İslam’a uygun olmayan bir şekilde hareket edilirse ona şeriat veya İslamiyet denmez. Burada aydınlarımız, hatayı ve yanlışı dine yüklemek gibi çok gülünç bir konuma düşmektedir.

Neredeyse 150 senedir İslam hukukunun uygulanmadığı bir ülkede bir sabah içinde hukukçular ortaya çıkmaz.

Kaldı ki bu kişileri de etkileyen ve yetiştirenler de ABD’li idiler. Hatta Osmanlının son dönemlerinde İngilizlerin Mısır’da, Hindistan’da, Türkistan’da yaptıkları gibi Afgani, Abduh ekolünde kimseleri bu bölgede de yetiştirmişlerdi. Halkı tam manasıyla Sünni olan Afganistan’ın medreselerinde de selefi zihniyetli insanlar yetişir olmuştu.

İşte ABD 30 yıl önce Ruslara karşı onları örgütlerken selefi düşüncelerle besliyorlardı. DEAŞ gibi örgüt mensuplarını da buradan anlayabilirsiniz.

Peki Taliban 20 yıl önceki yerinde mi duruyor? Bu konuda konuşmak için henüz erken. Afganistan mücahidleri Ruslara karşı büyük bir zafer elde ederlerken ABD istihbaratı kendisinin Afganistan’a girmesini hazırlayacak yolları çoktan döşemişti. Nitekim ülkesinde İkiz kuleleri bahane ederek el-Kaide’yi hedef gösterip bu ülkeye giriş yaptı ve en uzun savaşını yürüttü.

Bu yirmi yıl içinde köprünün altından çok sular aktı. Taliban’ın içinde şimdi sadece Peştun grupları yok. Türkmen, Tacik, Özbek bir anlamda ülkedeki bütün milletlerden insanlar ve başlarında sağduyulu ilim sahipleri de var. Muhakkak ki ülkeyi birleştirecek hamleleri göstereceklerdir.

Nitekim Taliban’ın bu ezici başarıya rağmen sağduyulu adımları bunun göstergesidir.

ABD en uzun süreli işgalinde neden başarısız oldu? Bir süper devlet olarak işgal ettiği bir ülkeden en perişan görüntülerle çekildi. Bunun nedenleri üzerinde durmak ve değerlendirmek gerekmektedir.

Türk basını, hep ölümden kaçan Afganların uçağa binebilmek için gösterdikleri çaresizliği ve uçağın kanatlarında parçalanışını gösterdi.

Hâlbuki her gün ve her gece gösterilecek kareler ABD askerlerinin köpeklerinin taşınması olmalıydı.

Uçak koltuklarına kurulan köpekler en şaşaalı bir şekilde taşınırken yirmi yıldır kendilerine yardımcı olan Afganlar, en adi insanlar gibi üst üste yığılarak taşındı. Uçağın kanatlarında parçalandı. Çaresizlik içerisinde ortada bırakıldı.

İşte Batı budur! Batı’ya uşaklık edenlerin hâli böyle olur, mesajını bilhassa İslam dünyası görmeli ve idrak etmelidir.

Büyük Oyun’u bitirme zamanı

Osmanlıların zayıflaması ile birlikte Müslüman ülkeler üzerinde başta İngilizler olmak üzere kapitalist devletlerin nüfuz kazanma mücadelesi başlamıştı.

19. yüzyılda Afganistan jeostratejik önemi bakımından önde gelen ülkelerden biri idi. Bu önem, İngiltere’nin en zengin sömürgesi olan Hindistan’ı koruma, Rusya’nın ise sıcak sulara inme çabasından kaynaklanmaktaydı.

Nitekim Afganistan üzerinde İngiltere ve Rusya arasında başlayan çatışmanın adı tarihe “Great Game” yani Büyük Oyun olarak geçti.

Bu oyunun ilk galibi İngiltere olacaktı. 1865 yılında Türkistan’ı Ruslara bırakan İngilizler Afganistan üzerinde tek söz sahibi olmuştu. Bu hâkimiyet 1919 yılına kadar zaman zaman ciddi çatışmalarla sürecek ve neticede Afganların zaferi ile son bulacaktı.

19. asrın süper gücü İngiltere, Afganistan’da bozgun yaşamıştı.

Afganistan bu tarihten itibaren Türkiye ile iyi ilişkiler kuracak ve hatta Türk askerî teknisyenleri, Afgan ordusunu yapılandırılacaktır. Bu durum iki ülke arasında tekrar büyük bir dostluğun doğmasına yol açacaktır.

Buna rağmen Türkiye’nin 1952 yılında NATO’ya üye olması nedeniyle, askerî teknisyenlerini geri çekmesi ve bunun üzerine Afganistan’ın askerî öğrencilerini Sovyet Harp Okullarına göndermesi, Afganistan’ın bundan sonraki tarihi için bir dönüm noktası olacaktır.

Bu dönüm noktası, 1979 yılında Afganistan’ın, içerideki iş birlikçi devlet adamlarının daveti üzerine ülkenin Rus işgaline uğramasına yol açtı. Afganlar büyük zulümlere uğradılar. Ölümüne bir mücadele verdiler. Ruslar çıktığında ülke enkaza dönmüştü. Buna rağmen Mücahidler, 20. asrın sonunda bir dünya gücünü daha hezimete uğratmışlardı.

Küçük cihad başarılmış büyük cihad başlamıştı. Şimdi birliği sağlama zamanıydı. Ne hazindir ki dış dünyaya karşı verilen mücadele içeride gösterilemedi. Mücahidler, Ruslara karşı verdiği birlik mücadelesini koruyamadılar ve birbirine düştüler. Bu durum ABD işgalini hazırladı. Yirmi yıl daha ülke perişanlık girdabında mahvoldu. Maddi servetleri sömürüldü.

Taliban’ın pes etmemesi ve sistemli bir tarzda mücadelesini devam ettirmesinin sonuçları bugün alınmıştır. 20 sene sonra yani 21. yüzyılda dünyanın bugünkü süper gücü ABD de yenilgiyi kabul ederek Afganistan’dan çekildi.

Şimdi Afganistan’ı birlik bekliyor. Oradaki Müslümanları ancak Türkiye birleştirebilir. İnşallah Afganlar yaşadıklarından büyük ders alırlar. Batı’nın korkunç yüzünü gördüler. Bir kez daha gurura kapılıp şımarmazlar.

Zira bu defa Çin belası kapıda beklemektedir. Afganlar bir kez daha iç savaşa sürüklenirse bu kez bölgeye girecek olan Çin belasıdır.

Türkiye’nin kendilerini uyarması ikaz etmesi gerekmektedir. Türk aydınları Peştun, Tacik, Türkmen, Özbek dilini bırakıp birleştirici mesajlar sunmalıdır. İslam kardeşliğini pekiştirmelidir.

Nitekim Fransa’nın fitnesi ile Ahmed Şah Mesut hemen harekete geçmiştir. Onlar İslam ülkelerinde sadece fitnenin alevlenmesine çalışırlar.

ABD zelil bir şekilde kaçtığı hâlde Taliban ile gizli pazarlıklarını hâlen sürdürmektedir.

Türkiye Taliban’la görüştüğü an rengi moraran Batı devşirmeleri, sahiplerinin tavrından utanmalı ve artık ülkesinin yanında durmayı bilmelidir.

İnşallah gelecek, dost ve kardeş Afganistan’ın birliği ve huzuru ile son bulur.

TEFEKKÜR
Girmeden tefrika bir millete düşman giremez
Toplu vurdukça yürekler onu top sindiremez
Mehmed Âkif Ersoy

.

Zırva tevil götürmez!

Posted on 20 Ağustos 2021

Geçen hafta Cuma Divanı adlı köşemde işlediğim konu ile ilgili olarak “Mil-Diyanet Sen” Başkanı Celaleddin Gül sosyal medyada bir açıklama yapmış. Üyelerine de, elinizden geldiği kadar paylaşın, diyerek destekte bulunmalarını istemiş. Aslında zırva tevil götürmez sözüne uygun olarak yazısı muhatap alınacak, açıklaması değer verilecek bir durumda değildi. Zaten pek çok okuyucu da yorumlarında bunu belirtmişti. Ancak hazindir ki anlı şanlı profesörleri dahi yazılarıma aynı üslupla karşı çıktıkları için kısa açıklamalar yapmak şart oldu diye düşünüyorum.

“TGRT Tetikçisi yine işbaşında” başlığıyla yaptığı açıklamasını FETÖ-vari oluşumların temsilcileri, “fitne ve fesadın merkezi kanalda” diye devam ettirmiş.

Bu nasıl bir Diyanet sendikası başkanıdır, diyerek dehşete düştüm. FETÖ ile fikren en büyük mücadeleyi verenleri FETÖ’lükle suçlamak ya FETÖ’yü hiç tanımamak veya zımnen FETÖ’nün değirmenine tankerlerle su taşımaktır. Diyanet İşleri eski Başkanı’nın nasıl gittiğini bilmemektir. Diyanet’te bir dönem FETÖ yuvalanmasını görmemektir. Dinler arası Diyalog masasından haberdar olmamaktır. Eyvah ki ne eyvah! Diyanet’i bunlar koruyacaksa yandık!

Bu beyefendi mahkemeye gidecekmiş! Sormazlar mı niçin gidiyorsun diye? Hakaret mi etmiş, iftira mı atmış demezler mi?

Sayın Başkan şunu not defterinize yazın!

Ressam eseri, komutan savaş stratejisi, siyasetçi uygulamaları, hâkim kararı ve kitap yazan kişi de fikirleri ile değerlendirilir. Eserimi tenkit etti, uygulamamı beğenmedi, kararımı tartıştı diye kimse mahkemenin yolunu tutmaz. Beş yaşında bir bebek gibi abisinin her hareketini babama söylerim edasıyla fikir adamı olunmaz.

Konuşmayacakmışız. Tartışmayacakmışız. Görmeyecekmişiz!

Evet, yıllarca FETÖ’nün fikirlerini tartışmadınız, konuşmadınız, görmediniz! Şimdi aynı zihniyetle mahkeme diyerek hataların konuşulmasına da karşısınız.

Kanuni Sultan Süleyman’ın Beşiktaşlı Yahya Efendi ile arasında geçen, “Neme gerek” kıssası sizin için bir masal olabilir. Fakat bizim için çok kıymetli ve ibretlik bir kıssadır Sayın Başkan.

Ziya Paşa ne güzel söylemişti:

Asude olam dersen eğer gelme cihana
Meydana çıkan kurtulamaz seng-i kazadan

Eserine, fikrine, siyasetine güvenemiyorsan; kendini savunmaktan acizsen çıkma meydana! Suçüstü yakalanan hırsızın etrafı suçlaması gibi tetikçi, yalancı, fitneci vb. hakaretlerle hatalarınızı örtemezsiniz. Bunlar fikirlerine güvenememenin tezahürüdür.

Hele de sabah akşam hür fikirden bahsedenlerin bu duruma düşmesi ne acıdır. Çünkü onların hür fikri kendileri tartışılıncaya kadardır.

Hırsız var!

Bu Başkan, “Diyanet’i ve Din İşleri Yüksek Kurulunu tahkir ve tezyif suçundan dolayı Cumhuriyet Başsavcılığına suç duyurusunda bulunacağız” demiş.

Bu ifadesi bana yıllar öncesine ait bir ahbabımla aramızda geçen mükâlemeyi hatırlattı. O dostum, “Sizin mahallede bir hırsız var”, demişti. “Mümkün değil olmaz”, dedim. “Tanıyorum var, uyanık olun”, diyerek ısrar etti. “Kimdir o ki uyanık olalım”, dedim. “İsmini veremem”, dedi.

“Kardeşim neden beni bütün mahalleye karşı hırsız gözüyle baktırıyorsun. Biliyorsan söyle, yok söylemeyeceksen bari hiç konuşma”, dedim.

Sayın Başkan, dikkat ederseniz DİYK üyelerini tenkit ederken isimleri ve fikirleri ile anlattım. Diyanet’i veya bütün Diyanet camiasını hedef almadım. Bir kez daha söylüyorum, hiçbir zaman da almam. Hata ve yanlışlarını söylemekten de geri durmam.

Siz neden coştunuz, öfkelendiniz, onu söyleyin?

Rudi Paret’ten istifade ediniz. Ignaz Goldziher’i sevip sayınız. Kritzeck, Andrew du Ryer, Sprenger, Joseph Schacht ve Montgomery Watt’ın fikirlerini sonuna kadar savununuz, hayranlıkla tavsiye ediniz. “Bunlar bilinmeden din anlaşılmaz’’ diye düşününüz, fakat tenkit edilince küplere bininiz! Olmuyor!

Bari savunduğunuz fikirlerde mert olunuz. Mesela benim için “İmam-ı Azam’ın peşinden gidiyor”, İmam-ı Gazali, İmam-ı Rabbani, İbn-i Abidin, İmam-ı Serahsi ve İmam-ı Maturidi’yi seviyor, Ebussuud Efendi, Akşemseddin, Aziz Mahmud Hüdayi, Hamid-i Aksarayi, Ahmed İbni Kemal Paşa’ya hayranlık duyuyor, hep onlardan alıntı yapıyor, onları tavsiye ediyor diyebilirsiniz. Doğru, benim için şereftir, der savunurum. Siz neden bunu söylemiyorsunuz? Hemen Tokat bakırı gibi kıpkızıl kesilip şiddete ve mahkemeye başvuruyorsunuz.

Bazılarınızın maillerini ortaya saçsam utanırsınız.

Yoksa hukukçuları da kendiniz gibi mi sanıyorsunuz? Birisi hakkında kafanızdan hükümler vereceksiniz. Sonra ceza kestireceksiniz. Gülünç olmayın. Bir deneyin isterseniz!

Oryantalistlere vurunca mı uyandın?

Yine Mil-Diyanet Sen Başkanı; “Sayın Şimşirgil; Kendisi tarihçi olduğu hâlde tefsir, fıkıh vb. cahili olduğu tüm konularda ahkâm keserek Diyanet’e saldırmaktadır”, demiş.

Hükme bakınız. Cahil olduğum tüm konularda ayar veriyormuşum.

Birincisi, bu beyefendi imam hatip mezunlarını tefsir, fıkıh başta olmak üzere bütün dinî ilimlerde cahil mi kabul ediyor?

İkincisi ise daha âlim kime denir, cahil kime söylenir, maalesef bilmiyor. Ben kısa bir tarif yapayım.

Âlim, neyi bilip bilmediğini bilen adamdır. Bildiğini anlatır, bilmediğini öğrenir.

Hangi anlattığım konunun hatalı olduğunu gördün ki cahil dedin?

Anlatmadıklarım üzerinden söylüyorsan demek ki benim neyi bilmediğime kadar anlıyorsun(!)

Belli ki, İmam-ı Yusuf kıssasını okumamışsın.

Bir hanım gelerek kendisine sual sordu. İmam-ı Yusuf, “Bilmiyorum”, dedi.

O hanım, “Bir de şu kadar maaş alıyorsun, utan, daha bir sorunun cevabını veremedin”, dedi.

İmam: “Hanım hanım, ben bildiklerimin karşılığını alıyorum. Bilmediklerimin karşılığı alsam halifenin hazineleri yetmez”, dedi.

Biz de bildiklerimizi anlatıyoruz. Bilmediklerimizi öğreniyoruz. Siz maşallah her şeyi biliyorsunuz(!)

Sayın Başkan şu sözü de unutma!

Dermiş hâkim “Bilmediğim nesne kalmadı’’

Her şeyi bildi biçare kendini bilmedi

Kendinizi tanımış, aynaya bakmış olsaydınız, böyle ham cümleler kurmazdınız. Kendinizi, camianıza rezil etmezdiniz.

Peki, neden bana cahil dediniz? Araştıralım.

Zuhr-i âhir namazı kılınsın dediğim için mi söylediniz? Çünkü o yazıların tek sebebi zuhr-i âhir namazı idi.

Şayet bunun için dedi iseniz, size göre dünyaya âlim gelmedi. Mezhep imamlarımız başta olmak üzere İbn-i Abidin, İmam-ı Serahsi, Ebussuud Efendi size göre hepsi cahil olmalı. Zira onlar da, zuhr-i âhirin faraziye olduğunu bilemediler öyle mi?

Bir siz bildiniz ve âlim oldunuz!

Yok, cahilliğimi zuhr-i âhir için değil de şayet üç tane DİYK üyesine söylediğim sözler yüzünden ifade ettiniz ise durum daha da vahimdir.

O zaman şu ifadeleri, siz de kabul ediyorsunuz demektir:

“Hazreti Peygamberin kavram dünyası her konuda birebir Kur’ân’a uymaz”.

“Hazreti Peygamber ile ashabı arasında tam bir iletişim yoktur”.

“Hazreti Peygamberin Allah kavramına yüklediği anlamla sahabeninki aynı değildir”.

“Batı’yı örnek alarak hadisleri yeniden ele almak ve yeniden inşa etmek gerekir”.

“Oryantalistlerin çalışmaları tefsir tarihinin içine mutlaka konmalıdır”.

“Peygamber söylediklerini beşer bir öğretmenden almış olmalıdır”.

Buyurun. Tetikçi, yalancı diyerek zırvalamayın. Siz bu ifadelerin neresindesiniz? Bu safsataları kimler söylüyor biliyor musunuz ve siz de savunuyor musunuz?

O zaman haberiniz olsun. Daha o DİYK üyelerinin devamı gelecek. Avukatı siz iseniz, savunmalarını şimdiden hazırlamaya başlayınız.

Senin dinî bir sendika olarak, asıl devlete, dine, vatana ihanet edenleri, müsteşriklerin Kur’ân ve Hazreti Peygamberi inkâr eden kitaplarını tercüme ederek milletin evladını zehirleyen ve devletin din politikasını neredeyse Vatikan politikalarına çevirenler hakkında suç duyurusunda bulunman gerekmez mi?

Anayasa, Diyanet’e halkı İslam dini hakkında aydınlatma görevi yüklemiyor mu?

İslam diniyle halkı aydınlatmak şöyle dursun, sahte bir İslam uydurarak halkın inancını ve devletin bekasını tehlikeye sürüklemenin suç unsuru olduğunu öğretmek de mi bizim vazifemiz? Yoksa Kafdağı’nda yaşıyorsun da olandan bitenden senin haberin mi yok?

Biz yerli ve yabancı oryantalistlere vurunca mı uyandın?

“Diyanet ve Din görevlileri sahipsiz değildir”, demişsin.

Sahibi sizin gibiler ise, Allah korusun!

TEFEKKÜR
Hak kazanmak da’vâ-yı tezvir ile erlik değil
Er odur kim kendi vicdânında mes’ûl olmasın

(Yalan dava ile hak kazanmak erlik değildir,
Er odur ki, kendi vicdanında sorumlu olmasın).

.

Görmez’in yıkım ekibi görev başında mı?

Posted on 13 Ağustos 2021

Henüz 14-15 yaşlarındayım. İmam Hatip lisesine gidiyorum. Cuma namazını genelde Kemal Dede Camii’nde kılıyorduk. Yaşlı ve çok sevilen bir imam hatibi vardı. Bazen cuma namazında cemaati şöyle uyarırdı:

“Ey cemaat-i müslimin! Hutbe okunurken sakın yanınızdaki ile konuşmayın. Namazınız bozulur. Çünkü hutbe iki rekât namaz yerine geçer. Namazda gibi sessiz olmalısınız. Ben dua ederken ‘âmin’ bile dememelisiniz…”

Bir gün bunu fıkıh hocamıza sordum. “Doğru söylüyor, konuşursanız, namaz bozulur” dedi. “Peki, imam Türkçe hutbe veriyor” dedim.

Belli ki benden böyle bir sual beklemiyordu. “Fazla karıştırma” dedi…

Evet, fazla karıştırmayalım öyle mi! İtikat bozulsun, ibadetler değiştirilsin. Biz fazla karıştırmayalım, sorgulamayalım!

Bu konu her zaman dikkatimi çekmişti. Sonra öğrendim ki ezanı Türkçe yaparlarken hutbeyi de Türkçeye çevirmişler.

Ezandan rücu edilmiş ise de hutbe alışılmış ve devam etmiş. Oysa hutbenin Arapça okunması, Hanefî müçtehitlerden İmam-ı Ebû Yûsuf ile İmam-ı Muhammed’in de dâhil olduğu çoğunluğa göre şarttır. Bazı Hanefî âlimler hutbenin Arapçadan başka bir dille okunmasına cevaz vermişler ise de bu durum istisnai olup belirli şartlar altında uygun görülmüştür. Hutbenin Arapça okunması hususunda neredeyse bütün İslam âlimleri müttefiktir. Bu husus dahi zuhr-i ahir namazının mutlaka kılınması gerektiğini göstermektedir…

Soruyorum şimdi: Ey Din İşleri Yüksek Kurulu (DİYK) üyeleri! Bana Türkçe hutbeyi de anlatabilir misiniz? Fetvasını kim verdi? Hangi mebuslar dikte etti? Türkçe veya başka dilde olmak üzere Arabiden başka bir lisanda hutbe ne zaman okundu? Niçin okunmadı, anlatır mısınız?

Evet, zuhr-i ahir namazının kılınmasını gerektiren o kadar çok mesele var ki…

İki hafta yazdım, DİYK üyeleri susuyorlar.

Neden susuyorlar acaba bir araştırayım, dedim. Aman Allah’ım ben kimden neyi istiyorum diye dehşete düştüm.

Öyle isimler var ki…

Prof. Dr. Halis Aydemir, Reşat Halife’nin peygamberliğine inandığı için babasının mürted ilan edip görüşmeyi kestiği biri ile saatlerce program yapıyor. Adam Sahabe-i kiram efendilerimize, İmam-ı Buhari başta olmak üzere hadis ulemasına en alçakça tabirlerle hakaret ediyor. Söz FETÖ liderine geldiğinde “hakaret etmemelisiniz” diye savunmaya geçiyor. Bu arada neredeyse dinî hiçbir meseleye cevap vermiyor, tek cevabı: “Her sözü söyleyin fakat hakaret etmeyin!”

Prof. Dr. Enbiya Yıldırım. O da aynen Halis Aydemir gibi edep sınırları içerisinde neredeyse bütün âlimleri eleştiri kapsamına alan, Hazreti Peygamberin kavram dünyası Kur’ân-ı kerime uymaz diyen ve tarihselciliği savunan birisi.

DİYK üyelerinin fikirleri insanı dehşete düşürüyor! Nereye gidiyoruz, gençlerimiz kime emanet, diye büyük endişe duyuyorsunuz!

2005’te Diyanet’ten Sorumlu Devlet Bakanı Prof. Dr. Mehmet Aydın’ın organizatörlüğünde Ali Bardakoğlu ve Mehmet Görmez’in Diyanet’e yerleştirdiği ekip, yıkım faaliyetini tam gaz devam ettiriyor. Zuhr-i âhir de bugünlerde bunun bir parçası durumundadır.

İmamlardan yoğun bir şekilde dertlerini dile getirdiğim için tebrik almaktayım. “Biz duaya geçiyoruz. Karşımızda namaz kılan Müslümanları görüyoruz. Onları bırakıp çıkıyoruz. Bu durumda biz de çok rahatsız oluyoruz”, demekteler. DİYK üyeleri onları duymazlar. Neden?

Rehberleri oryantalistler!

Diyanet’te akılalmaz uygulamaların tetikçisi durumundaki DİYK üyeleri kimden etkileniyorlar? Bugün ele alacağım DİYK üyesi Prof. Dr. Ömer Kara’nın çalışmaları gerideki asıl fikir babalarını ortaya koymaktadır.

Ömer Kara, “Tefsir Tetkikleri II” adlı kitabında (2018) bilhassa oryantalistlerin çalışmalarına methiyeler düzmektedir. Tefsir araştırmalarında en büyük eksikliği oryantalist dünyanın birikiminin göz ardı edilmesi olarak gösteren ve “Onlarsız olmaz, bunlar araştırılıp tefsir tarihinin içine konmalı”, diyen Ömer Kara’nın şu hezeyanlarına bakınız:

“Siz tefsir tarihinin ekol mantığını Goldziher’den alacak bütün dünyayı bunun üzerine kuracaksınız, sonra da onu yok sayacaksınız. Veya bugün bir ekol olarak benimsediğiniz konulu tefsir ekolünün daha İslam dünyasında ortaya çıkmadan yaklaşık yarım asır öncesinde Batılılar tarafından onlarcasına imza atıldığını göz ardı edeceksiniz. Tefsir tarihi kitaplarında ‘ilhadi tefsir’ diye bir başlık atacaksınız, üç asırdan fazladır Kur’ân ve tefsir üzerinde çok yoğun mesai sarf eden ve ürünler ortaya koyan oryantalizmi zincirin halkasına yerleştirmeyeceksiniz. Oksidentalizm yapamıyorsanız oryantalizmden bigâne kalamazsınız. Onların ne dediğinden haberdar olmak ve ötekilerini haberdar etmek durumundasınız.” (s.152)!

Oryantalistleri kullanmıyorsunuz veya çok az kullanıyorsunuz diye Müslümanları suçlayan ve tehdit eden bir Ömer Kara!.. Gençlerimizi kimlerin yoluna sevk edecektir görünüz!

Kendisi de sözünü tutmuş bu sebeple bolca oryantalist kitap ve makale tercüme etmiştir. Evet bir bilim adamı olarak bunu yapabilirsiniz. Ancak İslam âlimi iseniz bunların tenkidini de yaparsınız. Fakat ne hazindir ki bunlar oryantalizmin büyülü rüzgârına kapılmış olduklarından onların eserlerini asla tenkit etmezler. Nitekim Ömer Kara’nın aklına da tenkit fikri hiç gelmemektedir.

Bu durumda 1400 yıllık İslam akidesi ve inancı İlahiyatçılar eliyle sarsılmaya devam etmektedir.

Türkiye’yi bir hapishaneye benzeterek Almanya’ya kaçan Mustafa Öztürk’ün zırvaları hepimizin hafızalarında canlı durmaktadır.

Peki, onun Kur’ân-ı kerim’deki bazı kıssalar için -hâşâ- “bunlar Allah’ın kelamı olamaz. Peygamber bunları yazmıştır” ifadeleri neden İlahiyat camialarında ses getirmedi? Akademisyenlerin gıkı çıkmadı.

İşte temel mesele oryantalist sevdasında yatıyor. Oryantalistlerin fikirleri ile beslenen bu zevat ne yazık ki Ehl-i sünnet büyüklerini görmüyor. Görse de okumuyor. Okusa da değer vermiyor!

Nitekim DİYK üyesi Prof. Dr. Ömer Kara’nın çevirip piyasaya sürdüğü Filipinli oryantalist Thomas J. O’shaughnessy’nin “Kur’ân’da Eskatolojik Temalar” isimli kitabın vereceği mesaj nedir? Buyurun işte pasajlar:

“Kur’ân’da arşın oldukça geç kullanımı, onun Kitab-ı Mukaddes ve Rabbinik kaynaklı olduğunu kuvvetlendirmektedir.”

“Kur’ân’da Allah’ın arşının, onun birliğiyle birleştirilmesi, hatta bazen benzer argüman olarak sunulması, arşın Yahudi vahyinde ve Rabbinik literatürde oynadığı rolden daha iyi anlaşılabilir.”

“Kur’ân’da birlikte kullanılan ‘gökler ve yer’ ifadesi, Richard Bell’in tarihlemesine göre, Mekke devrinin sonuna veya Medine’nin ilk yıllarına eklenmiş ve gözden geçirilmiş metinlere uygun bir son ifade olarak gözükmektedir.”

“Bu tür kontekslerdeki Kur’âni emir, ari dillerindeki “kâinatı yaratmak için Babanın bir işçi, bir alet olarak kullandığı telaffuz edilen söz veya ilahi emre son derece benzemektedir.”

“Ölüye yaratıcı emirle tekrar hayat verilmesi, Rabbin meleklerinin taşıdığı şerefli arşa kurulması ve Zamanın sonunda ilahi mahkemenin kurulması gibi eskatolojik temaları açıklamak için arş metinlerine başvurmak, son dönem Yahudilik ve Rabbinik tefsirlerin doktrinlerinden alınan detaylı bilgileri ortaya çıkaracaktır. [Hazreti] Muhammed’in bu tür bilgileri kendiliğinden elde etmesi imkân dâhilinde olmadığından dolayı Onun Rabbinik geleneği çok iyi bilen bir öğretmen veya öğretmenlerden faydalanmış̧ olması gerekmektedir…”

Görüldüğü üzere kitap, Kur’ân-ı kerimdeki ahiret bilgilerinin İncil ve Tevrat’tan, Süryani ve Habeş metinlerinden alındığını, Sevgili Peygamberimizin bu konuyla ilgili metinleri, buralardan almış olabileceğini yahut da bunları bilen öğretmenlerinden almış olabileceğini vermektedir. Kitap neredeyse baştan sona bu temayı işlemektedir.

Oryantalistlerin düşünce yapısı budur. Onlar, Peygamber Efendimizin vahyi -hâşâ- Cenab-ı Hak’tan aldığını reddetmekte ve ona bir öğretmen aramaktadırlar. Aradıkları bu öğretmen de onların nezdinde hazırdır. Onlara göre Hazreti Peygamber İncil ve Tevrat’taki metinlerden istifade etmiştir veya bir öğretici kendisine bunlardan haber vermiştir.

Dikkat ediniz! Bu bakış Sevgili Peygamberimize, “ilahi bilgiyi önceki kitaplardan temin etti” şeklinde en büyük iftira kapısını aralamaktadır. Hâlbuki Cenâb-ı Hak âyet-i kerimelerde Sevgili Peygamberimizin ümmi olduğunu belirterek bu töhmet kapısını tamamıyla kapamıştır. Devrin en büyük söz ustalarının yazıyla ulaşamayacakları gayb haberlerini kendisine vahy etmiştir. Edebiyatta en büyük söz ustalarını hayrete düşüren Kur’ân-ı kerimin, ümmi bir Peygamber tarafından tebliğ edilmesi onun bir insan sözü olduğu iddialarını bütünüyle geçersiz kılmıştır. Kur’ân-ı kerimde bu konuda onlarca âyet-i kerime mevcuttur.

Buna rağmen Mustafa Öztürk iftiralarını dillendirirken oryantalist Rudi Paret’i örnek alıyordu. Ömer Kara da aynı şekilde Filipinli oryantalist O’shaughnessy’nin yolundan gitmektedir…

Bin yıldır şanlı Peygamber Efendimizin izinden yürüyen ve Ehl-i sünnetin müdafii olan bu necip milleti aldatamayacak ve meş’um projelerinize dayanak yapamayacaksınız.

Size tek tavsiyemiz. Vazgeçin bu çıkmaz yoldan!

TEFEKKÜR
Vay âna kim eyleye lâ-şeyden istimdâd-ı feyz
Yuf âna kim eyleye nâkıstan ihsân iltimâs
Rûhî-i Bağdâdî

(Yazıklar olsun ona ki, bir hiçten yardım ister,
Yuh olsun ona ki, olgun olmayandan iyilik diler.)

.

“Gitsin” korosuna tarihî bakış!

Posted on 6 Ağustos 2021

Pandemi öncesinde Almanya’ya sık sık kitap fuarı için gidiyordum. Bir defasında gençler programdan sonra çevremi sardılar. Beni beş dakika diyerek bir sohbete davet ettiler. Biliyordum ki o beş dakikanın bana faturası en az iki saat olacaktı. Bu itibarla kendilerine ayakta beş dakikalık bir sohbet yaptım ve “tamam sohbetimiz bitti” dedim. Eh bir şey de söyleyemediler tabii. Kendilerine;

Gelmenin bir gitmesi var ey hümam,
Gitti gelmek kaldı gitmek vesselam…

Demiştim. Evet, her gelişin bir gidişi vardı. Almanya’ya gelmiş fakat ayrılmaya da mahkûm olmuştum. Hatta öyle ki giderken dönüş biletimi dahi almışlardı.

İşte gençler dünyaya da geldik. Gelmek gitti. Ne kaldı geriye, gitmek kaldı. Hayat bu kadar kısa. Öyleyse geldiğimiz yeri unutmayalım. Yine döneceğiz. Ona göre her zaman hazırlıklı olalım. Zira dünya böyledir. En sevdiğiniz veya sevmediğiniz için sabah akşam kalsın deseniz de, gitmesin diye çırpınsanız da faydası yok. Ayrılmaya mahkûmsunuz.

Durum bu olunca gece gündüz Sayın Cumhurbaşkanımız için, “aman gitsin” diye çırpınanları gördükçe acıyorum. Zavallılar sanki kendisi gitmeyecek. Dünyaya kazık çakacaklarını mı zannediyorlar acaba?

Ne hazindir ki bizim tarihimiz son dönemlerde hep bu “gitsin” çırpınışları ile dolu.

Gitsin denilenler gidince ne olacaktı?

Vatanda güller açacaktı. Fabrikalar gece gündüz çalışacaktı. Ekonomi rahatlayacak refah ve huzur artacaktı.

Eh hâl böyle olunca kim istemezdi uğursuzların(!) gitmesini?

Peki ne oldu, uğursuz(!) sayılanlar gidince vatan mı kurtuldu, paramız on kat mı değerlendi?

İsterseniz şu gitsin denilenlere bir bakalım.

Çok çok da fazla geri gitmeyelim.

Abdülaziz Han gitsin, dediler. Gitmeyince darbe yaptılar.

Yeni gelenlerin nelere sebep olduğunu anlamak isteyenler 93 Harbi ve neticelerini okusunlar. Ayastefanos maddelerini bir kez daha gözden geçirsinler!

Sultan II. Abdülhamid Han geldi…

Memleket kalkınıyordu. Eğitim ve sanayi yükseliyordu. Dünya ile mücadele veriliyordu. Osmanlı âdeta yeniden diriliyordu.

Önce düşmanlar gitsin dediler. Olmayınca içeriyi hareketlendirdiler.

Aydınlar, askerler, Jön-Türkler, İslamcılar gitsin diye bağırıyordu.

Akif’in deyimiyle o gidince başka bir Osmanlı bulacaktık.

Sonunda darbe ile indirdiler. Düzlüğe mi çıktık?

Beş milyon kilometrekare toprak buhar oldu! Trablusgarp, Balkan faciaları ve Birinci Cihan Harbi ile felaket üstüne felaket yaşandı. Bağdat, Kudüs, Selanik, Üsküp başta olmak üzere asırlardır bizim olan yerler düşmana yurt oldu.

Ortada elindeki 780 bin kilometrekareye bayram edecek bir Türkiye bırakıldı. Süleyman Nazif, Mehmet Akif ve Filozof Rıza Tevfik’in pişmanlıklarını okuyunuz!

Sonra “Vahideddin Han vatanı sattı” teraneleri arasında o dönem de unutturuldu. Batıya güvenerek padişahına darbe yapanlar, memleketi mahv u perişan ederek kaçanlar unutturulacak hatta Ermeni kurşunları ile can verince kahraman dahi yapılacaklardı.

Ne hazindir ki, Cumhuriyet döneminde de “gitsin kurtulalım” korosu susmayacaktı.

Çok partili hayatla birlikte Menderes iktidara geldi ise de bir müddet sonra koro başlamıştı. Gitmesi gerekiyordu(!)

Baktılar millet tutuyor yine darbe vuku buldu.

Menderes asıldı. Ülke hangi düzlüğe çıktı söyler misiniz?

Ne yapılmıyordu da o yapılmıştı, Türk parası kaç kat değerlenmiş, hangi yeni fabrikalar hizmete açılmıştı? Bakınız ve bir cevap veriniz!

Demirel geldi. Barajlar Kralı diye anılıyordu. Fakat ikinci kez seçildiğinde gitsin furyası başlamıştı. Öyle ki millet seçtikçe Demirel’e olan kin ve nefret artıyordu. Muhtıralar ve darbelerle ömür sürdü. İsterseniz 1978’de gittiğinde ülkede neler yaşandı bir sorgulayınız.

Nihayet 12 Eylül Darbesi ile Demirel bir kez daha iktidardan uzaklaştırıldı. Sonrasında bu defa Özal gelmişti. Namlunun ucunda şimdi o vardı. Demirel’i hiç istemeyenler Özal karşısında millete Demirel’in meziyetlerinden bahseder oldular. Demirel de ne hazindir ki onların safına geçmişti!

Özal da kolay gitmeyecekti. Millet kendisini seviyor ve tutuyordu. Faili hâlâ meçhul bir cinayet sonucu ortadan kaldırıldı. Demirel dahi onun ölümü karşısında;

“Rahmetli ani gitti” demek durumunda kalmıştı…

Özallı on yıl ile sonraki 15 yılı değerlendiriniz. Kurtulacak denen devlet nerelere geldi. Ne kazanımlar elde etti. Bir zahmet araştırın ve yorulun. Bakalım ne bulacaksınız. Memleketin 15 yılı heba olmuştu…

Bu 15 yılın ardından iktidara gelen Erbakan da “gitsin, defolsun, beceremedi çekilsin” teranelerinden kurtulamadı. 28 Şubatçıların hışmına uğradı. Siyasetten el çektirildi.

Ne hazindir ki Erbakan’a en büyük düşmanlığı yapanlar, Recep Tayyip Erdoğan Bey iktidara geldikten sonra kendisine en büyük güzellemeleri yapmaktan utanmayacaklardı.

Zira artık hedefte Erdoğan vardı…

Aynı delikten ısırılmak!..

Bremen Mızıkacıları gibi hiç susmadan belki onuncu kez aynı parçayı dillendirmekteler.

Bu zihniyetin günümüz temsilcisi Can Ataklı’nın deyimiyle “deprem olsun, büyük yangınlar çıksın, sel felaketleri yaşansın, ülke parçalansın yeter ki Tayyip Erdoğan gitsin”, diye bağırıyor.

Bunu diyen insanlar, buna alkış tutanlar, şu aziz vatanın güçlü olmasını ister mi?

Kim bunlar? Adına bu günlerde “FONDAŞ” diyorlar. Yani AB’den ABD’den nemalananlar!

Bugün ilk kez mi fonlanıyorlar? Elbette hayır. Abdülaziz Han, II. Abdülhamid Han ve Menderes’ten beri fonlanmaktalar. Bunların vatanı, milleti, millî ve manevi değeri olmaz. Sadece efendilerinin parası ve kendilerine buyurdukları emirleri vardır. Mankurt gibidirler. Asla o çizginin dışına çıkamazlar.

Öyleyse ey Türk ve Müslüman uyan! Aklı başında insan aynı delikten on defa ısırılır mı?

Tam yüz elli yıldır gitsin denilenler gittikten sonra, neler kazandın ve neler kaybettin bir bak! Evet, ister darbe ister başka bir şekilde gelenler neticede hep gittiler. Hangisi hayatta şimdi? Sen yaşananları gör ve tefekkür et! Tarih unutmuyor!

Bu defa gözünde yaş da kalmayacak.

İhanet çeteleri kol geziyor. Ormanları, yeşili, milyarlarla masum hayvancağızı gözlerini kırpmadan yakıyorlar.

Seni de acımadan yakarlar. Ülke yanarken, acısını sadece gitsin denilenler çekmez. Bütün bir millet çeker. Nitekim yangınlar, kim Erdoğan’a oy verdi kim vermedi diye adres sormuyor.

Her şeyi yakıyor!

Ey millet! İki asırdır perişansın… Bu defa ya kurtuluşun ya bitişin olacak. Bir kez daha gaflet içerisine düşme, oyuna gelme!

Dinine, tarihine, ecdadına layık ol.

Öleceksen adam gibi öl!..

Mesele artık Ahmet, Mehmet, Hasan, Hüseyin meselesi olmaktan çıkmıştır. Gerçekten bu ülkenin beka meselesi noktasına doğru hızla yol almaktadır…

Bu sözlerimi; Abdülaziz Han, II, Abdülhamid Han, Menderes, Demirel, Özal, Erbakan gittikten sonrasını anlayamayanlar bundan sonra hiç anlayamayacaklardır.

Zira gelen tehlike Osmanlı’nın yıkılışı gibi büyük bir tehlikedir.

60 Darbesi, 12 Eylül ve 28 Şubat müdahalelerine benzememektedir.

Dünya yeni bir kavşağın eşiğindedir.

Bugün atacağın adımlar, yarınlarda çocuklarının nesillerinin geleceğidir.

Yanılma, artık ders al! İhanetin boyutlarını gör. Birlik ve beraberlikten ayrılma!

Bugün ormanlar alev alev. Yarın bu alevler başka şekilde tüm yurdu sarabilir.

O masum hayvanların ateşi başka şekilde vurabilir. Birileri bunun kahrını mutlaka çekecektir.

“Memleket yansın, batsın, sel felaketleri, yangınlar, depremler yurdu sarsın” diyenler mi yarana ilaç olacak? Buna mı inanıyorsun?

Evet ey Türk, Kürt, Laz, Çerkez Müslüman kardeşim uyuma! Gün, güçlü İsrail’i kurma yolunda Türkiye’nin yok olmasını isteyen Batı âlemine karşı birlik olma günüdür.

Seçim senin!

Dün Irak’ın, Suriye’nin, Libya’nın kahroluşunu zevkle izleyen, Papa’yı kırmızı halılar üzerinde misafir ettirten Batı, yarın senin yanışını da şenlik diye izler.

Unutma!..

TEFEKKÜR
Ehl-i butlânın sözün tercîh iden âdem midir
Âdem ol isterse hasm olsun bütün âlem sana
Muallim Naci

(Doğru yoldan çıkmışların sözünü yeğleyen insan mıdır?
İnsan ol, isterse düşman olsun bütün âlem sana.)

.

Cumhurbaşkanımız zuhr-i âhir namazını kılmadı mı?

Posted on 30 Temmuz 2021

Geçen hafta zuhr-i âhir namazını kaleme aldım. Türkiye’nin hemen her yerinden mailime ve telefonuma yüzlerce tebrik mesajı geldi. Sosyal medyada büyük destek geldi. Gerçekten dinimiz üzerinde yapılan değişikliklerden artık milletimize gına gelmiş durumda. Bu işin içinde Diyanet olunca, üzüntü daha da büyük oluyor.

Arayanlar; “Bir dönem FETÖ, Kutlu Doğum Haftası, dinler arası diyalog, İbrâhimî dinler vb. uygulamalarla gençlerimizi ifsat etti. Bu projeler durmayacak mı? Millet gençlerin deizme, ateizme kaydığından, LGBTİ’li derneklerin faaliyetleri her yerde dörtnala yol aldığından şikâyet ederken Diyanet camiası namazları, ibadetleri yok etmekle mi uğraşıyor? Neden asıl meselelere eğilmiyor ve niçin gençlerimizle ilgilenmiyor” diyorlar!

Yine; “28 Şubat’ta Yaşar Nuri Öztürk’ün ibadetlerle ilgili akılalmaz hezeyanlarının, bugün uygulamaya geçtiğini görmek çok üzücü, bu oyun ve projeler durmayacak mı ne olur sözümüzü yetkililere duyur” dediler.

Bu arada Balıkesir’den bir okuyucumun sözü çok çarpıcı idi.

“Hocam ne olur Cumhurbaşkanımıza ilet bu gidişatı! Cumhurbaşkanımıza sesimizi duyur. Kendisi şu yaşa gelinceye kadar zuhr-i âhir namazını kılmadı mı? Ne olur söylesin veya dinimizi bozanlara dur desin” diyerek yalvardı!

Milletin bu feveranına karşılık, geçen haftaki yazımda fetvasını hedef aldığım DİYK Başkanlığından tek ses çıkmadı. Gerçekten de mezhepleri yok sayan ve ben mezhepsizim tavrı içerisinde yazılan zuhr-ı âhir hakkındaki fetva pek cahilane bir şekilde kaleme alınmıştı.

Bu ağır ifademe rağmen DİYK’in kılı kıpırdamadı!..

Ne oldu, başınızı kuma mı gömdünüz? Ses verin! Fakat şunu söyleyeyim: Milletin sesi durmayacak daha güçlü bir şekilde “ne oluyor” avazelerine muhatap olacaksınız.

Ayrıca sizlerin fikirlerini de gelecek yazılarımda ortaya koyacağım!

DİYK üyeleri susarken, Vehhabi ve mezhepsiz tıynetli pek çok kişi de kimi hileli kimi saldırgan bir biçimde tavırlarını ortaya koydular. Saldırgan tavırlı olanları bir yana bırakıp milletin kafasını karıştırmaya yönelik sual soranların suallerine kısa cevaplar vermek istiyorum.

1. “Diyanet’le ne uğraşıyorsun!” dediler.

Diyanet’le uğraşmıyorum. Hiçbir zaman da uğraşmadım. Yanlışları ve hataları usulüyle dile getiriyorum. Bir âlim için “Haksızlık karşısında susmak dilsiz şeytanlıktır”, düsturunca doğruları söylüyorum. Bu hatalar maksatlı veya maksatsız dinde oluyorsa, İslamiyet’in temel prensipleri ve 12-13 asırdır süregelen uygulamalar değiştiriliyorsa, “sus kardeşim konuşma” diyenler, yarın kendilerinden davacı olacağımı bilsinler. Hâlbuki bunlar bana sus diyecekleri yerde konunun muhataplarından bilgi isteseler onları uyarsalar ne güzel olurdu. FETÖ dinî prensipleri bozarken, güya hizmet ediyor diye kırk yıl boyunca uyaranları azarlayanlar da bunlardı.

2. “1400 yıldır kılınan zuhr-i âhir namazı” sözüme takılanlar olmuş. “O kadar değil” demişler.

Ben bunu Peygamber efendimiz ve dört halife devrinden sonra çıktığı için böyle yazmıştım. Buna net bir cevap vermek gerekirse, zuhr-i âhir namazının kesin olarak ilk defa ne zaman kılındığını söylemek zordur. Ancak Hicrî ikinci asırda çıkmış olduğu kesindir. Çünkü İmam-ı Âzam, İmam-ı Malik, İmam-ı Ebû Yusuf, İmam-ı Şâfiî gibi büyük mezhep imamları konu ile alakalı içtihatta bulunmuşlardır. Bu durum o devirlerde bu meselenin ortaya çıktığını göstermektedir. Nitekim Türklerin de Hanefi mezhebine mensubiyetleri dolayısıyla İslam dairesine girdiği andan itibaren zuhr-i âhir namazını kıldıkları âlimlerin kavlince bellidir. Dolayısıyla sözümüzü dinen geçersiz kılacak bir husus söz konusu değildir.

3. “Zuhr-i âhir namazı niçin çıkmıştır?”

Resulullah efendimiz ve sonraki asırda cuma namazı şehirlerde ve merkezî tek bir camide kılındığından zuhr-i âhir gibi bir namaza gerek duyulmamıştır. Artan fetih hareketleriyle İslam’ın büyük beldelere yayılması ve nüfus yoğunluğu yüzünden hicrî ikinci asırdan itibaren şehir tanımında farklılık ve cumanın bir yerde birden çok camide kılınması baş gösterince müçtehit âlimler bu konuda içtihatta bulunmuşlardır. Neticede Peygamber efendimiz dönemindeki eda şartlarının bir kısmının değişmesi itibarıyla müçtehit din âlimleri ihtiyat prensibi gereğince zuhr-i âhir namazını kılmanın uygun olacağını belirtmişlerdir.

4. “Zuhr-i âhir namazı bid’attir” diyenler olmuş!

Böyle düşünenlere ahmak tabirinden başka bir şey yakıştıramıyorum. Zira şayet bid’at denecekse asıl bid’at cuma namazını Peygamber efendimiz ve ashabının kıldığından farklı kılmaktır. Demek ki bunların ya cuma namazının ilk dönemde nasıl kılındığından haberi yok veya bid’ati bilmiyorlar. Bu takdirde bir şehirde birden fazla camide kılmak bid’at olurdu. Oysa yapılan sadece ihtiyat prensibine göre harekettir. Nitekim Hanefi mezhebi âlimlerinden Ebü’l-Berekat Nesefi: “Namazın caiz veya fasit olmasından şüpheye düşüldüğünde, ihtiyat gereği namaz yeniden kılınır” demiştir. Dolayısıyla zuhr-i âhir namazının bidatle bir ilgisi yoktur.

5. “Zuhr-i âhir namazını uygun bulmayan âlimler de var!” demişler.

Evet İbn Nüceym ve Haskefi gibi zuhr-i âhir namazının kılınmasını uygun görmeyen âlimler var ise de bunların delilleri çürütülmüş ve pek çok Ehl-i sünnet âlimi zuhr-i âhir namazının kılınması gerektiğini belirtmiştir. Fetva da asırlardır onlara göre verilmiş olup bütün beldelerde mutlak olarak uygulanmıştır. Nitekim âlimlerin içtihadı ile birlikte uygulanmadığı bir dönem gösteremezsiniz!

6. “Zuhr-i âhir namazının kılınması gerektiğini söyleyen âlimlere misal verebilir misiniz?” diye sormuşlar.

Kufe fakihi Habib İbn-i Ebi Sabit (v.737), müçtehit imamlardan Evzâi (v.774), Hanefi mezhebi fakihlerinden büyük âlim Şemsüleimme Serahsi (v. 1090) başta olmak üzere İmamü’l-Haremeyn Cüveyni (v.1085), Zerkeşi (v.1392) Takiyüddîn Subkî (v. 1355) bu âlimlerin önde gelenleridir.

7. “Son dönemlerde zuhr-i âhir namazına karşı çıkan olmuş mudur?”

Evet olmuştur. Ancak bunlar Ehl-i sünnet yolunun muarızlarıdır. Nitekim zuhr-i âhir namazına bidat diyerek karşı çıkan Şevkâni (v.1834), Mustafa el-Galâyini (v.1944), Abduh (v.1905) ve Reşid Rıza (v.1935) gibi reformistler bunlardandır. Ancak bunların sözlerinin uygulamaya hiçbir tesiri olmamıştır.

8. “Bunlara cevap veren Ehl-i Sünnet âlimleri var mıdır? Sözlerine misal getirebilir misiniz?”

Elbette pek çok âlim cevaplar vermiş ve zuhr-i âhir namazının mutlaka kılınması gerektiğini belirtmiştir.

Halveti yolunun büyüklerinden büyük fıkıh ve kelam âlimi Amasyalı Nuh Bin Mustafa el-Konevî (v.1660 / Kâhire) bu konuda çok kapsamlı bir risale yazmıştır. O, “Bir şehrin birden çok yerinde cuma namazı kılınması veya cuma namazı kılınan meskûn mahallin (şehir) niteliği taşımaması durumunda zuhr-i âhir namazının kılınması gerektiğini belirtmiştir. Böyle durumda mükellefin, (üzerime son farz olan kılmadığım öğle namazını kılmaya niyet ettim) diyerek dört rekât daha namaz kılması (zuhr-i âhir) gerekir” demiştir. Âlimler de genelde bu niyeti tavsiye etmektedir.

Konevî’ye göre; “Cuma namazı sahih olmamış ise bu dört rekât namaz ‘vaktin farzı’, eğer sahih olmuş ise ‘kaza namazı’, kaza namazı borcunun bulunmaması hâlinde ise ‘nafile namaz yerine geçer’. Dolayısıyla adı geçen namazı kılmak her hâlükârda hayırlı ve faydalıdır.”

Yine, Ehl-i sünnet ulemanın büyüklerinden, dört mezhebin fıkhına vâkıf Şeyh Yusuf Nebhanî (v.1932) de zuhr-i âhir hakkında müstakil bir risale kaleme almıştır.

Nebhanî’ye göre, bu namazı terk edenler ancak vesveselerinden, cahil ve fasıkların iddialarından ve yeryüzünde fesada sebebiyet vermek için içtihat iddiasında bulunanlardan ötürü terk etmişlerdir.

Din hususunda içtihatta bulunmuş dört mezhep imamının bunca kıyasına rağmen, onların dışında delillerden yoksun birtakım iddialar ileri sürenler Nebhanî’ye göre ilimde, akılda ve dinde eksik olan insanlardır.

Zuhr-i ahir namazı hakkında geniş bilgi veren âlimlerden bir tanesi de Muhammed Bahit el-Muti’dir (v.1935). Fıkıh, usul-i fıkıh, hadis, tefsir, mantık ve belagat konularında büyük âlim olup Mısır Başkadılığında bulunmuş olan Muhammed el-Muti’nin zuhr-i âhir namazı hakkındaki hükmü, bin küsur senelik uygulamayı en güzel bir biçimde özetler mahiyetindedir. Şöyle ki:

“Üzerindeki sorumluluktan kesin bir surette kurtulmak ve bütün mezheplere göre farzı yerine getirmiş olmayı isteyen mükellef için ihtiyata en uygun olan; herhangi bir müçtehidin (çok küçük köy de olsa) cumanın farz olduğunu söylediği her yerde cuma namazını kılması, ardından başka bir müçtehidin, şartlarını taşımadığı gerekçesiyle cumanın farz veya sahih olmadığını söylediği her yerde zuhr-i âhir namazını eda etmesidir.”

Söylenecek söz çok! Elbette âlimlerin sözüne kulak ve değer verene!

Ancak DİYK üyelerinin yaptıkları gibi, “bu bir varsayımdır, dolayısıyla kılınmaz” tarzıyla, Don Kişot’un kılıç sallaması gibi fetva vermesi kabul edilemez!

Diyanet İşeri Başkan yardımcısı Prof. Dr. İ. Hilmi Karslı’nın ise, zuhr-i âhir namazını kıldıran bir ilçe müftümüze “Pandemi sayesinde kaldırdığımız bu namazı niçin kıldırıyorsunuz” diyerek serzenişte bulunması, cüretkârlıklarını hangi safhaya vardırdıklarının göstergesidir.

Öte yandan kendi kafasına göre hareket eden cühelaya göre ise her yol mübah!

Dolayısıyla onlara da söylenecek söz yok!

TEFEKKÜR
Bî-derk olan kusûrunu nâkıs kılar gider
Ayn-ı kemâl imiş kişi bilmek hatâsını
Haşmet

(İdraksiz kişi hatalarını düzeltmeden gider,
Kişinin hatasını bilmesi olgunluğun ta kendisidir.)

Zuhr-i âhir namazına müdahale!

Posted on 23 Temmuz 2021

Kıymetli dostum Ebubekir Sofuoğlu Bey her cuma günü sosyal medyada şöyle sesleniyor:

“Ne oluyor yahu! Cemaat camide, imam müezzin ortada yok! 1400 yıllık cuma namazını neden değiştiriyorsunuz?”

Evet, imamlar cuma namazında farzı veya akabinde son sünneti kıldıkları gibi hemen dua edip çıkmaya başladılar. Böylece zuhr-i âhir namazını kaldırdılar. Kimin ne namazını kılıp kılmayacağına karışacak değiliz. Fakat 1400 yıldır kılınmakta olan bir namazı tek komutla kaldırtmanın maksadı nedir? Elbette dinimiz üzerinde oynanmak istenen oyunlara karşı dikkat çekmek vazifemizdir.

Bundan yıllarca önceydi. O zaman asistan şimdi ise bir üniversitede profesör olan bir talebemle Kayseri’de cuma namazı kılmıştık. Namazdan sonra ben tesbihi elime aldığımda müezzin tesbih dualarını okutmadan doğrudan duaya geçti. Önce cenaze namazı var zannetmiştim. Maalesef saatlerce dayısı, amcası gelecek diye cenazeyi bekletenler ne hikmetse camide iki dakika bekletemiyordu?

Her neyse cenaze namazı da göremeyince dostuma sordum:

“Hayırdır. Burada tesbihler çekilmiyor mu?”

Dostum; “Abi, buraya zamanında bir müftü gelmiş. Kayseri halkı tüccardır. İşlerinden ticaretinden geri kalmasın. Onun için tesbihatı kaldıralım demiş. Fetva vermiş. Onun için cumaları tesbihat çekmezler”, dedi.

“Allah Allah! İsteyen, işi acil olan zaten çıkıp gidiyor. Zorla tutan yok. Peki, imam ve müezzinler de mi tüccar oldu? Şimdi biz de mi tüccarız? Niçin ibadeti yapmak isteyeni çok kıymetli bir sünnetten mahrum ediyorlar?” demiştim.

Din görevlileri İslam’ın farzlarını sünnetlerini öğretmek ve yapılmasını sağlamak için varlar, bıraktırmak, yaptırmamak ve unutturmak için değil.

Kayseri Müftüsünün tesbihatı kaldırması gibi FETÖ’nün Diyanet’te güçlü olduğu dönemde sıra namazlara gelmişti. Zira son yıllarda bazı camilerde pilot bir uygulama ortaya çıkmıştı.

Asırlardır cuma namazında kılınan zuhr-i âhir namazı ve akabinde iki rekatlik vaktin sünneti görevlilerce kılınmamaya başlamıştı.

Son zamanlarda bunun neredeyse bütün camilerde tam olarak uygulandığını ve hatta bu konuda birtakım talimatlar gittiğini görmekteyiz.

Öyle ki, siz zuhr-i âhir namazına başlarken müezzin tesbihata başlıyor. Hatta bazı yerlerde iki rekât farzdan sonra geçiliyor. Böylece cemaat namazda imam dışarıda gibi garip bir hâl ortaya çıkmış durumda!

Elbette biz bu yazıyı yazdığımızda Diyanet’in konu ile ilgili fetvaları gözümüzün önüne konacak, minareyi çalan kılıfını hazırlar, misali gerekçelerini söyleyeceklerdir.

Bu sebeple bendeniz de Diyanet’in fetvasına baktım.

Öncelikle şunu ifade edeyim ki Diyanet’in dinî bir meselede kafasına göre bir fetvası olamaz. Diyanet hangi mezhebe göre ise o mezhebdeki müctehid İslam âlimlerinin hükümlerini söyler, fetva neye göre verildi ise onu nakleder.

Yoksa Diyanet kendisini bir mezhep yerine mi koymaktadır? Şayet öyle ise biz de bilelim ve ona göre sözümüzü söyleyelim.

Din İşleri Yüksek Kurulu Başkanlığı’nın sitesine konulan zuhr-i âhir ile ilgili yazı veya sözde fetva, tam bir cehalet numunesidir! Zira böyle cahilce bir ifadeyi bir ilim adamının veya din adamının yazması mümkün değildir.

Dolayısıyla ancak dini bozmayı hedef alan kişi veya kişiler bu ifadeleri kullanabilir.

DİYK Başkanlığının mezhepleri yok sayan fetvası

Nitekim zuhr-i âhir hakkındaki hükümden can alıcı cümleleri değerlendirelim. Mesela:

“Bazı İslam bilginleri, bir yerleşim biriminde birden fazla yerde cuma namazı kılınmasının sahih olmayacağı ihtimaline binaen, o günkü öğle namazının ihtiyaten kılınmasını önermişlerdir” denmektedir.

Birincisi İslam bilgini ile müctehid âlimler arasındaki farkı belirtebilirler mi?

Bunlara göre Yaşar Nuri Öztürk, Mustafa Öztürk ve Zekeriya Beyaz da bir İslam bilginidir. Bunları mezhep imamlarımız ile bir mi tutuyorlar acaba?

İkincisi ictihad etmek ile önermek arasındaki farkı ortaya koyması lazım. Diyanet’te bu fetvayı yazanlar müctehid âlimlerin ictihadlarını, isteyenin yapıp isteyenin yapmayacağı bir tavsiye bir öneri olarak mı görmektedir?

Yine fetvada “Zuhr-i âhir adıyla dört rekât olarak kılınan bu namaz, cuma namazına dâhil değildir. Hazreti Peygamberden ve ilk dönemlerden gelen rivayetler arasında bu isimle kılınmış bir namaz yoktur”, denmektedir.

Şu ifadeyi yazan, zuhr-i âhir namazını cumadan başka bir yerde, kılınız diyen bir tek rivayet gösterebilir mi? Cumadan başka hangi günde ve cuma namazından başka hangi namazda zuhr-i âhir namazı kılınması ibaresi vardır? Yüzlerce İslam âliminin eserini okuyup da böyle cahilce bir ibare yazmak nasıl bir mantıktır!

Peygamber efendimiz ve ilk dönemlerden gelen rivayetler arasında bu isimle kılınmış bir namaz yoktur ibaresi ise sinsiliğin zirvesidir.

Bu ifade cuma namazının vücub şartları ile eda şartlarını bilmiyorum, demektir. Böyle cahil bir kimse nasıl fetva yazar akıl almıyor!

O zaman soruyorum: Peygamber efendimiz ve ilk dönemlerden gelen rivayetler arasında hangi camilerde cuma namazı kılınıyordu?

Buyurun cevap veriniz! Açıklayınız! Yazınız! Bunu açıkladığınız an mesele aydınlanacaktır.

Ebû Dâvud’un rivayetine göre, “Medine-i Münevvere’de Resulullah efendimizin mescidiyle beraber dokuz mescid vardı ve her bir mescidin ahalisi Hazreti Bilal’in ezan sesini duyabiliyorlardı (beş vakit namaz için). O zaman Resulullah efendimizin mescidi dışındaki hiçbir mescitte cuma namazı kılmamışlardır.” Evet, Selefi salihin devrinde köylerde cuma namazı kılınmadığı gibi şehirlerde de birden fazla yerde cuma kılındığı sabit ve vaki değildir. Onun içindir ki tekrar öğleyi kılmaya lüzum tabii ki kalmazdı.

Dolayısıyla Resulullah ve sahabe döneminde cuma namazının sıhhat şartlarına tam olarak riayet edildiğinden zuhr-i âhir namazı kılınmamıştır.

Cuma namazının sıhhat şartlarından biri olan cuma kılınacak yerin şehir hükmünde olması ve bu bağlamda bir şehirde birden çok camide cuma kılınıp kılınmayacağı meselesi zuhr-i âhir için hem Hanefi mezhebinde hem de diğer mezheplerde ana sebep olarak ortaya çıkmıştır.

Zira İslam âlimlerince cuma namazının şehir olan yerde yalnızca bir camide kılınmasının asıl kabul edilip, ancak bir cuma camisi dolduğunda ikinci bir cuma camisine ruhsaten izin verilmesi cuma namazının sıhhat şartları etrafında titizlikle uygulanan bir kaide olmuştur.

İşte Peygamber efendimiz ve Eshabı zamanından sonra cuma namazının eda şartlarında bazı değişikliklerin vukuu, zuhr-i âhir namazının kılınmasını gerektirmiştir.

Nitekim zuhr-i âhir namazı kılınmalıdır diyen müctehid âlimler cumanın sıhhat şartları tahakkuk etmediği müddetçe cuma namazına “kılındı” hükmünü vermek doğru olmaz demiştir. Dolayısıyla zuhr-i âhir de şer’an sabit olan şartlar tamam olmadığından dolayı kılınmaktadır.

Nihayet Diyanet fetvasında, zuhr-i âhir namazının gerekçesi ile nihayetindeki hüküm ifadesine bakınız:

“Gerekçesi, birden fazla camide kılınan cuma namazlarından ilk önce kılınanın geçerli olacağı, diğer camilerde kılınan namazın ise geçersiz olabileceği varsayımıdır. İşte bu şüpheli durumdan kurtulmak için, içinde bulunulan cuma vakti kastedilerek ihtiyaten, zuhr-i âhir yani ‘vaktine ulaşılıp da eda edilemeyen son öğle namazı’ niyeti ile dört rekâtlık bir namaz kılınması bazı âlimlerce uygun görülmüştür. Fakat böyle bir varsayıma mahal yoktur.”

Evet, bu DİYK üyelerine göre âlimlerin içtihadı “varsayım” oluyor, kendi hükümleri ise kesin bir ifade ile “varsayıma gerek yoktur.”

“Bülbüllere emir var lisan öğren vakvaktan…” dercesine fetvalar artık böyle mi tespit olunacaktır. Bu akıl almaz ifadeler DİYK Başkanlığı’nın dört mezhebi kabul etmediğini gösteren bir hareket tarzı değil midir?!.

“Ne günlere kaldık ey gazi hünkâr” mı diyelim?

Diyanet bin dört yüz yıldır kılınmakta olan bir namazı, varsayım kabul ederek, gerek yok deyip bir çırpıda kaldırıyor.

İki üç tarih profesöründen başka neredeyse çıt çıkmıyor! Binlerce ilahiyat hocası ölü taklidi yapıyor.

DİYK üyelerine sadece bir tezi önereceğim.

“Cuma Namazı ve Zuhr-i Ahir Meselesi” adıyla bir tez hazırlayan ve Ehl-i Sünnet mezhep âlimlerine göre meseleyi en geniş haliyle tahlil eden Rahmi Küçük, sonuç olarak zuhr-i âhir namazının kılınması gerektiği hükmüne varmıştır. Aday tezini, Prof. Dr. Abdülkerim Ünalan, Dr. Öğretim Üyesi Ahmet Efe ve Dr. Öğretim Üyesi Abdullah Tırabzon’un da bulunduğu jüri karşısında savunmuştur.

Size göre ise konu henüz deneylerle yeter derecede doğrulanmamış bir faraziye öyle mi?

Ey DİYK üyeleri! Siz hangi deneyleri yapmaktasınız söyler misiniz?

TEFEKKÜR
Söylemekten söz uzar artar emek
Söyleyenden dinleyen ârif gerek

.

Kontrollü darbe mi?

Posted on 16 Temmuz 2021

2010 yılında talebelerime bir söz söylemiştim:

“Evladım asker darbe yapsa iki veya üç sene sonra yerini sivil siyasete bırakır ve kışlasına çekilir. Fakat bu defa gelenler 100 sene bırakmazlar. Dikkatli olunuz!..”

Evet, 2010 yılında bu sözü bana söyleten ne idi? FETÖ artık devletin her kademesine sızmış bulunuyordu. Sadece devlet mi, hayır! Neredeyse bütün siyasi partiler, Sivil Toplum Kuruluşları hülasa nerede bir oluşum varsa içlerinde FETÖ vardı.

FETÖ’nün kendisi de görünürde bir “cemaat”ti. Cemaatin bütün oluşumlara, gruplara sızması insanlarla ilgilenmesi normal karşılanıyordu. Her seviyede okulları, yurtları, talebe evleri, dershaneleri, bankası, gazeteleri, TV’leri, dergileri ile bu işleri kolaylıkla başarıyordu.

Cemaatin arka planına vâkıf olanlar için ise FETÖ denilen örgüt bir maşadan ibaretti. Gerisinde ABD, Avrupa, Kilise ve bir anlamda İslam’ı yok etmeye azmetmiş bütün şer güçler yer alıyordu… Bütün bu güçler CIA’in organizatörlüğünde sistemli bir şekilde yönlendiriliyor, faaliyetler akıl almaz bir şekilde yürütülüyordu.

İnsanların bunu görmesi tek bir devlete bakması kâfi idi: Rusya…

Rusya neden FETÖ okullarına geçit vermiyordu? İşte bunu gören FETÖ’nün gerisindeki o devasa gücü görüyor maksadı seziyordu.

Diğer taraftan FETÖ’nün dinî bir cemaat yapısı olmadığını en iyi bu milletin görmesi ve anlaması lazımdı.

Dünyada hiçbir okulunda mescit bulunmayan;

Gençlere bir yerlere gelmesi veya sızması için bütün haramları mübah kılan;

Dinler arası diyalog uğruna Peygamber efendimizi yok sayan;

Yahudi, Hıristiyan, Zerdüşt vb. bütün din mensuplarını cennetlik yapan bir grubun anlaşılmaması mümkün değildi. Ancak ne acıdır ki Diyanet’in o dönemde hiç ses çıkarmaması milleti de sessiz bir yığın hâline getirmişti.

Ergenekon davası sonucu askerin de etkisiz kılınması ile birlikte kendilerini tek güç gördüler… Bu güç onları gururun zirvesine taşıdı. Kendilerinden olmayanlara akıl almaz kumpaslar kurmaya başladılar. Ah aldılar. On yıldır milletin gözdesi olmuş bir Başbakanı neredeyse sinek kadar güçlü görmediler. İstedikleri an ezeceklerini sandılar.

Arkalarındaki devasa güç sayesinde her istedikleri şeye kavuşacaklarını düşünüyorlardı.

Nitekim Başbakanı birtakım komplolarla alaşağı edemeyince nihai işgal girişimini başlattılar.

Aslında bu istek muhtemelen dışarının arzusuydu. Onlar güçlü bir Türkiye istemiyorlardı. Bu sayede ülkede iç karışıklık çıkartacak ve muhtemelen bir Suriye hadisesini Türkiye’de yaşatacaklardı.

Ancak milletin hükûmeti ile kararlı ve şanlı direnişi onlara bu fırsatı tanımadı. Kırk yıllık planları suya düştü. Milletin iki ay boyunca meydanlarda tuttuğu nöbet tarihe geçti.

Öte yandan her işgalde veya darbede Batılıların birilerine yol açtıkları rol biçtikleri ve birtakım vaatlerde bulundukları inkâr edilemez bir gerçektir.

Bunun için son yüz elli yıllık tarihi gözden geçirmek yeterlidir.

Abdülaziz Han ve Abdülhamid Han başta olmak üzere Menderes; Demirel ve Erbakan darbelerinde Batı’nın darbecileri nasıl alkışladığı ve sahip çıktığı bellidir…

Keza bugün Mısır’daki durum meydandadır.

Elbette 15 Temmuz darbesinde de geri planda birilerine çeşitli vaatler verilmişti. İştahları kabartılmıştı.

Onlar bu iştahla memlekette söz sahibi olacaklarına inanıyorlardı.

Bekledikleri olmayınca bir müddet 15 Temmuz’un kanlı ve çirkin yüzünü görerek sessiz kaldılar.

Sonra zamanla çeşitli argümanlar geliştirmeye başladılar.

Bunlardan en hayâsızca olanı “Kontrollü darbe” söylemiydi!

Sanki hükûmet kendisi için kontrollü bir darbe planlamıştı. Buna onlar imkân tanımıştı.

Şehitlere, gazilere ve millete bundan daha büyük bir iftira olamazdı.

Birincisi kontrollü darbeyi yapanlar ancak kendi yandaşları ile icra edebilir. Öyleyse FETÖ’cüler bu işin yandaşıdır. O takdirde işgal girişimini kontrollü darbe diye hafife alanlar FETÖ’cülere neden sahip çıkmaktadır?

Anlayın artık!

2010 yılından 2016 yılına kadar devam eden amansız savaş, kontrollü darbenin bir parçası mıydı? Şayet öyle ise neden bütün bunlara bugün kontrollü kelimesini kullananlar hükûmetin karşısında olarak taraf olmuşlardı. Onlara ait, gazetelerin, TV’lerin dershanelerin kapatılmasında yanlarında durmuşlardı.

Gezi olaylarında yabancı basının tavrı ne idi?

Şike davasından 17-25 Aralık hadiselerine kadar Batı’nın tavrı, “Arap Baharı” denilerek İslam dünyasının tarumar edilmesi hep kontrollü işler miydi?

Evet, FETÖ’nün gerisindeki asıl gücü görmek gerek!

Ne hazindir ki 15 Temmuz’dan sonra yaşanan Sur savaşları, Türk ordusunun Suriye’deki üst üste tarihî harekâtları, Libya ve Doğu Akdeniz harekâtları, istihbarat savaşları, ekonomik ablukaları görmeyenler işgal girişiminin hiçbir safhasına vâkıf olamadılar!..

