ehlisunnnetde - kuran mucizeleri 3

11 Râgib el-Isfahânî, el-Müfredât, "ftr" md. 12 İbn Kesîr, Tefsîru'l-Kur'ani'l-'azîm, II, 35. 13 İbnü'l-Esîr, en-Nihâye, III, 408, (nşr. Tâhir Ahmed ez-Zâvî, Mahmud Ahmed et-Tabâhî), el-Mektebetü'l-İslâmiyye, yy. ts. 14 bk. Taberî, Câmi'ü'l-beyân, IV, 166-167; Zeccac, Me'anii'l-Kur'ân, II, 162, (nşr. 'Abdulcelîl 'Abduh Şilbî), Beyrut, 1988; Fîrûzâbâdî, Tenvîru'l-mikbas min tefsîri İbn 'Abbas, II, 257, Beyrut, ts. 15 Mâtürîdî, Te'vîlatül-Kur'an, I, vr. 181b , Hacı Selim Ağa Ktp., nr. 40. 16 Zemahşerî, el-Keşşaf, I, 330, Dârü'l-ma'rife, Beyrut, ts.; Fahreddin er-Râzî, Mefatîhü' l-gayb, XI, 194, II. Baskı, Tahran, ts.; Beyzâvî, Envâru't-tenzîl, (Mecmû'a mine't-tefâsîr içinde) II, 257, Beyrut, ts.; Nesefî, Medârik, II, 257, (Mecmû'a mine't-tefâsîr içinde), Beyrut, ts. 17 Âlûsî, Ruhu'l-me'ânî, VI, 103-104, Beyrut, ts 18 bk. İsmail Hakkı İzmirli, İTA.,"fetret" md., XVI, 275, İst., 1941; Ömer Nasûhi Bilmen, Muvazzah İlm-i Kelâm, s. 149, İst., 1955. 19 bk. Cüveynî, el-Burhân, n, 1345, (nşr. 'Abdul'azim ed-Dayybi), n. Baskı, Kahire, 1400.h. 20 bk. Celâleddin es-Suyûtî, el-Mâkâmetü’s-sündüsiyye fi n-nisbeti l-mustafaviyye, s. 20, III. Baskı, Haydarâbâd, 1961; a. mlf., et-Ta'zîm ve'l-minne fî enne ebeveyi resûlillah, s. 35-36,111. Baskı, Haydarâbâd, 1961. 21 Mâide 5/19. 22 Kasas 28/46; krş., Secde 32/3. 23 Sebe' 34/44. 24 En'âm 5/156-157. 25 Yâsîn 36/5-6; krş., Fâtır 35/42. 26 Taberî, Câmi'u'l-beyân, X, 155; İbnü'l-Cevzî, Zâdü'l-mesîr fî 'ilmi't-tefsîr, II, 319, yy., ts. 27 Mü'minûn 23/44. 28 Mü'minûn 23/44. 29 Zeccac, Me'anii' l-Kur' ân, II, 162. 30 Beyzâvî, Envâru' t-tenzîl, II, 258. 31 Zemahşerî, a.g.e., III, 48; Beyzâvî, a.g.e., IV, 345; Nesefî, Medârik, IV, 345.32 Râgib el-Isfahânî, el-Müfredât, "vtr" md. 33 Fahreddin er-Râzî, Mefâtîhu' l-gayb, XXIII, 125. 34 Fîrûzâbâdî, Tenvîru' l-mikbâs, IV, 345. 35 İbn Abbas'tan rivayet edilen bir habere göre "nebî"lerin toplam sayısı 124.000 dir. Bunların 315'i "resûl"dür. (İbn Kuteybe, el-Ma'arif, s. 33, Beyrut, 1987.) Taberânî tarafından nakledildiği belirtilen bir rivayete göre de toplam kaç resûl olduğu sorulduğunda Hz. Peygamber 315 resulün bulunduğunu söylemiştir. Ebû Zer'den gelen bir rivayette ise kendisi Hz. Peygamber'e kaç nebî olduğunu sormuş Resûlüllah da 124.000 nebînin bulunduğunu söylemiş, Ebû Zer bunlardan kaçının resûl olduğunu sorunca da Hz. Peygamber, 313’ünün resul olduğunu belirtmiştir. (İbn Hacer, el-Fetâva' l-hadîsiyye, s. 180, III. Baskı, Kahire, 1989.) 36 Mâide 5/19. 37 Mü'minûn 23/44. 38 Kasas 28/45. 39 Zemahşerî, el-Keşşâf, III, 171; Fahreddin er-Râzî, a.g.e., XXIV, 257. 40 msl., İbn Abbas'tan rivayet edilen bir habere göre Hz. Âdem ile Nuh arasında on asır vardır ve bunların hepsi İslâm üzeredir. Başka bir râvîden gelen habere göre ise bu ikisi arasında olduğu gibi Hz. Nuh ile İbrahim ve Hz. ibrahim ile Mûsâ arasında da on asır bulunmaktadır. (İbn Sa'd, et-Tabâkatü'l-kübrâ, I, 36, 44, Beyrut, 1990; el-Makdisî, el-Bed' ve't-tarîh, I, 154, nşr. Cle'ment Huart, I-II, 1889-1903.) Hz. Mûsâ ile İsa arasında ise 1900 küsur sene vardır, fakat bu ikisi arasında fetret vuku bulmamıştır. Zira bunlar arasında İsrailoğulları dışındakiler hariç sadece İsrailoğullarından 1000 nebî gönderilmiştir, (İbn Sa'd, a.g.e.. I, 44; Âlûsî, Rühu'l-me'ânî, VI, 104. 41 Kurtubî, a.g.e., VI, 15-16. 42 bk. Âlûsî, Rûhu'l-me'ânî, XXI, 119 43 Ebû Bekir İbnü'l-'Arabî, el-'Avâsım mine'l-kavâsım, s.101, nşr. Ammar Talibî, Cezâir, 1974. 44 Muhyiddin İbn 'Arabî, el-Fütûhâtü'l-Mekkiyye, V, 108-109, nşr. Osman Yahya, Kahire, 1978-1986. 45 Şa'rânî, el-Yevâkît ve'l-cevâhir, II, 56-59, II. baskı, Kahire, 1959. 46 bk. msl. Bekir Topaloğlu, Allah’ın Varlığı, s. 132, DİB. Yay., Ankara, 1970.

.Kur'an'ın Surelerindeki Eşsiz Ahenk

Prof. Dr. Suat Yıldırım

Kur’ânı Kerim’in bu dünyadan olmadığının alâmetlerinden biri de, onun te’lif tarzıdır. O, nazil olduğu sırada mevcut olan nazım, nesir, seci vb. edebî türlerden hiçbirine dahil edilemediği gibi, İslâm edebiyat ve medeniyetinin gelişmesinden sonra ortaya çıkan kitaplara da benzememektedir. Zira herhangi bir bilim dalında eser yazan âlimler, eserlerini, konu bütünlüğüne göre plânlanan bölüm, fasıl, alt bölüm, mebhas ve paragraflara bölünmüş olarak telif ederler. Nitekim Kur’ân’dan kaynaklanarak kurulan akaid, fıkıh, usûlâ€“i fıkıh, usûlâ€“i tefsir, ahlâk, tasavvuf vb. ilimlere dair kitaplar da, bu esasa uygun olarak yazılmışlardır.

Fakat Kur’ân, konu esasına göre gitmeyip, çeşitli alanlara ait meseleleri, kendisine has bir metotla bir arada ele almıştır. Az sonra da değineceğimiz üzere bu, plânsızlık zannedilecek bir dağınıklık olmayıp, beşer mantığını aşan hârika bir münasebetler dokusu sergileyen ilâhî bir te'lif tarzıdır. Bilindiği gibi, Kur’ân, tümüyle bir kitap hâlinde toptan inmemiş, yirmi üç yıla yayılan vahiy müddeti boyunca necimler hâlinde gönderilmiştir. Bu gerçeği ifade için kullanılan necm (çoğulu: nücûm) kelimesinin hem taksit, hem de gökyüzündeki yıldız anlamına gelmesi ne güzel bir tevafuktur! Kur’ânâ€“ı Hakim’in muhkem semasını bina eden bu necimler, parça parça, ceste ceste tulû’ etmişlerdir. Her biri gelip Levhâ€“i Mahfuz’daki yerlerine yerleşirken, zahiren çeşitli hâdiseler ve vesilelerle gönderilmiştir. Meselâ, en uzun sûre olan Bakara Sûresi, on senelik zamana yayılan seksen kadar necim hâlinde tamamlanmıştır. Vahiy emini olan Hz. Peygamber (sallallahu aleyhi ve selem) Efendimiz de peşpeşe gelen âyetlerin hangi sûrenin neresine gireceğini bilmiyordu. Vahyi getiren Cebrail (a.s.)’ın işaretiyle öğreniyor, vahiy kâtibine de o kısma yerleştirmesini naklediyordu. Meselâ, bir parça iner inmez, falan sûrenin sonuna konulması emrediliyor, ondan sonraki vahiy, aynı sûrenin ortalarındaki falan âyetin arkasına konuyordu. Falan parça, belki senelerce önce inmiş bir sûrenin gösterilen yerine yerleştiriliyordu. Âyetlerin, münferit vesilelerle özel nüzûl sebepleri ortamında inmeleriyle onların, nüzûl sırasına uyması şart olmayan münasip siyaklarına yerleştirilmeleri arasında herhangi bir aykırılık söz konusu değildir. Böylece, bir taraftan zaman unsuru, yani tarihî ortam, diğer taraftan mekân unsuru ve edebî siyak göz önünde bulundurulmuş olmaktadır. Yine belirtelim ki, Hz. Peygamber’in de bu hususta en ufak bir dahli olmuyordu. O, bu sürecin nasıl tamamlanacağı konusunda hiçbir fikir sahibi değildi. Kendisini tamamen vahyin akışına teslim etmişti. Fakat, falan sûrenin artık tamama erdiğine dair bir işaret alınca bunu kâtiplere bildiriyor, onlar da o sûrenin âyet gruplarının yazılmış olduğu ayrı ayrı malzemeleri bir araya getirerek, sûreye nihaî şeklini veriyorlardı. Bu, en önemli vahiy kâtibi sayılan Zeyd ibn Sabit (r.a.)’ın bildirdiği üzere, Hz. Peygamber’in nezaretinde yapılan birinci metin cem’i olup1, artık nihaî şeklini almış sûreleri iki kapak arasında Mushaf hâlinde toplama işi olan ikinci cem Hz. Ebû Bekir (r.a.), daha ziyade imla ıslahı ve nüsha çoğaltmadan ibaret olan üçüncü cem ise Hz. Osman (r.a.) devirlerinde gerçekleştirilecektir.

Hz. Peygamber (a.s.m.) Efendimizin vahyi kayd ettirme hususunda Kur’ân karşısındaki konumunu şöyle bir misal ile anlatmaya çalışabiliriz: Bir adam tasavvur edelim: Hiçbir yerleşim merkezinin, hiçbir yapının bulunmadığı ıssız bir vadide bulunduğu sırada, o civardaki bir dağın tepesinde bir patlama gerçekleşmiş olsun. Tepeden vadiye doğru taşlar, mermer parçaları, demir, bakır, gümüş gibi maden parçaları, tomruklar yuvarlansın. Bu şahıs, bunlardan bir şehir kurmayı hiç aklından geçirebilir mi? Zira nereden bilebilir: bu maddeler gelmeye devam edeceği gibi, etmeyebilir de? Bu vaziyette değil bir şehir, basit bir ev inşa etmeye bile teşebbüs edemez. Farz edelim ki, böyle bir maceraya girişti. Peki şimdi ne yapacak: Gelen maddeler herhangi bir sıra takip etmemektedir. Bazen temele konulacak büyük taşlar gelmeden, meselâ balkona konulacak bir mermer, mutfağa yerleştirilecek bir parça gelmekte, maddeler mısır patlağı gibi belirsiz, irili ufaklı, rast gele renklerden çıkmaktadır. Bunları akıl ve tecrübesine göre yerleştirdiği takdirde, sonradan defalarca değişiklik yapma ihtiyacı ile karşı karşıya kalacaktır. Ölçme, biçme, kırma, yontma, doldurma, destek koyma, bozup tekrar düzenleme, yeniden sıvama, bu kaba işleri tamamladıktan sonra, dolap takımları, cila ve boya işlemleri gibi ince işlerle hayli zaman ve emek harcayarak meşgul olması gerekecektir. Bu süreç tamamlanmadan bu yapıların teslim edilebileceğini iddia eden bir tek insan bile çıkacağı düşünülebilir mi? Fakat o ne? Adam, en sona kalan bir iki parçayı yerleştirip perdeyi açınca, hârika bir şekilde muntazam bir şehrin arzâ€“ı endam ettiğini görüyoruz. Öyle bir intizam ve sanatla yapılmış ki, tam yerli yerine konulmamış tek tuğla, tek parça bile görünmüyor. Bu işten anlayan mimar, mühendis, sanat ustaları tek eksik bulamıyorlar! İşte Kur’ân’ın te’lifi bu misale benzer.

Bir saraya benzeyen Kur’ân’ın bölmeleri arasındaki uyumu, armoniyi ortaya koyan uzmanlık alanı “tenasübü’lâ€“âyât” ilmidir. Tek tek her bir âyetin cüzleri arasında, keza sûre içinde bir takım teşkil eden âyet grupları arasında, daha büyük halkaların birbiri arasında, sûrenin baş tarafı ile bu bölümleri, keza baş tarafı ile sonu, hatta sûrelerin birbiri arasında mevcut münasebetleri, bu bilim dalı gösterir. Bu ilmî disiplinin kurulması İslâm medeniyetinin ilk döneminde olmayıp, daha sonraki asırlara kalmıştır. Bu hususu inceleme konusu yapan ilk ismin kim olduğunu bilmiyorum. Hicrî dördüncü asırda Bağdad’da Ebû Bekr enâ€“Neysaburî isimli zatın (ö.324/935) bu özellik üzerinde durduğu bildirilmektedir. O, kendisine bir âyet okunduğunda “Niçin bu âyet, falan âyetin yanına konuldu? Bu sûreden sonra falan sûrenin getirilmesinin hikmeti ne olabilir?” diye sorar, bu konu üzerinde durmayan Bağdad âlimlerini ayıplardı.2 Altıncı asır ortalarında vefat eden Ebû Bekr İbnu’lâ€“Arabî de (ö.543/1148) bu işe ilgi duymuş, fakat insanların fazla rağbet göstermemeleri sebebiyle bu konuda özel mahiyette çalışma yapmadığını kendisi söylemiştir. O, Sirâcu’lâ€“Müridîn adlı kitabında şöyle yazar: “Âyetlerin, mânâları uyumlu, lafızları yerli yerinde bir tek kelime gibi irtibatlı olduğunu bilmek, mühim bir ilimdir. Fakat bunu daha önce inceleyen bir âlimden başka kimse bilmiyorum. O da, sadece Bakara Sûresi’ni bu yönden ele almıştı. Sonra Allah Teâlâ bu kapıyı bana açtı. Ama meraklı olan kimseleri göremeyince, biz de bu kapıyı kapattık, Allah ile bizim aramızda sır olarak sakladık. Sonra da O’na geri verdik.”3

Bu mahareti sistematik olarak ilk defa, ondan az sonra gelen ve “Kur’ân’ın ifade güzelliklerin ekserisi, tertip ve münasebetlere tevdi edilmiştir.” diyen Fahreddin Razî (ö. 606/1209) olmuştur. Âyetler arasındaki münasebetleri bilmenin faydası, kelâmın parçaları arasındaki irtibatı meydana çıkararak onların, taşları birbirine kenetlenmiş muhkem ve sağlam bir bina gibi olduğunu göstermektir. Kur’ânâ€“ı Hakim’in bu özelliği, Endülüs’ün en büyük müfessiri İbn Atiye (ö. 546/ 1150) gibi büyük bir müfessire şöyle dedirtmiştir: “Kur’ân’da herhangi bir kelimeyi bulunduğu yerden çıkarsanız, sonra Arapların kelâmının tamamını elden geçirseniz o kelimenin yerini tutacak bir söz bulamazsınız.” Münasebet konusuna muasır müfessirlerin, dikkate değer derecede ihtimam gösterdikleri açıkça görülmektedir. M. İzzet Derveze, Merağî, M. Hamdi Yazır, Seyyid Kutub, elâ€“Vahdetu’lâ€“Mevduiyye fi’lâ€“Kur’âni’lâ€“Kerim (Kur’ânda Konu Bütünlüğü) yazarı Muhammed Mahmud Hicazî, Tefhimu’lâ€“Kur’ân sahibi elâ€“Mevdudi, Safvetu’tâ€“Tefasir sahibi M. Ali esâ€“Sabunî, Said Havva, bunlardan sadece bazılarıdır. Fakat konu ile özellikle ilgilenen müellifler Abdulmüteal esâ€“Saidî (enâ€“Nazmu’lâ€“Fenniyyu fi’lâ€“Kur’ân adlı eseri ile), Muhammed Draz (enâ€“Nebeu’lâ€“Azim eseri ile), Ahmed Ebû Zeyd (etâ€“Tenasubu’lâ€“Beyanî fi’lâ€“Kur’ân) ve Mustafa Müslim (Menahicu’tâ€“Tefsiri’lâ€“Mevdu’i kitabı ile) zikre değer.

Fakat içtihadî her konuda olduğu gibi, tenasüp konusunda da farklı görüş beyan eden âlimler olagelmiştir. Tenasüp konusunda doktora tezi hazırlayıp konuyu ayrıntılı bir şekilde işleyen4 Dr. F. Tuncer, onlara da yer verip mütalâalarını özetlemiştir. Onlara göre, Kur’ânâ€“ı Kerim’in âyetleri arasında tenasüp aramak, tekellüf yani zorlanmadır. Bir yerde ve bir defada söylenen kelâmın cüzleri arasında irtibatın aranması normaldir. Fakat Kur’ân böyle olmayıp çeşitli zamanlarda, farklı yerlerde, muhtelif hâdiseler vesilesiyle gönderildiği için yekpare bir kelâm sayılmaz, dolayısıyla âyetleri arasında tenasüp de aranmaz. İzzuddin ibn Abdisselâm (ö.660/1262), Fethu’lâ€“Kadir sahibi Şevkanî (ö.1250/1833), Muhammed Abdullah elâ€“Gaznevî (ö. 1296/1878), az sayıda olan bu gruptaki âlimlerdendirler.5 Fakat Veliyyüddin Mahmud elâ€“Melevî’nin (ö.774/1342) şu sözü, ümmetin genel kabulünü aksettirmektedir: “Âyetler, zaman ve hâdiseler itibariyle parça parça olarak indirilmiş de (tenzil) olsa, hikmetâ€“i ilâhiye onların Mushaf’taki tertib üzere olmasını dilemiş ve Mushafâ€“ı Şerif, Levhâ€“i Mahfuz’daki asla muvafık olmuştur.” Binaenaleyh, âyetler arasında tenasüp vardır ve birçok müfessirin gösterdikleri tarzda bunları anlamaya çalışmak da yapılması gereken bir iştir.

Kur’ân’ın en bariz sıfatı beliğ olmasıdır. Belâgat, sözde veya yazıdaki ifade güzelliklerini gösteren bir ilimdir. Sözün güzelliği, muayyen bir maksada yönelip, sözdeki diğer bütün unsurların o maksadı anlatacak tarzda yerleştirilmesindedir. Belâgat: “Sözün, mukteza-yı hâle (durumun gereğine) uygun olmasıdır” şeklinde tarif edilmesi de bu anlamı ifade eder. İşte Kur’ân’ı böyle bir dikkatle inceleyenler, Fahreddin Razî gibi şöyle derler: “Kur’ân’ın bütünü, âdeta bir tek sûredir, hattâ sanki bir tek âyettir.” O, Kur’ân’daki bu insicamı zevk etmiş ve tefsirinde de başkalarına göstermeye çalışmıştır.6 Ne var ki, bu münasebetlerin, sıradan insanın kuru mantığının yalın kat şemalarına göre şekillenmesini beklemek, yerinde bir davranış olmaz. Zira Kur’ân’ın meseleleri mâkul olmakla beraber, aklî değildir. Binaenaleyh, bazen onda aklı aşan (akla aykırı olan değil, kaynağı akıl olmadığı için aklı aşan) taraflar da bulunur. Bundan ötürü, birinin aklının fark edemediğini anlayan bir başka kişi çıkabilir. Muayyen bir zamanda bütün yönleriyle görünmeyen bir ciheti, başka bir zamanda gören olur.

Kur’ân’ın inceliklerini büyük bir vukufla anlayan ve anlatan muasır âlimlerimizden B. Said Nursî Kur’ân’ın âyetleri arasında bulunan tenasüp hakkında şöyle demiştir: “Kur’ânâ€“ı Mu'cizü’lâ€“Beyan’daki mükemmel ifade nizamı, kâinat kitabındaki san’at intizamını, muntazam üslûplarıyla tefsir ettiği hâlde, manzum olmamasının bir sebebi de şudur: İlâhi hikmet dilemiştir ki, Kur’ân âyetlerinin her bir necmi, vezin kaydı altına girmeksizin, ekseri âyetlere bir nevi merkez olsun ve kardeşi olsun ve aralarındaki manevi münasebetlere rabıta olması için, kendisinin etrafındaki o geniş daire içindeki âyetlerin her birine bir münasebet hattı bulunsun. Âdeta, serbest her bir âyetin, ekser âyetlere bakan birer gözü, onlara müteveccih birer yüzü vardır. Kur’ân’ın içinde sanki binlerce Kur’ân bulunur ki, her bir meşrep sahibine birisini verir. Nasıl ki Yirmi Beşinci Söz’de beyan edildiği gibi, Sûreâ€“i İhlas içinde otuz altı Sûreâ€“i İhlâs mikdarınca her biri, çok kanatlı olan altı cümlenin terkibatından müteşekkil bir ilmâ€“i tevhid hazinesi bulunur ve o cümleleri tazammun ediyor. Evet, nasıl ki semada olan intizamsız yıldızların, görünüşteki intizamsızlığı cihetiyle, her bir yıldız, kayıt altına girmeyip, her birisi, ekseri yıldızlara bir nevi merkez olarak, çevresindeki dairedeki her bir yıldıza â€“birer birerâ€“ varlıklar arasındaki gizli bağlara işaret olarak, birer münasebet hattı uzatıyor. Âdeta her bir tek yıldızın, nücûmâ€“u âyet gibi bütün yıldızlara bakar birer gözü, onlara dönük birer yüzü vardır. İşte intizamsızlık içinde, o kemal derecedeki intizamı gör, ibret al!”7 Gerçekten burada da ifade edildiği gibi, berrak bir yaz gecesinde gökyüzüne bakan sıradan bir kimse yıldızların rastgele serpildiğini zannedebilir. Ama, ancak astronomi bilginleri, onların tam yerli yerinde olup, başka şekilde olmaları hâlinde sistemin bozulacağını bilirler. Sathî bakanlar, âyetler arasındaki münasebetleri anlamakta bazen zorlanabilirler. Zira bu konu nassla kesin bir tarzda bildirilmeyip, şahsi gayretle anlaşılan içtihadî bir alandır. Bununla beraber, Zerkeşî’nin (ö. 791/1392) dediği gibi, “Münasebet, makul bir durumdur. Akla arz edildiği takdirde akıl onu kabul eder”.8

B.S. Nursî’nin az önce atıfta bulunduğu İhlâs Sûresi’ndeki nizamı nasıl açıkladığını da ondan nakletmekte fayda vardır. Onun açıkladığı üzere, İhlâs Sûresin’de altı cümle bulunup, bunlardan üçü müsbet (olumlu) cümledir: “De ki: O, Allah'tır. O, birdir. O, Sameddir.” Diğer üçü ise menfidir (olumsuz): “Doğurmadı, doğurulmadı ve hiçbir şey O’na denk olmadı.” Bu cümleler, tevhidin altı mertebesini ispat, şirkin altı çeşidini de reddeder. Her bir cümle ötekilere hem delil, hem de netice durumundadır.9 Şöyle ki: “De ki Allah (gerçek İlâh) odur. Zira O, Tek'tir. Zira O, Samed’dir.10 Zira doğurmamıştır ilh. Sonundan başlarsak: “Hiç kimse O’na denk olmadı. Zira O, doğurulmamıştır. Zira O, doğurmamıştır. Zira Samed’dir. Zira Tek'tir. Zira O, gerçek İlâh (Allah)tır”. Bir başka nizamda şöyle olur: “O, gerçek İlâh (Allah)tır. Öyleyse Tek'tir. Öyleyse Samed’dir. Öyleyse doğurmamıştır. Öyleyse doğurulmamıştır. Öyleyse hiç kimse O’na denk olmamıştır.” Böylece İhlâs Sûresi’nde, âdeta otuz altı İhlâs Sûresi bulunur. Âyetler ve cümleler arasında birçok münasebet hatları ve kombinasyon imkânları vardır.

Âyetler ve sûreler arasındaki münasebet konusunda tabiîliğin miyarı, mevzular arasındaki benzerliktir.11 Sözün sonu başı ile irtibatlı ve aynı konuda ise, makul ve makbul bir tenasüp var demektir. Muhtelif sebeplere ve birbiri ile ilgisiz meselelere dair ise, açık bir tenasüp olduğu söylenemez. Demek tenasüp özelliği vâzıh olmakla beraber, bazen gizli de kalabilmektedir. Bu gizlilik, âyetlerden ziyade, sûreler arasında görülür. Zira konunun bir tek âyette bitmesi çok nadirdir: te’kid veya tefsir, istisna veya hasr, itiraz veya tezyil maksatlarından biri ile âyetler peş peşe gelir. Böylece münasebet ve bütünlük ortaya çıkar.

Âyetler arasındaki münasebeti yakalayabilmek için Kur’ân’ı okuyan, bazen edebî zevkini, bazen fıtrî mantığını hakem kılmalıdır. Böylece umumî veya hususî, zihnî (sübjektif) veya nesnel (objektif), aklî, hissî veya hayalî birtakım irtibatlar kurabilir, isterse bu kelimelerin ıstılahî veya felsefî anlamlarını bilmesin. Âyetler arasındaki telâzüm, birçok durumda sebepâ€“sonuç münasebeti tarzında deveran eder. Şâyet böyle bir gerektirme yoksa, bir şeyin iki ucunu, zıt tarafını göz önüne sermek söz konusu olabilir: azaptan sonra rahmetin, Cehennem’den sonra Cennet’in zikr edilmesi, aklı harekete geçirdikten sonra kalbe hitap, ahkâmı bildirdikten sonra kalbi yumuşatan zühd ve mev’iza unsurlarını serd etmek de bu kabildendir. Âyet ve sûreler arasındaki tenasübü göstermek hususunda muhakkik müfessirler zorlamadan kaçınmışlar ve bunu yaptıkları ölçüde başarılı olup, bu bahçenin en güzel meyvelerini devşirmişlerdir. Bu gibi çalışmalarıyla, yirmi üç yıl boyunca, çeşitli sebeplerle ve değişik şartlarda inen Kur’ân’ın bütün sûrelerindeki bütün âyetlerin tam yerlerini bulduklarını tesbit etmişlerdir. Bu durum o derece mevcuttur ki, birçok yerde insicam, bir nüzûl sebebinin bulunup bulunmadığını araştırmayı hatıra bile getirmez. İfade sanatındaki insicam, konunun tarihî ortamını bilmeye ihtiyaç bırakmaz ve inci gibi dizilmiş âyetleriyle 114 sûre, 114 kolye hâlinde zamanın boynunu süsler.12

Dr. Faruk Tuncer, Tenasüp İlmi Açısından Kur’ânın Sûrelerindeki Eşsiz Âhenk adlı eserinde; âyetlerde, konu bütünlüğü itibariyle küçük bir grup oluşturan sûre bölümlerinde ve sûrelerde görünen tenasübü anlatmaya büyük bir gayret sarf etmiştir. Kitabın aslının doktora çalışması olması, onu akademik bilimsel araştırma metotlarını kullanmaya, özel bir ihtimam göstermeye sevk etmiştir. Bu konuda müstakil olarak yazılan eserler, Arapça’da bile yok denecek kadar azdır. F. Tuncer, onların hemen hepsine atıfta bulunmuş, onları değerlendirmesine almıştır. Fakat kendisinin özellikle üzerinde durmaya çalışıp araştırdığı konu, sûrelerin baş tarafları ile sonları arasındaki tenasüp ve irtibattır. Kur’ânâ€“ı Kerim’in bu özelliğine, yani sûrelerin baş taraflarıyla sonları arasındaki irtibat vecihlerine ilk temas eden müfessirlerin başında elâ€“Keşşaf sahibi Zemahşerî (ö. 538/1143 ) gelmektedir. Daha sonra Ebû Ca’fer elâ€“Ğırnatî (ö.708/1303), Ğaraibu’lâ€“Kur’ân sahibi Neysaburî (ö. 728/1327), elâ€“Bahru’lâ€“Muhit sahibi Ebû Hayyan (ö.745/ 1344), Ebû’sâ€“Suud (ö.982/1574), Âlûsî (ö.1270/1854), B. Said Nursî (ö.1380/1960) bu konuya değinen müfessirlerden ilk hatıra gelenlerdir. Fakat bu hususta yazılan müstakil eser olarak yalnız bir eser bulunabildiğini, Sn. F. Tuncer’den öğreniyoruz. Bu kitap da Celalüddin Süyûti’nin (ö. 911/1505 ) Merasıdu’lâ€“Metali fi Tenasübi’lâ€“Mekatı’ ve’lâ€“Metali adlı eseri olup,13 mevcut sadece iki yazma nüshası da İstanbul’da Süleymaniye kütüphanesinde bulunmaktadır.

C. Süyutî’nin, sûreler arasındaki tenasübe dair yazdığı müstakil bir kitap daha mevcut olup, adı Tenasubu’dâ€“Durer fi Tenasuki’sâ€“Süver’dir. Bu kitap matbudur.14

Bunları zikrettikten sonra, Kur’ân’daki tenasüp konusunda zirvede olan eseri, hepsinin sonunda bildirmek gerekir. O da, Burhanuddin İbn Ömer elâ€“Bikaî’nin (ö. 885/1480) Nazmu’dâ€“Durer fi Tenasübi’lâ€“Ây ve’sâ€“Süver adlı eseridir. Bu eser de birkaç defa basılmıştır.15 Bikaî, bu eserini yirmi iki yılda tamamlamıştır. Üzerinde doktora tezi hazırlamış olan Dr. Necati Kara’nın16 dediği gibi, bu alanda müstakil, tek ve en hacimli tefsirdir.

Dr. F. Tuncer, şimdiye kadar işaret ettiğim âlimlerin çalışmalarına, ayrıca kendi gayretlerine dayanarak, Kur’ân’daki tenasübün hemen bütün nevilerini de ele almaya çalışmıştır. Çalışmasını, bunlardan en az değinilen, sûrelerin baş tarafları ile sonları arasındaki irtibat vecihlerine tahsis etse ve bütün sûreleri tek tek ele alsaydı belki daha spesifik, daha derinlemesine bir çalışma yapmış olurdu. Fakat anlaşılan, tenasübü başlıca nevileriyle ele alan kapsamlı bir çalışmayı daha uygun buldu. Bunun da geçerli bir gerekçe sayılabileceğini kabul etmek gerekir.

Yazar, Giriş’te Kur’ân ilimleri arasında Tenasüb ilminin tarifi, çeşitleri, önemi, bölümleri hakkında bilgi vermiştir. Birinci bölümde, bu bilim dalının, Kur’ân ilimleri içindeki yeri, bu sahanın âlimlerinin konuya bakışları, benimseyenlerin ve muhalif olanların görüşleri ve bu bilim dalının i’cazâ€“ı Kur’ân ile alakası gibi meseleleri incelemiştir. İkinci bölümde, sûrelerin başlangıçları, üçüncü bölümde ise sûrenin baş tarafı ile sonu arasındaki bütünlük üzerinde durmuştur.

Bildiğim kadarıyla bu bilim dalında Türkçe’de yapılan ilk doktora tezi, bu çalışma olmaktadır. Şu vakte kadar da başka müstakil bir çalışma olduğunu duymadım. Yazar, ihtisas çalışması olan bu kitabını yayınlarken, Kur’ân ilimlerine ilgi duyan geniş okuyucu kitlesinin yararlanmasını kolaylaştırmak için, ilmî ıstılâhları azaltmaya çalıştığını belirtmektedir. Ama bellidir ki bu, ancak nisbî ölçüde gerçekleştirilebilecek bir iştir. Esasen daha fazlası da matlup değildir. Çünkü ihtisasın da hakkını korumak gerekir. Yazar, ele aldığı konularla ilgili, az da olsa fikir beyan eden, gerek klâsik, gerek çağdaş kaynaklardan oluşan zengin bir literatüre başvurarak konuları ayrıntılı şekilde incelemeye gayret etmiştir. Fakat, yukarıda da ifade ettiğim gibi, tenasüpleri tesbit, bir bakıma zevk işidir, şahsî ve içtihadîdir. Kur’ân, mânâları ve işaretleri bitmeyen bir hazinedir. Beşerin eserleri gibi olsaydı, her yönü ile anlaşılmış olur, onların ömürleri gibi tükenmiş olurdu. Fakat fani değil, Bâkî bir Zâtın sözü olduğu, mahdut beşer ilmine ait olmayıp, Allah’ın bütün zamanları kaplayan mutlak ilminden geldiği ve fanilerin eserleri tarzında te'lif edilmediğinden, Cenabâ€“ı Allah, kitabını kıyamete kadar gelecek bütün nesillere gönderdiğinden, âdeta kristal avize durumunda olan Kur’ân, karşısında bulunanların konumlarına göre farklı pırıltılar, renkler vermeye devam etmekte, dikkatle okuyan herkes, onda daha öncekilerin bulamadıkları nüanslar fark edebilmektedir. Kur’ânâ€“ı Hakim’in başka alanları için doğru olan bu tesbit, tenasüp bilim dalı için de geçerlidir. İşte bu itibarla, Kur’ân’ın muayyen bir yönünü incelemek, ona belli bir açıdan bakmaya çalışmaktır. Kur’ân nurdur, ruhtur, zaman üstüdür. O’nun tükenmez ilmini ve dinamizmini fani zihinlere sığdırmak mümkün değildir. Doğrusu, Kur’ân’ı olduğu gibi anlatmaya çalışma, bu nuru avucunda tutma teşebbüsüne benzer. Dr. F. Tuncer’in kitabı da bu genel hükmün dışında değildir. Bu çalışmasında, ileride kendisi de, “Şöyle yapmak daha iyi olurdu.” diyeceği yerler bulacak, onu zamanla daha da olgunlaştıracaktır. Daha başka araştırıcılar, daha değişik tecellilere mazhar olacak, başka pırıltılar ve renkler yansıtacaklardır. Bunlar temenniye şayan olmakla birlikte şu kesindir ki, hakkında Türkçe’de müstakil kitabın pek bulunmadığı bu alanda okuyucular bu kitapta öğrenecekleri çok şey bulacak, Kur’ân âleminden önlerinde yeni ufukların açıldığını göreceklerdir. İnsan, yararlanacağı yönlere bakıp ortaya konulan gayreti takdir ederek eksik taraflar aramamalıdır. Zira hiçbir kitap, temennilerin tamamını tatmin etme iddiasında değildir. Kanaatimi böylece arz ederek, gerek kitabı te'lif eden Dr. Faruk Tuncer’i, gerek danışmanlığını yapan Prof. Dr. İsmail Karaçam’ı tebrik ve Kitabullah’ın daha iyi anlaşılmasına katkı sağlayacağı muhakkak olan bu çalışmalarının meşkur olmasını niyaz ederim.

Dipnotlar:

1â€“ Zeyd (r.a.) şöyle demiştir: “Biz, Hz. Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem’in huzurunda Kur’an’ı, birtakım parçalardan te’lif ediyorduk (topluyorduk)”. Beyhaki (ö.458/1065) bu hadis hakkında: “Kanaatimce bundan maksat, birkaç ayrı defada indirilen âyet gruplarını, Hz. Peygamber’in nezaretinde sûreler hâlinde derlemektir.” demiştir. Bu hadîsi, elâ€“Hakim, elâ€“Müstedrek adlı eserinde Buhari ve Müslim’in şartlarına uygun olarak nakletmektedir (Bkz. Zerkeşi, elâ€“Burhan fi Ulûmi’lâ€“Kur’an, Kahire, 1957, I:237; Süyûti, elâ€“İtkan, Kahire, 1951, I:57).

2â€“Zerkeşi, elâ€“Burhan, I, 36; Subhi Salih, Mebahis, Beyrut, 1968, s.151.

3â€“ Zerkeşi, a.y.

4â€“ Tenasüp İlmi Açısından Kur’anın Sûrelerindeki Eşsiz Âhenk, İstanbul, Işık Yay., 2003.

5â€“ Faruk Tuncer, a.g.e., birinci bölüm.

6â€“Zerkeşi, elâ€“Burhan, a.y.. Dr. M. Faik Yılmaz, Âyetler ve Sûreler Arasındaki Münasebet (Marmara Üniv. Basılmamış doktora tezi, 1995).

7â€“ B. Said Nursî, Sözler, İstanbul, 1958, s.144.

8â€“ Bedrüddin Zerkeşi, elâ€“Burhan fi Ulumi’lâ€“Kur’ân, Kahire, 1957, I:40.

9â€“ B. Said Nursî, a.g.e.(sadeleştirerek), s.388.

10â€“ Samed:Kendisi kimseye muhtaç olmadığı hâlde, mahlukların ihtiyaçlarını gidermesi için Kendisine yöneldikleri Zât demektir.

11â€“ Subhi Salih, Mebahis fi Ulûmi’lâ€“Kur’ân, Beyrut, 1968, s.152.

12â€“ A.g.e., s.157.

13â€“ Bu kitap, metin ve tercümesi birlikte olarak yayınlanmıştır: Dr. Süleyman Mollaibrahimoğlu, İstanbul, 1994.

14â€“ Abdulkadir Ata tahkik (ed. cr.) etmiş, Beyrut’da yayınlanmıştır.

15â€“ Hindistan’da Haydarabad’da 1969â€“1984’de 18 cilt olarak ve Kahire, 1992.

16â€“ Bikai ve Tefsirindeki Metodu, Atatürk Üniv. İlâhiyat Fak., 1982 (Tez daha sonra yayınlanmıştır:YYÜ İF yay., Van, 1995).

İsimlerden İşaretle Kur'an-ı Kerim'in Anlaşılması

Faruk Beşer

Kur'ân–ı Kerim, bizzat kendisi için bazı isimler ve birtakım sıfatlar kullanmaktadır. Bunlara bakarak onun mahiyeti daha iyi tanınmakta ve dolayısıyla anlaşılması da kolaylaşmış olmaktadır.

el–Kitab

Elimizdeki mushafın tertibine göre, Kur'ân–ı Kerim'in kendisi için kullandığı ilk isim "el–Kitab"dır (Bakara, 2/2). "Kitab" kelimesinde, bir araya toplama, meselâ bir cildi iğne ile diğerine tutturma (el–İsfahanî, 423) anlamı vardır. Bu itibarla, sözlerin yazıya geçirilip bir araya getirilmiş hâli de kitab'dır. Kitab'da hükmetme ve farz kılma anlamları da bulunur. Dolayısıyla, Allah'ın "Kelâm–ı Zâti"sinde, murad ettiği ve hükme bağladığı şeyler de, bir şey üzerine yazılmış olmasalar dahi, kitap diye isimlenirler. Sanki bir şeyin düşünülüp söylendikten sonra yazılması, yani son ve nihaî hükmünün verilmesi, onun kitap olması demektir. Buna işaretle Râgıp el–İsfahanî, (v. 502/1108) "Bir şey önce murad edilir, sonra söylenir, sonra da yazılır. Dolayısıyla, murad etme, işin başlangıcı, yazma da sonudur." der. (el–İsfahanî, 423). Binaenaleyh, kitap hâline gelmiş ve yazılmış olan şey artık değişmez. Bu açıdan bakıldığında Kurân–ı Kerim'de "Ketebellahu/Allah yazdı." ya da "Kütibe aleyküm/size yazıldı." gibi ifadelerle başlayan cümleler, kesin ve artık hiç değişmeyecek bir hükmü anlatıyor olmalıdırlar.

"Her ecelin bir kitabı vardır." (Ra'd, 13/38) demek, olacak olan her şey yazılmıştır/belirlenmiştir, diğer bir ifade ile, yazılan her şey mutlaka olacaktır mânâsına gelir. "Allah, dilediğini imha, dilediğini ispat eder. Ana Kitab, O'nun katındadır" (Ra'd, 13/39) âyeti, Ana Kitab'da olanların değiştirilebileceğini anlatıyor olmamalıdır. Günlük defterlerde yazılan ve silinenler olabilir ama, "Ana Kitab"ın hatırlatılması, Allah'ın ezelî bilgisinde her şeyin değişmeyecek şekilde bulunduğunu iş'âr eder. Dünya ise, sebepler dünyasıdır ve bu dünyada her şey sebebiyle oluşur. Bu itibarla "Kitabullah", çoğu kez Allah'ın hükmü ve O'nun verdiği karar anlamına gelir ve bu mânâda hadislerde çokça kullanılır.

Kur'ânâ€“ı Kerim,bizzat kendisi için bazı isimler ve bir takım sıfatlar kullanmaktadır. Bunlara bakarak onun mahiyeti daha iyi tanınmakta ve dolayısıyla anlaşılması da kolaylaşmış olmaktadır.

Kur'ân–ı Kerim'in el–Kitab olması, hem onun yazıya geçirilip, okunan bir kitap olacağına, hem de hükme bağlandığına ve artık hiç değiştirilmeyeceğine işaret taşımalıdır. Zaten daha ilk sayfasında zâlike'l–Kitâbu lâ–raybe fîh denmiş olması da bunu anlatır.

Pek çok âlim gibi Bediüzzaman da, Allah'ın iki ayrı kitabının var olduğunu belirtir. Birisi, Allah'ın ilim, irade ve kudret sıfatlarının bir yansıması olan kâinat kitabı, diğeri ilim ve kelâm sıfatından gelen Kur'ân–ı Kerim'dir. Bu her iki kitabın parçaları da "âyet/âyât" diye isimlendirilir ve Allah (c.c.) insanları âyetlerini okumaya ve düşünmeye davet eder. Çünkü âyet, gerçeğin/hakkın bilgisine götüren işaret, alâmet ve göstergedir. Allah'a ancak âyetler üzerinde düşünmekle ulaşılabilir. Âyetler bilinmeden, onların gösterdikleri de bilinmez. Bunun bir anlamı şudur: İnsan, kâinat kitabını tanımadan Kur'ân–ı Kerim'i gerektiği ölçüde tanıyamayacağı gibi, Kur'ân–ı Kerim'i tanımadan da kâinatı, varlığı ve varoluşu, yaradılış gayesine uygun olarak tanıyamaz. Trafik işaretlerinin bir kısmı sadece sembollerden, bir kısmı da zorunlu olarak yazılardan oluşur. İyi bir sürücü bu her iki işareti de okuyabilen sürücüdür. Sadece bir çeşit işareti/âyeti anlayan bir sürücünün istikamet üzere gitmesi mümkün değildir. Bu yüzden, Kur'ân–ı Kerim insanı sık sık varlık üzerinde de düşünmeye davet eder. Dolayısıyla, sürekli eski tefsir kitaplarını okuyarak Kur'ân–ı Kerim'i daha iyi anlayabileceğini zanneden insan, ne Kur'ân–ı Kerim'i ne de varlığı gerektiği gibi anlayabilecektir.

Bir hadîsi şeriflerinde Allah Resûlü (s.a.s.), Kur'ân'ın en iyi okunuşunun, bitirip tekrar ve yeniden başlanan okunuş (el–hâllü'l–mürtehil) olduğunu söyler. Bunun bir faydası da şu olsa gerektir: İnsanlar, tabii olarak ya ilimle veya tarım, ticaret gibi bir işle uğraşırlar. Her gün ve her an dünyaya ilişkin yeni şeyler görürler ve öğrenirler. Kur'ân'ı sürekli okudukça dünyaya ilişkin olarak öğrendikleri bilgilerin ondaki örtüşme noktası ile karşılaşacaklar ve hem onun hak ve hikmet olduğunu anlayacaklar, hem de, edindikleri bilgileri ona vurarak yanlış olup olmadıklarını test edebileceklerdir. Yani dünya ile Kur'ân başbaşa gidecektir. Böylece Kur'ân'ın "Nur" ismi de tecelli edecek ve o, eşyayı ayıklamaya, tanımaya ve öğrenmeye bir ışık olacaktır. Aksi takdirde, sırf bir ışık ile meşgul olmak gözleri yormaktan başka bir şey kazandırmaz. Çünkü nur, bizatihi maksut değildir. O, başka şeylerin gözükmesi ve ortaya çıkması içindir. Aksine, ışığın aydınlatmadığı eşya da ya hiç görülemeyecek veya olduğundan başka türlü gözükecektir.

İnsan,kâinat kitabını tanımadan Kur'ânâ€“ı Kerim'i gerektiği ölçüde tanıyamayacağı gibi, Kur'ânâ€“ı Kerim'i tanımadan da kâinatı, varlığı ve varoluşu,

yaradılış gâyesine uygun olarak tanıyamaz.

Kitab kelimesi mârife (el–Kitab), nekre (kitab), tekil ve çoğul (kütüb) olarak Kur'ân–ı Kerim'de 262 defa geçmektedir. Bu önemli bir sayıdır ve türevleriyle birlikte bu sayı, bunun yaklaşık iki katıdır. Öyleyse, onun el–Kitab olmasının ne anlama geldiği üzerinde durmak ve düşünmek gerekir. Bu kelime Kur'ân–ı Kerim'de "el–Kitab" şeklinde yalın olarak kullanıldığı gibi, "kitabun munîr", "el–Kitabu'l–munîr", "Kitabun mubîn", "el–Kitabu'l–mubîn", "el–Kitabu'l–mustebîn", "Kitabun kerîm", "el–Kitabu'l–hakîm", "Kitaben mubâraken", "Kitaben muteşabihen", "Kitabun mestûr", "Kitabun hafîz" tamlama ve nitelemeleriyle de kullanılır. Belki de "kitab" kelimesindeki yazıya geçirme, yani tescil ve tesbit edip değiştirilmez kılma anlamından ötürü Kur'ân–ı Kerim'in isimleri içerisinde sadece "el–Kitab", Levh–ı Mahfuz'a, keyfiyetini bilemeyeceğimiz şekilde Allah katında varolan sabit ve müseccel bilgilere de işaret eder. Bu yüzden de, bazen meçhul kipiyle "kitabun mubîn" denirken, bazen de onun belli ve malûm olduğunu anlatan bir kiple "el–Kitabu'l–mubîn" denmiştir. Yukarıda görüldüğü gibi, bu kelimenin diğer tamlamalarında da bu kullanım vardır. Bu itibarla, "Yaş ve kuru ne varsa hepsi mubîn bir kitapta mevcuttur." (En’am, 7/59) âyeti, Levh–ı Mahfuz'u anlatıyor olmalıdır. Bu da İlm–i ilâhî'ye işaret eder (Enver Fuâd, 147). Belki "kitabun hafîz" da, yine o korunmuş kitaptır.