Aslında bir kontrol aranıyorsa birkaç soru ile bu muamma çözülür!

Birincisi darbecilerin kimin kontrolünde olduğuna bakmak yeterlidir.

FETÖ elebaşı nerededir ve kim tarafından korunmaktadır? Bu sualin cevabını verdiğinizde darbe kontrolünün kimde olduğu görülür.

İkincisi ise darbe başarılı olsa kimin işine yarayacaktı? ABD ve Avrupa darbeyi nasıl okuyacaktı?

Türkiye’nin mahvolmasına kimler sevinecekti?.. Evet, bütün bu suallere verilecek cevaplar darbecileri kimin kontrol ettiğinin açıklamasıdır. Fakat düşünemedikleri ve hiç akıllarına getirmedikleri bir hadise kontrolü kaçırmalarını sağladı. Onlar, Türkiye Cumhuriyeti hükûmetlerine karşı tertipledikleri hiçbir darbede milletin sokağa çıktığını görmemişlerdi. Bu kez de çıkacağına karşı yüzde bir dahi ihtimal vermemişlerdi.

Fakat bu kez beklemedikleri bir hadise vuku buldu! Millet kahir ekseriyetiyle ülkesinin geleceğine sahip çıktı…

Vatanına, bayrağına, dinine, imanına karşı girişilen bu büyük işgale akıl almaz bir biçimde direndi. Üzerlerine otomatik silahlarla ateş açılıp, kolu, bacağı, kafası parçalanan vatandaşları görürken bir adım geri çekilmeyi düşünmedi.

Tankları durdurmayı başardı.

Neticede işgal girişiminin önlenmesi Cumhurbaşkanı’mızın dünyada itibarının artması manasına geliyordu. İşte kontrolü elde tutanların kabullenemedikleri nokta burası idi…

Bundan sonra FETÖ’yü aklayabilmek ve FETÖ davalarını sulandırabilmek için akıl almaz senaryolar kurdular. Argümanlar geliştirdiler. Nitekim o gece bir tek sivil halkın elinde silah görünmediği hâlde işgalin beşinci senesinde “binlerce silah dağıtıldı” yalanını uydurdular!

FETÖ fikirleri ve sinsi uygulamaları anlaşılmadan onunla mücadele zordur.

Nitekim son olarak TRT’de yayımlanan Mahrem adlı belgeselde güya FETÖ’nün içyüzü ortaya konulacaktı. Bu dizinin daha başında kırk yıldır gençlerimizi FETÖ’ye karşı uyaran İhlas’ın eserlerinin gösterilmesi hangi mantığın ürünüydü? Bu gösteri ile hangi mesaj verilmek isteniyordu? TRT gibi bir kurumda bunun tesadüf olması mümkün müydü?..

Evet, maksat; FETÖ ile mücadele edenleri bitirmektir, etkisizleştirmektir.

Anlayın artık!

TEFEKKÜR
Yürüse fitne ola dursa kıyâmet kopara
Söylese sihr ede baksa komaya tende mecâl
Lâmiî

(Yürüse fitne çıkarır, dursa kıyamet koparır,
Konuşsa büyüler, baksa tende mecal bırakmaz.)

Peygamber

Posted on 14 Temmuz 2021

Alm. Prophet (m), Fr. Prophéte (n), İng. Prophet. Allahü teâlâ tarafından insanlar arasından seçilmiş ve görevlendirilmiş, her bakımdan güvenilen, kusursuz, günâhsız kimse. İnsanlara, dînin hükümlerini tebliğ eden, duyuran, öğreten elçi, haberci.

Peygamber, Farsça bir kelimedir. Lügatta, gönderilmiş zât ve haberci mânâsına gelir. Nebî ve Resûl ise Arapçadır. Türkçede her üçü de kullanılmaktadır. Resûl kelimesinin çoğulu Rusül, Nebi’nin çoğulu ise Enbiyâ’dır.

Dinde inanılacak altı şeyden dördüncüsü, Allahü teâlânın Peygamberlerine inanmaktır. İnsanları, Allahü teâlânın beğendiği yola kavuşturmak, doğru yolu göstermek için gönderilmişlerdir. İslâmiyette peygamber demek, yaratılışı, huyu, ilmi, aklı zamânında bulunan bütün insanlardan üstün, kıymetli, muhterem bir adam demektir. Hiçbir kötü huyu, beğenilmeyecek hâli yoktur. Peygamberlerde İsmet sıfatı vardır. Yâni peygamber olduğu bildirilmeden önce ve bildirildikten sonra, küçük ve büyük hiçbir günâh işlemezler. Peygamber olduğu bildirildikten sonra, peygamber olduğu yayılıncaya, anlaşılıncaya kadar, körlük, sağırlık ve benzeri ayıp ve kusurları da olmaz. Peygamberler de, diğer insanlar gibi doğarlar, yerler, içerler, hasta olurlar ve vefât ederler. Dünyâya bağlılıkları görünüştedir, muhabbet üzere değildir. İnsanlıkları icâbıdır. Hakîkatta meleklerden de üstündürler.

Nebî ve resûl arasındaki fark: Peygamberler vâsıtası ile gönderilen din, insanları saâdet-i ebediyyeye götürmek için Allahü teâlâ tarafından gösterilen yol demektir. Din ismi altında insanların uydurduğu eğri yollara din denmez, dinsizlik denir. Allahü teâlâ Âdem aleyhisselâmdan beri, her bin senede bir peygamber vâsıtasıyla, insanlara bir din göndermiştir. Her asırda, en temiz bir insanı peygamber yaparak, bunlarla, dinleri kuvvetlendirmiştir. Yeni bir din getiren peygamberlere “Resûl” denir. Yeni din getirmeyip, insanları, önceki dîne dâvet eden peygamberlere “Nebî” denir. Emirleri tebliğ etmekte ve insanları, Allah’ın dînine çağırmakta, Resûl ile Nebî arasında bir ayrılık yoktur.

Peygamberlere îmân etmek, aralarında hiçbir fark görmeyerek, hepsinin sâdık, doğru sözlü olduğuna inanmak demektir. Onlardan birine inanmayan kimse, hiçbirine inanmamış olur. Bütün peygamberler, hep aynı îmânı söylemiş, hepsi ümmetlerinden aynı şeylere îmân etmeyi istemişlerdir. Fakat ibâdet ve amelleri, yâni kalple, bedenle yapılması ve sakınılması lâzım olan şeyleri başka başka olduğundan, İslâmlıkları, Müslümanlıkları da ayrıdır.

Peygamberlerin her söylediği doğrudur. Peygamberlik; çalışmakla, açlık, sıkıntı çekmekle ve çok ibâdet yapmakla ele geçmez. Yalnız Allahü teâlânın ihsânı, seçmesiyle olur. İnsanların dünyâdaki ve âhiretteki işlerinin düzgün ve faydalı olması için ve onları yanlış, zararlı işlerden koruyup, selâmete, hidâyete, rahata ve saâdete kavuşturmak için, peygamberlerle, din gönderilmiştir. Düşmanları çok olduğu ve alay ettikleri, üzdükleri hâlde, Allahü teâlânın, inanmak için ve yapmak için olan emirlerini insanlara tebliğ etmekte, bildirmekte, düşmanlardan korkmamış, göz kırpmamışlardır. Allahü teâlâ, peygamberlerin sıdk sâhibi olduklarını, doğru söylediklerini göstermek için, onları mûcizelerle kuvvetlendirdi. Hiç kimse bu mûcizelere karşı gelemedi. Peygamberi kabul edip inanan kimseye, o peygamberin ümmeti denir. Kıyâmet gününde, ümmetlerinden, günâhı çok olanlara şefâat etmeleri için izin verilecek ve şefâatları kabul olacaktır. Ümmetlerinden, âlim, sâlih, velî olanlarına da, şefaat etmeleri için Allahü teâlâ izin verecek ve şefâatlerini kabûl buyuracaktır. Peygamberler, mezarlarında, bizim bilmediğimiz bir hayat ile diridir. Mübârek vücutlarını toprak çürütmez. Bunun içindir ki, hadîs-i şerîfte; “Peygamberler, mezarlarında, namaz kılarlar.” buyruldu.

Peygamberlik vazifelerini görmekte, peygamberlik üstünlüklerini taşımakta, bütün peygamberler müsâvidir, eşittir. Aşağıda bildirilen yedi sıfat hepsinde vardır. Peygamberler, peygamberlikten atılmaz. Velîler ise, evliyâlıktan ayrılabilir. Peygamberler insandan olur, cinden, melekten insanlara peygamber olmaz. Cin ve melek, peygamberlerin derecelerine yükselemez.

Peygamberlerin Sıfatları

1- Emânet: Peygamberler emindirler. Bir kimsenin ırzına, malına veya canına hıyânet etmekten münezzeh, uzak oldukları gibi Allahü teâlânın vahyine karşı da hâinlik etmeleri düşünülemez. Allahü teâlâ onları vahy’e ve peygamberliğe emin etmiştir.

2- Sıdk: Din ve dünyâ işlerinde sâdık olduklarında icmâ yâni söz birliği vardır. Doğrudurlar, doğru söyleyicidirler. Aslâ onlardan yalan duyulmamıştır.

3- Tebliğ: Allahü teâlanın vahy ettiği hükümleri tebliğ ederler, bildirirler. Aslâ bir şeyi söylememezlik etmezler, saklamazlar. Doğruyu söylerler. Bir kimsenin hâtırı için müdâhene etmezler. Allahü teâlânın emrini yerine getirirler.

4- Adâlet: Peygamberler âdildirler. Hak üzere gönderilmişlerdir. Onlarda aslâ zulüm yoktur.

5- İsmet: Peygamberden küfür, yalan, fısk, zinâ, livâta gibi şeyler peygamberlikten önce ve sonra meydana gelmez. Bu icmâ-ı ümmettir. İnkârı küfürdür. Beğenilmeyen ve çirkin şeylerden ve insanların nefret ettikleri şeylerden münezzehtirler. Adâlete uymayan işlerden mâsumdurlar, hepsi âlim, âmil ve kâmildirler.

6- Emnü’l-Azl: Peygamberler peygamberlik makamından, dünyâ ve âhirette azl olmazlar. Peygamberlik sıfatı onların zâtlarından dünyâda ve âhirette ayrılmaz. Önce gelen peygamberlerin dinleri nesh olmakla peygamberlikten azl lâzım gelmez. Zîrâ peygamberlik onların sıfatlarıdır. Allahü teâlânın ihsânıdır. Çalışmakla elde edilmez. Evliyâlık ise çalışmakla kazanılır. Her peygamberde evliyâlık vardır. Doğru olan sözlere göre peygamberlikleri evliyâlıklarından üstündür. Çünkü peygamberlikle vahye kavuşmuş, melekleri görmüş ve diğer üstünlüklere sâhip olmuşlardır.

7- Fetânet: Peygamberlerin akılları kâmildir. Akılsızlıktan ve aklı az olmaktan münezzehtirler, uzaktırlar. Köleden ve soyu asil olmayan âileden peygamber gelmemiştir. Köylü, dağlı ve yabânî kimselerden ve insanlar arasında aşağı olan kimselerden peygamber olmamıştır. Kusurlu kimselerden, kör, çolak, topal, sağır, diğer ayıp ve noksanları bulunan insanlardan da peygamber gelmemiştir.

Peygamberlerin dereceleri: Peygamberlerin, birbirleri üzerinde, şerefleri, üstünlükleri vardır. Meselâ, ümmetlerinin çok olması, gönderildikleri memleketlerin büyük olması, ilim ve mârifetlerinin çok yerlere yayılması, mûcizelerinin daha çok ve devamlı olması ve kendileri için ayrı kıymetler ve ihsânlar bulunması gibi üstünlükler bakımından, âhir zaman peygamberi Muhammed aleyhisselâm, bütün peygamberlerden daha üstündür. “Ülül’azm olan peygamberler, böyle olmayanlardan ve resûller, nebîlerden daha üstündürler.

Peygamberler, üstünlük sırasına göre dört makamda (derecede) bulunurlar:

1) Nebîler. 2) Resûller. 3) Ulül’azm peygamberler; bunlar altı tâne olup gönderiliş sırasına göre Âdem, Nûh, İbrâhim, Mûsâ, Îsâ ve Muhammed aleyhimüsselâmdır. 4) Hâtemül-enbiyâ; Peygamberlerin en üstünü ve en sonuncusu olan Muhammed aleyhisselâmdır.

İbrâhim aleyhisselâm, Halîlullahtır. Çünkü, bunun kalbinde, Allah sevgisinden başka, hiçbir mahlûkun sevgisi yoktu. Mûsâ aleyhisselâm, Kelîmullahtır. Çünkü, Allahü teâlâ ile konuştu. Îsâ aleyhisselâm rûhullah ve Kelime-tullahtır. Çünkü babası yoktur. Yalnız “Ol!” kelime-i ilahiyyesiyle anasından dünyâya geldi. Bundan başka, Allahü teâlânın hikmet dolu kelimelerini, vaaz vererek, insanların kulaklarına ulaştırırdı.

Mahlûkların yaratılmasına sebep olan ve Âdemoğullarının en üstünü, en şereflisi, en kıymetlisi bulunan Muhammed aleyhisselâm, Habîbullahtır. Onun Habîbullah olduğunu ve büyüklüğünü, üstünlüğünü gösteren şeyler pekçoktur. Bunun için, O’na, mağlup olmak, bozguna uğramak gibi sözler söylenemez. Kıyâmette, herkesten önce kabirden kalkacaktır. Mahşer yerine önce gidecektir. Cennete herkesten önce girecektir. Güzel ahlâkı, sayılmakla bitmez ve insan gücü yetişmez. Bu konuda ciltler dolusu kitaplar yazılmıştır.

Peygamberlerin sayıları: Peygamberlerin sayısı belli değildir. 124.000’den çok oldukları meşhurdur. Bunlardan 313 veya 315 adedi Resûldür. Bunların içinden de altısı daha yüksektir. Bunlara (Ülül’azm) Peygamberler denir. Ülül’azm peygamberler, Âdem, Nûh, İbrâhim, Mûsâ, Îsâ ve Muhammed Mustafa hazretleridir. Üstünlük sırası şöyledir: Habîbullah Muhammed aleyhisselâm, Halîlullah İbrâhîm aleyhisselâm, Kelîmullah Mûsâ aleyhisselâm, Rûhullah Îsâ aleyhisselâm, Safiyyullah Âdem aleyhisselâm, Neciyyullah Nûh aleyhisselâmdır.

Peygamberlerin içinde otuz üç adedi meşhurdur. Bunların adı: Âdem, İdrîs, Şît veya Şîs, Nûh, Hûd, Sâlih, İbrâhim, Lût, İsmâil, İshak, Yâkûb, Yûsüf, Eyyüb, Şu’ayb, Mûsâ, Hârun, Hıdır, Yûşa’ bin Nûn, İlyâs, Elyesâ’, Zülkifl, Şem’un, İşmoil, Yûnus bin Metâ, Dâvûd, Süleyman, Lokmân, Zekeriyyâ, Yahyâ, Uzeyr, Îsâ bin Meryem, Zülkarneyn ve Muhammed aleyhi ve aleyhimüssalâtü vesselâmdır.

Bunlardan, yalnız yirmi sekizinin isimleriKur’ân-ı kerîmde bildirilmiştir. Şît, Hıdır, Yûşa, Şem’ûn ve İşmoil bildirilmemiştir. Bu yirmi sekizden Zülkarneyn ve Lokmân ve Uzeyr’in peygamber olup olmadıkları kesin belli değildir. Zülkifl aleyhisselâmın ikinci adı Hazkıl’dır. Bunun İlyâs veya İdrîs yâhut Zekeriyyâ olduğunu söyleyenler de vardır.

Peygamberler niçin gönderilmiştir: Allahü teâlâ, yarattığı bu âlemle varlığını belli ettiği gibi, kullarına çok acıyarak, var olduğunu ayrıca da bildirmiştir. Âdem aleyhisselâmdan başlayarak, her asırda, dünyânın her tarafındaki insanlar arasından en iyi, en üstün olarak yarattığı birisine melekle haber göndererek, kendi isimlerini bildirmiş ve insanların dünyâda ve âhirette rahat etmeleri, iyi yaşamaları için, ne yapmaları ve nelerden sakınmaları lâzım olduğunu açıklamıştır. İnsanlar eski şeyleri unuttukları için ve her zaman bulunan kötü kimseler, peygamberlerin kitaplarını ve sözlerini değiştirdiklerinden, eski dinler unutulmuş, bilinenleri de bozulmuştur. Herşeyi yaratan yüce Allah, insanlara acıdığı için, kullarına son bir peygamber ve yeni bir din göndermiştir. Bu dîni kıyâmete kadar koruyacağını, kötü insanlar saldıracaklar, değiştirmeye, bozmaya kalkışacaklarsae da kendisi bunu, bozulmamış olarak her yere yayacağını müjdelemiştir.

Allahü teâlâ, insanları olgunlaştırmak ve kalplerindeki hastalıklarını tedâvi etmek için, ezelde merhamet ederek, peygamberler göndermeyi dilemiştir. Peygamberlerin, bu vazifelerini yapabilmeleri için, itâat etmeyenleri korkutmaları, itâat edenlere müjde bildirmeleri lâzımdır. Âhirette, birinciler için azap, ikinciler için sevap bulunduğunu haber vermeleri lâzımdır. İnsan, kendine tatlı gelen şeylere kavuşmak ister. Bunlara kavuşabilmek için doğru yoldan sapar, günah işler. Başkalarına kötülük yapar. İnsanları kötülük yapmaktan korumak, dünyâda ve âhirette rahat ve huzur içinde yaşamalarını sağlamak için peygamberlerin gönderilmesi lâzımdır. Dünyâ hayâtı kısadır. Âhiret hayâtı sonsuzdur. Bunun için, âhiret hayâtındaki saâdeti sağlamak önce gelmektedir.

Peygamberler Allahü teâlâ tarafından seçilmiş, gönderilmiş insanlardır. Ümmetlerini Allahü teâlâya çağırmak, azgın, yanlış yoldan, doğru yola, saâdet yoluna çekmek için gönderilmişlerdir. Dâvetlerini kabûl edenlere, Cenneti müjdelemişler, inanmayanları Cehennem azâbı ile korkutmuşlardır. Onların Allahü teâlâdan getirdikleri her haber doğrudur, yanlışlık yoktur. Peygamberlerin sonuncusu, Muhammed aleyhisselâmdır. O’nun dîni bütün dinleri nesh etmiş, yürürlükten kaldırmıştır. O’nun kitabı, geçmiş kitapların en iyisidir. O’nun getirdiği din kıyâmete kadar bâkîdir. Kimse tarafından değiştirilemeyecektir. Îsâ aleyhisselâm gökten inecek ise de, O’nun dîniyle amel edecek, yâni O’nun ümmeti olacaktır.

Büyük İslâm âlimleri İmâm-ı Gazâlî ve İmâm-ı Rabbânî’nin de ifâde ettikleri gibi, peygamberlerin gönderilmesi kahırdır, cebirdir. İnsanları cebir zinciriyle Cennete çekmek içindir. Nitekim hadîs-i şerîfte; “Zincirlerle Cennete çekilen insanlara hayret mi ediyorsun?” buyruldu. Din, Cehenneme gitmemeleri için, insanları bağlayan bir kemenddir. Nitekim hadîs-i şerîfte; “Siz pervâne gibi, kendinizi ateşe atıyorsunuz. Ben kemerinizden tutup geriye çekiyorum” buyruldu. Allahü teâlânın cebbarlık (her istediğini yapmak) zincirinin halkalarından biri de, peygamberlerin sözleridir. İnsanlar, doğru yolu, eğri yollardan, bu sözlerle ayırabilir. Onların gösterdiği tehlikeden, insanda korku hâsıl olur. Bu ayırış bilgisiyle korku, akıl aynası üzerindeki tozları temizler. Akıl cilâlanıp, âhiret yolunu tutmanın, dünyâ zevklerine kapılmaktan daha iyi olacağını anlar. Bu anlayış, âhiret için çalışmak irâdesini hâsıl eder. İnsanın uzuvları, irâdesine tâbi olduğundan, Uzuvlar âhiret için çalışmaya başlar. Allahü teâlâ, bu zincirle insanı zorla Cehennemden uzaklaştırmış, Cennete sürüklemiş olur. Peygamberler koyun sürüsünün çobanına benzer. Sürünün sağ tarafında çayır olsa, sol tarafında mağara bulunsa, mağarada kurtlar olsa, çoban, mağara tarafında durup, sopa sallayıp, koyunları korkutarak, çayır tarafına kovalar. İşte peygamberlerin gönderilmesi de, buna benzer.

İnsanların peygamberlere ihtiyâcı: İnsanların doğruyu, iyiyi, güzel olanı bulabilmeleri tek başına akılla mümkün değildir. Akıl, göz gibidir. Peygamber vâsıtası ile gönderilen din ise ışık gibidir. Yâni, insanın aklı, gözü gibi zayıf yaratılmıştır. Göz, maddeleri, cisimleri karanlıkta göremiyor. Allahü teâlâ, görme âletinden (gözden) faydalanmak için güneşi, ışığı yaratmıştır. Güneşin ve çeşitli ışık kaynaklarının nûru olmasaydı, göz işe yaramazdı. Tehlikeli cisimlerden, yerlerden kaçamaz, faydalı şeyleri bulamazdı.

Akıl da, yalnız başına mâneviyatı, faydalı, zararlı şeyleri anlamıyor. Allahü teâlâ, akıldan faydalanmak için, Peygamberleri, din ışığını yarattı. Peygamberler, dünyâda ve âhirette rahat etmek yolunu bildirmeseydi, akıl bulamaz, işe yaramazdı. Tehlikelerden, zararlardan kurtulamazdı. İslâmiyete uymayan veya aklı az olan kimseler ve milletler, peygamberlerden faydalanamaz. Dünyâda ve âhirette tehlikelerden, zararlardan kurtulamaz.

Peygamberler hakkında Kur’ân-ı kerîm’de meâlen buyruluyor ki:

Peygamberlerin üzerinizdeki (vazifesi) ancak ilâhî emirleri tebliğdir. Allah, açıkladığınız ve gizlediğiniz sözlerle hareketlerinizin hepsini bilir. (Mâide sûresi: 99)

Kâfirler, Allahü teâlânın emirleriyle Peygamberlerinin emirlerini birbirinden ayırmak istiyorlar. Bir kısmına inanırız; bir kısmına inanmayız diyorlar. Îmân ile küfür arasında bir yol açmak istiyorlar. Onların hepsi kâfirdir. Kâfirlerin hepsine Cehennem azâbını, çok acı azâbları hazırladık (Nisâ sûresi: 150-151)

(Îmân edenleri Cennetle) müjdeleyici, (Küfredenleri de Cehennemle) korkutucu olarak peygamberler gönderdik ki, bu peygamberlerin gelişinden sonra insanların (yarın) kıyâmette: “Bizi îmâna çağıran olmadı” diye Allah’a bir hüccet ve özürleri olmasın. Allah azizdir, hükmünde hikmet sâhibidir. (Nisâ sûresi: 165)

Peygamberler göndermedikçe azap yapmayız. (İsrâ sûresi:15)

Peygamberleri, müjde vermek ve korkutmak için gönderdim. Böylece, insanların Allahü teâlâya özür, bahâne yapmaları önlendi. (Nisâ sûresi:164)

.

Küfür

Posted on 14 Temmuz 2021

Alm. Unglaube (m), Irglaube (m), Fr. Incredulite (f), Fausse Croyance (f), İng. Unbelief, Disbelief, İnfidelity.

Allahü teâlâya inanmamak ve O’nun bildirdiklerini reddetmek, beğenmemek. Ateist (dinsiz) olmak. Küfür, lügatte örtmek, hakîkati gizlemek demektir. Mecâzî olarak, bir kimseye söverken kulanılan çirkin ve kötü söze de denir. Küfür, îmânın zıddıdır (Bkz. Îmân). Küfür inkâr etmek şüphe etmek tekzib etmek (yalanlamak) ve tereddüt etmek ile hâsıl olur.

Dinde inanılması lâzım olan bir şeye inanmamak küfür olur. Dînin bildirdiği şeylere meleklerin, insanların ve cinlerin îmân etmeleri, inanmaları emir olundu. Allahü teâlânın, ilk peygamberi hazret-i Âdem’den son peygamber Muhammed aleyhisselâma kadar gelen bütün peygamberlere gönderdiği dinlerdeki îmân esaslarını kabûl etmemek küfürdür.

Hazret-i Muhammed ile gönderilen ve son din olan İslâmiyette Muhammed aleyhisselâmın, Allahü teâlâ tarafından getirip bildirdiği şeylerin hepsine kalple inanıp ve bunları dil ile ikrar etmeye, söylemeye “îmân” denir. Söylemeye mâni, engel bulunduğu zaman, söylememek affolur. Meselâ, korkutulduğu, hasta, dilsiz olduğu, söyleyecek vakit bulamadan öldüğü zaman söylemek îcâbetmez. Anlamadan, taklid ederek, inanmak da îmân olur. Allahü teâlânın var olduğunu anlamamak, düşünmemek günah olur. Bildirilenlerden birine inanmamak, hepsine inanmamak olur. Herbirini bilmeden hepsine inandım demek de îmân olur. Îmân hâsıl olması için, İslâmiyetin küfür alâmeti dediği şeylerden sakınmak da lâzımdır. İslâmiyet’in emir ve yasaklarından birini hafif görmek, Kur’ân-ı kerîm ile melek ile, peygamberlerden biri ile alay etmek, küfür alâmetlerindendir. İnkâr etmek, yâni işittikten sonra inanmamak, tasdik etmemek demektir. Bundan dolayı, şüphe etmek de inkâr olur. İslâm dîninde bildirilen her hangi bir hükmü inkâr etmek küfür olur.

İslâm dîninde küfür üç çeşittir. Bunlar cehlî (câhillik sebebiyle) cuhûdî (inat ile inkâr ederek) ve hükmî (kâfirlere benzemek sebebiyle) küfürdür.

1- Küfr-i cehlî: İşitmediği, düşünmediği için kâfir olanların küfrüdür. Cehl (cehâlet) de iki türlüdür. Birincisi cehl-i basit’tir. Böyle kimse, câhil olduğunu bilir. Bunlarda, yanlış îtikât olmaz ise de bilmez olduklarını bildikleri hâlde, bu çirkin halden uzaklaşmaz, ilme yaklaşmazlarsa, hayvandan daha aşağı olurlar.

Îmân edilecek şeyleri ve farzlardan, haramlardan meşhur olanları, lüzûmu kadar öğrenmek farzdır. Bunları öğrenmemek haramdır. İşitip de ehemmiyet vermemek küfr olur. Cehlin ilâcı, çalışıp öğrenmektir.

Cehlin ikincisi, cehl-i mürekkeb’dir. Yanlış sapık îtikât etmektir. Yunan felsefecilerinin ve Müslümanlardan yetmiş iki bid’at fırkasından aşırı gidenlerin ve felsefeye kayanların îtikâdları böyledir. Bu cehâlet, birincisinden daha fenâdır. İlâcı bilinmeyen bir hastalıktır. Îsâ aleyhisselâm; “Sağırı, dilsizi tedâvi ettim. Ölüyü dirilttim. Fakat, cehl-i mürekkebin ilâcını bulamadım.” demiştir.Çünkü, böyle kimse cehlini ilim ve kemâl sanmaktadır. Câhil ve ruh hastası olduğunu bilmez ki, ilâcını arasın! Ancak, Allahü teâlânın hidâyeti ile hastalığını anlayap, bu dertten kurtulabilir.

3- Küfr-i cühûdiye: “Küfr-i inâdî” de denir. Bilerek, inâd ederek kâfir olmaktır. Kibirden, mevkî sâhibi olmayı sevmekten veya ayıplanmaktan korkmak sebebi ile hâsıl olur. Firavun’un ve yoldaşlarının küfürleri böyle idi. Mûsâ aleyhisselâmın mûcizelerini gördükleri halde, îmân etmediler. Bizim gibi bir insana inanmayız dediler. Kendileri gibi insan olan Firavun’a “ilâh” dediler. Ona tapındılar. Rum İmparatoru Herakliyüs de, tahtından, saltanatından ayrılmak korkusu ile îmân etmedi.

4- Küfr-i hükmî: İslâmiyetin îmânsızlık alâmeti dediği sözleri söyleyen ve işleri yapan, kalbinde tasdik olsa ve inandığını söylese de kâfir sayılır. İslâmiyetin, tâzimini emir ettiği şeyi tahkir etmek, kötülemek böyledir. Bunun için, Allahü teâlâya lâyık olmayan şey söyliyen kâfir olur. Meselâ, “Allah arştan veya göklerden bize bakıyor.” demek, “Sen bana zulmettiğin gibi, Allah da sana zulmediyor.” demek, “Filan Müslüman benim gözüme Yahûdî gibidir.” demek, yalan bir söze; “Allah biliyor ki, doğrudur.” demek ve melekleri küçültücü şeyler söylemek ve Kur’ân-ı kerîmi, hattâ bir harfini küçültücü söz söylemek, bir harfine bile inanmamak, çalgı çalarak Kur’ân-ı kerîm okumak, değiştirilmeden önceki hakîkî olan Tevrât’a ve İncîl’e inanmamak, bunları kötülemek, Kur’ân-ı kerîmi şâz olan harflerle okuyup Kur’ân-ı kerîm budur demek küfür olur. Peygamberleri küçültücü söz söylemek, Kur’ân-ı kerîmde isimleri bildirilen peygamberlerden birine inanmamak, meşhur sünnetlerden birini beğenmemek, çok iyilik yapan birisi için, “Peygamberden daha iyidir.” demek küfürdür. Birisi peygamber olduğunu söylese, kendisi ve buna inananlar kâfir olur. “Kabrim ile minberim arası, Cennet bahçelerinden bir bahçedir.” hadîs-i şerîfini işitince; “Ben minber, hasır ve kabirden başka birşey görmüyorum.” demek küfür olur.

Âhirette olacak şeylerle alay etmek küfürdür. Kabirdeki ve kıyâmetteki azaplara, akla, fenne uygun değildir diyerek inanmamak, “Ben Cennet’i istemem, Allah’ı görmeyi isterim.” demek küfür olur. “İslâmiyete inanmamak alâmeti olan sözler, fen bilgileri, din bilgilerinden daha hayırlıdır.” demek, “Namaz kılsam da kılmasam da aynıdır.” demek, “Zekât vermem.” demek, “Fâiz helâl olsaydı.”, “Zulmetmek helâl olsaydı.” demek, haramdan olan malı fakire verip sevap beklemek, verilen paranın haram olduğunu bilerek, verene hayır duâ etmek, “İmâm-ı A’zam Ebû Hanîfe’nin kıyâsı (Kur’ân-ı kerîm ve hadîs-i şerîflerden çıkardığı hükümleri) hak değildir.” demek küfürdür. İslâm bilgilerine inanmamak, bunları ve din âlimlerini aşağılamak da küfür olur.

Kâfir olmayı isteyen kimse, buna niyet ettiği anda kâfir olur. Küfre sebeb olduğunu bilerek ve arzusuyla küfür kelimelerini söyleyen kâfir olur. Bilmiyerek söylüyorsa, âlimlerin çoğuna göre yine kâfir olur. Küfre sebeb olmıyan kelime söylemek isterken, şaşırarak küfre sebeb olanı söylerse kâfir olmaz.

Küfre sebeb olan bir işi, bilerek yapmak küfür olur. Bilmeyerek yapınca da küfür olur diyen âlimler çoktur. Beline zünnâr denilen papaz kuşağı bağlamak böyledir. Bunları mîzah için başkalarını güldürmek için, şaka için kullanmak da küfre sebeb olur. Îtikâdının doğru olması fayda vermez. Kâfirlerin bayram günlerinde, o güne mahsus şeylerini, onlar gibi kullanmak, bunları kâfire hediye götürmek küfür olur. Kalbine, küfre sebeb olan şeyler gelen kimse, bunları söylemezse, îmânının kuvvetine alâmet olur. Küfüre sebeb olan şeyi kullanan kimseye kâfir denmez. Müslüman bir kimsenin bir işinde veya sözünde, doksan dokuz küfür ihtimali ve bir de îmân ihtimâli olsa, bu kimseye kâfir denilmez. Müslümana hüsnü zan etmek lâzımdır. Müslüman hiçbir günâhı küçük görmemelidir. Bir kimse küçük günâh işlese, buna “Tövbe et.” denildikte, “Tövbe edecek bir şey yapmadım ki.” dese, yahut “Niçin tövbe edeyim?” dese, küfür olur. Bir mümini öldüren veya öldürülmesini emreden kimseye “İyi yaptın.” diyen kâfir olur. Mevki sâhibi bir Müslüman aksırınca, buna “yerhamükallah” diyen kimseye, “Büyüklere karşı böyle söylenmez.” demek küfür olur. Allah’ın rahmetinden ümidini kesmek küfürdür. Leş, domuz, şarap gibi kendileri haram olan şeylere helâl demek küfür olur. Kesin olarak bilinen bütün günâhlara helâl demek de, küfür olur. Ezân, câmi, fıkıh, kitapları gibi İslâmiyetin kıymet verdiği şeyleri aşağılamak küfür olur. Abdestsiz olduğunu bildiği halde, namaz kılmak, bildiği halde kıbleden başka tarafa kılmak küfür olur. Bir kimseyi kötülemek için kâfir demek küfür olmaz. Kâfir olmasını isteyerek söylemek küfür olur. Günâh işlemek küfür olmaz. Günâh olduğuna ehemmiyet verilmezse küfür olur. İbâdet yapmanın ve günâhtan sakınmanın lâzım olduğuna inanmamak küfür olur. Câhile; “Îmân nedir? İslâm nedir?” diye sorulmamalı. Bunların cevapları söylenip, böyle midir, demelidir.

Küfre sebeb olan sözler ve hareketler çoktur. Bunlar görülünce hemen kâfir dememelidir. Küfrü irâde etdiği, dilediği açıkça anlaşılmadıkça sûizan etmemelidir. Müslüman küfürden çok korkmalı, az konuşmalıdır. Hadîs-i şerîfte; “Hep hayırlı, faydalı konuşunuz. Yâhut susunuz!” buyruldu. İslâmiyete uygun olmayan sözlerden ve hareketlerden sakınmalıdır. Ciddî olmalı, latifeci, oyuncu olmamalıdır. Akla, insanlığa uygun olmayan şeyler yapmamalıdır. Kendisini küfürden muhâfaza etmesi için, Allahü teâlâya çok duâ etmelidir. Hadîs-i şerîfte; “Şirkten sakınınız. Şirk, karıncanın ayak sesinden daha gizlidir.” buyruldu. Şirk, küfür demektir. Bu kadar gizli şeyden korunmak nasıl olur denildikte, “Allahümme innâ ne’ûzü bike en-nüşrike-bike şey’en na’lemühû ve nestağfirüke limâ lâ-na’lemühû) duâsını okuyunuz.” buyurdu. Bu duâyı sabah ve akşam çok okumalıdır.

Îmâna gelmek çok kolaydır. Mahlûklardaki hesâba, nizâma, düzene bakmak ve bunlardaki incelikleri düşünmek, herkese vâciptir. Atomdan güneşe kadar bütün varlıklardaki düzen, birbirlerine bağlılıkları, bunların kendiliklerinden tesâdüfen var olmadıklarını, bilgili, hikmetli ve sonsuz kuvvetli bir varlık tarafından yaratıldıklarını açıkça göstermektedir. Aklı başında olan bir kimse, liselerde ve üniversitede, astronomi, fen, biyoloji ve tıp bilgilerini öğrenince, bu varlıkların bir yaratıcısı bulunduğunu ve her türlü ayıptan uzak olduğunu ve Muhammed aleyhisselâmın O’nun peygamberi olduğunu ve bildirdiklerinin hepsinin ondan geldiğini hemen anlar. Bu yaratana hemen inanır. Kâfirlerin, yâni kâfir olarak ölenlerin sonsuz Cehennemde kalacaklarını, müminlerin de sonsuz olarak Cennet nîmetleri içinde yaşıyacaklarını öğrenince seve seve Müslüman olur. Müslüman da îmânsız olmaktan çok korkar. Küfür olabilecek, inanç, söz ve işlerden çok sakınır. Son nefese kadar hep îmân sâhibi olmaya duâ eder.

.

Sünnet

Posted on 14 Temmuz 2021

Alm. Sunna (f), Fr. Sunna (f), İng. Sunnah.

Din bilgilerinde senet, kaynak olan dört delilden biri. Sünnet lügatta yol, kânun, âdet mânâlarına gelir. Dînî terim olarak sünnet kelimesinin dînimizde üç mânâsı vardır: Kitab ve sünnet birlikte söylenince, kitap Kur’ân-ı kerîm, sünnet de hadîs-i şerîfler demektir. Farz ve sünnet denilince, farz Allahü teâlânın emirleri, sünnet ise Peyamberimizin “sallallahü aleyhi ve sellem” sünneti, yâni emirleri demektir. Sünnet kelimesi yalnız olarak söylenince, İslâmiyetin bütün hükümleri demektir. Fıkıh kitapları böyle olduğunu bildiriyor.

“Sünnetimi terk edene, şefâatım haram oldu.” hadîs-i şerîfinde sünnet demek, İslâmiyet yolu demektir. Çünkü mümin kimse, büyük günah işlese de, şefâattan mahrum olmaz. Hadîs-i şerifte; “Büyük günah işleyenlere şefâat edeceğim.” buyuruldu.

Peygamber efendimizin yapılmasını övdüğü şeylere kavlî sünnet ve hadis devam üzere yaptıklarına da takrîrî sünnet denir.

Sünnet, dünyâ ve âhiretin efendisi ve bütün insanların her bakımdan en yükseği ve en iyisi olan Peygamberimiz Muhammed Mustafa’nın “sallallahü aleyhi ve sellem” yaptığı ve kaçındığı şeylerdir. Resûlullahın “sallallahü aleyhi ve sellem” yaptığı ve kaçındığı şeyler iki kısımdır:

Birisi, ibâdet olarak yaptığı ve kaçındığı şeylerdir. Her Müslümanın bunlara tabi olması lâzımdır. Bunlara uymayan şeyler bid’attır. İkincisi, âdet olarak, yâni bulundukları şehrin ve o memleketteki insanların yapmakta oldukları şeylerdir. Bunları da beğenmeyenin, çirkin diyenin, îmânı gider. Fakat, bunları yapmak, mecbûri değildir. Bunlara uymayan şey, bid’at değildir. Bunları yapıp yapmamak, memleketlerin ve insanların âdetlerine bağlıdır. Mübâh kısmındandırlar. Din ile bağlılıkları yoktur. Her memleketin âdeti, başka başkadır. Hattâ, bir memleketin âdeti, zamanla değişir.

İbâdetler, yâni Müslümanlara yapılması emrolunan şeyler, dört kısımdır: Farz, vâcib, sünnet, nafile. Allahü teâlânın açık olarak bildirdiği emirlerine “Farz”; açık olmayıp, zannederek anlaşılan emirlerine “vâcib”; farz veya vâcib olmayıp, Resûlullah efendimizin “sallallahü aleyhi ve sellem” kendiliğinden emrettiği veya yaptığı ibâdetlere “sünnet” denir.

Resûlullah efendimizin emrettiği ve kendisinin de yaptığı ibâdetler ve işler, birkaç çeşittir. Bunlar da şunlardır:

1- Müekked sünnet: Buna sünnet-i hüdâ da denir. İslâm dîninin şiârı olan, yâni bu dîne mahsus olan kuvvetli sünnetlerdir. Meselâ câmide îtikaf etmek, ezân ve ikâmet okumak, sabah namazının sünneti, öğlenin dört rekatlik ilk sünneti, akşam namazının sünneti, yatsı namazının son iki rek’at sünneti, cemâatla namaz kılmak, erkek çocukları sünnet ettirmek, misvak kullanmak böyledir. Peygamberimiz bunları devamlı yapmış, nâdiren de terk etmiş ve terk edenlere de birşey dememiştir.

Müekked sünneti özürsüz, devamlı terk etmek mekruh olur, küçük günah olur. Farz ve vâcib olan ibâdetleri nâfile olarak yapmak, müekked sünnetleri yapmaktan daha çok sevaptır.

2- Gayr-i müekked sünnet: Peygamberimizin ara sıra terk ettiği işler ve ibâdetlerdir. Meselâ ikindi namazının ve yatsı namazının ilk sünnetleri böyledir. Müstehab ve mendub da aynıdır.

3- Zevâid sünnet: Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” efendimizin, ibâdet olarak değil de, âdet olarak devamlı yaptığı şeylere sünnet-i zevâid denir. Elbiseleri, oturması, kalkması, iyi şeyleri yapmaya sağdan başlaması böyledir. Bunları yapanlara da sevap verilir. Bunlara sevap verilebilmesi için niyet etmek lâzım değildir. Niyet edilirse ibâdet olurlar. Sevapları çoğalır. Zevâid sünnetleri ve nâfile ibâdetleri terk etmek mekruh olmaz. Günah değildir. Bununla berâber, âdete bağlı şeylerde de Resûlullah efendimize tâbi olmak, dünyâda ve âhirette insana çok şey kazandırır ve çeşitli saâdetlere yol açar.

Peygamber efendimizin gösterdiği İslâmiyet yolunda bulunabilmek ve O’nun sünneti üzere yaşayabilmek için, önce Ehl-i sünnete uygun îmân etmek, sonra haramlardan sakınmak, sonra farzları yapmak, sonra mekruhlardan sakınmak, sonra müekked sünnetleri, daha sonra müstehapları yapmak lâzımdır. Bu sırada, önce olanı yapmayanın, sonra olanı yapmasının faydası olmaz ve önce olanı yapabilmek için, sonra olanı terk etmesi câiz ve hattâ vâcib olur.

Hadîs-i şerîflerde buyruldu ki:

Unutulmuş bir sünnetimi meydana çıkarana yüz şehit sevâbı vardır.

On şey sünnettir: Bıyığı kısaltmak, sakalı uzatmak, misvâk kullanmak, mazmaza, istinşak, tırnak kesmek, ayak parmaklarını yıkamak, koltuk altını temizlemek, kasıkları temizlemek, su ile istincâ (pislikten temizlenmek).

“Ümmetimin arasında fitne, fesat yayıldığı zaman, sünnetime sarılana yüz şehit sevâbı vardır.” hadîs-i şerîfi de “Selef-i sâlihîn, yâni ilk iki asırda yaşayan Müslümanların zamânındaki din bilgilerine uyan kimseye yüz şehit sevâbı vardır.” demektir.

.

Vahiy (Vahy)

Posted on 14 Temmuz 2021

Alm. Göttliche, Eingebung, Fr. Révélation, İng. God’s revelation, revelation.

Allahü teâlânın dilediği şeyleri, emir ve yasaklarını peygamberlerine bildirmesi.

Allahü teâlâ, insanlar arasından seçtiği peygamber denilen kullarını vahy ile şereflendirmiştir. Bu sûretle, insanlara, dünyâda ve âhirette rahat ve huzûra kavuşacakları esasları bildirmiştir. Vahy, ilk peygamber Âdem aleyhisselâmdan son peygamber Muhammed aleyhisselâma kadar devâm etmiş ve onda son bulmuştur.

Vahyin olduğu kat’îdir. Mâhiyeti, hakîkatı bilinmez. Eserleri görülür, bu eserleriyle bilinir. Peygamberimizin sallallahü aleyhi ve sellem mübârek yüzünde, vahy esnâsında soğuk kış günlerinde bile yağmur tânecikleri gibi ter belirirdi. O sırada yanında bulunanlar vahy geldiğini anlarlardı. Hattâ vahyin ağırlığını hissederler, o esnâda ellerini ve kollarını kaldıracak güçleri kalmazdı. Bir defâsında Peygamber efendimiz sallallahü aleyhi ve sellem deve üzerinde iken, vahy gelmiş, deve vahyin ağırlığına dayanamıyarak arka ayakları üzerine çöküvermiştir.

Vahyin geliş usûlleri:

Vahiy şu şekillerde gelirdi.

1- Doğru rüyâlar. Bu, vahyin ilk şeklidir. Peygamberlerin bilhassa Peygamberimizin gördüğü rüyâlar, daha sonra uyanınca gerçek hayatta aynen meydana gelirdi. Hazret-i Âişe şöyle buyurur: “Peygamberimizin gördüğü rüyâlar aynen çıkardı. Bu rüyâlar sabah aydınlığı kadar açıktı.”

2- Peygamberimizin uyanıkken Cebrâil aleyhisselâm tarafından vahyin Peygamberimizin kalbine bırakılmasıdır.

3- Cebrâil aleyhisselâmın insan şekline girerek getirdiği vahiylerdir. Vahyin en kolay şekli de budur. Cebrâil çoğunlukla Peygamberimize Dıhye isimli sahâbînin şeklinde gelirdi. Cibrîl hadîsinde bildirilenler böyledir.

4- Cebrâilin görülmeden, çıngırak sesine benzer bir sesle vahyi bildirmesidir. Kendisinde; korkutma ve azap bulunan âyetler bu şekilde gelirdi. Peygamberimiz, vahyin bu çeşidi gelirken, titrer ve terlerdi. Hattâ heyecanlanırdı.

5- Cebrâil’in Peygamberimize uyku hâlindeyken gelmesidir.

6- Cebrâil’in bizzat kendi şekliyle getirdiği vahiydir. Peygamberimize Hira Dağında gelen ilk vahiy bu şekilde olmuştur. Aynı durum Mîrâc hâdisesinde de meydana gelmiştir.

7- Peygamber efendimiz uyanıkken, arada perde olmaksızın doğrudun Allahü teâlâ ile konuşması şeklindeki vahydir. Mîrâc gecesi meydana gelmiştir.

8- Mîrâc gecesi beş vakit namazın farz olmasına dâir arada perde olmadan vukû bulan vahy.

.

Padişahları tanımak için!

Posted on 9 Temmuz 2021

Osmanlı padişahları anlatılmak istendiği zaman akla daha çok savaşlar, büyük mücadeleler, yönetim, idare, siyaset ve nihayetinde şahsiyet yapıları gelir.

Padişahların şahsiyetleri genelde zafer veya yenilgilerine göre değerlendirilir.

Oysa bu konuda en önemli bilgiler onların sözlerinde, sohbetlerinde, eserlerinde gizlidir.

Şurası muhakkak ki padişahların hiç bozulmamış ikinci elden gelmeyen doğrudan bize ulaşan ve doğruluğu mutlak olan verileri şiirleridir.

Tamamen kendilerine aittir. Şahsiyetlerini gösteren en önemli birer ayna vazifesi görmektedir.

Fakat padişahların hayatlarını yazan tarihçilerce bu yönlerine genelde öylesine değinilmiştir.

Büyük oranda bu noktada verdikleri bilgiler; “şiir yazardı”, “divanı veya divançesi vardı”, “şiirlerinde şu mahlası kullanırdı” tarzı yazılardan öte geçmezdi. En fazla bilgi verenler bir iki şiirine değinip bırakırlardı. Ayrıca bu şiirleri divan edebiyatı tarzında olduğu için şerh edilmeye ihtiyaç duyuluyordu. Konunun uzmanı olmayanlar onları bambaşka bir tarzda sunabiliyordu.

Hâlbuki bir padişahın ilmini, inancını, duygularını, maksadını ortaya koyan en müşahhas örnekler onlardır. Zira padişahlar iç dünyalarını gönül seslerini şiirle dile getirmişlerdir. Onların şiirlerini okurken bazen Kanuni Sultan Süleyman gibi;

Allah Allah diyelüm sancak-ı şâhi çekelüm
Yürüyüp her yanadan şarka sipahi çekelüm

Diyerek ordusunun başında savaşa giden muzaffer bir hükümdar görürüz.

Bazen o hükümdar, Sultan I. Ahmed Han olur ve;

Ey uranlar kılıcı heybet ile küffâra
Cân u dilden sizi ısmarlamışam Settâr’a

Diyerek ordusunun muzafferiyeti için yalvaran bir dervişe dönüşür. Bazen Fatih Sultan Mehmed Han gibi kulluk şuurunda bir derviştir:

Virseler mülk-i cihânun tâc u tahtı devletin
‘Avnî’ kûyun terkin itmez başına sultân olup

Bazen ise Sultan II Bayezid Han gibi bu dünyanın göz açıp kapayıncaya kadar gelip geçiciliğinin idrakinde bir mütefekkir olurlar:

Bekâyı fikr eder olsan mülkinde ey ‘Adlî’
Cihana padişah olmak hakikat olı bir demlik

İşte padişahların bu yönleri, onları devlet idarecisi noktasından ayırmakta ve insani taraflarını ortaya çıkarmaktadır. Bir anlamda devlet işlerine bu yönlerini karıştırmamaktadır. Devletin bir işleyişi vardır. O sistemli bir şekilde devam eder.

Ancak padişahlar şiiri devlet işlerinden bunaldıklarında, yorulduklarında, yerine göre çıkmaza girdiklerinde bir rahatlama, ferahlama ve belki daha sıhhatli düşünebilme limanı olarak da değerlendirmişlerdir.

Ayrıca güzel sanatların bir parçası olan şiire olan rağbetleri, padişahların ilme ve kültüre verdikleri değeri de yansıtmaktadır. Onlar bu vasıfları ve faaliyetleri ile ülkeyi dinî, ilmî, edebî ve sanatkâr simalar ile donatmışlardır. Böylece yüksek devlet ricali arasında sanatını icra etme fırsatını bulan şairler dönemin edebî zevkine yön vermişlerdir.

Bu noktada bizzat padişahlarını yanlarında görmek, mutlaka bu sanatkâr ruhlu insanlara en büyük destek ve teşvik olmuştur.

Osmanlı hanedan şairler külliyatı

İdeal Kültür Yayıncılık, çok önemli bir külliyata imza atarak padişahların ve hanedan mensubu diğer şairlerin bu yönüne; yayınlamış olduğu on kitaplık bir külliyat ile geniş bir ışık tutmuştur.

Birinci kitap “Osman Bey’den Vahdettin’e” başlığını taşımakta olup içinde yirmi dokuz sultan ve şehzadeyi içermektedir. Ayrıca bu eserin girişinde Osmanlı hanedan şairleri üzerine genel bir değerlendirme de yapılmıştır.

Buna göre bu ilk kitapta Osman Bey’den Sultan Mehmed Reşad Han’a kadar on dokuz padişahın şairlik yönü anlatılmıştır. Yine dokuz şehzade ile bir hanım Sultan (Âdile Sultan) değerlendirilmiştir.

Bilhassa şehzadeler ile Âdile Sultan’ın şiirleri, günümüzde bunalan insanımıza ve bilhassa gençlerimize sıkıntılardan kurtulmanın mükemmel reçetelerini sunmaktadır. Zor dönemlerde sabır ve tesellilerine en güzel örnekler barındırmaktadır. Adile Sultan, dinî ve tasavvufî şiirlerinde ilahi aşkı anlatmış; Allah, Peygamber ve dört halife sevgisini dünyanın geçiciliğini, gönülleri incitmemeyi, tevekkül sahibi olmayı, Hakk’ın rızasını almayı geride hayır eserleri bırakmanın hazzını ve gerektiğini konu edinmiştir. Onun şiirlerini okumak dahi kalbe safa ve huzur vermektedir.

Öte yandan külliyatta yer alan Avnî (Fatih Sultan Mehmed), Adlî (Sultan II. Bayezid), Cem (Cem Sultan), Muhibbî (Kanûnî Sultan Süleyman), Şâhî (Şehzade Bayezid), Murâdî (Sultan III. Murad), Bahtî (Sultan I. Ahmed), Fârisî (Sultan II. Osman), İlhâmî (Sultan III. Selim) için müstakil birer kitap olarak hazırlanmıştır.

Kitaplarda şairin hayatı, edebî kişiliği, eserleri tanıtıldıktan sonra şiirlerinden 40-50 arası seçme yapılmıştır. Bu şiirlerin metni sol sayfaya, günümüz Türkçesiyle anlamı sağ sayfaya beytin hizasına gelecek şekilde verilmiştir. Beyitlerin bilinmeyen veya az bilinen kelimelerinin anlamları sayfa altına verilmiş sonuna ise şiirin genel değerlendirmesi yapılmıştır. Genel değerlendirmede şiirin biliniyorsa yazım sebebi, yazıldığı yer, şekil ve muhteva hususiyetleri verilmeye çalışılmıştır. Daha önce pek rastlamadığımız bu uygulama şiir tarihi bakımından son derece önemlidir.

Külliyatta bazı teknik uygulamalardan da istifade edilerek okuyucuya farklı imkânlar sunulmuştur. Bu doğrultuda şairin hayatı ve eserlerinin anlatılmaya başlandığı ilk sayfaya bir karekod konarak şairin/sultanın portre, türbe, minyatür vs. görsel örnekler konmuştur. Daha sonra şairin şiirlerinden seçmelere geçildiğinde ilk sayfaya da bir karekod konarak içine seçme şiirlerin her birinin yazma hâli metin olarak yerleştirilmiştir. Bilindiği üzere karekod (QR kod) uygulaması telefonlara indirilip karekodlar okutularak içindeki görsellere ulaşılıyor. Bu sistemle hem eser zenginleştirilmiş hem de sayfadan tasarruf yapılarak maliyeti düşürülmüş oluyor.

Külliyatın editörlüğünü yapan başta Prof. Dr. Nihat Öztoprak Bey olmak üzere Prof. Dr. Sebahat Deniz, Prof. Dr. Ersen Ersoy, Prof. Dr. Ozan Yılmaz, Doç. Dr. Bünyamin Ayçiçeği, Doç. Dr. H. İbrahim Demirkazık, Doç. Dr. Hasan Kaya, Doç. Dr. Ümran Ay Say ve Dr. Nusret Gedik’i bu büyük emek mahsulü eseri ilim âlemine kazandırdıkları için tebrik ederim.

Külliyat, Padişahların iç/gönül dünyalarını bizlere aralamaktadır. Onları tanıdıkça altı asır boyunca milletimize en parlak asırları yaşatan bu sultanların insani yönlerine, sevinç ve kederlerine, yerine göre milletiyle olan bütünleşmesine yakinen vâkıf olacağız.

Nitekim Sultan II. Mahmud Han’ın bir gazelindeki şu ifadeler onların milleti için beslediği duygulara çok güzel bir numunedir:

Yâ Resûlallâh bu abd-i acizündür pür-kusûr
Afv ile cürmüm kerem kıl nusrete lutf-ı vüfûr

Eyle ‘aciz ümmetine kıl şefaat serverâ
Kasdı hizmetdür eder sayende elbette zuhur

Açıklaması: Ey Allah’ın Resulü! Bu aciz kulunun kusuru çoktur. Merhamet kıl, suçlarımı affederek bağışla ve cömertliğinle bana zafer için bol bol lütufta bulun.

Ey Peygamberler önderi. Bu zavallı ümmetine şefaat kıl; (çünkü) onların amacı (İslâm’a) hizmet etmektir. Bu da elbette senin yardımınla olur.

TEFEKKÜR
Nedür bu câh u izzetler fenâdur âhiri çün kim
Cihânun kâr u bârı cümleten cevr ü cefâ ancak
III. Murad Han

(Bu cihanın bütün işleri sıkıntı ile eziyetten ibaretken, sonu yokluk olan bu makam, mevki ve itibarın ne kıymeti vardır?)

.

Bir ajan kavram: “İbrahimî Dinler!”

Posted on 2 Temmuz 2021

Türkiye 2013 yılından beri FETÖ örgütü ile amansız bir mücadele veriyor. Peki, gerçekte bu bir FETÖ mücadelesi midir? Yoksa onları piyon olarak kullanan Batı-Haçlı dünyasının projelerini durdurma mücadelesi midir?

Zira ABD, FETÖ eliyle kurdurduğu okullarda ne yazık ki gençlerimizi mankurt etmeyi başarmış ve aynı gençlerimizle bütün dünyadaki Müslümanlar üzerinde kendi misyonunu gerçekleştirmek üzere yelken açmıştı.

Bugün artık hepimizin bildiği üzere bu ana projenin adı “Dinlerarası Diyalog” idi… Bu okullarda CIA ajanlarının kol gezdiği bütün dünya istihbaratı tarafından biliniyordu. Ders veren yabancıların hepsi misyoner idi. Nitekim Rusya o zamanlar sırf bu sebeple FETÖ okullarına geçit vermemişti.

Dinlerarası Diyalog’un ana gayesi Müslümanlardaki cihad ruhunu ortadan kaldırmaktı. Dinlerin kardeşliği fikrini benimsetmekti. Gençlerimizi uyuşturmak, “emr-i bi’l-maruf, nehyi ani’l-münker” düsturunu ortadan kaldırmaktı.

Ne yazık ki yıllar içerisinde bunu başarmışlardı.

Artık üç dinin mensupları bir arada ilahiler okuyorlar, dualar ediyor, şarkılar dinliyorlardı.

Müslümanların gözü kapanmaya başlamıştı.

Aslında Haçlılar farklı söylemlerle asırlar önce Afrika’da bu usulü uygulamışlardı.

Nitekim bu projenin sonundaki acıklı hâli, yıllar sonra Kenya’nın Kurucu Devlet Başkanı Jomo Kenyatta şu çarpıcı sözlerle dile getirecekti:

“Misyonerler Afrika’ya geldiğinde onların ellerinde İncil bizim ise meralarımız, ormanlarımız, hayvanlarımız, madenlerimiz vardı. Bize gözlerimizi kapayarak dua etmesini öğrettiler. Gözlerimizi açtığımızda ise bizim elimizde İncil, onların elinde ise topraklarımız, çiftliklerimiz ve maden işletmelerimiz vardı…”

Peki sadece ellerinde İncilleri ile mi kalmışlardı? Elbette hayır.

Batı Afrika artık işgal edilmişti. İnsanları köle edilmişti. Kendilerini insan yiyen yamyamlar olarak dünyaya tanıtmışlardı.

Hem de öyle tanıtılmıştı ki Afrika kıtası dışındaki Müslümanlar dahi bu algıya inanmıştı.

Nitekim Mehmet Akif Ersoy Çanakkale Şehitleri şiirinde “Kimi Hindu kimi yamyam kimi bilmem ne bela…” derken ne yazık ki bilinç altına işlenmiş bulunan batının “Afrikalı yamyam olur” algısının esiri olduğunu düşünemiyordu!..

İşte İncil’i ellerine verme sırası Orta Doğu’ya gelmişti. Türkiye böyle tehlikeli bir girdabın içerisine 1980 yılından itibaren hızla düşmeye başlamıştı.

Bunun bedelini 36 yıl sonra 15 Temmuz hadisesi ile ödedi. Şehitler ve yaralılar vermiş. Millet aylar boyunca sokakta nöbetler tutmuştu. Büyük tehlikenin eşiğinden son anda kurtulmuştu.

Artık milletimiz “Dinlerarası Diyalog” projesinin nasıl bir uyutmaca olduğunu anlamıştı.

O dönemde bu projenin en önemli argümanı ise “İbrahimî Dinler” tezi idi.

Ne hazindir ki son günlerde “İbrahimî Dinler” kavramı yeniden servis edilmeye başlandı. Bunlardan bir faaliyete de KADEM imza attı ve “İbrahimî Dinlerde Kadın” başlıklı bir kitapçık hazırlattı. Kitapta Prof. Dr. Salime Leyla Gürkan’ın “Yahudilikte Kadın”, Prof. Dr. Ömer Faruk Harman’ın “Hristiyanlıkta Kadın” ve Doç. Dr. Mehmet Birekul’un “İslam’da Kadın” konusundaki çalışmaları dikkati çekiyordu.

KADEM Yönetim Kurulu Başkanı Saliha Okur Gümrükçüoğlu “Editörün Sunuşu” başlığıyla kaleme aldığı yazıda, “Kadem olarak, toplumun kadına ve erkeğe yüklediği roller ile cinsiyete dair kalıp yargıların oluşmasında, dinî metinlerin yanlış yorumlanmasının önemli bir etkisi olduğu kanaatindeyiz. Bu sebeple ‘İbrahimî Dinlerde Kadın’ konusunu odağımıza alarak kadın algısının tarihî süreçte yaşadığı dönüşümü, üç dinin kadın tasavvurunu ve bu tasavvurun zaman içinde nasıl evrildiğini mukayeseli olarak bu kitapçıkta bir araya getirdik” ifadelerini kullanmıştı.

KADEM Başkanı “İbrahimî Dinler” kavramının FETÖ’nün en yaygın söylemi olduğunu bilmiyor muydu? Yahudilik ve Hristiyanlıkta kadını araştırmakla Müslüman milletimize neyi vereceklerdi? Kaldı ki “İslam’da Kadın” konulu yazı, kitabın en zayıf halkası olarak da dikkati çekiyordu.

Biz, bu noktada “İbrahimî Dinler” ne demek, bunun üzerinde duralım. Zira bu kavramı ve bunun ihtiva ettiği korkunç manayı milletimizin çok iyi bilmesi gerekmektedir…

Öncelikle şunu ifade edelim ki; “Dinlerarası Diyalog” ve “Ilımlı İslam” gibi “İbrahimî Dinler” tabiri de içimize sokulmaya çalışılan tam bir “ajan kavram”dır. Görünüşte ve ilk planda kulağa ve dimağa hoş gelen ve ne var bunda diyerek kabulleneceğimiz ifadelerdir.

Ancak yabancı ajanlar nasıl bizi bölmeye, parçalamaya, birliğimizi bozmaya çalışıyorlarsa ajan kavramlar da ihtiva ettiği manaya göre, dinimizi, tarihimizi, ahlakımızı bozmaya tahrif etmeye matuftur. Bizi dinimizden ve değerlerimizden uzaklaştırır.

İslam düşmanlarının korkunç tuzağı!

Batı’da “İbrahimî Dinler” kavramı ne zaman ve kim tarafından çıkarılmıştır ve maksadı nedir?

Bu kavramın fikrî çerçevesi Katolik Oryantalist Louis Massignon tarafından oluşturulmuştur. Güya dünya insanları arasında barışı egemen kılacak ve üç dine mensup insanları ortak bir noktada buluşturacaktır.

Bu düşünce, II. Vatikan Konsili ile Kilise tarafından resmîleştirilmiş ve olgunlaşma sürecine girmiştir. Artık “İbrahimî Dinler” kavramı, Dinlerarası Diyalog projesinin en önemli söylemi olmuştur. 1979 yılından itibaren akademik çevrelerce de kullanılmaya başlamıştır.

Nitekim Amerikan Din Akademisi’nde bu konuda sunulan bildiriler daha sonra “Trialogue of the Abrahamic Faiths (İbrahimî Dinlerin Diyalogu)” adıyla kitaplaştırılmıştır. Böylece 1980 yılından itibaren bizim yerli oryantalistlerin kullanımına hazır hâle getirilmişti.

Nitekim bu tarihten sonra bizim ilahiyatçılarımız bu kavramları kabul edilmiş gerçekler gibi hiç sansürsüz kullanacaklardır.

Batı’nın “İbrahimî Dinler” adlı projesini savunanlar, Müslümanlar için zehirli tuzağı göstermemektedir. Bir defa Müslümanların Yahudi ve Hristiyanlarla bir meselesi olamaz. Zira Müslümanlar tahrif edilmemiş bulunan Hazreti İsa ve Hazreti Musa’nın getirdiği dine ve kitaba iman etmektedirler.

Peki ya Hıristiyan ve Museviler?.. Onların bu ibareden maksatları Hazreti Muhammed’e gelen vahyi inkâr etmektir.

Kur’ân-ı kerimin Hazreti Muhammed tarafından uydurulduğunu ispat edebilmektir. Hristiyanlığı daha üstün göstermek maksadıyla İslâmiyet’in pek çok şeyi Hristiyanlıktan aldığını, dolayısıyla İslâmiyet’in Hristiyanlığa dayandığı tezini savunmaktır.

Günümüzde pek çok ilahiyat profesörünün bu tezleri pervasızca savunduğuna maalesef her gün şahit olmaktayız.

Oysa bütün bu hezeyanların ve “İbrahimî Dinler” safsatasına kapılanların cevabını, Allahü teala Kur’ân-ı kerimde vermektedir. Nitekim Âl-i İmran Sûresi’nin 64 ile 68’inci âyetleri bunun delilidir. Mealen:

“Ey ehl-i kitap! İbrâhim hakkında niçin çekişip duruyorsunuz? Oysa Tevrat da İncil de kesinlikle ondan sonra indirildi. Aklınız ermiyor mu? İşte siz böylesiniz; hadi hakkında bilginiz olan konuda tartıştınız, fakat hiç bilgi sahibi olmadığınız bir konuda niçin tartışıyorsunuz! Oysa Allah bilir, siz bilmezsiniz. İbrahim ne Yahudi ne de Nasrani idi; bilâkis o, sapık inançlardan arınmış tek Allah’a inanıp boyun eğmiş birisiydi, müşriklerden de değildi. Doğrusu insanların İbrâhim’e en yakın olanı, ona tâbi olanlar, şu Peygamber (Hazreti Muhammed) ve iman edenlerdir. Allah da müminlerin dostudur.”

Evet Kur’ân-ı kerimdeki bu ifadelere rağmen “İbrahimî Dinler” kavramını kullananlar acaba kendilerini hangi sıfatla anmaktadırlar. Bunlar kendilerini, -hâşâ- Cenâb-ı Hak’tan daha mı bilgili görmektedirler?

Yazımı Sayın Devlet Bahçeli Bey’in, Miraç kandili vesilesiyle attığı bir tweetindeki fevkalade tespiti ile noktalamak istiyorum:

“İbrahimî Dinler” propagandası, “Ilımlı İslam” safsatası, “Dinlerarası Diyalog” masalı, “İslamofobi” salgını, “biz kardeşiz” girizgâhıyla başlayıp yüce dinimize tuzak kurma hesapları bizim nazarımızda inanç haklarımıza kesif bir suikasttır… Diyorum ki, Allah indinde son din İslam’dır. Efendimiz, son Peygamberdir. Başkaca bir arayışa, bir yanda ayin düzenleyip diğer yanda İslam dünyasını istismar çabaları sonu ve sonucu olmayan bir çıkmaz sokaktır!..

Evet, dinimizi tahrip etmek milletimizi yok etmek üzere kurulan bu korkunç tuzağa karşı dikkatli olalım!..

TEFEKKÜR
Ayarlı değilse gözlüğünün merceği,
Ters görürsün dünyada her gerçeği

İstanbul Sözleşmesi’nin ardından

Posted on 25 Haziran 2021

Bu köşemde İstanbul Sözleşmesi ile ilgili olarak çok yazılar kaleme aldım. Nasıl ortaya çıktığı ve kimlerin projesi olduğunu defalarca belirttim. En fazla savunduğu Toplumsal Cinsiyet Eşitliği projesinin nasıl bir melanet olduğunu gösterdim. Sebep olduğu hadiseleri her zaman dile getirdim. Buna okurlarım şahittir.

Öte yandan İstanbul Sözleşmesi ile birlikte yerden mantar biter gibi kadın dernekleri türemişti. LGBTİ’li dernekler neredeyse Türkiye’nin her şehrinde boy gösteriyordu.

Bunlar sözde kadın haklarını savunuyorlardı.

Gerçekte ise kadını eşinden, yuvasından ayırmanın derdinde idiler.

Sözde kadınlara haklarını hatırlatıyorlardı.

Gerçekte ise kadınları nikâhsız bir hayata özendiriyorlardı.

Sözde genç evliliklere karşı idiler.

Gerçekte ise 8 yaşındaki kız çocuğunu dahi kadın sayıyor, onları partner bulmaya, flört yapmaya özendiriyordu.

Kadın kadına erkek erkeğe evlilikleri teşvik ediyordu.

Kızlara baba ocağınızı terk edin çağrıları yapılıyordu.

Onların defterinde İslam yoktu, namus yoktu. Örf, âdet, gelenek yoktu, ahlak ve anane yoktu.

Bunların bulunmadığı yeri ne doldurur söyler misiniz?

İşte bu kuruluşlardan biri de Mor Çatı Kadın Sığınağı Vakfı idi. Mor Çatı aynı zamanda “İstanbul Sözleşmesinin etkin uygulanması ve izlenmesi alt komisyonu”nda görev alarak meclise girebiliyordu.

Kadını koruyacağız diyerek kabul edilen oysa Türk aile yapısını yıkmak üzere Avrupa Konseyi projesi olan (taşeronluğunu FETÖ yapmıştı) İstanbul Sözleşmesi, kadını korumak bir yana aileleri paramparça etti. Boşanmalar son yıllarda misliyle arttı. Cinayet olayları akıl almaz oranda yükseldi.

Milletin en büyük derdi oldu. Türk milletinin geleceğini tehdit eden bir hâle büründü. Bana göre bir beka meselesi idi.

Sayın Cumhurbaşkanımız sonunda milletin sesine kulak vererek bu meşum sözleşmeyi bir paçavra gibi attı.

Son yıllarda milletimizi bu kadar sevindiren bir gelişme yaşanmamıştı.

Neredeyse Ayasofya kararı kadar memnuniyet oluşturmuştu. Zira sözleşmeden üç milyon aile etkilenmiş ve yuvası dağılmıştı. Bunların önemli bir yekûnu, 6284 no’lu kanunun yol açtığı iftiralar sebebiyle gerçekleşmişti.

Kim kiminle beraber!

Şimdi ise milletin bu sevincini görmezden gelenleri görünüz!

CHP, HDP, İYİ, DEVA ve GELECEK Partileri;

Ankara, Adana, Antalya, Bursa, İstanbul, İzmir, Diyarbekir Baroları;

Ankara Tabipler, Ankara Dişhekimleri, Türk Mühendisler ve Mimarlar Odaları;

Türk Tabipler Birliği;

Mor Çatı Kadın Sığınağı Vakfı, Pembe Hayat Derneği, Önce Çocuklar ve Kadınlar Derneği;

Bursa Kadın, İzmir Kadın, Manisa Kadın vs. platformları…

Hepsi Danıştay’ın yolunu tuttular. Cumhurbaşkanı kararının iptali için dava açtılar.

Burada hepsini yazmadım. Daha onlarcası bulunmaktadır.

İYİ Parti Genel Başkanı Meral Akşener, Türkiye’nin Cumhurbaşkanlığı kararıyla İstanbul Sözleşmesi’nden çekilmesinin iptali için Danıştay’da dava açtığında, LGBT’li Pembe Hayat Derneği üyeleri, İYİ Parti Genel Merkezi önüne gelerek bir basın açıklaması ile teşekkür etmişlerdi.

İstanbul Sözleşmesi’nin devamını isteyen ve çekilmenin iptali için Danıştay’a başvuran şu odaların, derneklerin, baroların ülkeye bir hizmetini gösterebilir misiniz?

Her hayırlı işin karşısında duran bu baro ve dernekler milletin lehine olan her kararı da baltalamak için seferber olmuş durumdadır!

Partilere gelince samimiyetsiz bir tutum bir kez daha karşımızdadır.

Şayet gerçekten kadın erkek eşitliğini savunuyorsanız gerçekten kadını düşünüyorsanız bu beş parti kanun ve cezalarda hakkaniyetli çalışmalar yapsınlar ve milletin huzurunda Meclis’e taşısınlar. Biz de yapmak istediklerini bilelim.

Dine, ahlaka, örfe, ananeye, namusa savaş açmak HDP’nin sloganı olabilir. Peki İYİ Parti, Gelecek ve DEVA partileri, bunların yöneticileri ve bunlara gönül verenler böyle mi düşünüyor?

Böyle düşünüyorlarsa açıkça belirtsinler. Yok düşünmüyorlarsa İstanbul Sözleşmesi’nin tarafı olmak ve bunun devamını sağlamak için mücadele vermek nasıl bir mantıktır?

Avrupa Konseyi, İstanbul Sözleşmesi ile şekerle kaplı bir zehri milletimize sunmaktadır. Bu zehir “toplumsal cinsiyet” ve “cinsel tercih” gibi kavramlardır. “Bunların aile içi şiddetle ne alakası vardır?” sualini kimse cevaplamamaktadır. Sözleşmenin şiddetle ilgili hükümleri, bu kavramlarla birlikte düzenlendiği için, temel maksat şiddeti önlemek değil, bu sıfat adı altında bu kavramlara meşruiyet ve etkinlik alanı açmaktır. Nitekim yedi yıldır ortaya çıkan gelişmeler bu sözümüzün ispatıdır. LGBTİ’li üyeler ve dernekler çığ gibi büyümektedir. Güçlendirmeyi maksat edindiği aile yapısını çökertmesi bir yana, kadın cinayetleri dahi katlanarak artmıştır.

Yazılarıma itiraz edenler Mor Çatı Kadın Sığınağı Vakfı’nın sitesini incelesinler. Aileye dinamit manasına gelen ifadeleri okusunlar. Nasıl bir felaketin eşiğinden döndüğümüzü daha iyi anlarlar!

Nitekim bu sebeplerle onlarca devlet bu meş’um sözleşmeden çıkmış, bir kısmı hiç girmemiş, bir kısmı da belli maddelere şerh koyarak girmiştir.

Diğer taraftan, şiddeti önlemek için TCK’da yeterli hükümler vardır. İstanbul Sözleşmesi yanında 6284 Sayılı Kanun’a da ihtiyaç yoktur. Kaldı ki özel ceza kanunu, hukuk ve ceza sistemine aykırıdır.

Hukukçu geçinenlerin bunları da değerlendirmesi gerekmektedir.

Hukukçu geçinenlere büyük ders yakındır!

Öte yandan hukukçu geçinen baro yetkililerinin Cumhurbaşkanımızın İstanbul Sözleşmesi’ni fesih yetkisi bulunmadığını ifade ederek Danıştay’a başvurmaları manidardır.

Oysa 15 Temmuz 2018’de yürürlüğe giren “Milletlerarası Anlaşmaların onaylanmasına ilişkin usul ve esaslar hakkındaki 9 no’lu Cumhurbaşkanlığı kararnamesinin 3. Maddesi” bu yetkinin dayanağıdır.

Söz konusu madde, “Milletlerarası anlaşmaların (…) hükümlerinin uygulanmasını durdurma ve bunları sona erdirme, Cumhurbaşkanı kararı ile olur”, denilerek Cumhurbaşkanına açıkça bu yetkiyi tanımaktadır.

Bizdeki bir kısım hukuksuz hukukçular akılları zorlamada gerçekten üstatlar!

Onlara göre; 9 no’lu kararnamedeki düzenleme TBMM’de kabul edilmemiş sözleşme veya antlaşmaları kapsıyormuş bu nedenle de ancak TBMM’de yapılacak yeni bir düzenlemeyle yürürlükten kaldırılabilirmiş! Peki bu ayrıntı nerede yazıyor. Yok. Bu yorumlar sadece kurdun kuzuyu yeme gerekçisinde bulunur. Bu hukukçu geçinenler de Avrupa Konseyi kararlarına ram olmayı ve Türk aile yapısını dağıtmayı kafalarına koymuşlar. Bu sebeple böyle sakil yorumlarda bulunabiliyorlar.

Yüzlerce taciz ve tecavüzü görmezden gelen buna karşılık Sayın Diyanet Başkanı’nın hutbede LGBTİ hakkındaki sözlerini mahkemeye taşıyan barolardan sıhhatli bir hukuki yorum beklemek de abestir.

İnanıyorum ki Danıştay’ın cevabı, bunlara bir kez daha hukukun ne olduğunu öğretecektir.

Okurlarıma ve İstanbul Sözleşmesinin aile yapımızı yıkmaya yönelik maddelerine vâkıf olanlara çok önemli bir ayrıntıya dikkatlerini çekmek istiyorum.

Adı İstanbul Sözleşmesi olsa da temelde Avrupa Konseyinin diktesi olan bu meş’um sözleşme devam etsin diye Danıştay’a başvuran yüzlerce dernek, baro, platform, kulüp, vakıf ve partiyi iyi inceleyin. Hem de hukuka kılıf uydurmak suretiyle mücadelelerini takip edin.

Ardından, “ben zamanında ne yaptım” ve “bunun kalkması için hangi adımı attım” diyerek düşünün ve mukayese edin!

Sadece dost meclislerinde tenkitçilik yapmak hiçbir şeyin çözümü değildir.

Birilerinin hukuksuz bir yolda verdiği mücadeleyi, bizim hukuk dairesi içerisinde gösteremeyişimiz ve hatta teslimiyetçi yapımız gerçekten büyük acziyettir.

TEFEKKÜR
Değişmez sûret-i ahvâli hiç erbâb-ı ma’nânın
Ne hasmın i’tirâzından ne halkın âferîninden
Muallim Nâcî

(Hakikat erlerinin durumları hiç değişmez,
Ne düşmanın itirazından ne halkın övgüsünden.)

.

Ülkücü

Posted on 18 Haziran 2021

Geçtiğimiz hafta Ereğli’den çok kıymetli bir abimiz rahmet-i rahmana kavuştu. Aramızda özel bir muhabbet ve dostluk vardı.

Rahmetli ile tanışmadan evvel üç evladı ile yolumuz kesişmiş cüzi de olsa ilgilenmiştik.

Bu itibarla sırf tanışmak ve teşekkür etmek için İstanbul’a gelmiş ve beni bulmuştu.

Abdullah Toplu Bey… Muhabbete başlarken -ben ülkücüyüm- demiş ve ardından hemen ilave etmişti:

“Ben rahmetli Ahmet Arvasi ülkücüsüyüm…”

Evet, Ahmet Arvasi Bey gençlik yıllarımızda çok okuduğumuz bizi etkileyen büyük mütefekkirlerden biri idi. Ne yazık ki ben kendisiyle hiç tanışma fırsatı bulamamıştım. Anlamamış görünüp:

“Ne demek abi”, dedim. “Ülkücü ülkücüdür. Ahmet Arvasi ülkücüsü de ne oluyor?”

“Yoooo öyle söyleme hocam” dedi!

“Kavramların içi boşaltılıyor bambaşka bir noktaya çekiliyor. Zamanla bir bakıyorsunuz dava dediğiniz şey bambaşka bir mecraya sürükleniyor. Ben bunun için mi çabaladım, bunun için mi bu davaya gönül verdim, bunun için mi gayret gösterdim diyerek yanıp yakılıyorsunuz… Onun için önce davayı iyi tanımlamak iyi bilmek iyi okumak gerekir. Zira bu dava 50-60 senenin davası değildir. Bu dava bin yılın davasıdır” dedi.

“Peki, Arvasi hocaya göre ülkücülük nedir, ülkücü kimdir kısaca açıklar mısın?” dedim.

“Hocam, sohbetlerimizde Arvasi Hoca, bize ülkücünün kim olduğunu sık sık işaret ederdi. Ona göre ülkücülük: Ülkemiz ve yeryüzünde Allah’ın nizâmını hâkim kılmaktır… Kendine metot olarak, Allah ve Resulü’nü ölçü alan bir iman hareketinin adıdır. Ülkücü ise iman, aşk, aksiyon ve karakter adamıdır! Onun milliyetçilik anlayışında ırkçılığa, bölgeciliğe ve dar kavmiyet şuuruna asla yer yoktur” dedi.

Dedim, günümüzde bunlar böyle akla gelmiyor nicesinde sırıtıyor.

“İşte ben sırıtmıyorum. Onun için, yanlış anlama hocam diyerek Ahmet Arvasi bey ülkücüsüyüm dedim” dedi. Devamında;

“Hocam bunun için de laf değil icraat gerekir. İslam’ı hâkim kılmayı düşünüyorsan önce doğru bileceksin sonra da yaşayacaksın. Yoksa boş boş konuşan bir adam olursun. Sonra yaşadığın gibi inanmaya ve savrulmaya başlarsın… Arvasi Bey ülkücülüğünün Fatih’in, Sultan Alparslan’ın, Gazneli Mahmud’un, Satuk Buğra Han’ın Yavuz Sultan Selim Han’ın ülkücülüğünden farkı yoktur” dedi.

Karşımda gerçekten çok mert, sözünün eri bir sima vardı. Rahmetli Nihat Sami Banarlı Bey’in Osmanlı’yı tanıtırken;

“Bu vatanın miras kalan bir kısım topraklarında bir nur gibi parlayarak öteki beyliklerle kardeş kavgasına girmeden İstanbul’u ve Balkanları elde edip bu ülkelere Türk ahlak ve adaleti ile İslam nurunu götürmek için gazalara girişen bu uğurda Mehmetçiğinden hükümdarına kadar hevesle şehit olarak Anadolu ve Balkanlar Türkiye’sini bize ebedî vatan bırakan büyük inanmışlar, büyük ülkücüler ve büyük Türkler ordusu…” şeklindeki sözlerini naklederek, tekrar şanlı medeniyetlere erişmek için böyle gerçek manada “Türk olmak” gerekir deyip kendisine teşekkür ettim…

Unutulmaz bir hatıra!

Ardından, “Ahmet Arvasi Bey ile ilgili unutulmaz bir hatıranız var mı, anlatır mısınız?” diye sordum.

Evet dedi. “Hiç unutamadığım hayatımı değiştiren bir olay oldu.”

Merak etmiştim. Anlatmaya başladı:

“Biz milliyetçi mukaddesatçı gençler olarak onu örnek alır, günlük gazete yazılarını su gibi içerdik. Birkaç defa bizzat görüşme imkânım olmuştu. Beni çok severdi… Derken o günlerde 12 Eylül darbesi vuku buldu. Hocamız tutuklandı ve bir müddet Mamak Cezaevi’nde kaldı. Çok üzüldük sık sık ziyaretine gittik.

Sonra içeriden çıktı ve Türkiye gazetesinde günlük yazılarına başladı… Şaşırmıştık. ‘Hocamız nasıl orada yazı yazar?’ diye bozulmuştuk. Belki inanamazsın ama bu gerçekten büyük bir kızgınlıktı…

Bana olan muhabbetine güvenerek yanıma bir arkadaşımı da aldım ve randevu ile evine gittim. Beni gördüğüne çok memnun olmuştu. İkramlarda bulundu.

Sohbete başladığımızda ‘Hocam Ereğli çalkalanıyor’ dedim. ‘Hayırdır ne oldu?’ diye sordu. ‘Efendim Türkiye gazetesi! Nasıl orada yazarsınız?’ dedim.

Gözlerini bana dikti. O bakışlar inanın ciğerime kadar işlemişti. Tane tane; ‘Bak Abdullah kardeşim’ dedi. ‘Yanındaki bu genci tanımıyorum. Bugün senin sayende tanıştık. Ona hiçbir sözüm yoktur. Sen buradan çıkınca doğru Ereğli’ye gidiyorsun. Türkiye gazetesi bürosuna varıp tanışıyorsun ve yarından itibaren koltuğunun altına 50 Türkiye gazetesi alıp dağıtmaya başlıyorsun’ dedi… Hiç duraksamadan, ‘baş üstüne efendim’ dedim…

Ertesi gün ben Ereğli’de her gün elli gazete dağıtmaya başladım. Sabah erkenden o gazeteleri dağıtıp işime öyle gidiyordum’ dedi.”

Gerçekten inanmışlık başka bir şeydi…

Aşk ve aksiyon adamı

Abdullah Toplu Bey bir ilkokul mezunu idi. Ereğli Demirçelik Fabrikasında çalışıyordu.

O dönemde Ahmet Arvasi, Necip Fazıl gibi mütefekkirler bir mektep gibi idiler. Onları takip edenler bir üniversite bitirmiş gibi ilim ve irfan sahibi olurlardı. Tarihî şuura kavuşurlar, din simsarlarını en iyi bir şekilde tanırlardı…

Türk âleminin üzerinde oynanan oyunları daha başlangıçta fark ederlerdi. Gençleri anında ikaz ederlerdi.

Abdullah Toplu Bey de Ereğli’de üç daire tutmuş talebelerle ilgilenirdi. Onların bozuk ideolojilerin pençesine düşmemesi, kültür emperyalizminin dişlileri arasında mahvolmaması için gece gündüz çalışırdı… Beni iki defa Ereğli’ye sohbete çağırdı. Üç dairede 20 kişi civarında talebesi vardı…

Fakat birer saat arayla sohbete gelenler tam iki yüz kişiyi bulmuştu. Ben böyle bir hadise yaşamamıştım. “Yahu abi bu ne dedim. Bize dinlenme yok mu?”

Gülerek “Ülkücü iman, aşk, aksiyon ve karakter adamıdır hocam! Kabirde dinleniriz inşallah” demişti.

Abdullah Bey, ertesi gün bizi Ereğli’de gezdiriyordu. Yanımızda Emekli Binbaşı Ramazan Mercan abimiz de vardı. “Hocam burada talebelerin ihtiyaçlarını görmede bana devamlı destek olan iki abimiz var. Sizinle onları ziyaret etmek ve tanıştırmak isterim” dedi.

“Hayhay” dedik. Bir kuyumcu dostuna vardık. Bizi tanıttı. Emekli Binbaşı Ramazan Mercan! Adam garip garip baktı. Sonra bana döndü ve Prof. Dr. Ahmet Şimşirgil deyince kuyumcu kardeşimiz artık dayanamayıp, “Matrak geçme benimle Abdullah abi” diyerek gülmeye başladı.

Abdullah Bey onu inandırmaya çalışırken biz de gülmekten kırılmıştık.

“Binbaşı ve profesörler yanında gezsin evladım diye anasından dua almış” dedim.

Kuyumcu kardeşimiz bir ilkokul mezununun yanında gezmemize şaşırmıştı!

Aydınlarımız o kadar halktan kopuk olunca normaldi bunlar. Tabii sonunda çok duygulandı, memnun oldu, ikramlarda bulundu.

İşte o Abdullah Toplu kardeşimiz geçen hafta rahmet-i rahmana kavuştu… Keşke her vilayetimizde her kazamızda böyle yiğit ve hakiki ülkücüler olsa.

Nur içinde yat!

Ahmet Arvasi Bey seni orada sımsıkı kucaklasın sevgili kardeşim!

TEFEKKÜR
Çerhe kılma ser-fürû ikbâl için gayret budur
Hem gedâ hem pâdişah-i âlem ol devlet budur
Cevrî (İbrahim Çelebi)

(Feleğe baş eğme dünyalık için, yiğitlik budur,
Hem kul hem dünyanın sultanı ol, yücelik budur.)

.

Nasıl bir buhran

Posted on 16 Haziran 2021

Bu nasıl bir dünya hikâyesi zor;
Mekânı bir satıh, zamanı vehim.
Bütün bir kâinat muşamba dekor,
Bütün bir insanlık yalana teslim.

Buhran geçirmek, iç sıkıntısı yaşamak muhakkak ki bir üzüntünün, kederin, elemin dışa vurmasıdır. Peki doğru bir sözden dolayı insanlar neden buhran geçirirler. Neden perişan olurlar. Anlamak mümkün müdür acaba?

Maalesef son zamanlarda fazlasıyla bu duruma şahit oluyoruz. Uzun süredir gündemimizi meşgul eden ve daha çok meşgul edecek olan bir dizi var. Tarihimizin en önemli bir kesitini konu edinen ve “Muhteşem” denilen bir dönemine ışık tuttuklarını zanneden dizi hakkında Başbakanımızın gösterdiği reaksiyon yazılı ve görsel medyada yeniden tartışmalara neden oldu.

Açıkçası bu konu üzerindeki tartışma programlarını ibretle izlemekteyim. Her köşe yazarı, her sanatçı, her eli kalem tutan tarihçi oldu. Bu beyefendiler söze genellikle “efendim tabi ki bu dizi de çok hatalı noktalar var” diyerek başlamaktalar. Ardından diziden maksadın bir eğlence olduğu, insanların eğlenme aracına dokunulmaması gerektiği neticede bunun bir kurgu olduğu, senaryo olduğu ve daha bilmem ne gerekçeler ifade edilerek aman sakın devam etsin teraneleri okunuyor.

Sonra da başbakan ele alınıp “efendim nasıl yargıyı göreve davet edebilir, nasıl bir başbakan sanata diziye müdahalede bulunabilir, yargıyı yönlendirebilir” gibi ifadelerle saldırıya geçiliyor.

Şimdi birinci cümleden ele alalım. Efendim dizi de çok hatalar varmış. Ne hazindir ki hangi hatalar var diye soran hiç yok. Hatalarını söyler misin diyen yok! Sorsalar ne cevap verecekler bilemiyorum. Ancak şunu çok iyi biliyorum ki bunlar dizideki hataların ne olduğunu falan bilmezler (şaşı bakarak bilmeleri mümkün mü?). Bu sözleri ve ifadeleri konuşmalarına dayanak ve ahmak aldatmak için söylenmiş cümleler. Başbakanın otuz yıl at üstünden inmeyen padişah sözünün ihtiva ettiği mecazi anlamı dahi bilemeyip atının üstünde geçirdiği günleri saymaya çalışan bir zihniyet var karşımızda. Oysa bugünkü Türkiye büyüklüğünde dokuz Türkiye toprağını Osmanlı Devletine kazandıran bir padişahı iyi anlamamız gerektiğini, haremden çıkmayan bir padişahın bu işleri nasıl yapacağını sorgulayan bir başbakan vardı karşımızda.

Öte yandan siz, dizideki tarih hatalarını saymaya başlarsanız, evet çok hata var diye konuşan zevat öylesine rahatsız olur ki şaşırırsınız. Asla söylenmesine tahammül edemezler ve iç buhranları geçirmeye başlarlar. Ne oldu? Ocağı mı söndü? Evi mi çöktü? Babası dünyasını mı değiştirdi acaba dersiniz. Gerçek şu ki bunlar Osmanlıya düşmandır. İnancına, yaşayışına, ahlakına, eserlerine, düşmandır. Doğruların ifade edilmesine dahi katlanamazlar.

Nitekim derhal iki asırlık beylik saldırılarla, makinalı tüfek atışı gibi atışa başlarlar. Kardeş katilleri, harem hayatı, cariyeler, av seyahatleri. Durduramazsınız. Hepsine cevap vermenizde güçtür. Saatler gerekir. Ayrıca dinlemezler de. Neticede kahraman edasıyla ve sizi susturmuş olmanın verdiği hazla teselli bulurlar.

Geçenlerde benim bir TV kanalında (TV8 – Haberaktif), tartışma programında ki konuşmamı, bir hafta sonra başka bir kanalda meşhur bir tiyatrocumuz tenkit ediyordu. Bir taraftan tarihi çok iyi bildiğini ifade ederken diğer taraftan benim Hurrem Sultan hakkında anlattığım bilgilerin yanlışlığına vurgu yaparak, bu anlatılanları hiç işitmediğini söylüyordu. Tabi karşısındaki sunucu olan zat bir kez olsun nerede hata yaptı diye sormadı. Ne yanlışı vardı demedi.

Oysa malum dizi yayıma girmeden “Biz bu diziyi çekmeden önce üç yıl araştırma yaptık, Venedik arşivlerine kadar inceledik” diyenler üç ay geçmeden her bölümün başına bu bir kurgudur, gerçekle ilgisi yoktur diye yazmadılar mı?

Gerçekle ilgisi yok ise gerçek kişilerin ismini nasıl kullanırsın diye soran RTÜK ve yetkili bir merci yok maalesef. İşte Başbakan bu noktada insani bir refleksle feryat ediyor. Tarihini ve ecdadını seven her kişinin de buna destek vermesi gerekir.

Bir ilim adamı olarak makalemde ve konferanslarımda bu dizinin doğru tek bir karesinin olmadığını defalarca söyledim ve söyleyeceğim. Daha birinci bölümünün birinci karesinde dizinin otuz sekiz senesinin bittiğini de ispat ettim. Henüz bir tek cevap çıkmadı. Çıkması da mümkün değildir.

Aslında eskiler insanın önce kendisini tanımasını isterlerdi. İnsanın kendisini tanımadan, eksiğini noksanını bilmeden bir konuda ahkâm kesmesi, fikir serdetmesi aslında büyük bir talihsizliktir.

Yunus Emre’nin dediği gibi:

Herbirşeyden yeğrektir
Kişi bile kendüzin
Kendüzin bilen kişi
Kamulardan ol güzin

İnsanın kendisini tanıması her şeyden önemli ve iyidir. Zira kendisini tanıyan ve bilen kişi diğerlerinden öndedir.

Âlim cahili tanır zira cahillik evvelce başından geçti. Cahilin ise âlimi anlaması mümkün değildir. Zira onu hiç tanımadı. Şu aydın geçinen cahillerden çektiği kadar hiçbir şeyden çekmedi bu millet. Özellikle bir şeyi bilince her şeyi bildiğini zanneden cahillerden. Hâlbuki eskiler bin bilsen de bir bilene danış derlerdi.

Şu son tartışmaların sonucunda tarihinden kültüründen koparılan bir milletin nasıl bir buhran yaşadığına da şahit oluyoruz galiba.

.

İnsafın o yerde namı yok mu?

Posted on 16 Haziran 2021

Son yıllarda Türkiye kamuoyunu uzun süre meşgul eden “Muhteşem Yüzyıl” tartışmasına kültür bakanımız Ertuğrul Günay bey de katıldı. Sözlerinden alıntılar yapacak olursak şu fikirleri görürüz.

“Kanuni şüphesiz bir cihan imparatorudur. Cihan imparatoru aynı zamanda bir aşkın kölesidir. Kadının önünde zaaf göstermektedir. Sadrazamını katletmiştir bu uğurda. Çocukluk arkadaşını, 28 yaşında sadrazam olan İbrahim Paşa’yı katletmiştir. Daha vahimi, yetişkin oğlunu, kendisinden sonra Osmanlı tahtına geçmesi beklenen Şehzade Mustafa’yı yandaki çadırda boğdurmuştur. O gün ölmesi lazım yürek taşıyan bir insanın…”

“İbrahim Paşa, Kanuni’nin çocukluk arkadaşıdır. 28 yaşında Sadrazam yaptığı İbrahim Paşa’yı da 33 yaşında öldürttü. Dizide Pargalı diye geçiyor ama, İbrahim Paşa’nın bir lakabı daha var; Asıl “Makbul İbrahim Paşa” diye anılıyor. Ancak bir gecede, padişah sofrasından ölü kalkıyor. Bir gecede, tek bir harf değişiyor, Makbul İbrahim Paşa, Maktul İbrahim Paşa oluyor. Ancak tarihin bu sayfalarını kaç insan biliyor. Tarih ne kadar acımasız, iktidar kavgası ne kadar kötü. Bakalım oralara da gelecek mi dizi?”

“Ünlü İngiliz şair William Shakespeare’in eserleri neticede bir kurgudur. Oysa Kanuni-Hurrem ilişkisi gerçek bir olaydır. İnanılmaz bir trajedya görüyorum ilişkilerinde. Uluslararası bir yapım olsa, dünyayı sarsabilirdi. Çünkü çok insani, çok vahim, çok trajik bir ilişki var aralarında.”

Gerçekler öyle mi?

Maalesef sayın bakanımız da Kanuni hakkında bir meşhur söz söyleyip sonra yıllardır içine işlenen yalan yanlış bilgileri sıralamaktan öte bir şey yapmamıştır.

Bakınız ilk ifadesi “Kanuni şüphesiz bir cihan imparatorudur” olmuştur. Ardından diğer ifadeleri okuyunuz ve düşününüz. Bu tabiat ve yaşantıdaki bir kimse nasıl bir cihan imparatoru olur? Bir kadının kölesi olan cihan imparatoru (!). Ne gariptir ki o köle cihat meydanlarından gelmiyor. Sonra onu cihat meydanlarından getirtmeyen efendisini yani Hurrem’i anlamaya çalışınız, nasıl bir aşk ve nasıl bir ahlak timsalidir. Doğrular söylendiğinde, ortaya çıkan çelişkileri görebiliyor musunuz?

Şurası muhakkak ki her türlü haşmet ve azamete, güç ve kudrete, şan ve şevkete sahip padişahların muhakkak ki dünya ve dünya nimetlerine kapılmamaları zordur. Bu bakımdan Kanunî Sultan Süleyman ne haldedir. Onun dünyaya bakışını divanından takip edelim ve neyin aşkında olduğunu anlayalım.

Ey Muhibbî sakın aldanma cihanın âlına
Şöyle tut kendüni kim şark ehlinün dârâbıdur

Bu dünyanın hilesine aldanmamak gerekir. Çünkü o, savaşçılar için bir meydandır.

Muhibbî virme dil dünyâ denîdür
Meseldür kim gerekdür gayret erde
Bu Muhibbî virmedi dünyâya dil
Merddür her cünbişi merdânedür

Dünya, adı üstünde denî, yani alçaktır; ona gönül verilmez. Er kişi dediğin gayretli olur, nâmerde bel bağlamaz.

Cihan mülkine Şah olmak gerekmez bana âlemde
Muhibbî kapuna hizmet ider kemter âbid olsun

Bu cihan mülküne padişah olmaktansa -zira bu mülk sahtedir, seraptır- sevgilinin kapısında hizmet eden itibarsız bir kul olmak daha iyidir.

Tac ü taht ü zûr-ı bâzûya Muhibbî bakma gel
Hiç bilür misin ki şimdi kandadur Behrâm-ı Gür

Tâc, taht ve maddî güç gelip geçicidir. O güçlü avcı Behram’ın şimdi nerede olduğunu hatırlamak yeter.

Muhibbî eyleme dünyâya rağbet
Ne ıssı eyledi mâliyle Kârûn

Dünyanın rağbet edilecek yanı yoktur. O meşhur hazinelerin sahibi Karun’u malı kurtarabildi mi?

Ey Muhibbî gaflet itme aç göz uyhudan uyan
Durmadan dirmektedür murg-ı ecel çün çînemu

Gaflet, uyku halidir. Uykuda olan kişi etrafında cereyan eden olayları fark edemez ve bunlardan ibret alıp, kendine yarar sonuç çıkaramaz. Göz, uykudan uyanmalı; zira ecel kuşu durmadan etraftaki danelerimizi toplayıp durmaktadır.

Ölümün an Muhibbî günde bin kez
Sakın bu pendümi tut olma gafil

İnsan ölümü unutmamalıdır. Muhibbî, bunu gün de bin kez hatırlamak ve ölümden gafil olmamak ister.

Mağrur olup cihâna olma Muhibbî gafil
Dünyâda padişahlık bir lahza hâba benzer

Dünyaya aldanıp gururlanmak akılsızlıktır. Dünya şahlığı bir anlık uykuya benzer.

Kanuni Sultan Süleyman üç bin beyite yaklaşan muazzam bir divan sahibidir. Divan şiiri çeşitlerinin her birinde eserler vermiştir. Bugünkü dokuz Türkiye büyüklüğünde fetih yapan, on sekiz Türkiye büyüklüğünde bir ülkeyi idare eden, her türlü hayır eserleri ile imar ve kültür faaliyetlerinde bulunan, batılıların büyük ve muhteşem lakapları ile andığı bir cihan padişahını, hiçbir değerlendirmeye tabi tutmadan insafsızca eleştirmek nasıl bir düşünce yapısıdır. İbrahim ve Rüstem Paşalar ise o devre en fazla güç ve kudret katan şahsiyetlerdir. Evet, Kanuni o bir aşkın kölesiydi.

Kahramanlar kılıç şakırtılarından haz duyarlar.

O kölesi, kulu olmakla iftihar ettiği gerçek aşkına Sigetvar önlerinde top sesleri ve tevhit naraları arasında kavuştu. Hem de evvelce söylediği bir sözü yerine getirircesine:

Ko bu ayş u işreti çünkim fenadır akıbet
Yâr-ı bâki ister isen olmaya taat gibi

Sayın bakan, İbrahim Paşa’nın acı halini, 28 yaşında makbul bir veziriazam olup 33 yaşında bir gecede maktul oluverdi diyerek özetlemektedir. Makbul ve maktul arasındaki bir harfe de dikkat çekmektedir. Bir defa İbrahim Paşa 5 değil 13 sene sadrazamlık yapmıştır. Neticede hayat bir andır o da son andır. Hayat hayaldir. Bu ikisi arasında da bir harf vardır. Burada asıl trajedyayı kendisinin imal ettiğini düşünüyorum.

Öte yandan Sayın Bakan bütün bu ifadelerin sonunda “Ecdat olarak Padişahları değil, Yunus’u, Hacı Bektaş’ı anlatalım”, demektedir. Şayet Yunus’u iyi tanısa bir çelişkinin içine doğru yuvarlandığını da görmüş olurdu.

Yunus Emre’nin:

Söz ola kese savaşı
Söz ola kestire başı
Söz ola ağulu aşı
Bal ile yağ ede bir söz

Deyiminin ihtiva ettiği derin manayı süzmüş olurdu.

Mevlana ise, “Ne şaşılacak şey! Sen köpüğü görüyorsun da denizi görmüyorsun! Demektedir. Ölenleri öldürülenleri görmekte iseler de sebepleri görmemek nasıl bir zihniyettir. Hapishanede yatanları görüp; “bu zavallıları buraya tıkmak, hürriyetlerini gaspetmek ne gaddarlık ne insanlık dışı bir olay” demekle eşdeğer değil midir?

Sayın bakan Muhteşem Yüzyıl’da “beklediğini bulamadığını” da vurguladıktan sonra “ısmarlama filmlerden bir şey çıkacağına inanmıyorum. Ismarlama marşlardan da, mesela 50. yıl marşı, 70. yıl marşı, bir şey çıkmadı” demektedir. Sayın bakanın bütün bu ifadelerinden sonra açıkçası neyi beklemiş olduğunu tahmin edemiyorum. Yapılan iftiralar az mı geldi, dünyayı sarsamadı demek mi istedi anlayamadım. Fakat ben burada ısmarlama meselesine daha çok takıldım. Şayet bakanımız tarih adına ahkâm kesmek yerine, bir bakan olarak şu diziyi kimin ısmarlamış olduğunu ve ne hedefler düşündüklerini araştırsaydı, asıl görevini ifa etmiş olurdu.

Şimdi, Bakan Beyin ifadeleri ve malum dizinin muhteviyatı ile neredeyse örtüşen bir romana dikkat edelim!

Babilde Ölüm İstanbul’da Aşk!

“Hurrem, Osmanlı tarihinin akışını değiştirecek bir kadının adıydı artık.

Ruhu aşk dolu şiirlerle okşanan ve gönlü muhteşem sultanın şiirleriyle beslenen Hurrem, saraydaki ilk acısını büyük oğlu Mehmed’in ölümüyle tattı. Osmanlı tahtına Slav kanı taşıyan bir hükümdar olarak oturacaktı oysa Mehmed.

İstanbul’a ayak bastığım gün Gökçe Ali’nin gördüğü Şehzade Külliyesi inşaatının bitirilmesi için Hurrem’in çok acele etmesinin ve mimarbaşı Sinan Usta’ya hediyelerle birlikte üstü kapalı ültimatomlar göndermesinin altında yatan gerçek, meğer sultanın ilgisini kendi çocuklarından ayırmamak imiş. Bir anneden çok, taktik savaşı veren bir dişiye dönüştüğü günlermiş onlar.

Ben saraya girdiğim vakit halkın ve devletin ileri gelenlerinin, amansız rakibi Gülbahar’ın şehzadesi Mustafa’ya olan tutkularını yok etmesi gerektiğini düşünüyordu. Bunun için kendi üvey damadıyla, vezir İbrahim Paşa’yla kanlı bıçaklı olmayı bile göze almıştı. Oysa BC adına ilk akdi onunla yapmış ve amaç birliği etmişti.

Bağdat seferinden döndükten sonra Kanun Koyucu’nun, çocukluk arkadaşı ve damadı olan İbrahim’i boğdurtmak için devamlı damarlarına girmeye çalışması da, Kanun Koyucu’nun ilerleyen yaşıyla birlikte çoğalan ihtiraslarını bazı aşk oyunlarıyla yönlendirip kanunlarını ona göre düzenlettirmesi de hep bu yüzdendi.

Yazık ki onun sevgili şehzadesi Mehmed ölmüştü. Sırada yer alan Cihangir çok zekiydi ama sakat ve kamburdu. Sara’ya yakalanmıştı. Selim ve Bayezid büyüyorlardı ama birincisi içkiye alışıp halk arasında “Sarhoş” diye anılmaya başlamış; ikincisi de dikbaşlılığıyla babasını çileden çıkarır olmuştu.

Öte yanda Gülbahar’ın Mustafa’sı herkes tarafından tahtın varisi olarak ün salıyordu. Üstelik büyük vezir İbrahim de ağırlığını Mustafa’dan yana kullanmaya eğilimliydi. Daha kötüsü de BC’nin geleceği için onun daha farklı planlarının bulunmasıydı. Sarayda BC menfaatlerini koruyan ve Osmanlı ülkesinden dünya devletlerine yönlendirilen BUAM idealleri ikisinin ortak kararı olarak uygulanıyordu.

Ne ki bu veliahd meselesi yüzünden araları açılınca BC üzerindeki ortak menfaat ve yetkileri de çatışmaya başladı, işte Pargalı İbrahim için zaman da tam burada çatlamış, Hurrem’in entrikalarına her zaman inanan hünkarın -ki aynı zamanda kayınbabası idi- emriyle dilsiz cellatlar elinde can vermişti. Onun idam edildiği gece nasıl sevindiğine ben tanığım. Marduk adına kurban vermiş bir Babil rahibi kadar huzur içindeydi. O gece bu kurbanın şerefineydi zannediyorum, yüzümü titrek mum alevine yaklaştırarak bütün öykümü baştan sona okumuş, sabaha doğru da ölüm sahnesinde oğlu Mehmed’i hatırlayıp ağlamıştı.

Pargalı’nın yerini alacak bir sadık köle lâzımdı artık Roksan’a. Ve bulmakta gecikmedi. Ünlü kehle hikâyesinin kahramanı Rüstem’di bu. Üstelik BC’nin eksilen üyeliğini de ona verip tamamlayabilir, belki ortak menfaatlerini daha etkin kabul ettirebilirlerdi. Üstelik o yıllar Akdeniz’de küçük devletçikler kurmaya ve bunlardan birini ileride öne çıkarmaya müsait yıllardı. İleride BUAM’ın kurulacağı bir ada devlet düşünüyordu zihninden. Rüstem’i saraydan bir dilberle evlendirirse kendisine kul edinebileceğini düşünüyordu. Sarayın ateş parçası güzeli Mihrimah o günlerde baştan ayağa salt güzellik kesilmişti. Hurrem, Rüstem’e kızı Mihrimah’ı verecekti.

Yeni damat Rüstem, tıpkı İbrahim gibi servet ve saltanat hırsıyla yanıyor, vicdanındaki doğrulukla parlayan engelleri (!) bir bir siliyordu. Ne var ki İbrahim zorla kul olabiliyordu; Rüstem ise kul olmaya gönüllü idi. İbrahim bir gözdeydi; Rüstem’se bir köle. İbrahim tarih için yaratılmış gibiydi; Rüstem bir uvertür idi. Her köle gibi o da açıktan sâdık, ama içten pazarlıklı olacaktı.

Mihrimah “Güneş ve ay” demekti ve bu zarif kadının zihninde güneşin ışığı, gönlünde ayın nuru parlardı. Zavallı Mihrimah, o ay parçası güzellik, bir bit bezirganı ile çileli bir ömür sürdü ve bazı bazı da ona benzedi. Bir farkla ki, mutsuzluğunu örtmek için kendisini cami, sebil, çeşme türü hayır işlerine verdi ve insanlar, onun yüzünün güldüğünü o vakit gördüler.

Hurrem, bir yandan BC adına diğer ülkelerdeki üstadlarla haberleşip fikirler alıyor, onların yönlendirmesiyle mülkünün ve gönlünün tahtında oturan sultanı yönlendirmeye çalışıyor, diğer yandan adım adım Şehzade Mustafa’nın kaderini çizmeye başlıyordu.

Sahte mektup yazmaktaki yeteneğinin bütün inceliklerini göstererek baba ile oğul arasına fitne sokmuş ve Konya’da, Ereğli civarında Kanun Koyucu’ya, yüzlerce karar verip yüzlerce caymalardan sonra, canı gibi sevdiği oğlunu, imparatorluğun ak coğrafyasını boğdurtmuştu. Karaköy limanına gelen gemilerden birine Mustafa’nın boğdurulduğu haberini gönderdiğinde Nebo’ya ikinci kurbanını göndermiş bir Babil ilahesi gibi hissetti kendini.

Oldum olası kendini sıradan insanlardan ayrı tutardı zaten. Gariptir, ona yaklaşmak isteyenler de bunu hisseder ve çekinirlerdi hep.

Gelip geçer; buna dünya derler, herkes gibi Hurrem de bütün ihtişamı ve yalnızlığıyla, bütün hüzün ve sevinciyle, bütün beyazları ve karalarıyla dünyaya veda etti.

Osmanlı sarayının gördüğü en dirayetli valide sultan, son nefesini verdiğinde, hem kaçmak, hem yakalanmak istediği Kanun Koyucu’nun yakınına gömüldü. Hem de aralarında biten gülün kokusu her ikisine de yetebilecek kadar yakınına… Ama yine de yapayalnız… Sinan Usta öyle yapmıştı türbesini…

46 yıl saltanat süren Kanun Koyucu acaba BC’den haberdar olsaydı, onca yıl koynunda besleyip bağrına bastığı kadınını toprağın altında da kucaklamak ister, bu kadar yakınına gömdürtür, onun için ayrıca bir kanun konulmasını ister miydi?”

Dizinin kaynağı mı?

Yukarıdaki satırları okuyanlar, bu ifadeler “Muhteşem Yüzyıl” dizisinin senaryo kaynağı mı? Yoksa Sayın Bakan’ın açıklamalarının belgesi mi diye düşüneceklerdir. “Babil’de Ölüm İstanbul’da Aşk” başlığının Prof. Dr. İskender Pala’nın romanının adı olduğunu bilenler ise daha çok şaşıracaklardır. Zira neredeyse dizi, roman ve bakanın açıklamaları arasında müthiş bir benzerlik bulunmaktadır. İskender Bey belki doğrudan değil amma dolaylı yoldan (!) herhalde diziye oldukça kaynaklık etmiş olmalıdır. Fakat bir bilim adamı olarak kendisinin kaynaklarının neler olduğunu, düşünmek ve sormak ise bizim hakkımızdır sanırım.

Şayet şu suallere cevap verebilirse bu konuda aydınlanmış olacağız.

Şehzade Mehmed tahta çıksaydı “Slav kanı taşıyan bir padişah olarak” ne yapacağını düşünüyorsunuz? Bu zihniyete göre annesi farlı milletlere mensup olanlar neler yaptılar anlatır mısınız?

Yirmi iki yaşındaki çok sevdiği oğlu Mehmed’i kaybeden ve onun hatırasına yaptırılmakta olan bir caminin (Şehzadebaşı) heyecanını yaşayan bir annenin duygularına tercüman olmak yerine “taktik savaşı yapan dişi” yakıştırması ne kadar insanîdir?

BC nedir. İbrahim Paşa ile Hurrem Sultan nasıl bir amaç ve fikir birliği yapmıştır?

İbrahim Paşa ile beraber düşündükleri BC idealleri ve BUAM’ın menfaatleri nelerdir?

Kanuni Sultan Süleyman’a aşk oyunları ile düzenlettirdiği kanunlar hangileridir?

Şehzade Bayezid, Hurrem sağ iken hangi dik başlılığı yapmıştır?

Şehzade Selim’i daha şehzadeliğinde iken hangi kaynaklar sarhoş diye vasıflandırmaktadır?

Hurrem için “Marduk adına kurban vermiş Babil rahibi gibi” demekle ne kastedilmektedir?

“Nabu’ya ikinci kurbanını gönderen Babil ilahesi gibi” demekle Hurrem Sultan’a tanrıçalık mı atfedilmektedir?

Kanuni döneminin toplamda 26 yılına damgasını vurmuş İbrahim ve Rüstem Paşa’lar servet ve saltanat hırsıyla yanan iki idarecisi ise o dönem nasıl bir devir olacaktır?

Mihrimah Sultan hayır eserlerini dertlerini unutmak niyeti (!) ile mi yaptırmıştır? Bu nasıl bir niyet okumadır.

Hurrem ne zaman valide sultan oldu?

Osmanlıyı yıkmak üzere kurulmuş bulunan BC ve BUAM hangi milletin ve hangi inancın örgütüdür? O zaman İbrahim Paşa, Hurrem Sultan ve Rüstem Paşa’nın inançları hakkında ne düşündüğünüz herhalde daha kolay tespit edilebilir.

Okuyucularım yukarıdaki satırlara ne cevap vereceğimi düşünebilirler. Okumayanlara Kayı 4’ü okumalarını, okuyanlara ise bir defa daha okumalarını tavsiye etmekten başka diyeceğim bir şey maalesef yok!

İkinci sözüm ise Sertoli Salis, Fairfax Downey, Viorica Stircea, Turhan Tan, Talat Hasırcıoğlu ve A. Refik’in romanlarını ve hezeyanlarını doğru tarih diye millete yutturmaya kalkanlara olacak. Şeyh Galib’in deyimiyle:

Elân bir ihtimâl kaldı
İnsafın o yerde nâmı yok mu?

İslam Dünyasının Yeni Lideri Ertuğrul Gazi

Posted on 16 Haziran 2021

İslam dünyası büyük bir karışıklık içerisindedir. Moğol denilen kasırga çarptığı yeri yerle bir etmektedir. Sanki İslam âlemine kıyametten bir numune sunmaktadır. İnsanlar yüzlerce yıllık vatanlarından bilinmez bir diyara doğru yol almaktadır. Binlerce insan açlık, susuzluk ve hastalıktan yollarda can vermektedir. Moğol korkusundan kaçanları kaynaklar, “karınca sürüleri gibiydiler” diyerek açıklıyordu. Bu durum felaketin boyutunu göstermeğe yeterliydi.

Yine Moğolların sillesini yiyen devletler de tarihin tozlu sayfaları arasına girmeğe hazırlanmaktaydı. Harezmşahlar, Eyyubiler bu silleden nasibini almaya çoktan başlamıştı. Anadolu Selçuklu ülkesi de yavaş yavaş yıllardır namını duyduğu Moğol kasırgasının öncü dalgaları ile karşılaşmağa başlamış bulunuyordu.

Makrizi, es-Sülük adlı meşhur eserinde Moğolların korkutucu ve yıldırıcı siyasetlerini şöyle özetlemektedir:

“Moğollar, bir yere saldırdıklarında orayı yakıp yıkarlar, insanları öldürürler, kadınlara tecavüz ederler ve çocukların dillerini keserlerdi. Ancak belirli bir topluluğa dokunmazlardı. Bu kişiler genellikle daha önce seçilen ticaret ya da hayvancılıkla uğraşan insanlar olurdu. Moğollar, onları korkutarak vücutlarına işkence yaptıktan sonra serbest bırakırlardı. Bu kişiler batıya doğru kaçtıklarında geçtikleri bölgelerdeki halka Moğol zulmünü bire bin katarak anlatırlardı. Böylece Moğol korkusu daha kendileri görünmeden kalplerde yer tutmuş olurdu.

Nitekim Memluk Sultanı Kutuz, Moğol saldırılarından kaçan bu grupların Memluk şehirlerine girmesini engelleyerek, halkın söylentilerden etkilenmemesi için tedbirler almıştı. Emirlere fermanlar göndererek askerlerin halkın karşısında cenk, cirit oyunları oynamasını emretti. Camilerde hocaların, vaaz ve hutbelerinde Müslümanların kâfirlere galip geldikleri savaşları anlatmasını istedi. Böylece halkın kalbine kuvvet verdi. Moğolların yıkıcı hikâyelerinden onları korudu. Belki de bütün bu faaliyetlerin tesiri ile Moğol selinin önüne bir tek Memlukler sed çekebilecekti.

Öte yandan Selçuklu Sultanı Alaaddin Keykubad’ın ölümünün üzerinden on yıl geçmeden Anadolu’da her şey tersine dönmeye başlamıştı. Zira doğuda önlerine çıkan her şeyi silip süpüren Moğol istilası artık Anadolu kapılarına dayanmıştı. Oysa bu sırada Selçuklular iç karışıklıklarla meşguldüler. İçeride Babai isyanı Anadolu Selçuklularının perişan halini Moğollara göstermiş bulunuyordu.

Selçuklunun bir isyanı dahi bastıracak gücünün olmadığını gören Moğolların artık var olan endişeleri de dağılmıştı. Nitekim 1240 yılında bütün Türkiye’yi istilaya giriştiler”. Selçuklu Sultanı II. Gıyaseddin’in Devlet işleri ile fazlaca ilgilenmediğini bilen Moğollar, Sultan’ın onlara tâbi olduğunu bildirdiği elçinin dönüşünü dahi beklemeden saldırıya geçtiler.

Moğolların İran Genel Valisi Curmagun Noyan, Gürcistan’a girdikten sonra Arpa Çayı boyuna gelerek, Sürmelü, Ani ve Kars şehirlerini işgal etti. İki sene sonra da Moğol Valilerinden Baycu Noyan, Kars topraklarını geçip Erzurum’a girdi ve buraları tahrip etti (1242). Baycu Noyan, Erzurum’dan Mugan’a geri dönse de ertesi sene tekrar bölgeye gelince II. Gıyaseddin Keyhüsrev, Moğol ordusunu Sivas-Erzincan arasındaki Kösedağ mevkiinde karşıladı (1243).

Sultan II. Gıyaseddin Keyhüsrev ve komutanlar, öncü birliklerin Moğollara yenilmesi üzerine savaşın kaybedileceğini düşünerek harp etmeden alanı terk ettiler. Moğollar bile, Selçukluların taktik gereği geri çekildiğini zannederek uzun süre Selçuklu çadırlarına giremediler. Kösedağ hezimetinden sonra Moğollar süratle Anadolu içlerine doğru yayılmaya başladılar.

Büyük şehirleri yağma ve talan eden Moğol ordusu, Batı yönüne doğru yeni bir göç dalgası oluşturdu. Erzincan ve Sivas’ı zapt eden Moğollar Kayseri’ye yöneldiler. Kayseri’yi Ahilerin direnişinden dolayı önce alamadılar, ancak daha sonra Ermeni dönmesi bir kale muhafızının içeriden gizlice kapıları açması sonucu alabildiler. Moğollar girdikleri şehirleri yağmalayıp tahrip ettiler. Ahiler başta olmak üzere halkı öldürerek büyük katliamlar yaptılar.

Kaynaklar Moğol tahribatını şu cümlelerle özetlemektedir:

“Moğol tahribatı manevi değerleri saklayan kitleleri imha etti. Şehirleri, medeniyet ocaklarını yaktı. İslam dünyasında Orta-Asya’nın tekrar önem kazanması bir hayli zaman aldı”.

“Türk illerinden Buhara ve Semerkand’da öyle bir kıyım yapıldı ki kıyamete kadar bunların nesilleri çoğalsa dahi, eski nüfuslarının onda birine çıkamayacaklardır”.

“Doğu’dan Moğollar önünden kaçan pek çok insan her şeyini kaybetmiş bir şekilde Batıya Bizans sınırına doğru yığılıyordu. Uçlarda başlayan Türkmen hareketleri de Devletin zaafa uğramasına ve ülkenin tahribatına yol açıyordu”.

Moğolların 1243 yılında Zara yakınlarında (Kösedağ’da) Selçuklu ordusunu bozguna uğratmasından sonra II. Gıyaseddin Keyhüsrev her yıl vergi vermek suretiyle Baycu Noyan ile bir anlaşma yaptı. Bu anlaşma ile Anadolu fiilî olarak Moğolların hâkimiyetine girdi. Muîneddin Pervâne’nin ölümüne kadar geçen sürede (1243-1277) Türkiye Selçuklu Devleti, Moğol/ İlhanlılara tâbi olarak hayatını sürdürecekti.

İslam dünyasını bu buhran içerisinden kim çıkaracaktı? Müslümanlar için en emniyetli limanı neresi olacaktı? Bütün bu suallerin cevabı belki de şu hadisenin içerisinde saklıydı.

Moğol ateşinin Doğu Anadolu’yu sarması üzerine; boyuna daha uygun bir yer arayan Süleyman Gündüz Alp, aşiretini alıp Anadolu içlerine doğru yol almaya başladı. Bu sırada Süleyman Şah oldukça ihtiyarlamış olup aşirete Ertuğrul Bey Başbuğluk yapıyordu.

Sivas yakınlarda konakladıkları sırada Selçuklu ordusuyla büyük bir Moğol birliğinin savaşına şahit oldular. Selçukluların yenilmekte olduğunu görünce, Ertuğrul Gazi Yiğitlik ve merhametlik esaslarına göre yoldaşlarına şöyle seslendi:

“Hey gaziler! Cenge rast geldik. Yanımızda kılıç taşırız. Korkak gibi geçip gitmek erlik değildir. Ne yapalım?” diye sordu.

Bazıları: “Mağlup durumdakine yardım etmek çok zordur. Kendimizi tehlikeye atmayalım”, dediler.

Ertuğrul Bey ise: “Bu söz merdaneler kelamı değildir.

Erlik zor durumda olan kardeşlerimize yardım etmektir. İşleri kolay olsa yardıma ne gerek vardı. Haydin bu dar günde Hızır gibi biçarelerin imdadına yetişelim”.

Kuvvetleriyle onların yardımına koşan Ertuğrul Gazi, Selçukluların galip gelmelerini sağladı. Bu sırada Selçuklu Devleti’nin Hükümdârı bulunan Sultan I. Alaaddîn Keykubad Kayı yiğitlerinin yardımını haber aldığında fevkalade memnuniyet duymuştu. Ertuğrul Gâziye;

Yüzünü görmeden sevdi kulaktan
Yakınlık etti onunla ıraktan

Sözüne uygun olarak daha görüşmeden büyük bir muhabbet besledi. Adamlarına pek çok iltifâtlar ederken Gündüz Alp’e, Ertuğrul’a, evlâtlarına ve kavmine padişâhâne hediyeler ve ölçüsüz in‘amlar gönderdi. Ankara yakınlarındaki Karacadağ ve Kızılca Sarayözü civarını onlara verdi (1230). Böylece kâfir hududuyla yan yana olan Selçuklu kuzey hududu kâfirlerle gaza ve Cihad etmeleri karşılığında Kayılara bırakılmış oluyordu.

Kayılar burada yerleştiklerinde Reisleri Gündüz Alp yetmiş yaşında vefat etti ve defnedildi (Onun bu bölgeye gelişi sırasında yolda vefat ettiğine dair rivayetler de bulunmaktadır).

Gündüz Alp vefat ettikten sonra oğulları arasında ihtilaf çıktı. Zira bu bölge onlar için yeterli gelmemekteydi. Bu itibarla oğullarından Gündoğdu ve Sungur Tekin, Alpleri ile birlikte geriye Ahlat’a doğru döndüler. Ertuğrul Gazi ise diğer kardeşi Dündar ile orada kaldı. Ertuğrul Gazi obasına dar gelen bu bölgeden ayrılmak istedi. Oğlu Saru Yatı’yı (Savcı Bey) Sultan Alâeddin Keykubad’a göndererek ondan yeni yurt istedi.

Ertuğrul Gazi, Sultandan izin çıkması üzerine babası Gündüz Alp’in kabrinin bulunduğu yere Kayı aşiretinden kırk kişi bıraktı. Bunların orayı yurt tutmalarını ve mezara sahip olmalarını buyurdu. Daha sonraları Gazi Gündüz Alp’in mezarını ziyarete gidenlerin ve gelenlerin; “Kırka gidelim”, “Kırka varalım, Kırka’dan geliyoruz demeleri dolayısıyla köyün adı Kırka olarak söylenegelmiştir. Burası günümüzde Ankara Beypazarı’na bağlı Hırkatepe köyüdür.

Öte yandan Osmanlı kaynaklarına göre Sultan’dan gerekli izni alan Ertuğrul Bey ile yoldaşları daha verimli topraklar elde etmek üzere batıya doğru hareketle Bizans sınırlarına kadar gelerek Söğüt dolaylarına, Aşağı Sakarya Havzası’na yerleşti. Burada Bizans sınırlarındaki kasaba ve köylere karşı akınlar düzenlemeye başladı.

Bu sırada I. Alâeddin Keykubad ülkesinin batı sınırlarını itaat altına almak amacıyla Bizans topraklarına bir sefer düzenledi. Zira bu sırada İznik İmparatoru Teodor Laskaris, Rumeli bölgesindeki Aktav Tatarlarıyla Sultana karşı düşmanlık etmek ve İslâm beldelerinin zaptına yönelmek üzere ittifak sağlamıştı. Gelibolu Geçidi’nden Anadolu’ya geçen Aktav Tatarları, Yenişehir ile Bursa Sahrası’nda birleştiler. İşte Sultan Alaaddin bu müttefik birliklerinin faaliyetlerini önlemek üzere harekete geçmişti. Konya’dan 1231 yılında hareket eden ordu Eskişehir mevkiine geldiğinde Ertuğrul Bey de bütün maiyetiyle birlikte buraya gelerek sultana katıldı.

Sultan Alaaddin çok sevdiği bu namlı Kayı yiğidini, akıncı birliklerinin komutanlığına getirdi ve ordusuna öncü tayin etti. Bu yüzden bu ordu da, onun sipahsalarını öncü yaptı. İdris-i Bitlisi’ye göre Selçuklu akıncıları gece gündüz düşmana karşı baskın, yağma ve yıldırma düşüncesinde olan; onları korku ve dehşete düşüren, inatçı ve müfsitlerin meskenlerini yağma etmek için her zaman hazır olan, bu maksatla genellikle geceleri gezen bir birliktir. Mücahit ve dilâver olan bir fırkadır. Çoğu zaman kılıçlarıyla seher vakti sabah soluğu gibi düşmanlarının üzerine gece baskını düzenliyorlardı. Sultanın emri gereğince Ertuğrul ve adamları, akıncı birlikleri ile beraber müttefik düşman kuvvetlerini karşılamaya yöneldi. Bugünkü Pazaryeri ile Bozüyük arasındaki Ermeni Derbendi’ne kadar silahlarını bellerinden çözmediler. Kendi talihlerinin gözleri gibi gece ve gündüz boyunca hiç uyumadılar. Ermeni Derbendi’ne vardıklarında İznik Rum İmparatoru Teodor Laskaris’e bağlı birlikler ile Aktav Tatarlarını savaş için hazır olarak gördüler.

Savaş çok şiddetli bir şekilde gün boyu devam etti. Sonunda müttefikler büyük bir bozguna uğrayarak çekilmeye başladılar. Ertuğrul Gâzi, Gelibolu yönüne doğru çekilen Tatarları İnegöl’e kadar takip ettiler. Adamlarını defalarca avladılar. Yüklerini, mallarını ve ganimetlerini ele geçirdiler.

Birçoğunu sahile ve gemiye ulaşmalarından önce helâk ettiler. Bu şekilde Ertuğrul ve yoldaşları muvaffak ve muzaffer olurken, düşman ordusu yenildi ve perişan edildi.

Söğüt’te atılan temel

Sultan, Eskişehir civarında iken bu müjdeli haber kendisine bildirildi. İşte bu sebeptendir ki orası Sultanönü adıyla şöhret buldu. Ertuğrul, oğulları ve onun tâbileri bu güzel işten dolayı her yerde konuşulmaya başlandı. Meclisler onların efsanelerinden haberdar oldu.

Ertuğrul, Sultan tarafından bol ihsan ve hediyelere layık görüldü. Sultan I. Alaaddin yanında şanı, şerefi ve mertebesi artan Ertuğrul’u, Bizans hududunda daha büyük bir harp mahâlline tayin etti. Söğüt ve Saraycık mahallerini kışlak Domaniç ve Ermeni Dağı’nı da yaylak olarak onlara verdi.

Artık o memleketlerdeki tekfurlar hâkimiyetlerinin sona yaklaştığının sesini ve âvâzesini duyar gibi oluyorlardı. Zira Ertuğrul Gâzi evlâtlarıyla birlikte hiç durmaksızın Kütahya ve diğer vilayetlere bağlı yeni şehirleri fethediyordu. Mücahitler arasında mertlik ve azâmet izleri gösteriyorlardı. Darülharpteki meskenlerin birçoğunu, tarlalar ve ekili yerler gibi birçok yeri kılıçlarının yemi yaptılar. Bu yüzden kavim ve tebaâsının gün geçtikçe kuvvet ve haşmeti arttı. Devlet işleri istiklâl ve istikrar buldu.

Öte yandan Ertuğrul Gâzi’nin bölgeye gelişinden ve gittikçe daha sağlam bir şekilde yerleşmesinden rahatsız olan Karacahisarlı Rumlar, fırsat buldukça Türkler üzerine saldırmaya başladılar. Ertuğrul Gâzi de Sultan Alaaddin’e vaziyeti anlatarak onu Karacahisar üzerine teşvik etti.

Neticede I. Alâeddin Keykubad’la birlikte bölgenin önemli merkezlerinden olan Karacahisar’ı kuşattılar. Ancak bu sırada Moğollar’ın Anadolu’ya girdikleri haberini alan I. Alaaddin şehrin muhasarasını Ertuğrul Gâzi’ye bırakarak geri dönmek zorunda kaldı. Ertuğrul Gâzi ve beraberindeki Türkmen beyleri uzun süren bir mücadele sonucunda Karacahisar’ı ele geçirdiler (629/1231-32). Şehrin tekfurunu yakalayarak elde edilen ganimetin beşte biriyle birlikte Sultan Alâeddin Keykubad’a gönderdiler. Ganimetin geri kalanını da gâziler arasında paylaştırdılar. Ertuğrul Gâzi, Karacahisar Kalesi’ni ele geçirdikten sonra Söğüt üzerine yürüyerek Osmanlı Beyliği’nin ilk başşehri olan bu yere de hâkim oldu. Onun bu başarıları sonucunda Selçuklu Sultanı Söğüt ve çevresini kendisine yurt olarak verdi.

Bu hadiseler, Ertuğrul Bey’in bölgeye geldiği zaman doğrudan Söğüt ve Domaniç’e hâkim olmadığının açık bir işaretidir. I. Alaaddin Keykubad’ın izniyle bölgeye yerleşen aşiret, zaman içerisinde Selçuklular adına fetihlerde bulunmaya başlamış ve fethettiği yerlerde de yine onlar adına hükmetmeye başlamışlardır. Dolayısıyla Ertuğrul Gâzi ve beraberindekiler ilk andan itibaren hazır bir bölgeye konmamış kendi kılıçlarıyla ve güçleriyle kendilerine yurt açmaya başlamışlardır.

Ertuğrul Gâzi Söğüt ve çevresine yerleştikten sonra Bizans sınır boylarında bulunan diğer uç beyleriyle birlikte mücadeleyi sürdürdüğü gibi komşu Rum beyleriyle (tekfurlar) dostluk kurmaya da çalıştı. Özellikle Belocome (Bilecik) ve Melangeia tekfurları Ertuğrul Bey ile gayet iyi geçiniyorlardı. Ertuğrul Gâzi, kendisi gibi Kayı Türklerinden olup Selçukluların Kastamonu Uçbeyi olan Hüsâmeddin Çoban’ın oğulları ile de dostane münasebetlerde bulunuyordu. Bu şekilde kışları Söğüt’te, yazları da Domaniç Yaylaları’nda geçiren Ertuğrul Gâzi zaman zaman Bizans sınırlarındaki bölgelere akınlar düzenliyordu. Onun Bizans’a karşı yaptığı bu akınlar sırasında çevrede bulunan Akçakoca, Samsa Çavuş, Kara Tegin, Aygut Alp ve Konur Alp gibi tecrübeli uç beyleri de etrafında toplanmışlardı. Böylece Söğüt’e yerleşmiş olan Kayı aşireti her geçen gün biraz daha büyüyerek kuvvetlendi.

Osmanlı kaynaklarındaki rivayetlere göre Batı Anadolu’da, Anadolu Selçukluları’na bağlı bir uç beyi olarak faaliyetlerini sürdüren Ertuğrul Gâzi, Cimri olayından sonra Bizans sınırlarına gelen Selçuklu Sultanı III. Gıyâseddin Keyhusrev’i karşılamış ve ona da bağlılığını bildirip hediyeler takdim etmişti (1279).

Bu tarihten sonra Ertuğrul Gazi’nin oldukça yaşlandığı ve Kayı aşiretinin idaresini oğlu Osman Gâzi’ye bıraktığı anlaşılmaktadır. Gündüz Alp’i de kendisine yardımcı olarak vermişti. Zaten Ertuğrul Gâzi’nin son zamanlarında fetih hareketinin başında Osman Gâzi bulunuyor ve gerektikçe serhat boylarında düşmanları ile çarpışıyordu.

Ertuğrul Gâzi muhtemelen bu son tarihten kısa bir süre sonra doksan yaşını aşmış olduğu halde vefat etmiştir (680/1281-82). Ölüm tarihi olarak 1288 veya 1289 yılları da verilmektedir.

Türbesi Bilecik İli Söğüt ilçesinin bir km. doğusunda, Söğüt- Bilecik yolu üzerinde bulunmaktadır. Kayı aşiretine mensup olanlar ve özellikle Karakeçili aşireti Ertuğrul Gâzi’nin ölümünden sonra onun türbesini manevî bir ziyaret yeri haline getirmişler ve yıllarca burayı ziyaret ederek şölenler tertiplemişler, cirit ve güreş gibi millî oyunlarla atalarını anmışlardır. Ertuğrul Gâzi’nin türbesi bugün de aynı şekilde ziyaret edilmekte ve Söğüt’te her yıl şenlikler düzenlenmektedir.

Şahsiyeti

Ertuğrul Gâzi’nin babasını dönemine yakın kaynakların bir kısmı Süleyman Şah diğer bir kısmı da Gündüz Alp olarak vermişlerdir. Günümüz tarihçileri Süleyman Şah’ın Selçuklu Kutalmışoğlu Süleyman Şah’la karıştırılmış olabileceğinden ve Kayıların Caber bölgesine inmelerinin zorluğundan hareketle Gündüz Alp olabileceği konusunda ittifak halindedirler. Ertuğrul Gâzi’nin Gündüz adlı bir oğlunun bulunması, babasının adını oğlunda yaşatmak istemesi düşüncesi dikkate alınırsa, bu görüş kuvvetlenmektedir. Nihayet Osman’a ait olduğu ifade edilen tarihsiz bir sikkenin mevcudiyeti ve burada yazılan Osman bin Ertuğrul bin Gündüz Alp ibaresi, bu ismin Gündüz olduğunun en büyük delili olmuştur. Ancak bize göre bu iki ismin aynı şahsa aid bulunabilme ihtimali de gözden uzak tutulmamalıdır.

Ertuğrul Gâzi’nin annesi ise mahalli rivayet ve geleneğe göre Hayme Ana’dır. Hayme Ana’nın mezarı Domaniç’in Çarşamba köyündedir. Ertuğrul Gâzi, babasını kaybettikten sonra anasıyla birlikte yaşamış ve kendisine çok hürmet ve saygı göstermiştir. Hayme Ana ihtimaldir ki kendisinin asıl ismi olmayıp lakabı idi. Ona, Çadır Anası-Çadır Büyüğü, manasına Hayme Ana derlermiş. Buradan muhtemeldir ki Ertuğrul Gâzi nasıl sözü dinlenen Gâziler Başbuğu ise Anası da kadınların sözünü dinledikleri eğitim ve terbiyesinden geçtikleri obaların en itibarlı bir ulu hatunu idi. Belki de Aşıkpaşazade’nin Bacıyan-ı Rum diye isimlendirdiği bacılar teşkilatının kurucusuydu.

Sultan II. Abdülhamid Han 1886’da bir heyet gönderip büyük ninesi Hayme Ana Sultan’ın kabrini buldurmuş ve üzerine güzel bir türbe yaptırmıştır. Ayrıca türbeye konulmak üzere halı, avize ve sünbüllü kandil göndermiştir.

Ertuğrul Gâzi’nin hayatı, babası zamanından itibaren göç ve mücadele içerisinde geçmiştir. Söğüt’e yerleştikten sonra çevresinde bulunan beyliklerin ve devletlerin durumlarını ve siyâsî şartlarını gâyet iyi değerlendirirdi. Komşuları ile dâimâ iyi geçinerek aşîret ve tebaasını güçlü bir durumda huzûr ve râhat içinde yaşattı.

Neşrî’nin Cihan-Nümâ’sında belirtildiğine göre Ertuğrul Gâzi, “Gayet dindar ve namdar ve şecaatıyla maruf bir kişi idi. Zühd ü takvada zamanının ileri gelenlerindendi”.

Nişancı Mehmed Paşa Tarih’inde belirtildiğine göre Ertuğrul Gâzi, Selçuklu Sultan’ına yurt talebiyle yolladığı elçisiyle şöyle bir haber göndermişti: “Küffâr-ı hâksâra gaza niyetine bu diyara geldik.”

Öyle anlaşılıyor ki, Ertuğrul Gâzi cesur bir yiğitti. Devlet-i Aliyye ağacının ilk fidanlarını “Cihad-ı Fi Sebîlillâh ve İlây-ı Kelimetullah” mefkuresini vird-i zeban edinerek istikbalde “Cihan Devleti ve Nizam-ı Âlem” hedefine müncer olacak tarzda dikmeyi başardı.

Ertuğrul Gâzi, emsalsiz derecede şecaat sahibi ve mert bir insandı. Tekfur denilen komşu Bizans Derebeylerine karşı kazandığı parlak başarıları ile Gâzi ünvanını kazanmış ve bu savaşları ile Osmanlı Devleti’nin doğuşunu hazırlamıştır.

Çok cömertti. Fakirlere, düşkünlere dâimâ yardım ederdi. Onlara üç günde bir yemek pişirterek ziyafet verir sevindirirdi. Yine fakirleri giydirip donatmak ve dul kadınlara daima sadaka vermek onun âdeti idi. Hıristiyan ahaliye de çok yardım ve iyilik eder muhtaçlarını gözetirdi. Bu itibarla yarım asır adâletle idâre ettiği bölgede Hıristiyanlara İslamiyet’i sevdirdi.

Ertuğrul Gâzi’de bulunan en belirgin bir meziyet de zayıf durumda bulunanlara yardım etmesidir. Nitekim bir Moğol birliğinin Selçuklu kuvvetlerini yok etmek üzere iken hiç düşünmeden imdatlarına koşması bunun en belirgin nişanıdır. Ertuğrul Gâzi, yaşlılığı ve hastalığı sebebiyle vefatından önceki son iki yılda aşiretin yönetiminde oğulları arasından Osman Gâzi’ye özel görev ve yetkiler vermişti. Dolayısıyla onu yönetime hazırlamıştı. Bu nedenle Osman Gâzi yaşı küçük olduğu halde babasının ölümünden sonra onun işareti doğrultusunda diğer kardeşleri Gündüz ve Sarı Yatı’nın ve tüm ileri gelen aşiret beylerinin desteğiyle yönetime geçti. Amcası Dündar Bey’le bir sıkıntı yaşandıysa da sonuç değişmedi.

Prof. Dr. Ahmet Şimşirgil

Not: Bu makale Kepenek Dergisi Sayı 2 (Eylül 2015) S. 72-77’de yayınlanmıştır.

.

Osmanlı Vakıf Medeniyeti

Posted on 16 Haziran 2021

Mescid ü mihrâb bünyâd eylemiş
Bunca dâr-ı hayrâbâd eylemiş

Peygamber Efendimiz, bir hadîs-i şeriflerinde şöyle buyurmuştur: “Kişi can verdiğinde melekler, önden âhirete ne gönderdi, insanlarda geriye ne bıraktı, diye sorarlar.” İşte önden gönderdiklerin senin, arkaya bıraktığın veresenin olmaktadır.

Abbasî halîfelerinden biri hocasına bir gün şöyle suâl etti: “Hocam gün geçtikçe âhirete yaklaştığımı hissediyorum. Fakat âhirete gidişim hızlandıkça dünyaya rağbet ve bağlılığım daha çok artıyor. Neden böyle oluyor?” Hocası; “Ey halîfe, hep dünyanı mâmur ettin, âhiretini ise viran eyledin. İnsan mâmur yerden viran yere göçmek ister mi?” diyerek cevapladı.

İşte vakıflar, ebedî vatanım bilen, sonsuz kalmak üzere göç edeceği yeri unutmayan ecdadımızın, orayı şenlendirmek, imâr etmek, güzelleştirmek, her türlü nimetlerle bezemek ve rahat bir hayat sürmek idealiyle yapıp yaşattıkları bir kurum olacaktır. Bir kişi mülkiyetine sahip olduğu menkul ve gayr-i menkul mallardan bir kısmını veya onların tamamım, Allah’ın rızasını kazanma niyetiyle, halkın herhangi bir ihtiyacını gidermek üzere dinî, hayrî ve içtimaî bir gayeye ilelebet tahsis ederse, malını vakfetmiş, yani bir vakıf müessesesi kurmuş olur. Bu davranışın arkasında herhangi bir mecburiyet veya zorlama yoktur. Sadece iyilik, şefkat, yardımlaşma, dayanışma, her hangi bir insanı veya başka bir canlıyı maddî ve manevî açıdan huzura kavuşturma arzusu sebebiyledir.

Peygamber Efendimiz döneminden başlayarak bu davranış modelini bütün İslâm memleketlerinde ve Müslüman Türk devletlerinde olduğu gibi daha işin başmda Osmanlı Devleti nin kurucuları da kendi şahıslarında yaşamış ve uygulamaya koymuşlardı.

Osmanlılar vakfa dinî bir mânâ vermekte, kendilerinden önceki İslâm toplumlarından daha ileriye gitmişlerdir. III. Ahmed Han’ın kızı Fatma Sultân ile eşi Damat İbrahim Paşanın vakfiyesinin girişinde kâinatta en büyük vâkıf olarak Allahu Teâlâ’yı telakkî ettiklerini ve O’nu taklid etmek için mallarını vakıf haline getirdiklerini görmekteyiz. Şöyle ki:

“Bu dünya ve öbür dünya mahkemelerinin hâkimi ve dünya ülkelerinin olduğu kadar ruhlar ve melekler âleminin de maliki olan Allah; “Göklerin ve yerin yaratılışı hakkında inceden inceye düşünürler!” âyetinin mânâsına uygun olarak gerçek varlığı hakkındaki en üstün bilgiyi keşfettirmek için, sınıf olarak feleklerden müteşekkil dokuz kubbeli bir dershane ve topraktan da yedi katlı bir medrese icâd ve inşâ etti. Açıkçası yer ve gök cisimlerini yarattı.