Kur'ân'ın Kitab olması, onun sözlü kültürün tâbi tutulduğu anlama yöntemlerine tâbi tutulmaması gerektiğine ve sanıldığı kadar bağlamının ürünü olmadığına da işaret eder. Bu itibarla tarihselci okuma biçimleri, Kur'ân'ı anlama konusunda iddia edildiği kadar verimli değildir.

el–Kur'ân

Elbette Kur'ân–ı Kerim'in en çok kullanılan ve ona özel/alem olan ismi "el–Kur'ân"dır. "Kur'ân" kelimesinin "kur'" kelimesiyle kökdeşliği vardır ve her ikisinde de toplama ve bir araya getirme anlamı bulunur. "Kıraat", harflerin bir arada telâffuz edilmesi demektir ve bu yüzden tek bir harfi telaffuz etmeye "kıraat" denmez. "el–Kur'ân"daki toplama özelliği, önceki kitapların da semerelerini, hattâ tüm bilgilerin çekirdeklerini kendisinde bulundurduğu ve bir araya topladığı içindir (el–İsfahanî, 402). "Kur'ân", isim olarak kullanıldığı gibi, "kıraat/okuma" kelimesinin masdarı olarak da kullanılır. Allah (c.c.), "Onun toplanması ve Kur'ân'ı/okunması Bize aittir. Artık Biz onu okuduğumuzda onun Kur'ân'ına uy." (Kıyâme, 75/17–18) derken, "Kur'ân"dan kastedilenin, onun kıraati olduğu açıktır. Allah Resûlü'nün (s.a.s.): "Kur'ân'ı seslerinizle güzelleştirin" sözündeki "Kur’ân" da kıraat anlamında alınırsa daha doğru olur. Kur'ân–ı Kerim'e böyle bir ismin alem olması, onun kıraatla/okunmayla alâkasını yeterince vurguladığında şüphe yoktur. Bunun anlamı şudur: Kur'ân–ı Kerim'in kendine has özelliklerinden birisi onun okunmasıdır. Ona inananlar, onu okumalıdırlar, hem de o, indirildiği gibi okunmalıdır. Onun "Kur'ânen arabiyyen" olarak indirilmiş olması, aynı zamanda kendi diliyle okunması gereğini hatırlatır. Çünkü buradaki "Kur'ânen" de kıraat anlamına gelebilir ve o takdirde sadece dil olarak değil, okunuş olarak da "Arapça bir okunuşla" demek olur. Kur'ân'ın böyle bir isminin oluşu, elbette onun salt okunuşunun dahi başlı başına bir iş olduğuna işaretler taşıyor olabilir. Bu da, "onu anlamadıktan sonra okumanın ne anlamı vardır?" gibi bir sorunun cevabıdır. Elbette Kur'ân–ı Kerim okumaktan maksat onu anlamak ve uygulamaktır. Ama bu o kadar büyük bir hedeftir ki, ona götüren vasıtalar dahi onun sebebiyle başlı başına birer değer oluverirler. Elverir ki, insanlar asıl gayeyi tamamen unutup, vasıtaları gaye gibi görme noktasına gelmesinler.

ez–Zikr

Kur'ân–ı Kerim'in el–Kitab ve el–Kur'ân'dan sonra kendisi için en çok kullandığı isim Zikr/ez–Zikr'dir. "Zikr", insanın elde ettiği bilgiyi hıfz gibi zaptetme ve önceden hıfzettiği bir bilgiyi hatırına getirme veya söz olarak söyleme anlamlarına gelir. Onun için, zikir iki türlüdür: kalple olan zikir ve dil ile olan zikir, denmiştir. Her ikisi de, iki nevidir: unutulanın zikri ve unutulmayanın zikri, yani hatırlanması ya da dile getirilmesi. Ayrıca, her söz de zikir diye isimlendirilebilir (el–İsfahanî, 179). Zikrin asıl mânâsı, unutmanın zıddı olan hatırlamadır. Sonra onun sonucuna, yani dil ile telaffuz etmeye de zikir denmiştir. Yani hatırlanan şey, önce insanın içinde konuşulur, sonra da dilinde. Bu itibarla, söz de bir zikirdir. Kur'ân–ı Kerim, kendisine "zikr" adını verirken, bu kelimeyi de, Firuzabadî'nin tesbitine göre yirmi ayrı mânâda kullanmıştır: Dil ile zikretme/söyleme, kalb ile zikretme/hatırlama, öğüt verme, Tevrat, Kur'ân, Levh–ı Mahfuz, Hz. Peygamber'in risaleti, ibret, haber, Hz. Peygamber'in bizzat kendisi, şeref, tövbe, beş vakit namaz, özel olarak ikindi namazı, Cuma namazı, hatadan dolayı özür, şefaat, tevhid, nimeti anma, itaat ve hizmet (Fîrûzâbâdî, 3/13). O, zikrin bu anlamlarda kullanıldığı âyetleri de verir. Ancak dikkatlice bakılırsa hepsinde aslolan mânânın, İbn Fâris'in dediği gibi, hatırlama ve hatırlananın nihayet dile getirilmesi olduğu görülecektir. Zikrin biraz ilerisi "zikrâ" dır ki, o da hatırlatma yani "tezkîr" anlamına gelir ve Kur'ân–ı Kerim, aynı zamanda hem "tezkire" (Tâhâ, 20/3), hem de "zikrâ" dır. (En'am, 6/90)

Bütün bu mânâları hesaba kattığımızda, acaba Kur'ân–ı Kerim'in "zikr" olması neyi ifade ediyor olabilir? Burada ezelî mîsak olayını hatırlamamız gerekir: "Hani Allah (c.c.), Âdemoğullarından, onların arkalarından zürriyetlerini almış ve onları kendilerine şahit tutarak, 'Ben sizin Rabbınız değil miyim?' demişti. Onlar da, 'Evet, öyle. Biz, bunun şahitleriyiz.' diye cevap vermişlerdi. Allah böyle yapmıştı ki, Kıyamet günü, 'Bizim bundan (Senin Rabbimiz oluşundan) haberimiz yoktu.', demeyesiniz." (A'raf, 7/172). Bu âyetten birkaç âyet sonra şu meâlde bir âyet daha vardır: "Takvalı olan insanlara şeytandan bir vesvese geldiğinde hatırlayıverirler ve hakikati görenler olurlar." (A'raf, 7/201) Burada hatırlananın ne olduğu önemlidir. Bilindiği gibi hatırlamak, ancak önceden bilinen bir şey için söz konusu olabilir. Bu açıdan "zikir" kavramının ve ondan türetilen kavramların Kur'ân–ı Kerim'deki kullanılışları dikkate değerdir. Kur’ân'ın bu isimle anılması, sanki bu konuda insanda bir ön bilginin bulunduğu izlenimini verir. Allah, Âdem'e bütün isimleri öğrettiğini buyurmaktadır. Şöyle de diyebiliriz: Kur'ân–ı Kerim'in söyledikleri insan için çok yabancı, yeni ve aşina olmadığı şeyler değildir. Ondaki bilgilerle insanın yaratılışının, tabir caiz ise, koordinatları, plânı ve krokisi örtüşmektedir. İnsan, tam Kur'ân'a göre yaratılmış, ya da Kur'ân tam insana göre nazmedilmiştir. Öyle ki, onun Kur'ân'daki bilgileri edinmesi, bir öğrenme değil âdeta bir hatırlamadır, eserle krokinin bire bir örtüşmesidir, yani zikirdir. Çünkü onlar, onun aslında zaten vardır.

Her hâlde Kur'ân–ı Kerim insanların onu ezelî mîsak ile hatırlamaları sebebiyle zikirdir. Ayrıca o; insanlara bir hatırlatma ve bir öğüt olduğu için de, salt kıraati dahi Allah'ı (c.c.) zikretme olduğu için de, inananlar için bir şeref olması itibariyle de zikirdir. Kur'ân–ı Kerim inananlara sık sık Allah'ı çok zikretmelerini söyler. Onun zikrin esası olması itibariyle, onu anlamaya çalışan, ya da şuurla okuyanların bu eylemleriyle zikrettiklerinde şüphe yoktur. Ancak yine Kur'ân–ı Kerim'in zikre yüklediği mânâlar hesaba katıldığında, onun zikir dediği her şey, bu emrin yerine getirilmesi için bir vasıtadır.

İki ayrı sûrede bir kelime farkla tekrarlanan iki âyette Kur'ânâ€“ı Kerim daha önce gönderilen kitaplara zikr tabirini kullanır ve: "Senden önce de kendilerine vahyettiğimiz kişilerden başkasına peygamberlik vermedik. Eğer bilmiyorsanız, zikir ehline sorun." (Nahl, 16/43; Enbiyâ, 21/7) der. Buradaki "zikir ehli" salt bir bilen değil, yukarıdaki açılımıyla, zikir denen özellikleri kendisinde bulunduran ve onlar için düşünüldüğünde, özellikle de önceki kitapları tanıyan insanlardır. Şimdi, bu iki kez tekrarlanan âyetin "Eğer bilmiyorsanız zikir ehline sorun." kısmının mutlak anlamda bütün inananlara yöneltildiğini tekrar düşünürsek, iki önemli sonuçla karşılaşmış oluruz: 1. Herkes için bilmek asıl olmakla beraber, herkes her şeyi, bu arada dinî bilgilerin delillerini bilmeyebilir. O takdirde zikir ehli diye vasıflanan insanlara sorması da onun bir görevidir. Yani din, belli özellikteki insanlara sormakla da öğrenilebilir. Buna fıkıh literatüründe taklîd adı verilir. 2. Kendisine sorulacak insan salt bilgi yüklü insan değil, bilgisi zikir kalıbında şekillenmiş olan insandır. Diğer bir ifade ile, Kur'ânâ€“ı Kerim'in zikr dediği her şeyden nasibi olan insandır. Yani o, önceki kitaplardan haberdardır, Kur'ânâ€“ı Kerim'i bilir, Hz. Peygamber'i, dolayısıyla O'nun sünnetini tanır, ibadeti tamdır, işlerinde Allah'ı (c.c.) derhatır eder. Bütün bunlar da elbette bilgi ile olur. Yani ehlâ€“i zikir, öncelikle bilen insanlardır. Ancak bilme, ehlâ€“i zikir olmanın bir şartıdır, sonucu değildir. Dolayısıyla bu âyetleri, çoğu meal yapanlarımızın yaptığı gibi, "bilmiyorsanız bilenlerden sorun" diye mutlak bilgiyi gerektirir tarzda tercüme etmek de yanlış olmalıdır. Ayrıca bu âyetler açmaya çalıştığımız tarzdaki bir anlayışla, aynı zamanda kendisinden sorulabilecek insanın, yani (fıkhî sahada) müçtehidin özelliklerine de işaret etmektedir.

Allah (c.c.), Kamer sûresinde dört kez "Biz, Kur'ân'ı zikir için çok kolay kıldık. Yine de yok mu düşünüp zikreden!" diye uyarır. Allah'ın (c.c.) burada, "düşünüp zikreden" mânâsında kullandığı ikinci kelime "müddekir"dir ve bu "iddikâr" mastarının ismâ€“i failidir. "İddikâr", zikrin mubalâğalısı, yani ileri derecesidir. İleri derecede zikir, iyice zikretme, yani hatırlayıp üzerinde bir de düşünme ve tefekkür etme ile olur. O hâlde Kur'ânâ€“ı Kerim'in zikir için çok kolay kılınmış olmasını acaba nasıl anlamalıyız? "Müddekir" kelimesi, Kamer sûresinde aynen tekrarlanan bu dört âyetten önce ve sonra da iki kez daha zikredilir. İlki, o dört âyetin birincisinden hemen öncedir ve orada Hz. Nûh'un (a.s.) yaptığı gemiden söz edildikten sonra, "Andolsun ki onu bir âyet olarak bıraktık. Yine de yok mu düşünüp zikreden!" denmektedir. (Kamer, 54/15â€“16). Diğeri ise, sözü edilen bu dört âyetten sonra ve sûrenin sonlarına doğru gelmektedir. Orada da "Andolsun ki, Biz sizin benzerlerinizi helâk ettik. Yine de yok mu düşünüp zikreden!" diye açık seçik bir örnekten söz edilmektedir. Öyle görülüyor ki, bütün bunları beraberce düşündüğümüzde hem "iddikâr"ın mânâsı, hem de Kur'ânâ€“ı Kerim'in zikir için çok kolay kılınmasının ne demek olduğu bir nebze anlaşılabilir. Çünkü gerek Hz. Nûh'un gemisinin ibka edilmesi, gerekse helâk edilip kalıntıları henüz ortada olan milletler, her bir varlık birimi gibi bir âyet olmalarından öte açık seçik birer âyettirler ve âdeta birer mûcizedirler. Bunu tezekkür eden insan, eğer ön yargılı değilse iyice düşünür ve tefekkür edip, ibret alır. Çünkü bu, meselâ bir bitkinin bitip büyümesi sürecinde olduğu gibi bir sürü lazımdan sonra varılan bir sonuç değil, apaçık bir delildir. İşte Kur'ânâ€“ı Kerim'in zikir için kolaylaştırılması da, öyle sanıyoruz ki, bunun gibi bir şeydir ve o, anlattıklarıyla insanın fıtratına o kadar uygun ve onunla bire bir örtüşen şeyler söylemektedir ki, adeta insanın aynaya bakması gibi ona kendisini anlatmaktadır ve kalpler ona o kadar aşinadır ki, ancak onunla itmi'nan bulur. Dolayısı ile "kalplerin ancak zikir ile itmi'nan bulması"nı da böyle anlamak mümkündür (Ra'd, 13/28). Artık bununla bir şeyleri hatırlayıp tefekkür etmemek, olsa olsa bir peşin fikrin ve bilerek inkârın meyvesi olabilir.

Bu çok kolay kılınmayı Buhari, "Herkes, yaratıldığına müyesserdir." hadîsiyle açıklar. (Buhari, "Tevhid"). Bunun anlamı da, her bilgi ve anlayış seviyesinin Kur'ân'dan bir şeyler alabilmesidir. O, herkese ve her seviyeye hitap eder, herkes de ondan kendine göre bir şeyler alır. Ayrıca son iki âyet, Hz. Nûh'un ardından bırakılan gemisi ve helâk edilen benzer özellikteki kavimler, birer hissî/duyularla hemen tanınan delil/âyettirler ve bu itibarla sanki iddikâr da itibar/ibret alma gibi, bunlar vasıtası ile başka şeyleri anlama, bunlara vurarak onları hatırlama anlamında zikirdir. Eğer böyle ise, bundan anlaşılan önemli bir husus daha vardır ki, o da, Kur'ân'ın insana verdiği bilgilerin hiç yoktan öğrenilen bilgiler değil, insanın tabiî olarak bildikleriyle kıyaslanması ve birbirine vurulmasıdır.

Zikr kelimesi Kur'ânâ€“ı Kerim'de müştaklarıyla/türevleriyle birlikte 270 kadar yerde geçer. Tek başına zikr kelimesi dahi 76 defa tekrarlanır. Bu sonuçla onun, Kur'ânâ€“ı Kerim'in çok kullandığı kavramlardan olduğu anlaşılır. Ayrıca Kur'ânâ€“ı Kerim âyetleri için "ezâ€“zikru'lâ€“hakîm" (Âlâ€“i İmran, 3/58) nitelemesi yapılır. Yani onlar, zikir olmalarının ötesinde, aynı zamanda hikmettirler. Yani, eşyanın aslına bire bir uygun, doğru, kesin, muhkem ve değişmeyecek şekilde hükme bağlanmış bilgilerdirler. Kur'ânâ€“ı Kerim, ayrıca "mübarek bir zikir"dir. (Enbiyâ, 21/50). Onun tezekkür ve tefekkür edilmesi, insanı yüceltir ve bereketli kılar.

enâ€“Nûr

"enâ€“Nûr," aynı zamanda Allah'ın isimlerinden biridir. "Allah, göklerin ve yerin nûrudur." (Nur, 24/35) Kur'ânâ€“ı Kerim için kullanılan isimlerden sadece bunun, Allah'ın (c.c.) bir ismi olması ilginç olmalıdır. Aslında nûr, ister hissi olsun ister manevî olsun ışık demektir ve ışığın kendisi görülmemekle beraber o, başkasının görülmesine yardımcı olur. Ayrıca mahiyeti de bilinemez. Nitekim Allah'ın da mahiyeti bilinememektedir. Bu özelliğiyle Kur'ânâ€“ı Kerim, varlığın tanınması için bir araçtır. İnsan, doğruyu yanlıştan tam olarak ancak onun aydınlatmasıyla ayırabilir. Akıl da bir ölçüde doğruyu yanlıştan, güzeli çirkinden ayırabildiği için ona da nûr tabir edilebilir (elâ€“İsfahanî, 508). Böylece, sanki o da nûr gibi bir bakıma ilahî bir özellik taşır ve Allah'ın kuldaki en önemli tecellisi olarak değerlendirilebilir. İlginçtir ki, aklın mahiyeti konusunda da filozoflar nihaî bir şey söyleyebilmiş değillerdir.

Allah'ın (c.c.) bir ismi "enâ€“Nûr"dur, Kur'ânâ€“ı Kerim'in bir ismi de enâ€“Nûr'dur ve onun bir sûresinin ismi de yine enâ€“Nûr'dur. Bu durum, sanki ilâhî nurun Allah'tan Kur'ân'a, Kur'ân'dan onun bir sûresine ve ondan da özellikle Nûr Âyeti diye bilinen âyete doğru devam ettiğine ve Kur'ânâ€“ı Kerim'in her bir âyetiyle nûr olduğuna işaret edilmektedir. Mârife olarak enâ€“Nûr kelimesi Kur'ânâ€“ı Kerim'de 24 kez tekrarlanmaktadır. İlginç olabilir ki, Nûr Sûresi de Kur'ânâ€“ı Kerim'in 24'üncü sûresidir. Türevleriyle birlikte ise nûr, 47 kez tekrarlanır.

Allah (c.c.), Tevrat'ta ve İncîl'de de nûr olduğunu söyler (Mâide, 5/44, 46). Ancak onlarda nûr bulunmasıyla, kendilerinin bizatihi nûr olmaları farklı şeyler olabilir. Kur'ânâ€“ı Kerim ise kendisi bizatihi nûrdur. (Nisâ, 4/174; A'raf, 7/157; Teğabün, 64/8). Bu yüzden, önceki kitaplara aydınlatan kitaplar/elâ€“kitabu'lâ€“munîr dendiği hâlde (Âlâ€“i İmran, 3/184), Kur'ânâ€“ı Kerim'e doğrudan doğruya nûr adı verilmiştir. Allah'ın (c.c.) Kur'ânâ€“ı Kerim'i bir nûr kıldığını ve kullarından dilediğini onunla hidayete erdireceğini söylemesi de (Şura, 42/52) anlamlıdır. Bu, aynı zamanda hidayeti umulan insanlara, İslâm'ın anlatılması adına takdim edilecek şeyin Kur'ânâ€“ı Kerim olduğunu gösteriyor olmalıdır.

Nûr, aynı zamanda zararı söz konusu olmayan bir ışıktır. Belki de bunun için güneşin ışığına "zıya" denirken, ay ışığına "nûr" adı verilmiştir. Çünkü güneşin bazen yakıcılığı ve kurutuculuğuna karşın, ay ışığı bütünüyle aydınlık ve faydadır. Kur'ânâ€“ı Kerim de işte böyle bir nurdur. Yine belki bu yüzden Allah'ın isimlerinden biri Nûr'dur ama, meselâ Zıyâ değildir.

Mukatil b. Süleyman, enâ€“Nûr kelimesinin Kur'ânâ€“ı Kerim'de on ayrı anlamda kullanıldığını söyler ve bunları: İslâm, iman, hidayet, peygamber, gün ışığı, ay ışığı, Allah'ın Sırat üzerinde müminlere vereceği ışık, Tevrat'taki helâl ve haram ayırımı ve onun hüküm ve öğütleri, Kur'ânâ€“ı Kerim'deki helâl ve haramların beyanı ve bizzat Allah'ın zıyâsı diye sayar (Mukatil, 163â€“164).

elâ€“Hüdâ

Kur'ânâ€“ı Kerim'in kendisi için en çok kullandığı isimlerden biri de elâ€“Hüdâ'dır. Hüdâ ve hidayet aynı fiilin mastarlarıdır ve 'bir lütuf olarak' delâlet etmek, yolu ve doğruyu göstermek demektir (elâ€“İsfahanî, 538). Hatta hediyye de yine aynı fiilin mastarıdır ve aralarında mânâ yakınlığı vardır. Hediyye, bir karşılık almadan sırf sevgiye dayanan bir bağış olduğu gibi, hidayet de bedelsiz bir yol göstermedir ve bu yol gösterme, bir bakıma öncülük etme biçiminde bir yol gösterme olduğundan olacak ki, meselâ bastona da hâdiye tabir ederler. Çünkü o da, insanın önünden gider ve sanki insan onu değil de, o insanı tutar götürür. (İbn Faris, 6/42). Hudâ ve hidayet, ikisi de aynı anlamda olmakla beraber, birincisi sanki daha mübalağalı olduğu için o Allah'a has kılınmıştır da, diğeri insanlar ve başka şeyler için de kullanılmıştır (Fîrûzâbâdî, 5/317). Kur'ânâ€“ı Kerim için kullanılan da, onun hudâ olmasıdır. Bizim burada yapmaya çalıştığımız da, bu ismin ne anlama geldiğini açabilmektir.

Râgıp, hidayet'in dört ayrı anlamda kullanıldığını belirtir: 1. Allah'ın her mükellefe verdiği akıl, zekâ ve kendi fonksiyonunu yerine getirebilme kabiliyeti: "Rabbimiz her şeyi yaratan, sonra da ona hidayet verendir" (Tâhâ, 20/50) âyetinde olduğu gibi. 2. Allah'ın (c.c.) peygamberler göndererek ve kitaplar indirerek insanları itaate çağırması sonucu onlarda oluşan müspet tepki. O, "Biz onları hidayet eden önderler yaptık." (Enbiyâ, 21/73) âyetindeki hidayetin bu anlamda olduğunu söyler, ancak bunun farklı bir kategori oluşturması çok da açık değildir ve üçüncü anlamdaki ile birleştirilmesi mümkündür. 3. Allah'ın, özellikle hidayeti talep edenleri bu konuda muvaffak kılması. "Hidayeti arayanların Allah hidayetini artırır ve onlara takvalarını verir." (Muhammed, 47/17) âyeti ve benzerlerinde bu anlamdadır. 4. Âhiret'te Cennet'e hidayet etmek. "(Onlar Cennet'te,) 'Bizi buraya hidayet eden Allah'a hamdolsun.' diyeceklerdir." (A'raf, 7/43) âyetinde hidayet bu anlamdadır.

Çok daha önce Mukatil b. Süleyman (v. 150/767), "Kitâbu'lâ€“Vücûh ve'nâ€“Nezâir" adlı eserinde hidayet için on yedi farklı mânâ (vecih) tesbit etmiş ve söz konusu kitabına da bu kavramı anlatmakla başlamıştır. Ama, gerek onun verdiği farklı mânâlar, gerekse kendilerinden iktibasta bulunduğumuz diğer dilcilerin gruplandırmaları, sonuçta kavramın kök mânâsında birleşirler.

Bu farklı anlam yansımalarını aslında iki kategoriye indirgemek de mümkündür:

1. Doğruyu ve güzeli söyleme, ona delâlet etme ve onu gösterme anlamındaki hidayet,

2. İnsanı doğru ve güzel olana fiilen götürme anlamındaki hidayet. Birinci anlamda peygamberler ve hattâ insanlar da hidayet eden/hâdi olabiliriler. Ama ikinci anlamda hidayet, sadece Allah'ın bir fiilidir. Bu iki anlamın kullanış farkı genellikle Kur'ânâ€“ı Kerim'de hidayet'in mef'ûlünü/tümlecini doğrudan ya da bir harfâ€“ı cerle/edatla almasıyla belli olur. Eğer hidayet fiili tümlecine doğrudan ulaşıyorsa ikinci, yani hakiki anlamda bir hidayet, lâm ya da ilâ harfâ€“i cerri ile ulaşıyorsa birinci, yani yol gösterme anlamında bir hidayettir. İşte meselâ, "ihdine'sâ€“sırâta'lâ€“müstakîm" derken kastedilen hidayet hakiki ve fiilî anlamdaki hidayettir. Müminler bunu bir dua olarak söylerken, sanki Allah'ın (c.c.) onlara doğruyu ve güzeli sadece göstermesini değil, O'nun onları âdeta kollarından tutup ona götürmesini ve onları fiilen hidayet üzre kılmasını istemiş olurlar. Kur'ânâ€“ı Kerim'de bazı âyetlerde Hz. Peygamber'in (s.a.s.) hidayet edemeyeceğine, (meselâ, Kasas, 28/56), bazılarında ise edebileceğine (meselâ, Şura, 42/52) işaret edilirken, asıllarına bakılırsa, onların işte bu farklı kullanışlarla geldikleri görülecektir. Kur'ânâ€“ı Kerim'in kendisi mahza/salt hidayet (hüdâ) olmakla beraber, onun hidayet etmesi de birinci anlamda bir hidayet olduğundandır ki, Kur'ânâ€“ı Kerim'in hidayet ettiği söylenen âyette hidayetin böyle vasıtalı bir kullanımı vardır (İsra, 17/9).

elâ€“Fürkân

"Fürkân"ın "fark" kelimesiyle kökdeşliği açıktır ve ikisi de ayırma ve ayrılma mânâsını ihtiva eder. Ancak, Arapça'nın özelliklerinden birisi gereği, aynı kökten olmakla beraber ilave harflerle büyütülen kelimelerin mânâları da çoğalır ve aynı mânânın daha ötesini/mübalâğalısını ifade ederler. Bu itibarla "Furkân", iyice tefrik edip ayırmayı anlatır. Bu kelimenin bir isim olarak doğrudan doğruya Kur'ânâ€“ı Kerim için kullanıldığı âyetâ€“i kerimeler vardır ve bunlarda Allah (c.c.), Tevrat ve İncil gibi Furkân'ı da indirdiğini buyurur (Âlâ€“i İmran, 3/4 ve Furkan, 25/1). Ama Furkân daha çok bir sıfattır ve Hz. Musa ve İsa Peygamberlere de Furkân verilmiştir. Bu itibarla da Kur'ânâ€“ı Kerim'in Furkân olması, onun fark edici özelliğinden dolayı olduğu anlaşılır. Elbette onun fark edeceği, yani ayıracağı şeyler, kısaca doğru ile yanlış, diğer bir ifade ile güzel ile çirkindir. Yani bu özelliğinden dolayı ona bu ad verilmiştir. Tevrat ve İncil de yine aynı özellikle Furkân diye anılmışlardır.

Kur'ânâ€“ı Kerim'de Bedir Harbi için de "yevmu'lâ€“furkân" tabiri kullanılır (Enfal, 8/41). Çünkü o, hak ile batılın belirgin olarak ayrıldığı ilk gündür (elâ€“İsfahanî, 378). İlginç olan, Allah'ın (c.c.), takvalı olması hâlinde insana da furkân vereceğini buyurmasıdır (Enfal, 8/29). Bunun anlamı, muhtemelen şu olabilir: Takva, yani insanın şuurlu olarak Allah'ın (c.c.) emir ve yasaklarına riâyet etmek suretiyle kendisini koruması, kısaca insanın Kur'ânâ€“ı Kerim'e uygun olarak yaşaması, insandaki ilâhi mevhibeleri geliştirir, onda Allah'ın bir nefhası olan aklı, isabetli/selim kılar. Böylece insanın melekî yönleri gelişir; Allah'la ilham tarzındaki iletişimi güçlenir de o, doğru ile yanlışı, ya da güzel ile çirkini ayırdetme özelliği kazanır. Ya da Furkân olan Kur'ân, bir bakıma onun ruhuna işler ve onun bu özelliği onda da zuhur eder. Onun için insanda da furkân oluşur. Ama bu, elâ€“Furkân değil, bir çeşit ya da bir nebze furkândır.

Furkân kelimesinin kökü olan fark kelimesi Kur'ânâ€“ı Kerim'de pek çok yerde kullanılmış olmakla beraber, Furkan sadece yedi yerde geçmektedir ve elâ€“Furkân, Kur'ânâ€“ı Kerim'e isim olmasının yanında, aynı zamanda ondaki bir sûrenin de adıdır.

Kelâmullah

Kelâm, anlamı olan söz demektir. Aslı olan "kelm"de ise yaralama mânâsı vardır. (İbn Fâris, 6/131). Dolayısıyla kelm, görme duyusuyla, kelâm ise işitme duyusuyla algılanan bir etkidir (elâ€“İsfahanî, 439). Buradan hareketle, kelâm sanki sadece anlamlı olan değil, aynı zamanda etkisi bulunan sözdür. Türkçe'ye yine söz diye çevirebileceğimiz kavl ise, kelâmdan daha geneldir. Çünkü anlam bütünlüğü olmayan tek bir söz dahi kavl olabilir. Kur'ânâ€“ı Kerim, Allah'ın (c.c.) kelâm'ı olduğu gibi, Hz. İsa da (a.s.) Allah'ın kelime'sidir. (Nisa, 4/171). Çünkü Kelâmullah'la insanlar hidayet buldukları gibi, onunla da hidayet bulmuşlardır. Ya da onun varoluşu kün/ol kelimesiyle gerçekleştiği için ona kelime denmiştir (elâ€“İsfahanî, 439). Kelime, Kur'ânâ€“ı Kerim'de pek çok yerde hüküm anlamında da kullanılmıştır. Yine pek çok âyette de Allah'ın insanlarla konuşmasından (teklîm) söz edilmiştir. Kur'ânâ€“ı Kerim'e Kelâmullah dendiği gibi (Bakara, 2/75; Tevbe, 9/6; Fetih, 48/15), Kelimatullah da denmiştir (İsra, 7/158). Ayrıca "Kitap" yazılı kültürü hatırlatırken, "Kelâm" ise sözlü kültürü hatırlatır.

Yine söz anlamındaki kavl ve hadîs kelimeleri dahi Kur'ânâ€“ı Kerim için kullanılmıştır.

Kur'ânâ€“ı Kerim özellikleri itibariyle de Rahmet'tir, Şifa'dır, Rûh'tur, Mev'iza'dır.

Kaynaklar:

Fîrûzâbâdî, Mecdüddin Muhammed b. Yakub (v. 817/1414). Basâiru Zevi'tâ€“Temyîz fî Letaifi'lâ€“Kitabi'lâ€“Azîz, Beyrut. ts.

İbn elâ€“İsfehânî, Ebu'lâ€“Kâsım Hüseyin b. Muhammed Ragıp, elâ€“Müfredat fîâ€“Ğaribi'lâ€“Kur'ân, Dâru'lâ€“Ma'rife, Beyrut.

İbn Fâris, Ebulhasen Ahmed b. Fâris b. Zekeriyya. (v. 395/1004). Mu'cemu Mekâyisi'lâ€“lüğa. Tahran, 1404.

Mukatil b. Süleyman (v. 150/767), "Kitâbu'lâ€“Vücûh ve'nâ€“Nezâir". İst.

Kur'an-ı Kerim'de Temenni

Osman Şimşek

Keşke!...

Hayatı bir açıdan tereddüt ve şüpheler içinde geçen insanoğlu, çok defa kendini his, düşünce ve amelde bir yol ayırımında veya çatallaşan bir yolda bulur ve dolayısıyla acil bir seçim yapmak mecburiyeti duyar. Doğru ya da yanlış bir seçim yapıp yoluna devam ederse de, seçim ve davranışlarının rıza-i ilâhî’ye muvafık olup olmadığını, neticenin lehinde mi yoksa aleyhinde mi olacağını başlangıçta bilemeyebilir.

Doğru seçimlerin getirdiği hayır ve bereketlerin yanında, yanlış tercihlerin sebebiyet verdiği hatalar ve günahlar da vardır ki, bunların pek çoğu, kendi cinsinden tevbe ve istiğfar ile telafi edilmezse, nice gaileleri insanın başına açar ve onu çaresiz bırakır. Kader inancı çoğu kez yardıma koşar ve kul hatasından kaynaklanan üzüntü içinde, “Hayır ve bereket, Allah’ın takdir ettiği ve benim için seçtiği şeydedir.” der, teselli bulur. Fakat, iradenin hakkını verememe hüznüyle burkulduğu anlar olduğu gibi, beşeriyet muktezası olarak bazen de dudaklardan şu âh u vâh dökülür: Keşke!...

Keşke, bir temenni sözüdür.. Hazreti Âdem’den (a.s.) bize kadar dilden dile, gönülden gönüle dolaşıp duran ve bizden sonra da kıyamete hattâ öteki âleme kadar intikal edecek olan, belki sadece cennetliklerin Cennetin kapısında çıkarıp atacakları fıtratımıza yerleşmiş bir sözdür. “Keşke” demeyen yok gibidir. Kimisi çoğu zaman bir pişmanlığın akabinde “keşke” der inler. Bir başkası, henüz tahakkuk etmemiş olsa da gerçekleşmesini çok istediği şeyleri hatırlamakla telaffuz eder o hasret kelimesini. Bir diğeri, umduğunu bulamama, vaktini ve ömrünü değerlendirememe inkisarıyla dillendirir onu. Pek çokları, elindekilerle tatmin olmaz da daha iyi imkânlar, daha fazla dünyalık arzu ve isteğiyle refah, rahat ve lüks boyalı keşkeler seslendirir. Ve topyekün beşer, kıymetini bilemediği, elinden kaçırdığı nimetleri sonradan yâdeder; iç burukluklarını “keşke” hicranlarıyla mırıldanır.

Bu çeşit ifadelerin çoğu, İslâm nazarında, kaderi tenkit anlamı taşıyan ve hoş olmayan sözlerdir. Zira, istikbale irade ve sorumluluk açısından bakıp, gerekli plan ve programı yapmak gerekirken, maziyi kader yönüyle değerlendirmek uygundur. İstikbalde yolumuzu aydınlatmayacak, bizi sa’ye ve hayra sevketmeyecekse; geçmişle alâkalı her yakınma, kaderi tenkit, ef’âl-i İlâhiye’ye karışma ve haddi tecavüz manâsına gelir. Bundan dolayıdır ki, Peygamber Efendimiz (aleyhi ekmelü’t-tehâyâ) bir hadis-i şeriflerinde “Eğer başına bir iş gelirse, â€˜Keşke şöyle yapsaydım; o zaman şöyle olurdu.’ deme. â€˜Allah’ın takdiri böyleymiş; O dilediğini yaptı.’ de. Zira, â€˜Keşke şöyle yapsaydım’ sözü, şeytanın vesvesesine yol açar.” buyurmaktadır. (Müslim, “Kader,” 34)

İradenin hakkını veremeyişten, kadere ve takdir-i İlâhîye itimadın eksikliğinden kaynaklanan sızlanışların yanında bir de Allah’ın rızasını celbeden, muhasebe ve murakabe buudlu, yapılan hayrın az görülmesi ve küçümsenmesinin neticesi olan, tevazu renkli “keşke” vardır ki, o, insanı bütün bütün kazanç kuşağında dolaştırır. Bu tür bir pişmanlık ve onun seslendirilişi, günah ve hatalardan dolayı tevbe ve istiğfarda bulunma, hayatın hesabını tutarak fevtedilenleri telafiye azmetme, istikbalde aynı vartalara düşmeme gibi hususları ihtiva ettiğinden dolayı yümün ve bereket yüklüdür.

Nitekim, Allah Rasulü (sallalahu aleyhi ve sellem), Rabbinden gelen üns esintileriyle nazarlarını ötelere yönelttiği bir anda buyurur ki; “Muhammed’in nefsi yed-i kudretinde olan Allah’a yemin ederim ki, ne kadar isterdim; keşke, Allah yolunda savaşsam ve öldürülsem. Sonra bana bir kere daha can nimeti bahşedilse ve yine cihadın hakkını versem, yine O’nun uğruna öldürülsem. Sonra yine savaşsam ve öldürülsem.” (Müslim, “İmare,” 103) Efendimizin bu sözleri de bir temenni ifadesidir. Fakat, kaderi tenkit, haddi aşmak yahut Meşîet-i İlâhiye’ye karışmak değil, Allah yolunda bulunmanın ve O’nun uğrunda şehadet şerbetini içmenin güzelliğinin beyanıdır. Kazanma kuşağına ait bu temenniyi Allah Rasulü’nü rehber edinen hak erlerinin beyanlarında da görmek mümkündür. Onlar da sürekli “هل من مزيد - Daha yok mu?” ufkunu göstermiş; iyiliğe asla doymamış ve “bu kadarı çok az; daha, biraz daha” gibi himmet u gayret hislerini dile getirmişlerdir. Bundan başka, Allah’a inkiyat ve teslimiyetin neticesi olarak, nefsi tenkit etme, benliği taşlama ve muhasebe şuuruyla gerilip hayır-hasenat adına yapılanı az görme duygusuyla iki büklüm olmanın işareti “keşke!”ler de vardır.

Lûgat Manâsıyla Temennî

Temenni, bir şeyi dilemek ve ummak manâsına gelir. Umulan, temennî olunan şeye اَلمِْنْيَةُ (minye/münye) ve اَلأُمْنِيَّةُ (ümniyye) denir. (M. Asım Efendi, Kamus Tercemesi, 3/39) Temennî, okuma ve yazma manâlarında da kullanılmıştır. İbn Manzur, tilâvete “ümniyye” de dendiğini, çünkü, Kur’an okuyanın rahmetle ilgili bir ayet geldiğinde onu temennî ettiğini, azap ayeti gelince de ondan kurtulmayı dilediğini söyler. Ayrıca, temennînin “aslı olmayan sözü söylemek” anlamında istimal edildiğini de belirtir. (İbni Manzur, Lisanu’l Arab, 157293-5)

Temennide, gerçekleşmesi istenen ve husulü arzu edilen o şeyin (mütemennâ) husulünün mümkün olması da şart değildir. Muhal şeyler de temennî edilir; “N’olaydı gençliğim avdet edeydi!” mısraında olduğu gibi. Adanavî Abdunnafi Efendi’nin ifadesiyle, temennî edilen şey ya imkânsızdır veya imkân dairesinde olduğu halde gerçekleşmesi çok uzak bir ihtimaldir; fakat, temennî sözleriyle, isteğin olması, istenilenin meydana gelmesinden daha çok mücerret muhabbetin açığa vurulması kastedilmektedir. Bundan dolayı, temenni edilen şeyin bizatihî mümkün olması gerekmeyip, gerçekleşmesi mümkün bulunmayan şeyler dahi temenni edilir. Çok kere vaki olur ki, insan, kendisi için elde edilmesi muhal olan bir şeye muhabbet duyar ve onu temenni eder. Hasılı, temenni edilen şey bazen mümkün, bazen de muhal olur. (Abdunnâfî Efendi, 278-282)

Türkçe’de temennî genellikle, geçmiş zaman için gereklilik kipinin rivayet ve hikâye sigalarıyla, gelecek zaman için de aynı kipin şart ve hikaye sigalarıyla ifade edilir. Diğer bir ifadeyle, gerçekleşmesi mümkün olsun veya olmasın bir dileği, bir arzuyu, bir isteği ortaya koymak için istek, dilek-şart ve gereklilik kipleri kullanılır ve bu şekildeki cümlelere de “istek cümlesi” denir. İstek cümleleri, “Allah analı babalı büyüte” ve “Aşkın şarabından içem / Mecnûn olup dağa düşem / Sensin dün ü gün endişem / Bana Seni gerek Seni” (Yunus Emre) örneklerinde olduğu üzere istek kipiyle kurulabildiği gibi; “Fırsat bulsam da köyüme gitsem”, “Herkes sevgiye koşsa, düşmanlıklar unutulsa” türünden dilek-şart kipiyle ya da “Kur’an’ı en az ayda bir hatmetmeliyim”; “Hareketlerime dikkat etmeli ve tebliğ vazifesiyle beraber temsilin de hakkını vermeliyim” şeklindeki gereklilik kipiyle de kurulabilir.

Fiil kiplerine ilaveten, bari, tek, n’olaydı ve keşke gibi edatlar da temennî bildirir. “Veda eyler iken bakdı, dedi hasretle ol mehru / N’olaydı olmayaydı beynimizde ülfet evvelden” mısraında olduğu gibi “n’olaydı”; “Zülfün görenlerin hep bahtı siyah olurmuş / Tek zülfünü göreydim bahtım siyah olaydı” sözündeki “tek”; “Ateş-i aşkın hakikat pek tahammülsüz imiş / Olmayaydım kaşki sen bîvefaya aşina” beytindeki “keşke” ve “Hakkımdaki tegâfülüne sabreder idim / Ağyara bâri etmemiş olsaydı iltifat” mısralarındaki “bari” kelimeleri, temenni ifade etmek için kullanılır. (Tâhir’ul Mevlevî, 64)

Kur’an’da Temennî Edatları

İnsan, arzuladığı ve ardından koştuğu şeylere karşı istek, özlem ve hasretini çeşitli şekillerde ifade edebilir. Her dilde, bu anlamda bir temenni için kullanılan değişik lafızlar vardır. Arapça’da temenni denilince ilk olarak “لَيْتَ” akla gelir. هَلْ , لَوْ , لَعَلَّ ,َ أَلا edatları da, diğer manâlarının yanında temenni ifade ederler. هَلْ ve لَوْ edatlarının هَلاَّ ve لَوْلاَşeklinde temenni için kullanıldığı da olur.

“Bari, tek, keşke, n’olaydı, ne olurdu” gibi manâlara gelen “لَيْتَ”, Kur’an-ı Kerim’de ondört yerde değişik şekillerde kullanılmıştır. Meselâ:

وَلَوْ تَرَىَ إِذْ وُقِفُواْ عَلَى النَّارِ فَقَالُواْ يَا لَيْتَنَا نُرَدُّ وَلاَ نُكَذِّبَ بِآيَاتِ رَبِّنَا وَنَكُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ

“Onlar ateşin karşısında durdurulup da, â€˜Ah n’olurdu, dünyaya bir geri döndürülsek de Rabbimizin âyetlerini inkâr etmesek, mü’minlerden olsak!’ dedikleri zaman bir görsen, neler olacak neler!” (En’am, 6/27)

يَوْمَ تُقَلَّبُ وُجُوهُهُمْ فِي النَّارِ يَقُولُونَ يَا لَيْتَنَا أَطَعْنَا اللَّهَ وَأَطَعْنَا الرَّسُولَا

“Yüzleri ateşte gâh bu yana, gâh öbür yana çevrileceği gün: â€˜Ah!’ derler, â€˜ah ne olurdu! Keşke Allah’a itaat etseydik, keşke Peygambere itaat etseydik’!” (Ahzab, 33/66)

Genelde, gerçekleşmesi imkân dahilinde olmayan bir temenni için kullanılan edatlardan biri de “keşke olsaydı” anlamındaki “لَوْ”dir. Kur’an-ı Kerim’de çok yerde geçmekle birlikte, yaklaşık yirmi ayette temenni ifade etmektedir. Meselâ:

يَوْمَئِذٍ يَوَدُّ الَّذِينَ كَفَرُواْ وَعَصَوُاْ الرَّسُولَ لَوْ تُسَوَّى بِهِمُ الأَرْضُ وَلاَ يَكْتُمُونَ اللّهَ حَدِيثاً

“Dini inkâr edip Resûl’e isyan edenler, işte o gün yerin dibine girmek, yerle bir olmak isteyecekler. Onlar hiçbir sözlerini, hiçbir kabahatlerini Allah’tan gizleyemezler.” (Nisa, 4/42)

وَقَالُوا لَوْ كُنَّا نَسْمَعُ أَوْ نَعْقِلُ مَا كُنَّا فِي أَصْحَابِ السَّعِيرِ

“Ve ilave edecekler: “Keşke biz gerçeği işiten ve aklını çalıştıran kimseler olsaydık, elbette bu alevli ateşe girenlerden olmazdık!” (Mülk, 67/10)

Aslında bir soru edatı olan “هَلْ” ender de olsa temenni için de kullanılır. Kur’an-ı Kerim’de “هَلْ”in bu şekilde istimaline dair örnekler mevcuttur:

يَوْمَ نَقُولُ لِجَهَنَّمَ هَلِ امْتَلَأْتِ وَتَقُولُ هَلْ مِن مَّزِيدٍ

“O gün cehenneme Biz: “Doldun mu,?” dedikçe O: “Daha yok mu?” diye iştahını dile getirir.” (Kaf, 50/30)

“لَعَلَّ” edatı, tereccî yani, korkulan veya umulan bir işin, bir durumun beklenmesini ifade eder. Türkçe’de “umulur ki, ihtimal ki, ümit edilir ki, ola ki, keşke olsa, korkarım ki, umarım, belki” gibi anlamlarla tercüme edilir. (M.Çelen, 243) “لَعَلَّ”nin temenni için kullanıldığı da olur. Bu noktada şu ayrımı yapmak da faydalı olacaktır: Temenni, nefsin olmasını arzu ettiği ama daha çok imkânsız istekler ve yakınmalardır. Tereccîde ise, istenilen iş mümkündür ve olması beklenir. Temennide hep arzulanan, nefsin hoşuna giden şeylere özlem vardır. Tereccîde ise, bazen hoşlanılmayan şeyleri bekleme de söz konusudur. Kur’an-ı Kerim’de “لَعَلَّ”nin temenni için kullanıldığı ayetler de vardır. Meselâ:

حَتَّى إِذَا جَاء أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قَالَ رَبِّ ارْجِعُونِ لَعَلِّي أَعْمَلُ صَالِحاً فِيمَا تَرَكْتُ كَلَّا إِنَّهَا كَلِمَةٌ هُوَ قَائِلُهَا

وَمِن وَرَائِهِم بَرْزَخٌ إِلَى يَوْمِ يُبْعَثُونَ

“Âhireti inkâr edenlerden birine ölüm gelip çatınca, işte o zaman: â€˜Ya Rabbî!’ der, â€˜ne olur beni dünyaya geri gönderin, ta ki zayi ettiğim ömrümü telafi edip iyi işler yapayım.’ Hayır, hayır! Bu, onun söylediği manâsız bir sözdür. Çünkü dünyadan ayrılanların önünde, artık, diriltilecekleri güne kadar bir berzah vardır.” (Mü’minûn, 23/99-100)

وَاتَّخَذُوا مِن دُونِ اللَّهِ آلِهَةً لَعَلَّهُمْ يُنصَرُونَ

“Tuttular, Allah’tan başka tanrılar peşine düştüler, ümit ettiler ki yardıma nâil olacaklar!” (Yasin, 36/74)

Arapça’da, bir diğer temennî edatı “أَلا”dır. “أَلا”, “temenni ederim, umarım, keşke” manâlarına gelmektedir. Kur’an-ı Kerim’de tenbih, tevbih ve inkâr, olumsuz ifadeyle soru, arz ve tahdit manâlarında kullanılmıştır; fakat, temennî edatı olarak kullanıldığı yer yoktur.

Mü’minlerin “Keşke”si ve Müflislerin Temennîsi

Kur’an-ı Kerim, bir yandan iman mahrumlarının hem bu dünyada hem de âhirette pişmanlık, esef, korku ve dehşetle, temenni sözlerini birbiri ardına sıralayacaklarını belirtip misaller verirken, diğer taraftan da, mü’minlerin Allah’ı ve hak dini insanlara tanıtma, onları İslâm’ın gölgesinde bir hayata sevketme ve bu vesileyle Rabb’in rızasını kazanma gayesine matuf temennilerine de vurguda bulunur ve bu konuda örnekler serdeder. Evvelâ, Cenab-ı Hakk’ın kullarına karşı merhametini gösteren â€“kendi Zat’ına has â€“ “keşke” ifadelerini nazara verir: “Düşünseler şunu da anlarlardı ki: bu dünya hayatı geçici bir oyun ve eğlenceden başka bir şey değildir ve ebedî âhiret diyarı ise, hayatın ta kendisidir. Keşke bunu bir bilselerdi!” (Ankebut, 29/64) “Savaşa çıkmayıp Resûlullah’tan ayrılarak geride kalanlar, oturmalarından memnun olup sevince garkoldular. Allah yolunda mallarıyla ve canlarıyla cihad etmekten hoşlanmayıp â€˜Bu sıcakta sefere çıkmayın!’ dediler. De ki: â€˜Cehennem ateşi, bundan da sıcak! Ona nasıl dayanacaksınız?’ Keşke bunu bilip anlasalardı!” (Tevbe, 9/81) mealindeki ilâhi beyanlarda olduğu gibi bazı ayetleri “Keşke bilselerdi, keşke anlasalardı” fezlekesiyle bitirir. Daha sonra da, her devirde Allah elçilerinin ve salih kulların insanlığın imanı için yanıp yanıp tutuştuğunu, beşerin dünya ve ahiret saadetini ölesiye arzu ettiklerini ve temennilerini bu hususa bağladıklarını misalleriyle anlatır.

Böyle makbul bir temenniye örnek olarak Yâsin Suresi’nde kendilerinden bahsedilen üç elçinin hikayesi verilebilir. Müfessirlere göre bunlar, Hazreti İsa’nın (a.s.) Antakya halkına gönderdiği elçilerdir. Kur’an, bunları, “Sen şimdi onlara misal olarak şu şehir halkını anlat: Mâlum şehir halkını ki, hani onlara da elçiler gelmişti. Evet, iki resul gönderdik onlara, â€˜Yalancı!’ deyip yalanladılar o ikisini. Bunun üzerine, güçlendirdik o iki elçiyi bir üçüncü resulle; dediler hep birden: â€˜Biz Allah’ın elçileriyiz size’!” (Yasin, 36/13-14) ifadeleriyle takdim buyurur. Ayetlerden de anlaşılacağı üzere şehir halkı, Allah’ın elçilerinden ilk gelen ikisine inanmaz ve onları yalanlarlar; dahası taşlayarak öldürmekle tehdit ederler. Derken üçüncü bir şahıs şehrin öbür ucundan koşarak onların bulunduğu yere gelir. Bu zat, tefsircilerin bildirdiğine göre Habib-i Neccar’dır. O da elçilerin davetini seslendirir; “N’olur ey kavmim! Gelin siz bu resullere uyun! Sizden bir ücret istemeyen, sizden hiç menfaat beklemeyen, dosdoğru yolda yürüyen bu kimselere uyun.” (Yasin, 36/20-21) der. Fakat halk, ona da hüsn-ü kabul göstermez. İnsanlar bütün gayzlarını ona boşaltmak istercesine üzerine yürürler. Eline herhangi bir şey geçiren durmaz, Habib’e savurur; taşlarla, sopalarla vücudu harap olan o iman abidesi ise sözünden dönmez; “Hem ne olmuş ki bana? Neden tapmayayım beni yaratana? Hem sizlerin de dönüşü olacak O’na!” (Yasin, 36/22) der durur.

Habib-i Neccar, azgınların işkencelerine ve taş yağmuruna dayanamayacağını anlayınca sükut eder. Tam ruhunu teslim edeceği, ötelere yürüyeceği sırada bir ses duyar; ona, “Buyur, Cennete gir!” (Yasin, 36/26) denilir. Bu sözü ister bir melekten duysun, isterse de kendi vicdanında hissetsin; onu duyunca içi burkulur.. burkulur da “keşke” der. Fakat onun “keşke”si kendi adına değildir. Anlatmıştır insanlara hak ve hakikati; ama taşla-sopayla mukabele görmüştür. Şehadet mertebesine ereceği an da insanlık için yaşayan ve halkın saadetini düşünen bir hak eri olarak kendine yakışır temenniyi seslendirmiş, “Ah halkım bir bilseydi!” demiş ve dünyaya şu sözle veda etmiştir: “Ah keşke bir bilseler: Rabbimin beni affettiğini, beni ikramlara garkettiğini!” (Yasin, 36/27)

Âyetlerden de anlaşıldığı üzere, temenninin, daha çok inançsızlara ve hayatlarını israf edenlere ait olan mezmum şekli, bir de, mü’minlere, özellikle de ibadete ve Allah yolunda hizmete doymayan “daha yok mu?” ehline ait muhasebe, murakabe, himmet ü gayret ifade eden şekli vardır. Bu çalışmamızda, önce onun birinci şekli üzerinde duracağız.

Şeytanî Temenni

Hakiki mü’minler, insanların Allah’ın mesajlarını kabul etmelerini ve hak din etrafında toplanmalarını çok arzu ederler. Onlar, hayatlarını dini tebliğ ve temsile bağlar; Rabbilerini anlatabiliyorlarsa yaşamayı manâlı bulurlar; İlâhi davete tercüman olamadıklarını düşünürlerse yaşamayı da abes kabul ederler. Her gönle girebilmek, her kalbin bir beyt-i Hüdâ haline gelmesine vesile olabilmek için gayret eder; bu hedef istikametinde değişik yol ve üsluplar denerler. Şeytan ise, onların bu saf ve dupduru niyetlerini, halis gayretlerini bulandırmak, iman davasına komplolar kurmak, onun hakkında gönüllerde kuşkular uyandırmak ve hattâ onu temelden değiştirmek ister. Kendini dine adamış o insanlara vesveseler verir, onları asıl vazifelerinin dışında bazı hususlara çekmeye çalışır; Allah’ın rıza ve hoşnutluğunu kazanmak olan en büyük gayeyi unutturur, insanları memnun etmek ve kendi safına çekmek gibi bir vesileyi ondan daha kıymetli ve önemliymiş gibi gösterir. Ve maalesef, müminlerden bazıları onun bu vesvesesine ve tuzağına düşerler de, “Taraftarlarım çok olsun, insanlar beni dinlesinler” gibi düşüncelerle bazen dinden taviz verircesine bir yumuşak tavır içine girer ve mümaşatta bulunur, muhataplarının fikirlerine katılıyormuş gibi görünür ve tavizkâr davranırlar. Bazen de iman hizmetindeki başarılarını kendilerinden bilir; riya, süm’a ve ucba düşebilirler. Dahası, eğer ihlas kalesine sığınmazlarsa hiç farkına varmadan beklentilere girebilir ve tertemiz duygularla eda etmeleri gereken tebliğ ve temsil vazifelerini şahsî yatırımlar haline dönüştürebilirler. Nitekim, Allah Teâlâ, “Senden önce hiçbir resul veya nebî göndermedik ki, halkının hidâyetini umarak gayret gösterdiğinde, Şeytan onun temennisi hakkında bir vesvese vermek ve ümidini kırmak istemesin. Ama Allah, şeytanın attığı o vesveseyi giderir, sonra da âyetlerini sapasağlam, muhkem kılar. Zira Allah alîmdir, hakîmdir. (Her şeyi hakkıyla bilir, tam hüküm ve hikmet sahibidir).” (Hac, 22/52) buyurmuş ve Peygamberlerin masumluğunu hükme bağlarken, diğer müminleri de bu tür aldanmalara ve düşünce kaymalarına karşı uyarmıştır.

Burada şu hususa da temas etmenin zaruri olduğunu düşünüyoruz: Bazıları mealini verdiğimiz ayette geçen “تَمَنَّى” fiilinin ender kullanılan “okuma” mânasını esas almış; onu, Necm suresi, Garanik uydurma kıssası ve nesh konusu ile irtibatlandırıp garip bir senaryo ortaya çıkarmışlardır ki; Allah da, Resulü de, Kur’ân da bundan münezzehtirler. Halbuki, bu kelimenin ilk ve meşhur anlamı “arzu etmek ve ummak”tır. Temennîyi, gönlün arzu ettiği şeyi kişinin kendi içinde, hayalinde şekillendirip canlandırması şeklinde mutlak olarak anlayanlar da vardır. Yukarıda arzettiğimiz gibi, zihinde canlandırılmış olan bu tabloya “ümniyye” veya “münye” denilir ki, şimdilerde sıkça kullanılan “ideal” tabiriyle o kastedilmektedir. Bu kelime felsefeciler arasında oldukça önemli bir yer edinmiş ve “idealizm” adlı bir felsefî ekolün esası haline gelmiştir. İdealistler bütün gerçeklerin aslının “benlik”te olduğunu varsaydıkları için, nefsin istek ve arzusunu her gerçeğin temel taşı gibi görmek isterler. Bu yüzden hayatta başarılı olmuş büyük adamları hep idealist kabul ederler. Bununla ulûhiyyet ve nübüvvet meselesini de çözdüklerine inanarak, peygamberi bir ideal kurmuş, bir müddet programını yapmakla uğraşmış, sonra da peygamberlik davasıyla ortaya atılmış bir idealist görürler. İşte Kur’ân, özellikle de mealini verdiğimiz bu âyetle belirtiyor ki, peygamberlik sadece bir arzu ve bir temenni işi değildir. Hele hele idealistlerin anladığı manâda bir temenni peygambere asla yakışmaz. Zira; “O, heva ve hevesiyle konuşmuyor. O(nun okuduğu Kur’an), kendisine vahyedilen bir vahiyden başka bir şey değildir.” (Necm, 53/3-4)

Evet, Allah’ın elçileri hem masum hem de masundur; ismet sıfatına mazhardırlar, günaha girmezler ve Allah onları günahlara karşı sıyanet eder. Peygamberlerden başkası masum değildir; fakat, ümmet içinde de masun (Allah’ın günaha karşı muhafaza ettiği, günaha açık olsa da ilahî sıyanetle korunan) insanlar vardır, hep olagelmiştir. Ne var ki, az sayıdaki bu insanlar dışında herkes her an şeytanın tuzağına düşme ve günaha girme tehlikesiyle yüzyüzedir. Bundan dolayıdır ki, Cenab-ı Allah, şeytanın “Ya Rabbî, Senin kullarından mutlaka bir pay edineceğim. Mutlaka onları saptıracağım, birtakım temennilerle oyalayacağım.” (Nisa, 4/118-119) dediğini haber verir ve kullarını şeytanın ilka edeceği boş kuruntulara ve asılsız temennilere karşı uyarır.

Şeytanın tuzağı tamamen boş vaadlere ve aldatmaya dayanır. Bazen başarı ve zevk vadlerinde bulunarak, zaman zaman güç ve zenginlik vaat ederek, bir başka defa iman esaslarını inkâr ettirerek, kimi zaman muhatabını seçkin bir milletin güzide bir ferdi olması itibariyle Cennet’in hakiki varisi olduğuna inandırarak.. servet, şöhret, devlet, şehvet ve bazen de âhiret ile ilgili arzuları kamçılayarak, gönüllere ümniye ve kuruntularak salarak... Şeytan sürekli av peşindedir.

Şeytanın insî dostları da, hep onun temennîlerini seslendirirler. Mesela, “Şu Kur’ân okunduğunda ona kulak vermediğiniz gibi, ona karşı yaygara koparıp, onun başkaları tarafından anlaşılmasını da engelleyin. Ancak böyle yaparak üstünlük sağlayıp onu bastırabilirsiniz.” (Fussilet, 41/26) derler ve isterler ki Kur’an dinlenmesin, emirlerine itaat edilmesin. Yaygaralarıyla Kur’an’ı bastırmayı temenni ederler. Yine onlar, mü’minlerin de kendileri gibi küfre düşmelerini delicesine isterler ve küfürde onlarla beraber olmalarını arzularlar. (Nisa, 4/89) Onlardan da “keşke” sözü sadır olur; ama bu, müminlere karşı kalblerindeki haset ve kinin bir yankısından ibarettir. Şeytan onları boş kuruntularla öylesine doldurmuştur ki, onlar, “Allah’ın çocukları ve sevgilileri” olduklarına, bundan dolayı Cennet’in kendileri için parsellendiğine ve Cehennem ateşinin onlara dokunmayacağına inanırlar. Onlar bu ümniyeleriyle oyalanadursun, Allah Teâlâ da şöyle buyurur: “Şeytan, onlara sadece vadlerde bulunur, onları birtakım kuruntularla oyalar. Şeytan, aslında onlara kuru bir aldatmadan başka ne vâd eder ki!” (Nisa, 4/120) “Allah’ın vâd ettiği bu mükâfat, ne sizin temennileriniz, ne de Ehl-i Kitab’ın temennileri ile elde edilmez. Kim kötü iş yaparsa onun cezasını görür ve Allah’tan başka, kendisini o azaptan kurtaracak ne bir hâmi, ne de bir yardımcı bulabilir.” (Nisa, 4/123)

Ölüm Korkusu ve Uzun Ömür Arzusu

Mü’minler, ölümü bir terhis tezkeresi ve Sevgili’ye vuslat davetiyesi gibi görürken, iman mahrumları ona, her şeyin sona ermesi, bir yok olma, bir inkıraz, bir çözülüp dağılma ve topraklaşma nazarıyla bakar ve katiyen onunla yüz yüze gelmeyi arzu etmezler. Onlara göre, insan ölünce her şey biter; her şey ve her yer yokluğun karanlığına gömülür. Bundan dolayı da, onlar ölümü asla istemez ve ondan köşe bucak kaçarlar.

Cenab-ı Hak, Yahudi ve Hıristiyanlardan bazılarının “Biz Allah’ın çocukları ve sevgilileriyiz” (Mâide, 5/18) demesi üzerine Peygamber Efendimiz’e şöyle hitap etmiştir: “De ki: â€˜Ey kendilerine Yahudi diyenler! İnsanlar arasında yalnız kendinizin Allah’ın dostları olduğunu iddia ettiğinize göre, bu iddianızda tutarlı iseniz, haydi hemen ölmeyi temenni edin de bir an önce O’na kavuşun’.” (Cuma, 62/6) Allah Teâlâ, iddialarının ne kadar asılsız ve geçersiz olduğunu göstermek için onlara böyle çağrıda bulunmuş; “Eğer o davanızda doğru iseniz böyle ölümden kaçmayıp onu temenni etmeniz gerekir. Niçin ondan kaçıp da bütün varlığınızla dünya hayatına sarılıp duruyorsunuz?” itabıyla onların dünyaya ve hayata ne kadar düşkün olduklarını ve suiistimallerinden dolayı ölümü katiyen istemediklerini ifade buyurmuştur: “Ama onlar, bizzat yaptıkları zulümler sebebiyle asla ölümü temenni etmezler. Allah, o zalimleri pek iyi bilir.” (Cuma, 62/7)

Evet, Allah o zalimleri pek iyi bilir ve onların karakterlerini, gönüllerinden geçenleri bizlere de bildirmektedir. Yahudi ve Hıristiyanlardan bazılarının “Âhiret yurdu (Cennet) ancak bizimdir” demelerine rağmen, o yurdun koridoru olan ölümden korkup kaçtıklarını, ölümden sonra böyle ebedi bir mutluluğun yalnız kendilerine ait olduğuna cidden inanmış olanların, zahmetler, elemler ve kederlerle dolu olan şu üç-beş günlük dünya hayatına sımsıkı sarılmalarının hiçbir anlamı olmadığını; bu düşünceyi taşıyanların bir an önce ölümü temenni etmeleri gerekirken, dünyadan ayrılmayı asla istemediklerini ve hattâ hayata en fazla onların düşkün olduğunu beyan buyurmaktadır. “İnsanlar içinde dünya hayatına en hırslı olanların onlar olduğunu görürsün. O kadar ki, bu hırsta müşriklerden bile daha ileridirler. Onlardan her biri bin yıl yaşamak ister. Fakat uzun ömür, onu cezadan uzaklaştıracak değildir. Allah, onların bütün yaptıklarını görür.” (Bakara, 2/96)

Kur’an-ı Kerim, Âd kavmini anlatırken de ehl-i küfrün uzun ömür arzusunu nazara vermekte, Hz. Hud’un onlara şöyle dediğini nakletmektedir: “Siz her yol üzerinde, gelip geçenleri şaşırtmak için bir alâmet yapıp saçma sapan şeylerle mi uğraşırsınız? O muazzam yapıları dünyada ebedî kalmak gayesiyle mi inşa ediyorsunuz? Başkalarının hukukuna karşı hiç sınır tanımadan hep böyle zorbalık mı yapacaksınız?” (Şuara, 26/128-130)

İşte, mü’minlerin âhiret özlemine mukabil, iman mahrumlarında da pek şedit bir yaşama arzusu ve uzun ömür temennisi vardır. Onlar, dünyada bir müddet daha kalabilmek için sürekli “keşke keşke!” der durur; ölümü hatırlamak bile istemez ve ondan hep kaçarlar.. kaçarlar ama, katiyen kurtulamayacakları bir acı son onları beklemektedir: “Nerede bulunursanız bulunun: sağlam, yüksek kulelerde, hatta eflâke ser çeken gökteki yıldız burçlarında bile olsanız, ölüm mutlaka size yetişir.” (Nisa, 4/78)

Dünya Yörüngeli Temenni

Misallerde açıkça görüldüğü ve görüleceği üzere, mü’minlerin temennisi tevbe, azim ve kasıt televvünlüdür. İmandan mahrumların temennilerine gelince onlar, dünya adına bir nedametin ve iç acısının tezahürleridir, boş ve varidatsızdır. Meselâ, Tebuk Seferi’ne çıkıldığında Ka’b b. Malik (r.a.) â€“kendi ifadesiyleâ€“ bir ihmalkârlık sonucu geride kalmıştı. Artık yola çıksa da orduya yetişemeyeceğini anlayınca hüzünden iki büklüm olmuştu ve o derin üzüntünün ifadesi dudaklarından “Keşke Allah Rasulü’ne yetişebilse ve Onunla beraber olabilseydim!..” şeklinde dökülmüştü. “Keşke” sözü onda bir seyyienin pişmanlığı olarak, tevbesinin bir buudunu teşkil ediyordu; geri kalan kısmı ise, doğruluğunun ve sadakatinin arkasından gelen af fermanı tamamlıyordu.” (Buhari, “Megazi”, 79; Müslim, “Tevbe”, 9/53) Ka’b b. Malik’in temennisine mukabil cihada çıkıp yarı yolda nifaklarını kusarak geri dönen münafıklara bakılırsa onların temennisinin ne kadar boş bir kuruntudan ibaret olduğu görülecektir. Onlar, müminlerin başına bir felâket gelirse derler ki: “Neyse ki, Allah bana lutfetti de onlarla beraber çıkmadım.” (Nisa, 4/72) Fakat, Allah’tan, inananlara bir nimet ve inayet erişirse, bu defa da, “keşke”lerle inler; “Ah! n’olurdu, ben de onlarla beraber olaydım da zafer kazanaydım, büyük bir ganimete konaydım!” diye sızlanırlar. (Nisa, 4/73) Ne tevbe, ne cihad şevki, ne ahiret için azık edinme gayreti ve ne de Peygamberle beraber olma arzusudur onların içini yakan. Pay alamadıkları zafer ve kaçırdıkları bol ganimettir ciğerlerine pişmanlık ateşi salan.

Buna karşılık, Allah Teâlâ, bir mü’minin diğer bir insanın malına, makamına, kabiliyet ve meziyetlerine göz dikmesini yasaklamıştır. Bir mü’min, başkalarına bahşedilen ama kendisine verilmeyen lütuflara göz dikerek yakınmalarla kendini mahvedeceğine, içini kemiren kin, kıskançlık, çekememezlik ve intikam gibi yıkıcı duygulara kapılacağına, komplekslere gireceğine ve bunların neticesi olarak yüce Allah’ın adaletinden ve her şeyi kulları arasında isabetli biçimde dağıttığından kuşkulanacağına haline kanaat etmeli ve şükür hisleriyle dolmalıdır. Çünkü kanaatsizlik ve başkalarının elindekine göz dikme saikiyle dünyalık temennilerde bulunma haset, kin ve düşmanlık hasıl eder; Allah’ın takdir ve taksimine razı olmama manâsına gelir. Kendi hakkında takdir edilmeyen bir şeyi temenni etmek, kaderdeki hikmete karşı gelmektir ve kısır bir ızdırap kaynağıdır. Başkasının çalışıp didinmesine bir mükâfat olarak takdir edileni kuru kuru temenni etmek de bir münasebetsizlik, avarelik ve zamanı boşa harcamaktır. Bundan dolayı Cenab-ı Hak şöyle buyurmuştur: “Bir de Allah’ın kiminize kiminizden daha fazla verdiği şeyleri temenni etmeyin. Erkeklere çalışmalarından nasipleri olduğu gibi kadınlara da çalışmalarından nasipleri vardır. Çalışın da, daha hayırlı şeyleri Allah’ın fazlından isteyin. Allah, her şeyi hakkıyla bilir.” (Nisa, 4/32)

Allah’ın verdiklerine kanaat etmeme ve daha fazla dünyalık talebinde bulunma bir küfür sıfatı ve âhirete inanmama veya iyi inanamama hastalığının bir sonucudur. Nitekim Kur’an-ı Kerim, bu konuda, Karun’un hazineleri karşısında insanların tavır ve davranışlarını iki gruba ayırır ve bir ibret tablosu olarak onların halini gözler önüne serer. Karun bir gün, yine bütün ihtişam ve şatafatıyla halkının karşısına çıktığında dünya hayatına çok düşkün olanlar: “Keşke bizim de Karun’unki gibi servetimiz olsaydı. Adamın amma da şansı varmış, keyfine diyecek yok!” (Kasas, 28/79) demişler; onların bu temennilerine karşılık, âhirete inananlar ise: “Yazıklar olsun size! Bu dünyalıkların böylesine peşine düşmeye değer mi? Oysa iman edip güzel ve makbul işler yapanlara Allah’ın Cennet’te hazırladığı mükâfat elbette daha hayırlıdır. Buna da ancak sabredenler nâil olur.” (Kasas, 28/80) sözleriyle mukabelede bulunmuşlardı.

Mal, mülk ve dünyalık arzusuyla yanıp tutuşanlar, servet ü sâmânlarıyla kibirlenip gururlananlar, sırça saraylarında ölmeyecekmişçesine zevkten zevke yürüyüp duracaklarını zannedenler, bolluk ve refah halindeyken Rezzak-ı Hâkiki’yi hiç hatıra getirmeyenler, bu nankörlüklerinin tokadını yiyip azaba uğradıklarında pişman olacak ve “keşke”lerle inleyeceklerdir. Kur’an-ı Kerim, Kehf Suresi’nde biri fakir ama mütevazı ve kanaatkâr, diğeri de zengin fakat oldukça kibirli ve tamahkâr iki arkadaşın misalini anlatır.. anlatır ve o güzelim bağının bozulup yok olabileceğine hiç ihtimal vermeyen, kıyametin kopacağına da inanmayan mütekebbirin esef ve hasretini, temenni ve hayretini bir ibret vesilesi olarak hatırlatır: “Çok geçmeden, bütün serveti kül oldu... bu hali görünce, bağın çökmüş çardakları karşısında, yaptığı masraflarına, harcadığı emeklere acıyıp avuçlarını ovuşturakaldı! “Ah! n’olaydım, keşke Rabbime ibadette hiçbir şeyi ortak koşmamış olaydım!” demeye durdu. (Kehf, 18/42)

Ötelerde Dehşet Yüklü Temenniler

Mü’minlerin her zaferinden sonra veya dünyada başlarına gelen felâketleri gördüklerinde iç geçirip derin bir hasretle “Keşke vaktiyle Müslüman olmuş olsaydık!” (Hicr, 15/2) diyen inançsızlar, Azrail (aleyhisselâm) ile karşılaştıklarında bu sözü daha bir derin söyleyecek ve hele kıyamet gününde “keşke keşke” feryatlarıyla inleyeceklerdir. Evet, dünyadaki “keşke”lerden çok daha iç yakıcı temenniler âhirette sadır olacaktır. Kur’an-ı Kerim, kâfir ve fâcirin kabir ve sonrasındaki nedamet ifadelerine ve temennilerine de dikkat çekmekte; bizleri, âhirette “keşke keşke” deyip sızlanmamak için burada dikkatli yaşamaya davet etmektedir.

Dünyanın sarsılıp parça parça döküldüğü, insanların mahşer meydanında çığlık çığlığa bir oraya bir buraya yürüdüğü, bir kurtuluş vesilesi bulmak için koşarken ter gölüne gömüldüğü ve Cehennem’in ortaya çıkarıldığı o gün.. işte o gün anlayacak asiler işin aslını.. anlayacak ve “Keşke sağlığımda bu hayatım için hazırlık yapsaydım” (Fecr, 89/24) diyecekler. O müthiş gün gelip çatınca herkes kendi derdine düşecek, sırf kendini düşünecektir. Annelerin yavrularını dahi unutacağı o gün, dünyadayken aldanmış yığınların bağlandıkları bütün liderler, kendisine itaat edilen ve arkasından gidilen kimseler de bağlılarını korumak bir yana, kendilerini korumaktan bile âciz kalacaklardır. Liderler ile onların peşinden gidenler arasındaki bütün bağlar, ilişkiler ve ipler bir anda kopuverecek ve hiç olmazsa arkasından gidenlerin sorumluluğundan kurtulmak için metbular tâbîlerinden köşe bucak kaçacaklardır. İşte o zaman bir temenni çığlığı daha kopacaktır. “O tâbi olanlar şöyle derler: â€˜Ah ne olurdu, keşke, elimize bir fırsat geçse de onların bizden uzak durdukları gibi biz de onları bir reddetseydik’!” (Bakara, 2/167)

Liderlerinden yüz bulamayan zavallılar, eş ve dostlarından, yakın arkadaşlarından medet umacak, suçluluk ve çaresizlik içinde kendilerine uzanacak bir el arayacaklar; ama, arkadaşları tarafından da terkedildiklerini, hattâ o güne kadar dost görünen şeytanın bile onları yüzüstü bıraktığını görecekler.. görecekler de her biri kendisini Cehennem’e sürükleyen kötü arkadaşından şikâyet edecek; ona duyduğu nefretle “Keşke seninle aramız doğu ile batı arası kadar uzak olsaydı! Meğer sen ne kötü arkadaşmışsın!” diyecek (Zuhruf, 43/38); fakat Cenab-ı Allah onlara, “Bu temenniniz bugün size hiçbir fayda vermez. Çünkü hayat boyunca birlikte zulmettiniz. Burada da azabı birlikte çekeceksiniz.” buyuracaktır. (Zuhruf, 43/39)

Onlar yapayalnız, korku ve dehşet içinde, perişan bir vaziyette bulundukları o hengâmede bir aralık mü’minleri görecekler. İnananların kendi imamları arkasında saf saf dizildiklerini, Peygamberlerinin sancağı altında emniyete erdiklerini hasetle seyredince, Nebîlere karşı isyanlarını hatırlayacak, parmaklarını ısıracak, “Eyvah!” diyecekler ve nedametlerini, “Keşke o Peygamber’le birlikte bir yol tutsaydım! Eyvah! Keşke falanı dost edinmeseydim! Vallahi bana gelen öğütten (Kur’ândan) beni o uzaklaştırdı. Zaten şeytan, insanı işte böyle uçuruma sürükleyip sonra da yüzüstü, yalnız bırakır.” (Furkan, 25/27) şeklinde dile getireceklerdir. Ebu Cehillerin, Utbelerin, Şeybelerin, her devrin peygamber düşmanlarının ve onların izinde gidenlerin acı feryatları böyle olacaktır.

Herkesin hesap defteri kendi önüne konulduğunda, mücrimler defterdeki kayıtlardan korkacak, dehşete kapılacak ve “Eyvah bize! Bu deftere de ne oluyor? Ne küçük bırakmış ne büyük, yazılmadık bir şey koymamış!” (Kehf, 18/49) diye yakınacaklardır. Hesap defterlerini sol taraflarından veya arkalarından aldıklarında artık tarifi imkânsız bir hicran, hasret, nedamet, inilti ve feryad u figan kopuverecektir yüreklerinden. Mücrimlerin her biri: “Eyvah! Keşke verilmez olaydı bu defterim! Keşke hesabımı bilmez olaydım! N’olurdu, ölüm her şeyi bitirmiş olaydı! Servetim, malım bana fayda etmedi! Bütün gücüm, iktidarım yok oldu gitti!” (Hakka, 69/25-29) sözleriyle ağıtlar yakacaktır.

Dalâlet bataklığında rotasını şaşırmış Cehennem yolunun yolcuları, âhiretin her durağında ayrı bir nedametle kıvranacaklar; Rabbilerinin huzurunda başlarını öne eğecek ve utanç içinde “Gördük, işittik ya Rabbenâ! Ne olur bizi dünyaya bir daha gönder! Öyle güzel, makbul işler yaparız ki! Çünkü gerçeği kesin olarak biliyoruz artık!” (Secde, 32/12) diye yalvaracaklar; Ateş’in karşısında durdurulunca, “Ah n’olurdu, dünyaya bir geri döndürülsek de Rabbimizin âyetlerini inkâr etmesek, mü’minlerden olsak!” (En’am, 6/27) diyecek, kendilerine yeni bir fırsat verilmesini temenni edeceklerdir. Ne var ki, onların karakterlerini ve içlerini en iyi bilen Allah Tealâ, haklarında şu hükmü verecektir: “Hayır! Öteden beri gizledikleri utandırıcı çirkin halleri, münafıklıkları yüzlerine vuruldu da ondan böyle söylüyorlar. Yoksa geri gönderilseler bile, yine kendilerine yasaklanan kötülükleri yapmaya dönecek ve diyeceklerdi ki: â€˜Hayat, sırf dünya hayatımızdan ibaret, biz bir daha diriltilecek de değiliz!’ Onlar, hiç şüphesiz yalancıdırlar.” (En’am, 6/28-29)

Evet, herkesin tepeden tırnağa hayatının hesabını vereceği o gün mutlaka gelecek; her şahıs önünde, yalnız yapıp ettiklerini bulup onlara bakacak ve kurtuluş ümidini bütün bütün yitiren kâfir: “Ah ne olurdu, keşke toprak olaydım!” (Nebe, 78/40) diyecektir.

Netice Olarak

İman mahrumlarının hesaplar görülürken “Keşke Allah’a iman etse, Peygamber’in yolunu izleseydim; keşke kan akıtmasa, canlara kıymasaydım; ah ne olurdu İslâm’a dil uzatmasaydım, n’olaydı Kur’an’a laf atmasaydım...” diye diye inleyeceklerini yakin derecesinde bilen mü’minler, daha yaşıyorken ve fırsat varken mazide fevtettiklerine üzülmeli; “Keşke başkalarının kusurlarını görmese ve kendi hatalarımla meşgul olsaydım; keşke Rabbânî bir kul olabilse ve Rabbimle münasebetimi sıkı tutsaydım; ah ne olurdu, yanan neslin ateşini söndürmeye koşanlar arasında ben de bulunsaydım” demeli.. demeli ve bu sözlerini sadece bir kuruntu ve boş ümniye şeklinde değil, aksine bir tevbe ve istikbal adına bir karar verme olarak söylemelidirler.

Kaynaklar

Abdunnâfi Efendi, Adanavî, En-Nef’u’l-Muavvel Terceme-i Telhis ve’l-Mutavvel, İstanbul, ts.

Ahmed Asım Efendi, Okyanusu’l-Basit fi Tercemeti’l-Kamusi’l-Muhit, 1-4, İstanbul 1305.

Çelen, Mehmet, Arapça’da Edatlar, İstanbul 1991.

İbn Manzur, Ebu’l-Fazl b. Mükrim (v. 711/1311), Lisanü’l-Arab, 1-15, Beyrut 1374/1955.

Müslim b. Haccac (Ebu Hasan), Sahihu Müslim, İstanbul 1992.

Tâhiru’l-Mevlevî, Edebiyat Lügatı, İstanbul 1973.

Yıldırım, Suat, Kur’an-ı Hakîm ve Açıklamalı Meali, İstanbul 1998.

Kur'ân-ı Kerim'de Temenni - 2

Osman Şimşek

Temenni, bir şeyi dilemek ve ummak manâsına gelir. Umulan, temennî olunan şeye minye/münye ve ümniyye denir. (M. Asım Efendi, Kamus Tercemesi, 3/39) Temennide, gerçekleşmesi istenen ve husulü arzu edilen o şeyin (mütemennâ) husulünün mümkün olması da şart değildir. Muhal şeyler de temennî edilir. Temennî sözleriyle, isteğin olması, istenilenin meydana gelmesinden daha çok mücerret muhabbetin açığa vurulması kastedilmektedir. Bundan dolayı, temenni edilen şeyin bizatihî mümkün olması gerekmeyip, gerçekleşmesi mümkün bulunmayan şeyler dahi temenni edilir.

Türkçe'de temenniyi genellikle keşke sözüyle ifade ederiz. Keşke, İslâm nazarında, çok defa kaderi tenkit anlamı taşıyan ve hoş olmayan sözlerdir. Zira, istikbale irade ve sorumluluk açısından bakıp, gerekli plân ve programı yapmak gerekirken, maziyi kader yönüyle değerlendirmek uygundur. İstikbalde yolumuzu aydınlatmayacak, bizi sa'ye ve hayra sevketmeyecekse; geçmişle alâkalı her yakınma, kaderi tenkit, ef'âl-i İlâhiyeye karışma ve haddi tecavüz manâsına gelir. Bundan dolayıdır ki, Peygamber Efendimiz (aleyhi ekmelü't-tehâyâ) bir hadis-i şeriflerinde "Eğer başına bir iş gelirse, 'Keşke şöyle yapsaydım; o zaman şöyle olurdu.' deme. 'Allah'ın takdiri böyleymiş; O dilediğini yaptı.' de. Zira, 'Keşke şöyle yapsaydım' sözü, şeytanın vesvesesine yol açar." buyurmaktadır. (Müslim, "Kader," 34)

İradenin hakkını veremeyişten, kadere ve takdir-i İlâhîye itimadın eksikliğinden kaynaklanan sızlanışların yanında bir de Allah'ın rızasını celbeden, muhasebe ve murakabe buudlu, yapılan hayrın az görülmesi ve küçümsenmesinin neticesi olan, tevazu renkli "keşke" vardır ki, o, insanı bütün bütün kazanç kuşağında dolaştırır. Bu tür bir pişmanlık ve onun seslendirilişi, günah ve hatalardan dolayı tevbe ve istiğfarda bulunma, hayatın hesabını tutarak fevtedilenleri telafiye azmetme, istikbalde aynı vartalara düşmeme gibi hususları ihtiva ettiğinden dolayı yümün ve bereket yüklüdür. Bundan başka insanlar, Âhiret'te de "keşke!" diyeceklerdir. İşte, daha önce (Yeni Ümit, sayı: 62) Rahmanî temenni, şeytanî temenni, iffet ü ismete kilitli temenni başlıkları altında ele aldığımız temenni çeşitlerine, müsbet ve menfî olanlarıyla devam edeceğiz:

Gayret u Himmet Televvünlü Temenni

Cenab-ı Hak, "Allah'ın sana ihsan ettiği bu servetle ebedî âhiret yurdunu mâmur etmeye gayret göster, ama dünyadan da nasibini unutma!" (Kasas, 28/77) buyurmaktadır. Allah Teâlâ, "âhiret yurdunu mâmur etmeye gayret göster" derken " " fiili gibi istek ve talep bildiren bir başka kelimeyi değil de " "yı seçmiştir ki, bu fiil, talepte bir mübalağayı, çılgınca istemeyi, arzuda taşkınlığı iş'ar etmektedir. Dünyadaki nasip söz konusu olunca da " - unutmak" fiili kullanılmıştır. Oysa, dünyalık nasip de bir önceki fiile, yani " "ya atfedilebilir ya da yine aynı fiille " “şeklinde bir ifade kullanılabilirdi. Fakat, öyle denmeyip " " kelimesi ihtiyar edilerek sadece "unutma" denmiş ve böylece bir mesaj verilmiştir. Evet, mü'min için mühim olan âhirettir; dünya nimetleri fânidir ve dünya, sadece esma-yı ilâhiyeye ve sıfât-ı sübhaniyeye âyine olması ve âhirete mezraalık yapması yönüyle kıymetlidir.

İşte mü'minler, bu emr-i sübhanîye ittiba eder, âyetteki nükteyi hakkıyla anlar, rıza-yı ilâhîyi kazanma adına durmak nedir bilmeden, Azrail (a.s.) ile karşılaşacakları ana kadar hayır yollarında koştururlar. Ellerindeki her şeyi bu yolda değerlendirirler. Cennet ve Cemâlüllah şerefini yakalayabilmek için mal ve canlarını Rabb-i Rahim'e feda ederler. Böyle bir alış-veriş koridorunda bulunurken de sürekli aksiyon sergilerler. Yaptıklarını az görür, sadece rıza-yı ilâhiyi tahsile vesile olacak mevzulardaki eksik ve kusurlarına hayıflanır ve "keşke" derler. Onların bu pişmanlık ve esefleri kat’iyen dünya yörüngeli değildir; nedametleri âlîhimmet ve civanmert olmalarının neticesidir. Onların "keşke" ile örgüledikleri cümleler: "Keşke Hazret-i Muhammed aleyhisselâm'ın namını cihanın her yanında duyurabilseydik; her yerde O'nun sancağı dalgalansaydı!" "Keşke senelerimi daha verimli değerlendirseydim, kendimi daha iyi yetiştirseydim, daha güzel bir kul olabilseydim!" "Keşke salih bir insan olup ihsan sırrına erebilseydim!" şeklinde ötelerle irtibatlıdır.

Sahabe efendilerimizden Enes b. Nadr, Bedir'e katılamamıştı. Bundan dolayı kendini asla affetmiyor ve çok hayıflanıyordu. Bazen ellerini dizlerine vuruyor; "Yazık bana, bu ilk muharebede Allah Resûlü'yle beraber bulunamadım. Keşke O'nunla omuz omuza cihadın hakkını verseydim." diye sızlanıyordu. Böyle bir "keşke" ızdırabıyla kıvrım kıvrımken kendi kendine, "Allah bizi bir daha o kefereyle karşılaştırırsa onların benden çekeceği var..." diyordu.

Hazret-i Enes'in bu yakınışı tam bir sene devam etmişti. Nihayet Allah ona Uhud'da destan yazma fırsatını vermişti. Harbin iyiden iyiye kızıştığı bir anda Efendimizin vefat ettiği şayiası duyulmuştu. Bu şayia, Halid b. Velid liderliğindeki Mekke süvari birliğinin Müslümanların saflarına dalmasıyla aynı zamana denk gelince büyük bir panik başlamıştı. Herkes geri hamle yaparken ve saflardan çekilmeye niyetlenirken bir adam vardı ki o, geriye tek bir adım dahi atmamıştı. Hâlâ düşmanın üzerine yürüyor ve bir taraftan da "Onun öldüğü yerde siz niçin yaşıyorsunuz?" diye bağırıyordu. Bu adam Enes b. Nadr'dı. Temennisi ötelere kilitli olan Enes b. Nadr.. şehadet şerbeti içmeyi düşününce "keşke" diyen Enes b. Nadr.. Ve nihayet bir ara ellerini açmış ve:

"Allahım, şunların yaptıklarından sana sığınırım" demişti. İşaret ettiği kimseler, Allah'ı, Peygamberi tanımayan karanlığın çocuklarıydı. Enes b. Nadr onların yapıp ettiklerinden kendisinin beri ve uzak olduğunu ilan ediyordu.

Ve diğer taraftan da panik içindeki Müslümanlara bakıyordu. Mü'min saflardaki hal ona çok ağır gelmiş; gözleri yaşarmıştı. Düşman ona bir şey yapamamıştı; ama İslâm saflarında gördüğü çatlaklık zağlı bir ok, bir hançer gibi sinesine saplanmıştı.

Sözlerine şöyle devam etti:

"Allahım, şunların yaptıkları adına da senden özür diliyorum." (İbn Esir, Üsdü'l-Gâbe, 1/131-132)

Savaşın sonunda Allah Resûlü, şehitleri tesbit ettirmişti; Uhud'da Müslümanlar yetmişe yakın şehid vermişlerdi. Şehitler arasında Enes b. Nadr da vardı. Fakat, onun cesedini bir türlü bulamamışlardı. Bir aralık birini ona benzetmişler; ama kesin karar verememişlerdi. Zira, yerde yatanın vücudu paramparça olmuştu. Kızkardeşi çağrılıp cesede bakınca, "Ya Resûlallah, bu parmak Enes'in parmağı, bu Enes'tir." diyebilmişti. (Müslim, "İmare," 148)

Evet, pek çok insanın dünyalıklar ardında koşması ve fani işlerin peşinden "keşke" nakaratlı ağıtlar yakmasına mukabil Enes b. Nadr, âhiretin yamaçlarını temaşa ederek yaşamış ve sadece Allah yolunda geri kalışına esefler ederek, telafi temennilerinde bulunmuştu. Bundan dolayı da, -Enes b. Malik hazretlerinin ifadesiyle- Kur’ân'ı Kerim onu ve onun gibi şehid olanlarla, aynı ahd ü peyman içinde bulunup, şehidliği bekleyenleri şöyle destanlaştırmıştı: "Mü'minlerden öyle yiğitler vardır ki, Allah'a verdikleri sözü yerine getirip sadakatlarını ispat ettiler. Onlardan kimi adağını ödedi, canını verdi, kimi de şehitliği gözlemektedir. Onlar verdikleri sözü asla değiştirmediler." (Ahzab, 33/23)

Şehadet ve Âhiret Temennisi

Uhud şehidlerinden Abdullah ibn Amr'ın (r.a.) oğlu Câbir ibn Abdullah (r.a.) anlatır: "Uhud günü, bir aralık Resûlullah'a (aleyhisselâm) rastladım; 'Ey Cabir, seni niye böyle kalben kırık (ve üzüntülü) görüyorum?' dediler. 'Ey Allah'ın Resûlü, babam şehit oldu, geride çoluk-çocuk ve borç bıraktı.' deyince; 'Allah Teâlâ babanı ne şekilde kabul buyurduğunu müjde vereyim mi?' diye sordular. 'Buyur, ya Resûlallah!' dedim. Dediler ki; 'Allah, her kimle konuştu ise mutlaka hicab gerisinden konuştuğu hâlde babanla vicâhen konuştu ve: 'Ey kulum! Benden ne dilersen dile, dilediğini sana vereyim!' dedi. O, 'Ey Rabbim! Beni bir kere daha ihya et, Senin yolunda ikinci kere öleyim!' dedi. Rab Teâla Hazretleri de: 'Benden daha önce şu hüküm sâdır oldu: Ölenler artık dünyaya bir daha dönmeyecekler' buyurdular. Baban: 'Ey Rabbim, öyleyse (benim durumumu) arkamda kalanlara ulaştır!' dedi. Bu talep üzerine şu âyet nazil oldu: Allah yolunda öldürülenleri sakın ölü zannetme! Bilakis onlar hayatta olup, Rabbilerinin katında yaşarlar, rızıklanırlar. Allah'ın lutf u kereminden ihsan ettiği nimetlere kavuşmaktan dolayı sevinç içindedirler. Arkalarından henüz kendilerine katılmayan müstakbel şehid dindaşlarına da, kendilerine hiçbir korku olmayacağına ve üzüntü hissetmeyeceklerine dair müjde vermek isterler." (Âl-i İmran, 3/169-170)

İşte bu ve benzeri hadis ve âyetlerden anlıyoruz ki, şehitlerin de kendilerine has temennileri vardır; Allah yolunda yürürken şehadet şerbetini içmenin büyük bir nimet ve lütuf koridoru olduğunu haleflerinin bilmesini isterler. Mü'minlerin bu tür hadîs ve âyetleri bilmeleri, ölüm ve ötesine kat’i imanları onlarda âhiret özlemi hasıl etmiştir. Onlar ölümü bir şehirden bir başka şehre gitmek, sevgililer diyarına yolculuk etmek gibi görürler. Ölüm, ehl-i dalâlet için bütün sevdiklerinden ayrılmak, yalancı dünya cennetinden çıkıp yalnızlık ve vahşet içinde mezar zindanına girmek mânâsına gelse ve bir firak-ı ebedi olsa da; ehl-i iman için o, öteki âleme gitmiş eski dost ve ahbaplara kavuşma vesilesidir.. dünya hapishanesinden Cennet'e götüren bir vasıtadır.. hayat vazifesinden bir terhis, ubudiyet ve imtihanlardan bir paydos ve yapılan hizmete mukabil ücret almaya bir yoldur. Bundan dolayı mü'minler, âhirete müteveccihtirler; dünyayı Cennet'in bekleme salonu hükmünde görürler ve ecel tamamsa ölümü gülerek karşılarlar. Ölüm koridoruna girerken de şehadeti, Allah yolunda teslim-i ruh etmeyi arzu ederler.

Bu kabilden olarak, şu ibretâmiz ve pek meşhur hâdiseyi hatırlatmanın faydalı olacağını zannediyoruz: Abdullah b. Cahş ile Sa'd b. Ebî Vakkas, Uhud Harbi'nin alabildiğine kızıştığı bir sırada karşı karşıya gelir. Hazreti Abdullah, arkadaşının elinden tutar ve hızla bir yere doğru sürükler. Büyükçe bir taşın altına giderler. Hazreti Sa'd'a, "Sen duat et, ben âmin diyeyim; ben dua edeyim, sen âmin de." der. Önce Hz. Sa'd dua eder: "Allah'ım, benim karşıma güçlü bir kâfir çıkar. Onunla kıyasıya savaşayım. Sonra onu mağlûp edip sevabını alayım ve Resûlüllah'ın karşısına gazilik şerefiyle çıkayım.." Abdullah b. Cahş, onun bu duasına "Âmin" derken bakışları, daha başka bir buuda kaymıştır. Gözleri âdeta etrafında olup bitenleri görmüyordur. O, şöyle dua eder: "Allah'ım, benim karşıma da güçlü bir kâfir çıkar. Onunla kıyasıya savaşayım ve önce gazilik unvanını alayım. Ardından, o beni şehid etsin. Ağzımı, burnumu, gözümü, kulağımı kessin ve Senin huzuruna öyle geleyim. Sen bana sor: 'Abdullah, ağzını, burnunu, gözünü, kulağını ne yaptın?' Ben de Sana cevap vereyim: 'Allah'ım, ben onlarla dünyada iken çok günah işledim. Onların şükrünü eda edemedim. Huzuruna öyle günahkâr âzâlarla gelmek de istemedim ve onları Senin uğruna döküp öyle geldim.' Sa'd b. Ebî Vakkas: 'Ben de' der, 'beynimi donduran bu duaya âmin dedim.' Sonra her ikimiz de düşman saflarına daldık. Allah'a kasem ederim, ben ne için dua etmişsem, onu aynen gördüm. Savaş bitince de Abdullah ibn Cahş'ı aradım. Baktım o da duasında istediklerini aynen elde etmiş; ne dudağı kalmış ne de burnu. Karnında mızraklar dönüp durmuş ve bağırsakları da deşilmiş." (İbn Hacer, el-İsâbe, 1/186)

Abdullah ibn Cahş'ın temennisi, Allah yolunda uzuvlarını dökerek onların günahlarla öteye gitmesine mani olmaktı. O da "keşke" demişti; ama, onun bu esefine Allah'ın nimetlerine tam şükredememe kaygısı ve şehadet arzusu hakimdi. Hazreti Abdullah'ın "keşke"si, Allah'tan başka hiçbir şeyle zatî alâkasının kalmaması, dünyevî dâvâ ve iddialardan kaçınarak Hak mehafetiyle oturup kalkması ve akıbeti hakkında da dolu dolu endişeler duymasının terennümünden ibaretti. Onun şehit olmayı istemesi, düşmanın üstün gelmesini temenni eder gibi, bizzat ölümü temenni etmek şeklinde de değildi. Zira o da Peygamber Efendimizin "Sizden hiç kimse, maruz kaldığı bir musibet sebebiyle ölümü temenni etmesin. Mutlaka bunu yapmak mecburiyetini hissederse, bari şöyle söylesin: 'Rabbim, hakkımda hayat hayırlı ise beni yaşat, ölüm hayırlı ise canımı al!'" (Buharî, "Merdâ" 19, "Da'avat" 30; Müslim, "Zikr" 10, (2680)) sözünü ve mücerret ölüm istememesi lazım geldiğini biliyordu. Onun temenni ve sözlerindeki asıl maksat, Hak yolunda şehitlik rütbesine erişmek ve Allah katında va'd edilmiş olan gerçek hayata ermekti ki, bunda ölümü isteme bir vesile olması bakımından zımnî (örtülü) idi.