Sonra bir vakfiye tanzim ederek çok geniş mekâna sahip bu küçük sarayın oturma hakkını, nesilden nesile (karnen ba’de karnin), benî âdemin meydana getirdiği ailelerden müteşekkil insanlık toplumunun üyelerine vakfetti Onlara sakin bir hayat temin edecek erzaklar ve azıklar tayın ve tesbit eyledi Bütün dünya sakinlerinin hizmetine kereminden kaynaklanan ürünler ve nice düzenli gelirler tayın ve vazifeler tahsis etti.

Nihayet açık kânununda (hukuk-ı İslâmiyye), yürürlükte olan vakfiyenin idaresinin (tevliyeti) din ulemâsına ve nâzırlık görevinin (nezaret) de halîfelere ve iyi karakterli hükümdarı edilmesini şart koştu.

Yazarın canlı bir tasvirini yaptığı bu vakfın vâkıfı Allahu Teâlâdır. Vakfettiği şey ise dünyadır. Vâkıf orada hayrî müesseseler olarak, mektepler, medreseler, sebiller, çeşmeler vs inşâ etmiştir. Vakıftan yararlananlara gelince, onlar bütün insanlıktır. Ve vakfın kurucusu olan Allah, bu vakfın her türlü gelirlerini bahse konu olan bütün insanlık lehine tahsis etmiştir. Böylece insanlara takip edilecek bir örnek olarak kendisini teklif eden Cenâb-ı Hakk, ulemâyı vakfın idare makamına ve sultânları da nezâretine tayin ederek, bir vakfın ne biçim yönetileceğini de onlara göstermiştir.

Vakfiyesinden geniş bir biçimde alıntı yaptığımız vâkıfın ifadelerinden Türklerin dünyaya hangi ibret nazarıyla baktıklarını ve kendilerini vakfa yönelten sebeplerin başında da Cenâb-ı Hakkın ahlakıyla ahlâklanmanın geldiğini görmek mümkündür.

Vakıf kurmakta lider adamlar

İlk Osmanlı tarihçilerinden Aşıkpaşazâde’ye göre Osmanlı devletinin kurucuları ve yöneticileri,”.. .yoksul doyurucu ve sofra sahipleri idi. Dünya halkına nimetler yedirirlerdi.

Yine ona göre devlet yöneticisinin vazifesi elde ettiği birikimleri toplumun hizmetine sunmak, böylece halkını karnı tok, adalet, güvenlik ve huzur içinde yaşatmaktı. O, servetin anlamını ve değerini “Mal odur ki hayra sarf oluna!” diye anlatıyordu.

Ahmedî’nin ifadesine göre, Orhan Gazi, mescid ü mihrâb bünyâd eylemiş, bunca dâr-ı hayrâbâd eylemiştir, yani hayır evi kurmuştur. Ona göre I. Murad da dar’ül-hayr (hayır evi) kurucusudur.

Otuz yıla yakın bir zaman, dünya sahnesinin ender rastladığı bir ustalık ve maharetle devletini idare eden Murad Hüdavendigâr, pek çok hayır yeri meydana getirmekle de şöhret bulmuş bir pâdişâhtır. Günümüze kadar gelen vakfiyesi, onun neler yaptığını, hayrat hakkında neler düşündüğünü göstermektedir. Su tesisleri, Bursa Çekirge’deki cami, medrese, imaret ve misafirhanesi, Bursa hisarında sarayının yanındaki cami, Bilecik ve Yenişehir’de birer cami, yine Yenişehir’de gazi erenlerden Pustinpûş Baba için yaptırdığı zaviyesi, annesi adına İznik’te inşâ ettirdiği (790/1388) imareti en önemlileridir.

Bursa’da, “Âhiret için azığımdır.” diyerek inşâ ettiği imaretine pek çok arazi vakfeden Murad-ı Hüdavendigâr, vakfiyeye şöyle yazdırmıştır: “İmârete, büyüklerden, âlimlerden, şeyh ve sâdattan birisi inerse hizmetçi bunlara hizmet eder. Bunların şânına göre onlara hizmet eder. Hayvanlarına da hizmet eder. Bu hizmet sadece büyüklere mahsus olmaz. İmârete inenlerin tamamına böyle muamele yapılır. Hatta fakir ve miskinlere bu yolda hizmet daha evlâdır. Çünkü onlar, kalbi kırık olanlardandır. İmârette kalışları üç günü geçerse bu, mütevellinin reyine bağlıdır”

Tarihçi Şükrullah, gazi ve şehîd sultânın yaptırdığı bu hayır hizmetlerinden bahsederken şunları söylemektedir:

Bursa’da âhiret için bir yapı, yaptılar. Hem misafir evi, hem cami, hem medresedir. Kimsesizler, yoksullar için paçalardan, tatlılardan, ekşilerden daha güzeli olmayan yemeklerin hepsinden verilmesini, konukların hayvanlarının da yemlendirilmesini buyurdu. Hatiplere, hafızlara, müderrislere, mürîdlere ve öğrencilere vazife karşılığı akça bağladı. O evin karşısında bir kubbe yapılmasını buyurdu. Her gün ayrıca otuz hafız o kubbede güzel sesle Kur’ân okuyup hatmetmektedirler. Mübarek vücudu o kubbede dinlenmektedir.” Bu bilgiler, Sultân Murad Han’ın vakıf anlayışını ve düşüncelerini, hâlis niyetini göstermesi açısından pek mühimdir. Eserleriyle sosyal ihtiyaçlara çözüm getiren bu pâdişâhlara ‘ebu’l-hayrat’ yani ‘hayrat babası’ lakabı verilirdi. Bunlardan biri de II. Murad Han‘dır.

Birçok eserin kurucusu olan II. Murad’ın Ebu’l-Hayrat diye anılmasının sebebini anlamak ve hayratın nasıl bir bütünlük teşkil ettiğini daha iyi kavramak için, II. Murad’ın sadece Ergeneyi nasıl imâr ettiğini görmek yeterlidir. Bu olay, Tâcü’t-Tevarih’te, sadeleştirilmiş şekliyle şöyle anlatılmaktadır: “Söylendiğine göre Ergene Köprüsü’nün bulunduğu yer vaktiyle Çengelistan (sık orman) imiş ve çoğu bucağı batak, ormanlık yöreleri ise haramilere sığınak olurmuş. Bu ormanlıkta gizlenen yol kesiciler, her an, gelen giden yolcuların yollarını keser, nice günahsızları öldürerek, yok yere tepelerlermiş. Hiçbir gün geçmezmiş ki bu korkulu ve tehlikeli yerde bir nice biçare zulüm kılıcıyla doğranmamış ve varlıkları parçalanmamış olsun. İşte bu sebeple aydın yolları tutan pâdişâh, zulüm yollarından keder dikenlerini kaldırmak üzere ve pek çok para sarf etmek suretiyle önce bölgeyi temizledi. Orasını konaklanacak düzenli bir yer haline getirdi. Yüz yetmiş dört yüksek kemer üzerine uzatılmış eşsiz bir köprü yaptırdı ki, cihana örnek oldu. Köprünün bir başında Ergene adıyla anılan güzel bir kasaba kurdurup cami, imaret, vb. yapılarla süsledi. Böylece gelen ve gidenlerin, bolluk içinde olan bu kasabadan faydalanmalarını sağladı.

Sözü edilen imaret tamamlanınca, Edirne’den bilginleri, fakirleri bu kasabaya çağırıp şölen eyledi. İlk yemeği kerem dağıtmaya alışkın eliyle üleştirdi. Bilginlere, olgun kişilere pek çok lûtuflarda, ikramlarda bulundu. Camiin mumlarını bile kendi eliyle yakıp kerem, cömertlik ve adalet çerağıyla orada olanların, törene katılanların gönüllerini aydınlattı. Bunları yapan mîmâra, değerli bir hilat ile birlikte pek çok armağanlar verdi. Köprünün öte başında da bir ulu kubbe inşâ ettirerek, burasını köy haline getirdi ve gerek kasabalarda gerekse bu köyde oturan halkı her türlü avârız-ı divâniyeden beri ve müsellem eyledi.”

Pâdişâhların lokomotif görevi görmeleri sonucu vakıflar, en büyük gelişmeyi Osmanlılar zamanında gösterdi. “İnsanların en hayırlısı, insanlara faydalı olanıdır” hadîs-i şerifini rehber edinen Osmanlılar, her sahada olduğu gibi, bu sahada da muazzam ve kalıcı eserler meydana getirdiler. Vakıf yoluyla tesîs edilen bu sayısız eserler, muazzam Osmanlı ülkesini bir baştan diğer başa ağ gibi ördü. 1530-1540 se neleri arasında yapılan vakıflarla ilgili tahrirlere göre; yalnız Anadolu eyaletinde vakıf yoluyla 45 imâret, 342 câmi, 1055 mescid, 110 medrese, 154 muallimhâne, 1 kalenderhâne, 1Mevlevîhâne, 2 dâriülhuffâz, 75 büyük han ve kervansaray kuruldu. Bu müesseselerde vazife yapan 121 müderris, 3756      hatîb, imam ve müezzinle 3229 şeyh, şeyhzâde, kayyım, talebe veya mütevellinin iâşe giderleri ve maaşları vakıf gelirlerinden karşılandı.

İmparatorluğun bütün şehirlerinde bu hummalı faaliyet hız kesmeden devam ediyordu. Sonunda kısa bir sürede ülke öyle hale gelmişti ki vakıf medeniyetini gözler önüne serebilmek için şöyle ifade edilir oldu:

“Osmanlı ülkesinde bir adam vakıf bir evde doğar, vakıf bir beşikte uyur, vakıf mallardan yer ve içer, vakıf kitaplardan okur, vakıf bir mektepte hocalık eder; vakıf idaresinden ücretini alır ve öldüğü zaman kendisi vakıf bir tabuta konur ve vakıf bir mezarlığa gömülürdü. Bu suretle beşerî hayatin bütün icâblarını ve ihtiyaçlarını vakıf mallarla temine pekâlâ imkân vardı.”

Böylece Osmanlı toplumu, Fârâbî’nin el-Medînetü’l-Fâzıla adıyla oturup yazdığı ve mükemmel bir şehrin tanımını yaptığı eserinin çok ötesine geçmiş ve onu yaşamış bulunuyordu. Fârâbî, Osmanlı toplumunun mükemmel ahlâkını görmüş olsaydı herhalde yazdığı eserinden utanırdı.

Neden vakıf kurarlardı?

Vakfiyelerin başında Cenâb-ı Hakk’a hamd ü sena ve Peygamber Efendimize salât ü selâmdan sonra önce hayatın fâniliği ortaya konulmakta ve akıllı insanların ebedî hayata yarar işler yapması gerektiği vurgulanmaktadır ki vâkıfı bu işe yönelten en önemli sebeptir.

İşte hayatın sona erip ölümün gelmesiyle, fânî hayata göz yumup âhirete göç etme olayını güzel sözlerle dile getiren ifadeleri, geniş bir şekilde ve değişik cümleler halinde çoğu vakfiyede görmemiz mümkündür.

Ölümün kaçınılmaz olup, Allah’a kavuşmak için geçümesi gereken bir köprü olduğunu anlayan atalarımız, onu güzel ve hoş cümlelerle ifade etmeye çalışmışlardır. Verilen örneklerin incelenmesinden de anlaşılacağı üzere, ölümden, canın cesetten ayrılmasıyla her şeyin bitip son bulacağı şekilde bahsedilmemiş, tersine, ölüm olayı ebedî ve sonsuz bir hayata göç olarak nitelendirilmiştir. Yûnus Emre’nin;

Ölümden ne korkarsın

Korkma ebedî varsın

dizeleri bir mânâda kişiye ebedî bir hayatin varlığını müjdelemek yanında o hayat için hazırlıklar yapılmasını ihtar gibidir. Vakfiyelerde görüleceği üzere Osmanlı bireyine göre dünyanın varlığı emânet olup, dahası kararsız ve değişkendir. Başka bir ifadeyle, “Bakî ve sabit olmayan bu dünya evinin nîmetleri geçici bir gölge, onda oturmakta olan kimse ise gitmek üzere olan misafir gibidir.” Dünya, devamı umulmayan, gecelerinde ve gündüzlerinde süreklilik ve nimetinde sebat bulunmayan, mukimleri yolculuk durumunda olan, sakinleri göç etmek üzere bulunan bir yerdir. Lâkin akıl sahiplerine kazançlı bir ticaretgâh ve ibret alanlar için büyük bir vaaz ve öğüt vericidir. Âh ire t günü için azık onda tedarik edilir. Nitekim hadîs-i şerifte; “Dünya âhiretin mezraasıdır? Duyurulması buna işaret olup vakfiyelerde değinilmektedir. İbn-i Mesud, bu konuda; “Dünyada herkes misafirdir. Yanındaki şeyler emânettir. Misafirin gitmekten, emânetin ise geri alınmaktan başka çaresi yoktur.” demiştir.

Zeyni Hâtûn Vakfîyesi’nde geçen şu ifadeler de konuyu özetlemektedir: “Dönüp durmakta olan bu gaddar felek içinde sahip olunan bütün kudret ve makamların halden hale geçerek değişip durduğu, sürekli olmadığı bilinen bir şeydir. Dünya yurdu son bulma ve zillet yeridir. Sağlık ve hastalık halleri birlikte yürür, sevindirmesini azarlaması takip eder. Şüphesiz, bir an bile gaflet etmeyerek, sağlığında akıbetini düşünüp, bu dünya tarlasına hayrat tohumunu atan kimsedir?

Vakfiyelerde Müslüman vakıflarına hâkim dünya görüşünü yansıtan şu örnekler oldukça çarpıcı ve dikkat çekicidir:

Ölümden ne Süleyman ne de Selim kurtulur!

Edirne Selimiye Külliyesine ait Sultân II. Selim (1566-1574)’in vakfiyesi şöyle başlamaktadır:

“Hamd Allah’a ki, O’nun güç ve kudreti karşısında akıllar ve anlayışlar durup kalır. O’nun melekûtunu müşahedede büyük sultânların idrakleri hayrete düşer. Ebedîlik ancak O’nun izzet ve sânına mahsustur… ölüm herkesi yakalar. Servet kimseyi toprağa girmekten kurtaramaz… Ölümden ne Peygamber Aleyhisselam, ne sultân, ne vezir, ne emir, ne hâkim, ne Süleyman (Kanunî) ve ne de oğlu Selîm kurtulur? “Hikmet ancak Hakk’ı bilmek ve Ona lâyık ibadet yapmaktır… Osmanlı hanedanı büyük ve ilâhî bir nimete mazhar olmuştur. Onlardan birinin parlak saadet yıldızı doğunca ilk işi, âhiret gününe faydalı olacak bir hayır yapmak olmuştur. Bu onların nesilden nesile gelen âdetleridir… Böylece nice büyük hayırlar, nice devamlı eserler meydana getirmişlerdir. Bakî ve sabit olmayan bu dünya evinin nimetleri geçici bir gölge, onda oturmakta olan kimse ise gitmek üzere olan misafir gibidir. Aklı olan her insan gaflette olmaz. Geleceğini göz önünde bulundurarak âhirette va’dedilen iyi mertebelere ulaşabilmek için, hayır ve iyilik tohumunu dünya tarlasına eker… Böylece vâkıf, iyilik ve hayırla uzun süre anılmak suretiyle ötümsüzleşmeyi düşünür.

Bu aldatıcı dünyanın mal, mülk ve itibârı kararsız, taht ve tacı emânettir. Allah’tan başka her şey yok olacaktır. Dünya bir kimse için devam edip kalacak obaydı, Allah’ın Resulü onda ebedî kalırdı… Her olgun olan kimsenin yaşlanmadan önce, gücünün yettiği vakitte hayır ve iyilik yaparak âhiret hayatını düşünmesi gerekir. Vakıf hayır ve sadaka türlerinin en mükemmeli ve bakî kalacak iyiliklerin en güzelidir?

İnsan bu dünyada ne kadar çok servet ve imkânlara sahip olursa olsun, ömür denen, bir gün gelip bitecektir. Oysa insan daha uzun süre yaşamak, bu dünyada çevresine karşı saygı ile anılacak bir mevki e ulaşmak, ölümünden sonra da Allah’ın rızasını kazanmış bir kul olarak anılmak istemektedir.

Senin dünyadaki istifaden!

Kara Ahmed Paşa Vakfiyesi’nden:

“Ne mutlu o kimselere ki Allah’ın kendilerine verdiği her türlü nimetlerin şükrünü edâ ile ihtiyaçtan fazlasını hayır yollarına sarf ederler. Çünkü âhirette insana menfaat verecek yalnız hayır ve hasenattır. Kul, Allah’ın katında yakınlık derecelerine ancak bu suretle nail ve vâsıl olur. Bundan başka hangi iş olursa olsun, saçılmış toz gibi boş ve hiçtir. Allah’ın Resulü de; ‘Senin dünyadan ettiğin istifaden; yiyip tükettiğin, giyip eksilttiğin, tasadduk edip âhiret sermayesi yaptığın şeylerden ibarettir! buyurmuştur. Hiç şüphe yoktur ki sadakaların en üstünü, iyiliklerin en mükemmeli, bitmez tükenmez olan, hadd ü nihayeti bulunmayan, ardı arkası kesilmeyen ve her gün meyvesi devşirilebilen bir sadakadır. Fânî dünya durdukça durup ve var oldukça var olup hayat ile şartlı olmadığı gibi ölüm ile de kesilmez. Bu tür sadaka, faydası devam üzere olan ve arkası kesilmeyen vakıftır ki vâkıfın adını andırdığı cihetle onun için ikinci hayat olur. Bu vâsıta ile her lisândan o vâkıf hakkında medh ü sena işitilir!’

Hangi malınız sevgilidir?

Erzurum’da Mustafa Paşa Vakfından:

“Resûlullah Efendimiz bir gün eshâbına sordu: ‘Size kendi malınız mı, yoksa vârislerin malı mı daha sevgilidir?’ ‘Yâ Resûlallah, elbette kendi malımız daha sevgilidir’. Resûlullah Efendimiz (sallallahü aleyhi vesellem) buyurdu ki: ‘Kendi malınız tasadduk ettiklerinizdir, mirasçıların malı ise geriye bıraktıklarıdır.’ İşte bundan dolayı Şanlı Osmanlı pâdişâhlarından Sultân Süleyman Han Hazretlerinin vezirlerinden olup onun sonsuz inam ve ihsanına gark olan Lala Mustafa Paşa Hazretleri ki, Erzurum Valisi ve Devlet-i Aliyye’nin kıymetli veliahdı Sultân Selîm Hazretlerinin lalasıdır. İşte bu yukarıda geçenleri bir bir düşündü de şu dünyaya ibret göz ile baktı. Anladı ki, dünya fânidir, nimetleri zevale mahkûmdur. Aklı olan bu dünyayı âhiret nimetlerine vesika kılar da sâdık niyet ve muhlis akide ile Allah’ın rızasını kazanmak, cennette nimetlerine nail olmak ve elim azabından necat bulmak arzusuyla infak ve ihsanda bulunur. İşte bu emellerin tahakkuku yolunda, Erzurum şehri içinde minareli bir camii şerif bina ve inşâ edip camiin avlusuna bir çeşme yaptı ve Ka’be Mescidi diye meşhur olan mescidin yerine cami, yanına bir de Kur’ân-ı Azimü’ş-şân’ı öğretmek için mektep kurdu”

Akıl almaz vakıf hizmetleri

İşte bu nedenlerle daimî kalacağı yere yatırım yapmak, atalarımızın en büyük gayesi idi. Peki neler yapar ve neler sağlarlardı.

Osmanlı’da genelde şehirler, vakıf bir külliyenin; mahalleler, vakıf camilerin hamam, çeşme ve benzeri yapıların etrafında kurulmuştur. Bu şekilde yapılan yüzlerce eser Rumelide şehirlerin islâmî veçheye bürünmelerini sağlamıştır. Osmanlı bir iskân ve kolonizasyon metodu olarak vakıflardan faydalanmıştır. Meselâ Lale Devrinin meşhur sadrâzamı Damat İbrahim Paşa doğduğu köy olan Muşkara’yı geliştirmek ve büyütmek için pek çok eser yaptırdı. Muşkara bu eserler vâsıtası ile verilen hizmetie kısa zamanda büyüdü ve gelişti. Zamanın gelişmiş şehri olan Muşkara’ya ‘Yeni Şehir’ anlamına Nevşehir adı verildi. Nevşehir, vakıfların Türk şehir hayatında oynadığı rol için güzel bir örnektir. Şehirlerimiz 1856 yılına kadar belediye teşkilatından mahrumdu. Vakfiyeler incelendiğinde, bu tarihten önce su, ulaşım, aydınlatma, temizlik, âsâyiş gibi belediye hizmetlerinin hep vakıflar tarafından gerçekleştirildiği görülür. Su kanalları, su kemerleri, çeşmeler, sebiller, kuyular, hamamlar tamamen vakıf kuruluşlardı. Fakirlerin parasız yıkandıkları hamamlar mevcûddu. Sebillerde buzlu su, hatta şerbet dağıtılırdı. Yol, kaldırım ve köprü yapımım vakıflar sağlıyordu. Bazı hayır sahipleri kurdukları vakıflarla kandilciler tutuyor, yine vakıf geliri Üe kandil ve yağ alarak sokakları aydınlatıyorlardı. Sokakların temizlenmesi ve umûmî helalar için vakıflar kurulmuştu. Bekçi ücretleri vakıflardan ödeniyordu. İmâretlerde yoksullara, yolcu ve misafirlere her gün bir veya iki öğün yemek yediriliyordu.

Bunlardan başka iskele, deniz feneri, ok ve güreş meydanları, esir ve köle âzâd etmek, fakirlere yakacak temîn etmek, hizmetçilerin efendileri tarafından azarlanmaması için kırdıkları kâse ve kapların yerine yenilerini almak, gazilere at yetiştirmek, ağaç dikmek, borçtan hapse girenlerin borcunu ödemek, dağlara geçider kurmak, öksüz kızlara çeyiz hazırlamak, borçluların borçlarını ödemek, dul kadınlara ve muhtaçlara yardım etmek, çocukları baharda açık havada gezdirmek, mektep çocuklarına gıda ve yiyecek yardımı, fakirlerin ve kimsesizlerin cenazesini kaldırmak, bayramlarda çocukları ve kimsesizleri sevindirmek, kalelere, istihkâmlara veya donanmaya yardımda bulunmak, kış aylarında kuşların beslenmesi, hasta ve garip leyleklerin balamı ve tedavisi gibi pek çok maksada vakıflar kurulmuştur. Müslümanların iki mukaddes beldesi olan Mekke ve fiflk   Medine şehirlerine, İslâm dünyasının her tarafında binlerce vakıf tesis edilmiştir. Bilhassa Osmanlı sultânlarının, devlet adamlarının ve diğer hayırsever kimselerin meydana getirdikleri vakıflarla, her sene buralara ulaştırılan vakıf gelirleri, bütün İslâm dünyasını hayran bırakıyordu. Din ve ırk farkı gözetmeksizin bütün insanlığın hizmetine tahsis edilmiş olan, insanların bedenî ve ruhî hastalıklarını tedavi etmek gayesiyle kurulmuş vakıf hastaneler, dârüşşifalar ve timârhaneler de önemli vakıf müesseseleridir. Bu sağlık kuruluşlarıyla ilgili bazı vakfiyelerde birtakım ilâçların formülleri bildirilmiş, bu formüllere göre yapılan ilâçların hastaların tedavisinde kullanılması istenilmiştir.

Sosyal hizmetler yönünden pek önemli olan imâretlerse, seyahatin meşakkati altında yorgun düşen yolcuların istirahatini temîn ederek din ve kültür birliğinin kurulmasını sağlamaktaydı. İmaretler bünyesinde yer alan dârüşşifalar, halkın poliklinik ve hastane hizmeüerini görüyordu. Bu hizmetler devrin en salahiyetli tıp otoriteleri eüyle parasız olarak yapılırdı. İmarethaneler yüzlerce yetime maaş bağlamak, binlerce fakirin karnım doyurmak dul kadınları himaye altına almak, yetim ve fakir çocuktan okutmak üzere mektepler açmak gibi hizmetlerle gerçekten ortaya çıkabilecek sosyal patlamaların da önü alınmış oluyordu. Vakıfların ülke ticaretine ve ekonomik hayatın gelişmesine de olumlu etkileri olmuştu. Hemen bütün şehirlerde vakıf ticaret hanları vardı. Şehirlera rası yollar, önemli stratejik mevkilere kervansaraylar yaptırılarak sürekli işler halde tutulmuş, böylece yolcu ve tacirlere yol güvenliği ve konaklama imkânı sağlanmıştı. Kervansarayların vakfiyelerinden buralara yerli-yabancı, hür-köle, erkek-kadın, Müslim-gayr-i Müslim herkesin kabul edildiğini yolcuların gıda, ilâç hatta ayakkabı ihtiyaçlarının karşılandığı ve hayvanlarına da bakıldığı anlaşılmaktadır. Kervansaraylar vakfedenlerin bıraktığı gelirle bu fonksiyonlarını yüzyıllar boyu sürdürmüşlerdir. Ayrıca vakıflar büyük sanat eserlerinin, hat, taş, ağaç, maden işçiliği, tezhîb, çini, kitap, cilt, ebru gibi sanat dallarının gelişmesine, şaheserler verilmesine katkıda bulunmuşlardır. Vakfiyelerin dil, kültür, tarih, hukuk, iktisat tarihi, sosyoloji, hatta folklar açısından taşıdığı önem ise ayrıca hatırlanması gereken bir konudur.

İnsafsız talan

Asırlarca bir makine disiplini içerisinde işleyen vakıfların Cumhuriyet döneminde uğradığı büyük felaketin hazırlayıcılarından birisi, İzmir mebusu Şükrü Saraçoğlu’dur. 22 Şubat 1926 tarihli bir kanunla vakıfların satılabileceğini ilan etti. Vakıflar satılığa çıkarılınca ne oldu? Müslümanlar, vakıfların dokunulmaz olduğunu bildiklerinden bunları almak için en küçük bir teşebbüste bulunmadılar. Neticede Müslüman vakıfları cüz’î paralar karşılığında genel olarak gayr-i müslimlere satıldı. Müslüman vakıfları böyle bir muameleye tâbi tutulmasına rağmen, Rum, Ermeni, Yahudi ve benzeri din mensuplarının vakıflarına ise hiçbir şekilde dokunulmadı. Müslüman vakıfları o derece yağma edilerek gayr-i müslimlere satıldı ki, 1950’lere gelindiğinde, Anadolu topraklan üzerinde bir tek vakıf bile kalmadı.

Satılan bu vakıf arazi ve arsalarda fuhuşhânelerin, meyhanelerin, gazinoların yapılarak bu mekânları Allah rızası için vakfedenlerin ruhlarının incitilmesi de ayrı bir felaketti.

Yukarıdaki meziyetlerin sahiplerinin akıl hocası Ziya Gökalp’in ‘Vakıf’ şiirini aşağıda vermek istiyoruz:

Her vakıf bir hudaşahi hükümet
Var kanunu, memurları, bütçesi
Bu dîvânda değişmez bir hizmet
Murakıbı, bir ölünün pençesi…

Niçin bilmem, dirilerin verilmiş
Dizginleri bir ölünün eline?
Neden böyle “Dur!” emri verilmiş
Yürümeyi seven bu Türk iline?

Baba demiş: “Oğlum satar bu malı;
Vakfedeyim kalsın dâim soyumda
Çalışmasın soyumun hiçbir dalı
Yaşasınlar hep nimette, doyumda”

Bu fikirden doğmuş bütün vakıflar
Yapmış halkı tevekkülcü, kaderci
Manastıra dönmüş bütün vakıflar
Ki beklerler âhiretten haberci.

Yukarıdaki şiirde gördüğümüz gibi, Ziya Gökalp ve arkadaşlarının inançlarına göre vakıflar, sanki Allah rızasını değil, çoluk çocuğun geleceğini düşünen menfaat grupları tarafından tesis edilmiş müesseselerdir. İnsanlığın hizmetine sundukları muazzam eserler sanki çocuklarına devredilmiş gibi yorumlanmıştır. Vakıf kurmak, insanlığa faydalı olmak için çırpman ecdadımız sanki tembelliğin yayıcısı gibi gösterilmiştir. Halbuki sosyal devletin bugün yapmakla mükellef olduğu tüm eserleri toplum, “Hayırda yarışınız.” düstûruna uygun olarak yerine getiriyordu. Aslında Ziya Gökalp gibiler de söylediklerine inanmıyorlardı. Çünkü vakıfların devleti ayakta tuttuğunu çok iyi biliyorlardı. Ne var ki en zâlim hükümdarların dahi dokunmaktan korktuğu bu büyük hazîneye konmak isteyince, bu şekilde bahaneler uyduracak ve vakıflara el uzatılacak ve tarihte eşi benzeri görülmeyen bir talan hareketine girişilecektir.

Prof. Dr. Ahmet Şimşirgil

Not: Bu makale Keşkül Dergisi Sayı 38 (Bahar Sayısı-Nisan 2016) S. 28-39′da yayınlanmıştır

.

Yavuz’un Ruhu

Posted on 16 Haziran 2021

Sayın Erdoğan ile Fetö örgütü arasında, 2013 yılından itibaren pek çok cephede kıyasıya süren mücadele bir başka cephede daha yaşanıyordu. Ancak bu cephe hiç kimsenin dikkatini çekmiyordu. Bir savaş daha yaşanıyor fakat bu savaşın adını hiç kimse koymuyordu. Fetö’nün, hükümete kurduğu kumpaslar, gezi olayları, 17-25 Aralık hadiseleri arasında muhtemelen bu mücadele kaynayıp gitmişti.

Halbuki toz duman arasında bu savaş da hiç ara vermeden devam etmişti.

Geliniz şimdi bu savaşın adını koyalım ve Türk-Osmanlı tarihinin en büyük cihangiri Yavuz Sultan Selim Han’ın etrafında nasıl bir mücadele yaşandığını görelim.

Yavuz Sultan Selim Han önce itibarsızlaştırılmak istenmişti. Tıpkı Muhteşem Yüzyıldaki Kanuni Sultan Süleyman ve Fetih 1453 filmindeki Fatih Sultan Mehmed Han gibi. Yavuz Sultan Selim Han’a da bir romanda acımasız iftiralar yapılmıştı. Bu kitabın müellifinin o sırada Zaman gazetesi yazarlarından olduğuna dikkat çekmek isterim. (Şu an kitabın yazarı ile de davalık bulunuyorum).

Selim Han’ın çok önemli bir özelliği vardı. 500 sene önce halifeliği İstanbul’a ve Osmanlı’ya getiren Hakandı. Bu büyük Hakan’dan intikam alınacaktı. Halifelik Papa’nın emrine giren bir örgüt liderine verilecekti.

Onun sandukası üzerinde, 495 yıldır emaneti olarak duran kaftanı da bu iş için biçilmiş kaftandı (!)

Örgüt lideri hem de Yavuz’un kaftanını giyerek veya onu yanına alarak halifelik koltuğuna oturacaktı. Kaftan, son on yıldır yerinde yoktu. Akıbeti hakkında hiçbir bilgi verilmiyordu. Bu konuda beş yıldır televizyon programlarında yaptığım yayınlara en küçük bir açıklama dahi gelmemişti.

Bu arada Mayıs 2013 yılında Türkiye Başbakanı Recep Tayyip Erdoğan da Yavuz Sultan Selim ile ilgili dev bir adım attı. Devlet, İstanbul Boğazı üzerindeki mevcut iki köprüyü taçlandıracak üçüncü ve muhteşem bir köprü daha inşa edecekti. Tayyip Bey bu müjdeyi verirken hiç beklemeden köprünün adını da koymuştu. Yavuz Sultan Selim Köprüsü. Neden bu kadar acele etmişti? Şimdi daha iyi anlaşılmaktadır sanırım.

Nitekim Yavuz Sultan Selim ismine bir anda muhalefet başladı. Muhalefeti sadece Yavuz Sultan Selim’e ideolojik olarak hasım olan çevreler yürütmüyordu. Fetö’ye sempati ile yaklaşan nice isimler (Taha Akyol, Mümtazer Türköne ve Emre Uslu gibi) de katılıyordu. Buna rağmen Tayyip Bey kararından dönmedi.

Tayyip Bey köprünün 2016 yılında bitirilmesini de istedi. O sadece, Selim Han’ın halifeliği aldığı 500. yıla bir büyük eseri kazandırmak mı istiyordu?

Evet bir taraftan Sayın Erdoğan-Fetö savaşı son hızıyla devam ediyor bir taraftan da bütün engellemelere rağmen Yavuz Sultan Selim Köprüsü. Bu arada kaftan ise hala ortada yoktu. Selim Han’ın halifeliği almasının 500. yılına kıyasıya bir mücadele vardı sanki.

Nihayet 15 Temmuz 2016 gecesi Cumhuriyet tarihinin en karanlık kalkışması yaşandı. Millet en değerli zaferini kazandı. Bu zafer, Türk milletinin ve İslam ümmetinin yok edilmesi için planlanan kırk yıllık projeyi tarihe gömüyordu.

Şimdi bir kez daha Selim Han’a ve kaftanına dönelim.

Şayet işgal projesi başarılı olsa Fetö lideri, 24 Ağustos 2016’da Pensilvanya’dan Türkiye’ye giriş yapacak ve yanına Yavuz Sultan Selim’in kaftanını alarak Papa’nın temsilcisi sıfatıyla halifeliğini ilan edecekti. Böylece 500 yıllık intikam tamamlanmış olacaktı.

Peki 24 Ağustos’ta ne oldu? Asrın lideri Recep Tayyip Erdoğan o gün Selim Han’ın huzurunda dua ediyordu. Selim Han’ın kaftanı ise on sene sonra yerine iade edilmişti.

Tayyip Bey huzurunda durduğu ve gözyaşları ile yerleri ıslattığı Selim Han’ın türbesinden çıktıktan iki gün sonra da o büyük Hakan’ın ismini verdiği muazzam köprüyü hizmete açacaktı.

İşte, Yahya Kemal Beyatlı’nın

  Emr-i bülentsin ey ezan-ı Muhammedi
Kafi değil sadana cihan-ı Muhammedi
Sultan Selim-i evveli ram etmeyüp ecel
Fethetmeliydi alemi şan-ı Muhammedi

Diyerek övdüğü cihangir padişah Yavuz Sultan Selim Han’ın ruhu, bu ihanet şebekesine en büyük manevi darbeyi indirmiş ve zaferi kendisinin yanında olan, asrın lideri Recep Tayyip Erdoğan‘ın şahsında İslam alemine kazandırmış oluyordu.

.

İstikamet Kerametten Üstündür

Posted on 16 Haziran 2021

Tarih ve Medeniyet adlı televizyon programı ve Kayı adını verdiği Osmanlı’yı anlatan seri kitaplarıyla kendisini daha bir yakından tanıma fırsatı bulduğumuz; halkımıza ve üniversitedeki dersleriyle talebelerine kaybettiğimiz tarih şuurunu vermek için çabalayan ve o istikamet üzere hareket eden kıymetli hocamız Marmara Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü profesörlerinden Ahmet Şimşirgil ile Osmanlı’yı, kuruluşundaki dinamikleri, bünyesinde barındırdığı cemaat, cemiyet ve tarîkatları ve Osmanlı’nın tevhîd üzere yedi asır nasıl ömür sürdüğünü konuştuğumuz bu röportaj, Osman Gâzi’nin “Nusret-i din oldu çün maksad bana, maksadıma kast yaraşır sana” sözü üzerinden istikametimizin nasıl olması gerektiğinin altını çiziyor.

Cemaat, cemiyet kavramının bizim tarihimizde nasıl bir yeri vardır? Selçuklu’da, Osmanlı’da bu türden yapılar var mıydı?

İnsan tek basına yasayabilen bir varlık değil, Cenâb-ı Hakk öyle yaratmış. Bir başkasına muhtaç. Giydiğimiz bir elbisede, yediğimiz bir yiyecekte belki en az kırk kişiye teşekkür borçlu olduğumuzu düşünebilsek acaba birinin kalbini kırar mıydık, gönül yıkar mıydık? Din açısından baktığımızda da insanların birlikteliği rahmet olarak görülmüştür. “Birlikte rahmet vardır ayrılıkta azâb-ı ilâhî vardır” Parmaklarınız aynı yöne bakar. Bunun içindir ki yumruk haline getirebiliyorsunuz elinizi.

Bir toplumda ayrılıklar olursa çadır devletler; birlik beraberlik olursa büyük cemiyetler, büyük medeniyetler ortaya çıkacaktır. Buradan hareketle baktığımızda bizim milletimizin de tarihte neden büyük devletler, medeniyetler kurduğunu çok daha iyi açıklayabiliyoruz. Belki de tarihin en muhabbetli toplumu bizim toplumumuzda. Biz belli dönemlerde ayrılığa düştüğümüzde ne sıkıntılar yaşadığımızı da gördük, bir araya geldiğimiz zaman nasıl güçlü olduğumuzu da. Bizim toplumumuz cemiyeti ve buna mümasil olarak cemaatleri, tarikatları içerisinde barındıran, birliktelik açısından çok zengin bir toplumdur. Fakat kendi içerisinde bir sistemi vardır. Asıl olan bunun kurulmasıdır.

Tevhîd olmanın zor olduğu bir toplumda yaşıyoruz ve bunun hasretini çekiyoruz. Ecdadımız nasıl böyle bir sistem kurmuşlar, birliği sağlamışlar?

İsterseniz Osmanlının kuruluşunun dinamikleri olarak gördüğümüz Âhiyân-ı Rûm, Abdâlân-ı Rûm, Gâziyân-ı Rûm, Bâciyân-ı Rûm‘dan hareketle gidelim. Meselâ ahi teşkilatı bu birlikteliği sağlayan en önemli mayalardan bir tanesi. Selçuklular döneminde fütüvvet teşkilatı olarak gördüğümüz bu yapı, Osmanlı’da daha komplike bir hale gelmiş.

Belki de tarihin en muhabbetti toplumu bizim toplumumuzdu. Biz belli dönemlerde ayrılığa düştüğümüzde ne sıkıntılar yaşadığımızı da gördük, bir araya geldiğimiz zaman nasıl güçlü olduğumuzu da. Bizim toplumumuz cemiyeti ve buna mümasil olarak cemaatleri, tarikatları içerisinde barındıran, birliktelik açısından çok zengin bir toplumdur.

Esnaf yetiştirme ile birlikte iyi bir iş ahlâkı veren ahî teşkilatının aynı zamanda şehirlerin idaresinde, savunmasında etkili bir noktada olduğunu görmekteyiz.

Bir toplumda ahlâk yoksa o toplumda kimsenin birbirine güveni kalmaz, muhabbet kaybolur. Bir de insanların huzuru ve mutluluğu meselesi vardır. İnsanlar belli bir yaşa geldiği zaman evlenecekler, yuva kuracaklar, maişetlerini temin edecekler. İşte ahiler, işe ihtiyacı olan bir gence hemen bir iş kolu kurabiliyor. Ayrıca o kişinin yetişmesinde de çok önemli bir rol oynuyor. Meselâ çıraklıktan yetişmiş bir gence, tabiî o genç gereken ahlâkı da aldıysa, sermaye veriyor, dükkân açmasına yardımcı oluyor ve böylece yeni bir iş kolu oluşmasını sağlayabiliyor. Burada bir nevî iş kurma faaliyetini devletten ziyade toplum yürütüyor.

İş kuracak bir kimseye muhakkak birinin kefil olması gerekiyor. Bu da kefil olunan kişiye sorumluluk duygusu yüklüyor. Böylelikle toplumda bir güven tesis ediliyor.

İş kurmakla da kalmıyor, bu insanları akşamları tekkelerinde ahlaken yetiştiriyorlar. Yani çırak olarak aldığı insanı aynı zamanda iyi bir vatandaş kılıyor ve onu böylelikle kendi bünyesine dâhil ediyor. Cemiyetin, toplumun büyümesiyle büyüyen bir iş teşkilatı, o genci, içerde de doğru, dürüst, samimi, ahlâklı, yanlış iş yapmayan bir kişilik haline getiriyor. Ve bunun dışına çıkanları dışlıyor.

Selçuklu’nun son dönemlerinde özellikle Moğol baskıları neticesinde iç güvenlik sarsılmıştı. İşte böyle bir durumda bu esnaf teşkilatı içerisinde eli silah tutan, güçlü kuvvetli insanlar bir anda mahallelerin, şehirlerin savunucusu da oldular. Eğer bir birliktelik varsa siz ihtiyaç duyduğunuz esnada o birlikteliği en güzel şekilde kullanabiliyorsunuz. O esnaf örgütlenmesi olmasaydı o vilayetlerde bir kaos, herkesin birbirinin malına saldırdığı bir anarşi ortamı doğardı. İşte bu sebeple ahi teşkilatı Osmanlı’nın kuruluş döneminde çok büyük bir görev îfâ etmişlerdir. Hatta ilk Osmanlı pâdişâhları ahiyândan sayılır. I. Murad‘a “ahî reisi” derler, Meselâ Ankara kalesini Osmanlılara ahiler kazandırmıştır. Ahi teşkilatına baktığımızda şunu görüyoruz: Çırak, kalfa, usta ve hepsinin başındaki şeyhul-meşâyih yani birliktelik; güzel ahlâk ve iyi bir yönetim. Herhangi bir probleminiz olduğunda mahkemeye gitmenize gerek kalmıyor. Aranızdaki problemleri çözecek hiyerarşik bir yapılanma söz konusu. Bugün mahkemeye bin dava gidiyorsa o gün de bin dava çıktığını düşünelim, ancak biri gidiyordu mahkemeye. Bunun hemen her bakımdan devlete nasıl bir fayda sağladığını düşünmemiz gerekir.

Bâciyân-ı Rûm nasıl bir vazife icra etmiştir?

Ahiyân-ı Rûm’u Anadolu’da örgütleyen Ahî Evran Velîdir. Hanımı Fatma Bacı da Bâciyân-ı Rûm’u örgütlemiştir. Meselâ Ertuğrul Bey‘in annesi Hayme Ana, şüphesiz esas ismi değildir Hayme. Çadır demektir çünkü. Kadınları kendi eteği altına alan, onları eğiten, yönlendiren, her türlü meseleleriyle ilgilenip problemlerine çözüm üreten insan mânasındadır. Bu, bizim toplumumuzda çok önemlidir. Meselâ kırk elli sene öncesine kadar köylerimizde çarıklı ulemâ, ihtiyarlar heyeti denilen sözüne sohbetine itibar şekilci edilen insanlar, pek çok problemi, anlaşmazlığı çözerlerdi. Kadınların problemlerini de görmüş geçirmiş, yaşlı kadınlar çözerdi. İşte Bâciyân-ı Rûm, Osmanlı’nın kuruluş dönemine dair ilk kaynaklarımızda geçen ve toplumu ayakta tutan dinamiklerden bir tanesi olarak bizim kültürümüzdeki yerini almıştır. Rahmetli Fethi Gemuhluoğlu; “Beyi bey doğurmaz oğul, beyi ana doğurur.” derdi. Anne karnındayken başlayan bu süreçte okula gidinceye kadar annedir ilk öğretmen. Şefkat, merhamet hislerini aşılayan, güzel ahlâkı verecek olan kişidir anne. Demek ki önce annelerin eğitimi önem arz ediyor. Anne çocuğuna bunları verebilecek düzeyde değilse çocuğun sonradan yetişmesi zordur. Her şey anaya bağlıdır. “Helâl süt emmiş.” diye bir deyim vardır bizim kültürümüzde. Annesi helâl süt emzirmiştir çocuğuna, onu güzel yetiştirmiştir. Demek ki haramla beslenen bir çocuğu terbiye etmek çok zordur. Bu sebeple annenin eğitimi birinci öncelik haline geliyor. İşte ecdadımız Bâciyân-ı Rûm ile bunu yapmıştır. Bugün ise bunu görebilmek ne yazık ki mümkün değil. Çünkü bu türden cemaatler, tarikatlar olmadığı gibi STK’lar da bunların vazifelerini icra etmek noktasında âciz kalıyor. Bugün dernek dediğimiz faaliyetlerin maziyi yaşatmak gibi bir görev îfâ ettiğini görüyorsunuz. Edebi, ahlâkı insanlara verebilecek böyle yapıların olması gerekiyor ki yeniden ahlâklı bir toplum inşâ edilebilsin. Ben kadınlarımızı toplumun inşasında en önemli bir dinamik olarak görmekteyim.

Osmanlı’da kadın konusu belli tartışmaların içine çekilmiş hep, bugün de aynı bakış açısının devam ettiğini görüyoruz. Bu işi aslı nedir?

Osmanlı kadınları dört duvar arasına girmiş, hiçbir dünya görüşü olmayan basit mahluklar olarak değerlendiriliyor. Halbuki İstanbul’u şöyle bir dolaştığınızda görürsünüz ki, kadınlar pek çok eser yaptırmışlar. Meselâ Valide Sultan Camii, Mihrimah Sultan Camii… Ne demektir bu: Kadınlar dinî hayatın içinde. Haseki Sultan Külliyesini görüyorsunuz. Kadınların yaptırdığı darüşşifaları görüyorsunuz. Demek ki kadınlar sağlık hayatının içinde. Çanakkale’de tabya yaptırmışlar. Yani askerî hayatın içerisine bile girmişler.

Hanlar, hamamlar, köprüler, medreseler… Eğitim, hayatının içindeler. Fukara kızları evlendirdiklerini, yetimlere baktıklarını görüyoruz. Osmanlı’da kadın neredeyse sosyal hayatın tamamen içerisinde. Aksini iddia etmek, tarihten bihaber olmaktır. Tabiî bunları görmek için insanın gönül gözünün açık olması, kör gezmemesi lâzım. “Kör göremezse güneşin suçu ne?” demişler. Maalesef tarihimize böyle bir bakış açısının devam ettiğini görmekteyiz. İdeolojik bir bakıştır bu. O ideolojiden sıyrılabilsek hem tarihimizi doğru okuyacağız hem de geleceğimizi en güzel şekilde çizebileceğiz.

Abdâlân-ı Rûm hakkında da spekülasyonar yapılıyor. Hatta gerçekte olmadığı, kaynaklarda geçmediği söyleniyor. Hakîkati nedir?

Abdâlân-ı Rûm, bugün en çok yanlış anlaşılan dinamiklerden birisidir. Günümüzde bazı tarihçiler, Abdâlân-ı Rûm’u gayr-i sünnî, heterodoks bir yapı olarak değerlendirir. Bir yerde duman varsa aşağıda ateşi vardır. Bir yerde iz görürseniz onun bir sahibi vardır. Görmeyene, yok diyene yapacak bir şey yoktur. Güneşi inkar ediyorsa kişi onu ancak tedavi etmek zorundasınız. Adam İslama, Osmanlı’ya düşman, buradan hareketle yok diyor. Yok diyemezsin zira her ilmin bir metodolojisi vardır. Tarih ilminin de bir metodolojisi mevcûddur. Tarihin ana kaynakları var, ikinci elden, üçüncü elden kaynakları var. Bunları değerlendireceksin, yanlışını ortaya koyabileceksin. Ondan sonra “yok” diyeceksin.

“Abdâlân-ı Rûm heterodoks bir topluluktur. Osmanlı ehl-i sünnet değildi, gayr-i sünnî idi. Şaman inancı hâkimdi.” Ne için böyle söylüyor? “Tahta kılıçla savaşa giriyorlardı, aslanı eğitiyorlardı” vs. Peki bunlardan bir şaman inancı çıkar mı? Tabiî ki çıkmaz. Dinimizde bir kaidedir: Peygamberlerde mucize, velîlerde keramet olur. Buna inanmayanlar kafalarında birtakım kurgular yapıyorlar.

Meselâ televizyon dizilerinde tarihî şahsiyetler kullanılır. Şu tarihî şahsiyetten esinlenilmiştir diyerek tarihimiz bol bol biçilir. Tarihimiz üzerinde ameliyat yapılır adetâ ve o tarih, tarih olmaktan çıkar. Bunu yapanları ahlâksız olarak değerlendiriyorum ben. Bir kurgu yapacaksanız o tarihî gerçekle çelişmemeli. Fâtih Sultan Mehmed Hanı İngiliz Henry gibi gösteremezsiniz. Hürrem Sultanı Fransız kraliçesi gibi gezdiremezsiniz. Bizde maalesef şahsiyetler çelişiyor ve ortaya başka şeyler çıkıyor.

Osman Gazi ‘nin hocası kimdir? Şeyh Edebalı‘dır. İlk kadısı (aynı zamanda şeyhülislâmı) kimdir? Osman Gazinin bacanağı Dursun Fakı‘dır. Osmanlı’nın ilk medresesini kim kurmuştur? Orhan Gazi İznik‘te kurmuştur. İlk müderrisi kimdir? Dâvud-ı Kayseri, Tâceddîn Kürdî… Sadece bu iki müderris bile Türk’ün ve Kürt’ün Osmanlı’ya birlikte değer kattığını gösteren önemli bir husustur. Türk’ü, Kürt’ü, Arap’ı… Hepsinin bir devlet inşa ettiklerini görürüz. Tarihin şuuruna varsak bizi birbirimize düşürmeleri mümkün olur mu?

Siz Şeyh Edebalı da, Dursun Fakı da, Dâvud-ı Kayseri de, Taceddîn Kürdî de, Somuncu Baba da, Hacı Bayram Velî de İslâm’a, ehl-i sünnete uymayan bir bilgi gösterebilir misiniz? Gösteremezsiniz. O zaman Osmanlı’yı da heterodoks, ehl-i sünnet dışı diye gösteremezsiniz. Böyle göstermeye çalışmak çok büyük bir cehalettir, hatta ihanettir.

“Cehlin ol mertebesi sehl olmaz. Ta kesbsiz bu kadar cehl olmaz!’ demişler. Cehaletin bu kadarı kolay değildir, ancak okumakla bu kadar cehalet elde edilir, diyor. İşin en acı tarafı da budur.

Demek ki Osmanlı iyi yetişmiş bir Bâciyân grubu, ahiyân grubu, abdâlân grubu ve bir de gâziyân grubunun hizmetleriyle kurulmuştur.

Gaziler de çok önemlidir. Ahiyân-ı Rûm içerisinden de Gazilerin çıktığını görüyoruz. Fakat Osmanlılar için çok mühim bir ifade kullanılır. Osmanlıları anlatırken; ‘Bunlar Osmanîler’ demezler. ‘Bunlar gazilerdir.’ derler. O topluluk sanki Allah yolunda cihâd için ortaya çıkmış, Allah adını yücelten bir topluluktur. Osmanlılar konuşulduğu zaman diğer beylikler; “Onlar gazilerdir. Onlara ilişmeyin.” demişlerdir. Bunlar kaynaklarda mevcûddur. Hatta onlara destek vermek için asker göndermişler, duâ etmişlerdir. Sanki Cenâb-ı Hakk bir topluluğu seçmiş ve oraya göndermiş. Başka bir şeyle îzâhı mümkün değil. Ben insanlara Osmanlı’yı anlamaya çalışmalarını öğütlüyorum.

Osmanlılar cihâdı öne almışlardır hep. Asla Türk beylikleriyle uğraşmamışlardır. Tek bir dertleri vardır: İlâ-yı Kelimetullah. Osman Gazinin nasihatında da bunu en güzel, en veciz bir şekilde görmekteyiz.

“Maksadımız dîn-i Hüdadır bizim, mesleğimiz râh-ı Hüdadır bizim”. Maksadımız Hûda’nın dinidir, mesleğimiz de Allah yolunda yürümektir. “Yoksa kuru kavga ve cihangirlik değil, şâh-ı cihan olmaya dava değil!”. Bizim derdimiz ne kuru kavga ne de cihan şâhı olmaktır.

Eleştirmeye başlamadan önce Osman Gazi ne diyor onu bir anla. Diyorlar ki; “Ne işin vardı Yemende, Viyana’da?”

Yıldırım Bâyezîd, Timur Han karşısında savaşı kaybedince “Mağlubiyet de galibiyet de sünen-i Resul’dür.” demiştir. Kadere rıza var. Verdi şükrederiz, vermedi sabrederiz.

“Nusret-i din oldu çün maksad bana, maksadıma kast yaraşır sana”.  Dinin zaferi oldu benim maksadım, ey evlâdım maksadıma kast yaraşır sana yani siz de benim maksadıma uygun yaşayın.

Niyeti anlamaya yanaşmadıkları için başka türlü görüyorlar değil mi?

Haklısınız, niyetim şudur diyorum, hayır o değildir, budur diyorsun. Bakın Osman Gazi Söğüt Domaniç’ten başladı; Bilecik, Yarhisar, Bursanın önünde durdu. Halbuki Osman Gazi kadar hüküm süren Timur Hanın devletinin bir ucu İstanbul önlerine kadar geldi, bir ucu Çin Seddindeydi. Osman Gazi küçücük bir ülke fethetti, Timur Han on yedi imparatorluğu aldı. Timur Hanın ki gibi bir devlete Kânûnî zamanında erişecekti Osmanlı. Osmanlının derdi şurayı burayı almak değildi, aldığı yere huzur getirmekti. Cenâb-ı Hakk onlara lûtfunu aralıksız devam ettirdi.

O niyette kaldıkları sürece…

Evet… Cenâb-ı Hakk hep lütfetmiştir. Bu da seçilmişliğin en önemli göstergesidir. Bu aile özel bir ailedir. Sanki bu hanedan millet için, ümmet için ve dünya için bir nimettir. Çünkü Osmanlı’nın idaresinde sadece Müslümanlar değildi huzurlu olan, bütün halklar huzurluydu. “Osmanlı gitti, huzur bitti.” denilen husus budur. Osmanlının bıraktığı yerler, bir daha asla onun zamanındaki huzuru bulamamıştır. “Nimetin kıymeti bilinmezse Cenâb-ı Hak onu sizden alır ve azâb eder” buyurulduğu gibi Cenâb-ı Hak sanki o nimeti alıvermiştir.

Ama bütün bunları Osmanlı nasıl beceriyordu dersek o zaman cemaate, cemiyete, tarikata yani birlikteliğe geliyoruz. Zira “Birlikte rahmet-i ilâhî, ayrılıkta azâb vardır”

Birisi Nakşibendî tarîkatıdandır, birisi Kâdirî… Birisi Halvetî‘dir, bir başkası Rifâî… Ama bu tarîklerin hepsi birbirini severler. Sadece benim tarikatım olsun, sadece benim adamım o makama gelsin, sadece ben kazanayım dersen millet paramparça olur.

Osmanlı’da vermekti aslolan. Ahî teşkilatının bir düsturudur: “Elini açık tut, kapını açık tut, sofranı açık tut ve gönlünü açık tut.”

Cimri olma, insanlar evine gelsin, sofranda yiyip içsinler, gönlünü kapama zira gönülden gönüle yol vardır. “Mine’l-kalbi ile’l-kalbi sebîlâ.”

Osmanlı toplumunda sadaka verilecek adam bulunmazdı. İhtiyacı olup da isteyemeyen sadaka taşlarında bulurdu.

Hocam Batı’yla beraber birey eksenli bir hayat tarzı sunuldu bize. Birey kendisini düşünüyor, cemiyet için yaşamak yok artık. Buradan hareketle biz neleri kaybettik?

Çok hoş bir söz vardır: “Dünyanın kargaşası dört şeye oldu bina. Ben yiyeyim, sen yeme; ben iyiyim, sen fena.” Ahlâkı kaybettik. Ahilerin ne güzel bir umdesidir: “Eline, diline, beline sahip ol? Gözün kötüyü görmemek, kulağın yanlışı duymamak, gıybet etmemek, dilini tutmak… Her şeyi güzel ahlâk üzerine kurulu olan bir düzen. İşte bu hasletleri kaybettik biz. Bütün bu güzellikler bize nereden geliyor? Türk olmamızdan, Kürt, Laz veya Çerkeş olmamızdan gelmiyor. Bütün güzellikler bize dinimizden geliyor.

Ahlâkın kaynağı din ise o zaman din nerede?

Dini unutturunca, dine sırt çevirince, dini öteleyince ne oldu, ahlâk gitti. Herkesin başına bir polis dikmeye başladık. Bugün öğretmenden daha çok polis alır hale geldik. Bunun sebeplerini düşünmemiz gerekir. Batı kiliseye savaş açtı, bireyi ortaya çıkarttı, “ben” dedi. Bazıları bizim tarihimizde bunu tenkid ederlerdi. Batıda birey, bizde toplum var. Bizde pâdişâhın adı var, askerin adı yok. Asker Mehmetçik diye anılır çünkü. Halbuki İslâmiyet ‘ben’i kaldırmak üzere gelmiştir. İnsanımız yaptığını söylemeye, övmeye utanırdı bir zamanlar. Yüz tane eser veren bir âlimin adını neredeyse eserlerde bulamıyoruz. İsmini koymaktan ve göstermekten utanırdı çünkü. Ama ortaya eser çakardı. Şimdi isim var, eser yok ortada. Dünya çapında âlimler vardı Osmanlı’da. Allah için tevazu edeni Allah yüceltir. Fakat kibirleneni de alçaltır. Avrupa’dan ben merkezli bir hayat tarzını aldılar, ötekini yok sayma, sadece kendisine isteme, her şeyi kendine yontma muhabbetsizliği de beraberinde getirdi. Üstadın ifadesiyle; “Allah’ın on pulunu bekleye dursun on kul, bir kişiye tam dokuz, dokuz kişiye bir pul” Bu durumda insanlar birbirini sevmeyecektir. Oysaki meselâ bizim temel dinamiklerimiz olan tasavvuf büyüklerini gençlerimiz tanıyabilseler yahut biz onlara tanıtabilsek o hayatlardan öyle güzel misaller, anekdotlar çıkacaktır ki… Mesela bir Fâtih nasıl yetişmiştir?

Kitleleri eğitecek insanı yetiştirmişler. Sağlam insanlar çıkmış. Bunlar da ekol açmışlar, eser bırakmışlar ve yine kitleleri yetiştirmişler. Şimdi neden yetişmiyor böyle insanlar?

Lider insanların, lokomotif insanların yetişmesi için çok özel şartların olması lâzım. Mekân, imkân ve yetiştirecek insan… Bir de neyle yetiştirip donatacaksın?

Biz altmış seneden fazladır darbelerle kimine solcu komünist, kimine sağcı faşist, kimisine gerici Müslüman diyerek hep bir kutuplaşma meydana getirmişiz. Toplumda birlik tesis etmeye çalışmamışız ve öğretmen yetiştirmemişiz. Bunu önemsememişiz bile. Eğitim sistemimizin ciddiyetle gözden geçirilmesi lâzımdır. Bunu yapmadıkça yeni nesillerin güzel yetişmesi mümkün değildir. Hep fizikî şeylerle vakit kaybediyoruz. Son on senede yok 4+4 mü olsun, 8 yıl mı, 12 yıl mı, bunlarla vakit kaybettik. Kitaplarımız gereken eğitimi vermek için yeterli düzeyde mi, bunlara hiç bakmadık.

Ahî teşkilatına bakarsanız eğitim usta-çırak ilişkisi içinde gerçekleşir. Dolayısıyla çırak, ustasından aynı zamanda edebi alır. Usta onu en güzel şekilde yetiştirir. Sonra ustası onun bu edebi aldığına kanaat getirdiğinde der ki, bu adam şuralarda çalışabilir. Çırak geçer notu ustasından alır. Bugün meslek liselerinde bir insan ne kadar esnaf olabiliyor? Ne kadar iyi ahlâklı olabiliyor?

Diplomatlar meselâ. Osmanlı kalem erbabını da usta-çırak ilişkisi içinde yetiştirmiştir. Ve dünyanın en yetkin diplomatları çıkmıştır Osmanlı’da. Biz Cumhuriyet kurulurken tarihî mirasımızı reddettiğimiz için tarihimizden uzak düştük ve gerekli ibretleri alamadık. Dolayısıyla yeni baştan bir şeyleri öğreniyormuş gibi hareket ettik. Avrupa’dan aldıklarımız komşumuzdan emanet aldığımız bir elbise mesabesinde kaldı. Hiçbir şekilde uymadı, ya dar geldi ya bol. Dolayısıyla ortaya başka nesiller çıktı. Bunları değiştirebilmek çok kolay değil tabiî. Dininle, tarihinle, kültürünle barışık olman lâzım. Ve oradan bir yol açıp yürüyeceksin, bunun için de belki iki üç nesil geçmesi gerekecek. Yıkmak çok kolaydır ama yapmak çok zor. Hastalanan bir insan tedavi olurken çok acı çeker. Ve bazen çok uzun sürer bu tedavi süreci. O sebepledir ki bizim medeniyetimizde koruyucu hekimlik çok gelişmiştir.

Dolayısıyla bugün toplumu bilgilendirmek ama lüzumsuz bilgiden de kurtarmak gerekir. Yani ihtiyacı kadar bilgi vermek. Meselâ liselerin tarih müfredatından bana sorsan % 70’ini atarım. İlkokul 1. sınıftan son sınıfa kadar tarih şuurunu oluşturacak dersler hazırlarım. Haftada bir saat bile öyle bir şuur vereceksiniz ki o, toplumu bir arada tutan maya olacak. İlmini üniversitelerde yapacak talebeler. Yüksek matematiği, fiziği liselerde değil üniversitelerde alacak. Sağlığını korumayı bilecek kadar sağlık dersi, vatandaşlık hukukunu bilecek kadar hukuk dersi vermek lâzım okullarda. Bunların ihtisası üniversitelerde olmalı. Yıllar geçiyor, dört yıl üniversite okunuyor. Neyi ne kadar vereceğinizi bilirseniz bu süre iki yıla iner. Çocuklarımızın ömrü harâb olup gidiyor.

Hem de hiçbir şey öğrenmeden…

Öncelik ilim, edeb, ahlâk… Bunu öğrenmiş olan insanların bilmeyenlere karşı çok sabırlı olması lâzım. Câhil, âlimi tanımıyor» onun yıllarca kütüphanelerde ömür çürüttüğünü, yüzlerce, binlerce kitap okuduğunu hesab edemiyor. Dolayısıyla âlime akıl vermeye kalkıyor. Alim ise câhili tanıyor. Cehaletin ne olduğunu biliyor. Bu sebeple ona müsamaha göstermesi, kızmaması îcâb ediyor. Müslümanın Müslüman olmayana, âlimin câhile, bilenin bilmeyene bakışı böyle olmalı. Toplum böyle bir arada yürür. Bilen insan, acıyan, merhamet eden, yol gösteren, öğreten olur. İlmiyle gururlanan, kibirlenen, öteleyen, yanına varılamayan, sorulamayan kişi de câhildir hakîkatde. Bizde nen yazık ki bu türden çift taraflı

Akademisyen çok var ama âlim çıkmıyor galiba…

Maalesef doğru, âlim çıkmıyor. Niçin? Benlik meselesi. Tasavvuf ne yapıyordu? Benliği yıkmaktı esas. Tasavvufun diğer gayesi neydi, iyi vatandaş kılmak. Tasavvuf deyince bugün öcü görmüş gibi kaçıyorlar. İlahiyatçılarımız da, böyleolmayanları tenzih ederim tabiî, tasavvufu inkar ediyorlar. Tasavvuf profesörü olmuş, tasavvufu inkâr ediyor. Oysaki tasavvuf güzel ahlâktır. Peygamber Efendimiz; “Ben güzel ahlâkı tamamlamak üzere gönderildim” buyuruyor. Tasavvurun da gayesi bu olduğuna göre sen böyle yapmakla güzelahlâkı sinyorsun. İşte cehaletin boyutları! Dünün tasavvuf eğitimi dergâhlarda veriliyordu. Osmanlıda da yedisinden yetmişine halkından pâdişâhına kadar herkes dergâha giderdi. Herkesin bir tasavvuf büyüğü vardı.

Bugün ise televizyonlar bizi eğitiyor. İki aylık bebek de yetmişlik bir adam da televizyona bakıyor. Adam hastaneye yatıyor, “Çok rahatım, televizyonum var odamda”diyor. Herkes televizyon seyrediyor. O neyi öğretiyor?Ahlâksızlığı, aldatmayı, adam öldürmeyi, zinayı… Peki biribu suçlardan birini işlediğinde en çok kim bağırıyor? Yine televizyonlar… Her haneye, onlarca kanaldan girip kötülüğü aşılarken bu toplumu düzeltmek kolay mıdır?

Model şahsiyetler menkıbelerde mi kaldı hocam? İrfanı çoktan kaybettik de yeniden kazanma şansımız yok mu?

En önemlisi de o işte: İrfan. İlim olur da insanda, irfanı kaybettiği zaman o büyük eksiklik. Az önce de söylediğim gibi bilen insanlar mücadeleyi devam ettirecek. Bilen insan, o eskinin güzel dergâhlarını kuracak meselâ. Aileler bilinçlenecek. Devlet bunu daha çok özendirecek. Böyle insanlar iş başında olursa, birileri filmlerle yıkmaya çalışırken birileri doğrusunu, güzelini yapabilirse… Bu âlem böyle bir âlem bir taraftan da, bunu hatırdan çıkarmamak lâzım. İyinin olduğu yerde kötü de hep olacak. Adaletin olduğu yerde zulüm de var. Peygamberin olduğu yerde nemrud da var firavun da. Dolayısıyla güzellikleri gören, gösteren taraf daha fazla çalışmadıkça bu iş olmaz. Niye şöyle, niye böyle demeyecek. Bana düşen bu, diyecek.

Osman Gâzi’nin “Nusret-i din oldu çün maksad bana maksadıma kast yaraşır sana” dediği gibi sen bu yolda yürü. Çok da üzüntülü, meyus olmamak lâzım. İnsanın “Ben ne yapabilirim?” demesi ve buradan da yürümesi gerekiyor. Gerisi takdir-i ilâhîdir. Ona da rıza göstermek îcâb eder. Oluyor mu olmuyor mu diye dert etmemek, yola devam etmek gerek.

Müslümanlar dünyevileştiler. Belli cemaatlerde, cemiyetlerde İslâm’ın özüne aykırı olan bir yapılanma söz konusu. Dâhil olduğu cemiyete nasıl bakmalı insan?

Gemi suyun üstünde gidiyor ama su almamalı. İnsan dünyalıklara her zaman hâkim olacak ama kalbine sokmayacak. Gemiye su girerse batar. İnsanın da kalbine dünyalık girmeye başladığı zaman kaybeder artık. Biz bunları nasıl fark edeceğiz? Kişinin istikametine, sözüne sohbetine, iş yapma şekline bakacağız. İnsanlar hep keramete bakıyorlar, oysaki istikamete bakmak lâzım. İstikâmet kerametten üstündür. Adamın dini yaşayışı, söylemleri çok bozuk ama insanlar, şöyle hizmet ediyor, kalabalık diye, ticarî faaliyetim var diye oraya gidiyorlar. Menfaat îcâbı orada bulunuyorlar. İnsan ticareti Yahudi ile de yapar Hıristiyanla da ama onların dinini almaz. Ölçünün ne olması gerektiğini iyi bilmek lâzımdır.

Peki hocam, bugünden tekrar ecdâdımızın zamanına dönecek olursak şunu sormak istiyorum: Temelinde Ahiyân-ı Rûm, Bâciyân-ı Rûm, Abdâlân-ı Rûm, Gâziyân-ı Rûm’un bulunduğu bir Osmanlı ruhundan, sisteminden bahsettiniz. Devlet bünyesinde barındırdığı cemiyetlerle arasındaki dengeyi nasıl sağlıyordu?

Osmanlı’da anayasa yoktur, bugün İngiltere’de olmadığı gibi. Osmanlı, vatandaşına güvenir. İşte bu güven zemininde yedi temel madde üzerine devletini kurmuştur. Bunun zıttına iş yapan gider.

Osmanlı ehl-i sünnettir. Bütün tarikatlar ehl-i sünnet olunmak durumundadır. Bunun dışındakilere herhangi bir şey yapmaz. Nitekim Osmanlının içerisinde nice inanç sahipleri vardı. Ama bunlar toplumu bozmaya kalkarsa müdahale ederdi. Osmanlı Yahudi’nin Yahudi gibi, Hıristiyan’ın Hıristiyan gibi yaşamasını ister. Neyse dinin ona göre yaşa! Hıristiyan isen Hıristiyanlar içerisinde de karışıklık çıkartma. Yahudi’nin, Hıristiyan’ın Osmanlı idaresini benimsemesinin sebebi budur.

Bu temel maddelerin birincisi adam yetiştirmektir. Yani yerine adam bırakmak şartı vardır. Pâdişâh da yerine adam bırakır, usta da. Osmanlı’nın kütüphaneleri var bugün ama âlim olmayınca o sadece bir kütüphanedir. Okuyacak kimse yoksa kitaplar orada mahpustur. İnsanı yaşatmak, adam bırakmaktır aslolan. Bu da ilimle olur. “Her nerede işitesin ehl-i ilim / Göster ona rağbet ü ikbal ü hilm? Câhili ölüye sayar çünkü. “Cehle Hak mevt dedi ilme hayat, Olma hemhal-i gürûh-ı emvat.” Cenâb-ı Hakk cehalete ölüm dedi câhil kalarak ölüler grubundan olma.

Üçüncüsü zulmetmemektir. “Adl ile bu âlemi âbâd kıl/Resm-i cihâd ile beni şad kıl” Zulüm ile âbâd olanın akıbeti berbad olur, demişler.

Dördüncüsü cihâddır. Fakat cihâd sadece dış düşmanla savaşmak değildir. Peygamber Efendimiz (sallallahü aleyhi vesellem) büyük cihâddan küçük cihâda gidiyoruz buyurmuşlardır. Nefsiyle cihâd da bunun içine girer. Benliği yok etmek,İslâm ahlâkıyla ahlâklanmaktır cihâd aynı zamanda.

Beşincisi meşverettir. Alimi niçin yanınızda taşırsınız? İstişare etmek için. Osmanlı meşveretsiz iş yapmaz. Bin bilsen de bir bilene danış, danışan pişman olmaz, demişler.

Bir diğeri de şudur: “Âleme inamını tam ide gör. Memleket emrini temam ide gör!” İhsanını herkese saç. İyiliklerini herkese bildir.

Yedincisi de idare ile ilgili bir kaidedir: Tedbir “Hükümdarım derya yanacak olsa tedbîrini almışızdır.” demişlerdir.

Görüldüğü gibi Osmanlı temelleri yerleştirmiştir. Başka bir şeye karışmaz. Bütün camilerini, medreselerini, darüşşifalarını yaptıran devlet değil, vakıflardır. Bugün sosyal devletten bahsediyoruz biz. Sosyal devlet Osmanlı’da vardı. Devletten kimse bir şey beklemiyordu.

Devlet ne yapıyordu? Bunların işleyişini kontrol ediyordu. Biri bir hastane yaptırdı, onun şartnamesini de yazdırdı. Devlet o şartnameye uyulup uyulmadığını kontrol etmek zorundadır. Devlet güvenliği sağlar, dışarıya karşı milletini, vatanını korur. Kimsenin yaşantısıyla uğraşmaz. Keşke biz Osmanlının idaresini anlayabilsek. Tarihe sırtını döndüysen maydanoz gibi bir devlet olursun. Çünkü kökünü kestin, kuruttun sen. O sebeple Osmanlı için çınar ağacı önemlidir. Kökü çok sağlam, dalları çok uzundur çünkü. Tarihine sırtını dönmeyeceksin. Bugün bütün hastalıklarımızın tedavisi tarihte mevcûd.

Fakat görüyoruz ki gün geldi o sistem çökmeye, o toplum bozulmaya, çözülmeye başladı. Nerde hata yapıldı?

“Melâmet çekmezem hergîz ki hicran berkemâl eyler / Ki bir nesne kemâl olsa felek onu zeval eyler”. Elem, keder, üzüntü, ayrılık insanı olgunlaştırır. Geceler ne kadar karanlık olursa sabah o kadar aydınlık olur. O sebeple bazı büyükler elemi ve kederi daha çok istemişlerdir. Dikkat edersek velî zâtlara dert ve keder çok uğramıştır. Zaten en fazla çile çeken peygamberlerdir. Elemde, kederde Allah’ı daha çok anmak vardır. Refahta, mutlulukta insanlar Allah’ı pek hatırlamazlar. Sabaha kadar rahat döşeğinde yatan insanla, dişi ağrıyan insan bir değildir.

Dolayısıyla Osmanlı da öyle bir noktaya erişti ki, Kanunî dönemi zirvedir, o zirveden birdenbire inilmedi şüphesiz. 100-120 sene sürdü. Zirvedesin, insanların hiçbir şeye ihtiyacı yok. İşte böyle zamanlarda toplum kendi içinde yavaş yavaş bir çürüme yaşamaya başlar. Bunu fark edemeyebilirsiniz.

Bir taksinin manevrası ile geminin ki bir değildir. Gemi çok büyük bir alan içerisinde döner, hissetmezsiniz. Dünya da dönüyor ama kimse fark etmiyor. Büyük bir devlet olan Osmanlı bu yıkılışı fark ettiğinde aradan 150 sene geçmişti. Bünyeye giren mikropları o anda fark edememektir bu. Osmanlı o zamandan sonra biz nerede yanlış yaptık diye hep kendini sorguladı. Düzelmek için uğraştı. Bu noktada bizde bir hastalık da peyda oldu. Bu hastalık, darbeler hastalığıdır. Yönetime, merkezî güce, işin ehline müdahale hastalığıdır ki, bu bütün uzuvları felce uğratır. Darbeler de bizim bütün uzuvlarımızı felç etti. Dikkat edilirse Kanunîye kadar ve Kânûnî sonrasında II. Selim, III. Murad, III. Mehmed dönemlerinde böyle bir şey akla gelmemiştir. Ta ki II. Osman, IV. Mehmed, II. Mustafa dönemlerine gelinceye kadar… Abdülazîz Hanı kim tahttan indirdi, kim şehîd etti. Abdülhamîd Han‘ı kim tahttan indirdi. Belki on beş pâdişâhın on ikisi darbe ile gitti. Ben en temel neden olarak bunu görmekteyim. Cumhuriyet tarihinde de biz bunu zaman zaman yaşadık. Her darbenin bir ülkeyi elli sene geri götürdüğü ifade edilir. Bir ülke sadece bir yönüyle değil her bakımdan geriye gider. Sizin aldığınız bütün o tedbîrler, iptal olur, battal olur. III. Selim, II. Mahmud döneminde kaydedilen gelişmeleri de darbeler bitirmiştir. Tanzimat ile birlikte bir yeni sistem açıldı, bu defa da Osmanlı Batının ilmine değil, yaşantısına, ahlâkına özenmeye başladı. Asıl hastalık da bundan sonra ortaya çıktı bünyede. Bundan öncesinde hastalık tedavi edilebilirdi ama edilemedi. Ne zaman ki vücûda giren mikropları şifa olarak görmeye başlarsınız, asıl hastalandığınız gün o gündür işte. Tanzimat, Islahat, Meşrutiyet… Osmanlı aydınları dediler ki; biz İslâm’ı bırakacağız ve artık Avrupalı gibi yaşayacağız. İlim ve fen değildi dert edilen, başka zihniyetler ortaya çıkmaya başlamıştı. Onların uzantısını bugün hep görmekteyiz.

“İslâm imiş devlete pâ-bend-i terakki / Evvel yoğ idi işbu rivayet yeni çıktı” diyor Ziya Paşa. Devletin ilerlemesine mâni olan İslâm imiş, önceden böyle bir rivayet yoktu, yeni çıktı. Aydınların o vaziyetini görüyor ve böyle bir ifadede bulunuyor.

Tarih boyunca dıştaki düşmanla bir şekilde başa çıktık ama kendi içimizdekine dâir somut bir çözüm üretemedik. Neydi bu çözümsüzlüğe ve yıkıma sebep?

Bir mütefekkirimiz der ki; “Bizsiz bize yetmezdi güçleri, bizimle güçlenerek yettiler bize.” Osmanlı’ya kadar Türkleri yıkmanın bir yolu vardı. Dillerimize pelesenk olmuştur: Böl, parçala, yık!

Bölen veya parçalayan düşman değildi, bizdik aslında. Hükümdar, oğulları arasında pay ederdi devleti. Çünkü devlet hanedanın malıydı. Düşman sadece kapıştırıyordu. Osmanlı kardeş katliyle bunu kaldırdı. Mükemmel bir sistemdir bana göre. Çünkü dini, milleti, vatanı için kendi kanından verdi. Onun için Osmanlı Devleti yedi asır devam etti. Yıkamadılar. Sonra yine içerde buldular çareyi. Jön Türkler gibi, İttihâd ve Terakki gibi… Avrupalılar Keçecizâde Fuad Paşanın da bulunduğu uluslararası bir toplantı sonrası Avrupa’nın en güçlü devleti kim diye sordular. Ki Osmanlı’ya ‘hasta adam’ diyorlardı o zaman. Fuad Paşa şöyle cevap verdi: “Hiç şüphesiz Osmanlı Devletidir. Zira yıllardır siz dışardan, biz içerden uğraşıyoruz daha yıkamadık.”

Çok üzücüdür. İçerde düşman ürettiler. Dolayısıyla içerden olmadıkça bizim milletimizi yıkmanın yolu yoktur. Bünye içerden çürür. Dışınızdaki hastalığa anında çare bulabilirsiniz zira hemen fark edersiniz. İçerdeki hastalık öyle değildir, sinsidir. İkincisi darbe yakından gelir. Uzaktakine tedbîr almak kolaydır. Ama yanı başındakinin, yakınındakinin nasıl vurduğunun farkına bile varamazsın.

Millete düşen, bu sinsi hastalığı iyi çözebilmektir. Sultan II. Abdülhamîd Han‘a yapılan bunun en iyi örneğidir. Biz Arnavut, Bulgar, Ermeni çetecilerini konuşuruz; Jön Türkleri, İttihâd ve Terakkiyi de konuşuruz. Bir de İslâm adına bu işe girenler vardı bunu hiç konuşmadık. İslâm adına Osmanlı’yı dağıtanları… Abdülhamîd Han’a düşman oldular. Şiirlerinde küfrettiler, Fransız Albert Vandal’ın ‘kızıl sultan’ sözünü aldılar; ‘kızıl kâfir’ dediler. Onlar çok sevdiğimiz münevverlerdi. Fakat ehl-i sünnet bir pâdişâha neden düşmanlık ettiler, neden onu anlayamadılar ve bu hallere düştüler? Çünkü aramızda Lawrencelar vardı, Abduh ve Afganî gibi. Bu bidat ehlini İngilizler içimize soktular. İşte bidat ehlini sevdikleri için ehl-i sünnet bir lideri sevemediler. Onun için bid at ehlini iyi tanımak lâzım. İnsanların istikametine bakmak lâzım. Bunu göremezsek daha çok Lawrenceların peşine takılıp gideriz.

Prof. Dr. Ahmet Şimşirgil

Not: Bu makale Keşkül Dergisi Sayı 34 (Bahar Sayısı-Mart 2015) S. 66-75′de yayınlanmıştır.

Post Views: 197

1 thought on “İstikamet Kerametten Üstündür”

Willardexpip dedi ki:

27 Haziran 2023, 04:19

Şimdi burada olmalıyım,
Savaşın olduğu bu şehirde…
Güç rezervi neredeyse tamamen kurudu,
Bana Rab tarafından verilene.

Benim çocukları kurtarmam gerekiyor,
Nazi mayınlarından ve füzelerden,
Böylece daha da büyüyebilirler,
Kötülük olmadığı yerde.

Düşmanın hedefinde olmak benim için korkutucu,
Ailemi hatırlıyorum, benimkini…
Ve kendimi zayıf olduğum için azarlıyorum,
Ve benim için zorlaşıyor.

Ama göğsüne bir haça bastırarak,
Arkamdan bir sarsıntı hissettim,
Sonuçta, her zaman umut vardır,
Ve Tanrı daha fazla güç verecek.

İşte hedefim bu kadar yakın,
Öyleyse şimdi zayıf olmama izin ver,
Kendime “inan” diyerek dua ediyorum!
Ve zafer zamanı gelecek

Ülkeyi koruyalım, çocuklarımızı koruyalım – geleceğimiz

Cevapla

.

Cehalet mi ihanet mi?

Posted on 16 Haziran 2021

Cehlin ol mertebesi sehl olmaz
Ta kesbsiz bu kadar cehl olmaz

Muhteşem Yüzyıl dizisi açıkçası çok büyük tartışmalarla başladı. Bazı tanıdıklarım, dostlarım hemen fikirlerimi sordular. Parça bütünün habercisidir, sözünün gereği olarak daha fragmanından neticenin ne olacağı belli oldu ise de dizinin birinci bölümünü yani ana parçayı izlemeden bir fikir serdetmeyi uygun bulmadım.

NTV’de Banu Güven’in konuğu olan senarist Meral Okay, Muhteşem Yüzyıl’ın senaryosu üzerinde çok çalıştığını şu sözlerle anlatıyordu:

“İki-iki buçuk yıldır çalışıyorum. Tarih sever bir insandım. Bu proje oluşmaya başladıktan sonra ciddi sayıda kitap ve tarih danışmanlarının bana refere ettiği kaynakları, binlerce sayfayı bir tarih doktora öğrencisi gibi okudum. Önemli bir diyalog yazarken hala satır satır dönüp danışmanlara soruyorum. Üç kere yazdım senaryoyu”.

Öncelikle şunu ifade etmeliyim ki Meral Okay, iyi ki iki-iki buçuk sene çalışmış. İnsan, ya beş sene çalışsaydı nasıl bir senaryo karşımıza çıkardı diye dehşete düşmeden edemiyor. Zira dizinin hiçbir karesi yok ki hatasız olmasın. Bu itibarla yukarıdaki beyitte manasını bulduğu gibi bu kadar cehalet ancak çok çalışmakla elde edilebilir.

Şayet yazımın başlığının ikinci kısmını yani ihanet mi diye soruyorsanız niyet okuma yapmamak için bir şey söylemeyeceğim. Fakat bu kadar cehalet en azından tarihimize ihanet değil de nedir diye sormadan da edemiyor insan.

Evet dizinin birinci bölümünde hatasız bir kare neredeyse yok dedim. Bazen dizinin sahipleri sonraki bölümlerde çok şeyler değişecek, daha güzelleşecek, bu daha başlangıç falan diyorlar. Doğrusu bazı hatalar zaman içinde düzeltilebilir kabul ediyorum. Ancak dizi öyle bir temele oturtuldu ki bu hatalar sonuna kadar devam etmeye mahkumdur. İşte bu sebeple şahsen benim için dizi birinci bölümde bitmiştir.

Dizinin Müslüman Kırımlılara, Hurrem Sultanın bir mabette ele geçirilmesi kurgusuyla, başlanmış olması manidar değil miydi? Zira şurası açıktır ki seferlerde ve akınlarda Türkler ve Müslümanlar için, mabetlere ve din adamlarına dokunulmaması birinci prensiptir.

Bu en önemli prensibi yıkmak ve Türkleri barbar diye nitelendiren Avrupa tiplemesi ve kötülemesi ile göstermekle ne mesaj verilmek isteniyor, üzerinde düşünmek gerekir.

İkincisi ve bana göre artık dizi boyunca devam edecek hata Hurrem Sultan’ın şahsiyetinde gizlidir.

Kaynaklarda Hurrem Sultan’ın esir edildiğinde yaşı, saraya gelişi ve Kanuni’ye namzet oluşu hakkında çok açık bilgiler yoktur. Fakat şurası muhakkak ki bir cariye belli bir terbiye almadan doğrudan doğruya saraya getirilmez.

Nitekim Osmanlı sarayında Hurrem adını alacak olan Roksalan veya Aleksandra’nın Yavuz Sultan Selim döneminde Kırımlılar’ın Ukrayna ve Galiçya’ya kadar uzanan akınları esnasında esir alındığı bilinmektedir. Muhtemelen burada bir müddet eğitildikten sonra saraya verildi. Saraydaki eğitimin nasıl olduğu ise roman ve hikayeler hariç bütün kaynaklarda yazılıdır. (Bkz. İ. Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Devletinin Saray Teşkilatı, Ankara 1984). Sarayın nasıl bir kadınlar akademisi olduğunu görmek isteyenler ise Amerikalı tarihçi ve on yıllık bir araştırmayla eserini ortaya koyan Prof. Dr. Leslie Peirce’nin The Imperial Harem kitabına müracaat edebilir. (Türkçesi için bkz. Harem-i Hümayun, çev. Ayşe Berktay, İstanbul 1998).

Dizide ise Hurrem, neredeyse esir edildiği gibi zulüm ve baskı ile İstanbul’a getirilip saraya tıkılan, öldürsünler diyerek dört bir yana saldırırken rüyasında anne ve babası tarafından özel bir görev alan sanki ajan karakterdir. O bu görevle birlikte Kanuni’yi elde edecek, Osmanlı sarayının başına geçecek ve Türklere en büyük ihanetleri yaptırtacaktır.
İşte dizinin ilk bölümündeki bu temeli sizin artık değiştirme imkânınız yoktur. O artık Hurrem Müslüman görünüp Müslümanların yok etmeye çalışan gizli bir Hırıstiyandır.

Ne yapalım Meral Okay’a iki yıl az gelmiş olmalı ki yukarıda belirtiğimiz ve daha nice eserleri görme imkânı bulamamıştır. O ancak Ahmed Refik’in muhteşem (!) Kadınlar Saltanatı kitabını okuma fırsatını yakalayabilmiştir.

Dizinin en önemli ikinci karakteri İbrahim Paşada Hurrem’den farksızdır. Bir defa o dönemde dönme tabiri kullanılmamaktadır. İkincisi dönme tabiri 17. Yüzyıldan itibaren Müslüman olmadığı halde Müslüman görünenler için kullanılmaya başlanmıştır. İbrahim Paşa devşirme dahi değil, altı yaşında esir alınmış ve Müslüman olmuş Rum asıllı bir köle idi. Şehzade Süleyman onunla Manisa’da tanışmış, zekâsını, hazır cevaplığını ve bir takım meziyetleri ile dikkatini celbetmiştir. Daha sonra sahibesi onu azat etmiş bu sayede Şehzade’nin maiyetine katılmıştır. Dizide onu dönme diye kötüleyenler ise devşirme devlet adamları olup küçük yaştan itibaren Müslüman olmuşlardır. Müslümanlıkları konusunda en küçük bir imaya dahi rastlanmaz.

Bir taraftan dizide bu fahiş hatalar işlenirken diğer taraftan İbrahim Paşa da bilinçaltı düşüncelere sevk edilmekte kimliğini hatırlayan ve ona göre işler yapacak olan bir karakter olarak karşımıza çıkarılmaktadır. Artık dizide ikinci Hıristiyan ajanı İbrahim Paşa olacak ve bu durumda dizinin ikinci temel hatası olarak her bölümünde karşımıza çıkacaktır.

Senaristin Topkapı Sarayına girdiği ve gezdiği konusunda benim şahsen ciddi endişelerim oluştu. Zira orada bilgisi en zayıf bir rehberle dahi dolaşsa, zenci hadımağalarının görev yerinin nerede başlayıp nerede bittiğini, cariyelere eğitimin kimin verdiğini, cariyelerin görev yerlerini ve vazifelerini öğrenecekti.

İbrahim Ağanın (henüz daha Paşa olmadı) sarayda hadım ağası gibi gezdirilmesi, zenci yerine beyaz hadımların haremde kol gezmesi, hadım ağalarının bir adım atması kellesinin gitmesi demek olan yerlerde güle oynaya dolaşmaları, nerede ve hangi muhteşem kaynaklarda (!) yazıyor, izleyicilerin ve bizlerin bilmesinin faydalı olacağı kanaatindeyim.

Osmanlı saray teşkilatını bilenler en önemli özelliklerinden birinin sessizlik olduğunu belirtirler. Muhteşem ve şahane bir sessizlik diye vasıflandırılan sarayda, sakinler sanki gözleriyle işaretleşmekte ve konuşmaktadır. Herkes vazifesinin neler olduğunun idraki içerisindedir. İzlediğimiz dizide ise mutfak, harem, eğitim ve diğer kareler sirkleri hatırlatan şamata ve gürültüler ile doludur.

Giyim ve kıyafet ise ayrı bir komedidir. İngiliz kralı 8. Henri Tudors dizisinin bu diziye ilham kaynağı olduğu senarist tarafından ifade edilmiştir. Dikkat edilirse kıyafetlerin de aynı ilhamla seçildiği kolaylıkla görülecektir.

Osmanlı Enderun mektebinde talebelere verilecek manevi en büyük ceza, başından sarığının çıkarılmasıdır. Sarayda ve Osmanlı toplumunda başı açık hiçbir şekilde dolaşılmazdı. Böyle olduğu halde Kanuni ve büyük âlim Hasan Can başta olmak üzere vezirleri neredeyse kavuklu ve sarıklı görmek imkânsız gibiydi.

Cariyelerin ve Padişah kadınlarının kıyafetlerinin artık ne derece yerinde olduğunu (!) okuyucularımın anlamış olduklarını tahmin ediyorum.

Kanuni’ye hiç olmazsa muhteşemliğini hatırlatmak için söyletilen sözler ise bilenler için gülünç ve komik olmaktan öte bir mana ifade etmiyordu.

“Benim hasmım Şah İsmail değil Fransuva, Şarlken ve Henri Tudors’tur”.

Bir defa Kanuni böyle bir söz söylemedi. Şayet rol icabı söyletilecekse bari yerinde olsaydı. Fransuva, Şarlken’e esir düşerek Madrit’te hapsedilen kendisi ve annesi Kanuni’ye kurtarılması için yalvaran bir hükümdardan öte bir şey değildir. Henry Tudors’un ise bütün mücadelesi ve savaşları hanımları ile geçmiştir. Ortada tek ciddi rakip olan Şarlken ise Kanuni, yüz bin kişilik ordularla memleketini gezdiği halde bir kez olsun karşısına çıkma cesaretini gösteremeyecektir.

Aşağılanan Şah İsmail ise hiç olmazsa Yavuz Sultan Selim’in karşısına çıkmış ve bir meydan muharebesini göze alabilmiş bir şahsiyettir.

Kanuni’nin adaletine atıfta bulunulurken babasının icraatlarını kötülercesine Hasan Can’a serzenişte bulundurmaları başka bir garaipliktir.

Bu konu Hoca Sadettin Efendi tarihinde geçmektedir. Saltanatının ilk gününde değil İbrahim Paşa’nın sadrazamlığı sırasında vuku bulacaktır. İbrahim Paşa kendi dönemlerinin adil olduğunu vurgularken Selim Han dönemindeki bazı icraatların İslamiyet’e uygun düşmediğini savunacak ve Hasan Can çağırılarak kendisinden Selim Han’ın neden böyle davrandığı sual edilecektir.

Hasan Can ise Selim Han’ın uygulamalarının İslamiyet’e uygun olduğunu deliller ve misallerle açıklayarak İbrahim Paşa’yı susturacak ve Kanuni bu söyleşiden ve babasının icraatlarından büyük bir keyif alacaktır. (Bkz. Hoca Sadettin Efendi, Tacü’t-Tevarih, haz. İsmet Parmaksızoğlu; c. 4, s. 215-216)

Gömleğin ilk düğmesi yanlış iliklenirse birbiri ardında diğer yanlışlar sökün edecektir. Nitekim dizide Kanuni, sadece babasını azarlayan bir karakter değil aynı zamanda bir âlimi aşağılayan ve ikide bir omzuna ahbap çavuş gibi tokatlar atan garip bir konumdadır. Hasan Can’ın ise Padişahın yanından ayrılırken içerisine düşürüldüğü süklüm püklüm hali ise Kanuni’nin halk nezdinde düşürülmek istendiği durumu gözler önüne açıkça sermektedir.

Daha Hasan Can’ın yaşını bilemeyenlerin bu olayları nasıl doğru yansıtacakları muammadır. Dizide altmışlı yaşlarında gösterilen Hasan Can, aslında o yıllarda otuzlu yaşlardadır. Babası Hafız Mehmed’le birlikte 1514 yılında Tebriz’de Yavuz Sultan Selim Han’ın hizmetine girmişti.

Nihayet, babasının cenazesini kaldırmadan haremde kız kovalamaya başlayan Kanuni; daha Padişah kadınlarının Topkapı Sarayına gelmedikleri bir zamanda Topkapı’da geçen hayat; Hafsa Sultan’ın yeni gelen Hurrem’le Rusça konuşması; cülus bahşişi alacağız diye sevinen kırk elli yaşlarında askerler; Kanuni elçilerle görüşürken tercümanın ve vezirlerin dil dudak ve göz kulak oynatmaları. Neresini düzeltelim dedirtecek daha nice gaflar manzumesi.

Bir dizide bu kadar hata yapabilmek gerçekten bir maharet işidir. Yine senarist Meral Okay’a dönersek söyleşisinde:

“Bildiğimiz resmi tarihin dışında da bir tarih var tabi ki. Belgelerle ortaya çıkan daha asık yüzlü bir tarih. Öbür tarafta o tarihi yapan o tarihi şekillendiren insanların bir de kendi hayatları kimlikleri var”, diyor. Kendilerinin bir noktada herhalde bu bilinmeyenlere vurgu yaptığını belirtmek istiyor.

Düz bir mantıkla baktığınızda tamam bunlar doğru tespitler diyebilirsiniz. Ancak belgelerle ortaya konmuş temel gerçeklere, bu dizide ne kadar uyuldu ki siz insanların kendi hayatını ve kimliğini ortaya çıkarabileceksiniz. Bu durumda tarihi gerçekleri göz ardı edenler, senaryoyu yazarken ele aldıkları tarihi şahsiyetlere, ancak kendi dünya görüşlerini, yaşantılarını ve ahlakını giydirmiş olacaklardır.

Senariste göre bu dizinin adı muhteşem entrikalar, muhteşem ihanetler, muhteşem rezaletler olmalıydı. Ancak herhalde bu maksatlarını gizlemek için “Muhteşem Yüzyıl” dediler. İyi de hangi konuda muhteşem? İn kücâ an kücâ

Güneşin zerre kadar kadrine noksan gelmez
Eylese nur-ı cihan-tâbını huffaş inkar

.

Şah & Sultan Romanı üzerine

Posted on 16 Haziran 2021

Ger derse Fuzuli ki güzellerde vefa var
Aldanma ki şair sözü elbette yalandır

Son yılların popüler edebiyat ve romancısı Prof. Dr. İskender Pala Bey’in tarihi bir romanı daha okurları ile buluştu. Romanın ana kahramanlarının Yavuz Sultan Selim, Şah İsmail ve Taçlı Hatun oluşu ise muhakkak ki esere olan ilgi ve alakayı kat be kat artırdı.

İskender Bey’in televizyonlarda çıkmadığı TV kanalı herhalde kalmadı.

Bunlardan bir tanesini ben de dinlememiş olsaydım belki romanı okumayacak ve belki bu yazıyı da kaleme almayacaktım.

Ancak orada bir değerlendirme yaparken üç cümlede dört büyük hataya düşmesi ilgimi çekti. Bu defa roman hakkında bir değerlendirme yapmama da yol açtı.

Zira İskender Bey bunun sadece bir roman kurgusu olduğunu belirtmiyor, tarihi hadiselerin doğruluğu üzerinde de ısrarla duruyordu. Hatta daha da ileri giderek tarihi hadiselerin mutlaka belgelere dayandırılması gerektiğini sık sık vurguluyordu.

Nitekim bir tenkide uğramamak için eserinin önsözünde:

“Yazdıklarımı okuyup tarihi açıdan eleştirilerini esirgemeyen değerli dostlarım Prof. Dr. Abdülkadir Özcan ve Doç. Dr. Erhan Afyoncu’ya,” diyerek teşekkürlerini beyan etmesi muhakkak ki kendisinde eserin tarihi olaylara tam bağlı olmasını istediğini gösterirken okuyucuda da bu duyguyu daha da pekiştirmektedir.

İskender Bey’in yukarıdaki bilim adamlarının görüş ve düşüncelerine ne ölçüde kıymet verdiği ve onların yönlendirmesi ile tarihi hadiseleri düzelttiği konusunda doğrusu büyük tereddütlerim oluştu. Zira eserin içerisinde, şayet titiz bir çalışmadan geçirdiler ise, tanıdığım ve değer verdiğim kıymetli bilim adamlarımızın altına imza atamayacakları birçok tarihi bilgi ve kurgu var.

Ancak okuyucu, eserin tarih danışmanı olarak bu kıymetli bilim adamlarının isimlerini gördüğünde, romandaki çarpıtılmış hakikatleri doğru diyerek kabullenecek ve belki de en küçük bir tereddüde mahal kalmadan okuyacaktır.

Bu itibarla eser hakkında küçük bir mütalaa yazmayı ve kıymetli okuyucularımla paylaşmayı uygun buldum.

Fuzuli’nin yukarıdaki beytinde şair sözü yalansız olmaz özdeyişine paralel olarak demek ki isminin başına Prof. unvanı eklenmesi de anlaşılan vaziyeti değiştirmiyor. Prof. Dr. İskender Pala Bey’in tarihi bir romanda tarihin en meşhur şahsiyetleri hakkında bu kadar hata yapması ve romanını bu kadar yanlış bir kurgu üzerine bina etmesi doğrusu anlaşılır bir hadise değildir.

Dilerseniz öncelikle yazarın Haber Türk TV’de 15 Ekim 2010 tarihli Öteki Gündem programında, romanından da esinlenerek söylediği sözlerden başlayalım. İhtimaldir ki okuyucularımızdan büyük bir kısmı da bu söyleşiyi izlemişlerdir.

İskender Pala Bey, Şah İsmail’in Yavuz Sultan Selim’in eline geçen Taçlı Hatun’a ne yapacağını düşünürken hatırına Timur Han’ın Yıldırım Bayezid’in hanımına yaptıklarını getirtmektedir.

İşte bu itibarla o söyleşide bu hadiseyi el alırken şöyle nakletti.

Yıldırım Bayezid Han’ın hanımı Türktü. Ankara savaşı sonrasında Timur Han’ın eline geçince Timur, kendisini çırılçıplak soydurdu ve askerlerine sakilik yaptırdı. Bu utanç dolayısı ile Osmanlı padişahları bir daha Türk kadınlarla evlenmediler. TV’de bunları anlattı.

Romanı okurken bunları neden anlattığının ifadelerini de bulmuş buldum. Şöyle ki:

“(Şah İsmail) Emir Timur ile Sultan Bayezit arasında geçenleri, Timur’un Yıldırım Hanın eşine yaptıklarını çok iyi biliyor ve Sultan Selim’in –o kanlı Selim diyor- Taçlı’ya böyle bir şeyi reva göreceğinden korkuyor. Acaba Selim de Emir Timur gibi davranır, Taçlı’yı soyundurup ordusunun önünde sakilik yaptırarak şerefini paymal eder miydi”? (Şah&Sultan, sh. 225).

Tarihi bir roman yazılırken insan kendi dönemine göre ve düşüncesine göre mi yazar yoksa tarihini yazdığı şahsiyetin düşüncesini mi ele alır. Ben roman ve hikâye yazarı olmadığım için bilemiyorum. Ancak şu kadarını söyleyebilirim ki kahramanını net bir biçimde tarihin mümtaz simalarından seçmiş olduğu halde o tarihi şahsiyeti maddi ve manevi yönleri ile tanımıyorsa veya onun şahsiyetine uygun olarak yazmıyorsa yazdığı kişi o olmaktan uzak olacaktır.

Yazarın burada öncelikle Timur Han’ın şahsiyetini çok iyi tanıması gerekir. Sanırım bu mevzuda “Timur ve Tüzükatı” adlı eseri dikkatle okuması gerekirdi. Üzerinde pek çok araştırmalar yapılan son olarak BKY yayınları arasında “Devlet Yönetmek” adı ile de yayımlanan bu eserden Timur Han’ın hayat ve devlet düsturlarını gösteren on iki maddeyi okusa acaba yazar onun askerlerine, bu kadar rahat içki içirip ortalıkta kadın kız oynattırabilir miydi?

Ben burada sadece birinci düsturunu söylemekle yetinmek istiyorum.

“Allah’ın dinini ve Hazret-i Muhammed’in hükümlerini dünyaya yaymayı esas edindim. Her zaman her yerde İslamiyet’i tuttum”.

Timur Han “Biz ki Müluk-ı Turan Emir-i Türkistan’ız. Biz ki Türk oğlu Türküz. Biz ki milletlerin en kadimi ve en ulusu Türk’ün başbuğuyuz” diyerek kişiliğini Türk kültürüne töresine sahip çıktığını da açıkça ortaya koyan bir liderdir. Bu büyük cihangirin, mağlup ve gaza ehli yiğit bir Türk hakanına böyle bir hakareti uygun göreceğine acaba kim inanır. Böyle bir davranışı değil Türk’ün Türk’e, Türk’ün gayri Müslim hükümdarlara dahi uyguladığına dahi bir emsal gösterilebilir mi?

Sultan Alparslan’ın Bizans imparatoruna, Yıldırım Bayezid’in Macar şövalyelerine, Yavuz Sultan Selim’in Memluk hükümdarına karşı davranışlarını bilmek yetişir sanıyorum.

Belki böyle bir muameleyi, en nefret ettiği bir hükümdar olan Şah İsmail’in eşini esir etmiş bulunan Selim Han’dan bekleyebilirsiniz. Ancak onun da hiçbir şekilde Taçlı Hatun’u rencide etmediği ve ulemadan çok sevdiği Tacizade Cafer Çelebi ile evlendirdiği bilinmektedir.

Diğer taraftan İskender Pala Bey’in hiç olmazsa bu durumu en iyi bilecek ve belki bu konuyu Yıldırım Bayezid’in aleyhine mutlaka kullanacak olan Timurlu tarihçilerden Şerefeddin Yezdi ile Nizamüddin Şami’nin eserlerini görmüş olmasını dilerdim. Ne yazık ki onlara da bakmak ihtiyacını hissetmediği anlaşılmaktadır.

Oysa bütün bu kaynaklar Yıldırım Bayezid Han ile Timur Han arasında ilk günden vefatına kadar devam eden görüşmelerin hep hükümdarca cereyan ettiğini ve birbirlerine karşı saygılı ve ölçülü olduklarını açıkça beyan eder. Nitekim Osmanlı tarih yazarlarından Hoca Sadeddin Efendi Yıldırım Bayezid Han’la ilgili bazı iddialara cevap verirken Timurlu tarihçi Şerefeddin Ali Yezdi hakkında şu çarpıcı mütalaada bulunur.

“Şerefeddin Ali Yezdi kitabında bu konuları açıklarken bir tarafı küçültmede Timur’u yükseltmede aşırı ve ileri gider. Hemen hemen bütün yazdıklarını bağnazca dile getirir. Ancak iki padişahın konuşmalarını, görüşmelerini anlattığı zaman saygı ve yüceltme gösterilerinden başka bir görünüş, padişahlığın şanına dokunacak bir tutum ya da davranıştan söz etmez. Bazı Türkçe tarihlerde masalcı babalar padişahın hapse atıldığından, kafese kapatıldığından söz ederler ki, bunlar düzme haberlerdir. Şayet o günlerde buna benzer bir tutum görülmüş olsaydı, Mevlana Şerefeddin bin dereden su getirerek laf kapısını açmak zorunda kalacaktı”.

Gelelim yazarı Haber Türk TV’deki yaptığı diğer hatalara:

“Yıldırım Bayezid Türk olan eşini savaş meydanına getirdi ve o Timur tarafından esir edildi” dedi.

Bir defa esir edilen hanım Türk değildi. Sırp kralı Stefan Lazareviç’in kızkardeşi ( I. Lazar’ın kızı) Despina idi (Kaynaklarda adı Marya ve Olivera diye de geçmektedir).

İkincisi Osmanlılar eşlerini savaş meydanlarına götürmezlerdi. Nitekim Despina da Yıldırım Bayezid’den olan iki kızı ile saklanmış oldukları Yenişehir’de yakalanarak Timur Han’ın katına gönderildiler. Timur Han bunları derhal Yıldırım Bayezid Han’ın yanına gönderdi. Zafername’nin kaydına göre Timur Han bu kızlardan birini torunu Ebubekir Mirza ile evlendirmiştir.

Yıldırım Bayezid’in eşi Despina hanım Müslüman olmamıştı. Şerefeddin Yezdi onun Timur’un sarayında iken İslamiyet’i kabul ettiğini yazar (Uzunçarşılı s. 316).

Bütün bu bilgilerden, Timur Han’ın Bayezid Han’a ve eşine davranışı ile ilgili olarak çıkarılabilecek onlarca kurgudan siz en kötüsünü ve hiç olmazını alıyorsunuz.

Yazar bu elim hadiseden sonra Osmanlı padişahlarının bir daha Türk kızları ile evlenmediklerini de ifade etti.

Gömleğin birinci düğmesi yanlış iliklenirse hepsinin yanlış gideceği açıktır. İşte buna çok açık bir gösterge. Yukarıdaki ifade yazarın tarih bilgisinin de ne kadar zayıf olduğunu gözler önüne sermekteydi. Zira yazarın II. Murad Han’ın Candaroğlu II. İbrahim Bey’in kızı Hatice Hatun ve Amasyalı Şadgeldi Paşanın torunu Yeni Hatun ile Fatih Sultan Mehmed’in Dulkadıroğlu Süleyman beyin kızı Sitti Hatun ile ve II. Bayezid’in de yine Dulkadıroğullarından Alaüdevle beyin kızı (ki Yavuz Sultan Selim Han’ın annesidir) Ayşe Gülbahar Hatun ile evliliklerinden haberdar olmaması anlaşılır bir durum değildir.

Gelelim eserdeki diğer tarihi hatalara:

“Sultan Selim sağ elini bir kartal pençesi gibi açıp Sultan Bayezit’in göğsünü şiddetle ittirmesi ve o yaşlı babanın oturduğu minderde yıkılacak gibi sendelemesi gözümün önünden hiç gitmiyor. … ihtiyar Sultan Bayezit, otuz yıldır hükmettiği devletin elinden gittiğine üzülen bir hükümdar olarak değil de oğlundan böyle bir muamele görme bahtsızlığını yaşayan bir baba olarak çok ama çok içerlemiş olmalıydı. Yalnızca “Oğul beni zebun ettin, inşallah şirpençeler elinde can veresin” diye mırıldanmış, sonra da boynunu bükmüştü” (Şah&Sultan sh. 143).

Hiçbir kaynakta bulunmadığı halde yine hikâyecilerin uydurması ile II. Bayezid Han’ın oğlu Selim Han’a beddua ettiğini işitir dururduk.

Şimdi ise İskender Pala Bey;

Evvel yoğ idi işbu rivayet yeni çıktı

Dizelerini hatırlatırcasına Selim han’a yaşlı babasına bir de sille attırıyor. Artık bir de bu yanlışı düzeltmekle uğraşacağız.

Bir defa Şehzade Selim çok istemesine ve nice kere mektuplar göndermesine rağmen babası ile buluşmaya muvaffak olamamıştı. Devlet adamlarının onu babası ile görüştürmedikleri gibi ayrıca fitne ile çatışmaya da yol açtıkları bilinmektedir. Nitekim Selim Han daha sonra bu durumu:

“Biz muhterem babamızla buluşup, elini öpüp hayır duasını alacak sonra da memleketin ahvalini kendisine arz edecektik. Bizi istemeyen devlet erkânı aramıza duvar gibi girdiler. Oradan uzaklaşmamıza neden oldular” diyecektir.

Olayların devamında saltanatı kendisinden teslim alırken karşı karşıya geleceklerdir. Buradaki hadiseler ise kaynaklarda çok açık ve geniş bir şekilde anlatılmakta olup Selim Han’ın babasına karşı edebinden ve hürmetinden başka bir şey gösterilemez.

II. Bayezid Han da saltanatı oğlu Selim’e teslim ederken ona devlet idaresi ile ilgili nasihatler etmiş ve sonunda “Oğul saltanatın mübarek olsun” diyerek iktidardan çekilmiştir (Bak. Solakzade Tarihi, c. I, sh. 467-468; Tacü’t-Tevarih, c. IV, sh. 94-97).

Nihayet Osmanlı padişahları içerisinde “Veli” unvanı ile yâd edilen bir padişahın devletin temel direği mesabesinde bulunan ve saltanata geçen bir şehzadesine beddua etmesi ne derece doğru olacaktır. Burada evlada beddua etmek devlete, dine beddua etmekle aynı manayı taşımaz mı?

İşte romanın gücü bu noktada ortaya çıkıyor. Eski roman ve hikâyelerdeki yanlışlar İskender Pala beye o kadar işlemiş ki Profesör olmasına rağmen değişmemiş ve kendi romanını yazarken onu yeni yanlışlara da sürüklemiştir.

Yine eserde “Osmanlı yurdunda halkın neye inandığı yöneticilerin hiçbir vakit umurunda olmamıştı… İlla hâkimiyet alanlarına giren olursa tepelemişlerdi” demektedir (Şah&Sultan, sh. 112).

Evet, Osmanlı Devletinde devlete isyan etmenin, padişahın saltanatına göz dikmenin cezasını ve akıbetini herkes bilmektedir. Kardeş katlinin sebebi malumdur.

Ancak “sûi misâl misâl olmaz” iktizasınca buradan hareketle “halkın neye inandığı Osmanlı idarecilerinin umurunda olmazdı” demek Osmanlı Devletini ve onun idarecilerini hiç tanımamak demektir.

Padişahların, halkın neye inandığını istemelerini anlamak için devletin eğitim kurumlarını bu kurumların müfredatını, devletin desteklediği tekke, zaviye ve dergâhların konumunu padişahların bizzat bu dergâhlarla ilişkilerini ve halifelerin birinci vazifesinin dini sıyanet/ korumak olduğunu bilmek eminim ki o iddianın en açık cevabıdır.

Yazar, Yavuz Sultan Selim’in Anadolulu Kızılbaşlara vurduğu darbe konularını işlerken de önce:

“Şah İsmail’e yakın duran ne kadar Kızılbaş var ise yoklama defterlerine yazdırttı”
diyor. Sonra Kızılbaşlar için fetva verenleri:

“Devlet yöneticilerinin baskıları ile mi? İştah kabartan tekliflerine tamah ederek mi”, diyerek ayrı bir şüphe getiriyor. Ardından da “Görevlendirilen kimseler iştahla Kızılbaş avına çıktılar.” Diyerek noktalıyor. (Şah&Sultan, sh. 148-150).

Aslında bu konu Faruk Sümer, İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Şehabeddin Tekindağ ve günümüz ciddi tarih araştırmacılarının da ortaya koyduğu gibi bugün tam manasıyla aydınlatılmış hususlardan biridir.

Birincisi Selim Han’ın bir defa Kızılbaşları defter ettirmesi son birkaç senedir Anadolu’yu kan ve ateşe boğan Kızılbaşları tespit ettirmekti. Şayet öyle olmasa defter ettirmesine ne gerek vardı. Zira Kızılbaş köyleri tamamen ayrılmış olduğu için genel bir katliam yapacak olsaydı, hiç defter ve tespit ettirmeden emir vermesi gerekmez miydi?

Diğer taraftan Şah İsmail’in sebep olduğu bu karışıklıklar sırasında bir Osmanlı sadrazamının (Hadım Ali Paşa) öldürülmesi, ölü sayısının elli binlere ulaşması, Şehzade Korkud’un bir saldırı sırasında canını güçlükle kurtarması isyanın boyutlarını ve Anadolu’nun düştüğü elim vaziyeti açık bir biçimde göstermektedir ki Selim’in bu tedbirleri almasında bütün ilim adamları müttefiktir. Bugün bir dış devlet diğer bir devleti bölmek ve parçalamak için bu tip tertiplere girişmiş olsa devletlerin alacakları tedbirler neler olurdu?

Oysa İskender Bey’in mütalaalarını doğru kabul edersek âlimleri rüşvetle iş gören kimseler olarak algılayacağız. Şah İsmail’e yakın olanlar denilince bütün aleviler işin içine girecek ve Kızılbaş avı denince de sorgusuz sualsiz bir katliam ortaya çıkacaktır. Böylece hiçbir tarihi delile istinat etmeyen yaklaşım, bir romanda daha tekrar edilmiş olmaktan ve yanlış bir yarayı daha fazla eşelemekten öteye gitmeyecektir.

Son olarak değineceğim önemli bir tarihi hata da elçiler teatisindeki ifadelerdir. Yazar elçilerin gidiş gelişlerindeki mektuplardaki ifadelerin ve gönderilen hediyelerin, sonunda iki hükümdarı da çileden çıkardığından bahisle:

“Ve ikisi de bunları getiren elçileri daha acımasızca öldürttüler. Diri diri derisini yüzdürterek, canlı canlı kazanda kaynatarak, yarı baygın kazığa oturtarak veya gözleri açık kayalardan atıp parçalattırarak… Şahın Sultan’dan farkı, öldürttüğü elçilerin kafatasından şarap içmeyi adet edinmesiydi, işte o kadar” (Şah&Sultan, sh. 180).

Açıkçası bu noktada İskender Bey’in ne yapmak istediğini, okuyucusunu nereye vardırmak ve ne düşündürmek maksadında olduğunu anlayamadım. Her iki hükümdarı da zirvenin doruğunda birer zalim olarak mı sunmak istemektedir. Zira bire on katarak anlatma sanatı bu olsa gerek diye düşünüyorum.

Bir defa Selim Han sadece Şah’tan gelen ilk mektuptaki ifadelere ve elçinin tavır ve davranışlarına sinirlenerek Şah Kulu Akay Bevey’i öldürttü. İşkence ettirdiğine dair hiç bir emare olmadığı gibi sonra gelen elçileri de öldürttüğüne veya böyle bir muameleye tabi tuttuğu hakkında hiçbir bilgi yoktur.

Diğer taraftan Selim Han Safevi hükümdarına hiçbir zaman Sünni bir elçi göndermemiştir. Her defasında yanında esir bulunan Şii halifelerinden birini göndermiştir. Şahın ise kendisinden olanlara bu kadar zulümler yaptığını ve kafataslarından şarap içtiğini söylemek ne kadar akla ve vicdana sığar anlamadım. Hangi tarihi kaynaklarda buldu çözemedim.

Romanın kurgusuna gelince açıkçası onu da beğendiğim söylenemez. Tarihi hadiseler nasıl zıtlık arz ediyorsa kurguda da aynı uygulamalar dikkat çekiyor.

Selim Han’ın can yoldaşı konumundaki Can Hüseyin her meselede bir Sünni gibi değil de bir Şii gibi düşünüyor. En sonunda da Çaldıran savaşında Şah İsmail’in yanında bulunan kardeşi Hasan’ı bizzat kendisi öldürdükten sonra onun yerine geçip Şah’ın hizmetine giriyor. Şah ise bir anda, bu değişikliği hissetmeyecek kadar şaşkın (!) bir kişilik oluveriyor. Keşke Şahın yanındaki Hasan da Selim’in hizmetine girmiş olsaydı. Daha heyecanlı olurdu.

Romanın ana omurgası konumundaki Taçlı Hatun’u ise nasıl anlamak nasıl değerlendirmek gerektiğine karar veremiyorsunuz. Şaha mı âşık, Selim Han’a mı? Çocukluk aşkı Ömer’e mi, yoksa şahın yanına gelişinden ölümüne kadar hiç yanından ayrılmayan Kamber’e mi? Diğer taraftan bu dördünün de tek tutkuyla bağlandığı kişi Taçlı Hatun mu? Neticeyi ve nasıl bir kişilik olduğunu sizler değerlendireceksiniz.

Eh bu kısmı neticede kurgu diyebilirsiniz. Taçlı Hatun’un duygularını yazmıştır da diyebilirsiniz.

Yalnız Taçlı Hatun’un da tarihi bir kişilik olduğunu unutmayalım.

İşte bu safhada belki tüm romancılara bir kez daha şu sualin sorulması gerekiyor. Romancı tarihi şahsiyetleri yazarken o dönemin fikir ve düşünce iklimine girerek onların şahsiyetini, aldıkları eğitimi, inançlarını ve düşüncelerini dikkate alarak mı konuşturmalı yoksa kendi çağındaki insanın veya bizzat kendisinin fikirlerini mi onlara empoze etmelidir?

O zaman sizin kimi yazdığınız ve anlattığınız daha net bir biçimde ortaya çıkacaktır.

Çetin Altan’ın 24 Şubat 2005 tarihli Milliyet Gazetesi’nde Fatih Sultan Mehmed’le ilgili bir yazısına haklı olarak itiraz ederken; “ben fıkra muharriri olarak anılan kişilerin doğruları araştırarak yazmak gibi bir sorumlulukları olduğunu düşünüyorum. Gerçek bir muharrir, asla okuyucusu yanıltmak istemez çünkü (Radikal Kitap, 04. 03. 2005)”. diyen Prof. Dr. İskender Pala Bey’e de şu soruyu sormak benim hakkımdır.

Aynı duyarlılık romancılar için geçerli değil midir? Onların okuyucularına karşı gerçekleri yazmak gibi bir sorumlulukları yok mudur?

.

Osmanlıca ‘Türkçe’dir

Posted on 16 Haziran 2021

“Her Türk’ün mutlaka bilmesi ve okuması gerekir. Onu bilmek bin yıllık kültürünü, medeniyetini, sanatını, ilmini, tarihini, ahlâkını bilmektir.”

Sual: Önce, son günlerin tartışma konusu olan Osmanlıca ile söze başlamak istiyorum. Osmanlıca dil tartışmaları hakkında siz ne düşünüyorsunuz?

Osmanlıca Türkçedir. Bugünkü Türkçemiz Latin harfleri ile yazıldığı gibi Osmanlılar döneminde ise Türkçe, zenginleştirilmiş Arap alfabesi ile yazılıyordu. Her Türk’ün mutlaka bilmesi ve okuması gerekir. Onu bilmek bin yıllık kültürünü, medeniyetini, sanatını, ilmini, tarihini, ahlâkını bilmektir. Bilmemek ise bunlara düşman olmaya kadar götürür. Körü körüne Osmanlı düşmanlığı yapanlar şayet yüz yıl önceki Türkçe kitaplarını okuyabilseydi ecdâdını anlardı. Dilini kaybeden özünü kaybeder.

Sual: Bugüne kadar birçok tarihçi ile karşılaştım ama, siz Osmanlıyı daha farklı savunuyorsunuz. Bu Osmanlı tutkusu nereden geliyor.

Otuz yılı aşkın akademisyenlik hayatımda şunu gördüm. Pek çok tarihçi Osmanlıya iftira atıldığını görüyor, biliyor fakat iş savunmaya veya doğruları anlatmaya gelince çeşitli sebeplerle susmayı tercih ediyor. Bu durum Osmanlı düşmanlarına ve iftira atanlara daha bir cüret veriyor. Bunlara karşı doğruları da aynı açık yüreklilikle yapmak lazım… Farklılık buradan kaynaklanıyor. Heyecan ise tarihin kendisinde var. Tarihi kimya, matematik gibi anlatamazsınız. Sevinci, hüznü, savaşı, barışı aynı ses tonuyla anlatmak olmaz. Tarihçi biraz da yaşamalı diye düşünüyorum. Diğer taraftan Osmanlı benim ecdâdım. Benim geçmişim. Benim tarihim. İnsanın tarihine, geçmişine ve ecdâdına tutkusunun olması çok normal… Asıl Osmanlı düşmanlarına bu husumet tutkusu nereden geliyor diye de düşünmek gerek değil mi?

TARİHİMİZ YENİDEN YAZILMALI

Sual: Çok doğru. Bizzat bende de okul yıllarında öğrendiğim tarih bilgisinin eksik öğretildiği ve Batı yanlısı verildiği kanaati var. Bize öğretilen tarih doğru mu değil mi? Sizce tarihimiz yeniden yazılmalı mı?

On yıllarca öyle yanlışlar edildi ki bunları düzeltebilmek için uzun yıllar çalışmak gerek. Belki bugün o yanlışların çoğu yapılmıyor. Ancak bugün de tarihimiz verilmesi gerektiği şekilde verilmiyor. Bu itibarla tarih kitaplarının yeniden yazılması gerekir. Hangi sınıfta ne, ne kadar verilmesi lazım iyi değerlendirilmelidir. İlkokul ve Liselerde tarih şuurunun oluşmasına yarayacak bilgiler sunulmalıdır. Gereksiz bilgilerle öğrenci tarihten nefret ettirilmemelidir. Batı sanatı, romanı ve dizileri ile tarihine destek olurken, biz aynı yollarla tarihe düşmanlığımızı devam ettiriyoruz maalesef.

Sual: Gerçek Osmanlı tarihini nasıl öğrenebiliriz. Bununla ilgili kaynaklar, çalışmalar var mı? Neler?

Elbette ki ana kaynaklarından öğrenilir. Arşiv vesikaları ve döneminin eserleri bu konuda en önemli vesikalardır. Bu belgeler Osmanlıda fazlasıyla bulunmaktadır. İşte bu belge ve vesikaları önyargısız olarak kullanan ve değerlendiren tarihçilerin eserlerini okumakla doğru bilgiye ulaşılabilir.

Sual: Osmanlıyı anlatan KAYI serisi fikri nasıl doğdu.

Öğrencilerimin değişmeyen suallerinden biri bu… Hemen her sene aynı suallerle karşılaşıyordum. Padişahlarla ilgili akıl almaz iftiralar, entrikalar, harem, devşirme meselesi ve daha nice konularda yalan yanlış bilgiler. Bunları sadece talebelerime anlatmakla iş bitmeyecekti. Yazmam ve diğer bölümlerde okuyan herkesin istifadesine sunmam gerektiğini anladım. İşte o zaman Kayı serisi ortaya çıkmaya başladı.

Sual: Seri kaç kitaptan oluşuyor? Sizce istediğiniz kitleye ulaşabildiniz mi? Kitaplarınız ilgi gördü mü?

Şu anda altı kitap oldu. İnşallah tamamlandığında on bir kitap olacak. Kayı kitapları ilmi bir eser. Üslubu ise hemen herkesin rahatlıkla okuyup anlayabileceği bir tarzda kaleme alındı. İlgi ve memnuniyeti her vesile ile görüyorum. Zira okuyan herkes dostuna ve ahbabına tavsiye ediyor. İstediğim kitle ise tüm Türkiye’dir.

Sual: Osmanlı Devleti neden uzun ömürlü oldu?

Bunu Osman Gazi’nin oğlu Orhan Gazi’ye nasihatinde görebiliriz. O nasihatler Osmanlının anayasası hükmündedir. Kayı 1’de uzun anlattığım üzere bu temelin dört direği vardır. Bunlar edep, yerine adam yetiştirmek, ilim ve adalettir. İşte Osmanlıyı cihanşumül yapan bu prensipler olmuştur.

Sual: Osmanlı’nın bir cihan imparatorluğu olmasında Sultan Süleyman’ın etkisi nedir?

Fatih Sultan Mehmed Türk birliği, II. Bayezid Han kültür, Yavuz Sultan Selim Han ise İslam birliği hamlelerini gerçekleştirmişti. Kanuni Sultan Süleyman birlik ve beraberliğini tamamlamış olarak devraldığı bu ülkeyi, haşmetli bir cihan devleti yaptı. İşte bu büyük başarı Türk-İslam birliğinin neticesiydi. Bundan büyük dersler çıkarmak gerekir.

Sual: Böyle güçlü bir devlet ne oldu da dağıldı.

Bunda son üç yüz yıl içerisinde işlenen nice hataların ortak tesiri vardır. Ancak en önemli sebep defalarca tekrarlanan ve bir devlet için felaket olan darbelerdir. Nihayet ittihat ve terakki darbesi ise Osmanlı Devletini yıkıma götüren en büyük talihsizlik olacaktı.

Sual: Bugün Ortadoğu kaynayan kazan. Osmanlının yokluğu hissediliyor mu? Osmanlı olsa idi yeniden bu bölgede düzen sağlanır mıydı?

Ortadoğu’yu karıştıranlar Türkün ve Müslümanların düşmanlarıdır. Böl, parçala ve zengin kaynaklarını sömür politikası içerisinde işlerini görüyorlar. Bölünmüş Müslümanlar da birbirlerini boğazlıyorlar. Güçlü ve adil Osmanlı idaresi her zaman huzur vesilesi idi. Müslümanlar kıymetini bilmeyince Cenab-ı Hak o nimeti ellerinden alıverdi. Sonuç meydanda hepimiz ibretle izliyoruz.

DİZİLERDEKİ OSMANLI

Sual: Osmanlının kuruluş tarihi tartışılıyor. Sizin görüşleriniz nedir. Mesela TRT’deki Diriliş: Ertuğrul dizisinde de Ertuğrul Gazi’nin babası Süleyman şah gösterilmiş, siz ise Gündüz Alp diyorsunuz? Böyle başka muallak bilgiler var mı?

Halil İnalcık Bey Osmanlının kuruluş tarihi olarak 1302 yılını ortaya attı. Basının yaygarası dışında hiçbir Osmanlı tarihçisi bu iddiaya iltifat etmedi. Zira 1299’da Osman Gazi adına hutbe okutmuştu. Hutbe ise saltanat alametidir. Diriliş: Ertuğrul dizisi yanlış kurgu üzerinden gidiyor. Evet, Ertuğrul’un babası Süleyman Şah değil. Bunun yanlış yansımaları daha olacak. O zaman Ahlat’ta Haçlılar ve Tapınak şövalyeleri diye etkin bir güç yok. Kayılar Moğollardan kaçıyorlar. Ancak dizide Moğollardan eser yok. Ayrıca Süleyman Şah’ın sol eliyle yemek yemesinden, Kayı’nın ongunu (arması) olan şahin kuşu yerine domuz başı konulmasına kadar bir dizi hatalar var. En korkuncu ise Kayıların yeni Müslüman olmuş gibi sunulması. Açıkçası senaryoyu Kayılara uygun bulmadım.

Sual: Peki Muhteşem yüzyıl dizisi…

Açıkçası ben bu diziyi ısmarlama olarak görüyorum. Osmanlının imajını bir kez daha yok etmek üzere kurgulandı. Doğru tek bir karesi olmayan bir diziydi. Yanlışlarını silmek sadece Türkiye’de yüzyılları alır. Peki, sattık diye övündükleri seksen ülkede yaptığı tahribat nasıl silinecek. Reyting kaygısıyla dizi çekerseniz yanlışları silmek bir yana yeni yanlışları eklersiniz. Diriliş: Ertuğrul dizisinde bu görülüyor. Kösem Sultan dizisini bilmiyorum. Bu mantıkla zor.

Sual: Hürrem Sultan’ın Osmanlı tarihindeki yeri nedir?

Kanuni Sultan Süleyman’ın otuz sekiz yıllık sevgili eşi. İffetli, namuslu, yetenekli bir hanımefendi. Bir Osmanlı padişahının annesi… Yaptırdığı eserlerle Osmanlı kadınları içerisinde belki en hayırseveri…

Sual: Osmanlıda harem çok konuşuldu. Harem nedir?

Bilirsiniz Harem haramdan gelir. Onun ancak teşkilatı yani işleyişini bilebilirsiniz. Buna rağmen Osmanlının en bilinen tarafı gibi yalan yanlış nice eserler yazıldı. Burası padişahın, annesinin, eşlerinin ve çocuklarının yaşadığı özel bölümdür. Ayrıca cariye denilen kadın hizmetliler vardır. Harem Enderun gibi bir mekteptir. Kadınlar akademisidir. Hanedana olduğu kadar enderunda yetişen devlet adamlarına da eş, hanım yetiştiren bir kurumdu. Bu konuda “Valide Sultanlar ve Harem” kitabım okunabilir.

Sual: Son olarak okurlarımıza ne söylemek istersiniz?

İnsanlar Osmanlı hakkında yanlış bir söz duyduklarında önüne koskoca bir soru işareti koysunlar. Osmanlıyı yargılamasınlar, araştırsınlar. Sonunda iyi ki araştırmışım ve okumuşum diyeceklerdir. Ecdâdlarının altın harflerle yazılmış, başlarını eğdirmeyecek şerefli bir tarih bıraktıklarını göreceklerdir.

OSMANLIYI OSMANLI YAPAN NASİHAT

Ey bağlarımın tatlı meyvesi olan Oğul!
Saltanatına mağrur olma.
Unutma ki dünya Hazreti Süleyman’a kalmamıştır.
Unutma ki dünya saltanatı geçicidir.
Lakin büyük bir fırsattır.
Allah yolunda hizmet ve Peygamberimiz Aleyhisselamın şefaatine mazhariyet için bu fırsatı iyi değerlendir!
Dünyaya ahiret ölçüsüyle bakarsan; ebedi saadeti feda etmeye değmediğini göreceksin.

Prof. Dr. Ahmet Şimşirgil

HALİL ÖNÜR
TÜRKİYE GAZETESİ
04.01.2015

.

Fetih 1453 ve Düşündürdükleri

Posted on 16 Haziran 2021

On yedi milyon bütçeli gişe rekorları kırmaya aday dev bir film gösterime girdi. “Fetih 1453”. Okuyucularımdan gelen yoğun sualler üzerine film hakkında bir yorum ve değerlendirme yapmayı konunun ilgilisi olarak kendime vazife gördüm.

Öncelikle şunu belirtmeliyim ki tenkit ve tahlil, her ne olursa olsun ortaya konulan bir eser hakkında kazançtır. Artı ve eksi yönlerini göstermesi bakımından, gelecekte ortaya çıkacak eserlere bir anlamda projektör vazifesi görecektir. Oysa son yıllarda tenkide tahammül edemez bir yapımız ortaya çıkmaktadır ki asıl bu durum düşündürücüdür. Hemen, “öyleyse izlemeseydin”, “beğenmiyorsan sen daha iyisini yap” ucuzculuğu başlamaktadır. Kişinin eksiğini görmesi veya gösterilmesi onun sonraki eserleri için daha iyiye ve güzele ulaşmasında en önemli itici güç olacaktır. Şayet yapılan tenkitler yanlış ve hatalı ise ona da eser sahipleri gereken cevabı vereceklerdir.

Film için benim şahsen ilk ve en önemli yorumum şu olacaktır. Son zamanlarda tarihimize art niyetli, yanlı, peşin fikirli bakışlardan ve hükümlerden öte bir film ortaya çıkarılmıştır. Bu çok önemlidir. Zira bu güne kadar tarihimize bu kadar objektif bir bakışı görmek maalesef mümkün olmuyordu. Bu konuda benim, “Şah ve Sultan” romanı ile “Muhteşem Yüzyıl” dizisi hakkında değerlendirmelerimi okuyanlar ne demek istediğimi anlayacaklardır.

“Fetih 1453” filminde konu bütünlüğünün yanı sıra, Osmanlıların ve Bizans tarafının savaş hazırlıkları, kuşatma boyunca maddi manevi çabalamaları, gayretleri elden geldiğince verilmeye çalışılmıştır. Kostümler, mekânlar, efektler, savaş sahneleri gerçekten etkileyici olup bu güne kadar bize ait olanların en iyisidir diyebileceğim. Ancak bu ifadelerim filmde eksikler yok manasına gelmemektedir. Kostümlerde ciddi eksiklikler ve yanlışlar varsa da benim konum olmadığı için girmeyeceğim. Ancak tarihi hadiselerdeki eksiklikleri iki bölümde özetleyeceğim. Belirttiğim gibi bu film aynı bütçe ve çalışmayla ve aynı zihniyetle iki kat daha güzelleştirilebilirdi. Sadece olaylar ve hadiseler yerli yerince oturtulabilmiş olsaydı. Bu konuda o kadar acemilikler ve hatalar olmuş ki insan hayıflanmadan ve üzülmeden edemiyor.

Filmde tarihi hatalar ve yanlışlar

Fatih ilk seferinde Karamanoğlu İbrahim Bey’le karşılıklı görüşmekte ve kendisini azarlamaktadır. Hâlbuki İbrahim Bey elçilerini gönderecek ve yeminle anlaşma akdine muvaffak olacaktır. Kendisinin Fatih’le görüşmesi ise yoktur.

Fatih filmde, Karaman seferinde iken Şehzade Orhan’ın tahsisatının altı yüz bine çıkarılması talebiyle gelen Bizans elçilerini, huzurundan kovar gibi uzaklaştırmaktadır. Oysa tarihte böyle olmamıştır. Padişah kendilerini güler yüzle karşılamış, sükûnetle dinlemiş ve “yakında Edirne’ye döneceğim, orada görüşür sizi arzularınıza kavuştururum, şeklinde manidar bir cevap vermiştir. Fatih bu görüşmeden sonra da bir daha Bizans’tan gelen anlaşma taleplerini geri çevirecek ve savaş hazırlıklarını başlatacaktır.

Yine filmde Fatih, Rumeli hisarının inşası emrini Edirne’ye döndükten sonra vermektedir. Hâlbuki Karaman seferinden dönerken evvelce Yıldırım Bayezid Han tarafından yaptırılan Güzelcehisar’ın yanına gelecek ve karşı yakada yeni hisarın yerini tespit ettikten sonra inşası ile ilgili hazırlıkların başlatılmasını isteyecektir.

Nitekim bu hareketini gören Bizans imparatoru, Fatih’i Rumeli hisarının yapımından vazgeçirebilmek için, Padişah Edirne’ye döndükten sonra bu defa son derece yumuşak bir üslupla yeni bir name kaleme aldıracak ve elçilerine her ne pahasına olursa olsun anlaşma yapmaya çalışınız, ne isterse veriniz diyecektir. Oysa filmde imparator neredeyse namesinde Fatih’i tehdit etmektedir.

Fatih’in bu elçilere babası döneminden itibaren ilişkileri kısa fakat veciz bir biçimde ifade eden mükemmel bir konuşması, hitabı ve muazzam bir cevabı vardır. “Benim gücümün eriştiği yere başkalarının hayalleri dahi yetişemez” nutku buradadır. Fakat bu konuşma maalesef filmde geçmemektedir.

Daha da garibi filmde Fatih, bu sözleri Bizans elçilerine değil de kendi adamlarına söylemektedir. Sanki kendi devlet adamları kim olduğunu bilmiyorlarmış gibi onlara bir de “Ben Sultan Mehmed’im” demesi pek gülünç kaçmıştır.

Şâhi denilen ve İstanbul surlarını sarsan muazzam topları dökmede bir tek Macar Urban’ın gösterilmesi ve öne çıkarılması son derece yanlış olmuştur. Fatih’in bir makina mühendisi olduğunu, şahi topların çizimini ve balistik hesaplamalarını bizzat kendisinin yaptığını artık Mısır’daki sağır sultan duymuştur. Dört şahi toptan üçünü Osmanlı mühendisleri Musluhiddin ve Saruca Sekban dökmüştür. Birini ise Bizans’tan alacaklarını tahsil edemeyen ve işsiz kalıp Fatih’e gelen Macar Urban dökecektir. Hatta Urban dökeceği topun çizimlerini görünce şaşıracak, dehşete düşecek ve “dökerim ama mermisini yapamam” diyecektir. Fatih ise ona sen orasını düşünme diyecektir.

Öte yandan savaş sırasında sanki tek bir şahi top varmış imajı da yanlış gitmiştir. Nitekim Urban’ın da ölmesine sebep olan şahi top parçalandığında Fatih’in, dökümü aylar alan ve onarılması imkansız olan bu topun tamir edilmesini istemesi pek garip olmuştur. Bu sözü ancak beş yaşında bir çocuk söyleyebilirdi.

Filmde Edirne’de sefer için hazırlıklar yapan Fatih, sıkıntıdan halüsinasyonlar görmektedir. Böyle sıkıntılı bir rüyada ecdadı Osman Gazi parmağına yüzüğü takamadan kanter içinde uyanır. Yanına gelen ve hatırını soran hanımına “Ya ben İstanbul’u alırım ya İstanbul beni” der. Bu hangi aklın ürünüdür bilemiyorum. Evet yemek var, tuz var, biber var amma tuzu ve biberi yemeğin dışına döküyorsun. Sonrada hadi afiyetle ye bakalım diyorsun. Deniz savaşından sonra anlaşma imzalamak için gelen Bizanslı elçilere, kararlılığını göstermek için söylenen bu sözleri yatağında hanımına karşı söyletmek pek ince düşünceli (!) bir fikir olsa gerek!

Yine Macar Urban Fatih’in hizmetine kendisi gelmiş iken filmde Ulubatlı’ya kaçırtılmıştır. Buna belki kurgu diyenler olacaktır. Neticede yanlış olması bir yana akıl mantık sınırlarını zorlayan bir sahnedir.

Urban’ın kızı, Ulubatlı Hasan’ın sevgilisi rolündeki kız figürü (Era) ise tamamen kurgu olduğu için bir değerlendirme de bulunmak istemiyorum. Ancak İstanbul fethini ve dolayısıyla Fatih’i konu edinen bir tarihi filmde böyle bir kurgu gider miydi konusu tartışmaya pek açıktır. Zira bir Osmanlı yeniçerisinin bir Hıristiyan kızla ordu içinde bu kadar birlikteliği, filmin neredeyse tamamen bu kurgu üzerine oturtulması, Ulubatlı’nın Hıristiyan kızının dua ve nuskasını boynuna takıp gezmesi, o nuskayı öpmesi tarihin gerçekleri bakımından tamamen hayal mahsulü olduğu gibi kabul edilebilirlik yönü de yoktur.

Edirne’de savaş hazırlıkları sırasında gerekli gayreti göstermediği için gece yarısı saraya çağırılan Çandarlı hadisesi aslına uygun bir şekilde anlatılamamıştır. Çandarlı o görüşmeye elinde altın ve gümüşlerle dolu bir tepsi ile çıkmış ve Fatih’le arasında bir konuşma geçmişti. Bu konuşma filme müthiş bir zenginlik ve güzellik katabilirdi. Oysa bu yapılmadığı gibi Sultan Mehmed’e vezirine karşı “ya şehid veya murdar olursun” gibi hiç kullanmadığı ifadeler kullandırılmıştır.

Kuşatmanın başlangıcında Bizans İmparatoru ile II. Mehmed surların önünde bütün güçleri ile karşı karşıya gelerek konuşuyorlar. Ne filmdeki etkileyici sözlerin ne de böyle bir karşılaşmanın aslı esası yoktur. Bu karşılaşmanın “Cennetin Krallığı” filminden bir esinlenme olacağını her iki filmi izleyenler anlayacaklardır. Aslında -ne ihtiyaç varsa- filmin daha birçok sahnesini başka film ve efektlere benzetmek de mümkündür. Nitekim son sahnede Padişah, kucağına bir çocuğu alıp sevdiğinde çocuğun hareketleri izleyicilerin ağzından son zamanlardaki bir dünya liderinin ismini hatıra getirivermiştir.

Filmde Osmanlı divan görüşmelerine yakışır neredeyse tek bir sahne yoktur. Fatih’in huzurunda vezirlerin kavga eder gibi atışmaları, kaş göz oynatmaları, Padişahın ok talimi yaparken Çandarlı’yla tartışması olacak bir şey değildir. Çandarlı sadece divan toplantılarında fikirlerini beyan edecek sonrasında ise fethin gerçekleşmesi için çaba sarfedecektir. Yine Çandarlı’nın devlet adamlarına “padişah askeri, orduyu kırdırıyor” gibi serzenişleri ve ifadeleri, askerin ayaklanmaya kalkışmaları gibi sahnelerin tarihi hiçbir gerçekliği yoktur.

Filmdeki bir hata da fetih günlerindeki hadiselerin karıştırılması olmuştur. 20 Nisan’da cereyan eden ve İstanbul’un fethindeki en önemli hadiselerden olan dört geminin kuşatmayı yararak İstanbul’a girmesi filmde kuşatmanın sonuna doğru 15 Mayıs’ta gösterilmektedir. Bu ana kadar Osmanlılar bir kez umumi hücumda bulunmuştu. Hâlbuki filimde en az üç kez hücum yapıyorlar ve neredeyse ordu kırılıyor gibi gösteriliyor.

20 Nisan deniz savaşında Osmanlı donanması, İstanbul’a yiyecek ve yardım getiren üç Ceneviz ve bir Bizans nakliye gemisini Yenikapı önlerinde karşıladı. Şiddetli lodosta manevra yapamayan kürekli Osmanlı gemilerini kolayca yaran yüksek bordolu Ceneviz gemileri Haliç’e girdi. Filmde bu başarısızlık Bizans tarafında, sanki Osmanlı donanması kırıldı diye sunulmaktadır. Hâlbuki kırılan bir taraf yoktur.

Bizans’ın bu deniz savaşı sonunda, şehre her an yardım alabilecekleri inancı artmış ve moralleri yükselmiştir. Ancak bu durumu içki ve kadınlarla eğlence âlemleri ile göstermeleri de açıkçası Bizans halkına bir hakarettir. Ülkesi, hürriyeti, canları tehlikede olan bir milletin duygu ve düşüncelerini yansıtmaktan öte sahnelerdir bunlar. Bu durum bizim klasik kadın figürleri gösterme hastalığının bir belirtisi olsa gerektir.

Ulubatlı’nın karşısında sıraya geçmiş askerlerin tek tek söz alıp isyan çağrısı yapması, Ulubatlı’nın bu askerlerden birini öldürmesi ve dağılın deyince dağılmaları da basit bir kurgudur ve gerçekle bir ilgisi yoktur.

Fatih’in hocası, büyük âlim Akşemseddin’in savaşın son döneminde ortaya çıkması ve onun da yanlış bilgilerle donatılması büyük eksikliktir. Fatih’e küçüklüğünde İstanbul fethi idealinin Akşemseddin tarafından aşılanması, filmde bir karede de olsa verilebilirdi. Ayrıca fethin ilk günlerinden itibaren Akşemseddin, Fatih’in yanındadır. Ancak bunlar hiç görülmez. Ortaya çıktığı sahnede ise Eba Eyyub’ün kabrinin bulunması vardır. Hâlbuki bu hadise fetihten sonradır. Akşemseddin’in naklettiği rüya hadisesi ise olmamıştır. Kabrin bulunmasını bizzat Fatih isteyecektir.