Hasılı, ölmek için yaşamakla, âhirette gerçekten yaşamak için ölmek arasında pek büyük bir fark vardır. Hayata mazhariyet bize ait olmadığı gibi, ölümü arzu etmek ve istemek de bizim hakkımız değildir. Bir mü'min, Cenab-ı Hakk'a kavuşma mülâhazasını ruhunda hep canlı tutar, Yaratan çağırınca da severek O'na koşar; "biraz daha kal" dediğinde ise, vuslata karşı sabır mülâhazasıyla dişini sıkar ve O "artık gelebilirsin" diyene kadar dünyanın sıkıntılarına katlanır.

Ölüm Korkusu ve Uzun Ömür Arzusu

Müminler, ölümü bir terhis tezkeresi ve Sevgili'ye vuslat davetiyesi gibi görürken; iman mahrumları ona, her şeyin sona ermesi, bir yok olma, bir inkıraz, bir çözülüp dağılma ve topraklaşma nazarıyla bakar ve katiyen onunla yüz yüze gelmeyi arzu etmezler. Onlara göre, insan ölünce her şey biter; her şey ve her yer yokluğun karanlığına gömülür. Bundan dolayı da, onlar ölümü asla istemez ve ondan köşe bucak kaçarlar.

Cenab-ı Hak, Yahudi ve Hıristiyanlardan bazılarının "Biz Allah'ın oğulları ve sevgilileriyiz" (Mâide, 5/18) demesi üzerine Peygamber Efendimiz'e şöyle hitap etmiştir: "De ki: "Ey kendilerine Yahudi diyenler! İnsanlar arasında yalnız kendinizin Allah'ın dostları olduğunu iddia ettiğinize göre, bu iddianızda tutarlı iseniz, haydi hemen ölmeyi temenni edin de bir an önce O'na kavuşun." (Cuma, 62/6) Allah Teâlâ, iddialarının ne kadar asılsız ve geçersiz olduğunu göstermek için onlara böyle çağrıda bulunmuş; "Eğer o davanızda doğru iseniz böyle ölümden kaçmayıp onu temenni etmeniz gerekir. Niçin ondan kaçıp da bütün varlığınızla dünya hayatına sarılıp duruyorsunuz?" itabıyla onların dünyaya ve hayata ne kadar düşkün olduklarını ve suiistimallerinden dolayı ölümü kat’iyen istemediklerini ifade buyurmuştur: "Ama onlar bizzat yaptıkları zulümler sebebiyle asla ölümü temenni etmezler. Allah o zalimleri pek iyi bilir." (Cuma, 62/7)

Evet, Allah o zalimleri pek iyi bilir ve onların karakterlerini, gönüllerinden geçenleri bizlere de bildirmektedir. Yahudi ve Hıristiyanlardan bazılarının "Âhiret yurdu (Cennet) ancak bizimdir" demelerine rağmen, o yurdun koridoru olan ölümden korkup kaçtıklarını, ölümden sonra böyle ebedi bir mutluluğun yalnız kendilerine ait olduğuna cidden inanmış olanların, zahmetler, elemler ve kederlerle dolu olan şu üç-beş günlük dünya hayatına sımsıkı sarılmalarının hiçbir anlamı olmadığını; bu düşüncede olanların bir an önce ölümü temenni etmeleri gerekirken, dünyadan ayrılmayı asla istemediklerini ve hattâ hayata en fazla onların düşkün olduğunu beyan buyurmaktadır. "İnsanlar içinde dünya hayatına en hırslı olanların onlar olduğunu görürsün. Hatta bu hırsta müşriklerden bile daha ileridirler. Onlardan her biri bin yıl yaşamak ister. Fakat uzun ömür onu cezadan uzaklaştıracak değildir. Allah, onların bütün yaptıklarını görür." (Bakara, 2/96)

Kur'ân-ı Kerim, Âd kavmini anlatırken de ehl-i küfrün uzun ömür arzusunu nazara vermekte; Hz. Hûd'un onlara şöyle dediğini hikaye etmektedir: "Siz her yol üzerinde, gelip geçenleri şaşırtmak için bir alâmet yapıp saçma sapan şeylerle mi uğraşırsınız? O muazzam yapıları dünyada ebedî kalmak gayesiyle mi inşa ediyorsunuz? Başkalarının hukukuna karşı hiç sınır tanımadan hep böyle zorbalık mı yapacaksınız?" (Şuara, 26/128-130)

İşte, mü'minlerin âhiret özlemine mukabil, iman mahrumlarında da pek şedit bir yaşama arzusu ve uzun ömür temennisi vardır. Onlar dünyada bir müddet daha kalabilmek için sürekli "keşke keşke" der durur; ölümü hatırlamak bile istemez ve ondan hep kaçarlar.. kaçarlar ama; katiyen kurtulamayacakları bir acı son onları beklemektedir: "Nerede bulunursanız bulunun: Sağlam, yüksek kulelerde, hatta eflâke ser çeken gökteki yıldız burçlarında bile olsanız, ölüm mutlaka size yetişir." (Nisa, 4/78)

Dünya Yörüngeli Temenni

Verdiğimiz misallerde de açıkça görüleceği üzere, mü'minlerin temennisi tevbe, azim ve kasıt televvünlüdür. İmandan mahrumların temennilerine gelince onlar, dünya adına bir nedametin ve iç acısının tezahürleridir, boş ve varidatsızdır. Meselâ; Tebük Seferi'ne çıkıldığında Ka'b ibn Malik (r.a.) -kendi ifadesiyle- bir ihmalkârlık sonucu geride kalmıştı. Artık yola çıksa da orduya yetişemeyeceğini anlayınca hüzünden iki büklüm olmuştu ve o derin üzüntünün ifadesi dudaklarından "Keşke Allah Resûlü'ne yetişebilse ve Onunla beraber olabilseydim!.." şeklinde dökülmüştü. "Keşke" sözü onda bir seyyienin pişmanlığı olarak, tevbesinin bir buudunu teşkil ediyordu; geri kalan kısmı ise, doğruluğunun ve sadakatinin arkasından gelen af fermanı tamamlıyordu." (Buhari, "Megazi", 79; Müslim, "Tevbe", 9/53) Ka'b ibn Malik'in temennisine mukabil Bedir'e çıkıp yarı yolda nifaklarını kusarak geri dönen münafıklara bakılırsa onların temennisinin ne kadar boş bir kuruntudan ibaret olduğu görülecektir. Onlar, savaş sonrasında Medine'ye gelen ganimeti gördüklerinde "keşke" diye inlemiş; "Ah! n'olurdu, ben de onlarla beraber olaydım da büyük ganimete konaydım!" demişlerdi. (Nisa, 4/73) Ne tevbe, ne cihad şevki, ne âhiret için azık edinme gayreti ve ne de Peygamber'le beraber olma arzusuydu onların içini yakan. Kaçırdıkları bol ganimetti ciğerlerine pişmanlık ateşi salan.

Diğer taraftan, Allah Teâlâ, bir mü'minin diğer bir insanın malına, makamına, kabiliyet ve meziyetlerine göz dikmesini yasaklamıştır. Bir mü'min, başkalarına bahşedilen ama kendisine verilmeyen lütuflara göz dikerek yakınmalarla kendini mahvedeceğine, içini kemiren kin, kıskançlık, çekememezlik ve intikam gibi yıkıcı duygulara kapılacağına, aşağılık komplekslerine gireceğine ve bunların neticesi olarak yüce Allah'ın adaletinden ve her şeyi kulları arasında isabetli biçimde dağıttığından kuşkulanacağına hâline kanaat etmeli ve şükür hisleriyle dolmalıdır. Çünkü, kanaatsizlik ve başkalarının elindekine göz dikme saikiyle dünyalık temennilerde bulunma hased, kin ve düşmanlık hasıl eder; Allah'ın takdir ve taksimine razı olmama manâsına gelir. Kendi hakkında takdir edilmeyen bir şeyi temenni etmek, kaderdeki hikmete karşı gelmektir ve kısır bir ızdırap kaynağıdır. Başkasının çalışıp didinmesine bir mükâfat olarak takdir edileni, kuru kuru temenni etmek de bir münasebetsizlik, avarelik ve zamanı boşa harcamaktır. Bundan dolayı Cenab-ı Hak şöyle buyurmuştur: "Bir de Allah'ın kiminize kiminizden daha fazla verdiği şeyleri temenni etmeyin. Erkeklere çalışmalarından nasipleri olduğu gibi kadınlara da çalışmalarından nasipleri vardır. Çalışın da siz daha hayırlı şeyleri Allah'ın fazlından isteyin. Allah her şeyi hakkıyla bilir." (Nisa, 4/32)

Allah'ın verdiklerine kanaat etmeme ve daha fazla dünyalık talebinde bulunma bir küfür sıfatı ve âhirete inanmama hastalığının bir sonucudur. Nitekim Kur'ân-ı Kerim, bu konuda, Karun'un hazineleri karşısında insanların tavır ve davranışlarını iki gruba ayırır ve bir ibret tablosu olarak onların hâlini gözler önüne serer. Karun bir gün, yine bütün ihtişam ve şatafatıyla halkının karşısına çıktığında dünya hayatına çok düşkün olanlar: "Keşke bizim de Karun'unki gibi servetimiz olsaydı. Adamın amma da şansı varmış, keyfine diyecek yok!" (Kasas, 28/79) demişlerdir. Onların bu temennilerine karşılık âhirete inananlar ise: "Yazıklar olsun size! Bu dünyalıkların böylesine peşine düşmeye değer mi? Oysa iman edip güzel ve makbul işler yapanlara Allah'ın Cennet'te hazırladığı mükâfat elbette daha hayırlıdır. Buna da ancak sabredenler nail olur." (Kasas, 28/80) sözleriyle mukabele etmişlerdir.

Mal, mülk ve dünyalık arzusuyla yanıp tutuşanlar, servet ü samanlarıyla kibirlenip gururlananlar, sırça saraylarında ebediyyen zevkten zevke yürüyüp duracaklarını zannedenler, bolluk ve refah hâlindeyken Rezzak-ı Hâkiki'yi hiç hatıra getirmeyenler, bu nankörlüklerinin tokadını yiyip azaba uğradıklarında pişman olacak ve "keşke"lerle inleyeceklerdir. Kur'ân, Kehf Sûresi'nde biri fakir ama mütevazı ve kanaatkâr, diğeri de zengin fakat oldukça kibirli ve tamahkâr iki arkadaşın misalini anlatır.. anlatır ve o güzelim bağının bozulup yok olabileceğine hiç ihtimal vermeyen, kıyametin kopacağına da inanmayan mütekebbirin esef ve hasretini, temenni ve hayretini bir ibret vesilesi olarak hatırlatır: "Çok geçmeden, bütün serveti kül oldu... bu hâli görünce, bağın çökmüş çardakları karşısında, yaptığı masraflarına, harcadığı emeklere acıyıp avuçlarını oğuştura kaldı! 'Ah! n'olaydım, keşke Rabbime ibadette hiçbir şeyi ortak koşmamış olaydım!' demeye durdu." (Kehf, 18/42)

Ötelerde Dehşet Yüklü Temenniler

Mü'minlerin her zaferinden sonra iç geçirip derin bir hasretle "Keşke vaktiyle Müslüman olmuş olsaydık!" (Hicr, 15/2) diyen inançsızlar, Azrail (aleyhisselâm) ile karşılaştıklarında bu sözü daha bir derin söyleyecek ve hele kıyamet gününde "keşke keşke" feryatlarıyla inleyeceklerdir. Evet, dünyalık "keşke"lerden çok daha iç yakıcı temenniler âhirette sadır olacaktır. Kur'ân-ı Kerim kâfir ve fâcirin kabir ve sonrasındaki nedamet ifadelerine ve temennilerine de dikkat çekmekte, bizleri, âhirette "keşke keşke" deyip sızlanmamak için burada dikkatli yaşamaya davet etmektedir.

Dünyanın sarsılıp parça parça döküldüğü, insanların mahşer meydanında çığlık çığlığa bir oraya bir buraya yürüdüğü, bir kurtuluş vesilesi bulmak için koşarken ter gölüne gömüldüğü ve Cehennem'in getirildiği gün.. işte o gün anlayacak asiler işin aslını.. anlayacak ve "Keşke sağlığımda bu hayatım için hazırlık yapsaydım" (Fecr, 89/24) diyeceklerdir. O müthiş gün gelip çatınca herkes kendi derdine düşecek, sırf kendini düşünecektir. Annelerin yavrularını dahi unutacağı o gün, dünyadayken aldanmış yığınların bağlandıkları bütün liderler, kendisine itaat edilen ve arkasından gidilen kimseler de bağlılarını korumak bir yana, kendilerini korumaktan bile aciz kalacaklardır. Liderler ile onların peşinden gidenler arasındaki bütün bağlar, ilişkiler ve ipler bir anda kopuverecek ve hiç olmazsa arkasından gidenlerin sorumluluğundan kurtulmak için metbular tâbîlerinden köşe bucak kaçacaklardır. İşte o zaman bir temenni çığlığı daha kopacaktır. "O tâbi olanlar şöyle derler: 'Ah ne olurdu, keşke, elimize bir fırsat geçse de onların bizden uzak durdukları gibi biz de onları bir reddetseydik!'" (Bakara, 2/167)

Liderlerinden yüz bulamayan zavallılar, eş ve dostlarından, yakın arkadaşlarından medet umacak, suçluluk ve çaresizlik içinde kendilerine uzanacak bir el arayacaklar; ama, arkadaşları tarafından da terk edildiklerini, hattâ o güne kadar dost görünen şeytanın bile onları yüzüstü bıraktığını görecekler.. görecekler de her biri kendisini Cehennem'e sürükleyen kötü arkadaşından şikâyet edecek; ona duyduğu nefretle "Keşke seninle aramız doğu ile batı arası kadar uzak olsaydı! Meğer sen ne kötü arkadaşmışsın!" diyecek (Zuhruf, 43/38); fakat Cenab-ı Allah onlara, "Bu temenniniz bugün size hiçbir fayda vermez. Çünkü hayat boyunca birlikte zulmettiniz. Burada da azabı birlikte çekeceksiniz." buyuracaktır. (Zuhruf, 43/39)

Onlar yapayalnız, korku ve dehşet içinde, perişan bir vaziyette bulundukları o hengâmda bir aralık mü'minleri görecekler. İnananların kendi imamları arkasında saf saf dizildiklerini, Peygamberlerinin sancağı altında emniyete erdiklerini seyredince, Nebîlere karşı isyanlarını hatırlayacak, parmaklarını ısıracak "Eyvah!" diyecekler ve nedametlerini "Keşke o Peygamberle birlikte bir yol tutsaydım! Eyvah! Keşke falanı dost edinmeseydim! Vallahi bana gelen öğütten (Kur'ân'dan) beni o uzaklaştırdı. Zaten şeytan, insanı işte böyle uçuruma sürükleyip sonra da yüzüstü, yalnız bırakır." (Furkan, 25/27) şeklinde dile getireceklerdir. İhtimal, Ebu Cehillerin, Utbelerin, Şeybelerin ve her devrin peygamber düşmanlarının acı feryatları böyle olacaktır.

Herkesin hesap defteri kendi önüne konulduğunda, mücrimler defterdeki kayıtlardan korkacak, dehşete kapılacak ve "Eyvah bize! Bu deftere de ne oluyor? Ne küçük koymuş ne büyük, yazılmadık şey bırakmamış!" (Kehf, 18/49) diye yakınacaklardır. Hele bir de hesap defterlerini sol taraflarından alınca artık tarifi imkânsız bir hicran, hasret, nedamet, inilti ve feryad u figan kopuverecektir yüreklerinden. Mücrimlerin her biri: "Eyvah! Keşke verilmez olaydı bu defterim! Keşke hesabımı bilmez olaydım! N'olurdu, ölüm her şeyi bitirmiş olaydı! Servetim, malım bana fayda etmedi! Bütün gücüm, iktidarım yok oldu gitti!" (Hâkka, 69/25-29) sözleriyle ağıtlar yakacaktır.

Dalâlet bataklığında rotasını şaşırmış Cehennem yolunun yolcuları, âhiretin her durağında ayrı bir nedametle kıvranacaklar; Rabbilerinin huzurunda başlarını öne eğecek ve utanç içinde "Gördük, işittik ya Rabbenâ! Ne olur bizi dünyaya bir daha gönder! Öyle güzel, makbul işler yaparız ki! Çünkü gerçeği kesin olarak biliyoruz artık!" (Secde, 32/12) diye yalvaracaklar; ateşin karşısında durdurulunca, "Ah n'olurdu, dünyaya bir geri döndürülsek de Rabbimizin âyetlerini inkâr etmesek, mü'minlerden olsak!" (En'am, 6/27) diyecek, kendilerine yeni bir fırsat verilmesini temenni edeceklerdir. Ne var ki, onların içlerini en iyi bilen Allah Teâlâ, haklarında şu hükmü verecektir: "Hayır! Öteden beri gizledikleri utandırıcı çirkin halleri, münafıklıkları yüzlerine vuruldu da ondan böyle söylüyorlar. Yoksa geri gönderilseler bile, yine kendilerine yasaklanan kötülükleri yapmaya dönecek ve diyeceklerdi ki: 'Hayat, sırf dünya hayatımızdan ibaret, biz bir daha diriltilecek de değiliz!' Onlar, hiç şüphesiz yalancıdırlar." (En'am, 6/28-29)

Evet, herkesin tepeden tırnağa hayatının hesabını vereceği o gün mutlaka gelecek, her şahıs önünde, yalnız yapıp ettiklerini bulup onlara bakacak ve kurtuluş ümidini bütün bütün yitiren kâfir: "Ah ne olurdu, keşke toprak olaydım!" (Nebe, 78/40) diyecektir.

Netice

Hasılı; temenni, bir şeyi dilemek ve ummak mânâsına gelir. Temennîde, gerçekleşmesi istenen ve husulü arzu edilen o şeyin husulünün mümkün olması şart değildir; muhal şeyler de temennî edilir. Kur'ân, bir yandan iman mahrumlarının hem bu dünyada hem de âhirette pişmanlık, esef, korku ve dehşet dolu temennilerini nazara verirken, diğer taraftan da, mü'minlerin Allah'ı ve hak dini insanlara tanıtma ve bu sayede Rabb'in hoşnutluğunu kazanma gayesine matuf temennilerine de dikkat çeker; bu konuda misaller zikreder.. ve verdiği örneklerle şu imâda bulunur:

Eğer, âhirette "keşke" diyecek olanlar daha bu dünyada iken hayatlarının muhasebesini yapsa ve temennilerini âhiret azığı edinme adına azm u kaste bağlasalar belki kurtulabileceklerdir. Zira, Peygamber Efendimiz (aleyhissalatü vesselâm), Hz. Ebû Bekir (r.a.) ve Hz. Ömer (r.a.) insan olmanın ağır sorumluluğunu her an omuzlarında hissetmiş ve mes’uliyet şuuruyla -her birine izafe edilen- şu sözü söylemişlerdir: "Keşke, insan olmaktansa, doğranıp budanan bir ağaç olsaydım." (Tirmizi, "Zühd", 9; İbn-i Mace, "Zühd", 19) Onlar ve onları rehber edinen mü'minler, sorumluluk duygusuyla dile getirilmiş bu sözün gölgesinden bir lahza ayrılmamış; sürekli muhasebe ve murakabe sütreleri altında yaşamış ve mezarla başlayan iç içe âlemlerde "keşke keşke" feryatlarından kurtulma vesileleri aramışlardır.

Öyleyse, iman mahrumlarının hesaplar görülürken "Keşke Allah'a iman etse, Peygamberin yolunu izleseydim; keşke kan akıtmasa, canlara kıymasaydım; ah ne olurdu İslâm'a dil uzatmasaydım, n'olaydı Kur'ân'a lâf atmasaydım..." diye diye inleyeceklerini yakin derecesinde bilen mü'minler, daha yaşıyorken ve fırsat varken mazide fevtettiklerine üzülmeli; "Keşke başkalarının kusurlarını görmese ve kendi hatalarımla meşgul olsaydım; keşke Rabbânî bir kul olabilse ve Rabbimle münasebetimi sıkı tutsaydım; ah ne olurdu, yanan neslin ateşini söndürmeye koşanlar arasında ben de bulunsaydım!" demeli.. demeli ve bu sözlerini sadece bir kuruntu ve boş ümniye şeklinde değil, aksine bir tevbe ve istikbal adına bir karar verme olarak söylemelidirler.

Genel Bibliyografya

- Adanavî, Abdunnâfi Efendi, En-Nef'u'l-Muavvel Terceme-i Telhis ve'l-Mutavvel, İstanbul.

- Ahmed Asım Efendi, Okyanusu'l-Basit fi Tercemeti'l-Kamusi'l-Muhit, 1-4, İstanbul 1305.

- Çelen, Mehmet, Arapça'da Edatlar, İstanbul 1991.

- İbn Esir, Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Abdulkerim, Üsdü'l-Gâbe fi Marifeti's-Sahabe, Mısır 1328.

- İbn Manzur, Ebu'l-Fazl b. Mükrim (v. 711/1311), Lisanü'l-Arab, 1-15, Beyrut 1374/1955.

- İbn Hacer, El-Askalânî, El-İsâbe fî Temyîzi's-Sahabe, Mısır 1978.

- Müslim b. Haccac (Ebû Hasan), Sahihu Müslim, İst. 1981.

- Tâhiru'l-Mevlevî, Edebiyat Lügatı, İstanbul 1973.

- Yıldırım, Suat, Kur’ân-ı Hakîm ve Açıklamalı Meali, İstanbul 1998.

Kur’ân-ı Kerim’in Üslûbu

Prof. Dr. Suat Yıldırım

Kur'ân'ın üslûbu demek, Kur'ân ifadesindeki kelimelerin seçiminde ve cümlelerin teşkil edilmesinde ve konuların beyan edilmesinde, kendisine mahsus anlatım tarzı demektir. Dildeki kelimeler ve dilbilgisi kuralları değişmediği hâlde, o dilde yazanlar ve konuşanlar, ayrı ayrı üslûplara sahip bulunurlar. İşte Kur'ân da Arapça dil kaidelerine uygun olup o kuralların dışına çıkmadığı halde, diğer bütün ifadelerden hemen ayırt edilen özgün bir anlatım tarzına sahiptir. Bu, o kadar bariz bir özelliktir ki, Arapça'yı az bilen bir kimse bile, Arap dilinde yazılmış yüz binlerce kitabı okusa, Kur'ân'ın bunlardan hiç birine benzemediğini tereddüt etmeksizin söyleyebilir ve şu hükme varır: "Bu ifade, öbürlerinden tamamen farklıdır: Artık ben ayırt edemem, ya belâgat bakımından hepsinin üstünde, ya da altındadır. Ama hepsinin altında olduğunu söyleyecek hiç kimse çıkmadığına göre, demek ki hepsinin üstündedir."1

Aynı malzemeyi kullanan usta bir ressam ile acemi bir ressamın ellerinden çıkan tablolar arasındaki büyük fark, bakanlar tarafından hemen görülebilir. Resim sanatında mahir olanlar ise, o farkları ayrıntılarıyla yakalayabilirler. Diğer bütün sanatlarda da durum böyledir. Bu farklılıklar; yaratılış, kabiliyet, eğitim, egzersiz, tecrübe, ustalık ve zevk gibi unsurlara racidir. Aynen bunun gibi, mahir bir söz ustası, kendisini dinleyenlerin akıllarını ve kalplerini kapıp götürürken, bu sanatta ileri gitmeyenlerin ifadelerindeki eksiklikler, işin erbabı tarafından hemen tesbit edilir.”2

Bazı kelimelerin harfleri ve sesleri birbiriyle uyum sağladığı hâlde, bazılarında böyle bir ahenk bulunmaz. Bülbül sesi ile karga sesi bir olmadığı gibi, meselâ her ikisi de "bulut" anlamına gelen "ğamam" ile "bü'ak" kelimelerinin insanın kulağında bıraktıkları etkiler bir değildir. Bazı kelimelerin anlamları açıktır, dolayısıyla, anlatmak istedikleri manâları ifade etme hususunda tam yerlerine otururlar. Bazıları ise, maksatlarının gerisinde kalır, anlamları kapalıdır, ses itibariyle de kulağı tırmalarlar. Keza manâların kapsam ve vuzuhu bakımından kelimeler, umumi veya hususi, mutlak veya mukayyed, hakiki veya mecazi olabilirler.

Kelimeler gibi, terkipler de bu mezkur yönlerden farklılık arzedebilirler. Ayrıca sözdiziminde (kelâmın nazmında) isim veya fiil cümlesi, dilek (inşa) veya haber kipi, olumlu veya olumsuz (nefy veya isbat), veciz veya detaylı anlatım (îcaz veya ıtnab), takdim veya te'hir yolarından birinin kullanılmasına göre, farklı tesirler sağlamak sözkonusu olabilir. Diğer taraftan, lisanda yer alan ifade tarzlarından herhangi birini kullanmanın, mutlak olarak makbul veya mutlak olarak tutarsız olduğu söylenemez. Zira her makamın, kendisine uygun bir ifade tarzı vardır. Aynı söz, bir makamda güzel iken, başka makamda pek yerli yerinde görülmez. Muhtevaya, maksada, mevzuya ve muhataba göre farklı anlatımlar gerektiği gibi, sonuçta da bunlar farklı değerlendirmelere tabi tutulmalıdır.

İşte bu özellikler olmasaydı, benzer sözler söyleyen bütün insanların ifadeleri aynı tarzda olur ve herkes, belâgat derecesine kolayca ulaşabilirdi. Aynı konu, zeki veya kıt anlayışlı kimselere aynı şekilde anlatılmaz. Keza konuların mahiyeti de, değişik üslûpları gerektirir. Meselâ akaid esasları, teşriî hükümler, kıssalar gibi farklı alanlardan her biri, başka başka üslûplarla anlatılırlar. Çok sıcak ve şiddetli münazara ortamı ile, sükûneti gerektiren öğretim makamı farklı usûlleri gerektirirler. Asileri ve hakkı yalan sayan kâfirleri tehdid ile müttakileri tebşir aynı üslûpla olmamalıdır.

Edebiyat tenkitçileri, bu hususlarda çok ince ölçülerle, makbul veya tutarsız şekilleri göstermişlerdir. Okyanus gibi geniş olan dil alanında mevcut çok sayıda imkân içinden seçim yapmada insanlar, zevk ve mizaçlarına, kapasitelerine göre elbette çok farklılık arzedeceklerdir. Hattâ aynı edip, bir makamda hatırına gelen anlatımı, başka makamda yakalayamayabilir. Esas maksadımız şunu anlatmaktır: Sözden maksad, muhataba tesir etmektir. Mânâyı ona tam tamına ulaştırıp, kelâmdan hedeflenen uygulamayı temin etmektir. Belâgatın gayesi bu olup, onun en kapsamlı tarifi şöyledir: "Belâgat, durumun gerektirdiği tarzda söz söylemektir."3 Yahut "Sözün her yönden mânâya uygun olmasıdır."4 Muhataba tesir nisbeti, belâgattaki başarıyı tayin eder. Kur'ân'ın belâgatına, diğer kelâmların yetişmesi şöyle dursun, ona yaklaşmaları bile, geçen on dört asırlık uzun zaman boyunca görülmemiştir. İnsanların sözleri, Kur'ân'a benzememeye mahkûmdur. Zira mesele, menşe' ve mahiyet meselesidir. Kelâm, sahibinin fikrî bir suretinden ibarettir. "Üslûb-i beyan, aynıyla insan" vecizesi, -bazı tenkitlere kâbil olmasına rağmen- büyük ölçüde bu gerçeği dile getirir. Ediplerin üslûplarının incelenmesinden şu sonuç çıkmaktadır: Kelâmın kompozisyonu, kelâm sahibinin mizacına bağlıdır. Meselâ yazarın, mutedil veya asabi olduğu, anlatım tarzından anlaşılabilir. Arap edebiyatının en ünlü simalarından Mustafa S. Rafiî (ö. 1937), uzun zaman devam eden incelemelerinde bu usûlü uygulayıp yazarın üslûbundan, onun ekseri vasıflarını çıkarabildiğini bildirir.5 Mizacı sakin olan bir edipten, asabi mizaçlı Câhız (ö. 255/869) tarzında bir şeyler yazması istenildiğinde, onun zorlandığı, bunu beceremediği rahatlıkla görülür. İşte Kur'ân'ın üslûbu, kendisini hemen ayırt ettiriyorsa bu, onun beşer eseri olmadığından ileri gelmektedir. Gerçekten, "Kelâmullah ile kelâm-ı beşer arasındaki fark, Hâlık ile mahlûk arasındaki fark gibidir."6 Kur'ân'ı dikkatle okuyan kimse, vicdanının derinliklerinde, Yaratıcının sıfatlarıyla, yaratığın sıfatları, Hâlık'ın zâtı ile mahlûkun zâtı ve Yüce Rabbin üslûbu ile kulun üslûbu arasındaki sonsuz farkı anlar.7 Arberry, The Holy Koran adlı İngilizce Kur'ân mealinin önsözünde, Binbir Gece masalları'nı Fransızca'ya çeviren Mardus'un Kur'ân hakkında şu sözünü nakl eder: "Kur'ân üslûbuna gelince, o kelâmullahtır. Aslında bu, Allah'ın Kendisine has üslûbudur (style personnel d'Allah). Üslûp, ilgili varlığın mahiyeti olduğuna göre, onun da ilahi olması gerekir.”8 Kur'ân'ın indirildiği çağda Arap edipleri bunu pek iyi anlama konumunda oldukları içindir ki, Kur'ân'ın tehaddisi, yani kendine nazîre getirilmesi hususunda meydan okuması karşısında boyun eğmekten başka çare bulamadılar. Zira gördüler ki mesele derece farkına değil, mahiyet farkına racidir.

Müşriklerin Kur'ân hâdisesini izah etmek için söyledikleri son söz "Bu, olsa olsa büyücülerden nakledilen ve muhataplarında büyük tesir bırakan bir sihirdir" (Müddessir 74/24). "Sihir" yani etkisi belli, ama sebebi gizli. İnsanın iradesinin rağmına ona nüfuz edip kendisine hakim olan güç! Kur'ân'ın beyanı, asâ-yı Musa (a.s.) gibi öbür sihirbazların tesirini ortadan kaldırınca, bu gücün bambaşka bir güç olduğunu anladılar. Yoksa onlar, gerçekten söz ustaları idiler. Panayır ve fuarlarında en kıymetli malları, bazen yıllarını vererek hazırladıkları (Havliyyat) kasideleri oluyordu. Jürilere sunulan edebi ürünlerin nasıl titiz eleştirilere maruz kaldıklarını tarihler nakletmektedir. Ukaz panayırında Hansa'nın, en meşhur şairlerden Hassan'ın bir beytinde bulduğu on hata meşhurdur.9

Beliğler, birbirinin eksiklerini bulmak özelliği ile ünlüdürler. Gerçekten onlar, başkalarının sözlerinde bulunan gerek üslûp, gerek muhteva bakımından zayıf noktaları bulmakta pek mahirdirler. Bu taraflara dikkat etmekle, yarışmada, karşılarında olanlara galip gelme imkânları artar. Ediplerin mizacında bu yarışma hissi galip olduğundan, onlar tesir yarışı içine girmişlerdir. Sanat ifadesinin orijinal hâlini sanatkâr, ruhunda hisseder. Onu ifade ettiğinde bizler beğeniriz. Edip ise, ifadesinden ziyade ruhunda hissettiği ve fakat hissettiği şekilde ortaya koyamadığı mükemmel aslı beğenir. Zira bir ihsas, ruhta duyulduğu müddetçe, onda ruhun kemali bulunur. Duyularla ifade edilmesi hâlinde, duyuların eksikliği onda da kendini gösterir. Lisanî bir hilkatle yaratılan ve kelimeleri şiir ve edebiyat ortamından öğrenerek büyüyen, kelâmdaki tesirle bayılıp ayılan, bir anda parlayıp savaş çıkaran veya savaşırken bir beliğ sözle sulha giriveren o zamanki Araplar, bu yaratılışın hassasiyetiyle, kendi ifade ve beyan özellikleriyle, hissettikleri duyguların mükemmel şekilde ifade edildiğini görünce aczlerini, bedahet derecesinde anladılar. Ancak bazılarının kalplerindeki şiddetli inkârları bu ikrarlarını önledi.10 Kur'ân meydan okuyup onların en duyarlı oldukları taraflarına dokunduğu hâlde, hattâ Kur'ân'ın tamamına nazire istemekten vazgeçip muhtevasının gerçek olmasını da şart koşmayıp, yalan ve hayallerle dolu olsa dahi, sırf edebi metin olması itibariyle, etkili olabilecek on sûre miktarı bir kısmın naziresini, hattâ en sonunda İhlâs veya Kevser sûresi gibi bir satırlık bir sûresinin bile naziresi ile yetindiği hâlde bunu yapamadılar.11Kur'ân Üslûbunun Başlıca Özellikleri

1- Kur'ân, mevcut edebî türlerden farklıdır. Arapça'daki başlıca edebî türler nazım (şiir) ve nesir idi. Şiirin vezinli ve kafiyeli olması şartı vardı. Nesir ise secili veya mürsel tarzda olurdu. Kur'ân, bunlardan hiç birine dahil değildir. Bununla beraber, Kur'ân'dan kısa bir parça okuyan kimse, ahenkli bir tesirin kendisini sardığını hisseder. Bazıları, Kur'ân'da seci olduğunu zannedebilir. Ama unutmamak gerekir ki, secide cümlelerin aynı vezinle devam etmesi şarttır. Yoksa bazı cümlelerin kafiyeli veya vezinli bitmesi, seci için yeterli sayılmaz. Meselâ, sözün bazı mısraları iki, bazıları dört kelimeden meydana gelmek suretiyle vezinleri ve usûlleri değişince bu, seci sayılmaz.12 Oysa Kur'ân, böylesi kayıtlardan azadedir. Bir kısım âyetlerin vezinde veya fasıla harfinde uyuşması ile seci gerçekleşmez.13

Seyyid Kutub, Kur'ân üslûbunun büyüleyiciliğini, onun hem şiirin hem de nesrin meziyetlerini bir araya toplayan nazmına irca eder.14 Taha Hüseyin'in: "Kur'ân ne şiirdir, ne de nesirdir; o, Kur'ân'dır." sözünü naklederek: "Bizim bu kabil kelime oyunlarına ihtiyacımız yoktur. Kur'ân nesirdir, ama kendine has, harika bir nesir sanatını havi, mümtaz bir türdür." der.15

2- Kur'ân'ın ses nizamından ve lügavî güzelliklerinden hasıl olan eşsiz bir âhengi vardır. Kur'ân nazmında kelimelerin, harflerin, sükûn ve harekelerin, med veya kasırların (uzun veya kısa hecelerin) nizamında tecelli eden, kulağa ve ruha hoş gelen bir musikisi vardır. Arapça bilmeyen biri bile, onu tertil üzere okuyan bir kâriye kulak verdiğinde, diğer musiki ve şiir nağmelerinin ötesinde, etkili bir âhenk hisseder. Alışılmış musikinin nağmeleri birbirine benzediğinden, çok geçmeden, dinleyiciye usanç vermeye başlar. Şiirde de aynı vezin ve kafiye devam edip bir süre sonra bıktırmaya başlar. Kur'ân âhengi ise biteviye olmayıp bir sesten diğerine geçer. Tecvid ilminde mehmuse, mechure, kimisi tok sesli, kimisi ıslık sesli, bazısı hafi bazısı zahir diye sınıflandırılan bu sesler binlerce çeşit olarak öylesine sıralanır ki, onların kompozisyonlarından her zaman hayranlık veren bir ses armonisi meydana gelir. Bu armoni, Arap veya Arap olmayanı ile bütün insanlığı, nâzil olduğu asırdan günümüze kadar heyecan ve ihtizaza gark etmektedir. Bu âhenk, Arapça ifadeye raci değildir. Zira Kur'ân'ın dışındaki Arapça metinlerde bu özellik bulunmaz.16

3- Kur'ân'da mânâ ile lâfız dengesi vardır. İstenilen mânâyı anlatmak için, hangi kelimeler gerekiyorsa, fazlası veya eksiği olmaksızın, Kur'ân onları kullanır. Mânâ kelimeye bürünerek lâfız hâlinde dökülür. Bu iş nazari olarak kolay görünse de, Kur'ân'ın dışındaki sözlerde gerçekleştiğine ancak ender olarak rastlanır. Ediplerde veciz ve öz söyleme, mânâ aleyhinde işler. Kelâm âdeta bilmece hâline gelir. Mânâyı etraflıca anlatmak istediklerinde ise sözü uzatırlar. Bu da sözün parlaklığını giderir; muhatap, asıl mânâ ile tali mânâyı fark edemeyecek hâle gelir.17 İbn Atiyye (ö. 542/1148) gibi bir üstadın şu sözü, hemen hemen bütün müfessirlerce kabul edilerek nakledilir: "Kur'ân'dan bir lâfız çıkarılacak olursa, Arap lisanının tamamı alt üst edilse bile, onun yerini tutabilecek tek kelime bulunamaz" (...). Bazı müfessirlerin bir takım kelimeler hakkında dikkatsizce kullandıkları zâide, mukhame gibi tabirler eleştirilmiştir. Aslında Kur'ân'da zaid söz olmayıp, bu gibi kelimelerin de mutlaka ifade ettikleri tamamlayıcı unsurlar ve incelikler mevcuttur.18

4- Kur'ân, edebî türlerin hepsinde mükemmeldir. Teşri, kıssa, cedel ve münazara, mev'iza, tarih, zühd ve rekaik gibi birbirinden çok farklı edebî türlerin hepsinde söz söylediği hâlde onun ifadesi, nazmının metanetinde, güzelliğinde, fesahatinde hep aynı yüksek seviyeyi gösterir. Birinden diğerine maharetle geçerken, muhatap hiç bir kopukluk ve irtibatsızlık hissetmez. Oysa edipler, en fazla bir iki nevide mahir olurlar. Çünkü anlatılmak istenilen mânâ geniş, misalleri zengin olduğu nisbette konuyu anlatmak rahat olur. Buna karşılık mânâ sınırlı, konu hakkında bilgi az olduğu ölçüde anlatmak zorlaşır, kelimeler bulunamaz olur. Bu sebeptendir ki, Arap ediplerinin en çok söz söyledikleri alanlar; fahr, hamase, mev'iza, medih ve hica (öğünme, kahramanlık, öğüt övme ve yerme) olmuş, buna mukabil felsefe, teşri ve muhtelif ilimlerin sahalarında ise pek az dolaşmışlardır. Bu, diğer milletler için de aşağı yukarı aynı derecede geçerlidir.

5- Kur'ân, aynı anda farklı seviyelere hitap eder.19 Zannedilmesin ki, âyetten zıt mânâlar çıkabilir. Gerçek şudur: Bir çok âyetin genel mânâsı aynı kalmakla beraber sathı, derinliği ve kökleri bulunabilir. Geniş kitle zahiri mânâyı; kültürlü kesim derinlikteki mânâyı; ihtisas ehli ise mânânın köklerinin çoğunu anlar ve gelecek nesillere de yeni taraflar kalır. Farklı anlayışlara imkân veren bir âyeti, ilk nesiller kendi durumlarına göre, daha sonraki nesiller ise ulaştıkları ilmi seviyelere göre anlarlar. Ancak şu var ki, önce yaşayanların devirlerinde, sonra gelenlerin anladıkları mânâya dikkat çekecek hususlar mevcut olmadığından, eskilerin bunu bilmeleri elbette beklenemez.20 Hülasa Kur'ân, muhtelif zekâ ve istidatların, zevklerine göre hisselerini alabilecekleri şekilde âyetlerini ve cümlelerini vaz' etmiştir. Binaenaleyh Arapça dilbilgisi kurallarına, belâgat prensiplerine ve İlm-i Usûl'e uygun olmak şartıyla, müfessirlerin farklı yorumları; zamanlara, tabakalara ve zekâlara göre murad ve caizdir, diye hükmedilebilir.21 Meselâ dağların kazık oluşu (Nebe', 6-7) çeşitli seviyelerde farklı farklı alanlara pencere açar. Âyetlerin farklı seviyelere bütünün bazı taraflarını göstererek hitap etmesi, insanların ilmî seviyelerini gözetip onların anlayış seviyelerini okşaması, yanlış bilgi vermeksizin, o akıl ve anlayışları ihlâl etmeksizin onlara hitap etmesi, tek başına bir mûcizedir.

6- Konuların iç içe olması. Kur'ân, mutad kitaplar gibi konu esasına göre bölümlere ayrılmamıştır. Müsteşrikler ile onlardan etkilenen bazı kimseler, onun bu özelliğini "sadelik ve bedeviyet"e bağlarlar. Hâlbuki bu da, Kur'ân'ın orijinal taraflarından biridir. Diğer taraftan, Kur'ân insanların telif alışkanlıklarına uymaya mecbur değildir. Daha da önemlisi şudur ki: Yazarların kitaplarını bölümlere ayırmaları aklî bir zaruret değildir. Onlar, kitapların takip ettiği maksatların ışığında bu işi yaparlar. Kur'ân'ın uygun bulduğu tarzın, onun irşad ve hidayet maksatlarını en iyi şekilde gerçekleştirdiğinden bu tarzı seçtiği söylenebilir. Telif alışkanlıklarına taassupla bağlanmak, acizden ileri gelir.22 Kur'ân'ın ihtiva ettiği konuların hepsi şu küllî mihver etrafında dönmektedir: O da, insanları, kendi fikir ve iradeleriyle Allah'a kulluğa davet etmektir. Kur'ân, bütün kâinatın merkezini teşkil eden bu külli mânâyı; teşri, kıssa, tarih, mev'iza, cedel, tasvir, va'd ve vaîd gibi çeşitli mevzuların hepsine bir ruh kılmış ve o cüzleri bir kompozisyon içinde kaynaştırmıştır. Bundan ötürü Kur'ân, naklettiği kıssaya okuyucusunun dalıp gitmesini önlemek için, irşad unsurlarından bir kaçını kıssa içine yerleştirir. Külli mânâyı hatırlatma, konulara göre sıralanmamış, yani kalıplaşmamış kelâmda daha etkili olur.23 Kur'ân'ın, son derece fazla sayıdaki konuları bir araya toplamasına rağmen tutarsızlıktan, irtibatsızlıktan kurtulması, bu küllî mânânın ona ruh olmasındandır.

Vücudu meydana getiren ve ilk bakışta dağınık duran bir çok uzuv, nasıl organik bütünlüğe mani değilse, bilâkis ayrı ayrı yerlerde olmaları canlı organizmanın devamının şartı ise, Kur'ân'daki çeşitli mevzuların arasına, siyakla uyum sağlayacak şekilde, merkezi mânânın serpiştirilmesi de ruhun, bedenin her tarafına sirayet etmesi kabîlindendir.

Ayrıca Kur'ân, insana hitap ettiğinden, insanın anlayışına uyum sağlar. İnsanın hayatında tahlilî (ayırmaya yönelik, analytique) değil, terkibî (birleştirmeye dönük, synthetique) bütünlük vardır. Bizden her birimiz insan olarak kendimize hakim ve bütünlüğümüzü korurken, bazen parça parça meselelerle ilgileniriz. Böylece objeler yönünden bir dağınıklık görülür. Fakat mühim olan, objelerin değil, süjenin, öznenin durumudur.24 Ayrı şartlarda, ayrı zamanlarda ve farklı konularda ani ve def'i, âdeta ilka olunan tarzda, açıkça başka bir âlemin nişanlarını taşıyan, baş taraflarında bazen şifreler bulunan pek önemli muhabere kayıtları olan vahiyler mecmuası Kur'ân, ayrı ayrı halkalardan ibaret olduğu hâlde, bir tek sebîke (altın kalıbı) gibidir. Oysa yazarlar, devam eden sözde bir fikirden öbürüne geçerken sık sık zorlanıp noksanlıklarını haza, elâ, inne ("işte", "böylece", "şu hâlde", "demek ki", "nitekim") gibi kelimeleri kullanarak tamamlamaya veya kitaplarını bahis veya paragraflara ayırmaya mecbur kalmışlardır.

7- Tekrarlar. Hem irşadın bir gereği olarak, hem de tehaddisini hatırlatmak için Kur'ân, bazı kıssa, cümle veya kelimeleri tekrar eder. Konuyu kıssalar bakımından ele alacak olursak: Meselâ Âdem (a.s.) ile İblis kıssasının altı yerde tekrarlandığı zannedilir (Bakara 34 vd., A'raf 11 vd., İsra 61 vd., Kehf 50, Taha 116 vd., Sâd 71 vd ). Fakat biraz dikkat edilecek olursa bunlardan hiç bir anlatımın öbürünün tam tekrarı olmadığı anlaşılır. Yapılan şey, Kur'ân'ın ilgili siyaka göre bu hâdisenin muayyen taraflarını muhatabın dikkatine vermesidir. Aslında Kur'ân üslûbunda "kıssalar (kıssa olarak) anlatılmaz, hemen esasa dönebilmek için hatırlatılır."25 Kıssa olduğu gibi tekrarlanmaz, kaçınılmaz olan kısmı ister istemez tekrarlanır. Bir konunun farklı bir üslûpla, değişik bir siyakta ve değişik bir maksadı vurgulamak için karşımıza çıkması, aslında tekrar sayılmaz. Bu tarzda yapılan "tekrarla hakikat bulanmaz, aksine vuzuh ve ikna gücü kazanır."26

8- Kur'ân'da beyan tarzları son derece çeşitlidir. Meselâ, bir işin yapılması için açık emir kipinin yanında on beş kadar ayrı üslûp kullanır.27

9- Akla ve duyulara dengeli hitap eder. Kur'ân üslûbu hem akla, hem duyguya aynı anda hitap ve her ikisini de tatmin eder.28 Meselâ, Nebe' sûresinde, Kâf suûresinde ba's ve haşri, Kasas 68-75 ve Rum 20-30 parçalarında Allah'ın varlığını ve birliğini Kur'ân'ın nasıl ispat ettiğini, sayısız başka örnekler arasında okuyabiliriz. Beşer ifadesi akıl ile duygu arasında dengeyi kuramaz.. Zira insanlarda düşünen kuvve ile duyan kuvve tam denge hâlinde bulunamaz. Olsa bile aynı anda dengede olmaz, değişik zamanlarda olabilir. Fakat her cümlede bu dengenin bulunması vaki değildir. Kur'ân'da ise bu muvazene mevcuttur. Zira Kur'ân, bir işi diğer işlerine mani olmayan Zât'ın, ruhla bedeni bir arada yaratan Zât'ın kelâmıdır.29

Mezkûr özellikler, Kur'ân-ı Kerim'in üslûbunun başlıca hususiyetleridir. Ama bu mûcizevî üslûbun ötesinde i'cazın asıl sebebi, tek cümle ile, onun Allah'ın kelâmı olmasından ileri gelmektedir. Yoksa mûcizelik, sadece ele aldığı mevzulardan veya onları anlatım şeklinden kaynaklanmaz.30

Onun bu hususiyetini kavramış bir batılı bilim adamı, Fransızca Kur'ân mealine yazdığı önsözde şöyle demiştir: "Kur'ân, mûcize olarak zuhur etti. Mütercimin o mûcizeyi yeniden yapabilmesi hiç mümkün olabilir mi? Olsa olsa o, bu metne duyduğu saygı sayesinde, onun bir aksini (tecellisini) aktarabilir."31 Bu özellikleri sebebiyledir ki Kur’ân, on dört asırdan beri dünyanın en çok okunan kitabı olmasına rağmen hiç eskimedi. Oysa en beliğ ediplerin bile eserleri tekrara dayanamaz, bir süre sonra parlaklıklarını kaybederler.