Ayrıca “Köse” lakabıyla meşhur olan Şeyh Akşemseddin’i filmde bir anda gür ve beyaz sakallarıyla görenler herhalde oldukça şaşırmışlardır.

Son hücumdan önce kılınan namaza, Fatih imamlık yapmaktadır. Oysa padişahların camide, seferde, savaşlarda orduya imamlık ettiğine dair hiçbir kayıt yoktur. Padişah hocaları veya devrin büyük âlimleri namaz kıldırmaktadırlar. Filmde böyle bir hataya düşmeye de gerek yoktu sanırım.

Fatih Sultan Mehmed son hücumdan önceki ateşli nutkunda askerini galeyana getirmek gayesindedir. Fakat kendisi galeyana gelmekte asker ise ninni dinliyor havasındadır. Bu durum ikinci sınıf roldekilerin oyunculuk kalitesinin düşüklüğüne bir işarettir.

Ulubatlı’nın surlara bayrak diktikten sonra tek başına kalması, okları yedikçe ve ölüme yaklaştıkça ağzından bir Allah lafzının çıkmaması da pek garipti. Hâlbuki Bizanslı tarihçiler dahi Ulubatlı’nın, surlarda uzun süre direndikten sonra geriden gelenlerin önlenemez bir şekilde mevziyi tuttuklarında iki surun arasına düştüğünü önce rükû sonra secde halini aldığını ve Allah diyerek can verdiğini belirtmektedirler. Ulubatlı’dan sonra surların üzerine kimsenin çıkmaması fethin nasıl olduğunu gölgede bırakmaktadır.

Ulubatlı Hasan’ın Justinyani’yi öldürmesi ise fantezidir. Zira Justinyani, son hücumda yaralanmış ve şehir düşmeden gemisine binerek kurtulmaya muvaffak olmuştur. Aldığı yaraların tesiriyle çok geçmeden de vefat edecektir. Justinyani senaryo gereği Ulubatlı Hasan’la çarpıştırılsa dahi yara alarak kaçmasına imkan verilmiş olsaydı tarihe daha uygun düşerdi. Akabinde vuku bulan çarpışmalarda şehir elde edilebilirdi.

İmparatoru ise, son ölüm kalım sahnesinde, Lukas Notaras ile has bahçede gezinti yapar gibi konuşturma yapmak nasıl bir kurgu ve mantıktır anlaşılamamaktadır. Hâlbuki çarpışmaların bizzat içerisindedir. Kaçmakta olan Justinyani’ye yalvaracak ise de yolundan çeviremeyecektir. Ardından kendisi de o kargaşada öldürülecektir.

Fatih hakkında bu kadar net bilgiler hemen her tarih kitabında bulunduğu halde tahmin dahi edilemeyecek basit yanlışlara düşülmesi şaşırtıcıdır. Nihayet İstanbul’un fethi gibi çağ açıp çağ kapatan bir hadiseyi yabancı müzikle değil de Osmanlı’ya has musiki (mehter) ile güçlendirilse, padişahın hocalarının fetihteki tesirleri işlense ve Fatih’e özgü tavır ve davranışlar tam manasıyla sunulsa filme daha muhteşem bir ruh verilebilirdi.

Fatih’in kişiliğine uymayan noktalar

Fatih Sultan Mehmed’de oğlunu sevmeyen, karşılaştığında boş gözlerle “kim bu çocuk, nereden çıktı” dercesine bakan bir baba imajı var. Hatta düştükleri bu garip durumu muhtemelen görüyorlar ki son sahnede iğreti bir biçimde baba oğul sarılma sahnesi ayarlıyorlar. Bu sırada onları izleyen Bayezid’in annesinin, nihayet oğluma sarıldı dercesine duygulanarak ağlamaklı hali de gerçekten sırıtmaktadır. Oysa Fatih Sultan Mehmed’in oğullarına ve torunlarına karşı müşfik tavrı kaynaklarca belirtilmektedir.

Keza aynı durum Fatih’in babası II. Murad Han için de belirtiliyor. Fatih tahta çıkarken babasının naşı yanına varıp kendisine beni şefkatle sarmayan kollar vs. gibi ifadelerle sitemini belirtiyor. Oysa II. Murad Han oğlu Mehmed’i çok sevmekte ve kendisinin her bakımdan mükemmel yetişmesi için üzerine titremekteydi. Nitekim oğlu henüz on iki yaşında iken tahtı kendisine devretmesi, Varna savaşına gitmek için rica ettiğinde kendisine bir zarar erişmemesi için kabul etmemesi ve fakat fetihnameleri onun adına yazdırması nihayet kendisine nasihatler ederken “ey benim biricik ciğer-parem olan oğlum” deyişi her şeyi ifade etmiyor mu?

Fatih fetihten sonra İstanbul’a at üzerinde girerken hocası Akşemseddin ise yayan yapıldak kendisine yetişebilmek için koşturmaktadır. Keşke bütün yazılı eserlerde görüldüğü üzere beraber at üzerinde gittiklerini ve bu sırada padişahın hocası hakkında söylediği sözleri yansıtsalardı. Hocasına kıymet vermez hali Fatih’in şahsiyetiyle tamamen çelişmektedir.

Fatih’in şahsiyeti ile alakalı olarak bu kadar hata ve yanlışları yapanların, katılmasalar dahi yine pek çok yazarımızın belirttiği Bizanslı kızların Fatih’e çiçek sunma hadisesini atlamaları da manidardır. Şayet işlenmiş olsaydı Fatih’in şahsiyetini yansıtan mükemmel bir tablo olurdu.

Evet, savaş hali anlıyoruz. Padişahın gergin anları ve sahneleri olacak Fakat filmdeki baştan sona gergin, telaşlı ve neredeyse saldırgan bir Fatih tipi gitmemiş. Hatta Fatih’in en meşhur yönü tasavvurlarını, düşündüklerini hissettirmeyen ve zamanı geldiğinde uygulayan biri oluşudur. Bu halleri ile onun, sakin, otoriter ve kararlı bir portre çizmesi gerekirdi. Ne yazık ki tam tersi olmuş.

Yine umumi hücumlardan bir netice elde edilemeyince, savaşa küsmüş bir halde çadırına kapanan Fatih’in çaresiz halleri, kırılan tespihinin üzerinde tepinmesi onun kişilik yapısı ile hiç örtüşmemektedir. Zira Fatih her zorluğu aşmaya çalışan, asla yılgınlığa düşmeyen, maneviyatı çok güçlü bir şahsiyettir. Onun fetih sırasındaki buluşları havan topu, yürüyen kuleleri, lağım savaşları, gemilerin karadan yürütülmesi gibi halleri bunun en bariz kanıtıdır.

Fatih tahta çıktığında Avrupa’nın, Bizans’ın hatta Karamanoğlu’nun ümitlenmesi, onu başarısız görmeleri gerçektir. Ancak bunlardan hareketle filmde Fatih’i halkının sevmediği ve ondan bir başarı beklemedikleri gibi bir imaj çizilmiştir.Halkın çarşı pazarda olumsuz konuşmaları ile bu imaj perçinleşmiştir. Son dönemlerde bazı tarihçilerin de dillendirdiği bu görüş yanlıştır. Fatih’in çocuk yaşta tahta çıktığında sergilediği tutum, tavır ve davranışlar onun başarısız değil bilakis fevkalade yerinde tavırlar gösterdiğinin delilidir. Bu konuda “Kayı 2” kitabımın okunmasını tavsiye ederim.

Bütün bunlara rağmen art niyetsiz olarak çekildiğini hissettiğim “Fetih 1453” filmini görülmeye ve izlenmeye değer bulduğumu belirtiyor daha güzel eserlerin verilmesini diliyorum. Zira tarihimiz bu konuda dünyanın en zengin koleksiyonlarını içermektedir.

Hurrem Sultan ve Muhteşem Yüzyıl

Posted on 16 Haziran 2021

Muhteşem Yüzyıl dizisi izlenmesi bir tarafa, bir o kadar da, kim ne kadar fazla hata yakaladı yarışmasına döndü. Kimi siyasi tarihi, kimi sanat yönü, kimi kılık kıyafet bakımından, kimisi de kurgu yönüyle hatalar zincirini sıralamakla meşguller.

Hâlbuki dizinin birinci bölümünü izledikten sonra; “bu dizide hatasız tek bir kare gösteremezsiniz”, demiştim.

İkinci olarak da dizi hatalı bir temele oturtuldu, artık sonuna kadar hatalar manzumesi devam edecektir hükmünü vermiştim. Zira yanlış bir yola girdiğinizde, neticede hep hatalı ilerleyeceksiniz demektir.

Dolayısıyla hâlâ diziyi izleyip hata arayanlara ne demeli bilmiyorum. Bu hatalı yollardan birincisi Hurrem Sultan olayı idi.

Hareme Müslüman olmayan bir cariyenin girmesi mümkün değildi. Hurrem ise dizide haçı ile girdi. Ardından papaz olan babasından Osmanlı’nın yıkım görevini üzerine aldı. O artık dizide gizli bir Hıristiyan. Şimdi dizinin Türk halkını getireceği nokta şudur.

Sevecen, munis, cana yakın ve sempatik tavırlarıyla Mustafa dizinin en fazla sevilecek bir şahsiyeti olacak. Bu arada dizide onunla ilgili karelerin hiç birinin doğru olmadığını da belirtelim. Neticede Şehzade Mustafa sevgisi en üst noktaya çıkarılacak.

Ve gün gelip Kanuni Sultan Süleyman, oğlunu dilsiz cellatlar elinde boğdururken öbür taraftan Hurrem Sultan zaferinin nişanesi olarak herhalde haçını öpecektir (!).

Mustafa’nın öldürülmesi ile gözyaşlarına boğulan Türk halkı, Kanuni ve hele hele Hurrem hakkında artık neler düşünecektir.

Siz dizinin senaristi Meral Okay’ı sadece bir tarih kurgusu yapıyor zannetmeyin. Onun masumane bir tarzda; “efendim bu bir senaryodur, kurgudur”, demesine aldanmayın.

O, Türk halkının ecdadına iftira ve ihanetin, onun ecdadını gözden düşürmenin, entrikanın, Türk halkının değerlerini yıkmanın kurgusunu yapıyor. Bu diziyi izleyen herkes de bir noktada onun ekmeğine ballı kaymak oluyor.

Gelin biz diziyi bırakıp Hurrem Sultan’ı bir nebze olsun yakından tanıyalım isterseniz.

Tarihin bir yüzyılına neredeyse Süleyman Çağı dedirtecek derecede adını veren Kanuni Sultan Süleyman’ın biricik eşi, fiziki özelliklerinden ahlaki durumuna, giyim ve kuşamından yemesine içmesine kadar her hali ile ilgi odağı idi. Tarihçiler, edebiyatçılar hepsi onu yazdı ve araştırdı. Osmanlıların haramdan gelme haremi hakkında bilgi edinemeyenler, tabi ki her zaman olduğu gibi fantezilerini ve hayal güçlerini çalıştırdılar. Senaryolar yazdılar. Bugün tarihin aydınlanmış nice mevzunun dahi çarpıtılarak ortaya konduğu ve gerçeklerden ne kadar uzak yazılıp çizildiği görüldüğünde o tarihte hiçbir bilginin olmadığı zamanlarda nelerin yazılıp çizilebileceğini tahmin etmek zor olmamalıdır.

Neticede yerli yabancı romancıların, film ve tiyatro yazarlarının katkıları ve hayal dünyaları ile bambaşka bir Hurrem Sultan ortaya çıktı.

Peki, Hurrem Sultan kimdi? Nasıl bir eş, nasıl bir sultan ve nasıl bir ana idi?

Tarihçiler, umumiyetle Hurrem Sultan’ın Rus asıllı olduğunu, o devirde Polonya hâkimiyetinde olan Ukrayna’da, 1506 yılında doğduğunu ifade etmektedirler. Saçının kızıla çalan renginden dolayı adının Roza, Rossa veya Roxialene olduğu belirtilmektedir.

Harem-i Hümayun adı ile ilmi bir çalışma yapan Leslie Peirce’ye göre Hurrem Sultan, büyük bir ihtimalle Batı Ukrayna’dandır. Polonya’da anlatılanlara göre adı Aleksandra Lisowska olup Rutenyalı bir rahibin kızı iken Tatarlar tarafından Dinyester üzerinde Lvov yakınındaki Rogatin kentinden esir alınmıştır. Avrupalılar onu Rutenyalı bakire anlamına gelen Lehçe bir terimden dolayı Roxelana olarak kaydetmiştir.

Dokuz yaşındayken Kırım Türkleri tarafından esir edilip Kırım Sarayı’nda birkaç yıl tahsil ve terbiye gördüğü, daha sonra Kırım Hanı tarafından, Saray-ı Hümayûn’a hediye edildiği belirtilmektedir.

Osmanlı sarayına girdikten sonra da İslam ve Türk terbiyesiyle eğitilerek yetiştirilen bu sempatik ve güler yüzlü cariye neşeli tavırları, şirinliği, kıvrak zekâsı ve çalışkanlığı dikkat çekmiştir. Sempatikliği sebebiyle sarayda kendisine Hurrem adı verilmiştir.

Bazı yazarlar onu genç, normal güzellikte, orta boylu, zayıf, pek zarif ve şirin olduğunu ifade ederek çeşitli fiziki özelliklerini belirtmişlerdir. Aslında bütün bu yakıştırmalar adından ve kendisine ait olduğu söylenen bir portresinden veya ressamların resimlerinden kaynaklanmaktadır. Oysa birbirlerine dahi neredeyse hiç benzemeyen bu portrelerin de hayal mahsulü olduğu pek açıktır. Onlara bakarak bir Hurrem şemaili çıkarmak da bir o kadar uydurma olacaktır.

Oysa şurası muhakkak ki saraya alınan veya padişaha hediye edilen bir cariyede belli bir endam ve güzelliğin olacağı aşikârdır. Son derece iyi bir ahlak ve terbiye ile yetiştirilmiştir. Saray ananesine göre güzel, iyi yetişmiş, zeki, kabiliyetli ve iffetli padişah anası namzedi olacak ve gelecekte sarayın en nüfuzlu şahsiyeti olarak hizmet verecek birini seçmek valide sultanların işidir. İşte Hafsa Sultan da oğlu Kanuni’ye böyle birini seçmiştir ki o da Hurrem’dir.

Hurrem Sultanın Kanuni’nin haremine ne zaman katıldığı kesin olarak bilinmemektedir. Ancak saltanatının hemen ilk yılı içerisinde olduğu çok kuvvetli bir ihtimaldir. Bu sırada sarayda en nüfuzlu kadın elbette ki Kanuni Sultan Süleyman’ın annesi Mehd-i Ulya Hafsa Sultandı. İkinci derecede nüfuzlu kadını ise 1515’de Şehzade Mustafa’yı dünyaya getiren Kanuni’nin ilk eşi Mahidevran Hatun idi.

Hurrem Sultanın 927 yılında (1520-21) Şehzade Mehmed’i dünyaya getirmesi ile birlikte nüfuzu, sarayda ve Kanuni katındaki değeri arttı.

1520 yılında Padişah olan Sultan Süleyman, ilk hanımı Mahıdevran Hatun’dan sonra haremine aldığı Hurrem ile çok uzun bir beraberliği oldu. Gülfem adlı bir cariye dışında başka bir kadınla birlikte olduğu da bilinmez. Gülfem Hatun’un da Hurrem’le arasının çok iyi olduğu anlaşılmaktadır.

Haseki Hurrem Sultan, Padişahın gözdesi, olağanüstü zeki, sevimli, çekici bir kadın, aşırı derecede şefkatli bir anadır. Devrinin bazı politik olaylarına karıştığı için, aynı zamanda Osmanlı sarayında kadın hâkimiyetini başlatan kişi olarak da kabul edilir. Batılı yazarlardan Bernard Bromage onun kişiliği hakkında şunları söyler:

“Osmanlı saltanatının en muhteşem devresine, Muhteşem Süleyman ile birlikte hâkim oldu. Kocasının bir cihan fatihi olduğunu gören bu güzel kadın, hilâlin salibe galebe çalarak en uzak müşrik diyarlarına kadar uzanmasına çalıştı.”

Aralarında on bir yaş olan Kanuni ile evlendikten sonra Hurrem Sultan’ın yedi çocuğu oldu. Abdullah ve Murad isimli şehzadeler küçük yaşta vefat ettiler. Diğer çocuklara Selim, Mehmet, Cihangir, Bayezid ve Mihrimah adları verildi.

Ailesine çok bağlı bir kadın olan Hurrem, Kanuni’yi ve çocuklarını hiçbir yerde yalnız bırakmadı. Bursa’ya, Manisa’ya, Konya’ya ve diğer şehirlere seyahat etti. Yakınlarıyla birlikte oldu. Aile fertleri arasında sıkı münasebet kurdu.

Kanuni ve Hurrem Sultan, şehzadeleri arasında Mehmed’i çok sevmekte idiler. O Kanuni’nin Hurrem Sultandan doğan en büyük şehzadesi idi. Kanuni muhtemelen kendisinden sonra onu tahta düşündüğünden 1541 yılında sancak değişikliği yaptı.

Şehzade Mustafa’yı Manisa’dan Amasya’ya tayin ederken Mehmed’i Manisa’ya yolladı. O zaman Manisa sancağı daha çok padişah namzedinin gönderildiği veya merkeze en yakın sancak olarak gösterilen bir yerdi. Şehzadeler özellikle orayı isterlerdi. Bu tayinde ihtimaldir ki Hurrem Sultan da rol oynamış olmalıdır.

Şehzade Mehmed de ağabeyi Mustafa gibi değerli ve çok iyi yetişmişti. Ancak onun Manisa valiliği çok uzun sürmedi. Bir yılı bir müddet geçmişti ki 1543 yılında ani olarak vefat etti. Çok sevilen tahtın geleceği olarak düşünülen genç Şehzadenin vefatı aileyi büyük bir mateme garketmişti.

Şehzadeler güzidesi Sultan Mehemmedim

Diyerek vefatına tarih düşüren Kanuni Sultan Süleyman’ın bu mısraı, onun ölümüne duyduğu derin üzüntüyü de ortaya koymaktadır.

Adına Şehzadebaşında Mimar Sinan’a çok güzel bir cami inşa ettirdi.

Hurrem Sultan’ın da üzüntülü yılları bununla başladı denilebilir.

Hayırsever bir hanım sultan olan Hurrem, halk tarafından da çok sevilmektedir. Yaşadığı yüzyılda büyük saygı gördüğünü, daha sonraki asırlarda da hep hayırla yad edildiğini, hakkında yazılan yüzlerce cümleden sadece şu bir tanesi anlatmaya yeter sanırım:

“O, namuslu kadınların efendisi; melek huylu, derecesi yüksek, vasıfları temiz, zatı kutsi, hayır ve hasenat sahibi eşsiz bir inci; büyük, şanlı, yüksek mevkili bir hanımdı.”

Hurrem Sultan, siyasî bakımdan hiçbir padişah hanımının gelemediği seviyeye ulaşmasına rağmen, zaman zaman büyük acılar çekti. Küçük yaşta ölen evlatlarının yanı sıra, Manisa Valisi Şehzade Mehmed’in ve ardından Şehzade Cihangir’in vefatları, onu sonsuz üzüntülere sevk etti.

Evlat acısının da etkisiyle çeşitli hastalıklar geçirdi. Büyük ızdıraplar çekti. Son kışını çok sevdiği Hünkârı, Kanuni ile Edirne’de geçirdi. Rahatsızlığı artınca İstanbul’a dönerek içinde bir de hastanenin bulunduğu Eski Saray’a yerleşti. Yakalandığı kulunç hastalığından kurtulamayarak, 1558 yılında genç denecek bir yaşta (52) hayata gözlerini yumdu.

Cenazesi vezirlerin omuzlarında Bayezid Camii meydanına getirildi. Şeyhülislâm Ebussuud Efendinin imametinde kılınan Cenaze namazından sonra, yine Şeyhülislâm’ın eliyle defnedildi. Ölümü, bütün İstanbul halkını müteessir etti.

Cihan Padişahı Sultan Süleyman, hayatta hiç yanından ayırmadığı Hurrem’in naaşının da kendisine uzak kalmasını istemedi. Süleymaniye Camii çevresinde kendi türbesi için ayırdığı yerin hemen yanına onun için de bir türbe yaptırdı. Hurrem Sultan’ın türbesinde, bekçiler ve hafız-ı kurralar görevlendirdi. Yüzyıllar boyu günün yirmi dört saati bu hayırsever sultanın ruhuna Kur’ân-ı kerîm okundu.

Başbakanlık Arşivi’ndeki belgelere göre, nöbetleşe görev yapan hafız-ı kurra ve bekçilerin sayısı yüz otuz sekiz kişiyi buluyordu. Bunlara günde üç yüz elli akçe gibi yüksek bir ücret verildiğini dikkate alırsanız, Kanunî’nin Hurrem Sultana karşı olan sevgisi daha iyi anlaşılır sanırız.

Peki, Hurrem Sultan’ın Şehzade Mustafa olayındaki tutumunu nasıl değerlendireceksiniz diyebilirsiniz.

Birincisi o hadiseden başka Hurrem Sultan hakkında menfi ne duydunuz?

İkincisi ise hangi kadın kendi oğlunu saltanatta görmek istemez. Onunda kendi oğullarından birini saltanatta görmek istemesi en tabi bir durumdur.

Şehzade Mustafa meselesinde ise Kanuni asla onun sözüne itibar etmez onun sözüyle oğluna kıymazdı. Orada birinci derecede suçlu Rüstem Paşa ile isyan emarelerinde bulunan Şehzade Mustafa’nın bizzat kendisidir.

Aşağıda Hurrem Sultan’ın Türk milletine bıraktığı eşsiz eserleri okuyacaksınız. O belki bu camilerde namaz kılmadı medreselerinde okumadı, kervansaraylarında yatmadı, çeşmelerinden su içmedi, darüşşifasında tedavi olmadı. Hepsini Türk milletine ve evlatlarına miras bıraktı.

Türk milletine ve Müslümanlara ve onların evlatlarına hizmet edenlere karşı bazılarının özel bir husumeti oluyor nedense. Meral Okay ve benzerlerinin yaptıkları gibi.

Geride bıraktıkları

Osmanlı ailesinde güzel bir gelenek vardı. Küçük yaşta ölenler de dâhil, hanedan mensuplarından geride kalan eşyalar titizlikle saklanırdı. Yalnız hanımların ve kız çocuklarının eşyaları bu geleneğin dışında bırakılırdı. İşte bu adet Hurrem Sultan’ın vefatında değişikliğe uğradı. Merhumenin özel eşyaları sarayda ve türbesinde muhafaza altına alındı. Aralarında zarif işlemeli örtüler, kaşbastılar ve mücevherlerin de bulunduğu bu şahsi eşyalar, halen Topkapı Sarayı Müzesi ile Türk İslâm Eserleri Müzesi’nde sergilenmektedir.

Osmanlı Hanım sultanları içinde iyilik yapmakta en önde gelenlerden biri olan Hurrem Sultan, üç kıtaya yayılan geniş toprakların dört bir yanını bayındır etmek ve insanlara faydalı olmak için büyük çaba harcamıştı. “Solakzâde ve İbrahim Peçevi Efendi tarihlerinde Kanuni Sultan Süleyman’ın eserlerine yer verildikten sonra Hurrem Sultan’ın hayratı sıralanmaktadır.

Haseki Külliyesi

Cami, medrese, sıbyan mektebi, çeşme, imaret ve dârüşşifâdan meydana gelmektedir. Mimar Sinan’ın hassa başmimarı olduktan sonra yaptığı ilk eserdir. XIX. Yüzyıldan itibaren Haseki adıyla anılan Avratpazarı semtinde kurulmuştur. Peçuylu İbrahim külliyenin burada yapılmasının Kanuni’nin eşine gösterdiği bir incelik olduğunu yazar.

Külliyenin ilk yapılan birimi cami olup medrese ve sıbyan mektebi bir yıl, imaret ve dârüşşifâ ise on iki yıl sonra inşa edilmiştir. Bu durum külliyenin bir bütün olarak planlanmadığını, binaların değişik zamanlarda ayrı ayrı düşünülerek tasarlandığını göstermektedir. Külliyenin Süleymaniye Kütüphanesi’nde bulunan vakfiyesi 958 (1551) tarihlidir.

Cami Haseki caddesinin bir yanında, medrese, sıbyan mektebi, imaret ve dârüşşifâ ise diğer yanında yer almaktadır.

Cami: 945 (1538-39) yılında inşa edilen cami kare mekânlı ve tek kubbeli olup klasik uslupta yapılmıştır. Tek minarelidir. Daha sonra cemaate kâfi gelmemesi nedeniyle Sultan I. Ahmed zamanında iki sütun ve bir kubbe daha ilave edilerek büyütülmüştür (1612). Bugün de cami olarak hizmet vermektedir.

Medrese: Caminin karşısında bulunan medrese 946 (1539-40) yılında inşa edilmiş klasik tipte bir yapıdır. Sokak cephesinin merkezindeki kapıdan girilen revaklı bir avlunun üç yanını çevreleyen kapalı mekânlardan meydana gelmektedir. Dershanesi kapının karşısındaki revakın ortasında yer almaktadır. Dershanenin iki yanına üçerden altı, avlunun iki yanına beşerden on oda yerleştirilmiştir. Bunların hepsi kubbelidir ve içlerinde birer ocak bulunur. Vakfiyesinde bilimin ve eğitimin değerinden bahsedilerek bilim adamlarına ve talebelere vakfedildiği kaydedilmiştir. Müderrislere günde elli akçe, on altı talebeye günlük ikişer akçe, muide ise beş akçe verilmesi şart koşulmuştur. Bugün odaları yatakhane, dershanesi ise mescid olarak kullanılmaktadır.

Sıbyan Mektebi: Medresenin doğusunda yer almaktadır. Kare planlı olup yanyana iki birimden meydana gelmektedir. Birinci kısmı iki cephesi sütunlu açık dershane, ikinci kısmı ise kapalı dershanedir. Binanın önündeki havuzlu alan muhtemelen oyun bahçesi olarak düzenlenmiştir. Kitabe yeri boş duran mektebin yapılış tarihi bilinmemekle birlikte medresede kullanılan nilüfer çiçeği motifli başlıkların burada da kullanılması iki yapının birlikte ele alındığına işaret etmektedir.

Sıbyan mektebi yalnız Müslüman çocukları için vakfedilmiş olup dini eğitim şart koşulmuştur.

Kapalı dershanenin hemen yanında küçük ve oldukça bakımlı bir hazîre vardır. Mezar taşlarından çoğunun mütevellilere, külliyede hizmet eden kişilere ve onların aile fertlerine ait olduğu görülür.

İmaret: Haseki Caddesi üzerinde külliyeye girişi sağlayan üçüncü kapı imarete aittir. Kitabesinde 1550 (h.957) yılında yaptırıldığı belirtilmektedir. İmaret kuzeyde üç, doğu ve batı yönlerinde beş kemerli bir revakla çevrilmiş ve revaklar baklava başlıklı sütunlara oturtulan pandantifli kubbelerle örtülmüştür. Avlunun kuzeyinde iki büyük ve dört küçük kubbeli mutfak ile yanlarında dikdörtgen planlı odalar vardır.

Bugün imarethanede yemek pişirilip yenmekte bir bölümü ise kütüphane olarak hizmet vermektedir.

Darüşşifâ: Darüşşifa, Osmanlı mimarî tarihinde bir benzeri daha bulunmayan orijinal bir yapıdır. Mimar Sinan’ın, yaptığı eserler içinde en mükemmel mekân düzenlemesini gerçekleştirdiği Haseki Darüşşifası’nın giriş kapısındaki kitabeye göre, 1550 (h. 950) yılında bitirilmiştir.

Haseki Darüşşifası, belki günümüze kadar yapılan hastanelerin en havadar ve ferah olanlarının başında gelmektedir. Giriş kapısından sonra sekizgen planlı açık bir avlu ve bu avluya bakan yüksek kemerli muayene bölümleri yer almaktadır. Polikliniklerden sonra ise iç kısımlardaki kubbeli doktor ve hasta odaları bulunmaktadır.

Mimar Sinan, ana bölümden ayrı olarak ilâç yapımı için de iki ayrı oda inşa etmiştir. Yedi doktor, iki eczacı kalfası, yirmi dokuz memur ve müstahdem hizmet veriyordu. Ayakta tedavinin yanı sıra, yatarak tedavi hizmeti de veriliyordu.

Hurrem Sultan, vakıfnamede darüşşifada çalışacak doktorlar için öyle şartlar koşmuş ki, hayran olmamak elde değil. Meselâ, başhekim dahil, bütün personelin güzel cümlelerle hitap etmelerini ve hastaların sorularına hoşa gidecek şekilde cevap vermelerini istemiş.

Sadece bu kadar değil. Hastanede çalışanlara dolgun ücret verilmesi, fakir hastalardan doktor muayenesi ve ilâç için para alınmaması da onun şartları arasında bulunmaktadır.

20 Ocak 1976 tarihinden bu yana Diyanet İşleri Başkanlığı İstanbul Haseki Eğitim Merkezi adıyla faaliyet gösterilen külliye binalarında müftü ve vaizlerin meslekî eğitimleri yapılmakta, bunun yanında kıraat ilmi öğretilmektedir. Halen külliyenin medresesi yatakhane, kapalı dershanesi mescid, imareti yemekhane, sıbyan mektebi toplantı salonu, dârüşşifâsı eğitim ve idare binası olarak kullanılmaktadır.

Diğer Eserleri:

Şehzade Cihangir Camii: Tophaneye hakim olan büyük tepe üzerindeki mübarek camidir.

Bağdat’ta: İmamı âzam hazretlerinin nurlu mezarı üzerine sağlam bir kale, bir cami, güzel bir imaret, yüksek bir türbe ve akıl hastanesi bina edilmiştir.

Yine Bağdat’ta Şeyh Abdülkadir-i Geylanînin mübarek mezarı üzerindeki yüksek kubbe yenilenmiş, mübarek camii yeniden onarılmış, imaret ve daha başka hayratlar yenilenip yeteri kadar vakıflar bağlanmıştır.

Konya’da: Mevlana Celaleddin hazretlerinin nurlu türbeleri yakınında iki minareli yüksek bir cami, güzel bir mescit, imaret ve dervişler için odalar ve benzerleri yapılmıştır.

Şam’da: Yüksek bir cami, medrese, imaret ve daha başkaları.

Kefe’de ve İznik’te: Birer büyük kilise camie çevrilmişken aradan geçen uzun zaman boyunca harap olmuş bulunuyorlardı. Bunlar yenilenmiş ve gereği kadar vakıflar bağlanmıştır.

Mübarek Mekke ve Medine’de yapmış olduğu çok sayıda hayır ve dağıttığı sadakalar, bu yerlerde oturanların hayatlarının temeli olmuştur. Gerçi bu sadakalar önceleri de vardı. Şimdi ise iki katına çıkarılmış olup büyük bir titizlikle kâtipler tarafından ilgililere dağıtılır ve herkes eksiksiz kendisine ayrılan payı almaktadır.

Bir başkası da akarsu sadakasıdır. Bu su, Arafat kaynağıdır. Eskiden bu suyu Zübeyde Hatun akıtıp kente getirmiş, fakat zamanla harap olmaya yüz tuttuğundan su sıkıntısı çekilmeye bağlanmıştı, öyle ki bir arife günü bir parmakla kaldırabilecek bir kırba su bir altına satın alınmıştır. Bu suya üç dört kat daha katıp kentin suyunu bollaştırmak suretiyle bütün hacıları su sıkıntısından kurtardı.

Mekke’de: Dört mezhep için ayrı ayrı dört büyük medrese bina ettirdi ve Rum ülkesinde uygulanan kurallara göre on beşer öğrenci ve birer müderris yardımcısı tayin etti. Bunların belli ödenekleri hiçbir aksaklığa uğramadan ellerine ulaşmaktadır.

Müminlerin anası Hazreti Haticenin, Hazreti Fatıma ve öteki çocuklarının dünyaya geldikleri kutlu ev sonradan mescit haline getirilmişti. Zamanla harap olduğundan onu tamir ettirip üzerine yüksek bir kubbe bina ettirdi. Şimdi de, her cuma günü ikindi zamanına kadar ve salı geceleri sabaha kadar dervişler ve fakirler orada toplanıp zikrederler.

Yine Mekke ve Medine’de zengin birer imaret yaptırdı. Mekke ve Medine fukaraları her gün buralarda yedirilip içirilirler.

Edirne şehrine de Kevser suyu gibi sular getirip birçok çeşmeler yaptırmıştır ki bunlardan fukara halk yeniden can bulmaktan ve ölçüsüz sevinç duymaktan geri kalmaz.

Mustafapaşa Köprüsü kasabasında da mübarek bir cami, güzel bir imaret ve büyük bir han yapılmıştır ki bunlar da yine rahmetli Haseki Sultan’ın hayır işlerindendir.

İstanbul Kariye’de medrese ve Ayasofya ve Sultanahmet Camileri arasında Hurrem Sultan Hamamı

Ve Kudüs-i Şerifte muazzam imareti…

İşte o imaretin vakfiyesinde geçen muhteşem talimatları:

“Ve dahi şöyle şart eylediler ki zikr olan et’imeden hücerât-i merkûmede mücavir olan sülehânın her birine her nöbetde bir kepçe aş ve bir fodula ve cum’a gecesinde bir kıt’a yahni bile verile; ve mescidi şerifin imamına ve evkaf kâtibine ve [bütün imaret görevlerine] her nöbetde bir kepçe aş ve iki fodula ve cum’a gecesinde bir kıt’a yahni verile ve dahi şöyle şart eylediler ki zikr olan me’kelde fukara ve mesâkîn ve zu’afâ ve muhtâcînden her nöbetde dört yüz nefer kimesneye her birine bir fodula ve her ikisine bir tas içinde bir kepçe aş ve cuma gecesinde bir kıta yahni bile verile; ve dahi şöyle şart eylediler ki zikr olan huddâmdan gayri bir ferde şefaat ve iltimas vasıtası ile ta’am ta’yîn olunub bakraçla hârica alub gitmeyeler şöyle ki bir tarîkle ta’am ta’yîn etdirüb hârice alub giderse haram ola.”

Hurrem Sultanın bıraktığı eserlerden istifade edenler keşke öncelikle, onun vakfiyesini okuyup anlayabilecek seviyede olsalardı.

.

Kudret ve şahsiyet kaynakları ışığında:  Fatih kimdir!

Posted on 16 Haziran 2021

Zülfünün zencirine bend eyledi şahım beni;
Kulluğundan etmesin azad Allah’ım beni.
Fatih Sultan Mehmed

Zihniyeti ve tabiatı itibariyle hamleci bir ruh… Terakki ve tekamülden zevk alan bir hakan… Nefsini ehline teslim etmiş bir derviş… Tıpkı askerî fetihleri gibi, ilim adına açtığı savaşta da bir şeyhler, dervişler, âlimler, edibler, sanatkârlar ordusu kurmuş ve bu kutlu orduya da serdar olmuştu.

19 yaşında yedinci Osmanlı padişahı olarak tahta çıkan; 21 yaşında İstanbul’u fethetmek suretiyle, milletine dünyanın en güzel beldesiyle birlikte ebedî bir vatan kazandıran; İsfendiyar Beyliği’ne son verip Trabzon Rum İmparatorluğu’nu ortadan kaldıran; Yunanistan, Arnavutluk, Bosna-Hersek, (Belgrad hariç) Sırbistan, Eflâk ve Boğdan’ı zapteden; Kırım’ı Osmanlı tâbiiyetine alarak Karadeniz’i bir Türk gölü haline getiren; Otlukbeli’nde Uzun Hasanı mağlup ederek devletinin doğudaki şevketini artıran; Venedik’in Batı Ege’deki alınmaz denilen üssü Eğribozu zaptedip, denizlerdeki üstünlüğüne bir daha geri gelmemek üzere son veren; Otranto’yu fethettirip İtalyan devletçiklerini kendisini selamlamaya hazırlayan; 30 senelik padişahlığında 25 kez sefere çıkıp iki imparatorluk, dört krallık ve onbir prensliği ülkesine katan FATİH kimdir? Nasıl ve ne şekilde yetiştirilmiştir? İdealleri nedir? Kuvvet ve kudret kaynakları nelerdir? Bu soruların cevabını öncelikle Fatih’in eğitimden başlayarak çözmeye çalışacağız.

ŞAHSİYETİNİ İNŞA EDEN HOCALAR

Küçük yaşta tahsiline ve yetişmesine çok ehemmiyet verilen Şehzade Mehmed, devrin en mümtaz alimlerinden ilim öğrendi. Okumaya başlayacağı gün, Çandarlı Halil Paşa kendisine sırmalı bir cüz kesesi gönderdi. İlk hocası Hanefiî mezhebi fıkıh alimlerinin büyüklerinden Molla Yegan‘dır. Bu değerli alim, müstakbel taht sahibine uzun zaman ders vermiş ve çağının en gerekli bilgilerini en üst seviyede öğretmiştir. Yine fıkıhta devrin en yüksek ilim adamlarından Molla Hüsrev, şehzadenin ikinci hocasıdır. Bu büyük alimin ilminden çok istifade eden Fatih ona: “Zamanın İmam-ı Azamı” diye hürmet eder karşılaştığı yerde ayağa kalkardı.

Şehzade Mehmed daha sonra meşhur din ve fen alimi Akşemseddin’in terbiyesine verildi. Akşemseddin, şehzadenin her şeyi ile bizzat ilgilenirdi.

Ona, diğer ilimlerin yanısıra özellikle tasavvuf dersleri ve terbiyesi vermiştir. İstanbul’un fethi sırasında orduda yer alarak, uzayan kuşatmanın en sıkıntılı anlarında zaferin yakın olduğunu müjdeleyip Sultan Mehmed’in sabrını ve gayretini artırmıştır. Fetihten sonra ise Eyüp Sultan hazretlerinin kabrini belirleyerek Müslümanlara ikinci bir fetih heyecanı yaşatmıştır. Fatih de henüz 21 yaşında böyle büyük bir başarıya imzasını atmış bir cihangir iken “Bende gördüğünüz bu sevinç ve mutluluğu İstanbul’un fethi dolayısıyla sanmayınız. Zamanımda Akşemseddin gibi bir alimin bulunduğuna sevinirim” diyerek aldığı yüksek terbiyeyi göstermiştir.

Şehzade Mehmed’in yetişmesinde önemli rolü olan alimlerden biri de hadis ve fıkıh ilimlerinde büyük bir otorite olan Molla Gürani‘dir. Bilgi kayıtsızlığına karşı asla müsamaha tanımayan Molla Gürani’nin, ilk derse elinde bir değnekle girdiği ve şehzadenin hayreti karşısında: “Okumakta gevşeklik gösterirse padişah babasının emriyle buna müracaat edeceğini” söylediği rivayet edilmektedir. Şehzade Mehmed’in mizacının sertliği, Molla Gürani’nin tatlı-sert eğitim metoduna yenilmiş ve şehzade, kısa bir süre sonra dört elle ilme sarılmış; dinlenirken de teknik işlerle uğraşmaya başlamıştı. Molla Ayas, İbnü Temcid, Çelebizâde Abdülkadir, Molla Hasan Samsunî, Sinanüddin Yusuf, Hocazâde, Ali Tusî ve Bursalı Ahmed Paşa Sultan II. Mehmed’in diğer meşhur hocalarıdır.

İşte genç hükümdar, çocuk yaşından itibaren ilim, irfan, hikmet, kumandanlık ve sanat erbabı tarafından feyzine feyz katılarak yetiştirilmişti. Fatih’in şahsiyetini anlamak isteyenler önce yetiştiren hocalarını çok iyi bilmek ve tanımak zorundadırlar.

Zîra, kişi, aldığı terbiyenin ve ders gördüğü hocalarının bir aynasıdır. İcraatları bu eğitim ve terbiyenin bir tezahürüdür. Dolayısıyla Fatih’in şahsiyeti ile ilgili noktalan gözden geçirirken bu gerçekler daha iyi anlaşılacaktır.

BİR “CİHAD-I EKBER” MÜCAHİDİ

Fatih gibi her türlü ilimle mücehhez olarak yetişmiş, dolayısıyla alim sıfatına mazhar olmuş bir şahsın en temel özelliği ilme açık olmasıdır. Ayrıca bu İslâmiyet’in de açıkça emrettiği bir husustur. Zîra İslâmiyet, ilmin tâ kendisidir. Kur’an-ı Kerim’in pek çok yerinde, ilim emredilmekte, ilim adamları övülmektedir. Bir ayet-i kerimede mealen “Bilenlerle bilmeyenler hiç bir olur mu? Bilenler elbette kıymetlidir!” (Zümer Suresi:9) buyuruldu.

Peygamber efendimizin de “Beşikten mezara kadar ilim öğreniniz” ve “İlim Çin’de de olsa alınız” şeklindeki hadisleri ilmin önemini belirten sözlerinden sadece ikisidir. İşte Fatih, İstanbul’un fethinden hemen sonra, gerek burada gerekse fetihlerinin yanısıra İmparatorluğun hemen her beldesinde ilmi inkişafa büyük bir ehemmiyet vermiştir.

Fatih, öncelikle yeni başkentini bir ilim merkezi yapmak için camiinin etrafında yüksek sekiz medrese ve bu medreselerin arkasında da “Tetimme” adıyla bilinen sekiz küçük medrese inşa ettirmişti. Böylece caminin iki yanında toplam on altı medrese olup ayrıca batı tarafına bir de darütta’lim (sıbyan mektebi) kurmuştur. Medresenin vakfiyesinden, bu külliyenin tam teşekküllü bir eğitim merkezi olarak ve burada eğitim göreceklerin onun dışına çıkma ihtiyacını duymayacak şekilde düzenlendiği; dolayısıyla yeme, içme, barınma ve tedavi görme konusunda bütün ihtiyaçların görüleceği kütüphane, imaret ve darüşşifa gibi müesseselerin eksiksiz olduğu görülmektedir. Yine vakfiye de Fatih, İstanbul’un fethini cihâd-ı asgar (küçük cihad), bu imar ve eğitim hamlesini ise cihâd-ı ekber (büyük cihad)’e benzeterek Peygamberimizin bir hadisine işaret etmiş ve ilme verdiği önemi bir kez daha göstermiştir. O dünyanın en meşhur ilim adamlarını bu medreselere celbeder bu hususta maddî fedakarlıktan çekinmezdi. Meşhur matematik ve astronomi alimi Ali Kuşçu ile kelam alimi Alaaddin Tusi böyle bir gayretin neticesinde İstanbul’a gelmişlerdi. Zaman zaman âlimleri davet ederek ilmî sohbetler, tartışmalar yaptırırdı. Bazan müşkül mevzular vermek suretiyle alimlere risaleler yazdırır ve bunları tetkik ederdi. Fatih, ilmî meselelerde din ve mezhep farkı gözetmeksizin Batılı ve Doğulu bütün ilim adamlarına sarayın kapısını açardı. Sarayında biri Latince, diğeri Yunanca bilen iki katip bulunuyor ve bunlar padişaha eski çağlar tarihini okuyorlardı. Plutarkhos’un “Meşhur Adamların Hayatı” isimli eseri Fatih’in emriyle Yunanca’dan Türkçeye çevrilmiştir. Yine padişahın emriyle büyük astronomi ve coğrafya bilgini Batlamyus’un eseri de Türkçeye tercüme olunmuştur. Bu eseri çeviren filozof Amirutzes, oğlu ile birlikte Rumca ve Arapça isimlerle hazırlanmış olan bir dünya haritasını da Fatih’in emri üzerine tamamlayarak padişahın ihsanlarına kavuşmuşlardır.

GÜLÜNÇ BİR TEKLİF

Fatih’in, aldığı dinî eğitimin neticesi olarak, ilme karşı gösterdiği bu hassasiyeti Avrupalılar’ın, hele hele 17. asırda dahi dünya dönüyor diyenleri takibe aldıran kilise zihniyetinin anlaması mümkün değildi. Onlar, Fatih’in Hristiyanlara karşı gösterdiği hoşgörüyü ve ilim adamlarına tanıdığı hakları onun bu dine alâkası olarak anlamışlardı. Neticede, Papa II. Pius’un Fatih’e gönderdiği iddia edilen bir mektupta: “Seni bütün ölümlülerin en büyük, en güçlü ve en ünlüsü yapmak için küçücük bir şey kafidir. O şey nedir diyeceksin; bunu bilmek güç değildir, seni vaftiz etmek için birkaç damla su. Bundan sonra seni bütün doğunun ve Bizans’ın İmparatorluğuna nasbedeceğiz” şeklindeki sözlerle Fatih, Hristiyanlığı kabule davet edilmişti.

“Dünyada tek bir bin, tek bir devlet, tek bir padişah ve İstanbul da cihanın payitahtı olmalıdır” diyerek cihan hakimiyeti mefkuresini, i’lâ-i kelimetullah aşkını ortaya koyan bir padişahın “birkaç damla su” için bu ideallerden vazgeçeceğini sananlar ne kadar zavallıdır. Ya buna günümüzde dahi inananlara ne demeli…

BU DÜNYADAN MAKSAT NE?

Fatih Sultan Mehmed, hocası Akşemseddin’den tasavvuf dersleri alarak yetişmiş, Onun sayesinde ruhî terbiyesini tamamlamıştır. Bu terbiyeni bir neticesi olarak Fatih bütün sebeplere yapışır, sonra işlerini Hakk’a ısmarlardı. Bunun için O,

“Fazl u Hakkı himmeti cündi Ricalullah ile
Ehl-i küfrü serteser kahreylemektir niyyetüm.”

demektedir. Hiçbir işinde nefsinin arzularını düşünmez, hep Rabbinin rızasını gözetirdi.

Nefs-i mal ile nola kılsam cihanda ictihad
Hamdülillah var gazaya sad hezarân rağbetim

beyti bunu ne güzel açıklamaktadır.

İstanbul’u fethederek Peygamber Efendimizin müjdesine nail olan, Hz. Eba Eyyüd el Ensari’nin kabrinin bulunuşu ile hocası Akşemseddin’e daha büyük bir hayranlık duyan Fatih, talebeliği devam ettirmeyi arzulamıştır. Akşemseddin ise:

“Sultanım, sen bizim tattığımız lezzeti tadacak olursan saltanatı bırakırsın. Devlet işlerini tam yapamazsın. Din-i İslâm’ı yapma işi yarım kalır. Müslümanlar’ın rahat ve hayır içinde yaşayabilmeleri için devletin ayakta kalması şarttır. Seni talebeliğe kabul edersem, düzen bozulabilir, halkımız perişan olabilir. Bunun vebali büyüktür. Allahü teala’nın gazabına maruz kalabiliriz.” diyerek, teklifini reddetmiştir.

Bu şekilde bir tasavvuf terbiyesi ile yetişen Fatih, dünyanın en adil hükümdarlarından biri olmuş; insan hak ve hürriyetlerine, günümüzde dahi misline hasret kalınan şeklinde fiilî saygı göstermiş, hakimiyeti altına giren milletlere tam bir dil, din ve vicdan hürriyeti tanımıştır.

Ancak o yine tasavvuf elinin bir nişanı olarak sürekli insanlar arasındadır, devlet işlerini, halkın müşkillerini çözerken devamlı Rabbi ile beraberdir. Kulluk vazifelerini ihmal etmemektedir.

Zülfünün zencirine bend eyledi şahım beni
Kulluğundan etmesin azad, Allahım beni

beyti bu duygularını çok güzel yansıtmaktadır. Yine onun,

Ahiret kesbeylemektir dâr-ı dünyadan garez
Yoksa ey zâhid nedir, bildin mi ukbadan garez?
Mal u mülki terkedip gitsen gerekdir akıbet
Pes nedir dünya için ey hâce, dünyadan garez
Her ne kim görsen, tealluk bağlama, kılma karar
İbret almaktır dila, seyrü temaşadan garez

gibi beyitleri dünyalık olarak nihayete ulaşmış bir şahsın bu dünyanın geçiciliğini, boş olduğunu, ona takılıp kalmamak gerektiğini düşünüp Hak’ta fani olma sırrına ulaşmak isteğini açık bir biçimde belirtmektedir.

Ey kuzeyden esen rüzgâr!

Fatih Sultan Mehmed, cihan padişahı olmakla beraber fevkalâde alçak gönüllü idi. Alim ve ulemaya karşı saygısı ve hürmeti büyüktü. Feyiz ve himmetine kavuşabilmek için Horasanlı büyük âlim ve veli Nureddin Abdurrahman Cami (Molla Cami’ye mektup yazmış ve kendisini İstanbul’a davet etmişti. Molla Camî’nin, divânında. Fatih Sultan Mehmed için yazdığı şiir, Fatih’in, bu büyük velinin nazarındaki değeri yanında Osmanlı Türk dünyası dışında nasıl tanındığının da bir göstergesidir.

“Ey kuzeyden esen rüzgâr! Ne hoş kokular getiriyorsun.
Haydi arzuların kıblesi olan semte doğru es!
Ilık nefesine samimiyet kokularını karıştır.
Ve hep İhlas yolundan giderek hedefe ulaş.
Rica ve dua denklerini Horasan’da bağladıktan sonra.
Rum diyarına doğru yürü.
Yolda, bu yolun usûl ve erkanını öğren.
Büyüklerin yetiştiği dergâhın nerede olduğunu sor.
Oraya varınca yüzünü hizmetçilerin ayak tozlarına sür.
İzin isteyip, yeri öperek huzura gir.
O cihad eri, gazi padişahın önünde hikmetler saçarak söze gir ve;
“Ey mertebesi yüksek padişah!
Sana dünya mülkü, atalarından kalma bir mirastır” de.

Dünyada pek az kimse, böyle büyüklük ve ihtişam tahtında senin gibi feyz verme olgunluğuna sâhib olabilmiştir. Sünnet-i seniyyenin her tarafa yayılması senin gayretinle oldu. Küfük yuvaları, kiliseler, yine senin himmetinle camiye çevrildi. Harblerdeki isabetli tedbirlerinle, küfür ve sapıklık kal’alarını kökünden yıktın. Daima şefkat ve merhamet tarafına yönelmiş, kötü huylardan temizlenmiş bir padişahsın. Seni kıskananların aksine her türlü hikmet, şeref, yiğitlik ve cömertlik sıfatları sende toplanmış. Cömertlikte derya gibisin, sanki altın madenisin. Hatta deryadan da altın ocağından da cömertsin. Şu gök kubbenin zirvesi var oldukça ve dünya yerinde durdukça, Allahü Teala, gönlüne uygun ihsanlarda bulunsun, dünyanın şerefi ayaklarının altına serilsin, dilerim. Ey etrafa amber kokuları saçan seher rüzgârı! Madem ki duâ ve sena demetleri diziyorsun, bu garip şiirlerden birkaçı o selim akıllı edîb padişaha lâyık ola. Sana emanet ettiğimiz bu garip armağanları sultanın meclisine götür. Bu kıymetsiz hediyemi onun yüce ve şerefli huzuruna sunarken, de ki: Karınca, muhabbet ve sadâkat yönünden, Süleyman aleyhisselamın katma yarım çekirge ayağı gönderdi. Nitekim “Armağanlar, gönderenin değeriyle ölçülür” diyerek sözü bitirmeye bak. Fazla ısrar etme. Lütfen selam ve hürmetimi söyleyerek kelâma son ver.”

Mevlana Abdurrahman Cami’yi çok seven Fatih onu Anadolu’ya davet etti. Molla Cami, Konya’ya geldiğinde Fatih’in vefat haberini alınca büyük bir teesürle geri dönmüştür.

EL MUZAFFER DAİMA

Fatih, babasının ve kendinden önceki Osmanoğulları’nın tek gayelerinin din-i İslâm’ı yaymak olduğunu ve kendisine de bu ulvî gayeyi miras bıraktıklarını pekala biliyordu. Trabzon Rum İmparatorluğu’nu fethetmeye giderken Zigana dağlarında yaya yürümek zorunda kalmış ve büyük müşkilat çekmişti. Bu sırada, Uzun Hasan’ın annesinin “Ey oğul! Bir Trabzon kalesi için bu zahmete değer mi? Burasını da gelinime bağışla” sözüne karşı:

“Hey ana! Sen bizi Trabzon kalesi için mi bu eziyeti çekiyor zannedersin. Bu zahmet din yolunadır. Zîra bizim elimizde İslâm kılıcı vardır. Eğer bu zahmeti ihtiyar etmezsek bize gazi demek yalan olmaz mı?” diyen Fatih, kendisini haklı olarak, yeryüzüne İslâm’ın hak ve adalet prensiplerini yaymağa memur addediyordu.

Fatih, Karamanoğulları ve Batılı Hristiyan devletlerle ittifaklar yaparak Osmanlı topraklarına tecavüzlerde bulunan Akkoyunlu Uzun Hasan’a gönderdiği mektubunda ise şöyle sesleniyordu:

“Bil ki bizim memleketimiz İslâm yurdudur. Atalarımızdan beri devletimizin çerağı, küfür ehlinin yürek yağı ile aydınlanmıştır. Sen eğer Müslümanlar’a karşı kötü maksatlar besliyorsan, sen ve sana yardım edenler iman düşmanlarıdır. Bütün devlet ve İslâmiyet düşmanlarını yok etmek için atımız eyerlenmiş ve kılıcımız kuşanılmıştır. Allah, bu kulunu sebep kılarak, senin zulmünü mazlumlar üzerinden kaldıracaktır…”

Fatih’in saltanattan, padişahlıktan maksadının ve gayesinin ne olduğu, onun kullandığı lakaplarda da görülmektedir.

O genellikle “Müslümanların rehberi; Gazi ve mücahidlerin efendisi; Rabbü’l âleminin teyidiyle müeyyed; Saltanat ve hilafet semasının, dünya ve dinin güneşi; Resulullah efendimizin sünnetinin muhyii (ihya edeni); İslâm dininin naşiri (yayıcısı) Ebü’l-Feth Sultan Muhammed Han” lakaplarını kullanır.

Bu lakaplara layık olmak sevdasıyla gecesini gündüzüne katan Fatih, yaptırdığı gönül açıcı sarayında pek az kalabilmiş; hayatını, kurulduğunda dünyayı titreten çadırlarında geçirmiştir. Saltanat müddeti, mühründeki “el-Muzaffer daima” ibaresiyle mükemmel özdeşleşmiştir.

FATİH’İN DİVÂNINI ANLAMAK

Fatih Sultan Mehmed, devrinin aynı zamanda kuvvetli bir şairidir. Avnî mahlasıyla şiirler yazıyor; şiirleri, küçük bir divân teşkil edecek sayıya varıyordu. Şiirlerinde, sağlam bir İslâm itikadı sezilir. Kuran, hadis, fıkıh gibi ilimlerdeki vukufu şiirlerine yansıtmıştır. Şiirlerinde, zaman zaman tasavvufun esasları görülür. Zikrettiği beşeri güzeller, bazen Cemâl-i Mutlaka uzanan bir çizgide görüntü verirler.

Nihad Sami Banarlı Bey: “Ahmed Paşa, Sinan Paşa, Melîhî ve Necâtî gibi Osmanlı şiir ve edebiyatına hamle yaptıran kudretli isimler asrında hükümdarca şiir söylemek kolay değildir” dedikten sonra şunları ifade etmiştir: “Bunun için, yaradılışın izninden başka, üstün bir kültüre sahip olmak gerekir; Türk, Arap, Acem edebiyatlarını, İslâm ilimlerini, İslâm tefekkürünü, tasavvufu, Şark-İslâm mitolojisini bilmek; aruz ve kafiye ilimlerini öğrenerek fesahat ve belagatın inceliklerine vâkıf olmak lazımdır. Bunlardan başka astronomiden tıb bilgisine, matematikden kimyaya kadar fen bilgilerini, şiiri onlarla besleyecek ve şiirde onların akislerini farkedecek kadar kavramış olmak lüzumu vardır.” Görüldüğü gibi, bütün bu ilimleri kullanarak yazılan şiirleri anlamak için de aynı ilimlerden az da olsa nasipdâr olmak lazımdır. Yoksa ilimden nasipsiz olanların bu şiirleri açıklamaya çalışmalaRI kendilerini gülünç durumlara düşürmektedir.

Nitekim Fatih, Peygamber efendimizi methettiği na’tının bir beytinde

“Alnın kamerine yüzün ayına müşabih
Bunca göz ile görmedi bu çarh-ı mualla”

“Yaratılalı şunca zaman olan bu yüksek gökkubbe altında, gelip geçen bunca göz sahibi insanlar, senin kamer alnına ve ay yüzüne benzeyen birini daha görmediler” derken beyte:

“Şair, gökkubbede ancak bir tane ay olması gibi sevgilinin de dünyada bir tane olduğunu ifade ediyor. Beyitte, gökkubbedeki yıldızlar birer göz olarak düşünülüp karanlık gecede her birisinin ay ile varlık kazandıkları imâ ediliyor ki bu manzara câhiliyye devrinde Hazreti Peygamber’in zuhuru ve O’nunla yeni bir varlık kazanan ashab-ı kiram mazmununu hatırlatır. Nitekim Hazreti Peygamber bir hadislerinde “Ashabım yıldızlar gibidir… buyurmaktadır.” şeklinde açıklama getirilmektedir.

BATILI GÖZÜYLE FATİH

Fatih hakkında taassuptan uzak Batılı tarihçi ve yazarların ifadeleri fevkalade manidardır. İtalyan Langusto yaptığı bir tasvirde Fatih’i, “İnce yüzlü, uzunca boyludur, hürmetten fazla korku telkin eder, seyrek güler, şiddetli bir öğrenme ihtirasına sahip ve alicenaptır. Kendinden daima emindir. Türkçe, Rumca ve Slavca konuşurdu. Harp sanatından çok hoşlanırdı. Her şeyi öğrenmek isteyen zeki bir araştırıcı idi. Soğuğa, sıcağa, açlığa, susuzluğa ve yorgunluğa mütehammil idi” şeklinde tanımlamaktadır.

Alman müsteşrik Franz Babinger ise “Türk dünyası için Fatih, günümüze kadar, bütün imparatorların en büyüğü olup, beşer tarihinde başka her hangi bir şahsın kendisi ile mukayese edilmesi zordur. O, Türk milletine, bütün târihinin en harikulade ve en yaklaşılması gayr-ı kabil şahsiyet olarak takdim edilmiştir. Batı âleminin mukadderatı Fatih Sultan Mehmed’in görünmesi ile sarih bir şekilde işaretlenmiştir. Kudretli şahsiyeti, büyük Avrupa sahalarının dış görünüşünü derinde değiştirmiştir. Ortaçağ’dan çıkarken, insanları ve dünyayı görüş tarzında Fatih’in şahsiyeti, zekâları tesir altında bırakmıştır” demektedir.

.

II. Selim Hân’ın Şahsiyeti

Posted on 16 Haziran 2021

Zinhâr emîn oturma ki âlemde kimse hiç
Bulmadı çarh-ı zâlim elinden emân dahi

Büyük âlim ve şeyhülislam Ebussuud Efendi’nin vefatı Selim Han’ı çok üzmüştü. Onun vefatının üzerinden henüz üç ay geçmişti ki kendisi bu fani dünyaya veda kıldı.

II. Selim Han’ın vefatı Peçevi tarihinde şöyle anlatılmaktadır:

“Bu alçak ve kıyıcı dünya şaha da gedaya da ebedi olarak kalacak bir yer değildir. Tevafuk bu ya sarayda padişaha has hamamın kimi kubbeleri süslenmiş, kimileri de yeniden yaptırılmıştı. O sırada padişah hazretleri hamamda halvet yapmak istedi. Sevinç içinde neşeyle içeriye girdi. Ancak bu devran cihan padişahına zevkin bu kadarını dahi çok gördü. Hamam içerisinde gezinirken mübarek ayakları mermere takılarak birdenbire bir yanı üzerine yıkıldı ve sert mermer taşı düştüğü tarafını mosmor etti. Hizmetçi ve ağaları onu kaldırıp özel dairesine ilettiler.

Hekimbaşı gelerek yakı ile tedavi edilmesini uygun buldu. Fakat tam o sırada birdenbire ateşi yükseldi. Sonunda bu acı ile sıkıntıdan mide bozukluğuna uğradı. Sözün kısası vade gelmiş ecel de erişmiş imiş. Ne yaptılarsa bir yarar sağlamadı. İnsanoğlu şimdiye kadar ecel derdine bir çare bulamadığı gibi onlar da bulamadılar. Elli yedi yaşında olduğu hâlde Şaban ayının on sekizinde (31 Kasım 1574) Pazartesi günü öğle vakti cennetin en yüksek katına erişti.”

Kaynakların değerlendirilmesinden anlaşıldığına göre II. Selim Han hamamda iken tansiyonu düşüp kaymış ve beyin kanamasından vefat etmiştir.

Şehzade Selim İstanbul’da doğan ilk Osmanlı padişahıdır. 28 Mayıs 1524’te Topkapı Sarayı’nda Hürrem Haseki Sultan’dan doğdu. Çocukluğu İstanbul’da Eski Saray’da geçti. 27 Haziran 1530’da ağabeyleri Şehzade Mustafa ve Mehmed ile birlikte At Meydanı’nda bir hafta boyunca süren eşsiz bir eğlenti ve törenle sünnet edildi. On altı yaşına kadar sarayda kalıp derin bir saray eğitiminden geçirildi. 1542’de on altı yaşında iken Konya sancakbeyi olarak atandı. 1544’de Manisa sancakbeyi olarak tayin edildi ve 1558’e kadar görev yaptı. 1558’de tekrar Konya sancakbeyiliğine atandı ve 1562’ye kadar orada kaldı.

Şehzade Selim sancakbeyiliği yaptığı vilayetlerde tahsiline devam edip ilmini arttırdı. Bu süre zarfında özellikle ilim ve sohbet meclislerine devam etmeye gayret gösterdi. Kütahya’da iken yirmi civarında âlim, edip, şâir ve sanatkârı etrafında toplayarak onlarla yakından ilgilendi.

Kanunî Sultan Süleyman hayatta iken, özellikle 1553’den sonra, şehzadeleri arasında taht için çalışmalar görülmeye başlandı. Kanunî’nin şehzadelerinden Mahmud, Murad, Mehmed ve Abdullah kendi ecelleri ile ölmüşlerdi. Hürrem Sultan’ın kendi oğullarından Selim veya Bayezid’i taht için düşündüğü söylentisi yaygındı. Bu nedenle Şehzade Mustafa’nın ilk defa taht için bir takım faaliyetlere giriştiği duyuldu. Erzurum ve Diyarbekir beylerbeyilerine mektuplar gönderdiği ve kendi tarafına çekmek istediği yönünde bazı belgeler ortaya çıktı. Bu belgelerin bir kısmının Rüstem Paşa tarafından hazırlandığı iddia edilse de Mustafa’nın çevresindekilerin tesiriyle bazı hareketlere giriştiği açıktı. İşte bu söylenti veya gerçekler çok iyi bir eğitim almış geleceğin varisi olarak görülen Mustafa’nın sonunu hazırladı. Mustafa’nın idamına üzülen Cihangir’in de ani vefatı, anaları da aynı olan Selim ile Bayezid’i, saltanat yolunda yalnız bırakmıştı.

Hürrem Sultan’ın hayatta olduğu müddetçe iki şehzade arasında en küçük bir niza görülmemişti. Ancak Hürrem Sultan’ın vefatından sonra bu kez Bayezid’in saltanat mücadelesi için hazırlıkları ortaya çıktı. Aslında Mustafa’nın yanındaki bazı beylerin bu defa da hizmetine vardıkları Bayezid’i hareketlendirdikleri anlaşılıyordu.

Kanunî Sultan Süleyman’ın Bayezid’e gönderdiği nasihatçiler hiç fayda vermedi. Hatta Padişah Bayezid’e nasihatçiler yollarken dengeyi gözetmek adına hiçbir faaliyette bulunmadığı hâlde Selim’e göndermiş ve böylece Bayezid’e tarafsız kalacağı yönünde mesajlar da vermişti. Buna rağmen Bayezid yeni tayin edildiği sancağına gitmediği gibi etrafına topladığı büyük bir kuvvetle Selim üzerine yürüdü. Kanunî bu durum karşısında Anadolu beylerine Selim’in desteklenmesi için emirler yolladı.

29 Mayıs 1559’da iki şehzade taraftarları ve kendi sancak orduları ile birlikte Konya yakınlarında bir muharebeye giriştiler. Babasının desteğini almış olan Şehzade Selim bu çarpışmadan galip çıktı. İran’a doğru çekilen Bayezid’i Hınıs’a kadar kovalayan Şehzade Selim Konya’ya geri döndü. Bayezid ise oğulları ile birlikte, iki bin kişilik kuvvetiyle İran’a Safevi Devleti’ne sığındı. Kanunî, Şah Tahmasb ile yapılan yazışmalarla isyankâr oğlunun geri verilmesini istedi. 25 Eylül 1561’de Şah Tahmasb elinde bulunan şehzadeleri Osmanlı heyetine teslim etti. Şehzade Bayezid’in boğdurulması sonucunda, Konya sancakbeyi bulunan Şehzade Selim, Kanunî’nin rakipsiz tek veliahdı olarak kaldı. Bu nedenle 1562’de devlet başkentine daha yakın olan Kütahya sancakbeyiliğine atandı. Artık saltanat yolu kendisine açıktı.

Aslında şehzadeler arasında saltanat mücadelesinin başladığı yıllarda II. Selim Han’ın musahibi Celal Bey’le bir mülakatı onun bu konudaki tevekkülünü göstermesi bakımından mühimdir. Zira Kanunî Sultan Süleyman’dan sonra yerine kimin geçeceği merak konusuydu. Şehzade Mustafa ve Şehzade Bayezid yıllar önce veliahtlık mücadelesine girişmişlerdi.

Şehzade Selim bir gün musahibi Celal Bey’e, bu meseleyi açmış ve şöyle sormuştu:

“Halk arasında bizim için ne derler, saltanatı kime tahmin ederler?” Celal Bey, ordunun Mustafa’yı tuttuğunu söyledi. Bayezid ise, babası, annesi ve veziriazam tarafından destekleniyordu. Bu durumda Şehzade Selim için bir ümit ışığı görülmüyordu. Ancak Şehzade tevekkülünü bozmamıştı: “Varsın Mustafa’yı en kuvvetlisi istesin. Bayezid’i ana ve babası talep etsin. Selim fakire de Mevlası rağbet etsin. Yarının sahibi var” dedi.

Gerçekten de önce Mustafa sonra da Bayezid hayatını kaybedecek ve saltanat Şehzade Selim’e nasip olacaktı.

II. Selim Han, uzuna yakın orta boylu, açık alınlı, elâ gözlü ve sarışındı. Annesine çok benzediği rivayet edilmektedir. “Sarı Selim” diye de anılmaktadır. Avcılık ve yay çekmede fevkalâde maharetli olup, zamanında ondan daha kuvvetli yay çeken yoktu. Babası Kanunî Sultan Süleyman devrinde birçok savaşlara katılmakla beraber, tahta geçtikten sonra sefere çıkmadı. Çünkü devrindeki seferler umumiyetle büyük deniz seferleri olup bu seferlere de padişahın kumanda etmesi âdet değildi.

Tecrübeli ve bilgili bir vezir olan Sokollu Mehmed Paşa’yı hükümet işlerinde tamamen serbest bırakmakla beraber, lüzumlu gördüğü meselelerde duruma müdahale ederdi. Âlimlere büyük hürmet göstermiş, çok sevdiği büyük âlim Ebussuud Efendi’yi vefatına kadar meşihat (şeyhülislamlık) makamında tutmuştur. Sırdaşı ve çok sevdiği Celâl Bey’i Ebussuud Efendi hakkında düşüncesiz birkaç söz söylemesinden dolayı Manastır’a sürmüştür. Cülûs bahşişinin ilmiye sınıfına da verilmesi âdetini ilk defa II. Selim Han çıkarmıştır.

Muhakkak ki Sultan II. Selim’in kendini geliştirmesinde dönemin âlimleri ile bir arada olması büyük rol oynamıştır. Onun belki en büyük şansı Kanunî devri âlimlerinin bir kısmının onun devrinde yaşıyor olmasıdır. Ayrıca Selim Han, Kanunî Sultan Süleyman devri uleması ve sanatkârlarının neredeyse tamamını tanıma fırsatını ve imkânını bulmuştur.Şeyhülislam Ebussuud Efendi’nin dışında devrin önde gelen isimlerinden biri Tarihçi Gelibolulu Mustafa Âli’dir. Künhü’l-Ahbar adıyla meşhur bir tarih eseri olan Âli, 16. asrın en büyük tarihçilerindendir. Yine büyük minyatür sanatçısı

Nakkaş Nigârî II. Selim Han’ın himayesini görmüştür. Şâir Baki, II. Selim Han zamanında Anadolu ve Rumeli kazaskerliği yapmış ancak olmayı çok istediği şeyhülislamlık mertebesine ulaşamamıştır.

İkinci Selim aynı zamanda imarcı bir padişahtır. Kısa süren saltanat döneminde Türk ve dünya sanatının şaheseri sayılan Edirne Selimiye Camii’ni inşa ettirmiştir. Tamire muhtaç olan Ayasofya Camii’ni yaptırdığı istinat duvarlarıyla tahkim ettirerek günümüze kadar gelmesini sağladığı gibi, iki minare eklemiş, yanına iki de medrese yaptırarak külliye hâline getirmiştir. Bunlardan başka Mekke-i Mükerreme’nin su yollarının tamiri, Mescid-i Haram’ın mermer kubbeler ile tezyini, Lefkoşe Selimiye Camii, Aziz Efendi Tekkesi, Navarin Limanı’na hâkim bir mevkiye yaptırdığı kule diğer önemli hayratı arasındadır.

II. Selim Han âlimlere büyük hürmet ve saygı gösterirdi. İlmini takdir ettiği Ebussuud Efendi’yi yaşının ilerlemesine rağmen vefatına kadar görevinden almamıştı. Ünlü mutasavvıf Yahya Efendi’ye hürmeti yüksekti. Tahta çıktığı sırada yaşadığı bir hadise ona derin bir muhabbet duymasına yol açmıştı. Bir gün saltanat kayığı ile Boğaz’ı gezmek için çıkmıştı. Giderken Boğaz’daki bazı yerleri yanındakilere soruyordu. Beşiktaş’a geldiklerinde, kendisine; “Efendim burası Beşiktaş’tır ve Yahya Efendi hazretleri oturur. Buralarını o ihyâ etmiştir” dediler. O zaman Sultan Selim Han; “Yahya Efendi’yi nasıl bilirsiniz?” diye sordu. Ona; “Sultanım! Yahya Efendi, babanız cennetmekân hazretlerinin süt kardeşi idi. Babanızla çok iyi görüşürlerdi” dediler. Selim Han: “Evet, babamla olan yakınlığını ve dostluğunu bilirim. O babama her ne derse babam şüphesiz yerine getirirdi. Yahya Efendi saraya bir defa olsun gelmemişti. Lâkin babam hep onun ayağına giderdi. Babam ona çok iltifat ettiğine göre görelim nasıl zattır. Evliyalığı nicedir. İmtihan için onu bir yere davet edelim” dedi. Kale bahçesi denilen güzel bir yere geldi. Sultan bir adamıyla Yahya Efendiyi buraya davet etti.

Yahya Efendi geldiğinde ona iltifat etmemeyi gönlünden geçirdi. Çok geçmeden Yahya Efendi kayığıyla çıkageldi. Sultan Selim Han, Yahya Efendi’yi görünce tahtından inip hürmetle onu karşıladı ve iltifat etti. Yahya Efendi ona: “Sultanım! Niçin tahtınızdan indiniz. Bu ne iltifat” buyurdu. Sultan, el öpmek isteyince, Yahya Efendi, “Sultanım abdestiniz var mı?” Diye sordu. Sultan; “Abdest alayım” deyince Yahya Efendi: “Dediğim namaz abdesti değildir. Söylediğim tövbe abdestidir” buyurdu. Sultan Selim Han mahçup oldu ve Yahya Efendi’nin ellerinden öpüp, hürmet gösterdi. Onun büyük bir velî olduğuna iyice inandı.

ÂTEŞ KESİLÜR

Sultan II. Selim, daha Kütahya’da şehzade iken Samî, Hatemi, Merdümî, Ulvî, Fıraki, Ferdi, Nigârî, Nihanî, Şeyhzâde Mehmed Çelebi, Memi Gülâbî Çelebi gibi yirmi civarında sanat ve bilim adamı toplayıp ve ayrıca önem vermekle kalmamış ve onları çevresine toplayıp korumuştur. “Selîmî” ve “Tâlibî” mahlaslarıyla bilinen Selim’in manzumeleri bulunmaktadır. Az sayıda söylediği şiirlerinden bazısı klasik edebiyatın en güzel mısraları arasında yerini almıştır. Bunlardan en meşhuru şudur:

Biz bülbül-i muhrik-dem-i şekvây-ı firâkız
Âteş kesilür geçse sabâ gülşenimizden

Yahya Kemal Beyatlı, yukarıda geçen beyti harikulâde bulduğu için tanzim etmiş, üzerine dört beyit daha eklemek suretiyle yeni bir gazel meydana getirmiştir. Şiirin ilk mısraları da şu şekildedir:

Kan aktığı günden beri cân-u tenimizden
Yâkut fer almış denilir madenimizden

Yine Beyatlı, “Selîm-i Sâni’ye Gazel, Sene 982 “ (m. 1574) adlı isimli bir gazel kaleme alarak, Sultan Selim Han’ın tahlilini yapar. Şiirin sonunda

Bir beyti bir de câmi-i ma’mûru var Kemâl
Yağsın türâb-ı kabrine gufrân-ı müşk-bû

Mısralarıyla padişahın “Biz bülbül-i muhrik…” şeklinde başlayan beytinin en az Selimiye Camii kadar görkemli ve ihtişamlı olduğunu belirtir. 1568 senesinde temelleri atılan mabed, 1575’te son şeklini almış; fakat ne yazık ki Sultan Selim Han, caminin tamamlanışını göremeden vefat etmiştir.

Bugüne ulaşan manzumelerine bakıldığında Hazreti Peygamber için yazılmış bir naata tesadüf edilir. Üzerinde oturduğu tahtın yalnız Allah’ın bir lütfu olduğunu dile getiren padişah, bu yüksek devlete kendi çabalarıyla erişmediğine inanmaktadır. Muhatabı olan yüce Peygambere bu duygularını arz ederken her satırda kendisinden merhamet dilemesi, O’na olan bağlılığının ve sevgisinin ne derece olduğunu gösterir:

Yâ resûl-ı müctebâ eyle şefaatle rehâ
Abd-i âciz bir günehkâram gönülde yok sivâ

Eylemiş Allah bu tahtı nasîb ümmetine
Ben günehkâra değil lâyık bu ihsân u atâ

Âcizem pür-asem ü zenb ü pür-ma asidir kulun
Merhamet kılmazsan ey şâh-ı rusûl hâlim fenâ

Lutf ü ihsânından ümmîd kesmezem kim şefkatün
Bu Selimî elbet eyler mevsûl-ı râh-ı Hüdâ

(Ya Resulallah bana şefaat eyle. Aciz ve günahkar bir kulum. Gönlümde başka şeylerin muhabbeti yoktur. Cenabı Hak hiç layık olmadığım halde saltanatı bu günahkar kuluna ihsan eyledi. Oysa ben hatalı, kusurlu baştanbaşa asi günahkar bir kulum. Ey resuller şahı sen merhamet kılmazsan halim fenadır. Senin lütf u ihsanından hiçbir zaman ümidimi kesmem. Selimi’yi (II. Selim Han) Huda’nın yoluna kavuşturacak olan senin şefkatin olacaktır).

Sultan Selim Han, sekiz senelik saltanatı boyunca, devletine ve milletine zarar vermek isteyenlere karşı sağlam bir duvar gibiydi. Bununla beraber uzuna yakın boyuyla, ela gözleriyle ve sarı saçlarıyla her zaman sevenlerine karşı ince ve merhametli davranmıştır. Kısacası bu zamanlarda kendi ismi gibi selim bir çizgi çizmiştir. Nitekim günümüze ulaşan nâdide şiirleri arasında onun bu hususiyetine ışık tutan mısra şu şekildedir:

Tab-ı latîfimiz bizim ey dil Selîm’dir
Yok kimseye adavetimiz Hakk Alîm’dir

(Ey gönül! Bizim latif tabiatımız yumuşaktır. Allahü teâlâ bilir ki, hiç kimseye karşı sebepsiz bir düşmanlığımız yoktur.)

.

Kanunî Sultan Süleyman Hân’ın Şahsiyeti

Posted on 16 Haziran 2021

Kanunî, Osmanlı padişahlarının onuncusu ve İslâm halifelerinin yetmiş beşincisidir. Yavuz Sultan Selim Han’ın oğludur. 27 Nisan 1495’de Trabzon’da Aişe Hafsa Sultan’dan doğdu. Doğduğu zaman, Süleyman ismi, Kur’ân-ı Kerim açılarak verildi. Neml Sûresi otuzuncu âyet-i kerimesinde geçen Hazret-i Süleyman’ın isminden alındı.

Annesi Aişe Hafsa Hatun ve ninesi Gülbahar Hatun’un terbiyesinde büyüyen Şehzâde Süleyman, yedi yaşından sonra ilim öğrenmeye başladı. Kastamonu yakınlarındaki Daday Kasabası’ndan Evhadoğlu Hayreddin ismiyle bilinen mübarek bir zat, şehzâdeye hoca tâyin edildi. Hayreddin Efendi, Şehzâde Süleyman’a aklî ve naklî ilimleri öğretti.

Her şehzâde gibi, onun da bir sanat sahibi olması arzu edildi. Devrin tanınmış kuyumcularından biri hoca tayin edildi ve kuyumculuk sanatını öğrendi. Yaşı ilerledikçe değişik ilimlerde çeşitli hocalardan ders aldı.

Askerlik, idare ve komutanlık bilgilerini öğrendi. On beş yaşına kadar babasının yanında kalan şehzâde Süleyman, kânun gereği sancak talep etmesi üzerine, önce Karahisar-ı Şarkî, oradan Bolu Sancağı’na verildi. Fakat bu sancaklara amcası Ahmed’in itirazı üzerine Kefe sancakbeyliğine gönderildi (1509).

Şehzâde Süleyman, annesi ile birlikte gittiği Kefe’de lalası nezâretinde devlet idaresinde tecrübe sahibi oldu. Çevresinde meydana getirilen ilmî havadan hiç bir zaman uzak kalmadı. Âlimlerin ders ve sohbetlerine devamlı katıldı. Onların nasihatlerini dinleyerek, ilim ve feyizlerinden istifade etti. Özellikle fıkıh bilgilerinde çok yükseldi.

Yavuz Sultan Selim’in 1512’de tahta geçmesi üzerine İstanbul’a çağrılan Şehzâde Süleyman, babasının kardeşleri ile mücadeleleri sırasında İstanbul’da babasına vekâlet etti. Babası, kardeşlerine karşı üstün gelip, Osmanlı tahtına rakipsiz olarak geçtikten sonra, genç Şehzâde, merkezi Manisa olan Saruhan sancakbeyiliğine gönderildi. Burada da, lalası Kâsım Paşa’nın nezaretinde, devlet idaresini iyice öğrendi.

Annesinin İstanbul’daki meşhur veli Sünbül Efendi’den bir talebesini istemesi üzerine, o da Manisa’ya Merkez Efendi’yi gönderdi. Şehzâde Süleyman önce Manisa’da sonra da İstanbul’da Merkez Efendi’den çok istifade etti. Sultan olduktan sonra, İstanbul’da Topkapı dışında bir dergâh yaptırıp emrine verdi.

Yavuz Sultan Selim’in 1514 İran ve 1516 Mısır seferleri sırasında Şehzâde Süleyman Rumeli’nin muhafazası ile vazifelendirilerek Edirne’de oturdu. Babası Mısır Seferi’nden dönünce, tekrar Saruhan sancağına döndü. Selim Han, Çorlu yakınlarında Sırt Köyü’nde vefât edince Sadrazam Pîrî Mehmed Paşa’nın gönderdiği silâhdârlar kethüdası Süleymân Ağa’nın Manisa’ya getirdiği haber üzerine İstanbul’a geldi. Şehzâde Süleymân, yirmi altı yaşında bir delikanlı iken 30 Eylül 1520’de Osmanlı tahtına geçti.

Kanunî Sultan Süleyman yuvarlak çehreli, elâ gözlü, arası açık kaşlı, doğan burunlu, uzun boylu, mevzun ve yakışıklı idi. Söz ve hareketleri ölçülü ve nâzikti.

Âlim, şâir ve hakimlerle bulunmaktan hoşlanır, hoş sohbet, hulâsa, maddî ve manevî bütün iyi hasletleri şahsında toplamış bir padişah olduğunda bütün tarihçiler müttefiktir.

Sanatkârdı. Özellikle şehzâdeliğinde öğrendiği kuyumculukta çok mahirdi.

İyi kılıç kullanır ve avlanmaktan hoşlanırdı. Arapça, Farsça, Sırpça ile Tatar lehçesini iyi bilmekteydi.

Doğu İslam kültürüne vâkıf olduğu gibi batı kültürünü de çok iyi tanımaktaydı.

Kadirşinas ve iradesi kuvvetli olup istidat sahiplerini bulup himaye ederdi.

Az konuşur ve söylediği söz kati olup asla dönmezdi.

Babası Selim Han kadar asabi değil ise de çok ciddi ve vakur idi.

Devrinde İstanbul’da iki yüz kadar şair ün kazanmış ve bunların bazıları dönemlerini aşarak günümüze kadar ulaşmışlardır. Bu kişiler arasında Zâtî, Bâkî, Hayâlî, Hayretî ve Fuzûlî gibi üstatları söyleyebiliriz. Türk divan şiiri bunlar sayesinde en yüksek seviyeye ulaşmıştır.

Kanunî Sultan Süleyman siyasi hayatında gösterdiği başarıyı sanat hayatında da gösterebilmiş bir padişahtır. Onun ilim ve sanat adamlarını koruması, sık sık meclislerinde bulunması, şiire olan ilgisi ve şair yaratılışlı bir kişi olması en fazla şiir yazan padişah olmasını sağlamıştır. Divanı torunlarından II. Mahmud’un kızı Âdile Sultan tarafından bastırılmıştır.

Dillerde meşhur olmuş çok güzel beyitleri vardır.

Kimi ar’ar dedi kadd-i dildâra kimi elif
Cümlenin maksûdı bir ammâ rivâyet muhtelif

Yârin muhteşem endâmını görünce bazıları ardıç ağacına, bazıları da elif harfine benzetti. Aynı şeyi söylemek istiyorlar tabii amma, üslûp âlimde başka câhilde başka olmaktadır. Yani herkes meşrebince ifâde ediyor. “Üslûb-i beyân, ayniyle insân!

Bî-vefâ yârin Muhibbî cevrini ma’zûr tut
Yârsız kalır cihânda ayıpsız yâr isteyen

İnsanları eksikleri ile beraber sev. Zira kusursuz dost arayan dostsuz ve arkadaşsız kalmaktadır.

Mülk ü dünya kimseye bâkî değil, akıbet berbad olur
Ey Muhibbî, “Şöyle farz et kim Süleyman olmuşuz”

Kanunî Sultan Süleyman ömrünü saray eğlencesinden uzak, ilim, gazâ ve memleketlerini imar faaliyetleri geçirdi. Kırk altı yıllık uzun saltanat döneminde, sarayı dünyanın en güzel, en alımlı ve câzibeli kadınları ile dolu iken, onun neredeyse bir tek Hurrem Sultan’la olması bu tezi açık bir biçimde ortaya koymaktadır.

Kanunî Sultan Süleyman’ın, Mahıdevran, Gülfem ve Hurrem Sultan isminde üç hanımı bilinmektedir. Bu hanımlarından Abdullah, Murad, Mahmud, Mustafa, Mehmed, Cihangir, Bayezid, Selim isimlerinde sekiz oğlu ve Mihrimah Sultan isimli bir kızı olmuştur.

Şehzâde Abdullah, Murad ve Mahmud küçük yaşlarda iken vefat etmişlerdir. Şehzâde Mehmed yirmi iki yaşında iken vefat etti. Şehzâde Cihangir çok sevdiği ağabeyi veliahd Şehzâde Mustafa’nın öldürülmesi üzerine, üzüntüsünden kısa süre sonra yirmi iki yaşında iken öldü. Şehzâde Mustafa, saltanat davasına kalkıştığı gerekçesi ile idam edildi. Şehzâde Bayezid ise açıkça isyan ederek kardeşi Selim ile yaptığı mücadele neticesinde mağlup olduktan sonra İran’a kaçtı ise de geri gönderildiğinde yolda öldürüldü.

.

II. Bayezid Hân’ın Şahsiyeti

Posted on 16 Haziran 2021

Sekizinci Osmanlı padişahı. Babası Fatih Sultan Mehmed annesi ise aslen Arnavut olduğu sanılan Gülbahar Hatun‘dur. Gülbahar Hatun muhtemelen Fatih’in haremine 1446 yılında girmiş ve bu evlenmeden iki yıl sonra Bayezid’i doğurmuştur.

Küçük yaştan itibaren tam bir ihtimamla yetiştirilen Şehzade Bayezid devrin en mümtaz alimleri elinde tahsil gördü. Hocaları arasında en meşhurları Mirim Çelebi, Molla Abdülkadir, Hatip Kasım, Abdullah Efendi ve Molla Selahaddin idi. Yedi yaşında iken Hadım Ali Paşa nezaretinde Amasya valisi oldu.

Amasya, devrinin en mamur ve müreffeh şehirlerinden biriydi. Selçuklular döneminden beri âlim ve şairlerin toplandığı bir kültür merkezi durumundaydı. Bir padişah adayının yetişmesi için bu vilayette bütün şartlar müsaitti.

Şehzade Bayezid, Amasya’da üst seviyede devlet görevlilerinden olan lalası Hadım Ali Paşa, nişancısı Kemaleddin Ahmed Çelebi, defterdarı Hacı Mahmud Çelebi-zâde Sadeddin Çelebi ve divan katibi Sa’di Çelebi nezaretinde ilmini artırıp idarecilik bilgilerini geliştirdi. Seyyid Sadreddin Muhammed Horasani ve Zeynüddin Hafi hazretlerinin halifelerinden Abdurrahim Merzifoni’nin sohbetlerinde bulundu.

Ünlü hattat Şeyh Hamdullah’tan hat dersleri aldı. Çandarlı İbrahim Çelebi, Muslihzâde Kadı Şemseddin Mehmed Çelebi, Nacizâde, Müeyyedzâde Abdurrahman, Hamzabeyzâde Mustafa Paşa, Muhyiddin Mehmed Çelebi ve kardeşi Selahaddin Musa Çelebi şehzadenin ilim muhiti içerisinde yer alan diğer meşhur alimlerdi.

Seyyid Sadreddin Muhammed’in oğlu ve halifesi olan ve babam diye bahsettiği Seyyid İbrahim Çelebi’yi ikamet ettiği Amasya yakınlarındaki Yenice köyünde ziyaret ederek ilminden istifade etti. Çelebi Halife adıyla meşhur Cemal-i Halveti’nin ve Ebussuud Efendi’nin babası Yavsı Şeyh namıyla meşhur Muhyiddin İskilibi gibi tasavvuf ehli zatların sohbetlerinde bulunup dualarını aldı.

Türkçeden başka Arapça, Farsça ve Uygurcayı öğrendi. İtalyancayı konuştuğuna dair kayıtlar vardır. Mantık, matematik ve kozmografya gibi ilim dallarında da bilgi sahibi idi.

Sık sık av partileri düzenlerdi. Bu sayede çok iyi ata biner ve her çeşit silahları en iyi bir şekilde kullanır hale gelmişti. Otlukbeli Savaşı’ nda Osmanlı ordusunun sağ kanat kumandanlığını yapmış, zaferde pay sahibi olmuştu.

II. Bayezid Han ortadan uzun boylu, yağız çehreli ela gözlü ve geniş göğüslü idi. Çehresi her zaman için zihnen ciddi ve ağır şeylerle meşgul olduğu intibaını vermekteydi. Fıtraten mahzun durur en mesut hadiseler zuhurunda ancak mütebessim olurdu. Amasya’da sancak beyliğinden beri en hoşlandığı şey ata binmek ve av partileri tertiplemekti. Ancak nikris hastalığı baş gösterdikten sonra bu zevkinden mahrum kalmıştır.

İlim sahibi, takva, adalet ve merhametten ayrılmayan vakarlı ve hilmiyle meşhur bir padişah olduğu için “Veli” lakabı ile anılmıştır.

1503-1511 yılları arasında muhtelif kimselere verilen ihsan ve hediyeleri ihtiva eden bir in’amat defterinde pek çok şairin, sanatkarın, ulemanın, meşayıhın isminin geçmesi onun ilim ve kültüre verdiği değeri açık bir şekilde göstermektedir. Molla Lütfi, Kemal Paşazâde, Müeyyedzâde Abdurrahman, Tâcizâde Cafer Çelebi, Sâdi Çelebi, İdris-i Bitlisî, Zenbilli Ali Efendi, Necati, Visali, Zâti ve Firdevsî gibi bir çok âlim ve şair onun desteğine mazhar olmuştu.

Bayezid Han sadece kendi ülkesinde değil, diğer İslam ülkelerindeki bilginleri de korur ve gözetirdi. Hirat’ta bulunan Molla Câmi hazretlerine ve Nakşibendî yolunun merkezi olan Buhara’daki dergahın şeyhine her sene beş bin akçe gönderirdi. Kendi şahsi mülkünden verdiği hediye ve sadakalar da bir hayli fazla idi. Molla Cami’yi ve Ubeydullah-ı Ahrar hazretlerinin oğlu Hâce Abdülhâdi’yi İstanbul’a davet etmiştir. Nitekim bunun üzerine İstanbul’a gelen Hâce Abdülhadi’ye çok hürmet ve iltifatlarda bulunup duasını almıştır.

Bayezid Han Avrupa’daki sanat hareketleri ile de ilgilenmiş, çeşitli vesileler ile bazı sanatçılarla temaslar kurmuştur. Leonardo da Vinci, padişaha yazdığı bir mektupta, Haliç ve Boğaz üzerinde birer köprü kurmaya hazır olduğunu bildirmişti. Bunun üzerine Michelangelo da İstanbul’a gelmek üzere teşebbüslerde bulunmuştu. Ancak bazı siyasi hadiseler bu gelişmelerin gerçekleşmesine imkan vermemiştir.

Diğer ilim dallarının yanı sıra Osmanlı tarihçiliği de Bayezid Han’ın zamanında daha ileri bir safhaya ulaşmıştır. İdris-i Bitlisîye Farsça bir Osmanlı tarihi yazdırmıştır. Ayrıca onun adına pek çok eser de kaleme alınmıştır. Kendisine takdim edilen bütün eserleri okurdu. Değerli bulduklarını teşvik eder, dalkavukça, yaranmak için yazılmış eserlerin müelliflerine yüz vermezdi.

Hocasına divit tutan padişah

Sultan Bayezid daha Amasya’da iken Şeyh Hamdullah’tan almaya başladığı hat derslerini hükümdar olduktan sonra da devam etmiş ve bu alanda üstadlık derecesine ulaşmıştır. Onun, Şeyh Hamdullah ile macerası ilme ve ilim adamlarına olan saygısını da çarpıcı bir biçimde yansıtmaktadır.

Bayezid Han, babası Fatih’in vefatını müteakip İstanbul’da tahta geçip kardeşi Cem Sultan’la saltanat mücadelesine girişince hocası Şeyh Hamdullah ile irtibatı da kesilmişti. Şeyh de, Bayezid’in Amasya’yı terketmesinden sonra şehirde daha fazla kalamamış ve İstanbul’a göç ederek Saraçhanebaşı’nda kazasker hamamı karşısında her ikisi de kendisi gibi hattat olan hemşehrileri Celal ve Abdullah-ı Amasînin evlerinde ikamete başlamıştı.

Bir gün padişaha sunulmak üzere Şeyh’e yazdırılan bir arzuhal Bayezid Han’la hocasının yeniden buluşmasını sağladı. Kendisine sunulan arzuhali gören padişah yazının, uzun zamandır taht ve saray meselelerinden dolayı arayıp soramadığı, hatta ihmal ettiği hocası Hamdullah’a ait olduğunu bir bakışta anlamıştı. Şeyhin İstanbul’a gelmiş olduğunu sezerek, bu arzuhali yazan hattatın derhal bulunarak huzuruna getirilmesini emretti.

Böylece hocası ile tekrar görüşen padişah, sarayının harem dairesi civarında bir meşkhane tesis ederek onu buranın muallimliğine ve aynı zamanda saray katipliğine tayin eylemiştir. O bundan sonra eserlerinin ketebesinde “Kâtibü’s-Sultan Bayezid Han” unvanını kullanmıştır.

Padişah, sarayda hocasına sık sık uğrar, hat sanatıyla ilgili çeşitli sorular sorar, sohbet ederdi. Bir gün hazineden Yakut-ı Musta’sımi’ye (v.1238) ait yedi parça yazı çıkartıp hocasına göstererek:

“Bu tarzdan gayrı bir vâdi ihtira olunsa (vücuda getirilse/ortaya çıkarılsa) ne iyi olurdu” demişti. Şeyh de aylarca çalışarak yazıya çeşitli yenilikler ve güzellikler getirmiştir. Böylece o zamana kadar ki hattatların, hatta kendisinin bile tesiri altında yazı yazdığı Yakut ekolü son bulmuş ve Şeyh Hamdullah’ın yazı stili bir ekol olmuştur. Nitekim şöyle denilmiştir:

  Şeyhoğlu Hamdi hattı ta kim zuhur buldu
Alemde bu muhakkak nesh oldu hatt-ı Yakut

Şeyh Hamdullah yazıda çığır açan, ekol olan büyük bir hattattır, ancak onun meydana getirdiği binlerce paha biçilmez eserde II. Bayezid Han’ın teşvik ve desteğini de unutmamak lazımdır.

Hatta çok zamanlar olmuştur ki koca padişah, hocası yazarken bizzat divitini tutmuş, eliyle de arkasını yastıklarla besleyerek rahatını temin etmiştir. Hocasına verdiği yevmiyenin dışında Üsküdar’ın semtlerinden Sarıgazi’deki iki köyün gelirini de tahsis etmiştir. Bunu çekemeyen bazı hasetçiler: “Yazıyı şeyh değil, Sultan Bayezid yazdı” diyerek ileri geri konuşmaya ve şeyhin aldığı paraları hak etmediğini söylemeye başlamışlardır.

Bu dedikoduları haber alan Bayezid Han, bir gün ulema ve şeyhlerden büyük bir gruba ziyafet vermiş ve baş köşeye Şeyh Hamdullah’ı oturtmuştu. Bu duruma bazılarının kırıldığını ve gücendiğini hissedince, hocasının yazdığı bir mushaf-ı şerifi eline alarak hepsine tek tek gösterdi. Herkesin takdirlerini aldıktan sonra hocasını işaret ederek böyle değerli bir hattata şimdiye kadar hiç bir hükümdarın sahip olmadığını söyleyerek onunla iftihar etmiş, meclistekiler de bu sözü tasdik etmek durumunda kalmışlardır.

Bayezid Han bundan sonra orada bulunan ulemadan bazılarının yazmış oldukları eserlerden birkaçını üstüste koydurduktan sonra Şeyh Hamdullah’ın yazdığı mushafı göstererek bunu bu kitapların altına mı yoksa üstüne mi koymanın caiz olacağını sormuştur.

Hepsi de “lâ yemessühü ille’l-mutahherun” (Ona temiz olanlardan başkası el süremez.) (Vakıa suresi, 79) buyurulan Kuran-ı Kerim’in üstüne başka bir kitap koymanın nasıl caiz olabileceğini, elbette onun en üstte konması lazım geleceğini belirttiler. Bunun üzerine Bayezid Han:

Kur’an-ı Azimüşşan’ın kitâbetini bu zât kadar ihya etmiş bir fert yoktur. Onu bir mecliste ben nasıl baş köşeye oturtmam, demiştir.

Yahşi bir sual!

Bütün bunlara rağmen II. Bayezid Han’ın hoş görülü ve açık fikirli olmadığı yönünde içi boş iddialar ortaya atılmaktadır. Bu iddialarına gösterdikleri tek delil, güya babasının Centile Bellini’ye yaptırdığı tablosunu saraydan çıkartıp sattırmasıdır. Oysa kime satmıştır? Kaça satmıştır? Ne zaman satmıştır? Bu sorularının cevabı hiç bir zaman verilememektedir. O tabloları satın alanlar çöpe mi atmıştır ki iki yüz yıl sonra bulunmuştur. Kaldı ki Bellini’nin tablosunu nerede yaptığı ve kime sunduğu dahi meçhuldür. Hiç bir belgeye ve bilgiye dayanmayan bazı faraziyeler, ne yazık ki günümüzde ilmî bir tenkit süzgecinden geçirilmeksizin gerçekmiş gibi kabul ediler hale gelmiştir.

II. Bayezid Han özellikle Memlük savaşlarında ortaya çıkan zaafiyetler üzerine orduyu; Endülüs’ten gelen imdat istekleri üzerine de donanmayı güçlendirme yolunda önemli adımlar attı. Yeniçerilerin sayısını artırdı. Ağa bölükleri kuruldu. Askeri yeni silahlarla techiz etti. Bilhassa topçu ve süvari teşkilatı ve top nakliyatı ciddi bir ıslahata tabi tutuldu.

Donanmaya ehemmiyet verilerek yelkenli savaş gemileri yapıldı ve gemilere uzun menzilli toplar yerleştirildi. Bu faaliyetleri ile o, oğlu Yavuz Sultan Selim’in fasılasız cihad ile meşgul olmasını sağlamış, başarılarında büyük pay sahibi olmuştur.

II. Bayezid Han mecbur kalmadıkça savaştan uzak durmaya gayret ederdi. Reayanın huzur ve sükununu temin ve onlara bir zarar ulaşmaması için devamlı İstanbul’da bulunmaya özen gösterirdi. Onun bu vasfı cihadı terketmek olarak algılanmış ve zaman zaman tenkide uğramıştır. Nitekim Kırım Hanı Mengli Giray kendisine gönderdiği bir mektupta:

“Saadetlü, şevketlü, azametlü yeryüzü padişahı, iki dünyada Allah’ın halifesi hazretlerinin katına bendelerinin arzı budur ki, gaza kapısının kapanmasına ve cihadın yapılmamasına sebep olarak bir kavi hüküm bulunup vâkıf olundu ise yeri bize bildirile ki, kulunuz da onun hükmü ile hareket edeyim. Bâki ferman şânı yüksek padişah hazretlerinindir.”

Sultan Bayezid’in bu mektuba verdiği cevap düşünce yapısını göstermesi bakımından fevkalade önemlidir. Padişah mektubunda:

“Tarafınızdan gönderilen nâmede bizim uzlet köşesinde sükun ve feragat yolunu seçip, gaza ve cihadı terk ettiğimizi, bunun nass veya hadisde yeri var mıdır diye soruyorsunuz. Gerçekten yahşi (güzel) bir sual. Herkes tarafından bilinmektedir ki; cihad u gazaya emir, İslam dininin en baş yoludur. Sultanlara düşen de bu yolda bulunmaktır. Fakat geniş topraklarımız üzerindeki reaya ve berayanın hallerinden yalnız ben sorumluyum. Yarın Allah’ın huzuruna vardığım zaman; “Bayezid! Sana bunca iklîmleri ihsan idüp cümle ibaddan seni ihtiyar ve bir kaç günlük saltanatı ve hilafeti sana layık gördüm. Kullarım arasında nice benim emrimi icra eyledin ve ne tarîk ile adalet eyledin” deyu buyurdukta halim ne ola ve ne hal ile cevap virem diye düşünür dururum. Savaş için bir tarafa gidildiği zaman, insanlarda kötülüğe temayüllü hususiyetler bulunduğu için, yokluğumuzdan faydalanarak bir fitne çıkarabilirler. Bundan dolayı her hangi bir tarafa gitmemeyi ve nizam-ı memleket için yerimde oturmayı daha münasip buluyorum. Yine bundan dolayı gece gündüz bütün vaktimi halkın ahvalini tetkik ve işlerini görmeye harcıyorum, vesselam” demiştir.

İmar faaliyetleri

Sultan II. Bayezid dönemi Osmanlı ülkesinde imar faaliyetlerinin hızlandığı bir devir olarak göze çarpar. Bayezid Han’ın özellikle şehzadeliğinde Amasya’da, padişahlığında ise Edirne ve İstanbul’da inşa ettirdiği külliyeleri görenleri hayran bırakmaktadır. Osmancık, Geyve, Saruhan ve Boyabat’ta da hayratı vardır.

Hoca Sadeddin Efendi onun bu güzide hayır eserlerini şöyle anlatmaktadır:

“Cömertliği, el açıklığı, kerem ve lütufdaki geniş yürekliliği söz edilemeyecek durumda olan II. Bayezid Han, Osmanlı tahtına oturmadan önce sancakbeyi olarak bulunduğu Amasya şehrini saltanata geçince unutmamış ve burada beldeye ayrı bir güzellik katan ırmağın (Yeşilırmak) kenarında güzel bir hayır eseri vücuda getirmiştir. Külliye safa ve neşe dolu parlak bir cami, zaviye, hangah, mektep, imaret ve büyük bir medreseden oluşmaktadır. Medresedeki öğretim üyesinin fetva verecek yetenekte bilgili bir kişi olması şart koşulmuştur.”

II. Bayezid Han tahta çıkışının üçüncü yılında Edirne’deki ünlü Bayezid Külliyesi’ni yaptırmaya başladı. Dört yıl süren inşaat sonunda cami, imaret, medrese, tabhane, hamam ve darüşşifadan meydana gelen binalar hizmete girdi.

Külliyenin darüşşifa denilen hastanesi akıl ve ruh hastaları için tedavi yeri idi. Avrupa ülkelerindeki akıl hastaları şeytanla işbirliği içindeki kişiler olarak görülüp cezalandırılır hatta bazen diri diri yakılırken Osmanlı ülkesinde aynı dertten muzdarip olanlar, Bayezid Han’ın yaptırdığı şifa yurdunda yeşillik ve su şakırtılarına kuş nağmelerinin karıştığı muazzam güzellikte bir ortamda doktor tedavileri neticesinde yeniden sıhhate kavuşuyorlardı.

Evliya Çelebi bu güzel eseri şu ifadelerle anlatmaktadır:

“Adı geçen bağın ortasında, göğe baş uzatmış bir kagir yüksek kubbedir ki güya aydınlık hamam camekanı gibi tepesi açıktır. Bu açık yerde altı adet ince mermer sütunlar üzerinde Kiyanıyan Tacı gibi bir kubbecik vardır. San’atkar iş üstadı, bu küçük kubbenin ta tepesine hâlis altın ile yaldızlanmış bir çeşit demir mil üzerine bir bayrak yapmış, ne taraftan rüzgar eserse, o bayrak o tarafa döner.

Garip görünüşlüdür. Ama aşağı büyük kubbe sekiz köşelidir. Bu kemerli kubbe içinde dahi sekiz kemer vardır. Her kemerin altında bir kış odası vardır. Bu odaların her birinde ikişer pencere vardır. Bir penceresi odanın dışında olan gülistanlı ağaçlığa bakar, diğeri de bu büyük kubbenin ortasındaki büyük havuz ve şadırvana bakar. Bu sekiz adet kış odalarının önünde yine büyük kubbe içinde sekiz adet yazlık odalar vardır.”

Darüşşifada lale, sünbül, karanfil, şebboy, yasemen, nesrin, deveboynu vs. gibi çiçekler bol miktarda yetiştiriliyordu. Bu çiçeklerin yalnız renkleri değil, kokuları da akıl hastalarının tedavilerinde olumlu sonuçlar veriyordu.

Hastanede çok dikkatli bir gıda rejimi uygulanmaktaydı. Uzman tabiplerin kontrolü altında, hastaların durumuna göre kaz, ördek, keklik, sülün, üveyik ve tavşan etleri yedirilirdi.

Darüşşifada tabiplerin, musikinin bazı hastalıklara iyi geldiğini özellikle zihni açma, hafızayı güçlendirme, heyecanlı hastaları sakinleştirme, sıkıntılı, durgun ve karamsar hastaları neşelendirmede etkili olduğunu belirtmeleri cihetiyle hastaların musiki ile de tedavileri yoluna gidilmiştir. Bu konuda yeterli bilgi ve deneyime sahip Darüşşifanın hekimbaşısı, hastalarına önce çeşitli makamlar dinletiyor, kalp atışlarının hızlanıp yavaşlamasını dikkate alarak uygun melodiyi belirliyordu. Ardından şikayetleri benzer hastaları bir araya getirerek Darüşşifanın musiki ekibine haftanın belirli günlerinde konser düzenlettiriyordu. Musiki ekibinde on adet erkek hanende ve sazende görev yapmaktaydı

Nihayet şadırvandan fışkıran suların çıkardığı sesler de, tedavinin önemli bir kısmı olarak hastayı huzura kavuşturmak amacıyla kullanılmaktaydı.

Kuruluş yıllarında her türlü hastanın bakıldığı darüşşifa, daha sonraki yıllarda sadece akıl ve ruh hastalarının tedavi edildiği bir merkez durumuna gelmiştir. Darüşşifa’nın başlangıçtaki kadrosunda, bir baştabip, iki tabip, iki göz mütehassısı, iki cerrah ve bir eczacı vardı. Bunların dışında yardımcı sağlık personeli ve idari görevli olarak on üç kişi daha çalışmaktaydı. Yatak kapasitesinin ise otuz iki olduğu tahmin edilmektedir. O dönemde en yüksek maaşı Darüşşifa’nın başhekimi, günlük otuz akçe ile almaktaydı. Bu, Osmanlı döneminde hastaneye verilen önemi göstermektedir.

Tedavinin parasız olarak yapıldığı şifahanede, şehirdeki muhtaç hastaların ilaçları haftanın iki günü ücretsiz olarak temin edilirdi.

Avrupalılar kuş seslerinin, su şırıltılarının, musikinin ve hele de çiçek kokularının tedavi için kullanılmasını Rönesans devrinde ve hastane tarihinde bir eşi daha olmayan Türk psikiyatrisi ve medeniyetinin eşsiz bir âbidesi olarak görmektedirler.

II. Bayezid Han’ın İstanbul şehrinde yaptırdığı hayır kapılarından en güzelinin özellikleri ise saymakla bitirilebilecek gibi değildir. Hoca Sadeddin Efendi’nin ifadesiyle: Ol cenneti andıran cami ki safa ve muradı bir araya getirmede eşsizdir. Genişlik ve ferahlıkta örnek olup kurucusunun pak ve temiz niyetine işarettir. Ol ulu şehrin ortasında yapılmakla öğleden güneş batıncaya dek yeni yeni cemaatle dolup taşmaktan bir an bile geri kalmaz. Renkli nefis somakilerle öyle bir bezenmiştir ki iş bilen mimarlar dahi onu gördükçe hayran ve dembeste kalırlar. Yüksek duvarlarının mermerleri öyle parlatılmıştır ki namaz kılanların akisleri onlarda ayna gibi yansır.

Safalı avlusunda akan şadırvanı tanıtmaya kalkarsam, kalemin şekerler saçan ağzından sular dökülür. Ol kevseri andıran selsebilin olukları hasretten susamışlar için şifa kaynağıdır.

Yanıbaşında yaptırılan imaretteki bol ve çeşitli yiyeceklerden, her gün binden ziyade insan yararlanır. İştah verici yiyeceklerle dolu sofralar, kaseler söz ve yazıyla anlatılabilecek gibi değildir.

Medresesi ise ilimlerin derlendiği, bilgilerin aktarıldığı kutlu bir duraktır. Zamanın olgun, seçkin, yetenekli alimleri burada talebelere her çeşit dersleri vermektedirler.

II. Bayezid Han’ın bunlardan başka daha nice yerlerde mescid, kale, köprü, han, hamam ve ribat gibi eserleri olup kimini temelden yaptırmış, kimini ise tamir ettirip yıkılmaktan kurtarmıştır.

Şair Bayezid

II. Bayezid dönemi, Fatih devrinde yetişen büyük şairlerin şöhretlerini devam ettirdikleri ve yenilerinin de onlara katıldığı bir dönem olmuştur. Ahmed Paşa ve Necati’nin yanı sıra Zâti, Cafer Çelebi, Safi, Behişti, Sinan Bey, Çakeri ve Basirî bu dönemin tanınmış şairleridir.

“Adlî” mahlası ile şiirler yazan Bayezid Han daha sonra bunları bir divanda toplamıştır. Oğlu Selim Han’ın emriyle yazıldığı rivayet edilen yazma divanının dört kıymetli nüshası Fatih Millet Kütüphanesi’nde kayıtlıdır. Şiirleri mizacının bir yansıması olarak tasavvufi özellikler taşır. Gazel tarzındaki bu samimi aşk ve muhabbet şiirleri sade ve tabi bir Türkçe ile söylenmiş manzumelerdir.

  Kudret-i Hakka nazar kıl revnâk-ı ezhara bak
Hâb-ı gafletten uyanup zıynet-i eşcâra bak

(Çiçeklerin parlaklığına, canlılığına nazar ederek Cenab-ı Hakk’ın kudretini anla. Ağaçların ziynetini ve süsünü (yeniden doğuşunu) gör de gaflet uykusundan uyan), beyti II. Bayezid Han’ın dış tabiata, imanla ve olgun bir gönülle bakarken neler duyup düşündüğünün ifadesi gibidir.

Şu matlaında ise tam bir hükümdarca ifade sezilmektedir:

Ey süvâr-ı esb-i nas olan rikab-ı câna bas
Hüsn meydanı senindir ayağın merdana bas

(Ey naz atının binicisi! Can özengisine basmaktan çekinme, güzellik meydanı senindir, ayağını yere mertçe bas).

II. Bayezid Han; Melihî, Ahmed Paşa ve Fatih Sultan Mehmed arasında ortak bir söyleyiş meydana getiren gönül redifli murabba’ ve muhammeslere gözüm redifiyle iştirak etmiştir.

Göreli ol sanemün kaşlarını yay gözüm
Kaldı cevr oklarına sine siper vay gözüm
Demedüm mi sana ben bakma ana hay gözüm
Gözüm eyvay gözüm vay gözüm eyvay gözüm

Bayezid Han şuara meclislerinde bulunur, sohbetler eder, onları teşvik ederdi. Bir keresinde devrinin ünlü şairlerinden Behişti yanlış bir iş yapmış ve padişahın gadabından çekinerek İran’a kaçmıştı. Orada Mevlana Cami ile Nevayi’nin hizmetinde bulundu.

Bir süre sonra onlar tarafından eline bağışlanıp affedilmesini dileyen, hatanın insana özgü bir hal, suçları bağışlamanın ise merhamet sahibi Cenab-ı Hakk’ın sıfatı olduğunu belirten bir mektup verildi.

“Onlar öfkelerini yutkunurlar, insanları affederler” (Al-i imran suresi, 134) ayetini ima edip padişaha adı geçen için mazeret beyan eden, çokça örnek ve eserden bir yığın nükte söylendi.

İsaet ehline eyle ihsan
Kul olur hür iken ihsana insan
Küçükler gerçi suç etmek hatadur
Ulular afv-ı cürm etmek ‘atâdur

Bayezid Han âlimlerden gelen mektubu okuyunca Behişti’yi affettiği gibi ihsanlarda bulunup ona görev verdi.

Bazan da şairlerle şakalaşır latife yapardı. Rivayete göre dönemin şairlerinden Çâkeri’nin daha gençliğinde nezle rahatsızlığı yüzünden sakalı erken ağarmıştı. O da bu duruma üzülüp sakalını boyardı.

Bayezid Han bir gün “nuru niçin karaya boyayıp rengini değiştiriyor ve ak sakalın yüzüne kara çalıp suçlular gibi teşhir ediyorsun” diye kızgınca sordu. Çâkerî ise:

“Devletli sultanım! Ben kulunuz şüphesiz yaşımı biliyorum. Sakalım ise yalan söylüyor. Görünüşte güvenilir gibi duruyor ama kesinlikle yalan söylüyor. Bu yüzden ben de yüzüme kara çalıp onu teşhir ettim ve küçük düşürüp intikam aldım” diye cevap vermişti.

Bu nükte karşısında padişah Çâkeri’yi överek ihsanlarda bulundu.

Alim ve şairleri teşvik edişi o derece ileri idi ki sanatlı, güzel bir gazel görse sahibini tanımıyor olsa bile o kişiyi buldurur ve ödüllendirirdi. Bunlardan biri de Sa’yî namındaki bir şairdi. Fermanla buldurup padişahça himmetler ve sultanca bağışlarda bulunduğu Sa’yî’nin o gazeli şöyle idi:

  Suretin nakşını yazınca gönül nâmesine
Kanlar ağlattı gözüm kirpiğimin hâmesine

Ne bilir hüsni kitabında ne sır var idiğin
Kaşının her ki nazar etmeye ser-nâmesine

Şeref-i şemste yazıldığıçün hatt-ı ruhun
Nüsha-i mihr ü muhabbet dediler nâmesine

Bir gümüş serv-i kaba-puştur ol mah ki anın
Güneş altın gül olursa yaraşır câmesine

[Yüzünün resmini gönül mektubuna yazınca gözüm, kirpiğimin kalemine kanlar ağlattı. Kaşını kaldırıp yüzüne bakmayan kimse senin güzellik kitabında ne sır olduğunu nereden bilsin. Yanağındaki tüyler yüce güneşte yazıldığı için onun mektubuna sevgi ve muhabbet nüshası dediler. O ay yüzlü, güzel kaftan giymiş bir gümüş servidir. Güneş, onun elbisesine altınlı gül olsa sezadır.]

Bayezid-i Velî

II. Bayezid Han son derece adil, merhametli, alim, takva ve hilm sahibi idi. Bu hasletleriyle “Bayezid-i Veli” olarak tanınırdı. Güzel hasletleri pek çoktu. Savaşlarda bir âdet edinmişti. Her seferden dönüşünde elbisesinde biriken tozları toplar ve bir kavanozda biriktirirdi. Yine bir harp dönüşü Bayezid Han elbisesini çıkartmış, üzerindeki tozları, büyük bir itina ile toplamaya çalışıyordu. Hanımı Gülbahar Hatun, merakla sordu:

“Efendim, merakımı hoş görün, her cihad dönüşü o tozları niçin biriktirdiğinizi sorabilir miyim”? Padişah, tebessümle:

“Benim senden gizlim yoktur Gülbahar Hatun. Bu tozların mezarıma konulmasını vasiyet edeceğim. Çünkü hadis-i şerifte, “Ayakları Hakk yolunda tozlananları Allahü tealanın cehennem ateşinden koruyacağı” buyurulmaktadır. İşte Hakk yolunda, kâfirlerle cihad ederken üstümüze bulaşan tozları bu yüzden topluyoruz. Vasiyetimizdir; öldüğümüzde bunları kabrime koysunlar.”

Gerçekten de II. Bayezid Han, biriktirdiği bu tozlardan bir tuğla yaptırdı. Vasiyeti gereğince de bu tuğla, öldüğü zaman kabrine konuldu.

Beyazıt semtinde yaptırdığı caminin açılışında yaşanan şu hadise de Bayezid Han’ın dini yönüne ışık tutmaktadır. Padişah, mahşeri bir kalabalığın bulunduğu açılış gününde ilk namazı büluğ çağından o güne kadar, ikindi namazının sünnetini hiç terketmemiş olan birinin kıldırmasını istemişti. Cemaate ilan edilince kimse çıkmadı. Padişah mecbur kalıp: “Elhamdülillah müddet-i ömrümüzde hiçbir vakit kaçırmadık” diyerek bizzat imamete geçti.

Şu şiiri ise Bayezid Han’a ‘Veli’ lâkabının niçin verildiğini işaret eder gibidir.

Hudâyâ Hudâlık sana yaraşır
Nitekim gedâlık bana yaraşır
Çü sensin penâhı cihan halkının
Kamudan sana iltica yaraşır

Şeh oldur ki kulluğun etti senin
Kulun olmayan şeh gedâ yaraşır
Şu dil kim mâriz-i gamındır senin
Ana zikrin ile şifâ yaraşır

Şu kim dürr-i gufrânın almak diler
Der-i gamın bahrine âşnâ yaraşır
Eğerçi ki isyanımız çok durur
Sözümüz yine ‘Rabbena’ yaraşır

Ne ümmîd ü ne bîmdür işimiz
Hemân bize havf ü recâ yaraşır
Eğer adl ile sorarsan Adlî’yi
Ukubettir ana seza yaraşır

Ben ettim anı ki bana yaraşır
Sen eyle anı kim sana yaraşır
Şu günde ki hiç çâresi kalmaya
Ana çâre-res Mustafa yaraşır.

Şiirin Açıklaması:

Allah’ım azizlik sana yaraşır. Nitekim fakirlik bana yaraşır. Madem sensin sığınağı cihanın. Herkesten Sana iltica yaraşır. Şah oldur ki sana kulluk eyledi. Kulun olmayan şah geda yaraşır. Gönül ki gamından hastadır Senin. Ona zikrin ile şifa yaraşır. Kim ki mağfiret incisi diler. Gam denizine aşina yaraşır. İsyanımız ne kadar çok olsa da, Sözümüz Rabbena olmak yaraşır. İşimiz ne ümit ve ne korkudur. Lakin bize korku ve ümit yaraşır. Adli’yi (Bayezid’i) adl ile sorarsan eğer. Nimet değil ona ceza yaraşır. Ben ettim onu ki bana yaraşır. Sen onu eyle ki Sana yaraşır. Herkesin çaresiz kaldığı günde, ona imdâd-ı Mustafa (Muhammed aleyhisselam) yaraşır.

Ne dediler:

Hoca Sadeddin Efendi: Lütufları bol sultanın ve övülecek nitelikleri olan hakanın ahlaki güzelliklerinin ve şefkati kereminin açıklanmasından kalemin boynu bükülür. Ağaçların yaprakları kâğıt, denizler mürekkep olsa yine de yazmaya yetmez. Gölgesi güven ve huzurun temeli idi. Lütuf ve bahşişi, fukaraya, gariplere gösterdiği ilgi öyle bir ölçüde idi ki, devrinde dilenme hiç anılmamışçasına yoktu. Uzleti seçen, kenarda köşede kalmayı yeğleyen taat sahiplerini bahşişçi casuslarıyla araştırıp bulurdu. Her gün nice bin kişi armağanlarından yararlanırdı.

Andrea Gritti: Etli ve dolgun çehresinde asla zâlim ve korkunç bir adam alâmeti yoktur. Her zaman bir hüzün emaresi görünür. Makine sanayini ziyade sever. İyi kesilmiş kırmızı akiklerden, işlenmiş gümüşten, güzel imal edilmiş eşyadan pek hoşlanır. Nücum ve ilahiyatta derin bir malumat sahibi olup daima bu ilimlerde mütalaa ile meşguldür. Kimse ondan daha iyi ok atamaz.

Sehi Bey: Âlim, Fazıl, kâmil, şiirleri çok, yetenek sahibi ve her konuda mâhir bir kimseydi. Ok atanların seçkiniydi. Zamanında çektiği yayı kimse çekememiştir. Salih, dindar, doğruların ve âlimlerin dostu, maarif ehline karşı alâkadar, adalet ve cömertlikte eşi bulunmaz, hayır sahibi bir padişahtı.

Necati Bey:

Afitâb-adl Sultan ibn-i Sultan Bayezid
Kâmi- şirk ü dalâlet lâmi-i nûr-i yakîn
Ger seferdir ger hazar elhamdülillah kim olur
Feth ü nusrat hem-inân u baht u devlet hem-nişîn
Heybetin düşmanlara rahat mı kor kim gösterir
Geceyi bebr-i beyan gündüzü şir-i gurîn
Devletinde halk-ı âlem ber-murad ü muntazam
Böyle olur Padişahım olucak devlet yeğin
Şevket ü adl ile Sultan ibn-i Sultansın veli
Zühd ü takva ile olmuşsun Emîrü’l-mü’minin
Askerine devletine zâtına evlâdına
Sen inayet eyle dâim ya İlâhe’l-âlemi

.

Orhân Gazi Hân’ın Şahsiyeti

Posted on 16 Haziran 2021

1281 yılında doğan Orhan Gâzi’nin babası Osman Gâzi, annesi Bâlâ Hatun’dur. 1326’da saltanata geçmiş 37 yıl saltanat sürmüştür. Bursa’da Tophane semtinde babasının türbesinin yanında kendisi için yaptırdığı türbede medfundur. Süleyman, Murad, İbrahim, Halil ve Kasım adlarında beş oğlu olmuştur. Bunlardan Kasım ve Süleyman babalarının sağlığında vefat etmiştir.

Orhan Gâzi uzuna yakın orta boylu, yakışıklı, tatlı mavi gözlü, kumral sakallı, güler yüzlü, geniş göğüslü idi. İlerlemiş yaşına rağmen gayet dinç bir vücuda sahipti. Gazap ve hiddet eseri göstermez, kimsenin kalbini kırmamaya çalışırdı. Hakşinas idi. Dost düşman herkesin muhabbetini celp etmişti. Teşkilâtçı, uyanık, azim ve gayret sahibi, siyasi hadiselerden istifade etmesini bilen işini ihtiyatla yapan, uzak görüşlü bir devlet adamı idi.

Hayatının sonuna kadar bir an bile devlet işlerinden geri kalmamış, ömrünü gazâ ve cihat için at sırtında geçirmiştir. Otuz yedi yıllık hükümdarlığı sırasında babasından devraldığı beyliği altı katına çıkarmış ve ona bir devlet özelliği kazandırmıştır. İznik, Gemlik, Armutlu, İzmit, Kirmastı, Karacabey, Mihalıç gibi Güney Marmara’daki son Bizans kaleleri, Karesi oğullarından Balıkesir, Manyas ve Kapı dağı gibi şehirler, Ankara ve çevresi, Rumeli’de Çimbi kalesini, Gelibolu yarımadasının tamamı ve Doğu Trakya’nın büyük kısmı devlete katılmıştır. Fetih hareketinin yanı sıra askeri ve sivil alanda yaptığı teşkilât onun devlet adamlığı vasfını ortaya koymaktadır.

Orhan Gâzi hayrat ve hasenata çok düşkün idi. Fethettiği şehirleri dinî, ilmî ve sosyal eserlerle süsledi. İznik’i alınca büyük manastırı medreseye çevirterek ilk Osmanlı medresesini kurdu. Ayrıca İznik’te bir imaret, Bursa’da cami, imaret, tabhane, yol, köprü ve hamamlar yaptırdı. Hanımı Nilüfer Hatun da; İznik’te bir imaret, Nilüfer çayı üzerinde köprü ve çeşme gibi pek çok hayrat inşa ettirmiştir.

İşte Orhan Gâzi hakkında söylenenler:

“Gayet nazik ve bilhassa gâzilere, sanatkarlara ve fakirlere karşı cömertti. O derece ki hiç kimseden sadaka esirgemezdi. Dindar, adâlete tutkun, mücahitlere hürmetkardı. Bunlara evler yaptırır, rızıklarını temin ederdi. Bursa’da bir mektep yaptırdı. Bütün gençler burada yetişirdi. Alimlere rağbet ederdi. Fikri gayet ince idi. Harp işlerinde yeniliklere açıktı ve kendisi de keşif sahibiydi. Hristiyanlara kendini sevdirmek için daima cömert ve nazik davranır ve maksadına da nail olurdu.” (Halkondil)

“Orhan Gâzi babası gibi bir kahraman idi. Kanaatkar, son derece hesaplı ve tedbirli ve mütefekkirdi.” (Iorga).

“Orhan Gâzi zeki, şecaat ve hüsnü tedbir ile tanınmıştı. Bu vasıfta bir adamın, Rum İmparatorluğu’nun düştüğü buhrandan istifade de muvaffak olacağı tabii idi. İznik’in fethinde halka gösterdiği muamele onları çok memnun etti. Kimse göç etmeyi düşünmediği gibi huzur içinde yaşadılar. Bu güzel davranışı sonraki pek çok fütuhatın ve muvaffakiyetin başlıca sebebi oldu.” (De la Croix).

“Osmanlıları, Bizanslılar ve Balkan yarımadasındaki diğer unsurlarla mukayese ettiğimiz zaman bunlardan çok üstün olduklarını, taze ruhlu, heyecanlı, tefessüh etmemiş insanlar olduklarını kabul etmek gerekir.” (Gibbons).

“Onun zamanında iyi adamlardan yoksulluk, acizlik ve zaruret tamamen kalktı. Öyle ki kendilerine vacip olan zekat ve sadakayı verecek, iyilik yapacak kimseyi bulamıyorlardı.” (Nişancı Mehmed Paşa).

“Savaş gününde sanki Sam ve Neriman’dı. Okundan kazâ, kılıcından ölüm ders alırdı. Mümine rahmet, kafire zahmetti. Muharebedeki şöhreti Bursa’dan Sırbistan’a ve Macaristan’a erişmişti.” (Şükrullah).

.

I. Murad Han’ın Şahsiyeti

Posted on 16 Haziran 2021

Murâd-ı Hüdavendigâr’ın şahsiyeti

Osmanlı padişahlarının üçüncüsü olan Sultan I. Murad Han Bursa’nın fethedildiği 1326 senesinde dünyaya gelmiştir. Annesi Nilüfer Hatun’dur. Babası Orhan Gâzi’nin 1362’de vefatı üzerine tahta çıktı.

Yirmi yedi sene süren hükümdarlığı boyunca zaferden zafere koşmuş babasından bir beylik halinde aldığı emaneti devlet haline getirmiştir. Bizzat iştirak ettiği otuz yedi muharebede hep muvaffak olarak mağlubiyet yüzü görmemiştir.

  Sultanü’l-Guzât ve’l-Mücahidin,
Melikü’l meşâyih, Gıyâsü’d-dünya ve’d-Din,
Gâzi Hünkar, Hüdavendigâr,
Şihabüddin ve es-Sultanü’l- âdil,

gibi ünvanlar alan Murad Han orta boylu, değirmi çehreli, ince ve kavisli burunlu, çatıkça kaşlı, seyrek sakallı, iri ve enli parmaklı olarak tarif edilmektedir.

Disiplinli, harekatlarında süratli, cesur, sözüne sadık, merhametli ve samimi şahsiyetiyle büyük bir Türk hükümdarı idi. Teşkilâtçılığı, idareciliği ve yerine göre adam kullanması mükemmeldi. Planlı ve sürekli fetih hareketleri sonucunda bütün Doğu Trakya Türklerin eline geçmiş, Bulgaristan fethedilmiş ve Balkanlar’da XIX. yüzyıla kadar devam edecek olan Osmanlı hakimiyeti başlamıştır.

İlmi daima himaye eder, alimleri gözetirdi. Bu itibarla yeni fethettiği şehirler başta olmak üzere memleketin her tarafı ilim eserleri ve hayır müesseseleri ile doldu. Alimlerle sohbet eder onlara çok kıymet verirdi. Gerek merkezde gerekse diğer şehirlerde cuma namazından sonra fakirlere akçe dağıtmak adetiydi. Kapısına gelen hiçbir kişi umduğuna nail olmadan geri dönmezdi.

Temiz itikatlı olup işlerinde ve ibadetlerinde ihlasla hareket ederdi.

Neşri tarihinde şöyle rivayet edilir ki bir gün Murad Han, yıllardır imamlığını yapan zata:

“Mevlana! Benim günahım çokluğundan mıdır ki, namaza tekbir getirip el bağlayacağım zaman üç kere Allahü ekber deyip tekbir getirmeyince Kabe-i şerifi müşahede edemiyorum. Sen hemen bir tekbirde ne hoş müşahede edersin”, demiştir.

Neşri “Gâzi Hünkar gayet salih olduğundan, her kişi tekbir bağlayınca kendi gibi Kabe-i muazzamayı görür sanırdı”, dedikten sonra “hiçbir kimse onun velayetinden şüphe etmezdi”, diyerek dini yönüne işaret etmektedir.

Edirne’yi cami, medrese, han, hamam, saray gibi eserlerle süsleyerek bir Türk-İslâm beldesi haline koydu. Ayrıca İznik’te Yeşil camii; Bursa Çekirge’de cami, medrese, imaret ve misafirhane; Bilecik ve Yenişehir’de birer cami; Yenişehir’de bir zaviye inşa ettirmiştir.

Hakkında söylenenler onun vasıflarını en iyi bir şekilde ortaya koymaktadır.

“Otuz sene kadar bir müddet Murad, zamanının hiçbir devlet adamı tarafından fevkine geçilemeyen bir kiyaset ile Osmanlı mukadderatını sevk ve idare etmiştir… Kendisinin karşılaştığı müşkülatı, hallettiği meseleleri, saltanatının neticelerini daha ziyade göz kamaştıran haleflerinin icraatıyla mukayese edecek olursak onun bunların üstünde değilse de, onlarla birlikte kolayca yer tutabileceğini görürüz… Harp hususundaki cevvaliyeti ve gayreti pederi gibi idi. Fakat babasının düşündüğünden daha geniş bir icraat sahasına yayıldığı halde gevşememişti. Maiyetindeki kumandan ve valilerin hiçbirisiyle arasında bir uyumsuzluk zuhur etmedi. Rumlara karşı muamelesi, onların seciyesini tayinde mükemmel bir feraseti olduğunu gösterir. Döneminde papazların Osmanlılar tarafından fena bir muameleye maruz kaldıklarına dair tek bir şikayete rastlanmaz. Osman etrafına bir ırk toplamıştı. Orhan onu devlet haline getirdi, fakat imparatorluğu kuran Murad olmuştur” (Gibbons).

“Müthiş bir muharebede, kahraman askerleri arasında şehit olmak suretiyle cidden sahip olduğu ünvana hak kazanmıştır. Garbın, Rum ve Slav enkazından kurulu bir ordu ile haçlı muharebelerini ihya etme gayretlerine rağmen küçük bir emareti bir Avrupa imparatorluğu haline döndürmüştür. Murad, Müslümanlar hakkında alicenap ve müşfik idi. Hristiyanlar için de lütufkar ve hüsn-i teveccühü bol bir baba idi” (Iorga)

“O kadar fazilete malik ve o derece talihe mazhardı ki, bu iki Allah vergisinden hangisinin diğerine galip olduğuna hüküm olunamaz. Kendisi az konuşan, fakat konuştuğu zaman sözü güzel söyleyen hayırhah bir hükümdar, yorulmak bilmeyen bir avcı ve kibar bir şövalye idi.

Rumeli’de ve Anadolu’da otuz yediden ziyade büyük ve müşkül harpleri idare ederek daima muzaffer çıkmıştır. Düşmana yerini terk ettiği ve arka çevirdiği asla görülmemiştir. Kemal-i şecaatle harp eder, şaşırmaz ve asla telaş göstermezdi. Askerini bir müddet istirahat ettirmeyi arzu ettiği zamanlarda vaktini avla geçirir, istirahat nedir bilmezdi. Harbe girileceği zaman askerini münasip nutuklarla cesaretlendirir ve yapılan en küçük hataları da müsamahasız şiddetle cezalandırırdı. Mükafatta da süratli idi. Herkesi adıyla çağırmak adeti idi. Sarayındaki ecnebi çocuklara da hilm ve sükunet ve mülameyetle muamele ederdi” (Halkondil)

Murad-ı Hüdavendigâr Osmanlılar’ın “Ümmetim yükselir ve hiçbir şey onun üzerine yükselemez”, hadis-i şerifinin sırrına mazhar olduklarını vurgulayan Ahmedi, Murad Han’ı “Pak ihlas idi ve pak-i itikat”, diyerek övmektedir.

Şükrullah ise:

“Âdil, olgun, dindar, doğru, yüksek himmetli, iyilik edici, yoksul dostu, kimsesizlere bakıcı padişah idi. Kafirlerle cihat etmekten özge nesneye tâmâ etmezdi. Düşkünlerin elinden tutar, yoksullara yardım ederdi. Onun yüce kapısına başvuran kimse mutlaka dileğine ererdi.”

Hem yiğitti, hem batır, hem kahraman Erki sonsuz güçlü erdi pek yaman.

Hoca Sadeddin Efendi ise Murad Han’ın nice güzel ve beğenilen vasıflarını kaydettikten sonra:

Doğuya batıya yaydı İslâm dinini
Yâ Rab nurun ile aydın eyle kabrini

diyerek sözü bitirmektedir.

.

Osman Gâzi Hân’ın Şahsiyeti

Posted on 16 Haziran 2021

Osman Gâzi’nin babası Ertuğrul Bey, annesi ise Hayme Hatun’dur. 1258 yılında Söğüt’te doğdu. 1281 yılında 23 yaşında iken aşiretin başına geçti. Kısa sürede gerçekleştirdiği fetihlerle aşiretini beyliğe çevirdi. Kırk beş yıl hüküm sürdü. Bursa’nın fethi sırasında vefat ederek burada Gümüşlü Kümbet denilen yere defnedildi. Orhan Bey’den başka Alaaddin, Ali, Pazarlu, Çoban, Melik ve Hamid isimli oğulları ile Fatma adında bir kızı vardı.

Osman Bey orta boylu, geniş göğüslü, teni esmere yakın, iri gözlü, vücudunun belinden aşağı kısmı gövdesinden daha uzun idi. Heybetli, cesur, cömert, tatlı dilli idi. Başına kırmızı çuhadan yapılmış Çağatay tarzında Horasan tacı giyerdi. Gerek hususi kazancından, gerekse ganimet gelirinden eline ne geçerse fakirlere dağıtırdı. Rivayet edildiğine göre ömrü boyunca beytülmal (devlet hazinesi)den bir nesne almamıştır. Kendi koyunlarından hasıl olan gelir ile geçinirdi.

Her ikindi vakti hanesinde kim var ise ve fakirlere ziyafet verirdi. Topraklarını kuzeyde Marmara sahiline Sakarya nehri ağzına, güneyde Kütahya yakınlarına taşımış bulunmaktaydı. Bu hudutlar içinde Söğüt, Eskişehir, Karacahisar, Harmankaya, Bilecik ve Yarhisar bulunmaktaydı.

Gâzi Osman Bey iyi idaresi, keskin görüşü, itidalli hareketi, yüksek kabiliyeti, rakiplerine kendini sevdirmesi, mücadelesinde planlı hareketi ve sabırlı, müsamahalı olması ile etrafındaki aşiretleri nüfuzu altına almayı bilmiştir. Selçuklulara ve İlhanlılara karşı saygısını bozmadığı gibi çevresindeki Türk beylikleri ile çatışmaktan da özenle kaçınmıştır. O hep cihat hareketi ile meşgul olmuştur. Oğulları da hep aynı yolu takip etmişler mecbur kalmadıkça Türk ve İslâm dünyasına dönmemişlerdir.

Bıraktığı devlette maddî ve manevî temeller o kadar kuvvetliydi ki, kısa bir müddet sonra dünyanın en büyük devletleri arasına dahil olurken, 150 yıl geçtiğinde ise süper güç haline geldi. Anadolu beylikleri arasındaki bu en küçük teşekkül için Türk birliğini sağlayacak ve Avrupa’da Asya’da şu devletleri yenecek, şuralarda hakim olacak deselerdi kimse inanmaz, hayal görüyorsun derdi.

Oysa bu namdar Türk yiğidi, çevresindeki tasavvuf erbabı, alperen gâzileri, serdengeçti kahramanları ile buna inanıyor, bu büyük doğuş için çalışıyordu.

Osman Gâzi hakkında, meşhur Fransız müellifi Lamartin:

“Osman Gâzi’nin tabii istidadı sade, fakat doğru ve adilane idi. Akıl ve zekasını Allah’ın birliğine hasrederek yeryüzünde vahdaniyet-i ilahiye aleyhinde bulunan batıl itikatları ve putperestliği men etmeye çalışırdı… Osman yavaş yavaş ilerledi. Fakat hiçbir zaman geri dönmedi. Büyük devletlerin kurucularının vasıflarına sahipti. İyi kalpli, doğru sözlü, ailesine sadık, evlatları hakkında şefik ve rahim idi…”

Gibbons ise: “Şüphesiz ki Osman bir padişah oğlu değildir. Hayatında ancak ufak bir malikaneye hakim olabilmiştir. Osman’ın hükümeti seneden seneye mütemadiyen büyümüştür. Devletin büyümesi bilhassa onun devamına ve istikbalinin büyüklüğüne olan emniyetten ileri geliyordu. Bu da kendisini tesis eden adamın hakiki büyüklüğüne delalet eder…

Biz baniyi binasından tanırız. Atilla, Cengiz Han, Timur, Osman’ın mensup bulunduğu bütün bu fatihler topluluğu vücuda gelmiş bir ırkla iş görüyorlardı. Bunlar göz kamaştırıcı muzafferiyetlerine rağmen akıncı olarak kalmışlardı. Ve imparatorlukları da temsil edilmemiş bir fütuhattan ibaretti. Osman’ın eseri onlarınkinden daha devamlı ve neticeleri itibariyle tesiri daha geniş ve şümullü idi. Çünkü o sükunet içinde iş görüyor; evvelkiler ise boru ve trampet sesleri arasında yakıp yıkıyordu.”

Fransız bilgini Grenard: “Bu yeni imparatorluğun kuruluşu, beşer tarihinin en hayrete değer ve en büyük vakıalarından biridir”, demişlerdir.

.

Tartışmaların odağındaki isim: Makbul İbrahim Paşa

Posted on 15 Haziran 2021

İbrahim Paşa, büyük ihtimalle 1493 yılında, bugün Yunanistan sınırlarına dâhil olan Parga yakınlarında bir köyde doğmuştur. Babasının bir balıkçı olduğu, İbrahim’in ise Türk korsanlar tarafından altı yaşında kaçırılarak Manisa yakınlarında dul bir hanıma köle olarak satıldığı rivayet edilir.

Tayyib Gökbilgin’e göre İbrahim altı yaşındayken, II. Bayezid devrinde, Bosna beylerbeyisi İskender Paşa tarafından, bir akın esnasında ele geçirilmiş, istidat ve kabiliyeti görülerek, o sıralarda Kefe sancakbeyiliğinde bulunan Şehzade Süleyman’a hediye edilerek onunla beraber büyümüştür.

Latîfî’nin sunduğu bilgilere bakılırsa, Şehzade Süleyman Manisa valisi iken, bir gün bir kemençe sesi duyar ve icracıyla tanışmak ister. Karşısına getirilen kişi köle İbrahim’dir. Şehzade, zeki, hazır cevap ve edep sahibi İbrahim’den son derece hoşlanmıştır. Zaman içerisinde meclisinin ayrılmaz bir parçası olarak gördüğü İbrahim’i, sarayına sık sık davet etmeye başlamıştır. Bunun üzerine, İbrahim’i yetiştiren dul hanım, kölesini azat etmiştir. Böylelikle İbrahim, Şehzade Süleyman’ın maiyetine girmiştir.

Sonuçta bu yakınlık, köle İbrahim’in, İbrahim Paşa olma serüveninin de başlangıcı olarak görülmektedir. Yetenekli, zeki ve eğitimli olduğu söylenen İbrahim, Osmanlı tarihinde, eski deyimiyle benzeri görülmemiş bir iltifata mazhar olmuştur. Pek çok ilim adamının yetiştiği ve önemli görevlerin kendini ispat edenlere verildiği bir imparatorlukta, birtakım üstün özelliklerin, İbrahim’in yükseldiği konuma gelmek için yeterli olmayacağı da apaçık ortadadır.

Bu itibarla İbrahim’in yükselişinde, Sultan Süleyman’a olan yakınlığı ve tâ şehzadelik zamanında başlayan yakın dostluğu muhakkak ki büyük rol oynamıştır. Ancak onun bir imparatorluk şehzadesi ve geleceğin muhteşem hükümdarı karşısında olduğunu hiçbir zaman unutmadığı, davranışlarını, meseleler karşısındaki yetenek ve becerilerini ve ciddiyetini ona göre ayarladığında da şüphe yoktur.

İbrahim Paşa’nın, birdenbire Hasodabaşılığından Veziriazamlığa yükselişi, Paşa’nın, Kanunî’nin gözündeki değerini belli ediyorsa da, kız kardeşi Hadice Sultan  ile evlendirerek saraya damat yapması, muhakkak ki katındaki değerini daha da artırmıştır. İbrahim Paşa’nın düğünü, veziriazamlık makamına yükselişinden birkaç ay sonra gerçekleşmiştir. Kaynaklara 22 Mayıs 1524 şenliği olarak da geçen bu düğün, çok büyük bir şölen içinde geçmiştir. Düğün şenlikleri, Kanunî’nin, İbrahim Paşa için Atmeydanı’nda yaptırmış olduğu sarayın önünde yapılmıştır.

İbrahim Paşa’nın düğünü sırasında dönemin ünlü şairlerinden Hayâlî Bey, Zâtî ve Figânî’nin kaside sundukları bilinmektedir. Düğünle ilgili incelenen bütün kaynaklar, İbrahim Paşa’nın düğününe, zamanın hakanı Sultan Süleyman’ın konuk olmasından ve bu durumun verdiği ayrıcalıktan söz etmektedir. Kaynakların çoğunda Paşa’nın evlendiği kadının adı verilmez. Ancak Peçevi Tarihinde “Sultan” diye ifade olunur.

Tarihçi İsmail Hakkı Uzunçarşılı, İbrahim Paşa’nın damat olmadığına dair bir makale yazmış ise de; “Osmanlı Padişahlarının Hanımları ve Kızları” üzerine bir eser vermiş bulunan Çağatay Uluçay, Uzunçarşılı’nın Yavuz Sultan Selim hanın kızları Hadice Sultan ile Hafsa Sultanı karıştırmış olmasından dolayı hataya düştüğünü izah etmiştir. Tarihçi Peçevi’nin isim vermeden İbrahim Paşa’nın sultanla evliliğini yazması, saraya damat olduğunun açık işaretidir. Zira Osmanlılarda Sultan tabiri Padişah kızlarına verilen bir unvandır Kesin olan şu ki İbrahim Paşa ile evlenen, Hadice Sultan olmasa bile hanedandan bir hanım sultandır. Sadrazam İbrahim Paşa ise artık Makbul İbrahim Paşa’dır.