Kur'ân, mübîndir. Bunun mânâsı; Allah'tan geldiğinin aşikâr olması, hak ile bâtılı açıkça ayırt etmesi, hidayetin temel hakikatlerini bildirmesi gibi yönler itibariyle "açık" olmasıdır.32 Yoksa bu, ondaki her şeyin ayan beyan, biteviye olması, onu anlamada çoban ile üniversite profesörünün eşit durumda bulunması demek değildir. Zaten mübînin anlamı bu olsaydı, yani Kur’ân'ın tefsirine ihtiyaç bulunmasaydı, Allah Teâlâ Kur'ân'ı beyan etme vazifesini (Nahl 16/44) Hz. Peygamber'e (a.s.) vermezdi.33

Kur'ân üslûbu, üstün belâgatı, sesleri ve harfleri seçmesi, âhengi, kelâmdaki insicam ve tutarlılığı, terğib ile terhib arasında, Cennet nimetleriyle Cehennem azapları arasında dengeli tasvirleri ile dinleyenleri büyüler. Eğitici kıssalar ve meseller ile, gerçekleri bedahet hâline getirerek, fikir tartışması gerginliğe girmeden hedeflenen telkin gayesine ulaşır. "Avrupa'da bazan kötü bir niyetle ve kaba bir tarzda, Kur'ân'da peygamber kıssalarının tekrarlanmasının sıkıntı ve usanç verdiği söylenir. Muarız Mekke müşrik ortamı da, 'Bunlar, öncekilerin masalları' diye, alaylı bir şekilde onu eleştiriyorlardı. Oysa burada önemli olan husus, Kur'ân'ın, bu kıssaları kullanma tarzı ve onlara gördürdüğü işlevdir. Bu Kitap'ta, kıssaların her biri bir delile dönüştürülür. Kur'ân, kıssalar vasıtasıyla muhataplara şunu anlatmak ister: 'Istikbali belirleyen de, mazidir'. Böylece, işkenceye maruz kalan mü'minlerin, sonunda Allah'ın yardımıyla kurtulup kâfirlerin helâk edileceklerini ima eder. Şu hâlde kıssalarda tekrarlar eksiklik değil, muhatapları ikna vasıtasıdır."34 Kur'ân'ın beyanındaki bu büyüleyici özellik öylesine zengindir ki; icaz, teşbih, temsil, istiare, iltifat, tasvir, cedel, kasem gibi oldukça fazla sayıdaki üslûp özelliklerinin en güzel örneklerini Arap düşüncesi ve zevki Kur'ân'da bulmuş, nesiller boyunca ondan yararlananlar onun zenginliğini tüketememiş olup, hâlâ her yeni nesil onları kendisine yeni gelmiş mesajlar olarak algılamaktadır.35

Dipnotlar

1- S. Nursi, Sözler, s.385.

2- Suat Yıldırım, Kur'ân-ı Kerim ve Kur'ân İimlerine Giriş, İstanbul, Ensar Yay., 1997, s. 119.

3-Kasım M. Cerrah ve Es'ad Ali, el-Uslûbu's-Sahih fi'l-Belâga, s. 6.

4-İbn Haldun, Mukaddime, s. 414.

5-M.S. Rafiî, İ'cazu'l-Kur’ân, Beyrut, 1973, s.202.

6-Buharî, el-Edebu'l-Müfred.

7-Subhi Salih, Mebahis fi Ulûmi'l-Kur'ân, Beyrut, 1968, s. 29.

8-Ehvanî, Ahmed Fuad, Musıkiyyetu'l-Kur'ân, Mec. el-Ezher, 41 (1969), s.70.

9-Bu beyt hakkında eleştiriler için bkz. M. S. Rafiî, İ'cazu'l-Kur'ân, Beyrut, 1973, s. 225.

10-M.S. Rafiî, İ'cazu'l-Kur'ân, s. 192.

11-Tefsiru'l-Menar, 1, 225-228.

12-M. S. Ramazan el-Bûtî, Min Revai'i-l-Kur'ân, s.111

13-Krş. Osman Keskioğlu, Kur’ân-ı Kerim Bilgileri, s. 202.

14-Kur'ân'da Edebî Tasvir, Trc. Süleyman Ateş, Ankara, 1969, s. 155-156.

15-Krş. Dihlevî, el-Fevzu'l-Kebir, s.165.

16-O. Keskioğlu, Kur’ân-ı Kerim Bilgileri, s.199.

17-M. Draz, en-Nebeu'l-Azim, s.125 ; Zerkanî, Menahil, 2, 324.

18-Zerkeşî, el-Burhan, Kahire, 1957, 2, 177-178.

19-Dihlevî, el-Fevzu'l-Kebir, s. 167.

20-M. Tahir İbn Aşur, Tefsiru't-Tahrir ve't-Tenvir, 1, 94 ve 145 ; M. S. Ramazan el-Butî, Min Revai'i'l-Kur'ân, s. 114 .

21-S.Nursi, İşaratu'l-İ'caz, s.42.

22-Krş. Dihlevî, el-Fevzu'l-Kebir, Trc. M. Sofuoğlu, s.91; Zerkanî, Menahil, 2, 361-362.

23-Dihlevî, el-Fevzu'l-Kebir, Trc. s. 98.

24-S. Yıldırım, Kur'ân-ı Kerim ve Kur'ân İlimlerine Giriş, s.150.

25-M. Hamidullah, s. 19

25-A. J. Arberry, The Koran Interpreted'den naklen K. Küfrevî, Hz. Peygambere Dil Uzatanlar, (Der. Ahmet Altınışık, Oryantalizmin Soruları kitabı içinde ), s. 167).

27-Bunlar için meselâ bkz. Zerkanî, Menahil, 2, 319-322.

28-Adnan M. Zarzur, Ulûmu'l-Kur'ân, s.261.

29-Suat Yıldırım, Kur'ân-ı Kerim ve Kur'ân İimlerine Giriş, s. 161-162.

30-F. Schuon, İslâm'ı Anlamak, Trc. M. Kanık, İstanbul, İz Yay. 1988, s. 56.

31-Jean Grosjean, D. Masson'un Le Coran adlı tercümesine yazdığı önsöz, s. IX, Paris, Gallimard yay., 1967.

32-F. Schuon, Islâm'ı Anlamak, s.63

33-M. Ebû Zehre, el-Mu'cizetu'l-Kübrâ: el-Kur'ân, paragraf: 234.

34-R. Blachere, Introduction au Coran, s.180-181. Krş. M. Esed, Kur’ân Mesajı, 1, XII.

35-R. Blachere, Introduction au Coran, s. 181.

Bibliyografya

- Adnan Muhammed Zarzur, Ulûmu'l-Kur'ân, Beyrut-Dimaşk, el-Mektebu'l-Islami, 1984.

- Arberry, A., The Koran Interpreted, 2 vol., New York, 1955.

- Blachere, R., Introduction au Coran, Paris, 1959.

- el-Buti, M. Said Ramadan, Min Revai'i'l-Kur'ân, Dimaşk, 1390/1970.

- Dihlevî, Şah Veliyyullah, el-Fevzu'l-Kebir fi Usûli't-Tefsir, trc. Selman en-Nedvî, Kahire, 1407/1986.

- Draz, Muhammed, en-Nebeu'l-Azim, Kahire, 1389/1969.

- Ebû Zehra, Muhammed, el-Mu'cizetu'l-Kübrâ: el-Kur'ân, Kahire, Daru'l-fikri'l-arabî, 1970.

- el-Ehvanî, Ahmed Fuad, Mûsıkiyyetu'l-Kur'ân, Mec. el-Ezher, 41(1969).

- Esed, Muhammed, Kur'ân Mesajı, Trc. C. Koytak- A. Ertürk, İstanbul, İşaret Yay., 1996.

- İbn Aşur, Muhammed et-Tahir, Tefsiru't-Tahrir ve't-Tenvir, Tunus, 1985.

- İbn Haldun, el-Mukaddime, Kahire, Mat. el-Behiyye, tarihsiz.

- Kasım M. el-Cerrah ve Es'ad Ali, el-Uslûbu's-Sahih fi'l-Belâgati ve'l-Arûd, Beyrut, 1964.

- Küfrevî, Kasım, Hz. Peygambere Dil Uzatanlar, ("Oryantalizmin Soruları" külliyatı içinde Der. A. Parlakışık), Istanbul, İnsan Yayınları, 1995.

- M. Abduh ve M. Reşid Rıza, Tefsiru'l-Menar, Kahire, 1373.

- Masson, D., Le Coran, Paris, Ed. Gallimard, 1967.

- Nursi, Said, Sözler, Istanbul, Sinan Matbaası, 1958.

- --: İşârâtu'l-İ'caz, trc. A. Nursi, Ankara, 1978 .

- Rafiî, Mustafa Sadık, İ'cazu'l-Kur'ân, Beyrut, 1973.

- Schuon, Fr., Kur'ân'ı Anlamak, trc. M. Kanık, İstanbul, İz Yayıncılık, 1988.

- Subhi es-Salih, Mebahis fi Ulûmi'l-Kur'ân, Beyrut, 1968.

- Süyuti, Celâleddin, el-İtkan fî Ulûmi'l-Kur'ân, Kahire, Halebi, 1951.

- Udayma, M. Abdulhalık, Dirasat li Uslubi'l-Kur'ân, Riyad, 1972-1980.

- Yıldırım, Suat, Kur'ân-ı Kerim ve Kur'ân İlimlerine Giriş, Istanbul, Ensar Yayınları, 1997.

- Zerkani, M. Abdulazim, Menahilu'l-İrfan fi Ulûmi'l-Kur'ân, Kahire, 1362/1943.

İslam Toplumlarında Kur'ân-ı Kerîm'in Yeri ve Açıklaması

Dr. Ferhat Acar

Bu makalede Kur’ân-ı Kerîm’in Müslüman topluluklardaki yeri, algılanışı, tecrübe ve tatbik tarzı ile tefsiri gibi konular üzerinde durulmaya çalışılacaktır. Fakat, Müslümanların Kur’ân-ı Kerîm karşısındaki tutumu konusuna geçmeden önce Kur’ân’ın mahiyetiyle ilgili küçük bir girişte bulunmak faydalı olacaktır.

Kur’an ve Faziletleri

Öncelikle belirtelim ki, Müslümanların Kur’ân-ı Kerîm’e bakış açılarını belirlemede en etkin faktör, onların Kur’ân’ın mahiyetiyle ilgili anlayış ve inançlarıdır. Kur’ân’ın mahiyeti söz konusu olduğunda da üzerinde titizlikle durulacak ilk konu â€˜Kur’ân nedir? sorusudur. Bu soruya istisnasız her Müslüman’ın, “Kur’an, Allah’ın (c.c.) insanlığa gönderdiği son Kelam’ıdır.” şeklindeki cevabı, evvel emirde bize Kur’ân’ın mahiyetiyle ilgili önemli açılımlar sunmaktadır. Üzerinde ittifak edilen tarife göre ifade edecek olursak Kur’ân, “Allah Rasûlü’ne (s.a.s.) indirilen, mushaflarda yazılan, tevatürle nakledilen, tilavetiyle taabbüd olunan mu’ciz bir kelâm’dır.” (es-Salih 1965, 21) Evet Kur’ân’ı Kerîm, insanın hidâyete kavuşması ve doğru yolu bulması için Allah tarafından gönderilmiş son İlâhîi Kelâm’dır. Kur’ân’ın kendi beyanıyla aktaracak olursak “...(bu) bir Kitap’dır ki, hikmet sahibi, her şeyden haberi olan (Allah) tarafından âyetleri sağlamlaştırılmış, sonra da güzelce açıklanmıştır.” (Hûd, 11/1)

Her şeyden önce Kur’ân, dinî metinler arasında kendi kendine referansta bulunan ve bu özelliğiyle kendi kendini açıklama imkânı sunan eşsiz bir Kelâm’dır. Ayrıca Kur’ân’ı diğer kitaplardan farklı kılan bir başka özellik de, kendisinden nasıl istifade edileceğini ona şartsız ve kayıtsız yaklaşanlara bildirmesidir. Pek çok âlimin de belirttiği gibi Kur’ân-ı Kerîm sadece insanoğlunun problemlerini tasvir ve teşhis etmekle kalmaz, onların çözümü için gerekli reçeteyi de sunar.

Biz Müslümanların, Kur’ân’ın mahiyetiyle ilgili önemle üzerinde durduğu bir diğer mesele de, Kur’ân’ın yeryüzündeki nazil olduğu şekilde semavi asliyetini korumuş ve 1400 yıldır inananlara rehberlik eden tek Kitap olduğu gerçeğidir. Kur’ân’ın mahiyeti konusunda üzerinde durulması gereken Kur’ân ve insan arasındaki ilişkinin belirlenmesinde bu rehberliğin inkâr edilemez bir yeri vardır. Kur’ân’ın merkezini oluşturan tevhid, risalet (nübüvvet), haşr ve ibadet/adalet esasları, insanlığın, bu çağrı karşısında müspet ya da menfi konumunu belirlemesini gerektirmektedir. Dinî terminolojimizde Kur’ânî çağrıya teklif ve bu hitabın muhatabına da mükellef denilmektedir. Mükellef(ler)in, teklifler karşısındaki sorumluluklarını yerine getirmeleri sonucu da, Kur’ân’ın ön gördüğü adalet, meveddet ve ahlâk kriterlerine göre hayatlarını sürdüren ideal toplumun inşâsı gerçekleşecektir. Mesele bu zaviyeden ele alındığında bütün varlığıyla Kur’ân’a bağlanmış mü’minlerin bu yüce Kelâm’la olan ilişkisinde pek çok sürecin olduğu açık bir şekilde görülecektir. Mü’minlerin Kur’ân’la olan diyalogunu zirvede temsil eden Efendimiz (s.a.s.), bizlere söz konusu süreçleri mealini vereceğimiz şu nurlu beyanlarında izah etmektedir:

Hâris el-A’ver anlatıyor: “Mescide uğradığımda gördüm ki halk, zikri terkedip malâyâni konularla meşgul oluyor. Çıkıp durumdan Hz. Ali’yi (r.a.) haberdar ettim. Bana:

- “Doğru mu söylüyorsun, öyle mi yapıyorlar?” dedi, Ben de:

- “Evet” deyince, O:

- “Ben, Rasulullah (sallallahu aleyhi ve sellem)’in şöyle ferman ettiğini işitmiştim.” dedi:

- “Haberiniz olsun, bir fitne zuhur edecek!” Ben hemen sordum:

- “Ondan kurtuluş yolu nedir Ey Allah’ın Rasulü?” Buyurdular ki:

“Allah’ın Kitabı’na uymaktır. (O öyle bir kitap ki) O’nda, sizden önceki (milletlerin ahvaliyle ilgili) haber, sizden sonra (kıyamete kadar) gelecek fitneler ve kıyâmet ahvâli ile ilgili haberler.. ayrıca sizin aranızda, (iman-küfür, taat-isyan, haram-helâl vs. nevinden) cereyan edecek ahvâlle alâkalı da hükümler vardır. O, hak ile batılı ayırdeden tek ölçüdür ve O’nda her şey ciddîdir. Kim bir zalimden korkarak ondan kopar ve onunla amel etmezse, işte o zaman Allah da onu helâk eder. Kim O’nun dışında bir hidâyet ararsa Allah o kimseyi saptırır. Zira o, Allah’ın en sağlam ipi (hablu’l-metin)dir. O, hikmet edâlı hatırlatan bir beyan.. ve Hakk’a ulaştıran bir yoldur. O, kendisine uyanları (değişik arzulara takılıp) kaymaktan, kendisini (kıraat eden) dilleri de iltibastan korur. Âlimler hiçbir zaman ona doyamaz.. Onu çokça okuyana usanç o vermez ve tadını eksiltmez. Onun insanlarda hayret uyaran yanlarının sonu gelmez. O öyle bir kitaptır ki, cinler onu işittikleri zaman, şöyle demekten kendilerini alamamışlardır: “Biz doğru yolu gösteren harika ve hiç duyulmadık bir Kur’ân dinledik. Biz onun (Allah kelâmı olduğuna) inandık.” O’nun üslûbuyla konuşan doğruyu konuşmuş olur. O’nunla amel eden mutlaka mükafat görür. Kim onunla hüküm verirse adaletle hükmeder. Kim ona çağrılırsa, doğru yola çağrılmış olur.” Ey A’ver, sen de bu güzel kelimeleri iyi belle.” (Gülen, Prizma, c: 4)

Kur’ân’ın faziletine dair olan bu hadis-i şerif, Kur’ân’ı tarif etmedeki câmiiyyeti yönüyle en mühim rivâyetler arasındadır. Eğer rivayette hadisin aslındaki silsile aynen korunmuşsa, maddeler arasında açık bir telâzumun olduğu görülmektedir. Meselâ, niye bunu aranızda hakem tayin etmiyorsunuz ki? Evet bu bir kavl-i fasıldır. İsterseniz bunu bir netice olarak görebilirsiniz. Kur’ân’ın dile getirdiği şeyler öyle şaka filan değil, ciddî konulardır. Burada aynı zamanda, Kur’ân’dan ellerin gevşetilmesi durumunda açık bir tehdit söz konusu edilmektedir. Tabiî, buna karşılık ona yönelmenin, onun hakemliğine müracaat etmenin de takdir edilmesi bahis mevzuu. Bu böyledir zira O, Allah’ın (celle celâluhu) en sağlam ipidir.” Hadisin daha iyi anlaşılması açısından burada çok önemli bir hususu dikkat çekmekte fayda vardır: Hadiste geçen “Metin” ifadesi aynı zamanda Cenâb-ı Hakk’ın isimlerindendir. Bu zâviyeden de, izâfetin konuya ayrı bir derinlik kazandırdığı muhakkak. Hadis, o ipin metin olmasını Lafz-ı Celâle’ye bağlayarak ifade ediyor, “Hablülmetin” veya “Hablühülmetin” demiyor, “Hablullâhilmetin” diyor...

İşte böyle, bütün esmâ-i hüsnâ’yı tazammun eden Allah ismi, habl-ü metine izâfe edilince, bu söz, bütün gökte ve yerde isimleri tecelli eden Allah’ın ipi mânâsını kazanıyor. O ip, semâdan size sarkıtılmış. -Rüyalarda da o ip semâdan sarkıtılmış bir halat şeklinde görülür ve dine bağlılık şeklinde yorumlanır ki, Abdullah b. Selâm rüyasında böyle bir ip görmüş, ona tutunmuş ve yukarıya doğru yükselmiş olduğunu nakleder.- Sizi Allah’a (celle celâluhu) yükseltmeye ve vuslata aldatmayan bir vesîle demektir. (a.g.e.)

Hadisin geniş izahı, Fethullah Gülen hocaefendi’nin Prizma c. 4 eserinde takip edilebilir.

Görüldüğü üzere Kur’ân, inanan insanların hayatında ayrı bir yere sahiptir. Kur’ân, tek yönlü basit bir bildiri değil, aynı zamanda dua, hikmet, ubudiyyet, emir-davet, zikir, fikir ve şükür kitabıdır da (Nursi 1993, 357) ve mü’minler de onu böyle almış, hayatlarına böyle aktarmışlardır. olarak da görülmüştür.

Şimdi de, önce dinlenen, sonra ezberlenen ve okunan bu yüce Hitap karşısında Müslümanların kitap algılamalarını izaha çalışalım.

Kur’an’ın Müslümanların Nezdindeki Yeri

Kur’ân ve Mübelliği’nin (s.a.s.) beyanlarında Kur’ân’ı dinleme ve okumayla ilgili çok önemli açıklamalar vardır. Yüce Allah (c.c.), Kur’ân’da â€˜O Zikr’i Biz indirdik ve O’nun koruyucusu da elbette Biziz’ (Hıcr/15: 9) buyurmaktadır. Kelâm’ının muhafazasını garanti eden Allah (c.c.) kullarından onu sık sık okumalarını istemektedir. Kendileri hakkında sadece yaşadıkları değil, ileride yaşayacakları ahiret yurdunda da lehte ve aleyhte şahitlik edecek olan Kur’ân’ı mü’minler ilâhi diyaloğa (Mansur b. Ali Nasıf, 4: 5) katılım olarak algılamaktadırlar. Kur’ân kelimesinin içinde mündemiç olan kıraat (okumak) anlamının semantik örgüsünde de Müslümanların Kur’ân’a yaklaşımları hakkındaki önemli bir özelliğe dikkat çekilmektedir. Müslüman demek, bir manâda okuyan demektir. Fakat bu okuma tarzını basit bir metin okumaktan çok ikrar, inkiyad ve bağlılığın fevkalâde yüksek olduğu bir adanmışlık şeklinde anlamak gerekmektedir. Çünkü Kur’ân’ın parça parça indiği ve Mushaf haline getirildiği günden itibaren ezberlenmesi ya da okunması, sadece Kur’ân’ın sıhhatli bir şekilde bize ulaşmasının değil, onun inanan insanların zihnî yapısını şekillendirdiği ve zihinlerde Kur’ân’la derin bir maneviyat ve vecdin yakalandığı gerçeğini göstermektedir. Bu ilişki Müslümanlar için Kur’ân’ı diğer kitaplardan farklı kılmaktadır. Kur’ân, her zaman ve zeminde Müslüman’ın hayatına aktif ve kesintisiz şekilde yön veren canlı bir hitaptır. Bu sebeple Müslüman, “Kur’ân okunduğu zaman onu dinleyin ve susun ki size rahmet edilsin” (A’râf, 7/204) âyetindeki â€˜susmak’ eylemini bile bu diyalogun bir parçası olarak algılar ve aktif bir şekilde onu dinler ve sükût eder. Başka bir ifadeyle onun susmasında derin bir ubudiyet hissi ve aşkın bir bağlılık, itaat ve teslimiyet söz konusudur.

Müslümanların Kur’ân karşısındaki bu teslimiyeti abartı olarak görülmemelidir. Efendimiz (s.a.s.) “Sizin en hayırlınız Kur’ân’ı öğrenen ve öğretendir.” buyurmaktadır. Bu özlü ifadelerinde o, bir şekilde Kur’ân’la münasebeti olanları öne çıkarmaktadır. Hattâ Uhud şehidlerinin defni sırasında Kıbleye en yakın hafızların konulmasını emir buyurarak, önceliği hafızlara verdiğini çok iyi bilmekteyiz. Kur’ân okumanın faziletini göstermesi açısından okuyan ve okuyamayan mü’minler arasındaki teşbihi de kayda değer bir konudur: “Kur’ân okuyan mü’min narenciye gibidir. Kokusu da tadı da hoştur. Kur’ân okuyamayan mü’min ise hurma gibidir. Kokusu yoktur ama tadı hoştur...” (a.g.e., 4:3-7)

Yukarıda da belirtildiği üzere mü’minler için Kur’an, bir dua kitabıdır da. Yatarken, kalkarken onu okurlar. Rukyelerini, hastalıklardan şifalarını hem kendisi şifa hem de kendisinde şifa olan (Yunus, 10/57; Nahl, 16/69) Kur’ân’dan yaparlar. â€“ Kur’an’ın kendisini şifâ olarak isimlendirmesi gerçekten ilginç bir konudur. Çünkü Kur’an, Tevrat, Zebur ve İncil’i hidayet ve rahmet sıfatlarıyla vasıflandırırken, sadece kendisini bu vasıflara ilaveten şifâ olarak da tanımlamaktadır. Bkz. İsra, 17/82; Fussilet, 41/44. â€“ Bunlarla ilgili rivâyetleri çoğaltmak mümkündür, fakat biz vahiy ortamını vahyin mübelliğinin (s.a.s.) yanında teneffüs etmiş birinin ilerleyen yaşlarında Kur’ân’a karşı tutumunu güzel bir şekilde gösteren şu örnekle yetineceğiz. Kurtubî’nin kaydettiği rivâyet göre: Hz. Aişe (r.ah), yatmadan önce sıklıkla “Mecîd’i getirin” derdi. Mushaf ona getirilir, o da Mushaf’ı alır ve göğsünün üzerine bastırır, onunla uyur, onunla kendini teselli ederdi. (Kurtubî 1967, 11:283)

Kur’an ve Okunma Tarzı

Kur’ân’ın Müslüman’ın hayatıyla olan ilişkisi çok yönlü ve oldukça da canlıdır. Bununla birlikte Kur’ân’ın okunması, ezberlenmesi, yaşanması vb. ile ilgili Kur’ânî ve nebevi tavsiyelerin yanısıra Kur’ân’ı kitaplardan bir kitap gibi okuyan, onu anlayamayan ya da anlamak istemeyen, onun rehberliğini gözardı eden, onu okuyup hazmedemeyenlerin durumuyla ilgili de yeterince uyarı mevcuttur. (Bkn. Miras 1972, 10:355) Bütün bunların farkında olan Müslümanlar da Kur’ân’a her açıdan saygı göstermişlerdir. Âlimlerimiz, “Kur’ân’a saygı gösteren Allah’a saygı göstermiştir. Kur’ân’a değer vermeyen, Allah’ın hurmetini ihlâl etmiştir” (Ayoub 1984, 1:11) derken bu hakikati dile getirmektedir. Onu en güzel bir şekilde okumak için mevcut olan kaideleri ihtiva eden tecvidi ilmî bir disiplin haline getiren Kur’ân âşığı mü’minler farklı tilavet tarzlarıyla da (hızlı, orta, yavaş okumalar gibi) okurun duygu ve düşüncelerini yönlendirecek etkileri ortaya çıkarmaya çalışmışlardır. Özellikle makamlı okumalarda ve Kur’ân’ın bizzat kendisinden kaynaklanan ses ve söz uyumu neticesinde okur kendisini Kur’ân’ı okurken farklı bir âlemde bulacaktır. Bu tecrübe sadece Kur’ân’ın manâsını bilenlerle sınırlı değildir. Kur’ân’ı Arapça okuyan fakat manâsını anlamayan milyonlarca Müslüman için de geçerlidir. Yalnız Kur’ân’ın manâsını anlayanların bu süreçte daha aktif olduğu da bir gerçektir. Kur’ân’ın mübelliği (s.a.s.) gibi, rahmet âyetlerinde durup (vakfu’l-ğüfran) Kur’ân’ın sahibinden rahmet dilemek, azap âyetlerinde durup, O’nun azab’ından yine O’na sığınmak, tekbirlerde tekbir, tevhidlerde kelime-i tevhidler getiren mü’min canlı ve aktif bir Kur’ân okuma sürecine girer. Çünkü onun için Kur’ân sadece iki kapak arasına yerleştirilmiş bir kitap değil, bilakis arınmasına vesile olacak yüce bir kelâm’dır. Günlük yaşantılarında sıklıkla kullanılan ve inananların şuur altına açık bir şekilde işaret eden bismillâh, elhamdulillâh, inşâllâh, mâşallâh vb. bir çok tabir, Kur’ân’ın birbirlerinden farklı dilleri konuşan Müslüman toplumların hayatındaki yerini göstermesi açısından oldukça önemlidir.

Kur’an ve Kur’an’ın Dili, Lâfzı

Müslümanlar, Kur’ân’ı her şeyiyle bir bütün olarak algılamışlardır. Onlar ne Kur’ânî teşriî ne de Kur’ân lafızlarını ve dilini kendisinden ayrı değerlendirmişlerdir. Kur’ân’ın ayrılmaz bir parçası olan dilinin Kur’ân’la ilişkisini bize merhum müfessirimiz Elmalılı M. Hamdi Yazır mükemmel bir şekilde özetlemektedir: “İnsanların sözlerindeki lafız ve manâ ilişkisi elbise ve beden ilişkisi gibidir. Elbise bedenin ayrılmaz parçası değildir. Halbuki Kur’ân’ın manâsı ile lafızları arasındaki ilişki beden ve cilt mesabesindedir ve kesinlikle ayrılamaz”. Müslümanların Kur’ân karşısındaki konumunu sadece onun dili, okunması ve anlaşılmasıyla sınırlandırmak mümkün değildir. Müslümanlar, Kur’ân’ı güzel bir şekilde yazmak için hat sanatını, en estetik sayfaların inşası için tezhib sanatını geliştirmişlerdir. Mazrufun yanı sıra zarfa da değer vermişlerdir. Kur’ân mushaflarını yüksekte tutarak hürmetlerini göstermeye çalışmışlardır. (Zerkeşi 1990, 2: 107; Süyuti 1993, 1:324) Birbirlerine verecekleri en özel hediye olarak Kur’ân’ı seçmiş, itinalı bir şekilde düğünde dernekte birbirlerine takdim etmişlerdir.

Kur’an ve Tefsirleri

Görüldüğü üzere Kur’ân’ın okunması, dinlenmesi, yazılması, korunması vb. her bir konuda oldukça hassasiyet gösteren Müslümanların onun tefsirine de ne kadar önem verdiklerine bugün sayısını tespit etmekten aciz kaldığımız tefsir külliyatı şahitlik etmektedir. Daha önce de belirttiğimiz gibi Müslümanlar, Kur’ân’ı salt bir metin olarak görmezler. Özellikle klasik tefsir ve usûl kitaplarına bakıldığında Kur’ân’ın mutheviyatıyla ilgili üzerinde durulan konular öncelikle, tevhid, nübüvvet, emr, nehiy ve diyanet gibi meseleler (Zerkeşî 1:111). Buradan da Kur’ânî hitabın Müslümanlar tarafından hem anlaşılma hem de ondan hayatlarına yön verecek talimat ve öğütler alma zorunlulukları olduğu ortaya çıkmaktadır. Çünkü Kur’ân’ın tefsir ve te’vili Müslümanların hayatiyetlerinin sürdürülmesinin bir ön şartı kabul edilmiştir. Şâyet Kur’ân’da 700’den fazla zikredilen teakkul, tedebbür, tefekkür, tezekkür ve teffekkuh gibi düşünmenin, anlamanın farklı boyutlarını ifade eden kelimelerin manâ dünyasına girilirse, Kur’ân okuma ve yorumunun mü’minlerin hayatında ne kadar önemli olduğu farkedilecektir. Biz Müslümanların Kur’ân’ı anlama gayretinin altında yatan öncelikli meselenin, okuduğu ve anlamaya çalıştığı âyet ve surelerin onun günlük yaşantısına ne gibi bir tesiri olduğu ya da onu müspet anlamda ne kadar değiştirebildiği ve dönüştürebildiği meselesidir. Bir batılının okuma ile ilgili söylediğini, Müslümanlar ile Kur’an münasebetine tatbik edebiliriz: Okuma (anlama), metnin ne anlama geldiğini değil, metnin okura ne yaptığını hayata aktarma sürecidir (Eagleton 1986, 85).

Bilindiği üzere Kur’ân’ın hedefi Allah’ın hoşnut olduğu fert ve cemiyetin inşasıdır. Kur’ân’ı anlamada da en öncelikli şart ondan istifade etmek, onu anlamak, ön yargıdan uzak, mutlak bir teslimiyet ve imanla ona yaklaşmaktır. Kur’ân’a kendisini doğrudan muhatap kabul eden mü’minin O’nu okurken şeytan’dan Allah’a sığınmasının (Nahl, 16/98) altında yatan espiri de, bir yönüyle bu olsa gerektir. Çünkü tilavetinin hakkını vermemiş, şeytanın tesirinden sıyrılıp da, tam manâsıyla maddî ve manevî kirlerden arınmamış (Vâkıa, 56/79) birisinin onu anlamaya çalışması Kur’ân açısından mümkün görülmemektedir. Büyük âlim Hâris el-Muhâsibî, Kur’ân’ı anlamanın ön şartları arasında zihnî hazırlık, kalbî teveccüh, kendini doğrudan Kur’ân’a muhatap kabul etme ve özellikle de muhabbeti zikreder. Ona göre muhabbet, bir sözün sevgiye ve idrake mazhar olması, onu söyleyenin sevgisinin kalplerdeki derecesine göredir (Muhasibî 1982, 302). (Değişik geleneklere sahip kişilerin Kur’an’ı yorumlamalarındaki farklılık ve zıtlıklarla ilgili değerlendirmeler için Yunus Ekin’in, Kur’an’a Göre İnançsızlık, İstanbul: Işık Y. 2001, çalışmasına bakılabilir.) Bu sebeple, bir kimse Allah’ın emir ve nehiylerine ne kadar uyabiliyorsa, O’nun Kelâm’ını o nispette anlıyor demektir. Bunun mefhumu muvafıkı ise, ne kadar çok Kur’ân’ı anlıyorsanız, o kadar çok Allah’ı seviyorsunuzdur.

Bununla birlikte, müfessirlerimizin Kur’ân’ı anlamada sahip oldukları yegane ölçü iman ve amel birlikteliği değildir. Şimdi öncelikle Müslümanların tefsirle ilgili çizdikleri meşhur çerçeveyi biraz daha sistematize ederek genel anlamda Kur’ân tefsirini iki ana kategoride değerlendirmeye, sonra da Müslümanların Kur’ân te’vili metodlarının temel parametrelerini göstermeye çalışacağız. Bu iki kategoriden birincisini metin içi, ikincisini ise metin dışı tefsir referansları oluşturmaktadır.

Metin içi referanslar derken de doğrudan Arap dilinin imkânları ve Kur’ân’ın bizzat Kur’ân’la tefsirini kastetmekteyiz. Tefsir literatürü bize müfessirlerimizin, kendisinden el-Kitâb olarak bahseden Kur’ân’ın yazılı Arapça bir metin olma özelliğinin oldukça farkında olduklarını göstermektedir. Kur’ân’ın söz konusu özelliğini bizzat kendisi de belirtmektedir: “Elif-Lâm-Râ. Bunlar apaçık Kitab’ın âyetleridir. Biz onu Arapça bir Kur’ân olarak indirdik ki anlayasınız” (Yusuf, 12/1-2). Burada dikkat çekilmesi gereken önemli bir nokta, Mekke halkının, Kur’ân Rasûlüllah’a (s.a.s.) gelmeden önce de Arapça konuşuyor olmalarıdır. Evet Kur’ân, onların anladıkları bir dilde gelmiştir. Bu sebeple müfessirlerimiz, Arap diline vukûfiyeti Kur’ân’ın anlaşılmasının olmazsa olmaz şartlarından kabul etmişlerdir. Tefsir usûlü kitaplarında müfessirin Kur’ân tefsirine başlamadan önce bilmesi gereken ilimlerin başında luğat, nahiv, sarf, belağat (bedî’, beyân, meânî), kıraat gibi linguistik donanımı mecburî gösteren sahaların gelmesi de boşuna değildir (Süyutî, 2:1209; Yıldırım 2001 [14/4], 5-7). Hattâ İslam medeniyetinin taşıyıcısı rolünü üstlenen Usûl-ü Fıkh ilmi de, bir açıdan Kur’ân lafızlarının delâletlerinin anlaşılması için geliştirilmiş bir yöntem kabul edilmiştir. Böylece âyetler açıklanırken Arapça’nın delâlet ettiği ve kullandığı kurallara uygun bir usûl ortaya konarak tefsir, kural tanımaz keyfilikten de kurtarılmaya çalışılmıştır. Nitekim Zerkeşî, her ilmin doğrudan Kur’an’dan kaynaklandığını, şayet Kur’an’dan kaynaklanmıyorsa, o ilmin bağlayıcılığının olamayacağını söyler. Çünkü ona göre Kur’an’dan kaynaklanmayan ilim delilsiz demektir.’ (Zerkeşî, 1:100). Aynı bakış açısını Suyûtî de paylaşır. Meşhur sahabî müfessir İbn Abbas’ın da dört kategoride değerlendirdiği tefsirin ikinci bölümünü Arap diline vukûfiyet oluşturmaktadır. Diğer bölümler veya Kur’an’daki diğer manâlar, kimsenin bilmekten müstağni olamayacağı, ilimde rusûh sahibi olanların bilebileceği ve sadece Allah’ın bileceği manâlardır. (Cerrahoğlu 1985, 228)

Sadece Arapça bilgisiyle, o dilin edebiyatının her bir parçasına (nazım-nesir) prestij muazzam kazandıran en mükemmel ve mu’ciz Arapça Kur’an’ı anlamak mümkün görünmemektedir. Bu sebeple müfessirlerimiz, Arap dili ve belağatının hususiyetlerinin bilinmesinin yanı sıra metin içi farklı göstergeler de kullanmışlardır. Bunlardan biri de siyaktır. Kelâmın akışı şeklinde açıklayabileceğimiz siyak, usulcülerimizin tenasub ilmi dedikleri âyetler arası münasebetle de ilişkilidir. Ayrıca hâlî siyak şeklinde ifade edebiceğimiz ve belağat terminolojisinde li kulli makamin makâl (her makama [kontekse] uygun bir söz vardır) şeklinde özetlenen önemli bir usul daha söz konusudur. Prof. Abdülhalîm’in de belirttiği gibi, konuyla ilgili modern bir teori ortaya koyan batılı dilbilimci Malnowski’den (context situation/hâlî kontekst), bin yıl önce Müslüman ilim adamlarının geliştirerek metin analizinde edebi bir çığır açtıkları şeydir. (Abdul-Haleem 1993, 73)

Hepimizin de bildiği gibi, bir metnin anlamı kendisinden bağımsız bir şey değildir. Metnin göz ardı edilerek yapılan yorumları kendilerini kolay kolay kabul ettiremezler. Ayrıca Kur’ân’da bazen lafızlar mecaz, müşterek, umum ya da husus bildiren özellikler gösterebilir. Bu tür ifadelerde kelimelerin sözlük anlamlarını bilmek yeterli olmayabilir; bu sebeple kelâmın akışı ve hâlî, hale dayalı siyak, Kur’ân’ın anlaşılmasında önemli bir yere sahiptir.

Bir diğer metin içi te’vîl aracı ise, müfessirlerimizin Allah Rasulünden (s.a.s.) tevarüs ettikleri bir usûl olan Kur’ân’ın Kur’ân’la tefsiridir (el-Kur’ân’u yüfessiru ba’duhû ba’dan). İbn Teymiye’nin esahh-u turuk (Kur’an’ı tefsir yollarının en doğrusu, en sağlamı), Şatıbi’nin ise, çok sayıdaki Kur’ân âyetleri ancak başka Kur’ân âyetleri ışığında tam olarak anlaşılır dediği âyetler arası münasebeti esas almaktadır (a.g.e., 73). Böylece Kur’ân’ın bir yerinde mücmel, mübhem, mutlak ya da umum olarak gelen bir ifade, başka bir yerde tafsîl, tefsir, takyîd ve tahsîs edilebilir. Modern edebiyat kuramları terminolojisinde intertextuality (metin-içi münasebet) (a.g.e., 73) tabirinin karşılığı olan bu yöntem, tefsir geleneğimizde çok sık başvurulan usuller arasındadır.

Müfessirlerimiz, Kur’ân tefsirini sağlam zemine oturtmak için sadece metin içi referansları kullanmamışlardır. Metin dışı da çok sayıda usule başvurmuşlardır. Bu usulleri bir cümleyle özetleyecek olursak, bunlar, 23 yıllık vahiy ortamının tarihidir. İyi bilinmesi gerektiği vurgulanan vahiy tarihini de Allah Rasulü (s.a.s.) ve sahabenin dinî, kültürel ve sosyal hayatı, esbâb-ı nuzûl ve nasih mensuh’la ilgili hususlar oluşturmaktadır. Bunlara ilâveten, usûlcülerimizin üzerinde durdukları Mekkî-Medenî ayrımını da zikredebiliriz.

Bu konuda öncelikle vurgulamamız gereken husus, Kur’ân’ın, Allah tarafından seçilen ve vazifesi tebliğ, temsil, tebyin ve tefsir olan Rasûlullah’ın (s.a.s.) vasıtasıyla insanlığa ulaştırılmış olduğu gerçeğidir. Bu sebeple, yaşayan Kur’ân olan Efendimiz’in (s.a.s.) Kur’ân’ın anlaşılmasında önemli bir yeri vardır. Muhâsibî, Allah Rasulü’nün (s.a.s.) Kur’ân’ın anlaşılmasındaki yerini şöyle açıklamaktadır: “Kur’ân’ı anlamak, O’nu gerçek manâda anlayıp anlatanı anlamadan geçer.” Çünkü din, Hz. Muhammed (s.a.s.)’in hayatında bilfiil tecelli ederek ve yaşanarak, muhatapların hitaba uymalarının, yani tedeyyünün (dini hayata hayat kılma) objektif zeminini teşkil etmektedir. Hitabın anlaşılması ancak bu noktadan sonra söz konusu olmaktadır. Böylece Efendimiz’in (s.a.s.) sadece sözleri değil, uygulamaları da öncelikli bir Kur’ân tefsiri olmaktadır. Allah Rasülünün (s.a.s.) hayatı, sözleri, uygulamaları müfessire Kelam’dan nelerin kastedildiğinin sağlamasını yapma imkânı vermektedir. Bu sebeple Hz. Ali, İbn Abbas’ı Haricileri iknaya gönderdiğinde Sünnet’ten, diğer bir ifadeyle yaşayan Kur’ân’dan delil getirmesini tavsiye etmiştir (Kardavi 2002 [38/3], 58).

Esbâb-ı nuzûl konusunu ise, doğrudan Efendimiz (s.a.s.) ya da vahiy ortamını müşahede eden sahabeden gelen rivâyetler oluşturmaktadır. Bir taraftan Kur’ânî hitabın referanslarına yakından şahitlik etmeleri, diğer taraftan Kur’ân’ın onların konuştukları ve anladıkları dille inmesi sahabe neslini ayrıcalıklı kılmaktadır. Çünkü âyetlerin iniş zamanını iyi bilen onlardır ve onlardan gelen bu rivâyetler Müslüman âlimlerin de belirttiği gibi Kur’ân’ın anlaşılmasında oldukça önemlidir. Bilindiği üzere Kur’ân, insanların karşılaştıkları dinî, içtimaî, ferdî ve ahlâkî meselelerini çözen ya da nasıl çözüleceğini gösteren İlâhî bir kitaptır. Kur’ân’ın bu fonksiyonu tarih boyunca devam etmektedir. Kur’ân, bütün insanlığın hidâyeti için indirilmiştir. Bu sebeple, zaman ve mekânın farklılığı ya da insanoğlunun bazı problemlerinin şekil değiştirmesiyle Kur’ân’ın hidâyet fonksiyonu değişmemektedir. 1400 sene önce insanlığa yol gösterdiği gibi şimdi de göstermektedir. İşte tam bu noktada esbâb-ı nuzûl rivâyetlerinin gerekliliği ortaya çıkmaktadır. Bu çok çeşitli olaylara sınırlı Kur’ân nasslarının aydınlatıcı ikliminden istifade ettirmek esbâb-ı nuzûlle sağlanabilir. Çünkü âyetlerin arkasında yatan sebep ya da hikmetler onlar vasıtasıyla bilinebilir. Ancak önemli bir konunun altını da çizmekte fayda vardır. Esbâb-ı nuzûl rivâyetlerinin önemine rağmen çok sayıdaki âyet ya da âyet gruplarının sebeb-i nuzûllerinin olmaması böyle bir tefsir vasıtasının Kur’ân’ın açıklanmasında her şey olmadığını göstermektedir.

Esbabı nüzûlü farklı bir zaviyeden değerlendiren Fethullah Gülen Hocaefendi’nin de tespitleri konumuz açısından ayrı bir öneme sahiptir:

Bütün tefsirciler, “esbab-ı nüzûl” tabirini kullanmayı tercih etmişlerdir. Ancak, temel esaslar açısından bu tabirde bazı eksik yönler olduğu da bir gerçek. Bir kere, eğer mes’eleyi sebep-müsebbeb çerçevesinde değerlendirecek olursak, sebep olmadığında müsebbebin de olamayacağı tabiidir. Bu da, “o sebepler olmasaydı bu âyetler nazil olmazdı” ma’nâsına gelir ki, böyle bir hükmü kabul etmek kat’iyen doğru değildir. Zannediyorum mes’eleye iktiran kelimesiyle yaklaşmak daha yerinde olur. Böyle bir yaklaşım üzerinde az duralım: Herhangi bir sebeple alâkalı âyeti, Allah (c.c.) ezelî hikmetiyle inzâl edecekti ama, bu âyet belli bir hikmete mebni, herhangi bir sebeple irtibatlandırılmış ve öyle nazil olmuştur. Evet mes’eleyi bu şekilde yorumlamak da kabildir. Esbab-ı nüzûl bir yönüyle vak’aları kavramada bilgimatik vazifesi görmüştür. Dikkat edilirse, âyetlerin nüzûlüne sebep olan vak’alar ekseriyetle şok tesiri meydana getiren vak’alardır. Dolayısıyla bu vak’alara bağlı olarak gelen hükümler de aynen hükmün gelmesine iktiran eden vak’alar gibi kolay kolay unutulmazlar. Bu da, esbab-ı nüzûlün hikmetlerinden biri olsa gerek. (Fasıldan Fasıla, c: 2)

Özetle söyleyecek olursak, müfessirlerimiz zaman zaman sebeb-i nuzûlleri Kur’ân tefsirinde metin dışı bir referans olarak kullanmışlardır. Mekkî ve Medenî ayrımı ya da nesh konusuyla ilgili tartışmalarda benzer yaklaşımları görmek mümkündür. Müslümanlar, bu tür tefsirî araçlarla metin içi referansların yanında metin dışı referansları da yakalamaya çalışmışlardır. Böylece kendilerini doğrudan muhatap kabul ettikleri Allah’ın Kelâm’ını en iyi bir şekilde anlamak ve yaşamayı gaye edinmişlerdir.

Son Söz Yerine

Müslüman toplumlar arasında Kur’ân çok hayati bir yere sahiptir. Müslümanlar, Kur’ân’ı sadece yazılı bir metin olarak görmemekte, onun aynı zamanda dinlenen ve okunan bir hitap olduğuna inanmaktadırlar. Bunun yanı sıra Kur’ân, Müslümanların hem ibadetlerinin hem de ahlâk ve hukuk alanındaki düzenlemelerinin kaynağı olmuştur. Böylece Kur’ân, beyan ettiği bir hayat tarzıyla Müslüman’ın ferdî ve içtimaî hayatını yeniden inşa etmekte, Kur’ân’ın insanını ortaya çıkarmayı hedeflemektedir. Ancak bu, kalıplaştırılmış bir hayatı anlamlandırma değildir. Ankebut suresinin 69. âyetinde zikredildiği gibi, her insanın Hak rızası yolunda kemâle yürüyüşünü gerçekleştirmesindeki farklılığa da işaret edilmiş, sebîlenâ/yolumuz şeklinde tekil değil, sübülenâ/yollarımız sözcüğü kullanılmıştır. Vahiyle hayatı anlamlandırmanın tek bir yolu yoktur (es-Salih 1965, 21). Allah’a giden yollar mahlukatın solukları adedincedir. Hedefte Allah (c.c.) olduktan sonra bu yolların hangisinden gidilirse gidilsin O’na (c.c.) ulaşılması mümkündür. Ama bu yolların hepsi Kur’an’dan kaynaklanmak, ona dayanmak zorundadır. Yani Kur’an, mizacı, karakteri, seviyesi farklı her ferde Allah’a gidecek bir yol sunar. Kur’ân’ın tefsiriyle ilgili Müslüman müfessirlerin çabalarına bakıldığında, aralarında yorum farklılıkları gösterseler de, genel olarak Kur’ân’ın metin içi ve dışı referansları çerçevesinde objektif bir anlayış geliştirmeye çalışmışlardır. Elbette bu her müfessirin âyetleri aynı anladığı ya da tamamen farklı anladığı anlamına gelmemektedir. Tefsirler, ilk bakışta tekrar gibi görünen çok sayıdaki yorum içinde değişik nüanslar barındırmakta ve her müfessirin kendi tefsir metnini yeniden inşasında kendisinden bir şeyler kattığı görülmektedir. Farklılıklar arasında birliktelik, birlikteliğin içinde farklılıkların yeniden üretildiği Kur’ân tefsirleri sınırları çok net çizilmemiş fakat yapılan yorumların da bir şekilde kontrol edildiği çok önemli bir gelenek oluşturmuştur. Çünkü bir taraftan dinin hayatla irtibatını sağlayan bu gelenek, diğer taraftan Kur’ân nassının da lafzi otoritesini muhafaza etmektedir. Dil ise, özü itibariyle bizim karşımıza bir söz dizgesiyle çıkarak anlamada sınırsızlığa sınır getirerek müfessiri kritersizlikten kurtarmaktadır.

Kaynaklar

Abdul-Haleem, M.A.S. â€˜Context and Internal Relationships: Keys to Qur’anic Exegesis’, (eds.) G. R. Hawting and Abdul-Kader A. Shareef (eds.), Approaches to the Qur’an, London: Routledge 1993.

Ayoub, Mahmud, The Qur’an and Its Interpreters, Albany: New York Press 1984.

Cerrahoğlu, İsmail Tefsir Usûlü, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Y. 1985.

Eagleton, Terry, Literary Theory: An Introduction, Basil: Blackwell 1986.

Ekin, Yunus, Kur’an’a Göre İnançsızlık, İstanbul: Işık Y. 2001.

Gülen, Fethullah, Prizma 4, Nil Yay., İst., 2003.

â€“â€“â€“â€“â€“: Fasıldan Fasıla 2, Nil Yay., İzmir 1997.

El-Kardavî, Yûsuf â€˜Kur’an Tefsirinde İdeal Yöntem: Özellikler ve Prensipler’, (çev.) Muhittin Akgül, Diyanet Dergisi, 38/3 (2002), 58

El-Kurtubî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed, el-Câmi’ li-Ahkâmi’l-Kur’ân, Kahire: Mektebetu’l-Arabiyye 1967.

Miras, Kâmil, Sahîh-i Buhârî Muhtasarı Tecrîd-î Sarîh Tercümesi ve Şerhi, Ankara: Türk Tarih Kurumu Y. 1972.

El-Muhâsibî, Ebû Abdillâh el-Hâris b. Esed, el-Aklü ve Fehmu’l-Kur’ân, (th) Hüseyin Kuvvetli, Beyrut: Dâru’l-Fikr 1982

Nursi, Bediüzaman Said, Sözler, İstanbul: Sözler Yayınevi 1993.

Es-Salih, Subhî, Mebâhis fî Ulûmi’l-Kur’ân, Beyrut: Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn 1965,

Suyûtî, el-İtkân fî Ulûmi’l-Kur’ân, Beyrut: Dâr-u İbn Kesîr 1993.

Yıldırım, Suat â€˜Makbul Tefsirin Şartları’, Yeni Ümit, 14/4 (2001).

Zerkeşî, el-Burhân fî Ulûmi’l-Kur’ân, Beyrut: Dâru’l-Ma’rife 1990.

Kur'an Kıssalarındaki Hikmetler

Doç. Dr. Muhittin Akgül

Kur’an, tarihe ait, bir takım peygamberlerin ümmetleriyle olan konuşmalarını, onlara nasihatlarını, peygamberlere uyanların sahil-i selâmete çıktığını, uymayanların felâketten felâkete sürüklendikten sonra yerin dibine serildiklerini beyanla, ümmet-i Muhammed’i (s.a.s.), geçmiş ümmetlerin ahvalinden haberdar ettiği gibi, daima uyanıklığa davet eder. Meselâ: Evvelâ Hz. Âdem’le şeytan arasında cereyan eden vak’ayı beyanla, Ümmet-i Muhammed’e (s.a.s.) şeytanın ne derece maharetli ve gaddar bir düşman olduğunu, insanları iğfale kendisini adadığını, kıyamete kadar bu husumetin şeytanla Âdem evlâtları arasında devam edeceğini, şeytanın asla fırsat kaçırmayacağına yeminler ettiğini beyanla, insanlara şeytana karşı uyanık bulunmayı ve gizli vesveselerine aldanmamayı tavsiye eder. Ve إِنَّ الشَّيْطَانَ لِلْإِنسَانِ عَدُوٌّ مُبِينٌ (Yusuf, 12/5) âyetinin sırrı her zaman zuhur etmekte olduğundan, Kur’an’ın bir çok sûrelerinde münasebet düştükçe Cenab-ı Hakk şeytanın güçlü bir düşman olduğunu tekrar ber tekrar insanlara hatırlatmakla, ehemmiyetle sakınılacak bir düşman olduğunu ilân etmiştir ki, aldananlar için itizara mecal kalmasın. Yine bunun gibi Hz. Yusuf’la biraderleri arasında cereyan eden vak’ayı, Yusuf aleyhisselâm’ın Mısır’da geçirmiş olduğu olayları, özel bir surede beyanla, insanları bir çok problemin çözülmesine, bir çok meselenin fetvasına muttali kılmakla dikkate davet eder.

Yusuf Suresi’nden Misaller

â€¢Meselâ: Rüya-yı sadıkanın neticesi zuhur eder mi? sualine cevap, evet zuhur eder. Zira Hz. Yusuf’un rüyasının neticesi aynen zuhur etmiştir. Rüyayı tâbir lâzım mıdır? Evet erbab-ı ilim ve hüsn-ü hal sahibi bir kimseye tâbir ettirmek lâzımdır. Zira melikin rüyasını Hz. Yusuf tâbir etti ve tâbirin neticesi ayniyle zuhur etti.

â€¢Meselâ: Hasedin neticesi nedir? sualine cevap, hacalet ve mahcubiyettir. Zira Yusuf’un kardeşleri Hz. Yusuf’a karşı pek mahcup bir vaziyette kaldılar. Çünkü bu vukuatın asıl sebebi, Hz. Yakub’un, Yusuf aleyhisselâm’ı ziyadece sevmesine haset ederek Hz. Yusuf’u pederlerinin gözü önünden kaybetmekti.

â€¢Kadınların meşru olmayan tekliflerine iltifat etmemenin neticesi nedir? sualine cevap, aziz olmaktır. Zira Yusuf aleyhisselâm, Zeliha’nın teklifine iltifat etmediğinden dolayı neticede hakkında meydana gelen isnattan arınarak, herkes katında makbul ve Mısır’a aziz oldu.

â€¢Bir kimsenin kendini bilmeyen kimselere karşı maharetini ve faziletini bildirmesi caiz midir? sualine cevap, cazidir. Zira Yusuf aleyhisselâm Mısır melikine karşı kendinin ziraat ilmine ve işleri idareye vakıf, ilim ve fazilet erbabından olduğunu beyanla Ziraat ve Maliye Nazırı yapmasını melike tavsiye etti ve öyle oldu. Mısır’ı yedi sene arka arkaya gelen kıtlıkla, melikin meşhur rüyasını tâbir ederek güzel idare etti ve her taraftan gelen yiyecekler hususunda Mısır’ın yöneleceği kişisi oldu ve Hz. Yusuf’un mahareti sayesinde Mısır’ın hazinesi mal ile doldu.

â€¢Sabrın neticesi nedir? sualine cevap, selâmettir. Zira Yusuf aleyhisselâm sabretti, selâmeti buldu.

â€¢Meşakkatin neticesi nedir? sualine cevap rahattır. Zira Yusuf aleyhisselâm çok meşakkatlere tahammül etti, gördüğü meşakkatlerden kat kat fazla rahat buldu.

â€¢Ayrılığın neticesi nedir? sualine cevap, buluşma ve ülfettir. Zira Yusuf aleyhisselâm pederinin, akraba ve taallükatının çok zaman ayrılığını çekmiş ise de, neticede Mısır’da bir araya geldiler ve ülfet ettiler.

â€¢(Kişinin kendi şahsına) kötülük edenlere karşı ne yapmak lâzımdır? sualine cevap, iyilik yapmak ve affetmek lâzımdır. Zira Yusuf aleyhisselâm biraderlerinin kendine yaptıkları muameleye hüsn-ü iltifat gösterdi ve iyilikle muamele etti.

â€¢Evlâdın pedere karşı soğuk muamelesine ne yapmak lâzımdır? sualine cevap, pederin af ile muamele etmesi lâzımdır. Zira Yakub aleyhisselâm oğullarının hatalarına istiğfarla mukabele etti.

â€¢İstiğfar için bir vakit seçmek lâzım mıdır? sualine cevap, evet her vakit Cenab-ı Hakk’a istiğfar lâzımsa da, mühim olan münacaatta seher vaktini gözetmek lâzımdır. Zira Hz. Yakup, oğullarının hatasına istiğfar için seher vaktini seçmiştir.

â€¢Kadere, insanların tedbiri fayda eder mi? sualine cevap, asla fayda etmez. Zira Yusuf aleyhisselâm’ın Cenab-ı Hakk tarafından takdir edilen üstünlüklerine karşı biraderlerinin mâni olmak üzere yaptıkları tedbirin hiç faydası olmadı. Neticede takdir edilen zuhur etti.

â€¢Mühim bir haberi ulaştırmak için müjdeci göndermek meşru mudur? suâline cevap, evet meşrudur. Zira Hz. Yakub’un evlatları, Yusuf aleyhisselâm’la görüşünce pederlerine müjdeci göndermişlerdir.

İşte bu sayılan meselelere, Yusuf suresiyle cevap verildiği gibi, daha bu kitabın hacmine sığmayacak nice fetvalar, görülmedik ve duyulmadık hususlar, Yusuf aleyhisselâm’ın hayat hikayesini beyan eden bu yüce surede münderictir.

Kur’an’dan Başka Misaller

â€¢Aynı şekilde Hz. Nuh’un kavmi müptelâ oldukları şirki terketmeleri hususunda Nuh aleyhisselâm’ın nasihatlerini dinlemedikleri sebebiyle, Tufan ile boğulduklarını, kendine îman edenlerin Hz. Nuh’un vahy-i ilâhî ile o zamana kadar nümunesi görülmeyen gemiyi yapması, onun vasıtasıyla ehl-i îmanın kurtulması Kur’an’da değişik sûrelerde belli münasebetlerle açıklanır; küfrün helâk sebebi, îmanın kurtuluş vesilesi olduğu, Nuh kavminin bin sene kadar payidar olmalarının netice itibariyle onlara hiç fayda vermediği beyan edilerek, ümmet-i Muhammed uyanıklığa davet edilir; çok yaşamanın, servet ve malın, felâketten kurtarmayıp, insanı sahil-i selâmete çıkaracak şeyin ancak îman ve güzel amel olduğu açıklanır.

â€¢Yine Şuayp aleyhisselâm’ın kavminin ölçü-tartıda noksan vermelerinin, helak sebepleri olduğunu Kur’an’da beyan etmekten bir maksat, muamelede noksanlığın helâk sebebi olduğunu beyanla ümmet-i Muhammedi ölçü-tartıda istikamete davet etmektir.

â€¢Yine Cenab-ı Hak, Kur’an’da Hazret-i ibrahim’in Nemrud gibi o zamanın en güçlü hükümdarı olan bir zalim ve gaddara karşı gösterdiği celâleti beyanla, doğruya sımsıkı yapışma hususunda şecaat ve celâdetin lüzumunu, Nemrud’un Hz. İbrahim’i yakmak üzere göklere yükselen ateşinin tesirsiz kaldığını beyanla, Allah’ın kudretinin azametini, insan suretinde oğlu İshak aleyhisselâm’ın doğacağını müjdelemeğe gelen meleklerden olan misafirlere ikramını beyanla, misafire ikramın lüzumunu, ümmet-i Muhammed’e beyan ve tavsiye etmiştir.

â€¢Lût aleyhisselâm’ın kavminin homoseksüellik gibi insanlığın çirkin gördüğü bir rezaleti işlemeleri helâklerine sebep olduğunu beyanla, livatanın (homoseksüellik) helâk sebebi olduğunu, meydana geliş şekliyle bildirmek, Ümmet-i Muhammed’i bu gibi fenalıktan nefret ettirmiştir. Evet livata fenadır, “işlemeyin!” demekle de yasaklanabilirdi. Velâkin koca bir kavmin helakine sebep olduğunu beyan gibi de te’siri olmazdı ya!

Şu halde Kur’an’ın kıssaları iki faydaya yöneliktir. Birincisi, bazı geçmiş milletlerin ahvalini ve peygamberlerinin nasihatlerini Ümmet-i Muhammed’e bildirmekle ibrete davettir; ikincisi, o kıssadaki iyi olan fiillerin seçilmesini, yok oluş sebepleri olan fiilerden sakınılmasını Ümmet-i Muhammed’e tavsiyedir.

â€¢Yine Kur’an’da Hz. Musa ile Firavun arasında cereyan eden hadiselerde, ne acaib ve garip ibretli olaylar geçmiştir. Meselâ, kıptî kâhinlerinin Firavun’a, Benî İsrail’den doğacak erkek çocuğunun eliyle Firavun’un ve devletinin yıkılacağını haber vermeleri üzerine, Firavun’un yeni doğacak erkek çocuklarının katlini emredip binlerce masum kanı döktüğü bir zamanda Cenab-ı Hakk, Hz. Musa’yı Firavun’un kucağında besletti. Bu ne şaşılacak bir manzara ki, Musa’yı aramak için kanlar döken bir cani, Musa’yı kemal-i hürmetle kucağında taç ve tahtını yıktırmak için hazırlıyor. Hz. Musa’yı, elinden çıkan bir kaza sebebiyle Cenab-ı Hakk Şuayb aleyhisselâm’ın yanına gönderdi. Çünkü Hz. Musa’ya verilmesi mukadder olan Asa, Hz. Şuayb’da emanet idi. O vesile ile emanet sahibini buldu ve nice şaşılacak şeylere sahne oldu. Hz. Şuayb’ın kerimesiyle mukadder olan izdivaç meydana geldi. Bilâhare Firavun’u îman’a davete ve Benî İsrail’i esaretten kurtarmaya Allah tarafından resul olarak memur edildi. O zamanda dünyanın en güçlü hükümdarı ve en güçlü Firavn hükumeti Hz. Musa’ya îman etmemelerine binaen helâk oldu gitti.

İşte birçok şaşılacak şeyi ihtiva eden bu hadiseleri Cenab-ı Hakk Kur’an’ın değişik sûrelerinde münasebet geldikçe beyanla, Ümmet-i Muhammed’i ibrete ve bir takım şaşılacak olaylara muttali olarak, insanları uyanıklığa davet etmiştir ki, hadiselerin her safhası, bilinmeyen birçok meseleye derstir.

â€¢Meselâ; Kur’an Hz. Eyyub’un sabrını, sabrı sebebiyle neticede nail olduğu İlâhî mükâfatı beyanla, insanlara sabrı tavsiye ettiği gibi, Süleyman aleyhisselâm’ın saltanatını, neticede asâsına dayanarak vefatını beyanla mala, mülke ve saltanata aldanmamak gerektiğini dahi tavsiye eder.

â€¢Yunus aleyhisselâm’ın balığın karnından kurtuluşuna sebep: لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ سُبْحَانَكَ إِنِّي كُنتُ مِنْ الظَّالِمِينَ tehlil ve tesbihine devamı olduğunu beyanla, insanlara musibeti tehlil ve tesbihle karşılamaları gerektiğini beyan ve tesbihe devamı tavsiye eder.” (Enbiya, 21/87)

â€¢Zekeriya aleyhisselâm’ın bir erkek çocuk istemek hususunda Cenab-ı Hakk’a münacaatını beyanla insanlara, münacaatın yollarını talim eder.

â€¢Hz. Meryem’in ibadet ve taatiyle bazı kerametlere, ilâhi lütuflara nail olduğunu beyanla, insanları ibâdetlere ve taata teşvik eder.

â€¢Hz. İsa’nın babasız ve “kün” (ol) emriyle meydana gelip, âleme nur saçtığını, hastaları tedavi ettiğini ve gözsüzlerin gözlerini açmakta iken gösterdiği tevazuu beyanla Kur’an, insanlara Kudret-i İlâhiye’nin azametini gösterdiği gibi, tevazuu da tavsiye eder.

â€¢Resûlüllah’ın (s.a.s) ve ashabının başından geçmiş hadiseleri, düşmanlarına karşı göstermiş oldukları şecaat ve cesaretlerin beyanla Kur’an, insanlara düşmana karşı mukavemetin ve hakka karşı müdafaanın yollarını tarif eder.

İşte şu kitabın başlangıcından beri beyan olunan ve hayret edilecek hususları ihtiva eden Kur’an, insanlara fayda ve zararlı şeyleri beyan ettiği yönüyle, insanların o büyük Kitab’a hürmetleri vacip olduğunu bildirmek için, Cenab-ı Hakk yine o Kitab’ın başlangıcında (daha ilk inen ayetlerinin birinde): لَا يَمَسُّهُ إِلَّا الْمُطَهَّرُونَ buyurmuştur. Yani “Kur’an’a ancak hadesten ve necasetten temiz olan kimseler dokunur.” (Vakıa, 56/79) demektir. Binaenaleyh cünüb olan veya abdestsiz bulunan kimse Kur’an’ı eline alamaz, alırsa günah işlemiş olur. Çünkü Kur’an, insanlar üzerinde cereyan etmiş ve edecek olan hadiselerin bütününün hükmünü vermiştir.

Binaenaleyh Kur’an’ın halletmediği bir müşkil kalmamıştır. Zira herhangi bir kimse, bir müşkilini halletmek için müracaat ederse, Kur’an o müşkili halleder ve bir meselenin dini hükmünü aramak için müracaat edenin ihtiyacını Kur’an karşılayıverir. Fıkıh kitaplarının çok geniş bir derya olan meselelerinin kaynağı Kur’an’dır. Şu kadar ki, lâyıkıyla mânasını anlayan ve hakikatlerini incelemeğe muktedir olan kimsenin müracaatı lâzımdır. Çünkü, Kur’an’ın sırlarını lâyıkıyla anlamağa ve tetkik etmeğe muktedir olmayan bir kimse, Kur’an’a müracaatından bir fayda temin edemez. Zira anlamaz ve Kur’an’a itirazları da anlamadıklarındandır.

Kur’an’ı okuyacak kimsenin şeytandan istiâze ederek başlaması lâzım olduğunu beyan için Cenab-ı Hakk: فَإِذَا قَرَأْتَ الْقُرْآنَ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ buyurmuştur. Yani “ Sen Kur’an okumayı istediğinde şeytanın şerrinden Allah’a sığın.” (Nahl, 16/98) demektir ki, eûzu billahi mine’ş-şettânirr’âcîm demekle başla ve istiâzeden sonra Besmele okumak lâzımdır ki, bu sebeple sûrelerin evveline Besmele yazılmıştır. Kur’an okunduğunda dinlemek vacip olduğunu beyan dolayısıyla Vâcib Teâlâ: وَإِذَا قُرِئَ الْقُرْآنُ فَاسْتَمِعُوا لَهُ وَأَنصِتُوا لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ buyurmuştur. Yani “Kur’an okunduğunda siz onu kemâl-i ehemmiyetle ve merhamet-i ilâhiyeye mazhar olmanız için sükûnetle dinleyin” (A’raf, 7/204). demektir. Çünkü Kur’an’ın hitapları insanlara olup, ahkâmiyle amel insanlara vacip olunca elbette insanların dinlemeleri vaciptir.

Kur'ân-ı Kerim'de İmana Vurgu ve Vicdanî Sorumluluk

Dr. Ahmet Güneş

Kur’an-ı Kerim’in ana gayeleri tevhid, yani Allah’ın birliği, nübüvvet, âhiret, ibadet ve adalet olarak belirtilir. Esasen Kur’an’da insan ve tabiatla ilgili konular da inanç esaslarıyla ilgili birer delil olarak kullanılır. Kur’an’da inanç esaslarıyla ilgili hususlar hemen hemen her yerde bulunur. Allah’ın varlığı ve birliğiyle ilgili deliller bunların başında gelir; kainatın yaratılması, donatılması, belli bir denge ve sisteme bağlanması, insanın ilk yaratılışı, anne karnındaki yaratılış safhaları... düşünülmesi gereken olgular olarak zikredilir. Kâinattaki her şey de insanın hizmetine sunulmuştur. İnsan için bu hizmetin sürekliliği de esastır. Bu sebeple, bazı âyetlerde, “Allah, geceyi ve gündüzü ebedi kılsa, bunu kim geri çevirecek?” (Kasas, 28/71-72); “başınıza taşlar yağdırsa, sizi yere batırsa, buna kim engel olabilecek?” (İsrâ, 17/68; Mülk, 67/17); “yağmur yağdırmasa kim temin edecek, suyunuzu batırsa kim tekrar geri akıtacak?” (Mülk, 67/30; Kehf, 18/41) denilerek, Allah’ın rahmetinin sürekliliği vurgulanır.

İnsan için ölüm mukadderdir. Fakat ölüm ötesi hayat hakkında Kur’an çeşitli itirazları, soruları, hattâ sıklıkla iddia edilen şüpheleri nakleder. Hemen her yerde bunlara karşı verilecek cevapları da beyan eder. Cevapların bir kısmını tarihî örnekler, bir kısmını insanın günlük hayatında karşılaştığı hadiseler, bir kısmını ise, Allah inancına dayalı olarak sunulan deliller oluşturur. Allah’ın varlığı ve birliğinin yanı sıra Kur’an’da en çok üzerinde durulan konunun ölüm ötesi hayat olduğu görülür. Hattâ Kur’an’ın üçte bir gibi önemli bir bölümü, ilk nazil olan ayetlerden itibaren ölüm ötesi hayatı canlı bir üslupla anlatır.

Kâinattaki hiçbir şey abes olarak yaratılmamıştır. İnsan da gayesiz değildir ve başı boş da bırakılmayacaktır. Kur’an, insanın imtihan edilmek için yaratıldığını belirtir. Hayatın gayesinin de ibadet olduğunu beyan eder. İbadeti dar anlamda düşünmemek gerekir. Fıkıhta namaz, oruç, hac ibadet olarak değerlendirildiği gibi, içtimaî yönü olan zekât da, umumî manâda Allah yolunda gayret gösterilmesi de (mücahede/cihad) bir ibadet olarak değerlendirilir. Kısacası, İslâm dini, hayatı anlamlandıran bir manzumedir. Bu manzume, kişinin Rabbisiyle münasebetini ve yine buna bağlı olarak beşerî ilişkilerini ve sorumluluğunu düzenler.

Kur’an ve Sünnet, ahlakî ve hukukî esaslarıyla, genel olarak mevzuları iç içe işleyen, birbirinden ayrı düşünülemeyecek derecede çift yönlü (vicdanî-hukukî) müeyyideler koymaktadır. Kur’an ve Sünnet’teki bu vicdanî ve hukukî hususiyet, tabiî olarak fıkıh kitaplarına da yansımıştır. İşte, İslâm hukukuna ait bir özellik olarak hukuki bir olayın dinî yönünden tecrit edilmesi hemen hemen mümkün değildir. Dolayısıyla fıkhî hükümler, birbirini tamamlayan iki ayrı yöne sahiptir. İşte İslâm hukukunda hükümlerin “kadâen ve diyaneten” diye sınıflandırılması da bu özelliğe bağlanır. (Zerka, 1968, 1/58-59; Yaylalı, 1) Bilindiği gibi, kadâî hükümler, delillere dayanılarak karara bağlanır ve verilen bu kararlar da yetkili merciler tarafından infaz edilir. Fakat, fıkhî hükümlerin diyaneten yönü ise, kişilerin subjektif iradelerine (niyet) göre değerlendirilir ve kul ile Allah arasında bir münasebet kabul edilerek, bu konudaki karar, kişilerin vicdanlarına havale edilir. Böylesi hükümlerin hukukî bir yaptırım gücü yoktur. Bir diğer ifade ile, hukuk bu konularda suskundur. Bu tür hükümlerin tek müeyyidesi, kişilerin dinî duygularıyla vicdanî sorumluluklarıdır. (Merginani 1986, 1/230-231; Meydani 1985, 3/43.)

Vicdan ise, dinde önemli bir kavramdır. Vicdan kelimesinin Kur’an’da kalp, fuad, nefis kelimeleriyle yakın ilgisinden bahsedilebilir. Peygamberimizin amellerin niyetlere göre olduğunu beyan eden ifadeleri de burada hatırlanabilir. (Buhari, “Bed’ü’l-Vahy”, 1; Müslim, “İmare”, 155.) Kelâmcılar, imanın merkezinin kalp olduğunu söylerler. (Taftazani 1326, 151-156). Bazı araştırmacılar ise, inanç ile imanı birbirinden ayırırlar. İkna ve ilzama yönelik delillerin her zaman imanı netice vermemesi de bu değerlendirmeyi teyit eder. Hz. İbrahim’in (a.s.) delilleri karşısında Nemrut’un suskunluğu buna örnek gösterilebilir. İkna ve ilzama yönelik deliller, inancın fikrî temelleri olarak değerlendirilebilir. İman ise bir hidayettir, bir nurdur. Özellikle fıkıh kitaplarının ibadetler bölümünde ve niyetin etkisinin görüldüğü çoğu hükümlerde kalp genelde mihenk noktasını oluşturur. (Mavsilî, 1/47.) Yemin, keffaret gibi ahkâmda vicdanın merkezî bir konumda olduğu görülür. Adalet düsturunda da vicdana atıf yapılır. Vicdani sorumluluğun da imanla yakın ilgisinden bahsedilebilir. Esasen Kur’an’da amelî tezahürlerin hemen hemen hepsinde imanın referans alındığı görülür. Zaten hukukun ahlâka, ahlâkın vicdana, vicdanın da dine dayandığı söylenebilir.

Azimet

Temel düstur olarak dinî duygu, Allah ile kul arasındadır. Sevap ve cezası Allah’a aittir. Bu gruba, ibadetler, ahlak ilkeleri, evlilik, muamelat ve cezayla ilgili bütün konuların dahil olduğu söylenebilir. Allah’ın ilim, sem’, basar vb. sıfatları burada hatırlanabilir. İslâm fıkıh usulü (hukuk metodolojisi) açısından farz, kısmen vacip, mekruh, haram, helâl gibi kavramlar daha ziyade dinî bir nitelik taşır. Bunlara teklifî hükümler denir.

Teklifi hükümlerle yakından alâkalı bir diğer konunun ise azimet ve ruhsat olduğu söylenebilir. Fıkıh usulcülerine göre azimet, dinde asıl olan hükümdür. Hükümlerin asıl kaynağını Allah’ın bizim Rabbimiz, bizim de O’nun kulu olmamız oluşturur. Ruhsat ise, zaruret, meşakkat, güçlük vb. sebeplerden dolayı asıl hükümden farklı bir hükme yönelmedir. (Debusi 2001, 81; Serahsi 1990, 1/117.) Zaruret hallerinde haramların bile ruhsat kapsamına girdiği görülür. Açlıktan ölmek üzere olan bir insanın domuz eti yemesi buna örnek gösterilir. (Baktır, 257.) Bazen de ruhsat sebepleri söz konusu edilmekle birlikte, tercihte azimetin esas alınması istenir. Meselâ, hastalık ve yolculuk hali oruç tutmama konusunda bir ruhsat olarak zikredilse de, her şeye rağmen oruç tutmanın daha hayırlı olduğu Kur’an’da beyan edilir (Bakara, 2/184). (Ebu Zehra, 49-52.) İşte, hayat boyu daha hayırlısını arama, bir ideali gösterir. Bu ideale ulaşma da, kişinin dini duygusuyla doğru orantılıdır.

Fıkıh kitaplarındaki kesin bilgi ifade eden dini hükümlerin inkârının ve hafife alınmasının küfür olduğunu ifade eden açıklamalar, İslâm hukukunun dinî niteliğinden kaynaklanır. Yine dinî niteliğinden dolayı Fıkıh kitaplarında özellikle ibadet eksenli hükümlerle ilgili olarak hem farklı kıraatlere riayet edilmesi, hem de fetvalarda ihtiyatın esas alınması tercih edilir. Bu sebeple aşağıdaki satırlarda, namazda, helâl ve haramlarda, kul haklarında, hayırda yarışmada, zorluklar anında sadakat ve vefa gösterilmesinin beklendiği örneklerden hareketle hep ortak bir nokta olarak vurgulanan ve bir Müslüman’da olması gereken dinî şuur meselesine kısaca değinmek istiyoruz.

İbadetler

İslâm hukuku, ibadet, hukuk ve ahlakî vecibeleri aynı esas üzere ve aynı dinî emrin otoritesi altında toplayan bir mükellefiyetler sistemidir. Kur’an ve onun tebliğ ve temsilcisi Hz. Muhammed (sallâllahü aleyhi ve sellem), öncelikle “Hüküm Günü” başarılı bir şekilde hesap verebilme, yani âhiret şuuruyla, ahlâkî kaideleri yerleştirmeye çalışmıştır. Kuran’daki teşri’ (yasama), kronolojik olarak davranışlarla ilgili imanî ve ahlâkî kuralların tavsiyesiyle başlamış, daha sonra hukukî prensipler ortaya konmuştur. (Schacht 1986, 22 vd.)

Yukarıda geçtiği üzere, Kur’an’ın ana konularından biri de ibadet ve adalettir. İbadet ve adalet esası, daima Allah ve âhiret inancıyla irtibatlandırılır. İbadetler, insanın Allah karşısındaki konumunu ve O’na bağlılığını simgeler. Din duygusu gibi, ibadet ihtiyacı da fıtrîdir. Kur’an, peygamberlerin tebliğ vazifelerini aktarır ve kavimlerini tek olan Allah’a davet ettiklerini nakleder. Bazen de tek olan Allah’a ibadete çağırdıklarına işaret eder. Nitekim Kur’an’da mü’minlerin namaz kılmaları değişik şekillerde emredilirken, önceki peygamberlerin de namaz kılmakla emrolundukları beyan edilir.

İslâm dininde Cenab-ı Allah’a yaklaşmanın yolu, birinci derecede namaz ibadetidir. Bu özelliğinden dolayı namaz, diğer bütün ibadetlerin özüdür. Namazın dış görünüşü bir takım şekiller ve zikirden ibaret ise de, gerçek mahiyeti, Yaratıcımıza münacattır. Bir diğer anlatımla, Cenab-ı Allah ile teklifsiz, aracısız buluşma ve konuşma anlamına gelişinden dolayı namaz, ilâhi bir lütuf olarak kabul edilir. Peygamberimiz, “Namaz dinin direğidir.” (Acluni, 2/31) buyurur; secdeyi de kulun Allah’a en yakın olduğu hal olarak tanımlar. (Müslim, “Salat,” 215)

İbadetin emredildiği bazı yerlerde Allah’ın insanı yaratmış olduğu hatırlatılır. Hayat fonksiyonlarını kapsayan diğer bütün nimetler de esasen bu ilkeye bağlanabilir. Genel olarak ibadetler, Allah’ın daha önceden vermiş olduğu nimetlerin karşılığı, bir başka ifadeyle, şükrüdür. Âhiretteki nimetler ise, Allah’ın yine yeni bir lütuf ve rahmetinin neticesi olacaktır. (Buhari, “Rikak”, 18; Müslim, “Münafikin”, 71-73.) Bu sebeple ibadet, bir kulluk borcudur. Zaten kök itibariyle abd ve ibadet aynı kelimeden türer.

Peygamberimizin kulluğu ve ibadeti burada örnek gösterilebilir. Çünkü O (s.a.s.), ubudiyetini ibadetle taçlandırır. Belki de bu yüzden şehadet kelimesinde Peygamberimizin kulluğu, resul vasfının önünde kullanılır. Kur’an da O’nun kulluk vasfına vurgu yapar. Kur’an, savaşın en hararetli zamanlarında bile namazı bir sığınak olarak takdim eder. Peygamberimizin sıkıntılı durumlarında hep namaza koştuğu belirtilir. (İbn Hanbel, 1/206; Nesai, “Mevakit,” 46.) Zaten O (s.a.s.), namazı gözünün nuru olarak tanımlar (Nesai, “Nisa”, 1; İbn Hanbel, 3/128). Hz. Bilal’e “bizi rahatlat” (Ebu Davud, “Edeb”, 78) ifadesiyle, onun namaza davet eden ezanı okumasını ister. Hatta teheccüd namazının kendisine farz olduğu ve ayakları şişinceye kadar namaz kıldığı bir vakıadır (Buhari, “Tefsiru sure-i 48”, 2; İbn Mace, “İkame”, 200)

Kur’an’da sahabenin birer ibadet insanı olduğu bildirilerek, onların simalarının bunun en canlı alâmeti olduğuna vurgu yapılır. Müslümanların namazlarına vakti vaktine huşu içinde devam ettirdikleri belirtilir. Bu şuurla kılınan namazın kötülük ve çirkinliklerden insanı alıkoyacağı beyan edilir. Kur’an’da Cehennem’e götüren sebepler arasında namaz kılmamak da zikredilerek, insanların dikkati çekilir. Sabırla birlikte namazla da yardım istenmesi emir kipiyle ifade edildikten sonra, bunun zor ve büyük bir şey olduğu beyan edilir. Namazda gaflet içinde olanlar zemmedilir. Münafıkların ise namaza tembel tembel kalkışları yerilir.

Fıkıh kitaplarında namazın sahih olmasının şartları üzerinde durulur. Fıkhî şartlar, namazın dış görünüşünü sağlam yapmak için gerekli hususların yanında, sünnetleriyle, âdâbıyla güzel görünmesini sağlamaya yönelik hususları da içine alır. Elbette fıkhî erkân ve âdâb ihmal edilmemekle birlikte esasen Kur’an, namazın huşu ile kılınması üzerinde durur. Esas olan da, gönülden Allah'a yönelerek, derin bir kulluk şuuruyla namazın eda edilmesidir.

İlmihal kitaplarında ibadetlerin asgarî düzeyde uyulması gereken kuralları tespit edilir. Bu tespitte bazen içtihada açık hususlarda farklı içtihatlar da görülür. İçtihatlarda ise genel olarak hep Allah katında doğrunun ne olduğu araştırılır. Allah katında doğrunun ne olduğu, içtihada açık tali meselelerde kesin olarak bilinemeyeceğinden dolayı fıkıhta farklı kanaatler genelde hukuki bir hoşgörüyle karşılanır. Yine de farklı kanaatlerden her bir içtihadın doğruluğa muhtemel olması sebebiyle dinî duyarlılığı hassas yüce kametlerin özellikle ibadet konularında diğer mezheplerin farklı içtihatlarına da özel bir önem verdikleri müşahede edilir. Esasen buna “azimet fıkhı” da denilebilir. Zaten aksi durum, dinde laubalilik olarak değerlendirilir (telfik).

Helâller, Haramlar

İslam hukuku, asıl adıyla fıkıh sadece beşeri ilişkileri değil, kişinin Yaratıcısına karşı vecibelerini de düzenleyen bir disiplin olduğu için, bu ilimde davranışlar, bunlara bağlanacak uhrevi sonuçlar bakımından da ele alınır. Kur’an’da ahlâkî ve hukuki nitelikli konuların anlatıldığı yerlerde temel vurguyu yine inanç esasları oluşturmaktadır. Bazı konularda Allah’ın hududundan bahsedilir. Peygamberimiz de (s.a.s.), haramları “Allah’ın korusu” olarak ifade buyurmuştur (Buhari, “İman”, 39). Esasen, insanın bütün fiilleri için dinî bir değer hükmü söz konusudur. Hadis kitaplarının “zühd ve rikak/rekaik” başlıklı bölümlerinde konumuzla ilgili hadisler de yer alır. Ayrıca fıkıh kitaplarında haram ve helâl olan hususlara da değinilir. Bu kitaplardaki kerahiye, istihsan, hazr ve ibahe bahisleri, bu tür konularda rehberlik yapar (Mavsilî, 679 vd.). Fıkhın bu bölümünde iyiliği emretme ve kötülüğü engelleme ile eğitim ve öğretimin farz-ı ayn ve farz-ı kifaye olanları, üretim ve ticaretin önemi, karaborsacılık yapmanın günah ve uhrevî cezayı mucip olması, ribanın haramlığı, karz-ı hasenin sevabı, yenilip içilmesi helâl olan ve olmayan şeyler, giyilmesi ve kullanılması caiz olan ve olmayan şeyler, bütün yaratıklara şefkatle muamele vb. konularda dinî değer hükümleri kaydedilir. İnsanın kendi malını bile savurganlıkla kullanamayacağı, kasten kendi vücuduna zarar veremeyeceği, intiharın haram olduğu açıklanır. Hattâ, küçükken öldürülen çocukların “neydi günahı?” diye sorularak, bir cana kıymanın büyük vebali ihtar edilir (Bilmen, 1986, 405-439). Kişinin haramı iradî olarak yapması, sonucu değiştirmez.

Hukukî hükümler objektif delillere dayanmak zorundadır. Objektif delillerin yetersizliği durumunda ise bazen hâkimin hükmü ile Allah’ın hükmü farklı olabilir. Hukuken gizli kalan suçların, ispat edilemeyen iddiaların, zaman aşımına uğrayan hakların hükümleri buna örnek gösterilebilir. Burada Hz. Peygamberin, “Bazınız delillerini daha güzel ifade edebilir. Fakat (bu sebeple) kime hakkı olmayan bir şeyi vermişsem, Cehennem’den bir kor aldığını unutmasın.” (Buhari, “Ahkâm”, 30; Müslim, “Akdiye”, 3) ifadeleri de aynı noktaya vurgu yapar. İslâm ceza hukuku felsefesinin teorik temelleri şu şekilde belirtilir: “Cezalarda temel ilke, ölümden sonraya ertelenmiş olmalarıdır. Cezaların dünyada verilmesinin de, gerek toplum gerekse fert açısından bir çok hikmetleri vardır.” (Serahsî 1986, 10/111) Kur’an, suçlar karşısında yer yer dünyevi cezaların yanında uhrevi cezalara da atıfta bulunur. Bununla birlikte, bazı hadislerde bu dünyada çekilen hukuki cezaların uhrevî cezalara keffaret teşkil edeceği belirtilir. “Şeriatın kestiği parmak acımaz.” atasözümüzde de aynı espri hakimdir.

İslâm fıkıh usulünde haklar genel olarak Allah hakkı ve kul hakkı şeklinde ikiye ayrılır. Bu ayırımın temel kriteri, Allah hakkı kategorisine giren alanlarda hiçbir kimsenin af yetkisine sahip olmamasından ve Allah’ın şirk hariç, diğer günahları ister adaletiyle azap etmesi, isterse de merhametiyle affetmesi muhtemel oluşundan kaynaklanır. Bu sebeple, af kapısı daima açık tutularak, kulun halisane tövbesi istenir. Kul hakkı üzerinde ise ayrı bir hassasiyetle durulur. Mesela, İslâm’da şehitlik dinen büyük bir payedir. Yine de şehidin bütün günahları affedilmekle birlikte, kul haklarının bağışlanmayacağı ifade edilir. İşte kul hakkında kılı kırk yarmak düşüncesi buraya dayanır. Kul hakkı, hem ahlâkî hem de hukuki hakları kapsamaktadır. Gıybet gibi, hukuki bir niteliği olmasa bile, ahlâki ve uhrevi boyutuyla tam bir kul hakkı doğuran ameller de vardır.

Hukuki açıdan hak sahibinin müşrik, ehl-i kitap gibi dinî kimliğinin veya sosyal statülerinin farklı oluşu sonucu değiştirmez. Meselâ, hicret ederek kocalarından ayrılan kadınların müşrik kocalarının vermiş oldukları mehirlerinin iade edilmesi Kur’an’da emredilir (Mümtehine, 60/10). Ayrıca, Benî Nadir Yahudilerinin Medine’den sürgünleri esnasında bazı Yahudilerin Müslümanlardan alacakları olduklarını beyan etmeleri üzerine Hz. Peygamber onlara, vadeli alacaklarından indirim yapıp, peşin olarak tahsil etmelerini önerir (Vakidi 1966, 1/374; Serahsi, 1997, 4/1412). Bu da, bize savaş şartlarında düşmanın bile hakkının ihlal edilemeyeceğini gösterir. Hukuki davalarda davalının dinî kimliğinin ve sosyal statü değişikliğinin hiçbir etkisi olmadığı, ayrıca çeşitli davalar sebebiyle hakim önünde halife ile zımminin birlikte yargılanmalarından da anlaşılır (Turnagil 1993, 39).

Hayırda Yarışma

Peygamberimiz (s.a.s.), “İnsanlara teşekkür etmeyen, Allah’a da şükür etmez” (Ebu Davud, “Edeb,” 11; Tirmizi, “Birr”, 35) ve “İnsanlara merhamet etmeyene Allah da merhamet buyurmaz” (Buhari, “Tevhid”, 2; Müslim, “Fedail”, 66) ifadeleriyle, Yaratan ile yaratılan arasında bir bağlantı kurar. Yaratan adına yaratılanlara faydalı olma düşüncesinin başında iyiliği emretme ve kötülüğü engelleme görevi gelir. Doğrusu bu, bütün peygamberlerin temel görevidir. Esasen bu görevle her mü’minin kendini sorumlu hissetmesi gerekir. Bizim varlık gayemizi de bu düşünce oluşturur. Yaşama ve yaşatma ayırımı da burada gözükür. Peygamberimiz, bir kişinin imana gelmesine vesile olmanın üzerine güneşin doğup battığı her şeyden daha hayırlı olduğunu belirtir.

Kur’an’da sıklıkla kullanılan bir diğer kavram ise, iman ve salih amel ilişkisidir. Esasen kelâmî bir mesele olan amelin imandan sayılıp sayılmaması bir tarafa, salih amelin de kaynağının yine iman olduğu açıktır. Bu anlamda fıkıh kitaplarında zekâtın bir ibadet olduğu belirtilir ve zekât, zaten ibadetler bölümünde incelenir. Özellikle zekâtın ibadet niteliği, emval-i batınada (üçüncü şahısların bilmediği altın ve para gibi mallar) daha da belirginleşir (Bilmen 1986, 317). Dahası, mü’minlere hayırda yarışmaları talimatı verilir. Tıpkı diğer hükümler gibi, Kur’an’da maddi ve manevi fedakârlıklar da yine kişilerin imanıyla irtibatlandırılmıştır. Allah yolunda gayret göstermenin de bir ibadet olduğu fıkıh kitaplarında ifade edilir. Bazı âyetlerde ise iman, hicret ve mücahede kelimeleri peş peşe kullanılır. Allah yolunda gayret gösterenin de, esasen kendisi için gayret gösterdiği belirtilir. Bu gayretin de mal ve canla olduğu farklı yerlerde vurgulanır. Bu uğurda servet ve imkân sahibi kişilerin mazeret beyan etmeleri zemmedilir. Maddi ve manevi fedakârlıkta bulunanlar ise Allah’ın övgüsüne mazhar olur. İşte mallarıyla ve canlarıyla fedakârlıkta bulunanların karşıtı olarak bazen geride kalanlar, bazen yaşlı kadınlar gibi oturanlar, bazen baygın baygın bakanlar, bazen çeşitli bahaneler ileri süren münafık tipler nazara verilir. Mevsimin sıcaklığına itirazları, “evimiz açık” türü mazeretleri Kur’an, hep iman zaafına bağlar. Bazen de, bunlara karşı üslubu sertleştirir. Dönüşü olmayan gidiş saydıkları durumda, “Peygamber ölecek de, sanki siz ölmeyecek misiniz?” ifadesini kullanır. “Ölüm insana kendi evinde olunca gelmiyor mu?” ihtarını yapar. Ka’b b. Malik gibiler ise, Tebük seferine katılamadığı için elli gün süreyle Cehennem’i âdeta bu dünyada yaşarlar. Kur’an, onların vicdan azaplarını “olanca genişliğine rağmen dünya onlara dar gelmişti” (Tevbe, 9/119) ifadeleriyle tanımlar.

Hayatın sevinç ve zorlukları iç içedir. Bu sebeple Kur’an’da imanda sabır ve sebatı tavsiye eden unsurların, önceki peygamberlerin “ancak Müslüman olarak vefat edin” tavsiyeleri ve “ayaklarımızı kaydırma” türü dualarıyla geniş bir zeminde kullanıldığı görülür. “Allah’ım, kalbimi dinin üzere sabit kıl” duası da, Peygamberimize aittir. Bu muhtevayı ifade eden şu âyetler de hatırlanabilir: “Biz, elbette kendilerinden önce yaşamış olanları denedik. Allah, elbette şimdiki mü’minleri de imtihan edip imanında sadık olanlarla, samimiyetsiz olanları ortaya çıkaracaktır.” (Ankebut, 29/3). “Yoksa siz, sizden önce gelip geçenlerin başına gelenler size de gelmeden Cennet’e gireceğinizi mi sandınız?” (Bakara, 2/214). “Sizi mutlaka imtihan edeceğiz, ta ki, içinizden mücahede edenleri, sabır ve sebat gösterenleri tanıyacak ve gösterdiğiniz yararlılıkları imtihan meydanlarında örnek göstereceğiz.” (Muhammed, 47/31). “Müminler ancak o kimselerdir ki, Allah’ı ve Resulünü tasdik eder ve sonra da hiçbir şüpheye düşmezler; Allah yolunda mallarıyla canlarıyla mücahede ederler. İşte onlar sâdıklardır.” (Hucurat, 49/15). “İş ciddiye bindiğinde, Allah’a verdikleri sözde dursalardı, elbette kendileri için daha hayırlı olurdu (Muhammed, 47/21).

Dinde sebat gösterme, sıkıntı ve zorluk hallerinde sabreden kimselerin davranışlarıdır. İşte onlar sâdık olanlar ve takvalı olanlardır (Bakara, 2/177). “Müminlerden öyle yiğitler vardır ki, Allah’a verdikleri sözü yerine getirip sadakatlerini ispat ettiler. Onlardan kimi adağını ödedi, canını verdi; kimi de halâ şehitliği gözlemekte. Çünkü onlar, verdikleri sözü asla değiştirmediler.” (Ahzab, 33/23). “Allah, böylece sadık kalanları, sadakatlerine karşılık olarak ödüllendirecektir. Münafıkları da dilerse azaba uğratacak veya tövbe nasip edip tövbelerini kabul buyuracaktır. Çünkü Allah, gafur ve rahimdir.” (Ahzab, 33/24). İslam hukuk metodolojisinde bir Müslüman’ın bütün zorlamalara rağmen sebat göstererek hayatı pahasına da olsa dininden dönmemeyi tercih etmesi beklenir (azimet) (Serahsî 1990, 1/118). Mekasidu’ş-Şeria’ya göre de, din uğrunda mal da can da feda edilir.

Sonuç

Sonuç olarak, Kur’an’da gerek ibadetlerde, gerek helâl ve haramlarda, gerek ahlâkî ve sosyal nitelikli çoğu hususlarda hep iman esas alınmıştır. Bu sebeple olsa gerek, Kur’an’da her zaman ısrarlı bir biçimde ihlâs ve samimiyetin öneminden bahsedilir ve sürekli olarak celâlinden de, yerine, kişiye, duruma, manevî makama göre cemalinden de korunma anlamına gelen takva ile Allah’ın kendisini her an gördüğü ve gözettiği şuurunu ifade eden ihsan, mü’minlerin vasfı olarak ön plana çıkarılır. Bunun tam aksi bir durum olarak münafıkların ise namazdaki tembelliklerine işaret edilir. Yine maddi ve manevi fedakârlıkların gerektiği durumlarda bekleneni gösteremeyen kişilerin de iman zaafına vurgu yapılır. Ameldeki ihmaller de, çoğu zaman iman zaafına bağlanır. Kur’an’ın iman ve İslâm ayırımını bir açıdan bu noktada da yaptığı görülür. Esasen Kur’an’ın anlattığı nifak tiplemesi de, her hangi bir gruptan çok, davranış ve sıfatların kişide bütün hakim olmasıyla ona has isim olmasını esas alır. Bu sebeple, bu davranış ve sıfatları her mü’minin kendisini devamlı sorgulayacağı bir davranış kriterleri olarak değerlendirmek mümkündür. Bu da, kişilerin imanı ve dinî hassasiyetiyle doğru orantılıdır.

Kaynaklar

Acluni, Keşfu’l-Hafa, Beyrut ts.

Baktır, Mustafa, İslam Hukukunda Zaruret Hali, Ankara ts.

Bilmen, Ö. Nasuhi, Büyük İslam İlmihali, İstanbul 1986.

Debusi, Takvimu’l-Edille, Beyrut 2001.