Budin kalesinin fethinden sonra ise İbrahim Paşa’nın siyasal yetkileri gittikçe artacak, öte yandan kimi eylem ve kararları nedeniyle saygınlığı sarsılacaktır. Macar Kralı II. Layoş, Mohaç’ta tahtına bir mirasçı bırakmadan öldüğünden, krallık sahipsiz kalmış ve Budin üzerine yürüyen Kanunî’ye kentin anahtarı teslim edilmiştir. Buradan elde edilen ganimetler ise, İstanbul’a götürülmüştür. Bu ganimetlerin en önemlileri, Jan Hunyad’ın oğlu Kral Mathias Korvin’in kütüphanesi, Ayasofya mihrabının iki tarafına konulan tunç şamdanlar ve yine tunçtan olan üç adet heykeldir.

Budin’den getirilen heykeller, Herkül, Apollon  ve Diyana figürleridir. İbrahim Paşa, bunları Atmeydanı’nda bulunan sarayının önüne koydurtmuştur. İbrahim Paşa’nın İslam geleneğine aykırı bir sanat biçimi olan bu insan figürlerini sarayının önüne diktirtmesi, halkın gözünde Paşa’nın itibarını ve güvenilirliğini sarsmıştır. Bir rivayete göre, “Frenk” lakabı, Paşa’ya bu eyleminden miras kalmıştır. İbrahim Paşa’nın söz konusu heykelleri sergilemesi üzerine, Figânî, meşhur bir Acem beyitinden esinlenerek, şöyle söyleyecektir:

Dü İbrahim âmed bedeyr-i cihan
Yeki put-şiken şüt, yeki put-nişan

Açıklaması:

Dünyaya iki İbrahim geldi. Biri putları yıktı, biri putlar dikti. Burada gönderme yapılan İbrahim’lerden biri, İbrahim Peygamber, diğeri de Makbul İbrahim Paşa’dır. Gerek bu hadise ve gerekse Molla Kabız meselesinde İbrahim Paşa’nın pasif gibi durması bir kısım batılı yazarlara koz vermiş olup İbrahim Paşa’yı gizli Hıristiyan gibi gösterme çabası içine girmişlerdir. Aslında bunlar Osmanlı müsamaha siyasetinin tezahürlerinden öte bir şey değildir. Nitekim İbrahim Paşa’nın konumunda en küçük bir değişiklik söz konusu değildir.

1527 yılında Anadolu’da baş gösteren Kalenderî isyanını bastırmak üzere beş bin kişilik bir kuvvetle yola çıkan İbrahim Paşa kısa sürede bu gaileyi bastırıp geri dönmüştür. Kanunî tarafından bir kez daha ödüllendirilen İbrahim Paşa’nın İmparatorluğun gerek iç, gerekse dış işlerinde yetkileri oldukça artmıştı. Pek çok konuda, kimsenin olmadığı kadar söz sahibi olmuştu.

Artık Osmanlı Devleti’nin dış politikası, büyük çoğunlukla İbrahim Paşa’nın arzu ve yönlendirmesi ile gerçekleşiyordu. Yabancı kaynaklar ve söz konusu dönemde yabancı elçilerin yazdığı raporlar da bunu ortaya koymaktadır. Yine bu vesile ile İbrahim Paşa’nın Seraskerlik unvanını almasıyla beraber, Paşa’nın yalnızca dış ilişkileri değil, neredeyse imparatorluğun kendisini yönettiği biçimindeki görüşleri çoğalmıştır. İbrahim Paşa’ya Seraskerlik beratının verilişi ve Seraskerlik beratına ek olarak, başka ayrıcalıklara da kavuştuğu, Celalzâde Nişancı Mustafa Bey’den aktarılmaktadır:

Bu berat ile birlikte beş kere yüz bin nakit akça, dokuz at ki birinin başında altın işlemeli gem takımı, bir altın işlemeli kılıç ve dört kıt’a çok süslü hil’at ile dokuz bohça kumaş ve altınla işlenmiş bir çelenk Yeniçeri Ağası ile gönderildi. Bu beratta yazılanların kıymetlerine bir had olmadığı gibi daha birtakım ihsanlarda bulunduktan sonra kendilerine evvelce tahsis edilmiş olan yirmi kere yüz bin akça, on kere yüz bin akça daha ilave edilmiş ve otuz kere yüz bin akça olmuştu.

Veziriazamlığı üzerine Seraskerlik dahi verilerek tuğ, davul ve bayrak gönderilmiş ve Osmanlı sultanlarının eskiden beri bayrakları dört iken bundan sonra yedi olması ferman edilmişti. Böylece İbrahim Paşa’nın kudreti bir kat daha yükseltilerek son dereceyi buldu.

Peçevî Tarihi’nden aktarılan bu gelişmelerin boyutu şaşırtıcıdır. “Osmanlı padişahlarının eskiden beri bayrakları dört iken bundan sonra yedi olması ferman edilmişti ” cümlesinin yansıttığı yeni düzenleme, Osmanlı Padişahının bundan sonra yedi tuğ taşıyacağı haberiyle sınırlı değildir. Bu yeni düzenleme Veziriazam İbrahim Paşa’nın bundan böyle altı tuğ taşıyacağı anlamına gelmektedir ki, bu, o güne değin Kanunî Sultan Süleyman da dâhil olmak üzere, tüm Osmanlı padişahlarının taşıdığı tuğ sayısından fazladır.

Ancak İbrahim Paşa’nın Kanunî’den fazla tuğa sahip olması mümkün olamayacağından, padişahların tuğ sayısı yediye çıkartılmıştır. Sonuçta Veziriazam İbrahim Paşa, saraya damat olmasının yanı sıra, hem Serasker, hem Rumeli Beylerbeyisi, hem de altı tuğ sahibi olmuştur.

Kurb-ı Sultan ateş-i Suzan

Bu çok büyük yetkiler ve ayrıcalıklar sonucunda, İbrahim Paşa’nın iktidar sarhoşluğuna kapıldığı pek çok kaynakta vurgulanmaktadır. İbrahim Paşa’nın genel karar ve eylemlerine bakılacak olursa, ölümüne neden olan tetikleyici unsurun bu olduğu anlaşılmaktadır.

Nitekim Celalzade’nin nakline göre İbrahim Paşa, otuz kere yüz bin akçelik haslarını dahi az bularak:

“Rahmetli Fatih Sultan Mehmed Han, Sadrazamı Mahmud Paşa’ya kırk kere yüz bin akçe berat ihsan etmişti. Bu kulunuza da öylece ihsan buyurulsa padişahımın lütfundan ne eksilir” dedi. Bunun üzerine saadetli padişah:

“Onlar payitaht İstanbul’u fethetmeyi başarmışlardır. Daha fazlası verilse de yerinde olurdu” dediler. İbrahim Paşa da:

“Bağdat ki büyük halifelerin başkentidir. Budin ise eskiden beri krallar tahtı yeridir. Her ne kadar bunlar İstanbul’dan üstün tutulamazsa da daha aşağı da sayılamazlar” deyince Padişah şu karşılığı verdi:

“İstanbul bizim başkentimizdir. Onlar İstanbul’a nasıl tercih edilebilir? Hele hele o büyük padişahla boy ölçüşmek bizim haddimiz değildir”.

1532 Almanya seferinde büyük başarılara imza atan 1533’de İstanbul antlaşmasıyla Şarlken’e ve Ferdinand’a boyun eğdiren İbrahim Paşa’nın parlak başarıları devam ediyor, kudreti ve şevketi de hızla yükseliyordu.

Bir taraftan da “Kurb-ı Sultan ateş-i suzan”, dizesine uygun olarak İbrahim Paşa her gün bir miktar daha ateşe yakınlaşıyordu.

Nitekim 1534 yılında, kudretli Osmanlı ordusunun başında çıktığı Irakeyn seferi sonun başlangıcı olacaktı. Kanuni Sultan Süleyman sefere çıkarken, kendisine kethüda ve müşavir tayin ettiği defterdar İskender Çelebi için:

“İşbilir ve işgörür adamdır; reyine muhalefet eyleme” diye tavsiyede bulunmuştu.

Kudretli veziriazam acaba başında bir müşaviri kabullenebilecek mi idi? Akabinde Padişahın da katılması ile seferde geçen hadiseler iki dostun arasını açmaya başlayacaktı. Zira İbrahim Paşa kin bağlayacağı İskender çelebi’yi padişaha öldürtmüş ve çeşitli uygulamaları ile Padişahın ilk kez şüphelerini çekmişti.

Nihayet sefer dönüşü Fransızlara verilen ahitnamenin hazırlıkları ile uğraşan İbrahim Paşa, iftar için saraya çağrıldığı 21-22 Ramazan 942 (14-15 Mart 1536) gecesi hiçbir sebep gösterilmeden ansızın boğularak idam edildi. Görevi Cellât Ali yerine getirmişti. Saraydan çıkarılan cesedi Galata’da Tersane ardındaki Canfeda Zaviyesi yanına defnedildi. Sade bir cenaze töreni düzenlendiği Nakkaş Osman’ın minyatürlerinde görülmektedir.

Paşa’nın idamı bile ayrıcalıklı olmuştu. Kanunî’yle birlikte iftar yaptıktan ve teravih kılındıktan sonra Paşa, kendisi için sarayın Enderun bölümünde hazırlatılmış olan odada uyurken, âdet olduğu üzere başı vurularak değil, Padişah soyundan olanlara uygulanan biçimde boğularak öldürülmüştür. Cellâtlar tarafından öldürüldüğü, başının kesildiği, ağzından kanların fışkırdığı gibi ifadeler batılı romancıların uydurma rivayetleri olup hiçbir kaynakta yoktur.

İbrahim Paşa’nın çöküşüne ortam hazırlayacak dört temel unsurdan söz etmek mümkündür. Bunların ilki Paşa’nın iktidar hırsıdır. İkincisi Kanunî’nin eşi Hurrem Sultan’ın İbrahim’i bir tehdit olarak görmesi, üçüncüsü Defterdar İskender Çelebi’nin idam edilmesi, dördüncüsü ise İbrahim Paşa’nın Bağdat’ta görevi esnasında Serasker Sultan sıfatıyla ferman imzalamasıdır.

İbrahim Paşa’nın gücünü ve sınırsız kudretini çeşitli vesilelerle pek çok örnek sunmak mümkündür. Kendisini sonsuz bir yetkiyle donatan Padişahın adına yaptığı görüşmelerde İbrahim Paşa, bu iktidar hırsını açıkça ortaya koymaktadır. Farklı yabancı elçilerin raporlarında bu duruma pek çok örnek bulunmaktadır. Buna en çarpıcı örnek, İbrahim Paşa’nın Ferdinand’ın elçilerine söyledikleridir:

“Bu büyük devleti idare eden benim. Her ne yaparsam yapılmış olarak kalır. Zira bütün kudret benim elimdedir. Memuriyetleri ben veririm. Eyaletleri ben tevzî ederim. Verdiğim verilmiş ve reddettiğim reddedilmiştir. Büyük Padişah bir şey ihsan etmek istediği veya ettiği zaman bile eğer ben onun kararını tasdik etmeyecek olursam gayr-i vâki gibi kılınır. Çünkü her şey harp, sulh, servet ve kuvvet benim elimdedir”.

İbrahim Paşa’nın kendisine, resmen sahip olduğu yetkilerin ötesinde bir konum biçtiği ortadadır. İbrahim Paşa, Osmanlı toprakları çerçevesindeki yetkisine ek olarak, Avusturya ile barış antlaşmaları sürecinde, Batı üzerinde de söz sahibi olmuştur. Barış görüşmelerinin İbrahim Paşa açısından en önemli gelişmesi, bundan böyle Kral Ferdinand’ın Kanunî’ye baba ve kendisine de kardeş sıfatıyla boyun eğmesidir.

Nitekim huzura kabul edilen Avusturya elçileri Jerome de Zara ile Cornelius Schepper, krallarının ağabeyi olarak kabullendiği Veziriazam İbrahim Paşa’nın Osmanlı Devleti meclislerinde Ferdinand’ı temsil etmesi ricasında bulunmuşlardır. Anlaşılacağı üzere İbrahim Paşa bir anlamda Hıristiyan âleminin büyük çoğunluğunun lider kabul ettiği Ferdinand’ı yönlendirebilmektedir. Hammer Osmanlı Devleti Tarihi’nde bu gelişmeyi, Batılı bir kralın bir Osmanlı vezirinin seviyesine inmesi olarak yorumlamaktadır.

Gerçekten de İbrahim Paşa, Manisa’da başlayan arkadaşlık yılları; yıllarca birlikteliğin verdiği rahatlık; ardından beraberce bir büyük imparatorluğun idaresine geçiş; üç yıl sonra bu haşmetli devletin veziriazamı olması dolayısı ile efendisinin kendine tanıdığı yetkileri sonuna dek kullandı. Haşmet ve kudretini gayr-i Müslim devletlere ezercesine hissettirdi. Batılı yazarlar biraz da bu sebeple onun kendisine, sanki saltanata doğru giden bir yol açtığını ifade etmişlerdir.

İbrahim Paşa, Kanunî’nin tahtının mirasçısının seçimi konusunda taraf tutmuş olması da araştırmalara yansıyan bir husus olmuştur. Çeşitli yazarlar “İbrahim Paşa, Kanunî’nin Hurrem’den olma çocuklarından birinin değil, Padişahın ilk erkek çocuğu olan Mustafa’nın tahta geçmesini daha uygun görmekte ve onu açıkça desteklemekteydi. Bu nedenle İbrahim Paşa, Kanunî’nin eşi Hurrem Sultan tarafından bir tehdit olarak görülmüştür”, diyerek ölümünde Hurrem’in parmağı olduğu tezini ortaya atmışlardır. Oysa henüz Hurrem’in çocuklarının küçük olması ve Kanunî’nin daha kırk yaşında bulunması nedeniyle bu ihtimal, zincirin en zayıf halkası olarak görünmektedir. Ayrıca ana kaynakların hiçbirinde bu tezi destekleyecek malumat yer almamaktadır.

Aslında İbrahim Paşa’nın Efendisine bağlılığı her şeyin üzerindeydi. Yaptığı her işi onun adına yaptığının bilinci içindeydi. Irakeyn seferinde fetihlerde bulunarak ilerlediği sırada Padişaha gönderdiği mektupta, Semerkand ve Horasan’dan kızılbaşı tard ettiklerini bildirirken “inayet-i Padişahî ve himmet-i hakanîyi” şu ifadelerle diliyordu.

Destgirim, dâmen-i lütfundurur hânım benim,
Hasm-ı bî-insaf elinden al, giribânım benim,
Ger Süleyman-ı zamandan cem’a himmet olmaya
Ebter oldu defterim, dağıldı divânım benim.

İşte İbrahim Paşa’nın biraz da bu güven ve itimat içinde sonsuz bildiği gücü ve yetkisi, belki de sonunu hazırlayan en ciddi sebep olacaktır. Zira bu gurur ve azamet sonrasında Irakeyn Seferi sırasında İskender Çelebi’yi idam ettirmesi ve Bağdat’ta bulunduğu sırada Serasker Sultan sıfatıyla ferman imzalaması muhtemelen kendi idamına yol açacaktır.

Temelde, Bağdat’ın fethini esas alan Irakeyn seferi sırasında, İbrahim Paşa, Diyarbakır ve Musul üzerinden Bağdat’a girmeyi tasarlamıştı. Fakat bundan vazgeçilmiş ve doğrudan Tebriz kenti üzerine hareket edilmiştir. Çoğu tarihi kaynağın ortak noktası, İbrahim Paşa ile Defterdar İskender Çelebi arasındaki çekişmenin bu noktadan başlayarak belirginleştiği yönündedir.

İbrahim Paşa ile İskender Çelebi arasındaki çekişme, İbrahim Paşa’nın kıskançlığına dayandırılmaktadırlar. İbrahim Paşa’nın dört yüz kölesi olduğu halde İskender Çelebi’nin tepeden tırnağa kadar sırmalar içinde altı yüz ve ayrıca altı bin iki yüz kölesi bulunuyordu. Bu arada İbrahim Paşa, İskender Çelebi’den kendisine maiyyetinden yüz on kişi bağışlamasını isteyip de, İskender Çelebi yalnızca otuz kişi yollayınca, aralarındaki haset ve çekememezlik iyice belirginleşmişti. Bu arada İskender Çelebi’nin makamına göz diken, Halep Defterdarı Nakkaş Ali Bey’in de İbrahim Paşa’yla birlik olarak, İskender Çelebi’nin ortadan kaldırılması için planlar tertiplediği belirtilmektedir.

Öte yandan Irakeyn seferine çıkılırken Padişahın, İskender Çelebi’yi kendisine müşavir ve kethüda tayin etmesi de İbrahim Paşa’yı rahatsız etmiştir. Nitekim İbrahim Paşa Tebriz yolu üzerindeki çekilen sıkıntılardan ve verilen kayıplardan İskender Çelebi’yi sorumlu tutarak aradığı bahaneyi bulmuştur. Oysa netice itibariyle Tebriz alınmış ve Azerbaycan’daverilen kayıplar bir ölçüde karşılanmıştı. Ancak İbrahim Paşa Bağdat’ın fethinden hemen sonra Padişaha bunu bahane ederek İskender Çelebi’yi idam ettirmiştir.

Peçevî Tarihi’nde de Azerbaycan’da verilen kayıplar ve İskender Çelebi’nin idamı İbrahim Paşa’nın en önemli hatalarından sayılmaktadır. Ayrıca dönemin bütün kaynaklarında da İbrahim Paşa’nın söz konusu suçlamayla İskender Çelebi’yi idam ettirmesi, haksız bir infaz olarak gösterilmektedir. Rivayete göre, Kanunî rüyasında İskender Çelebi’nin kendisinin üzerine yürüyerek, haksız yere niçin idam edildiğinin hesabını sorduğunu görmüş ve Padişah bundan sonra İbrahim Paşa’ya kinlenmiştir.

Bu rivayet bir kenara, İbrahim Paşa’nın gözden düşmesine neden, Paşa’nın Serasker Sultan sıfatını benimsemesidir. Sefer sırasında ilanları “Serasker Sultan” diyerek yaptıran Paşa’yı ikaz eden İskender Çelebi, “biz de bir tek sultan vardır” diyerek mani olmuştu. Tarihçi Peçevi, bu sıfatı Kızılbaş takımının Paşa’ya uygun gördüklerini ve kendisine kabul ettirdiklerini vurgularken, İskender Çelebi’nin buna karşı çıkmış olmasının, Paşa’yla aralarında bir düşmanlık doğurmuş olabileceğine değinmektedir. Neticede kaynaklarda söz edilen ve ayrıntılarıyla yorumlanan bu nedenler paşanın sonunu hazırlamıştır.

İbrahim Paşa’nın bütün hayatı, hâmisi olan Kanunî Sultan Süleyman tarafından şekillendirilmiştir. Basit bir köle olan İbrahim, hâmisinin desteği sayesinde, Osmanlı İmparatorluğu’nun en yetkili kişisi olmuştur. İdamına sebep olan bazı hataları onun başarılarını ve Osmanlı’nın belli bir dönem dâhilindeki gelişimine yaptığı önemli katkıları unutturmamalıdır.

Divan değerinde bir beyit!

Özellikle sanat ve edebiyat alanlarının gelişimine büyük katkıda bulunduğu bilinen İbrahim Paşa, hâmisi Kanunî’nin izini takip ederek, kendisi de dönemin en büyük hâmilerinden olmuştur. Hayali Bey, Zati, Yahya Bey ve daha nice şair onun himayesi ile eserler vücuda getirmişlerdir. Kendisi de şairdir. Latîfî, cümle beyitlerine mukabil, bir divan değerindedir diyerek şu beytini örnek göstermektedir.

Okuman şimden giru Ferhad u Mecnun kıssasın
Aşk yolunda zene meyleylemez merdaneler

Peçevi İbrahim Efendi, onun padişahın emirleri ve kanunların tatbikine çok büyük önem verip her işi adaletle yerine getirdiğini, son derece dindar olduğunu, fakat Bağdat’ın fethinden sonra ahlâkının değiştiğini belirtmektedir.

İbrahim Paşa’nın çağdaşı olan şair ve tezkire sahibi Latîfî onun ani yükselişini, sadrazamlığı sırasındaki davranışlarını, haşmetini, büyük yetkilerini, bundan gurura kapılmasını, şöhret ve ziynet düşkünü haline gelmesini anlatıp böyle büyük bir şana sahipken bir gün birden idam edildiğini ve bundan ibret alınması gerektiğini belirtmektedir. Yine Latîfî “Evsâf-ı İbrahim Paşa” adlı risalesinde İbrahim Paşa’nın cömertliğini, şair ve edipleri koruduğunu yazarak övücü ifadelere yer vermektedir. Latifi ondan sonra gelenlerin şair, edip ve sanatçılara önem vermediklerini, hatta bunların hazineden almakta oldukları in’âm ve caizelerinin kesildiğini de söyler. Daha da ileri giderek halkın İbrahim Paşa’nın kıymetini ancak ölümünden sonra anladığını yazar.

Siyasetname konusunda bir eser yazan Kanunî dönemi devlet adamlarından Lütfî Paşa da veziriazamların padişaha çok yakın olmamaları ve kendi azametine kapılmamaları gerektiğini belirtirken örnek olarak İbrahim Paşa’yı gösterir. Padişahın bizzat onun sarayına ve bahçesine bile gittiğini, bu yakınlığın “herkesin gözüne batan diken” gibi olduğunu ve neticede çeşitli isnatlarla hayatını kaybettiğini ifade etmiştir.

On üç sene veziriazamlık makamında kalan, o zamana kadar rastlanmayan ölçüde şan ve şerefe nail olan ve döneminin siyasî hadiselerinin gelişmesinde önemli roller üstlenen İbrahim Paşa, Venedik elçisinin raporuna göre birkaç dil bilen, tarihe son derece meraklı aynı zamanda sanat ve hayır ehli bir devlet adamıdır.

Galata’da Perşembepazarı içinde Haliç kıyısında bulunan Eski Yağkapanı Mescidi’nden başka Mekke, Selanik, Hezargrad (Razgrad) ve Kavala’da cami, mektep, medrese, hamam, çeşme ve yine bazı kasabalarda mescit ve zaviyeleri bulunmakta olup bunlara çeşitli vakıflar tahsis etmiştir. Niğbolu Sancağının Yeniceköy’ünde bir cami ve medresesi olduğu ve idamesi için beş köyü vakfettiği belirtilmektedir.

Hanımı Hadice Sultan’dan Mehmedşah isimli bir oğlu oldu ise de küçük yaşta vefat etmiştir. Yine bu evlilikten ismi bilinmeyen bir kızının olduğu ve Aksaray’da bir cami yaptırdığı ifade olunmaktadır. Paşa’nın diğer bir hanımı Muhsine hanımdan da söz edilir. Bu hanımla Hadice Sultandan önce evli olmalıdır. Hakkında hiçbir bilgi yoktur. Sadece Kumkapı Camii ile yakınındaki tekkeyi beyinin hatırasına inşa ettirdiği bilinmektedir.

Ahirü’l-emr o vezir makbul
İdi makbul iken oldu maktul

İbrahim Paşa’nın uzun süre görevde kalması, Padişahın katındaki değeri ve bazı uygulamaları aleyhinde bir cereyanın doğmasına yol açmış bulunuyordu. Gayr-ı Müslim devlet adamlarına gösterdiği yüksek ve tepeden bakış, elçilere uyguladığı ezici davranış onları da Paşa hakkında olumsuz düşüncelere itiyordu. Neticede sonunun böyle hazin bir şekilde noktalanması, hasımlarına aradığı fırsatı vermiş olup çeşitli dedikoduların ortaya atılmasına zemin hazırlamıştır. Padişahın abdest suyunu içerdi, hanımı Hadice Sultan ile ilgilenmezdi gibi ifadeler romanlarda yazılı olup hiçbir değeri yoktur. Bu itibarla İbrahim Paşa hakkındaki çeşitli söylentileri ve dedikoduları dikkatle incelemek ve değerlendirmek gerekmektedir.

.

Kayı-I Ertuğrul’un Ocağında

Posted on 15 Haziran 2021

ÖNSÖZ

Ortaçağ, Yeniçağ ve Yakınçağ. Üç çağa damgasını vurmuş, üç kıtaya yayılmış, dünyanın görmediği haşmet ve azameti yaka lamış en büyük Türk imparatorluğu…

Ancak dünya devletleri içerisinde anlaşılması bakımından Osmanlı kadar talihsiz bir devlet yeryüzünde var mıdır bilemiyorum. Osmanlı devletinin ise bu konuda görülmemiş derecede nasipdâr olduğunu gayet iyi biliyorum. Yaklaşık yirmi beş yıldır da bunu bizatihi gerek derslerimde gerekse her yıl katıldığım panel ve toplantılarda yaşıyorum.

Günümüzün meşhur tarihçilerinden Halil İnalcık bu durumu şu ifadeleriyle ortaya koyuyor:

Bir milletin veya devletin tarihi yazılırken dünya kamu oyunda yerleşmiş belli bir imaj, dostluk ve düşmanlık, siyasi ideolojiler, yeni kültür yönelişleri gerçeği saptırır, abartır veya karalar. Bu kaçınılmaz bir alın yazısıdır. Osmanlı tarihi, bu bakımdan en çok saptırılmış, tek yanlı yorumlanmış tarihtir.

Oysa onu tanımak için yerli-yabancı herkesin hayranlıkla gezdiği, incelediği âbidevi eserlerini görmek yeterli. Onu tanımak için yerli-yabancı objektif tarih araştırmacılarının eserlerine bir göz atmak kâfi. Onu tanımak için mehterini dinlemek, fermanındaki ihtişamı hissetmek, camilerindeki kuş evlerinin manasını anlamak, kadı sicillerindeki âdil hükümleri takip etmek yeterli. Onu tanımak için cihana hükmeden padişahlarının yaşadıkları, adeta bir gölgelik gibi bir tekke gibi mütevazı ancak manevî ve uhrevî havasıyla vakur ve ihtişamlı Topkapı Sarayı’nı gezmek kâfi.

Allah için tevazu edeni, Allahü teâlâ yüceltir sözünün sır rına ne kadar uygun.

Onu tanımak için 30-400 yıl arası idarelerinde yaşamış ve bu gün kırktan fazla ülkeye bölünmüş, devletlerin üniversitelerinde ki tarih bölümü üyelerine sormak yeterli. Dillerini, dinlerini, kül türlerini, yaşayışlarını ve geleneklerini yüzyıllarca bozulmadan korumalarının sırrı nedir?

Dinde zorlama yoktur hükmü ile Türk’ün hoşgörü anlayışını kavrasınlar. Bütün bunlara rağmen TV’lerde gazetelerde ve mecmualarda Osmanlı’ya hakaret edenler, çamur atanlar, kötüleyenler, küfredenler çıkacaktır. Bunlar her devirde, her zamanda ve her asırda var olacaktır. Bunu önlemek mümkün değil. Zira bu dünyada her şey zıddı ile var. Günümüzde de devletimiz zaman zaman aynı tehlike ile karşı karşıya kalmıyor mu?

Ancak bu ilmî disiplinden uzak ve ideolojik sebeplerle ortaya atılan temelsiz fikirlerin ömrü saman alevi gibidir. Bir müddet gündemi meşgul ettikten sonra gerçekler ve ilmî deliller karşısın da tutunamayıp ortadan kaybolurlar. Şu ifadeler bu tip fikir sahiplerini çok güzel tarif etmektedir:

Güneş balçık ile sıvanmaz ey dil
Bî-zebân da olsa bellidir kâmil
Kendinden gayrıyı beğenmez cahil
Kendi çalar kendi oynar demişler

Üzüntüm bunlara değil, Osmanlıyı, atasını yukarıda saydığım ve herkesçe bilinmesi kolay olan özellikleri ile de olsa tanıyamayanlara, tanıtamayanlara ve cahillerin hezeyanlarını doğru gibi kabul edenlere…

İşte Osmanlı tarihi serisini bu maksatla kaleme alıyorum. Evet piyasada bu konuda bir çok eser var. Ancak doğrusunu söylemek gerekirse Osmanlıyı anlatabileni pek az.

Bir kısım yazarlar Osmanlıya peşin hükümle yaklaşıyor. Değil Türk hatta Dünya tarihinin en büyük, en şerefli ve en devamlı devleti olan bir yüce imparatorluğu tek kalemde silip atmak gibi düşmanca bir tavır sergiliyorlar.

Bir kısmı ırkçı bir taassupla yaklaşıp onun cihanşümul hedeflerini kavrayamıyor ve karalama yolunu tutuyorlar.

Nihayet son yüzyılda ortaya çıkan, kökü dışarıda bazı din simsarları da, bunlara ilave olarak Osmanlı padişahlarını karalama furyasına katılıyor.

Neticede Osmanlıyı öğrenmek isteyenlerin aklı, fikri karışı yor. Doğrulara ulaşması oldukça güçleşiyor.

Bu itibarla çok önemli bir noktaya da okuyucularımın dikkatini çekmek istiyorum. Eserdeki hemen her bölümün sonuna istifade ettiğim kaynakların isimlerini verdim. Böylece bilgilerin doğru ve güvenilir olduğunu, rastgele yazılmadığını belirtmek istedim. Tartışılan konulara ise geniş açıklamalar yapmağa çalıştım.

Büyük Türk hakanı Timur Han kendinden sonra saltanata geçecek oğullarına nasihat olmak üzere, kaleme aldırdığı düsturlarını ifade ederken;

Tecrübe bana gösterdi ki, din ve kanunlar üzerine istinat etmeyen bir hükümet uzun müddet pâyidâr olamaz. Böyle hükümet çıplak olup kendini gören herkese karşı gözlerini yere diken ve herkes yanında hiç hürmet ve itibarı olmayan adama benzer. Kezâlik öyle hükümet tavanı, kapısı, avlu duvarları olmayan ve her önüne gelenin içeriye dalabildiği eve de benzetilebilir, demektedir.

İşte bir devletin tarihini yazarken onu devlet yapan unsurları, değerleri de yazmak gerekir. Bir padişahı, devlet adamını anlatırken onun düşünce yapısını, maksadını, ideallerini, sevdalarını belirtmek lazımdır. Yoksa tahta çıkış ve iniş tarihi, fethettiği yerler, kaybettiği bölgeler gibi kuru ifadeler okuyucuya tarih zevki, tadı, şuuru ve sevgisi vermekten uzak kalacaktır.

Ayrıca tarih bir ibretler hazinesi, milletlerin hafızası, hâdiselerin ilmi, insanlığın romanı ise ondan istifade etmek en önemli husustur.

Bu düşünceler içerisinde adaleti, şefkati, hoşgörüsü ve ihsanı ile kalpleri kazanan; yiğitliği, cesareti, mertliği ve şecaati ile dosta güven, düşmana korku veren; dünya siyasetini yönlendiren; kültür ve medeniyet hamleleri ile göz kamaştıran atalarımızın altı asırdan fazla üç kıtada süren devlet serüvenini, bir tarih ziyafeti halinde vermek dileğiyle…

.

Kayı-II Cihan Devleti

Posted on 14 Haziran 2021

ÖNSÖZ

Umumiyetle akademisyenlerin kaleme aldığı eserlerin okunmadığı yahut sıkıcı geldiği, toplumumuzda genel bir kanı haline gelmiştir. Derinliğine yapılan ilmî araştırmaların o sahanın uzmanı olan kişilerin dışında kalanları çok da ilgilendirmeyeceği, nihayette bir müracaat eseri olarak kullanılacağı tabidir. Dolayısıyla insanımız sosyal bilimlerde ve hassaten tarih sahasında mesleğinin başına araştırıcı etiketi getiren (araştırıcı yazar, araştırıcı tarihçi vs.) yazarların daha popüler üsluplu eserlerine yönelmek zorunda bırakılmıştır. Onlar da tabi olarak mevzuyu daha cazibedar hale getirebilmek için ya bire bin katarak anlatmışlar, ilmilîkten uzak bir tarzda kaynak ve mehaz göstermeden ele almışlar ya da kullandığı eserleri hiçbir tenkide tâbi tutmadan bilgilerini mutlak doğru gibi nakletmişlerdir. Böylece zaman içerisinde doğru ve yanlış bilgiler, birbiri içerisine girmiş ve ayıklanamaz bir hale gelmiştir. Bu itibarla tarihimiz; konunun asıl uzmanları ile araştırıcı kimlikli popüler yazarları arasında sıkışıp kalmıştır diyebiliriz.

İşte Kayı serisi, böyle bir boşluğu doldurmak üzere yayımlanmaya başladı. Tamamen ilmî eserlerden ve konunun ana kaynaklarından her yaştan insanın zevkle okuyabileceğini ümit ettiğimiz açık bir dil ve akıcı, tatlı bir üslupla kaleme alındı. Önyargısız ve objektif bir biçimde okuyucunun değerlendirmesine sunuldu.

Kayı hakkında okuyucularımdan gelen tepkiler ve eserin kısa denecek bir zaman dilimi içinde üçüncü baskıyı yapması, bu arzunun yerine geldiğini gösteriyor. Gazeteci yazar Murat Başaran’ın eser hakkındaki yorumu bu yönde yapılan değerlendirmelerin bir hulâsâsı niteliğindedir. Şöyle ki:

…Biz kimiz?

“Bu soruyla halleşmek zorundayız.

Üstünde düşünmeden, sonucunu içimize sindirmeden yol alamayız.

Nasıl olacak?

Temel eğitimin yıllarca süren tarih alerjisine rağmen nasıl olacak?

Tabi olması gereken, okullarda çocuklarımıza, kim olduğumuzun ilmi, tarafsız, komplekssiz bir biçimde anlatılması, öğretilmesi.., Ama bu olamadı…

Osmanlı’yı aşağılamak, kötülemek veya yok saymak bir modaydı; gerçi geçti…

Merak sahiplerinin okuma ve öğrenme içgüdüsüyle kitaplara boğularak bir yerlere varmaları ayrı bir zahmet ve övgüye değer…

Ama bunu yapmasını herkesten bekleyebilir misiniz?

Onun için birkaç nesil eksikli, temelsiz ve çarpık bilgilerle yetişmek zorunda kaldı….

Şimdi bu problemi ortadan kaldıracak, önemli bir kitap var önümüzde…

Değerli bir ilim adamının Prof. Dr. Ahmet Şimşirgil’in herkesin zevkle okuyabileceği ve anlayabileceği bir tarzda kaleme aldığı Kayı isimli roman tadındaki eser, hacminin aksine büyük bir boşluğu dolduruyor.

Birincil Kaynaklardan Osmanlı Tarihi üst başlığı ile yayınlanan kitap, Kayı yiğitleri Söğüt yolunda bölümüyle başlıyor ve Sultan Çelebi Mehmed’in şahsiyeti bölümüyle bitiyor.

Osmanlı tarihinin bu kesitini iki yüz sayfaya böyle bir ilmî ciddiyet ve edebî üslupla sığdırmak kolay değil ve onun için yazımın başlığını ilaç gibi kitap koydum.”

Sevgili Murat Başaran, değerlendirmesinin ötesinde okuyucuların fikrine tercüman olurcasına eserin tamamlanması yönünde bizi teşvik ve tahrik etmekten de geri durmamıştır.

Kayı I’de, Söğüt ve Domaniç’te başlayan ve adı Osmanlı olan hareketin mimarlarının planlı, programlı, disiplinli ve tedbirli hareketleri, insanî değerlere tam bağlı, saf itikat ve pak yaşayışları neticesinde bir asra varmadan gerçek bir dünya gücüne doğru giden muazzam başarılarının devamını bulacaksınız.

Sultan Çelebi Mehmed’in fetret devrinden çıkardığı ve hayatiyet kazandırdığı devlete, oğlu II. Murad Han zindeliğini ve itibarını yeniden verecektir. Bu arada Avrupa, Osmanlı’yı Rumeli’den söküp atmak üzere son bir hamle ile tekrar Haçlı seferlerini başlatacak ise de II. Murad Han, 1444’te Varna’da ve İ448’de Kosova’da karşısına çıkan orduları darmadağın edecektir.

II. Mehmed’le birlikte ise gaza aşkı artık bir cihan hükümdarlığı fikrine, İslam’ın sancağı altında birleşmiş bir dünya sevdasına yönelecektir. Nitekim 1453’te İstanbul’un fethi, onları bu arzularına götürecek kapıyı açmış oluyordu. Şimdi Fatih, bir zamanlar Roma imparatorluğunun hakim olduğu bütün toprakların varisi olduğunu açıkça ilan ediyordu. Bu itibarla o, Büyük Türk Sultanı ve Osmanlı Padişahı yanında III. Roma İmparatorluğu hakanı diye de selamlanıyordu.

Diğer taraftan Fatih’i, İstanbul’u fethetmekle birlikte aşkına kavuşmuş maşuk gibi artık payitahtta gününü gün edecek, zevk ü safa sürecek diye bekleyenler kısa sürede yanıldıklarını görecekti. Zira onun asıl aşkının ilayı kelimetullah yani Cenab-ı Hakkın ismi şerifini cihana yaymak olduğu gerçeği bir kez daha zihinlere kazınacaktı.

Nitekim onun otuz yılı bulan saltanat döneminde, fetih dalgası Sırbistan, Arnavutluk, Mora, Bosna, Hersek, Eflak, Boğdan, Kırım, Dalmaçya ve Hırvatistan ülkelerini sardı ve yuttu. Batılıların bel bağladığı Akkoyunlu Uzun Hasan’ın kudretli devleti, bir pençede inkıraza verildi. Trabzon Rum imparatorluğu, İsfendiyar ve Karaman beyliklerine son verilerek Anadolu birliği büyük ölçüde kuruldu. Çağının en büyük deniz gücüne sahip devletlerinden Venedik’in unvanı, yerle bir edildi. Artık Venedik şehrinin kulelerinden Osmanlı akıncılarının yaktığı ateşler korkuyla karışık bir gıptayla izlenir olmuştu. Ve Fatih 1481’de, ahfadına her bakımdan muazzam bir devlet bırakarak hayata gözlerini kapadı.

Ünlü mütefekkirlerimizden Ahmet Hamdi Tanpınar; “bir vatanı olmak, hür ve müstakil yaşamak, tarihine sahip çıkmak bir takım mükellefiyetlerle kabil olan nimetlerdir” der. Kayı I ve II’yi okurken Osmanlı’yı bir dünya gücü haline getiren ecdadımızın, bu mükellefiyetleri eksiksiz yerine getirdiklerine şahit olacaksınız.

Zira yaşadığımız bu vatanın kurulmasında ve bize kadar intikalinde Osmanlıların fedakarlıklarını anlamak ve anlatabilmek gerçekten güç. Samimi bir gayret, tertemiz bir inanç ve muhteşem bir azim ve fedakarlık söz konusu.

Bütün bunların yanı sıra bu güzide vatanı teslim edecekleri nesilleri de hiçbir zaman unutmuyorlar. Bu itibarla ilme ve eğitime verilen değer her şeyin üzerinde. İstanbul’u sadece bir başkent değil dünyanın en büyük ilim merkezi kılma hamleleri fetihle birlikte kendini gösteriyor.

Osman Gazi’nin “insanı yaşat ki devlet yaşasın” düsturuna tam ve gönülden yaklaşım. İnsanı her türlü dini, ahlaki, ve ilmi değerlerle donatma birinci idealleri olunca, neticede bir devlet azametinde, devlet ciddiyetinde ve devlet haşmetinde nesiller ortaya çıkıyor ve dünyaya refah ve mutluluk dolu asırları yaşatmaya devam ediyorlar.

Diğer taraftan Kayı’nın cihan hakimiyetine doğru yürüdüğü yolda çektiği çile, ıstırap, meşakkat ve gösterdiği gayrete ise değerli bilim adamı Prof. Dr. Hasan Seçen dikkati çekmekte ve şu enfes yorumu getirmektedir:

Kayı’yı okuyan okuyucu altı yüz yıllık bir devletin kurucusu Kayı yiğitlerinin zihin dünyasını daha yakından keşfediyor. O insanların devleti yaşatma aşklarını, bilgelikle birleşmiş kahramanlıklarını ahde vefalarını, adalet duygularını, hangi ırk ve dinden olursa olsun insanlara karşı duydukları merhamet ve şefkatlerini, cömertliklerini, zalime aman vermeyen bu insanların bir alim veya bir derviş karşısındaki tevazularını daha yakından öğreniyor. İlmî bir eser olmasına rağmen, Tarık Buğra’nın Osmancık’ı, Kemal Tahir’in Devlet Ana’sı, Mustafa Necati Sepetçioğlu’nun Konak, Çatı, Üçler, Yediler, Kırklar’ı tadında edebî bir üslupla hazırlanan Kayı’yı kütüphanemde hep muhafaza edeceğim. Kayı’yı bir kere okudum, ama yine okuyacağım.

Yaşama ve olumsuzluklara karşı direnme gücümün tükendiğini hissettiğim zamanlarda, kendime ve çevreme güvenimi yitirmeye başladığım zamanlarda, iç ve dış dünyadaki gailelerin galip gelip kalbimin katıl aştığını hissettiğim zamanlarda ve gözyaşı rahmettir mübarek sözüne muhatap olmak için ağlamak istediğim zamanlarda Kayı’yı okuyacağım…

Okuyucularımı Kayı II ile baş başa bırakıyorum.

Eseri titizlikle yayına hazırlayan kıymetli dostum S. Talha Sağlam’a, sanat yönetmeni Emine Karabulut’a, tashihlerinde yardımcı olan değerli dostlarım Mustafa Kıbrıslı ve Ramazan Mercan beylere, M. Şems İbrahimhakkıoğlu’na ve çalışmalarım sırasında teşvik ve destekleri ile her zaman yanımda olan kıymetli eşime ve sevgili çocuklarıma teşekkürü bir borç bilirim.

.

Kayı-III Haremeyn Hizmetinde

Posted on 13 Haziran 2021

ÖNSÖZ

Birlik ve beraberlik devletlerin başarı temellerinden birisi ve belki de en önemlilerindendir. Yalnız, birlik ve beraberlik denildiğinde ne anlamalıdır. Herkesin tekdüze düşünmesi, aynı fikirleri taşıması, aynı görüşlere sahip olması mıdır? Elbette ki değildir. Zîra her insanın aynı düşüncelere sahip olması, aynı fikir ve görüşü paylaşması mümkün değildir. Eşyanın tabiatına aykırıdır.

Şayet herkes aynı görüş, aynı fikir ve aynı düşünce içinde olsa meşveretin, istişarenin mânâsı olmazdı. Gereksiz olurdu. Halbuki meşveret, danışma ve istişare doğru karar vermenin esaslarından kabul edilmiştir. “Bârika-ı hakikat müsademe-i efkardan doğar” sözü meşhurdur. Yani hakikat ışığı fikirlerin çarpışmasından doğar denilmiştir.

İşte bir iş veya projeye başlanmadan önce o işi bilenlerle görüşmeli, onların fikir ve düşüncelerini almalı ve öyle karar vermelidir. Karar alındıktan sonra ise birlik ve beraberlik prensibi ortaya çıkar.

Artık başarıya bir ve beraber olanlar ulaşırlar. Neden benim düşünceme değer verilmedi? Neden benim tezim kabul edilmedi? diyerek ikilik başlatanlar başarısızlığın sorumlusu olarak tarihteki yerini alırlar.

Kim ki kaldı ikilikde yâr değil
Yoğa saygil sen anı kim var değil

Dolayısıyla ikilikde kalanı ve karardan ayrılanı artık kendinden sayma. Onu yok bilerek hareketet ve hatta mümkünse ondan uzaklaş. Zira her geçen gün yeni bir fitne kapısını aralayacak ve artık faydadan ziyade zarar verecektir.

Hazreti Mevlana birlik ve beraberliğin önemini şu ifadelerle vur gulamaktadır:

“Nerede iki gönül bir ise orada mutluluk vardır. Ailede ana baba bir ise onların zengin bir hayat sürdüklerini seyret. Bu zenginlik huzurdur, mutluluktur, kanaattir, üzüntüden, gamdan kederden uzak oluştur.

İki gözüne bir bak. Hiç iki gözün ayrı ayrı yönlere bakabilir mi? İkisi ayrılmaya çalışırsa net bir görüntü yakalayabilirler mi? Sağa ve sola ikisi birlikte bakarlar. Uykuya dalınca birlikte uyurlar, beraber uyanırlar.

Koluna bir bak. Eline kadar birikip geldi. Sonunda beş dala ayrıldı. Hiçbiri bir boyda değildir. Kuvvetleri de farklı oldu; fakat aynı yöne yöneldiklerinden bir araya geldiler. Böylece boy ve kuvveti dosdoğru oldu. Elini yum ve düşün. Şayet baş ve serçe parmağın geriye doğru dönseydi ne yapabilirdin?”

Vücudumuzdaki nice hikmetler gibi dünya da baştan başa bir hikmettir. Bunu gözü açık bir gönülle görmek mümkündür.

Yalnız ve yoldaşsız yola çıkanlar hedefe ulaşamazlar. Yeryüzündeki suları düşün. Bir pınarın suyu ne kadar bol ve gür olursa olsun uzak menzilleri aşıp denize kavuşamaz. Bütün suların hedefi maksadı denizdir. Ona kavuşanlar yolda diğer sularla, ırmaklarla bir olarak, güçlenerek denize vâsıl olurlar, maksada ulaşırlar.

İşte Osmanlılar daha başlangıçtan itibaren birlik prensibi üzerinde özellikle durdular ve bunu hiç tavizsiz uyguladılar. II. Bayezid Han’ın Cem’le ülkeyi aralarında pay etmelerini isteyenlere karşı “Melikler arasında merhamet olmaz” ve “Osmanlı Devleti öyle başı örtülü bir gelindir ki, iki damadın talebini kaldıramaz” sözleri bu düşüncenin en çarpıcı ifadeleridir.

Oysa Osmanlı öncesi Türk devletlerinde devletin hanedan üyeleri arasında pay edilmesi ülkeyi hızlı bir biçimde çöküntüye götürüyor ve sonunu hazırlıyordu. Bu arada onbinlerce Türk’ün, Müslümanın kanı dökülüyor, malı, mülkü ve serveti yok oluyordu.

Osmanlılar teşkilatçılık, idarecilik, hakimiyet duygusu, adalet, şefkat, vakar, yiğitlik, fedakarlık, feragat ve manevî derinlik gibi Türk milletinin asırlardan gelen devlet tecrübelerinden istifade etmede ve bunları samimi bir şekilde yaşayarak geliştirmede görülmemiş bir başarıyı gerçekleştirmişlerdir. Belki de bütün bu güzelliklerin yaşanmasına sebep, öncelikle birlik ve beraberlik ruhunu yakalamış olmaları ve yek kalp, yek vücut, yek cihet hareket etmeleri idi.

Kayı III’ün en önemli kaynaklarından biri olan Selimname’nin yazarı Şükri-i Bitlisi’nin şu sözleri, o dönemdeki birliği ve beraberliği yansıtan ne hoş ifadelerdir.

  Türk ilen Türk-ü Kürd ilen Kürd’em
Evde koyun-u yabanda bir kurdam

Şükri-i Bitlisi Kürd olmasına karşılık Türk ilen Türk’em diyerek devlet bünyesindeki bütün insanlara boy ve kavim ayırımı yapmadan birleştirici bir gözle bakmakta, Osmanlı Devleti’ne hizmet etmekten gurur duyduğunu kuvvetle vurgulamaktadır. Tarihimize, dilimize, dinimize ve kültürümüze yabancılaştırmanın bizi birbirimize hasım etmek, düşman kılmak için tertiplenmiş en mühim bir tuzak olduğunu bugün daha iyi kavramaktayız.

İşte Kayı III’ü okurken aynı zamanda birlik ve beraberlik ruhunun devlet ve millet için önemini, en çarpıcı bir biçimde anlamış da olacağız. Nitekim bu öyle bir prensip ki, bunun bozulması ve kaybolması bir kibritin alevine bağlı; fakat meydana getirdiği çöküntü ve yıkıntı yıllarca çalışmayla ancak giderilebilecek cinsten olup, devletimiz için her dönemde en büyük bir tehdit unsurudur.

Mamafih Fatih Sultan Mehmed’in bir cihan devleti haline getirdiği imparatorluk, onun ölümüyle başa geçen oğlu II. Bayezid devrinde iki büyük iç çekişmeye sahne olacaktır. Dönemin başlangıcında Sultan Bayezid – Cem çekişmesi sonunda ise Bayezid Han’ın oğulları arasında baş gösteren taht mücadeleleri devletin ne gibi tehlikelere düşebileceğinin en açık örneklerini sundu. Özellikle son yıllardaki kardeş kavgalarının neden olduğu kaostan istifade eden Safeviler, Anadolu’yu bir yangın yerine çevirdi ve devleti tehlikeli bir yıkıma doğru sürükledi.

“Baş olmayan yerde herkes baş,

herkesin baş olduğu yerde herkes köle olur.”

“Başı yokun aşı yok.”

özdeyişleri Anadolu için geçerli olmuş gibiydi. Şah kulu Baba Tekeli ve Nur Ali Halife isyanlarında binlerce Anadolu insanı hayatını kaybetmişti. Şehzade Ahmed ve oğulları ile Şehzade Korkud saltanatı ele geçirebilmek için uğraş vermeye başlamış, işler iyice çığırından çıkmıştı.

İşte böyle bir zamanda II.Bayezid Han’dan sonra saltanatı devralan Selim Han’ın yeniden birliği sağlama yolundaki gayretlerini ve çektiği çileleri görünce birlik ve beraberliğin önemi çok daha iyi anlaşılacaktır.

Cihangir padişahın şu sözleri ise birlik ve beraberlik yolunda kendisinin duygularını yansıttığı kadar milletine de bırakmış olduğu bir vasiyet mahiyetindedir:

    Milletimde ihtilaf u tefrika endişesi
Kûşe-i kabrimde hatta bî-karar eyler beni
İttihad oldu hücûm-ı hasmı def’e çâremiz
İttihad olmazsa daim dağdâr eyler beni

Okuyucularımı Kayı III ile baş başa bırakırken eserimi, tamamlamak konusunda beni devamlı teşvik eden sevgili talebelerime ithaf etmenin zevkini yaşıyorum.

Nice eserlerin, yazarların köşe yazılarında tanıtıldığını ve tavsiye olunduğunu okuduk ve şahit olduk. Ancak henüz çıkmayan bir eseri ‘nerede kaldı?’, ‘özledik’ ve ‘bir an önce bekliyoruz’ diyerek köşesine taşıyan sevgili Murat Başaran Bey’e şükranlarımı sunuyorum.

Ademder’in değerli başkanı, kıymetli insan Hakan Gürsel ile eğitim müdürü Fehim Harmanşa beylere ve bu oluşuma destek verenlere, ‘önce insan ve ilim’ diyerek yola çıktıkları ve eserin basımını üslendikleri için kalbî teşekkürlerimi arzediyorum.

Nihayet eseri titizlikle yayına hazırlayan kıymetli dostum Abdulkerim Şaşmaz’a, sanat yönetmeni Emine Karabulut’a, tashihlerinde yardımcı olan değerli dostum Ramazan Mercan Bey ile kıymetli talebelerim Göker İnan ve Tuba Karabey’e; çalışmalarım sırasında teşvik ve destekleri ile her zaman yanımda olan kıymetli eşime ve sevgili çocuklarıma teşekkürü bir borç bilirim.

Asafın mikdarını bilmez Süleyman olmayan
Bilmez insan kadrini âlemde insan olmayan

.

.

Kayı-IV Ufukların Padişahı: Kanunî

Posted on 12 Haziran 2021

ÖNSÖZ

“Bizim askeri sistemimizle Türk askeri sistemini karşılaştırınca geleceğin bize neler hazırladığını düşünüp korkudan titriyorum. Karşılaşan iki ordudan biri galip gelecek ve bu muhtemelen Türk ordusu olacaktır. Çünkü Türk ordusu sırtını kuvvetli bir İmparatorluğun geniş kaynaklarına dayamış, zinde, tecrübeli, sarsılmamış bir kuvvet. Askerleri zafere alışmış, zor şartlara dayanma kuvvetine sahip, intizam ve disipline riayetkâr, uyanık ve kanaat ehlidirler. Bizimkilerde ise alabildiğince başıboşluk, sarhoşluk, serkeşlik, zevke düşkünlük var. Ayrıca işin daha kötüsü yenilgiye alışmış olmamızdır. Bu durumda neticenin ne olacağı gün gibi aşikârdır. İslamiyet’in yegâne dayanağı Osmanlı hanedanıdır. Müslümanlar, Osmanlı hanedanı sayesinde ayakta duruyorlar. Hanedan yıkılırsa din de mahvolur”.

Yukarıdaki ifadeler Kanunî devrinde İstanbul’a gelen, uzun yıllar orada kalan ve Türkleri mükemmel bir şekilde etüt ederek Avrupa’ya raporlar gönderen İmparator Ferdinand’ın elçisi Busbecq’e aittir.

Türkleri ayakta tutan bağın o gün için Osmanlı hanedanı olduğunu ve gaza siyasetini onların yürüttüğünü gören ve bu birliği bütünlüğü parçalamadan, gücün kırılamayacağını anlayan sefir, aynı zamanda Avrupalı yazar çizer takımına da bir mesaj vermiştir. Hanedanı her fırsatta kötülemek, onları gözden ve gönülden düşürmek, sıradan ve bayağı kimseler olarak göstermek temel hareket noktaları olmalıdır. Dolayısı ile bu tarihten itibaren Türkler ve onun idarecileri olan Osmanlılara karşı yoğun bir karalama furyası başlayacaktır. Fakat bu rastgele ve dikkat çekici bir tarzda değil, son derece usulüne uygun olarak yapılacaktır. Hatta bunun için önce gereğinden fazla övülecek ve ardından satır aralarına asıl mesajlar sıkıştırılacaktır.

İşte Kanunî Sultan Süleyman dönemini ele alırken Hurrem Sultan, Rüstem Paşa, Mihrimah Sultan, Şehzade Selim hakkındaki tüm karalamaların öte yandan Şehzade Bayezid ve Mustafa hakkında ifade edilen düzme senaryoların neredeyse hemen hepsinin Venedik ve Avusturyalı elçilerin raporlarına dayandırıldığına şahit olacaksınız.

Nitekim Busbecq mektuplarında Hurrem Sultan’dan bahsederken “Bir oğlan çocuk doğurunca bu ayrıcalıktan faydalandı ve azat edildi” derken bir büyük yanlışa imza atmaktadır. Zira Kanunî, Hurrem’i 1534-36 yılları arasında bir tarihte azat ederek nikâhlayacaktır. Hurrem’in halk tarafından sevilmediğini Venedik elçi Bassano ilk kez dile getirirken ondan yirmi yıl sonra Busbecq “halk arasında Hurrem’in Süleyman’ı aşk muskaları ve büyücülükle elinde tuttuğunu söyleyecektir.

Kanunî Sultan Süleyman’ın gözdeleri Mahıdevran Hatun ile Hurrem Sultan arasında kavgayı ise bu kez Venedikli Elçi Bernarda Navagero kaleme alacak ve bunu yerli yabancı hemen herkes mutlak doğru gibi kullanacaktır. Navagero, bu kavganın neticede Mahıdevran’ın Manisa’ya gitmesine kadar yol açacağını söylerken, Osmanlı şehzadelerinin sancağa çıktıklarında yanlarında her zaman validelerinin de bulunduğundan bîhaber görünecektir.

Venedik elçilerinden Mario, Kanunî Sultan Süleyman’ı şehvet düşkünü olarak tanımlarken Zen ise, “hükümdar şehvet düşkünü olmayıp tek bir kadınla yetinmektedir” diyerek tam tersi bir görüşü dillendirecektir.

Aynı elçiler “Rüstem Paşa, hükümetteki nüfuzunu sultan kızıyla evliliği sayesinde sağladı” diyerek ifade ederlerken bunları okuyanlar, Paşa’yı zengin Mehmed Ağa’nın oğlu olup Padişahın kızı ile evlenerek bu nüfuzu elde ettiğini düşünebilirler. Rüstem Paşa’nın göreve gelinceye kadar ki devlet hizmetlerini ve tam sırası geldiğinde sadarete tayin edildiğini ve geliş sebebini hiç bilmez görüneceklerdir.

Elçi de’Ludovici “İbrahim Paşa öldürülmeden önceki son iki yılda ordu ve hükümet işlerini ihmal etti” der. Hâlbuki İbrahim Paşa son iki yılında Irakeyn seferinde bulunmuş ve ardından Fransız hükümeti ile anlaşmayı gerçekleştirmiştir. Raporlardan, zannedersiniz ki Venedik ve Avusturya elçileri, uçan kuştan haberdardır. Buna karşılık nedense en mühim bilgilerden bîhaberdirler.

Neticede daha sonra Kanunî hakkında eser veren Batılılar için birinci kaynaklar hep Venedik elçilerinin raporları olacaktır Ne gariptir ki bu eserlerin adları son derece cezbedici olarak “Büyük Türk”, “Muhteşem Süleyman”, “Yenilmez Türk” şeklinde olurken, içeriği ise bir komplo, entrika ve cinsellik tarihini andıracaktır.

Nitekim günümüzde de “Muhteşem Yüzyıl” diyerek Kanunî dönemini anlattığını ifade edenler, kaynak olarak Venedik elçilerinin raporlarına baktıklarını ifade edeceklerdir.

“Senedi batıl olur batıl olan davanın”

Venedik ve Avusturya elçilerinin bütün bu iftiraları yaparlarken muhakkak ki bir gaye ve hedefleri vardı. O hedeflere uygun olarak yazdılar ve gayelerine eriştiler. Türk, İslam ve Osmanlı düşmanları ise hiçbir tarihi gerçekliği olmadığı halde bu batıl delilleri, kendilerine kaynak tutarak romanlar yazdılar, filimler çevirdiler ve çevirmeye de devam etmektedirler.

Bu ifadelerimizden batılıların ve elçilerin tüm yazdıkları yanlıştır fikri anlaşılmasın. Muhakkak ki bu raporlar son derece kıymetli bilgileri de içermektedir. Ancak tarihçi kaynakları bir tenkit süzgecinden geçirmeden ve değerlendirmeden her yazılanı mutlak doğru olarak kaydetmez. Konu hakkındaki bütün bilgiler tarih metodu içerisinde değerlendirildikten sonra doğru ve kesin yargılara varılabilir.

Nitekim Osmanlı arşivinde çalışmalarda bulunan yabancı pek çok tarihçi de bu raporlarda yazılan yanlışlara işaret ederek dikkatle incelenmesi gerektiğini ifade etmişlerdir (Leslie Peirce, Amy Singer gibi).

Zira Başbakanlık Osmanlı Arşivi ile Topkapı Sarayı Arşivinde harem ve harem teşkilatı hakkında binlerce evrak bulunmaktadır. Kanunî dönemi ile ilgili Osmanlı tarihçilerinin eserleri kütüphanelerdedir. Onları görmezlikten gelen veya itibar etmeyen belki anlamaktan aciz olanlara Ziya Paşa’nın deyimiyle şöyle söylemek gerekecektir:

Yıldız arayıp gökte nice turfe müneccim
Gaflet ile görmez kuyuyu rehgüzerinde

Elinizdeki “Kayı 4, Ufukların Padişahı: Kanunî” isimli eserde bir çağa damgasını vuran Osmanlı hükümdarını insanların muhayyilesi, indî hükümleri ve felsefesi olarak değil, tarihin temel kaynakları, belgeleri ve notlarından yazılmış hali ile okuyacak, düşünecek ve değerlendireceksiniz. Takdir, tenkit ve kıymet değerli okuyucunundur.

Nihayet kitabı hazırlarken yardımlarını gördüğüm değerli dost ve meslektaşlarım Şems İbrahimhakkıoğlu, Şebnem Kurumehmet, Alper İğci, M. Fatih Gökçek, İlhan Gök, Osman Karataş, Fatih Gürcan ve Yunus Eren’e; eseri titizlikle yayına hazırlayan kıymetli dostum Abdülkerim Şaşmaz’a; sanat yönetmeni Emine Karabulut’a; tashihlerinde yardımcı olan Ali Atamal ve Ramazan Mercan Bey ile kıymetli talebelerim Göker İnan ve Tuba Karabey’e; çalışmalarım sırasında teşvik ve destekleri ile her zaman yanımda olan kıymetli eşime ve sevgili çocuklarıma teşekkürü bir borç bilirim.

Büyük bir arzu ve iştiyak ile beni teşvik ederek Kayı serisinin devamını sağlayan kıymetli talebelerime ise her zaman müteşekkirim.

Ayrıca KTB yayınları ile ilim ve kültür hayatına katkılarda bulunan Ademder’in değerli başkanı Hakan Gürsel, eğitim müdürü Fehim Harmanşa beylere ve bu oluşuma destek verenlere kalbi teşekkürlerimi arzediyorum.

Kışla Camii

Posted on 11 Haziran 2021

Geçen haftaki yazımda Taksim Camii’nin yapılış serüvenini kaleme alırken evvelce yerinde Kışla Camii’nin olduğundan bahsetmiş ve onun hazin hikâyesini gelecek hafta anlatalım demiştik.

Bu konu gerçekten büyük önem arz etmektedir.

Zira son dönemlerde Sultan Vahideddin Han için “Cami satan adam” diye devamlı karalama kampanyalarının yapıldığına şahit olmaktayız.

Hatta meşhur bir köşe yazarı sırf bu sebeple kendisine “Sultan Mahvettin” diyerek hakaret edici bir yazı kaleme almıştı.

Vahideddin Han’a cami sattı diye saldıran bu adamları cami dostu, gece gündüz camiden çıkmayan adamlar ve ihtiyaç olan her yere cami yapılsın diye gayret gösteren insanlar sanırsınız. Oysa böyle bir şey yok!

Fatih Sultan Mehmed Han’ın vakfı olan Ayasofya, aslına rücu etsin dersiniz, en fazla onlar karşı çıkarlar.

Taksim’e hem de büyük bir ihtiyaç olduğu hâlde cami yaptırmak istersiniz, kale gibi karşınızda dururlar.

Cami yaptırtmamayı en büyük marifet addederler.

Nedir bunların dertleri, anlamak imkânsızdır.

Vahideddin Han’ı ise, “cami sattı” diye neredeyse yolda bulsalar asacaklar zannederseniz.

Peki Vahideddin Han’ı, sattı diye yaygara kopardıkları Kışla Camii’nin hazin hikâyesi ne idi? Görelim bakalım…

Son dönemde meşhur olan adıyla Taksim’de Gezi Parkı’nın bulunduğu mevkide, XIX. yüzyılın hemen başında Osmanlı ordusunun topçu sınıfı için büyük bir askerî kompleks inşa edilmişti.

Sultan III. Selim Han döneminde yapımına başlanan eser tam bitme aşamasına gelmiş iken Kabakçı Mustafa İsyanı dolayısıyla gecikmiş ve IV. Mustafa Han döneminde Temmuz 1808’de tamamlanabilmişti.

Bu topçu kışlasının içerisine askerlerin namaz kılması için çok zarif ve güzel bir cami de inşa edilmişti.

Cami, masraflarının karşılaması için III. Selim Han’ın validesi Mihrişah Valide Sultan’ın vakfına bağlandı.

Buradan caminin gayri sahih vakıflardan olduğu anlaşılmaktadır. Zira devlet hazinesinden yaptırılmış olup sadece masrafları Mihrişah Valide Sultan vakıflarından giderilecekti. Dolayısıyla ileride bu caminin ihtiyaç vukuunda başka bir yere nakli hukuka aykırı bir durum değildir.

Bunu anlamak için vakıf mevzuatını bilmek gerekir. Cahil ve şaşı bakışlı olmamak lazımdır.

Kışla Camii, kubbeli tek minareli, fevkani, minberli ve hünkâr mahfili olan küçük bir cami idi. Sultan Abdülmecid Han döneminde 1847 yılı Şubat’ında, şiddetli fırtına sebebiyle minaresi yıkılmış ve büyük zarar görmüştü.

Bu sebeple camide geniş çaplı bir tamir yapıldı. Minaresi kesme taştan olmak üzere yeniden inşa edildi. Kubbenin kurşunları ve pek çok aksamı yenilendi.

Kışla Camii, Sultan Abdülaziz Han devrinde 1863-66 yıllarında yine kapsamlı bir tamirat gördü…

II. Abdülhamid Han döneminde caminin yine bakıma muhtaç olduğu ve 1893-95 yılları arasında neredeyse yeniden yapılırcasına yenilendiği arşiv belgelerinde görülmektedir.

Ancak Sultan II. Abdülhamid Han’ın tahttan indirilmesi ile birlikte hem Topçu Kışlası hem de içerisindeki bu cami için hüzün dolu günler başlayacaktır.

Şerefü’l-mekân bi’l-mekîn

Topçu Kışlası ve Talimhane Meydanı 1913 yılında İttihatçılar tarafından 500 bin TL uğruna Fransız ortaklı İstanbul Emlak Şirket-i Osmaniyesi’ne satılmıştır.

Satış mukavelesinde sadece caminin hukukuna şerh konulmuştur. Muhtemelen bu durum o gün için bir tepkiden çekindiklerini göstermektedir.

Vahideddin Han’ı, Mehmetçiğin namaz kıldığı camiyi sattı, diye feveran edenler nedense bu satışı görmemekte, 1913 yılında Vahideddin Han nerede diye sormamakta, Mehmetçik artık orada var mıydı diye araştırmamaktadır!

Kaldı ki Kışla’nın ve Talimhane Meydanı’nın tamamen devri, bir anlamda camiyi de işlevsiz kılıyordu.

Nitekim bu tarihten itibaren kışla ve meydan hep hukuki bir mesele olarak devletin başını ağrıtacaktır.

Filistin meselesinde ve Ermeni tehcirinde olduğu gibi İttihatçıların attığı her adım ileride bitmek tükenmek bilmeyen gailelerin başlangıcı olmaktadır…

Nitekim Kışla’nın satışı da aynı şekle bürünmüştür.

İttihatçıların, Fransız şirketi ile anlaşmasının hemen ertesinde Birinci Cihan Harbi’ne girmesi ile birlikte Kışla’da hakkı olan Fransız şirketi sahipleri ülkelerine dönmek zorunda kalmışlardır.

Bunlar İstanbul’un işgali ile birlikte tekrar İstanbul’a dönecekler ve Kışla’ya el koyacaklardır. 200 bin TL de tazminat isteyerek dava açacaklardır.

Kışla bu andan itibaren Fransızlar tarafından kullanılacaktır. Hatta yine bu tarihten itibaren Taksim Kışlası’nın adı Mac Mahon Kışlası adıyla anılmaya başlayacaktır.

İttihatçıların gafletleri yüzünden artık Kışla Cami-i Şerifi, İslam’ı yıkmak üzere gelen Fransız askerlerinin karşısında en hüzünlü günlerini geçireceklerdir.

Caminin önündeki Talimhâne Meydanı, 1921’den itibaren futbol, boks, hokey, at yarışları ve güreş benzeri spor müsabakalarının en önemli mekânı olacaktır. Sonra Bork adında bir Maltalıya kiralanacaktır. Bu esnada ise Kışla’ya Yunan bayrağı asılacaktır! Kışla Camii, tarihin bu en üzüntü verici olayının da şahidi olacaktır.

Sahi bu esnada Sultan II. Abdülhamid Han’ı tahtından alaşağı eden ve bir daha Osmanlı padişahlarını nüfuz sahibi yapmayan İttihatçılar nerede ve ne yapıyorlardı acaba?

Kışla’nın iç mekânlarına ise sinema ve tiyatro sahneleri de kurulunca, burası askerî fonksiyonlarından tamamen sıyrılarak eğlence merkezine dönüşmüştü.

Evet Kışla Camii, 1913 yılından itibaren spor müsabakaları, dans gösterileri, balolar, içki içen Fransız askerleri, ve sonunda sallanan Yunan bayrağını izlemekten başka bir iş yapmamaktadır…

Son olarak II. Abdülhamid Han’ın neredeyse yeni baştan inşa ettiği mabet böylece bakımsızlıktan harap bir hâle gelmiştir. Dışarıdan bir girişi olmadığı için zaten cami görevi iptal olmuş gibi idi.

Ayrıca davaların da ortasında kalmıştı. Vakıflar idaresi evkafa ait yerlerin vakıflara iade olunması ve birtakım pürüzlerin giderilmesi için büyük mücadele verdi. Sonunda ümidi kesen Meclis-i Vükela üyeleri Kışla Camii’ni yedi bin lira tazminat alarak İstanbul Emlak Şirket-i Osmaniyesi’ne tamamen devretmek zorunda kaldı (Ağustos 1922). Bu para ise Safraköy (Sefaköy)’de bir camiye harcanacaktı.

Vahideddin Han’ın buradaki tek dahli, İttihatçıların, Haçlıların işgali altına bırakarak yurt dışına kaçtıkları bir ülkeyi kurtarabilmek adına Osmanlı saltanatında bulunuyor olmasıdır. Nitekim Kışla Camii’nin devredilmesinin üzerinden üç ay geçmeden de yurt dışına çıkarılacaktır.

Taksim Topçu Kışlası, İnönü’nün başvekilliği döneminde sürücü okulu, birahane, garaj ve askerlikle ilgili olmayan bilumum işler merkezi olmuştur. Sonrasında ise heykelini diktirmek üzere orayı dümdüz ettirecektir.

Fransızların belki hayâsızca kullandıkları Kışla Camii’nin yerinde bugün Taksim Camii’nin yapılmış olması o günlerin hüznünü dindirecek tarihî bir harekettir…

ABD, İngiliz ve Fransız gazetelerinin rahatsızlığı bundandır. Orası, Sultan Abdülhamid Han’ı devirmelerinde önemli rol oynayan noktalardan idi.

Son dönemde ise “Gezi Parkı” diye yine bir ayaklanmanın merkezi yapmışlardı. Bu sebeple yabancı basın, Taksim Camii’nin açılış haberini, “gezi parkı elden gitti” üzüntü ve acısıyla verdi.

Buna karşılık “Vahideddin Han Kışla Camii’ni sattı” diyerek çığırtkanlık yapanların onun yerine inşa olunan muhteşem güzellikteki Taksim Camii’nin açılışını ayakta alkışlamalarını beklerdik.

Olmadı! Onlar Fransızların üzüntülerine ortak oldular! Demek ki dert başka!

Biz şimdi kendilerine “Bay Mahvettin” mi yoksa “Bay halt ettin” mi diyelim?

TEFEKKÜR
Nice tahrîr edeyim vasfını derd ü elemin
Bağrı yufka kâğıdın gözleri yaşlı kalemin
Ahî

(Dert ve elemin niteliğini nasıl anlatayım,
Kâğıdın bağrı yufka, kalemin gözleri yaşlı.)

.