Ebu Zehra, İslam Hukuk Metodolojisi, çev. A. Şener, Ankara ts.

Gözübenli, Beşir, Günümüz Faiz Problemleri l, Erzurum 1994.

Mavsilî, İhtiyar, İstanbul ts..

Merginani, Hidaye, İstanbul 1986.

Meydani, Lübab, Beyrut 1985.

Schacht, Joseph, İslam Hukukuna Giriş, çev. M. Dağ â€“ A. Şener, Ankara 1986.

Serahsi, Mebsut, Beyrut ,1986.

â€“â€“â€“, Şerhu Kitabi’s-Siyeri’l-Kebir, Beyrut 1997.

â€“â€“â€“, Usul, İstanbul 1990.

Taftazani, Şerhu’l-Akaid, Dersaadet 1326.

Turnagil, A. Reşid, İslamiyet ve Milletler Hukuku, İstanbul 1993.

Vakidi, Megazi, Oxford 1966.

Yaylalı, Davut, İslam Hukukunda Kazai-Diyani Hüküm Ayırımı, Basılmamış makale.

Zerka, Medhal, Dımaşk 1968.

kuran

600 sayfalık bir kitap ezberlenebilir mi?

10.312 izlenme

kuran1

Kur’an hiç bir beşer sözüne benzemez.

6.097 izlenme

kuran3

Kur’an’ın usandırmaması

6.915 izlenme

kuran6

Ediplerin şehadeti

4.976 izlenme

hakem

Alemde yaptığı eşsiz inkılâp

5.148 izlenme

ecnebiler

Asrımızın filozoflarının tasdikiyle, Kuran Allah’ın kelamıdır

8.237 izlenme

meyveler

Kur’an’ın meyveleri olan evliyalar ve asfiyalar ve ilimler

4.766 izlenme

kuran111

Kur’an’ın meydan okumasına karşı acziyet

5.555 izlenme

kuran-33

Kur’an’da hata ve tezatların olmaması

4.193 izlenme

kuran-hadis

Kur’an ile hadis üslubunun benzememesi

4.044 izlenme

Kur'an'da Mucize - Haşir İlişkisi

Prof. Dr. Muhammed Çelik

Mucize, icâz mastarından türemiş olup, sonuna müenneslik tâ'sı bitişen ism-i fâil bir kelime olup, Peygamberlerin Nübüvvetlerinin teyit olunduğu mucizât kelimesinin tekilidir. Mucize tabiri, risâletten bir müddet sonra bu mânâyı kazandı. Alimler, mucizeyi bir ıstılah yaptılar. Mesela, Kelam İlminde mucize şöyle tarif edilir: "Mucize, Nübüvvet iddia edenin davasının doğruluğunu gösterir bir sûrette, kendisini inkar edenlere meydan okuma esnasında, elinde görülen harikulade her işe denir." (Teftâzânî, Şerhu'l-Mekâsıd, V, 11) Bu tarifte görüldüğü gibi, Kelam İlminde mucize nübüvveti ispatla sınırlıdır.

Bu itibarla biz, bu yazımızda mucizeyi Kelam İlminin bir ıstılahı olarak değil, Kur'ân açısından ele alıyoruz. Kur'ân, bütün zamanlarda gelip geçen her seviyedeki insana hitabeden ilahî bir mesajdır. O, ilmi her şeyi kuşatan Allah Teala tarafından vahiy yolu ile bildirildiğinden, onun ikna usulü de sırf akla dayanan delillerden geniş olmaktadır. İnsan, Kur'ân'ın hitabı ile karşılaşan bütün fertlerin seviyelerine vakıf olamadığı için, getirdiği deliller Kur'an delillerinin iknâ tesirine yetişemez. Bu itibarla, Kur'ân'ın delilleri, zayıf olan nazarî delillerden üstün ve onları ihata ettiğinden, nazarî deliller çerçevesine girmez. (İbn Haldûn, Mukaddime, Çev. Z. Kadiri Ugan, MEB Yay., İstanbul, 1990, II, s. 607)

Kelamcılar, iman esaslarına dair binlerce eser yazdıkları halde, mûtezile gibi aklı nakle tercih ettikleri için Kur'ân'ın on âyeti kadar kesin ispat ve ciddi ikna edememişlerdir. Adeta onlar, uzak dağların altında tünel kazıp, borularla ta alemin sonuna kadar, sebepler silsilesi ile gidip orada silsileyi keserler. Sonra iman esaslarını ispat ederler. Âyet-i kerîme ise her birisi, birer Asâ-yı Musa gibi her yerde su çıkartabilir, her şeyde hakikate bir pencere açar. (Bkz. B. Said Nursi, Sözler, 411)

İmân esaslarını takrir etmek için çalışan ve bu hususta cedele başvuran kelâmcılar, Mantık kaidelerine ve delillerine bağlandıkları için ilimleri belli bir kesimle sınırlı kaldı, geniş kitle ise bundan faydalanmadı. Oysa geniş kitle, istidâtları ölçüsünde Kur'ân'ın delillerini idrak eder, ama kıyas şekillerinden bir şey anlamaz. (M. Ebû Zehrâ, el-Mu'cizetu'l-Kubrâ el-Kur'ân, 338-339) Gazzâlî, Kur'ân'ın delilleri ile kelâmcıların delillerini şu şekilde mukâyese eder: "Kur'ân'ın delilleri gıda gibidir; ondan her insan faydalanır. Kelâmcıların delilleri ise ilâç gibidir; sınırlı bir insan gurubu ondan istifade eder, büyük çoğunluğu ise zarar görür. Hatta Kur'ân'ın delilleri su gibidir; ondan hem emzikli çocuk ve hem de kuvvetli bir adam faydalanır. Öteki deliller ise yemekler gibidir; yetişkinler ondan bazan faydalanır, bazan da hastalanır; sabiler ise o yemeklerden asla faydalanamaz". (Gazzâlî, İlcâmu'l-Avâm, 40) Gazzâlî, kelâmcıların takip ettiği metodun geniş halk yığınlarının zihinlerini karıştırdığını da ifade eder. (Gazzâlî, İlcâm, 38-39) Fahruddîn Râzî'nin konu ile ilgili şu tespiti kayda değerdir: "Kelâm ve Felsefe yollarını uzun uzadıya düşündüm, ama bunları, bir hastaya şifa verecek veya bir susuzu kandıracak mahiyette görmedim. Kur'ân yolunun Allah'a en yakın yol olduğunu müşâhede ettim. Benim gibi tecrübe eden, bunu bilir ". (İbn Teymiyye, Kitâbu'n-Nübüvvât, 147-148)

Kur'ân'ın açık ve kolay anlaşılır delilleri, geniş halk kitlesini ikna eder ve kalblerine, inanç esaslarını yerleştirir. Meselâ: Vahdâniyyete dair: "Eğer yerde, gökte Allah'tan başka tanrılar olsaydı, ikisi de (yer de gök de) bozulup gitmişti. (...)" (Enbiya: 21/22). Bir evin işlerinin iki idareci ile düzenli bir şekilde yürütülmesi mümkün olmadığına göre, bütün alemin işlerinin pürüzsüz yürütülmesi nasıl mümkün olur? Âhiret hayatının varlığına dair: "İlkin yaratıp sonra onu diriltecek olan Odur. Bu O'na daha kolaydır.(...)" (Rûm: 30/27). Açıktır ki, ilkin yaratmaya kadir olan, iadeye de kadirdir.

Ayetlere baktığımız zaman mucizenin sadece nübüvveti değil, onunla birlikte öteki iman esaslarını da ispata yönelik olduğunu açıkça görürüz. Bu itibarla konuyu, Kelâm İlmi açısından değil doğrudan Kur'ân açısından ele aldık. Zira Kur'ân iknâ usûlünün kelâmcıların metodundan farklı olduğu bir gerçektir.

Kur'ân, Allah Teala'nın birliğine imandan sonra en çok haşir üzerinde durmaktadır. Bir çok âyette, haşire iman, Allah Teala'ya iman ile birlikte anılmakta, haşiri inkar edenlerin Yaratıcı'yı da tanımadıkları bildirilmektedir.(Bkz. Nisâ: 4/38; Ra'd: 13/5) Mesela: "Eğer onların iman etmemelerine şaşırıyorsan bil ki asıl şaşılacak olan, onların: 'Ölüp toprak olduktan sonra biz yeniden mi yaratılacakmışız?' demeleridir. İşte onlardır Rab'lerini inkar edenler. İşte onlardır boyunları tasmalı olanlar. Ve işte onlardır, hem de ebedî kalmak üzere cehennemlik olanlar"(Ra'd: 13/5) gibi.

Haşir inancı, ilk insan ve aynı zamanda peygamber olan Adem (as)'dan beri insan düşüncesinde yerini almıştır. Bu inancın fıtri olduğu anlaşılmaktadır. Zira, geçmiş toplumlar hakkında yapılan araştırmalar, en eski insanlarda bile yeniden diriliş inancının varlığını göstermektedir. Mesela, M.Ö. 2600 yıllarında Mısır'da, bir Ahiret inancı vardı ve bu inanç, yalnız kahinlere ve din adamlarına münhasır değildi; halk arasında da yaygındı. Bu yaygınlık, Ahiret inancının köklerinin, bu tarihten daha önceki zamanlara kadar uzandığını gösterir. Hatta Dinler Tarihi araştırmacıları, şu gerçeğin üzerinde ittifak etmektedirler: "İnsanlığın nereden geldiğini nereye gideceğini, evrenin gerçeklerini ve olayların sebep ve sonuçlarını irdelemeden yeryüzünde ortaya çıkmış ve yaşamış hiçbir insan toplumu yoktur". (Muhammed A. Drâz, Dîn, 38) Kezâ, geçmişte ve şu anda hemen her yerde yaşayan, bedevi medeni, alim cahil bütün insanlarda, dünyada gerçekleşmeyen bir adaletin gerçekleşeceği; iyilik yapanın mükafat, kötülük yapanın ise ceza göreceği; bu hayatın ardından başka bir hayatın geleceği konusunda ilhama benzer gizli bir şuûr vardır.

İkinci hayat inancı -farklı olmakla beraber- bir çok dinde yer almaktadır. Tevrat ve İncil'de bu hayatın varlığına dair bilgiler mevcuttur. Kur'ân, Kitap Ehli'nin hepsinin aynı olmadığını, onlardan bazılarının Ahiret'e inandıklarını bildirir. (Âli İmrân: 3/113-114) Zerdüşt dininde eski Mısır inancına yakın bir fikir bulunmaktadır. Kitaplı dinlerden önceki ve sonraki bir çok filozof Ahiret hayatına inanmıştır.

Öldükten sonra diriliş inancı, bu dünya hayatında insanlığın huzuru için önemlidir. Zira, insanların çoğunda bu inanç kökleştiği takdirde iyilik ve güzelliklerin artacağı, kötülük ve fenalıkların ise eksileceği muhakkaktır. Denebilir ki, "her iki dünya mutluluğu" Ahiret inancı ile doğrudan irtibatlıdır. Bu itibarla, Kur'ân, haşirden, kıyametin meydana gelme şeklinden, cennet ve cehennem tablolarından sıklıkla bahseder. Bir çok sûrede, öldükten sonra diriliş bahis konusu edilmiş, bunun imkanına her kesimden insanın anlayacağı deliller getirilmiştir. Bu delillerden biri de Peygamberlerin mucizeleridir.

Mucizeler, birer pratik ikna mekanizmalarıdır; muarızları ikna ve irşat vesilesi olduğu gibi müminlerin imanına iman katar, onları doygunluğa ulaştırır. Mucizeler dinin tabiatında vardır. Bu itibarla, mucizeleri bilmek, dinini tabiatını öğrenmeyi sağlar.

İnanç esaslarını pekiştirme vesilelerinden birisi olan mucize, muhataplarını ikna ve irşat etmek için resullerin ve nebilerin ellerinde görülmüştür. O halde, mucizenin nübüvvetle ilgisi açıktır ve mucize denilince akla önce nübüvvet gelir. Mucize, kainatın Yaratıcısı tarafından Peygamber'in davasına bir tasdiktir; sadekte (doğru söyledin) hükmüne geçer. (B. Said Nursi, Risale-i Nur Külliyâtı, I, 388 (On dokuzuncu mektup) Ancak, mucizeler, vasıtasız Allah'ın fiilidir. Bir başka ifadeyle mucizenin yaratıcısı Allah'tır. Peygamberler ise mucizelere mazhardır, mastar değildir.

Mucize ile ilgili âyet-i kerimeleri incelediğimizde mucizenin sadece nübüvveti değil, bununla birlikte Allah'ın varlığı, birliği ve kudretinin yanı sıra haşiri de ispata yönelik olduğunu görmekteyiz. Esasında bu durum tabiidir, zira inanç esasları birbirlerine bağlı ve bir birlerini gerektirmektedir; biri ispatlanınca ötekisi de ispatlanmış olur.

Peygamberlerin bütün mucizeleri, Allah'ın varlığına ve birliğine şahadet ederler. (B. Said Nursi, Risale-i Nur Külliyâtı, I, 871 (Üçüncü Şua) Peygamberlerin birçok mucizesi; henüz bu dünyada insanın veya hayvanın öldükten sonra dirilişi şeklinde tezahür etmiştir. Hz. İsa'nın, Hz. İbrahim'in (asm) mucizeleri bu kabildendir. Bu cümleden olarak, Hz. Muhammed (s.a.s.)'ın duası ile, hayatını kaybetmiş kişilerin dirildiğine dair siyer kitaplarında bir çok örnekler olduğunu hatırlamamız gerekir. İnsan, hayat ile ölümü birbirinin mütenakızı, çelişiği olarak görmektedir. Dolayısıyla, dirinin öldüğünü sıklıkla gördüğü için bunu kabulde tereddüt etmezken, ölüden dirinin çıkmasını aklına sığıştıramamaktadır. İşte insan ve hayvanın bu dünyadaki canlanması ve hayat bulması şeklinde görülen mucizeler, yeniden dirilişi insanın aklına yaklaştırıp, bunu anlamasını sağlamaktadır. Yeryüzünün baharda canlanması, geceden gündüzün çıkartılması, uykudan sonra uyanıklık durumu da yeniden dirilişi gösteren örnekler cümlesindendir.

Gerçek ve kanaatlerin dayandıkları temel geniş olmalıdır. Ne kadar güvenilirse güvenilsin, bir tek delile dayanan gerçekler şüphe ile karşılanabilir. Muhataplarını ikna etmeyi hedefleyenin delilleri çeşitli olunca, muhatabın hareketleri üzerinde müessir olan bütün unsurlarına hitap etmiş, onların ihtiyacını gidermiş ve onları doygunluğa ulaştırmış olacaktır. Böylece iddiasının tabanı çok dar ve sınırlı kalmayıp, geniş bir alana istinat edecektir.

Kur'ân-ı Kerim, muhatabını ikna ve irşat için bir çok mekanizmayı devreye koyar. Bu, insanın her gün yaşadığı için normal bir durum olarak gördüğü bir olay olabildiği gibi yaygın anlamıyla bir mucize de olabilir. "Onlar anlamıyorlar mı ki Biz, insanların dinlenip sükunet bulmaları için geceyi, çalışsınlar diye de gündüz aydınlığını yarattık. Elbette bunda iman edecek kimseler için âyetler vardır." (Neml: 27/86) Bu âyette, gece ile gündüzden, kainatın kusursuz yaratılmasından alınması gereken derslere ve ibretlere vurgu yapılmaktadır. Böylece, mucizeden alınacak derslerin ve ibretlerin, günlük hayatta karşılaştığımız bir çok varlıktan ve hadiseden de alınması gerektiği bildirilmektedir.

Nitekim, Kur'ân-ı Kerim'de, mucize kelimesi yer almaz; buna karşılık âyet, burhan ve sultan kelimeleri gelir. Bu lafızlar, mucize kelimesinin müteradifi değildir, sadece onun mânâlarından bir cüze delalet ederler. Bu cüz, delil veya hüccet kelimelerinin ifade ettiği mânâdır. Bunun anlamı şudur: Bir hadise, bir Peygamberin Nübüvvetine veya Ulûhiyyete ve haşire delalet eder, bundan ileri gitmez. Oysa, mucize, mahlukattan bir başkasının, benzerini meydana getiremediği harikulade bir işin Peygamberin Nübüvvetine delalet etmesine denir.

Mucize konusu oldukça geniştir. Dolayısıyla bu yazımızda, konunun sadece bir yönünü; mucizenin haşiri ispata yönelik tarafını izaha çalışacağız.

İnanç esaslarını ispata yönelik olan mucize ile ölümden sonra diriliş arasında kuvvetli bir münasebetin olduğu, konu ile ilgili ayetler incelenince açıkça görülmektedir. Resullerin ellerinde görülen mucizeler, onları tasdik etmenin yanında, ölümden sonra dirilişin gerçekleşeceğini de haber vermektedir. (Mustafa Sabri, Mevkifu'l-Akl, IV, 3) Genelde ululazm peygamberlerin mazhar olduğu bu mucizelerin insan, hayvan ve bitki ile ilgili örnekleri vardır.

a. İnsanlarla ilgili örnekler

Mucizenin hedeflerinden birisinin insanların, öldükten sonra dirileceklerini ispata yönelik olduğunun en açık delili Hz. İsa'nın mucizeleridir. Hz. İsa'nın bu yönü şöyle bildirilmektedir: "Onu İsrail oğullarına bir elçi olarak gönderecek: 'Ben size Rabbinizden bir mucize getirdim: Allah'ın izniyle ölüleri diriltirim." (Âli İmrân: 3/49. Krş. KM, Matta 9/27-34; Markos: 5/21-43; Luka: 8/40-56) "Körü ve alacalıyı iyileştiririm." (Âli İmrân: 3/49. Krş. KM, Matta 9/27-34; Markos: 5/21-43; Luka: 8/40-56)

Hz.İsa'nın felçlileri hatta ölmüşleri tedavi edip diriltmesinde tıbbî tedavinin en ileri noktalarına sevk ve teşvik vardır. Bugün tıp açısından gelinen noktada önemli ilerlemeler kaydedildiği bir gerçektir. Ancak, Hz. İsa'nın mucizelerinin tıbbi alanda gösterdiği hedef geçilmezdir. Onun zamanındaki insanlar için bu böyle olduğu gibi, bu günkü insanlar için de böyledir. Mucizelerin tabiatını göstermesi bakımından bu nokta önemlidir. İnsanların, öldükten sonra diriltilmeleri ile ilgili mucizelerden bir diğeri de Ashab-ı Kehf'in mağaralarında uzun yıllar uykuda kaldıktan sonra uyanmalarıdır. Konu ile ilgili ayetleri okuduğumuzda, bu mucizenin Allah'ın kudretine delalet etmenin yanında, Allah'ın haşir vâdinin gerçeğin ta kendisi olduğunu, kıyamet saati hakkında hiçbir şüphe olmadığını zihinlere yerleştirmeye yönelik olduğunu görmekteyiz. Tevhit mücadelesi veren gençlerin başından geçen olay şöyle haber verilmektedir:

"Madem ki onları ve onların Allah'tan başka taptıkları putları terk ettiniz, haydi öyleyse mağaraya çekilin ki Rabbiniz rahmetini üzerinize yaysın, işinizde size kolaylık ve fayda ihsan etsin. Onlara baksaydın görürdün ki güneş doğunca mağaralarının sağından dolaşır, batarken de sol taraftan onları makaslardı. Onlar da mağaranın genişçe dehlizinde bulunuyorlardı. İşte onların böylece uyumaları Allah'ın alâmetlerindendir. Allah kime hidayet verirse doğru yolda olan odur; kimi de hidayetten mahrum eder şaşırtırsa, artık imkanı yok, ona yol gösterecek bir dost bulamazsın. Sen onları uyanık sanırdın, halbuki gerçekte onlar uykuda idiler. Biz onları gâh sağa, gâh sola çevirirdik. Köpekleri ise mağara girişinde ön ayaklarını yaymış vaziyette duruyordu. Onları görseydin sen de ürker, derhal dönüp kaçardın, için korku ile dolardı. İşte, onları nasıl uyuttuysak öylece de uyandırdık. Derken aralarında konuşmaya başladılar. Birisi: 'Ne kadar uykuda kaldınız?' diye sorunca bazıları: 'Bir gün, belki bir günden de az!' diye cevap verdiler. Diğerleri de: 'Uykuda ne kadar kaldığınızı tam tamına ancak Rabbiniz bilir' dediler. 'Siz onu bırakın da, açlığımızı gidermeye bakalım. Şu akçeyi verip içinizden birini şehre gönderin de baksın hangi yiyecek daha hoş ve helâl ise ondan size azık tedarik etsin.' 'Bir de gayet nazik ve tedbirli davransın, varlığınızı ve bulunduğunuz yeri sakın hiç kimseye hissettirmesin. Çünkü onlar sizi ellerine geçirirlerse ya taşa tutar, ya da kendi dinlerine döndürürler, bu takdirde de ebediyen felah bulamazsınız.' Fakat Bizim takdirimiz başka idi. Nasıl onları uyutup sonra uyandırdıysak, aynı şekilde öbür kullarımızı da Ashab-ı kehfin durumundan haberdar ettik ki, Allah'ın haşir vâdinin gerçeğin ta kendisi olup kıyamet saati hakkında hiçbir şüphe olmadığını onlar da anlasınlar. Derken onları bulan halk, kendi aralarında onlar hakkında ne yapacaklarını tartışmaya girişti. Bazıları: 'Onların anısına bir anıt dikin, biz gerçek durumlarını anlayamadık, onların Rabbi hallerini pek iyi bilir' derken, görüşleri ağır basan müminler ise: 'Mutlaka onların yanı başlarına bir mescit yapacağız' dediler."(Kehf: 18/16-21)

Bir başka örnek de Kur'ân'da ismi tasrih edilmeyip tefsir kitaplarında Uzeyr (Taberi, 2/259 hk., Hane No: 5883, III, 29) olduğu kaydedilen kimse hakkındaki kıssadır.

"Yahut şu kimsenin hali gibi ki o bir şehre uğramıştı. Orası, evleri harap olmuş ıssızlığa bürünmüş bir durumdaydı. 'Allah burayı bu ölümünden sonra nasıl diriltecek?' dedi. Bunun üzerine Allah onu yüz yıl boyunca öldürüp sonra diriltti. 'Ölü vaziyette ne kadar kaldın?' diye sorunca o: 'Bir gün veya daha az' diye cevap verdi. Allah ona: 'Hayır! yüz sene kaldın. İşte yiyeceğine ve içeceğine bak henüz bozulmamış. Bir de merkebine bak! (Kemikleri nasıl birbirinden ayrılmış) seni de insanlara canlı bir delil yapmak için öldürüp dirilttik. Hele o kemiklere dikkat et, onları nasıl birleştirip yerli yerine koyuyoruz, sonra da onlara et giydiriyoruz!' Böylece işin gerçeği kendisine tam mânasıyla belli olunca: 'Artık pek iyi biliyorum ki Allah her şeye kadirdir' dedi." (Bakara: 2/259)

Faili bilinmeyen bir cinayete kurban giden, kişinin katilinin bulunması olayı da yeniden dirilişi ispatlayan bir mucizedir: "Hani siz bir adam öldürmüştünüz de peşinden katilin kim olduğu hakkında birbirinizle kavgaya tutuşup suçu üzerinizden atmıştınız. Halbuki Allah sizin gizlediğinizi meydana çıkaracaktı. Bunun üzerine dedik ki: 'Kestiğiniz sığırın bir parçasıyla o maktûlün cesedine vurun' (Vurulunca da o diriliverdi.) İşte Allah bunu nasıl dirilttiyse ölüleri de öyle diriltir. Aklınızı iyice kullanasınız diye âyetlerini size gösterir." (Bakara: 2/72-73)

Yetmiş kişinin öldürülüp diriltilmesi hadisesi: "Bir zaman da: 'Ey Musa! Biz Allah'ı açıkça görmedikçe sana inanmayız' dediniz. Bunun üzerine derhal sizi yıldırım çarptı, siz de bakakaldınız. Siz bir müddet ölü vaziyette kaldıktan sonra, şükredersiniz ümidiyle sizi dirilttik."(Bakara: 2/55-56. Bunu yapanlar, İsrail oğullarının hepsi değildi. Bu ısrar üzerine mikatta yıldırıma yakalananlar, seçilen yetmiş kişi idi) Bu olay Talmut'ta da yer alır. (DİB Konulu Kur'ân-ı Kerim Tefsiri (örnek fasikül), 60)

Dünyada gerçekleşen ve yine haşire açıkça delalet eden bir mucize de şöyle anlatılmaktadır: "Baksana, sayıları binlerce olmasına rağmen ölüm korkusuyla diyarlarını terk edip çıkan kimselere! Allah onlara: 'Ölün!' dedi sonra onları diriltti. Doğrusu Allah insanlara lütûfkârdır, fakat insanların çoğu şükretmezler." (Bakara, 2/243)

Kitab-ı Mukaddes'te de, mucizenin bir gayesinin ölümden sonra dirilişi akıllara yaklaştırmak olduğunu görüyoruz. "Rab'bin eli üzerimdeydi, Ruhu'yla beni dışarı çıkardı, kemiklerle dolu bir ovanın ortasına koydu. Beni onların arasında her yöne dolaştırdı. Ovada her yere yayılmış, tamamen kurumuş pek çok kemik vardı. Rab, 'İnsanoğlu, bu kemikler canlanabilir mi?' diye sordu. Ben, 'Sen bilirsin, ey Egemen Rab' diye yanıtladım. Bunun üzerine, 'Bu kemikler üzerine peygamberlik et' dedi, 'Onlara de ki, `Kuru kemikler, Rab'bin sözünü dinleyin! Egemen Rab bu kemiklere şöyle diyor: İçinize ruh koyacağım, canlanacaksınız. Size kaslar verecek, üzerinizde et oluşturacağım, sizi deriyle kaplayacağım. İçinize ruh koyacağım, canlanacaksınız. O zaman benim Rab olduğumu anlayacaksınız.' Böylece bana verilen buyruk uyarınca peygamberlik ettim. Ben peygamberlik ederken bir gürültü oldu, bir takırtı duyuldu. Kemikler birbirleriyle birleşiyordu. Baktım, işte üzerlerinde kaslar, etler oluşuyor, üstlerini deri kaplıyordu. Ama onlarda ruh yoktu." (KM, Hezekiel 37, 1-7. Ayrıca bkz. KM, Tekvin 15,9-10.17)

b. Hayvanlarla ilgili olan

Allah Teala'nın, Peygamberlerine verdiği mucizelerin gayelerinden biri de onları teyittir. Mucize, Allah'ın Resullerinin, O'ndan aldığı vahiy ile haber verdikleri hususların doğruluğunun göstergesidir. Esasında mucize, hidayeti ve rahmeti yahut ikramı veya inzarı (gelecekteki korku ile uyarmayı), ya da helak etmeyi hedeflemektedir. Kitab-ı Mukaddes'te Hz. Musa'nın gönderilişine dair şöyle bir kayıt mevcuttur: "Rab onu Mısır'da Firavun'a ve bütün ülkesine bir sürü belirtiler, şaşılası işler yapması için göndermişti. Musa İsraillilerin gözleri önünde güçlü, büyük ve ürkütücü işler yapmıştır." (Yasanın Tekrarı 34: 11-12)

Kur'ân-ı Kerim, haşiri ispata yönelik bir mucize olarak, insan gibi birer canlı olan hayvanların bu dünyada ölüp diriltildiklerine dair bir çok hadiseyi bildirmektedir.

Örnek 1:

Hz. İbrahim'in mazhar olduğu mucize:

Öldükten sonra dirilişin hak olduğunu gösteren ve hayvanlar üzerinde cereyan eden mucizelerden biri Hz. İbrahim'in niyazı ile gerçekleşmiştir. Bu örnek, mucizenin müminlere, hatta peygamberlere itmi’nan verdiğini göstermesi bakımından dikkat çekmektedir.

"Bir vakit de İbrahim: 'Ya Rabbî, ölüleri nasıl dirilteceğini bana gösterir misin?' demişti. Allah: 'Yoksa buna inanmadın mı?' dedi. İbrahim: 'Elbette inandım, lâkin sırf kalbim tatmin olsun diye bunu istedim' diye cevap verdi. Allah ona: 'Dört kuş tut, onları kendine alıştır. Sonra kesip her dağın başına onlardan birer parça koy. Sonra da onları çağır. Koşarak sana geleceklerdir. İyi bil ki Allah azizdir, hakîmdir (üstün kudret, tam hüküm ve hikmet sahibidir)." (Bakara: 2/260. Krş. KM, Resullerin işleri 10, 9)

Örnek 2:

"Bir vakit Musa, genç yardımcısına: 'Durup dinlenmeyeceğim, demişti, ta ki iki denizin birleştiği yere varacağım. Varamazsam senelerce yürümeye devam edeceğim.' Onlar iki denizin birleştiği yere vardıklarında balıklarını unutmuş bulundular. Balık sıyrılıp denizde bir yol tutmuştu bile. Buluşma yerini farkına varmaksızın geçip gidince Musa yardımcısına: 'Getir artık kahvaltımızı' dedi, 'Gerçekten bu seyahatimizde epey yorgun düştük.' 'Gördün mü?' dedi, 'O kayanın yanında mola verdiğimizde, ben balığı unutmuşum! Muhakkak ki onu sana söylememi unutturan da şeytandan başkası değildir. Doğrusu balık, çok acayip bir şekilde canlanıp sıyrıldı ve denizde yolunu tutup gittiydi."(Kehf: 18/60-63) Demek ki ölülerin diriltilmesine numune olan bir mucize gerçekleşmişti. (M. Hamdi Yazır, Hak Dini, V, 3259)

Örnek 3:

Hz. İsa'nın mucizelerinden biri bu nevidendir:

"Ben çamurdan kuş şeklinde bir şey yaratır, ona üflerim, Allah'ın izniyle hemen kuş oluverir."(Âli İmrân: 3/49. Krş. KM, Matta 9/27-34; Markos: 5/21-43; Luka: 8/40-56)

c.Yeryüzünün ihyası

İnsanların öldükten sonra tekrar diriltilmesine daha yaygın, herkesin tecrübe ettiği bir örnek, kışın ölü gibi olan yeryüzünün ilkbaharda tekrar diriltilmesidir. Bu, harikulade bir olaydır. Bundan dolayı Kur'ân buna ayet (delil, mucize) diyor: "Onun ayetlerinden biri de şudur: Sen, toprağı boynu bükük (kupkuru) görürsün. Onun üzerine suyu döktüğümüz zaman titreşir ve kabarır. Onu dirilten Allah elbette ölüleri de diriltir. O, her şeye kâdirdir."(Fussilet: 41/39) Ancak yeryüzünün diriltilmesi sıklıkla gerçekleştiğinden bu durum alelade bir olay olarak görülmektedir. Halbuki yeryüzündeki bu haşir neşir mühim mesajlar yüklüdür. "Allah'ın rahmetinin eserlerine bak ki, nasıl yeri ölümünden sonra diriltiyor? Muhakkak ki, O, ölüleri de diriltecektir. O her şeye kadirdir."(Rûm: 30/50) "Gökten bereketli bir su indirdik, onunla bahçeler ve biçilecek taneli ekinler bitirdik. Birbirine girmiş kat kat tomurcuklar, yüksek hurma ağaçları yetiştirdik. Kullara rızık olması için. Ve o su ile ölü bir memlekete can verdik. İşte çıkış da böyledir."(Kâf: 50/9-11)

Denebilir ki, insan ile bitkiler arasında tür farklılığı vardır. O halde bitkilerin baharda dirilişinin insanın yeniden dirilişine örnek gösterilmesinin dayanağı nedir? İnsan topraktan yaratılmıştır. Bitkiler de topraktan neşet etmektedir. İnsanın da bitkilerin de varlıklarını sürdürebilmeleri toprağa, suya, havaya, güneşe, belli oranda sıcaklığa ve soğukluğa bağlıdır. Dolayısıyla ayrı tür olmaları, hayat bulmaları için aynı ortak unsurlara muhtaç olmalarına mani değildir. O halde, ölümden sonra dirilişlerinin de birbirlerine benzer oluşu anlaşılmış olmaktadır.

SONUÇ

Mucize, dinin tabiatında vardır. Hemen bütün peygamberlerin mucizeleri olmuştur. Mucizeler, Allah'ın varlığının, birliğinin ve kudretinin göstergeleri olduğu gibi Peygamberlerin doğrulunu da ispat etmektedir. Bununla birlikte, mucizelerin ana gayelerinden biri de haşri, yani öldükten sonra dirilişi akıllara yaklaştırmak ve yerleştirmektir. Kur'ân-ı Kerm'in üçte biri haşir ve ahiret hayatına dairdir. O, Âhireti bütün gerçeklerine temel taşı yapıp, her şeyi ona bina etmektedir. İman esasları, bütün delilleriyle Âhiret hayatının varlığına delalet ettiği gibi, Peygamberlerin risaletine delalet eden mûcizeleri ve nübüvvet delilleri de haşirin gerçekleşeceğine şahadet ederek onu ispat etmektedir.

İçindekiler

Giriş

Yokluktan Varlığa: Big Bang

Uzaydaki Büyüklük Kavramı

Güneş Sistemindeki Kusursuz Düzen

Benzeri Olmayan Gezegen: Dünya

Atmosferin Özel Tasarlanmış Yapısı

Dağların Yerkabuğunu Sağlamlaştıran Özellikleri

Okyanusların Sağladığı Dengeler

Su ve Bitkiler Arasındaki Uyum

Kar Tanelerindeki Tasarım

Meyve ve Sebzelerdeki Benzersiz Sanat

Yapraklardaki Kusursuz Tasarım: Gözenekler

Hindistan Cevizi Bitkisinin Tohumları

Birbirlerine Uyumlu Yaratılan Canlılar

Coryanthes Orkidelerinin Taktikleri

Duvar Ustası Arıların Becerileri

Kör Termitlerin Gökdelenleri

Çan Örümceklerinin Dalma Taktiği

Kitin: Mükemmel Bir Kaplama Malzemesi

Karınca Otelleri

Işık Saçan Canlılardaki İhtişam

Işık Üreten Denizaltı Canlıları

Yunuslardaki Tasarım

Denizaltında İlginç bir Canlı: Nudibranch

Papağan Balığının Uyku Tulumu

Akrep Balıklarının Kamuflajı

İğneli Istakozların Göçleri

Denizatlarının İlginç Özellikleri

Denizanalarının Bilinmeyen Özellikleri

Deniz Kabuklularından Tarakların Gözleri

Mikro Dünyanın Canlıları: Planktonlar

Su Altındaki Barınaklar: Mercanlar

Denizin Göz Kamaştıran Mücevherleri: İnciler

Canlılardaki Kusursuz Simetri

Kelebeklerin Çarpıcı Özellikleri

Kuş Tüylerindeki Detaylı Tasarım

Zehiri Etkisiz Hale Getiren Kuşlar: Macawlar

Arı Yiyen Kuşların Akılcı Taktikleri

Kusursuz Bir Avcı Kuş: Kartal

Doğadaki Dokuma Ustaları

Uçan Sincapların Becerileri

Grebe Kuşlarının Yavrularına Olan Şefkati

Uçuş Makinaları: Yusufçuklar

Çöldeki Yaşam

Hayvan Gözlerindeki Çeşitlilik

Gazellerin Vücutlarındaki Özel Soğutma Sistemi

İnsanın Yaratılışındaki İhtişam

Gelişmiş Bir Klima, Kusursuz Bir Algılayıcı:Deri

Kemiklerdeki Kafes Sistemlerinin Dayanıklılığı

Dünyanın En Büyük Dağıtım Ağı: Dolaşım Sistemi

Akciğerlerdeki Etkileyici Tasarım

Komuta Merkezi: Beyin

İnsan Bedenindeki Haberci: Hormonal Sistem

Dikkatli Bir Denetliyici: Hücre Zarı

Minyatür Bilgi Bankası: DNA

Lezzet ve Güzelliğin Bilinmeyen Kaynağı: Moleküller

Atomun Yapısındaki Saklı Güç

Protonlar ve Elektronlar Arasında Denge

Sonuç

KUR'ÂN-I KERÎM

Son vahiy dini olan İslâm'ın kutsal kitabı. Kur'ân, tercih edilen görüşe göre, "karae" fiilinden edilen bir mastar olup, Allâh'ın son kitabına özel ad olmuştur. Kök anlamı; okumak, toplamak, bir araya getirmek demektir. Âyetlerde bu anlamı görmek mümkündür: "Ey Muhammed! Cebrail sana Kur'ân'ı okurken, acele ederek onunla beraber dilini oynatma. Onu bir araya toplamak ve okutmak şüphesiz bizim işimizdir. Biz onu Cebrail'e okuttuğumuz zaman, sen onun okuyuşunu izle" (el-Kıyâme, 75/1618). Kur'ân-ı Kerim'in özlü tarifi şöyledir: Yüce Allah, tarafından Hz. Muhammed'e arapça olarak indirilmiş, bize kadar tevatür yoluyla nakledilmiş, mushaflarda yazılı, Fatiha Sûresi ile başlayıp Nâs Sûresi ile sona eren kelâmıdır.

Kur'ân-ı Kerim'in, Hz Muhammed'in risaletinin başında ilk inen âyetleri şunlardır:

"Yaratan Rabbinin adıyla oku. O insanı bir kan pıhtısından yarattı. Oku! Rabbin, kalemle öğreten, insana bilmediğini bildiren en büyük kerem sahibidir" (el-Alâk, 96/1-5).

İlk inen âyetlerin inananları okumaya, öğrenmeye, yazmağa ve araştırmaya çağırması ilim için büyük teşvik mesajı taşır. Kur'ân'ın son inen âyeti de şudur:

"Bu gün size dininizi ikmal ettim, üzerinize olan nimetimi tamamladım, din olarak sizin için İslâm'ı seçtim" (el-Mâide, 5/3).

İslâm'ın kutsal kitabının özel adı olan Kur'an kelimesi, Cenab-ı Hak tarafından altmış sekiz kadar âyette kullanılır. Bir kaçını örnek olarak sunacağız:

"Biz şüphesiz bu kitabı okuyup anlamanız için arapça bir Kur'an olarak indirdik" (Yûsuf, 12/2).

"Ey Peygamber! Kur'anı okumak istediğin zaman, Allah'ın rahmetinden kovulmuş şeytanın şerrinden Allah'a sığın, yani "eûzübillâhimineşşeytânirracîm" de (en-Nahl, 16/98).

"Kur'an okunduğu zaman onu dinleyin. Ve susun ki merhamet olunasınız" (el-A'râf, 7/204).

"Şüphesiz bu Kur'an, insanları en doğru yola götürür. Salih amel işleyen mü'minlere büyük bir mükâfat olduğunu, âhirete iman etmeyenlere de can yakıcı bir azap hazırladığımızı müjdeler" (el-İsrâ, 17/9-10).

"Biz Kur'an'ı, iman edenler için bir şifa ve rahmet kaynağı olarak indiriyoruz. Kur'an, zalimlerin ise ancak zararını arttırınr" (el-İsrâ, 17/82).

İslâm hukukunda Kur'ân için daha çok "Kitap" ismi kullanılır. Birçok âyette "el-Kitâb" kelimesinin Kur'ân-ı Kerîm anlamında kullanıldığı görülür

"Elif. Lâm. Mîm. Bu o kitaptır ki, kendisinde (Allah tarafından gönderildiğinde) hiç şüphe yoktur" (el-Bakara, 2/1).

Bundan başka çeşitli âyetlerde Kur'ân için başka isimler de kullanılmıştır. Bunlardan bazıları şunlardır: el-Furkân (el-Furkân, 25/1), ez-Zikr (el-Hicr, 15/9), en-Nûr (en-Nisâ, 4/174), er-Rûh (eş-Şûrâ, 42/52), el-Hudâ (el-Bakara, 2/2), eş-Şifâ (el-İsrâ, 17/82), el-Mecîd (el-Burûc, 85/21-22), el-Mesânî (ez-Zümer, 39/23), Ümmü'l-Kitab (ez-Zuhruf, 43/1-4)

Kur'ân'ın Toplanması:

Ashab-ı Kiram, Hz. Peygamber (s.a.s)'in sağlığında Kur'an'ın bütününü yazmıştır. İnen her âyeti bizzat Hz. Peygamber tarafından vahiy katiplerine okunur, onlar da yerlerine yazarlardı. Ancak Hz. Peygamber (s.a.s), nâzil olan âyetlerin ashabı tarafından ezberlenmesini yeterli görmemiştir. Çünkü onları ashabından ne kadar çok kimse ezberlemiş olursa olsun, hafıza, daima unutkanlık illetine maruz kalabilecek olan bir yetenektir ve belirli bir zaman için çok güçlü olsa bile, sonradan bu gücünü ve dolayısıyla güvenilir olma vasfını yitirebilir. İşte bu sebeble Hz. Peygamber, vahyi ezberleyenler yanında, onu bir de yanlışsız olarak yazabilecek kâtipler edinmiş ve kendisine bir âyet nazil olduğu zaman, onu bu katipler aracılığıyla yazdırmıştır. Hz. Ebu Bekir, Ömer b. Hattab, Osman b. Affân, Ali b. Ebî Tâlib, Zubeyr b. el-Avvâm, Ubeyy ibn Ka'b, Zeyd b. Sâbit, Muâviye b. Ebî Süfyan, Muhammed b. Mesleme, Eban b. Sa'd, Hz. Peygambere vahiy katipliği yapan sahabilerden bazılarıdır.

Kur'an-ı Kerim, Hz. peygamber devrinde bizzat vahiy meleği ve Nebi (s.a.s)'in birbirlerine karşılıklı okumaları ve de sahabilerin ezberlemesiyle korunmuştur. Ancak Hz. Peygamber' in sağlığı müddetince devam eden vahyin bütün bir kitabta toplanmasına imkân yoktu. Çünkü vahyin Hz. Peygamberin ölümüne kadar devam ettiği bilinmektedir.46 Hz. Peygamber'in vefatından dokuz gün öncesine kadar devam eden vahiy Onun vefatıyla son buldu. Böylece Kur'an inen son âyetle tamamlanmış oldu.

Yüz on dört sûre, altıbin altıyüz altmış altı âyetten müteşekkildir.

Kur'an sûreleri bazen bir bütün olarak bazen de bölümler halinde indirildi. Bazı sûreleri Mekke'de inmesi dolayısıyla "Mekkî", bazıları Medine'de indirildiklerinden "Medenî" diye nitelendirilmiş ve yirmi iki yılda tamamlanmıştır.

Vahyedilen bütün sûrelerin hafızlar tarafından ezberlenmesi, kemik, tahta, papirüs, deri ve kiremit inceliğindeki pişirilmiş tuğlalara yazılmak suretiyle korunmuştur.

Hz. Peygamber (s.a.s)'in vefatını takip eden Yemâme savaşlarında yetmiş kadar hafız (kurrâ)'ın şehid düşmesi müslümanları telâşa düşürmüştü. Hz. Ömer de hafızların toplanması için halife Hz. Ebu Bekir'e başvurarak konunun görüşülmesini istemişti. Bunun üzerine Hz. Ebu Bekr, Zeyd İbn Sâbit başkanlığında toplanan Abdullah b. Zübeyr, Sa'd b. Ebi Vakkas, Abdurrahman b. Haris b. Hişam'ın da bulunduğu büyük bir komisyon tarafından Kur'an sahifeleri Mekke lehçesi esas alınarak bir araya getirildi.47

Hafız ve kâtib olan Zeyd b. Sâbit, Hz. Ebû Bekir'in talimi, Hz. Ömer'in yardım ve gözetimi altında, elinde yazılı Kur'an metni olan herkesin bu metinleri getirmesini ve getirirken de ellerindeki metinlerin bizzat Hz. Peygamberden yazıldığına dair iki güvenilir şahid gösterilmesi istendi. Böylece bütün metinler toplanarak bir araya getirilmiş ve Kur'an-ı Kerim'in aslî nüshası yazılarak halife Hz. Ebu Bekir'e teslim edilmiştir. Zeyd b. Sâbit'in çalışmalarıyla ortaya koyduğu bu aslî nüshaya "İmam Mushaf" adı verilmiştir. Abdullah b. Mes'ûd'un teklifiyle iki kapak arasında "İmam Mushaf" üzerinde yapılan danışma ve görüşmeler sonucunda bunun üzerinde her hangi bir noksanlık görülmemiş ve güvenirliği konusunda ittifak sağlanmıştır. Böylece Kur'an-ı Kerim her hangi bir tahrifata uğramadan "Mushaf" haline getirilerek aynı mushaftan çoğaltılan mushafların ana kaynağını teşkil etmiştir.

Hz. Ömer devrinde Kur'an öğretimine hız verildi. Gerek Medine'de gerekse sınırları günden güne genişleyen İslam Devletinin diğer merkezlerinde en sıhhatli kaynak olan hâfiz sahabilerin öğretmen ve gözetmenliğinde pek çok hâfız yetiştirilmiştir. Fakat zamanla fetihlerin hız kazanması ve yeni fethedilen yerlerde ortaya çıkan kavim ve kabilelerin müslüman oluşu farklı şive ve lehçelere göre okuyuş ayrılıklarını ortaya çıkarmıştır. Bu durum M.648'de Ermenistan ve Azerbaycan fethinde Şamlı ve Iraklı askerlerin yan yana gelmesi ile farklı okuyuşların su yüzüne çıkmasını sağladı. Bu tartışma ortamının daha fazla büyümesine engel olmak için Huzeyfe b. Yemân, Halîfe Hz. Osman'a başvurarak bu durumun düzeltilmesini, ihtilafın ortadan kaldırılmasını istedi. Bunun üzerine Halife Hz. Osman, Rasulullâh'ın diğer ashabı ile de istişare ederek, İslâm dünyasında yalnızca Hz. Ebu Bekr'in emriyle derlenmiş olan onaylı Kur'ân mushaflarının kullanılmasını ve bir başka lehçe yahut ağız ile yazılmış tüm diğer nüshaların kullanılmasının yasaklanmasını kararlaştırdı. Hz. Osman bir önlem olarak da gelecekte herhangi bir kargaşa yahut yanlış anlamaya meydan vermemek için diğer tüm nüshaları yaktırarak ortadan kaldırma yoluna gitti. Hz. Ebû Bekir zamanında yazıları İmam Mushaf, Hz. Ömer'in ölümünden sonra kızı ve Peygamberimizin hanımı Hz. Hafsa'ya geçmişti. Hz. Osman zamanında bu nüshadan çoğaltılan mushafların yedi nüsha olduğu söylenir.48 Bunlar Medine, Mekke, Şam, Kûfe ve Basra'ya gönderilerek müslümanlar arasında çıkabilecek farklı okuyuşlar önlenmiş oldu. Hatta Hz. Ali'nin Hz. Osman için "Eğer Osman (r.a) Kur'an'ın tek kitap halinde toplatılarak çoğaltılması işini yapmasaydı ben yapardım" dediği bilinmektedir.

Kur'an-ı Kerim Fatiha sûresi ile başlayıp Nâs sûresi ile son bulmuştur. Ondört yerinde tilâvet secdesi yer almaktadır.49 Bunlar okunduğunda tilâvet secdesi yapmak vacibdir.

Hz. Osman (r.a) tarafından değişik vilâyet merkezlerine gönderilen nüshalar asırların geçmesiyle kayboldu. Günümüzde halen onlardan bir tanesi İstanbul Topkapı müzesinde; bir diğer tam olmayan nüshası Taşkent'te bulunmaktadır. Çarlık Rus hükümeti onun faksimile ile röprodüksiyonunu (fotoğraf veya fotokopi ile tam kopyasını) neşretmiştir. Şu anda dünyanın her yanında okunmakta olan Kuran'larla Taşkent'teki Kur'an arasında tam bir benzerlik, aynılık sözkonusudur.50

Hz. Ebû Bekr'in (ö. 13/634) halifeliği sırasında Kur'an-ı Kerîm toplanıp iki kapak arasında kitap haline getirilince, uygun bir isim aranmış, Abdullah b. Mes'ud'un (ö.32/652) "Habeşistan'da bir kitap gördüm, ona Mushaf adını vermişlerdi" demesi üzerine, halife tarafından bu isim uygun bulunmuştur.51

Mushaf; sayfalardan meydana gelmiş kitap anlamına gelir.

Kur'an-ı Kerîm'in Muhtevası:

Kur'an yirmi üç yılda parça parça indirilmiştir. On üç yıl kadar süren Mekke döneminde inen âyet ve sûreler daha çok İslâm inanç ve ahlâkı ile ilgili konuları kapsar. Allah'ın birliğine, meleklere, peygambere, kitaplara ve âhiret gününe iman gibi. Hz. Âdem (a.s)'den beri gelen tevhid inancı işlenir. Allah'a ortak koşma ile mücadele edilir ve geçmiş milletlerden ibretli kıssalar anlatılır. Bu arada tevhid inancından ayrılmış olan atalarının bu yanılgısı şöyle ifade edilir:

"Onlara; Allah'ın indirdiğine uyun, denilince, hayır biz atalarımızı üzerinde bulduğumuz şeye uyarız, derler. Ya ataları bir şeye aklı ermeyen ve doğru yolda olmayan kimseler idiyseler?" (el-Bakara, 2/170).

Cenab-ı Hak, Kur'ân-ı Kerîm'in, Hz. Âdem'den sonra peygamber olan Hz. Nuh'tan itibaren devam eden vahiy zincirinin devamı olduğunu da açıklar:

"Şüphesiz biz, Nuh'a ve ondan sonra gelen peygamberlere vahyettiğimiz gibi sana da vahyettik. İbrahim'e, İsmail'e, İshak'a, Yakub'a, torunlarına, İsa'ya, Eyyûb'a, Yunus'a, Hârun'a ve Süleyman'a da vahyettik. Dâvud'a Zebûr'u verdik" (en-Nisâ, 4/163)

Medine'de inen âyet ve sûrelerde daha çok hukuk kuralları yer almıştır. Aile ve devletin tanzimi, insanların birbiriyle veya devletle olan ilişkileri, akitler, sulh ve savaş halleri bu âyetlerde açıklanır. Çünkü M.622 tarihinden itibaren artık Medine'de bu hükümleri uygulamak için yeterli güce sahip bir İslâm Devleti teşekkül etmişti. Bu Devlet'in basında da Allah'ın elçisi Hz Muhammed bulunuyordu.

Allah-ü Teala hafifinden ağırına doğru bir yol izleyerek hükümler gönderiyor, resûlüllah ve ashabı bunları geciktirmeksizin uyguluyordu. Kur'an dilini bilmeleri, namazlarda, mescid içinde ve dışında okunan sûre ve ayetleri anlamalarını kolaylaştırıyordu. Bu devrin özelliği; iyi ve yararlı olanı almak, kötü ve zararlı olanı kaldırmak şeklinde özetlenebilir. Yükümlülükler birden gelmemiş, gelenler de giderek tamamlanmıştır. Mesela: namaz, sabah ve akşam iki vakit iken, sonra beş vakit olmuştur. İçki önceleri yasaklanmamış, sadece zararlı olduğu belirtilmiş, sonra sarhoş iken namaza yaklaşılması yasaklanmış, en sonunda da kesin olarak haram kılınmıştır.52

Kur'an-ı Kerim'de yer alan hükümler insanların gücü yeteceği ölçüdedir. Ayette şöyle buyurulur:

"Allah hiçbir kimseye gücünün yeteceğinden başkasını yüklemez." (el-Bakara, 2/286)

Hükümlerde başka bir özellik de kolaylık prensibidir.

"Allah size kolaylık diler. Size güçlük istemez" (el-Bakara, 2/185)53

Hz. Peygamber ayetlerde belirtilmeyen hususlarda ağır hükümler konulmasından çekinir, çeşitli konularda çok soru soran sahabelere: "Ben sizi kendi halinize bıraktığım sürece, siz de beni kendi halime bırakın"54 buyururdu. Nitekim hac ibadeti farz kılınınca55 Resûlüllah (s.a.s.) bunu tebliğ etmiş ve ashab-ı kirama hac yapmalarını bildirmiştir. Bir sahabenin bu ibadeti için: "Her yıl mı?" sorusuna üç defa tekrarlaması üzerine, Allah'ın elçisi şöyle buyurmuştur:

"Sizden öncekiler, peygamberlerine çok soru sormaları ve aldıkları cevaplarla amel etmemeleri yüzünden helak olmuşlardır. Ben sizi kendi halinize bıraktığım sürece siz de beni kendi halime bırakın"56

Kur'an'ın parça parça inişi uygulamayı kolaylaştırıyordu. Diğer yandan, bu sayede, gelen ayetler ezberlenip, ünsiyet meydana geliyor, kalblere yerleştiriyordu. Müşrikler Kur'an'ın bir defada inmesi gerektiğini söyleyerek tenkid yönetilince, kendilerine yüce Allah şöyle cevap verdi:

"İnkar edenler; Kur'an ona bir defada indirilmeliydi, derler. Halbuki biz onu böylece senin kalbine yerleştirmek için azar azar indirir ve onu ağır ağır okuruz" (el-Furkan, 25/32)

Ayetlerin olaylar üzerine inişi, tam ihtiyaç sırasında gelişi, toplumda gerekli etkiyi göstermesine yardımcı olmuştur. Bu yüzden, ayetlerin iniş sebepleri (esbab-ü nüzul). Kur'an tefsirlerinde önemli bi alt yapı oluşturmuştur.

Kur'an-ı Kerim'i gerek Mekke ve gerekse Medine döneminde Hz. Peygamberden bir vahiy katipleri grubu yazmış ve bu yazılanları sahabeden yalan üzerine birleşmeleri aklen mümkün olmayan bir topluluk ezberlemiş, böylece her devirde yalanda birleşmesi düşünülmeyen topluluklar birbirlerinden naklederek, hiçbir tahrif ve değişikliğe uğratılmadan, ilave ve eksiklik yapılmadan mushaflara yazılı ve hafızalarda kayıtlı olarak bize kadar ulaşmıştır. Tevatür yoluyla nakil, nakledilenin doğruluğu konusunda İslam bilginleri arasında hiçbir görüş ayrılığı yoktur. Bu prensip gereğince Hz. Ebu Bekir'in halifeliği sırasında Kur'an toplanırken tevatür derecesini bulmayan Abdullah b. Mesud'un kendisinin daha iyi anlaması için açıklayıcı olarak koyduğu bazı ifadeler komisyonca metne eklenmemiştir. Bunlardan birisi de yemin ile ilgili; "Bunları yapma imkânını bulamayan kimsenin üç gün oruç tutması gerekir." (el-Maide, 5/89) âyetinin devamında "mütetâbiat (peşpeşe)" ilavesidir. Yine Abdullah b. Mes'ud'un annelerin nafakası ile ilgili: "Mirasçı da (yukarıda) belirtildiği şekilde (nafaka ile) yükümlüdür." (el-Bakara, 2/233) âyetindeki "mirasçı hakkında "zi'r-rahimil-mahrem (evlenilmesi yasak olan yakın hısımlardan olan) şeklinde ilâve taşıyan kıraati de Kur'an'dan sayılmaz.57

Tevâtür derecesine ulaşamayan bu gibi kıraatlerin hukukçular için delil olarak kullanılıp kullanılamayacağı konusunda görüş ayrılığı vardır. Hanefilere göre, bu kıraat şekillerini nakleden sahabe bunu ya Hz. Peygamber' den işitmiştir veya kendi görüşü ve ictihadı olarak ifade etmiştir. Bunun, en azından Allah'ın kitabını tefsir için vârid olmuş bir sünnet olduğu açıktır. Sünnetin hüküm kaynağı olduğunda ise şüphe yoktur. İşte bunun bir sonucu olarak Hanefîler yemin keffâreti olarak tutulacak orucun peş peşe üç gün tutulmasını gerekli görürler Şafii, Maliki ve Hanbelilere göre ise, mütevatir olmayan Kıraatler ne Kur'ân ve ne de sünnet sayılmaz ve hüküm çıkarmada delil olarak da kullanılamaz.58

Kur'ân-ı Kerîm bir benzeri yazılamayan, en üstün edebiyat ve üslûp özelliklerine sahiptir. Âyetlerde bu özellik şöyle dile getirilir:

"Eğer kulumuz Muhammed'e indirdiğiniz Kur'an'dan şüphe ediyorsanız siz de bunların benzeri bir sûre getirin. Bu konuda Allah'tan başka şahidlerinizden de yardım isteyin. Eğer doğru söyleyenlerden iseniz, bunu yapın" (el-Bakara, 2/23)

"Yoksa onu (peygamber) kendiliğinden uydurdu mu diyorlar?" De ki: "Öyleyse, eğer iddianızda doğru iseniz siz de onun benzeri bir sûre meydana getirin. Bu konuda Allah'tan başka gücünüzün yettiği kim varsa onları da yardıma çağırın" (Yunûs 10/38).

Kur'an yalnız Araplar için değil, yeryüzündeki tüm insanları doğru yola iletmek için gelmiştir. Onun öğretileri cihanşümüldür. Âyette şöyle buyurulur:

"Seni ancak âlemlere rahmet olarak gönderdik" (el-Enbiyâ, 21/107)

Kur’an’ın İ’cazi Özellikleri:

Bu özelliği Kur'an'ın i'caz yönlerinin de evrensel olmasını gerektirir. Kur'an'ın insan gücü üstündeki bazı özellikleri şunlardır:

1. Belâgat: Kur'an'ın üslûp ve ifade üstünlüğü essiz ve orijinaldir. Kur'an kelimelerinin üstün akıcılığının arap dilinde bir benzeri yoktur. Bazen bu edebî üslûp, insanın tüylerini ürpertecek güçtedir. Buna aşağıdaki âyetler örnek verilebilir:

"Ey insanlar! Rabbinizden sakının. Doğrusu kıyamet saatinin sarsıntısı büyük bir şeydir. Kıyameti gören her emzikli kadın emzirdiği yavrusunu unutur, her hâmile kadın çocuğunu düşünür. İnsanları sarhoş gibi görürsün, halbuki onlar sarhoş değildirler; fakat Allah'ın azabı çok çetindir" (el-Hac, 22/ 1, 2).

2. Kur'an'ın geçmiş çağlara ait olayları haber verişi: Kur'an; Hz. Nuh, Lut, İbrahim peygamberlere, Ad ve Semûd kavimlerine ait haberleri anlatmaktadır. Yine Hz. Musa ve Fir'avn arasında geçen olayları, Hz. Meryem'i, Hz. İsa ve doğumu gibi haberleri gerçeğe uygun biçimde vermektedir. Bunlar, diğer semavi dinlerin kutsal kitaplarındaki bozulmamış olan bilgilere de uymaktadır. Bütün bunlar ümmi olan, okuma ve yazma bilmeyen bir peygamber olan Hz. Muhammed'in diliyle haber verilmektedir. Bu durum, bu bilgilerin ilahi vahiy ürünü olmasını gerektirir. Kur'ân-ı Kerîm'de bu konuda şöyle buyurulur:

"Sen daha önce bir kitaptan okumuş ve onu sağ elinle de yazmış değildin. Öyle olsaydı, bâtıl söze uyanlar şüpheye düşerlerdi" (el-Ankebût, 29/48).

3. Kur'ân'ın gelecek olayları haber verişi: Kur'an'da haber verilen, geleceğe ait bir takım olaylar zamanı gelince meydana gelmiştir. Şu olayları örnek verebiliriz:

İslâm'ın ortaya çıkışı sırasında Doğu Roma İmparatorluğu (Bizans) ile İran dünyanın güçlü iki ülkesi idiler. Anadolu, Suriye, Filistin, Mısır ve Irak'ın bir bölümü Bizans'a bağlı idi. M.613 tarihlerinde bu iki komşu ülke, amansız bir savaşa girişti. İran galip gelerek Irak, Suriye, Filistin ve Mısır'ı ele geçirmiş, Anadolu'yu da istilâ ederek İstanbul Boğaziçi sahillerine kadar ilerlemişti. Bu haber Mekke'ye ulaşınca müşrikler sevinmiş, İranlıların Bizans'ı yenip perişan ettiği gibi, kendilerinin müslümanları yeneceklerini söylemişlerdi. Bizanslılar hristiyan ve ehl-i kitap, İranlılar ise putperest idiler. Bu yüzden Mekke müşrikleri İranlıları kendilerine yakın görüyor ve onların zafer kazanmasından dolayı seviniyorlardı. İşte bu arada Kur'an-ı kerim'in şu âyetleri indi:

"Elif. Lâm. Mîm. Bizanslılar en yakın bir yerde yenildiler. Onlar bu yenilgilerinden sonra yakın bir zamanda (üç ilâ dokuz yıl arasında) galip geleceklerdir. İş, eninde sonunda Allah'a aittir. İşte o gün mü'minler Allah'ın yardımı ile sevineceklerdir. Allah dilediğine yardım eder. O güçlüdür, esirgeyicidir" (er-Rum, 30/1-5).

Hz. Ebû Bekir, üç yıl süre belirleyip, Bizanslıların bu süre içinde çıkacak savaşta galip geleceklerini söyleyerek müşriklerden Ubey b. Halef'le bahse girdi. Bunu haber alan Rasûlüllah (s.a.s), âyetteki "bıd"' kelimesi üç ilâ dokuz arası sayıları ifade ettiği için süreyi dokuz yıla çıkarmasını bildirdi. Kaybedenin vereceği deve sayısı da yüz'e çıkarıldı. Gerçekten "Bedir" gününde, Bizanslılar İran'ı yendi ve Hz. Ebû Bekir Ubey'in varislerinden bu develeri alarak, Rasûlüllah'ın tavsiyesi üzerine yoksullara tasadduk etti.59

Yine Kur'ân-ı Kerîm'de müslümanlara Mescid-i Haram'a girecekleri va'dedilmiş ve şöyle buyurulmuştu: "Şüphesiz, Allah, Peygamberinin rüyasının gerçek olduğunu tasdik etmiştir. Allah dilerse siz, güven içinde, başlarınızı tıraş etmiş veya saçlarınızı kısaltmış olarak, korkmadan Mescid-i Haram'a gireceksiniz. Allah sizin bilmediğinizi bilir. Bundan başka size, yakın zamanda bir zafer verecektir" (el-Feth, 48/27).

Mekke fethi ve arkasından yapılan veda haccı ile bu müjde de çok geçmeden gerçekleşmiştir. Bunun gibi haber verildiği üzere çıkan pek çok olaylar vardır.60

4. Kur'an bir çok bilimsel gerçekleri içine almıştır. Kur'an'ın açıkladığı öyle bilimsel gerçekler vardır ki, okuma-yazma bilmeyen ümmî bir kimsenin bunları kendiliğinden söylemesi mümkün değildir. Meselâ; insanın yaratılışı Kur'an'da şöyle anlatılır:

"Yemin olsun ki, Biz insanı özlü balçıktan yarattık. Sonra onu bir nutfe halinde sağlam bir yere yerleştirdik. Sonra o nutfeyi donmuş bir kana çevirdik. Sonra o kanı bir parça et yaptık ve bu etten kemikler yarattık, bu kemikleri de etle örttük. Daha sonra onu, bambaşka bir yaratık yaptık. Yaratanların en güzeli olan Allah ne yücedir. Bütün bunlardan sonra siz öleceksiniz. Sonra da kıyamet günü yeniden diriltileceksiniz" (el-Mü'minûn, 23/12-16).

Yer, gök ve canlıların yaratılışı hakkında da şöyle buyurulur:

"İnkâr edenler, gökler ve yer birbirine bitişik iken onları ayırdığımızı ve bütün canlıları sudan yarattığımızı bilmezler mı? Hâlâ inanmıyorlar mı?" (el-Enbiyâ. 21/30).

Kur'an'da bunlara benzer yaratılış ve evrenle ilgili pek çok âyetler vardır. Bunları, kitap okumasını bilmeyen ve yanında hiçbir ilmî eser bulunmayan Hz. Muhammed'in başkalarından öğrenip söylemesi mümkün değildir. Diğer yandan Hz. Muhammed gençliğinde ticaret amacıyla, biri on iki, diğeri yirmi beş yaşlarında olmak üzere sadece iki defa kısa süreli Mekke dışına çıkmış ve Suriye'ye kadar gidip gelmiştir. Kur'an'da haber verilen bu gerçekleri bugün pozitif bilimler de aynen doğrulamaktadır. Astronomi, fizik, kimya ve biyoloji gibi bilimler bunlar arasında sayılabilir. Allah'ın yarattığı maddeyi ve tabiat olaylarını açıklamaya çalışan bu bilimlerle vahiy ve sünnet ürünü olan ilahiyat bilimlerinin çatışması düşünülemez. Çünkü yüce yaratıcı bu gibi çelişkilere düşmekten uzaktır.

Çelişki gibi algılanan noktalar varsa, ya delîlin kendisi tartışmalıdır, ya da anlaşılmasında kapalılık veya yanılgı söz konusudur. Nitekim, önceki asırlarda ne kastettiği tam anlaşılamayan bazı âyet ve hadislerin bilim ve tekniğin, astronomi ve tıp ilimlerinin ilerlemesi sonucunda daha güzel anlaşılıp tefsir edilebildiği bilinmektedir. Güneşin kendi ekseni etrafında dönmesi ve sistemiyle birlikte evrendeki hareketini sürdürmesi61, gök cisimleri arasındaki çekme ve itme gücü62, rüzgârın bitkileri aşılayıcı fonksiyonu63 bunlar arasında sayılabilir.

Kur'an'da yer alan amelî hükümlerin ana noktaları açıklanmış, uygulama ve ayrıntı sünnete bırakılmıştır. Çünkü Allah'ın ve elçisinin koyduğu hükümler birbirinin tamamlayıcısıdır. Yüce Allah; "Peygamber'e itaat eden Allah'a itaat etmiş olur" (en-Nisâ, 4/80) buyurur.

Kur’an’ın Muhteviyatı:

Kur'an-ı Kerim'in içine aldığı hükümler; ibadetler, muâmeleler ve cezâ olmak üzere genel olarak üçe ayrılır.

1. İbadetler:

Kur'an'da ibadetler icmalî olarak emredilmiştir. Namaz, oruç, hac, zekât ve diğer sadakalar bunlar arasında sayılabilir. Otuzdan fazla âyette namaz emredilmiş, ancak onun vakitleri, rükün ve şartları hadislerle belirlenmiştir. Allah elçisi; "Ben namazı nasıl kılıyorsam siz de öyle kılın"64 Haccın esasları da Hz. Peygamber tarafından açıklanmıştır: "Hac ile ilgili ibadetlerinizi benden alınız"65 Zekâtı da Allah elçisi bizzat uygulamış ve zekât memurlarına uygulama şartlarını açıklamıştır.

Keffâretler de temelde ibadet niteliğindedir. Çünkü bir kısım günahların affı bunlarla sağlanmaktadır. Kur'an'da yer alan keffâretler üç tanedir. Yemin keffâreti66, bir mü'mini yanlışlıkla öldürme keffâreti67 ve zıhar keffâreti.68

2. Muâmeleler:

Evlenme, boşanma, nafaka, velâyet, mâlî, iktisâdî konular, akitler, savaş ve barış gibi ferdin fertle, ferdin devletle veya devletlerin birbiriyle olan birtakım ilişkileri bu bölümde yer alır.

Kur'ân-ı kerim mâlî konularda haksız kazancı yasaklamış ve akitlerde karşılıklı rıza esasını getirmiştir. Allâhü Teâlâ şöyle buyurur:

"Ey iman edenler! Malı aranızda haksızlıkla değil, karşılıklı rızaya dayanan ticaretle yeyin, haram ile kendinizi mahvetmeyin" (en-Nisâ, 4/29).

Diğer yandan ticarî yatırımlarda kârın meşrû oluşu "risk" esasına bağlanmıştır. İslâm, riske katılmaksızın sermaye için alınacak miktarı önceden belirlenmiş fazlalığa "faiz" adını vermiş ve bunu yasaklamıştır. Nakit tasarrufunu başkasına veren kimse, bunu karz-ı hasen yoluyla vermiştir. Bu takdirde rizikoya katılmaz, sadece verdiği cins paradan, verdiği kadarını alma hakkı doğar. Ya da gelir elde etme amacıyla vermiştir. Bu da İslâm'da riske katılma yoluyla olabilir Mufavaza, inan veya mudârabe yöntemlerinden birisiyle vermesi gerekir ki her birinde sermaye zarar riskine girer ve kârdan, serbest sözleşmeyle belirlenecek yüzde kadar pay alır.

Aile hukuku ile ilgili hükümler de Kur'ân da genişçe yer alır. Karşılıklı haklar yanında, aile fertlerinin birbirlerine karşı tavır ve davranışları da açıklanır. Ölümden sonrası için miras hükümleri belirlenir.

İdare edenlerle idare edilenler arasındaki ilişkilerde adâlet, şûrâ, yardımlaşma ve koruma ilkeleri gözetir.

a. Adalet:

Adalet bütün hakların ve mülkün temelidir. Kur'an'da şöyle buyurulur:

"Şüphesiz ki, Allah, size emanetleri ehline teslim etmenizi ve insanlar arasında hükmettiğiniz zaman adaletle hükmetmenizi emreder" (en-Nisâ, 4/58).

Şu âyet de adaletin önemini belirtmektedir:

"Şüphesiz, Allah adaleti, iyilik yapmayı ve hısımlara yardım etmeyi emreder. Taşkın kötülüklerden, meşrû olmayan şeylerden, zulüm ve zorbalıktan nehyeder" (en-Nahl, 16/90).

Kur'an adaleti, idare edenlerle idare edilenler, devlet başkanı ile tebea ve bütün halkın birbirine adaletli davranması esasına dayanır. İnsanlar arasında ırk, renk, dil, zenginlik ve yoksulluk ayırımı yapılmaz. Zimmet ehli olan ehl-i kitabın hakları korunur.

b. Şûrâ:

Kur'an-ı Kerîm şûrâyı (istişare) emretmiş ve şöyle buyurmuştur:

"Dünyaya ait işlerde onlarla istişare et. Bir kere karar verince de, artık Allah'a güvenip dayan" (Âlu İmran, 3/159).

"Onların işleri aralarında şûrâ (danışma) yoluyladır" (eş-Şûrâ, 42/38).

Bu ikinci âyet, İslâm yönetiminin müslümanlar arasında şûrâ esasına dayandığını ifade etmektedir. Diğer yanda âyet, herkesle tek tek istişare imkânı bulunmadığı için, yönetimde bir istişare heyetinin işbaşına getirilmesi görevini İslâm toplumuna yüklemektedir. Nass'ın işaretinden bu anlam ve sonuç ortaya çıkmaktadır.69 Burada şûrâ şekil ve unsurlarının kapalı bırakılması, bu prensibe, ileriki çağların getireceği yeni durumlara ve sosyal yapılara göre esneklik kazandırmak için olsa gerekir.

c. Yardımlaşma:

Yönetimle toplum ve bütün mü'minler birbiriyle yardımlaşma ve dayanışma içinde bulunmalıdır. Kur'an'da şöyle buyurulur:

"Birbirinizle iyilik ve takvada yardımlaşın, günah işleme ve haksızlıkta yardımlaşmayın" (el-Mâide, 5/2).

d. Koruma:

Toplumun, mal, can, ırz ve namusunu korumak gerekir. Bunlar da ceza hukukunu uygulamak ve zayıfı güçlüye ezdirmemek yoluyla gerçekleşir.

Sonuç olarak Kur'an-ı Kerîm, fert ve toplum yararı için gerekli özlü prensipler getirmiş, fert ve topluma zarar verebilecek şeyleri yasaklamıştır. Kur'ân'ın okunması, dinlenmesi, açıklanması, üzerinde düşünülmesi ve içindeki prensiplerin uygulanması birer ibadettir. Sözünü, iş ve mesleğini ona göre düzenlemek manevî huzur ve mutluluk kaynağıdır. Ona tutunan en sağlam kulpa yapışmış, hidâyet yolunu bulmuş olur. Ancak Kur'an'ın iniş amacı, yalnız okunup sevap kazanılması ve saygı ile duvara asılmasından ibaret değildir. Asıl amaç, anlamına eğilmek ve günlük hayatımızda gücümüz yettiği ölçüde onu uygulamaya ve toplum hayatına hakim kılmaya çalışmaktır.70

1 2 3 4 5 6 7 8 9 ... 52.

Kur'ân-ı Kerim Mucizesi

Yrd. Doç. Musa Kazım Gülçür

Bu çalışmada "mucize" kavramını ve Kur'ân-ı Kerim'in Allah Katından vahyedilmiş "mucize bir kitap" olması hasebi ile "temel özellikler"inden bir kısmını incelemeye çalışacağız.

Mucize Hakkında Genel Bilgiler

"Mucize" kelimesi Arapça "aceze" kökünden gelmektedir. "el-Acz", "sağlam" ya da "akıllı" kelimelerinin zıt anlamlısı olmaktadır. "Bir işi yapamama"ya "aceze ani'l-emr" denilir. "el-Acz" kelimesi "zayıflık" mânâsına da gelmektedir. "el-Mucize" kelimesi ise; "beşerin bir mislini getirmekten âciz kaldığı şey, peygamberlerin göstermiş olduğu harikulâde hâdiseler" mânâsına gelmektedir. Mucize, Rasullerin sıdkını gösterme, ortaya koyma hususunda Allah'ın bir şehadetidir aynı zamanda. El-Îcî de Mevâkıf'ında mucizenin tarifini şöyle veriyor: "Mucize" kelimesi ile, Allah'ın Rasûlü olduğunu iddia eden kimsenin sıdkını ispat etmesi kast edilmektedir." Devamla, harikulâde bir olayın mucize olarak değerlendirilebilmesi için şu şartların gerekli olduğunu belirtiyor:

1. Mucize, Allah'a ait bir iş olmalıdır.

2. Eşyanın mutad nizamına, Allah'ın koymuş olduğu kâinat kanunlarına aykırılık arz etmelidir.

3. Meydana getirilen harikulâdeliğe itiraz imkânsız olmalıdır.

4. Hâdise, sıdkının bir delili olarak peygamber olduğunu iddia eden kimsenin elinden ortaya çıkmalıdır.

5. Hâdise peygamberlik iddiasında bulunan kişinin iddiasına uygunluk arz etmelidir.

6. Meydana gelen mucize, bizzat iddianın bir yalanlayıcısı olmamalıdır.

7. Mucize, peygamberin iddiasını müteakip meydana gelmelidir.

Büyük müfessir Kurtubi ise, "mucize" hususunda şunları ifade ediyor: "Mucizenin şartları beştir.

Şayet bu şartlardan bir tanesi yok olsa, meydana gelen hâdiseye mucize denilemez. Bu şartlar şunlardır:

1. Mucize, sadece Allah'ın güç yetirebildiği, tamamen O'na ait bir fiil olmalıdır.

2. Mucizenin harikulâde olması gerekir. Bu da gerekli olan şartlardan birisidir. Çünkü birisi çıkıp da: "Benim peygamberlik delilim gecenin gündüzden sonra gelmesi ve güneşin de doğudan doğmasıdır" dese bu ona ait bir mucize sayılmaz. Güneşin doğudan doğması her ne kadar Cenâb-ı Hakk'tan başkasının güç yetiremeyeceği bir iş olsa da bu hâdise onun iddiası sebebiyle meydana gelmemektedir. Çünkü onun iddiasından önce de sonra da bu hareket mevcuttur. Rasullerin ortaya koymuş oldukları mucizelerde ise, onların sıdkına delalet eden yönler bulunmaktadır. Bütün bu deliller bir peygamber için şayet duyup hissedebiliyor olsaydık Allah (cc)'ın: "Evet, onu ben gönderdim" gibi bir sözü olacaktı.

3. Peygamber, harikulâde olayları kendisine değil Allah'a isnat ederek mucizeye vesile olur. Meselâ; "Peygamberliğime delil, Allah'ın izni ile şu ağacın yanıma gelmesidir" demesi ve Cenâb-ı Hakk'ın da bu sözü doğrulamasında olduğu gibi.

4. Mucize, peygamberlik iddiasına uygunluk arz etmelidir. Bu şartın da bulunması zaruridir. Çünkü risalet davasında bulunan bir şahıs "Peygamberliğimin alâmeti elimin ya da şu canlının konuşmasıdır" dediğinde eli ya da o canlı: "Bu insan peygamber değildir" dese bu durumda peygamberlik iddia eden kimse Cenâb-ı Hak tarafından tekzip edilmiş olur. Nitekim Müseylimetü'l-Kezzab buna bir misal teşkil eder. Kendisine, Kur'ân'a benzer bir vahiy geldiğini iddia etmişti. Yaptığı iş, Kur’ân-ı Kerim'in bir çok kelimesini aynen almak ya da kelimelerin yerine başka türden kelimeler koymak suretiyle Kur'ân'ın üslûbunu çalmaya teşebbüs etmek olmuştu. Böylece halis bir Arap olduğu hâlde kendi normal üslûbunu bile muhafaza edememiş, en seviyesiz bir noktaya düşerek etrafındakilere maskara olmuştu.

5. Meydana getirilen mucizeye benzer bir harikulâdelik meydana getirilememelidir (Kurtubi, Ahkam, 1/71).

Bu bilgilerden sonra, Kur'ân-ı Kerim'in mucize bir kitap olması hasebi ile onun aşikâr özelliklerine kısaca temas etmeye çalışalım:

Kur'ân-ı Kerim'in Bariz Vasıfları

1. Kur'ân-ı Kerim, diğer mukaddes kitaplardan farklı bir şekilde, günümüze kadar Cenâb-ı Hakk'ın teminatıyla (15, Hicr, 9), ziyadelik-noksanlık, tebdil-tağyir vb. tüm hususlardan tamamen uzak kalmıştır. Bu çok önemli bir özelliktir ve dost-düşman herkesin üzerinde ittifak ettiği, reddedemediği bir gerçektir. Çünkü Kur'ân-ı Kerim ilk indiği andan itibaren günümüze kadar, sayısız denecek derecede Kur'ân hafızlarının ezberi ve yazılarak çoğaltılması metotlarının çok yüksek derecede icrası ile sarsılmaz bir "korunmuşluk" zırhına alınmıştır.

2. Kur’ân-ı Kerim'de, Arapça ve diğer başka dillerdeki bütün diziliş şekillerinin dışında olan çok muhteşem bir diziliş (nazım) vardır. Kur’ân-ı Kerim'in nazmı şiire de benzemez. Çünkü onu düzen1eyen Rabbu'l-İzze şöyle buyurmaktadır: "Biz O'na (Muhammed'e) şiir öğretmedik, (şiir) ona yakışmaz da" (36, Yasin, 69). Bu âyet-i kerimeyle ilgili olarak iki nakilde bulunmak istiyoruz.

a) Sahih-i Müslim'de rivayet edildiğine göre: "Ebu Zerr'in (ra) kardeşi Üneys ona şöyle dedi: 'Mekke'de senin dininden olan birisine rastladım. Peygamber olduğunu ve kendisini Allah'ın göndermiş olduğunu söylüyor.' Ebu Zerr diyor ki: 'Başkaları bu söze karşı ne diyorlar?' diye sordum. O da: 'İnsanlar O'nun için (haşa) şair, kâhin, sahir diyorlar' dedi. Üneys aynı zamanda şairdi de. Şöyle devam ediyor: Kâhinleri dinledim, Muhammed'in sözü onlarınkine benzemiyor. O'nun sözlerini bütün şiir çeşitlerine, kafiye ve vezinlerine uygulamaya çalıştım, hiçbirisine uygun düşmedi. Vallahi Muhammed doğru, diğerleri ise yalan söylüyor" (Müslim, Kitab-u Fedaili's-Sahabe, 132).

b) Keza, Rasulullah sallallahu aleyhi ve sellem Utbe b. Rebia'ya Fussilet suresini okuduğu zaman o da, Kur'ân'ın ne sihre ne de şiire benzemediğini ikrar etmişti (Kurtubi, Ahkam, 1/73). Çünkü Kur'ân-ı Kerim, Arapça'daki bütün ifade şekillerinden farklı bir diziliş ortaya koymuştu (Suyuti, İ'cazu'l-Kur'ân, 1/27).

Kur'ân kelimelerindeki güzel birleşim, gayet yüksek uyum, mânâ ve ahenk itibarı ile mükemmellik, az sözde çok anlamı barındırma, güzel söz meydana getirmede maharet sahibi olan Arapların gücünü aşan harika bir söz"cümle dizilişi vb. yüksek özellikler, Kur’ân-ı Kerim'in hiç kimse tarafından taklit edilemeyen bir mükemmelliğe sahip olmasına sebeb olmuştur. Bediüzzaman Hazretleri şöyle diyor: "Kur’ân-ı Kerim'in, bütün İlâhî kelâmlar içinde cihet-i ulviyyeti ve bütün kelâmlar üstünde ciheti tefevvuku zahirdir. Nihayetsiz sayıdaki kelimeler içinde en büyük makamın Kur'ân'a verilmesinin sebebi şudur ki; Kur'ân İsm-i A'zamdan ve her ismin en yüksek mertebesinden gelmiştir...

Ayrıca, bütün âlemlerin Rabbi itibarı ile Allah'ın Kelâmıdır. Hem bütün mevcudatın ilâhı ünvanı ile Allah'ın fermanıdır. Hem semavat ve arzın yaratıcısı hâsiyeti ile bir hitaptır. Hem Rububiyyet-i Mutlaka yönü ile bir konuşmadır. Hem, sınırsız Subhanî Saltanat hesabına bir "Sonsuz Hutbe"dir. Hem, bütün varlığı kaplayan "rahmet" noktasından bir "Rahmanî İltifatlar Defteri"dir. Hem, uluhiyyetin büyük heybeti yönü ile, başlarında bazen şifre bulunan bir haberleşme kitabıdır. Hem, En Büyük İsim'den gelerek Yüce Taht'ın her yönüne bakan, teftiş eden hikmet ve güzelliklerle dopdolu bir "Mukaddes Kitap"tır (Kısmen sadeleştirilerek; Bediüzzaman, Sözler, 12. Söz).

Yukarıda değinmeye çalıştığımız; kelimelerdeki güzel birleşim, gayet yüksek uyum, mânâ ve ahenk itibarı ile mükemmellik, az sözde çok anlamı barındırma vb. hususlar her surenin hattâ her âyetin lâzımı, ondan kopmayan bir özelliği hükmündedir. Bu önemli özellikleri ile, Kur’ân-ı Kerimi dinleyen her insan, onun cümlelerinin diğer beşer kelamlarından ayrı olduğunu hemen fark edecektir (Kurtubi, 1/73). Çünkü Kur'ân âyetleri, zahiri-batını ve öncesi-sonrası itibariyle ince bir mantıkla örülü bulunmaktadır. Allah (cc) buyuruyor: "Eğer (Kur'ân) Allah'tan başkası tarafından (indirilmiş) olsaydı, onda birbirini tutmaz çok şey bulurlardı" (4, Nisa, 82). Dolayısı ile bu durum bizi rahatlıkla; "âyetlerle sureler arasında öyle kuvvetli bir münasebet vardır ki Kur'ân sanki tek bir kelime gibidir" (Suyuti, 1/54) yargısına götürür.

Burada, "kelime" kavramının "kelâm" kavramına açık delaleti sebebi ile bu bahse de kısmen değinmek istiyoruz. Muhterem Fethullah Gülen Hocaefendi Kur’ân-ı Kerim'in mucize bir kitap oluşu ile bağlantılı olarak "kelime"lere dönüşen "kelâm" konusunda şu değerli bilgileri veriyor: "Eğer kelâm, tahayyüldeki şekliyle ifade edilebilmişse, yani niyet ve ifade azmi tam ifadeye uymuşsa, o zaman bu kelâm tamdır. Aksine, tasavvur, tam tahayyülü kucaklayamamışsa bu, bir evvelkine göre kusurlu bir ifadedir ve eksiktir. Taakkül, kendine yüklenenleri ifadeye taşıyamamışsa, bir kısım derinlikler de onda elenmiş demektir. İşte bütün bu süzgeçlerden süzüle süzüle tahayyül mertebesine göre pek çok şey kaybeden kelâm eksik, tahayyüldeki derinlikleriyle ifade edilebilen mânâ, mefhûm ve niyet ise tamdır yani kusursuzdur. İşte bu mükemmeliyetin biricik şaheser örneği de sadece ve sadece Kur’ân-ı Kerim'dir. Ondaki bu mükemmel diziliş, sözü ister canlıdan, ister cansız görünen eşyadan kimden naklederse etsin, bir mânâda onun, tahayyül ve tasavvur ötesi derinlikleri korumasında aranmalıdır. Meseleye diğer bir yönüyle bakıldığında ise, insanlığın böyle bir kelâm ve beyana muvaffak olmasının imkânsız olduğu görülür. Evet beşer, veya başka varlıkların cinler ve melekler gibi kelâmlarında, niyet ve tahayyül mertebesinden, mânâ ve mazmunun yakalanıp bu şekilde ifade edilebilmesi mümkün değildir. Öyleyse, bu mükemmeliyeti yakalayan Kur'ân mucizedir ve Allah kelâmıdır" (Gülen, Fasıldan Fasıla 2, s. 174-175).

3. Kur’ân-ı Kerim, her sure ve âyetinde, her bölüm ve paragrafında, her başlangıç ve sonucunda âhenk ve musiki ile dopdolu üslûbuyla mümtaz bir mevkidedir. Öyle ki bu konuda bir sureyi diğerinden ayırmak, üstün tutmak büyük bir hata olur. Bu iç musiki, âyetlerin her birinin tek kelimesinde bile mevcuttur. Bu kelimeler ahenkleri ile sanki, parlak veya sönük renkleri, ince veya kalın gölgeleri olan eşsiz bir tabloyu yine aynı eşsizlikle tasvir etmektedirler. Meselâ, şu âyette anlatılan, Allah'a bakan mutlu yüzlerin parlaklığından daha parlak bir renk ve asık suratlı kötü yüzlerin karartısından daha siyah ve çirkin bir renk sanırız görülemeyecektir: "Nice yüzler vardır ki, o gün bütün güzelliği ile pırıl pırıl parlamaktadır. (O aydınlık yüzler) Rabb'lerine bakmaktadırlar. Nice yüzler de vardır ki, o gün somurtup kapkara kesilmiştir" (75, Kıyamet, 22"24). Mutlular tablosunda "nadira" kelimesi en parlak rengi yalnız başına resmetmekte, kötüler tablosunda ise "basira" kelimesi en çirkin rengi tek başına tasvir edebilmektedir (Suphi Salih, 6 s.266).

4. Kur’ân-ı Kerim'in diğer bir özelliği de onun gayb, yani görülüp bilinemeyen bazı hususlardan da haber veriyor olmasıdır. Meselâ: "O, Rasulünü hidayet ve hak dinle gönderdi ki o (hak dini), bütün dinlere üstün kılsın. Şahit olarak Allah yeter" (48, Fetih, 28). "Allah, imana erişip dürüst ve erdemli davranışlarda bulunanlara, tıpkı kendilerinden önce gelip geçen (inanmış toplumları) egemen kıldığı gibi, onları da mutlaka yeryüzünde egemen kılacağına; onları üzerinde görmekten hoşnut olduğu dini onlar için kökleştireceğine ve çektikleri korkulardan, kaygılardan sonra onları mutlaka güvenli bir duruma kavuşturacağına dair söz vermiştir" (24, Nur, 55). "Andolsun Allah elçisinin rüyasını doğru çıkardı. Allah dilerse güven içerisinde Mescidi Haram'a gireceksiniz" (48, Fetih, 27). "İmdi, (hatırlayın) Allah (bu) iki (düşman) topluluğundan birinin sizin olduğunu vaad etmişti" (8, Enfal, 7). "Elif, Lam, Mim. Rumlar yenildi. Yakın bir yerde. Ama bu yenilgiye rağmen (yeniden) galip gelecekler. Bir kaç yıl içinde. Çünkü karar yetkisi, eninde sonunda Allah'a aittir. O gün müminler de Allah'ın verdiği zafer sayesinde sevineceklerdir. Zira O, mutlak galiptir, sınırsız merhamet ve ihsan sahibidir." (30, Rum, 15) İşte bütün bu ayetlerde sadece Cenab-ı Hakk'ın bilebileceği o güne göre gaybe ait haberler yer almaktadır. Cenab-ı Hak, O'nun sıdkına delil olsun diye Rasulünü (sas) ve müminleri bu gaybî haberlere Kur’ân-ı Kerim vasıtası ile vakıf kılmıştır.

5. Hz. Peygamber (sas)'in ümmiliği de Kur'an'ın mucizeliğinin.ortaya çıkmasında en mühim bir âmil durumundadır. Bakıllani de Kur'ân'daki i'caz yönlerini: a) O'nun gaybdan haber vermesi, b) Bedii nazmı, ve c) Hz. Peygamber'in ümmiliği olmak üzere üçe ayırmıştır (Mahluf, el-Bakıllani ve İ'cazu'l-Kur'ân'ı, s.137) Hz. Peygamber (sas), ilim kitaplarına bizzat müracaat imkânlarına sahip değildi. Çünkü, muarızlarının da ittifakıyla ümmî olarak doğmuş, ümmî olarak yetişmiş, daha önceleri sağ eliyle ne bir yazı yazmış, ne de bir kitap okumuş bu ümmî peygamber (29, Ankebut, 48), kendi asrından çok daha önceki tarihlerde cereyan etmiş hâdiselerden haber vermişti. Hz. Peygamber; ümmetleri ile birlikte onlara gönderilen enbiyayı anlatmış, tarihî olaylardan bahsetmiş, ehl-i kitabın kendisine tevcih etmiş oldukları; Ashab-ı Kehf, Musa-Hızır ve Zülkarneyn aleyhimüsselam ile ilgili sorulara, ümmî bir toplumun en ümmisî olduğu, bu mevzular hakkında daha önceden bir bilgisi bulunmadığı hâlde, Allah'ın (cc) kendisine vahyetmesi ile anlattığı şeyler, ehl-i kitabın kendi mukaddes kitaplarında da kısmen bulabileceği ve yine kendisinin doğru olduğuna kanaat getirecekleri şekilde mukni ve tatminkâr cevaplar vermiştir. Kadı İbnu't-Tîb diyor ki: Kabul etmek gerekir ki, Hz. Peygamber'in bu bilgileri verebilmesi için daha önceden bir öğrenim görmüş olması gerekirdi. Öğrenim görmediği herkesçe bilindiğine göre, bu bilgileri ancak ilâhî vahiy yoluyla insanlara getirdiği kendiliğinden ortaya çıkar (Kurtubi, Ahkam, 1/74).

6. Kur’ân-ı Kerim'de Cenâb-ı Hakk'ın Rasulüne ve mümin1ere verdiği sözler, bu sözlerin gündüz gibi ortaya çıkması ve Hz. Peygamber'in bu sözler karşısında göstermiş olduğu sınırsız teslimiyet vb. hususlar da Kur'ân'ın mucizeliğini yansıtan başka bir kaynaktır. Yüce Allah, risaletini tebliği anında karşılaşabileceği güçlükler sebebiyle Hz. Peygamber'in hayatını korumayı üstüne almıştır: "Ey Peygamber! Rabb'inden sana indirileni tebliğ et; eğer bunu yapmazsan, O'nun elçiliğini yapmamış olursun. Allah, seni insanlardan (onların şerrinden) koruyacaktır" (5, Maide, 67) Kendilerini askerlerin ve yardımcıların koruduğu nice hükümdârlar ve ileri gelenler suikastçilerin ellerinden kurtulamamışlardır. Fakat bu gerçek söze, Rasulul1ah (sas)'ın gösterdiği itimadı şu nakilde görmeye çalışalım: Hz. Aişe (ra)'den rivayet ediliyor: Geceleri Rasulullah'ın yanında müminler nöbet tutarlardı. Bu âyet iner inmez: Gidin, beni Allah koruyacak dedi (Tirmizi, Tefsir, Maide). Gerçekten Yüce Allah'tan başka hiç kimsenin koruyamayacağı durumlara maruz kalmıştı. Bir çoğu arasından şu hâdiseyi misal olarak verelim:

"Seferlerimiz esnasında gölgeli bir ağaca rastladığımızda orasını Rasulullah Efendimiz'in istirahati için tahsis ederdik. Zatürrika gazvesinde Peygamber Efendimiz (sas) bir ağacın altında konakladı, kılıcını da ağacın üzerine astı. Müşriklerden biri kılıcı alarak kınından çıkardı ve Rasulullah'a: Benden korkuyor musun? diye sordu. O da: Hayır! diye cevap verdi. Müşrik: Peki, şimdi seni elimden kim kurtaracak?'' dediğinde Hz. Peygamber: Allah kurtaracak, bırak kılıcı! dedi, o da kılıcı bıraktı (Buhari, Meğazi, 31) Ayrıca, Müslümanların dağıldığı, kendisinin düşmanlar arasında yalnız kaldığı Huneyn muharebesinde dahi: "Ben peygamberim, bunda yalan yok. Ben Abdulmuttalib'in oğluyum" (Buhari, Cihad, 52) diyerek kısrağından inmiş, düşmanlara meydan okumuştu. Neticede ona en ufak bir zarar bile veremediler. Bilakis, Allah onu görünmez ordularıyla (9, Tevbe, 26) destekledi, Kendi eliyle düşmanlarını defetti.

Hudeybiye mütarekesinin yapıldığı yıl Müslümanların Mekke'ye gjrmesi engellenmişti. Kureyşliler antlaşma maddelerinden birini, "Müslümanlar şayet ertesi yıl hacc için Mekke'ye geleceklerse, kınında olan kılıç dışında hiç bir silah taşımayacaklardır" şeklinde belirlemişlerdi (İbn Sa'd, Tabakat, 2/101). Müşriklerin ahdi bozduklarına, mü'minlerle akrabalık bağlarını kesip attıklarına, Allah Teala'nın nazarındaki her türlü Mukaddesatı çiğnediklerine şahit olmuş bulunan Müslümanlar, müşriklerin vermiş olduğu bu söze güvensinler miydi? Şu anda kurbanlıklarıyla hacc için gelmişken onların bu ibadetini engelleyen zaten onlar değil miydi? Şimdi bunu yapanlar yarın kimbilir neler yaparlardı? Diyelim ki Müslümanların ertesi yıl hacc etmesine imkân tanıyarak verdikleri sözü tuttular. Peki silahsız ve kuvvetsiz olarak Mekke'ye giren müminler, onların yanlarında canlarından nasıl emin olabileceklerdi? Bu, onların yavaş yavaş tuzağa çekme plânı olamaz mıydı? Nitekim kındaki kılıç dışında hiçbir silâh taşımamayı şart koşmaları da bunun delili sayılamaz mıydı? Kılıç sadece, müşriklerin elleri ve mızraklarıyla savaşmalarına karşı bir güvenlik tedbiri olabilirdi, ama meselâ ok yağmuruna tutulmaları hâlinde ne yapabilirlerdi? İşte böyle müthiş bir vaziyette oldukları bir sırada şu üç şeyi; yani Mekke'ye girmeyi, güvenliği ve bir de hacc ibadetini ifa etmeyi teminat altına alan âyet geldi: "Biz sana apaçık bir zaferin önünü açtık. Allah, Rasulünün rüyasını elbette doğru çıkaracaktır. İnşaallah siz, kiminiz başını traş ettirmiş, kiminiz saçlarını kısaltmış olarak, Mescid-i Haram'a korkmaksızın tam bir güvenlik içerisinde gireceksiniz. Allah, sizin bilemediğiniz şeyleri bildiğinden ondan önce yakın bir zafer nasip etti (48, Fetih, 127). Bilindiği gibi ertesi yıl, Müslümanlar kaza umresini güvenlik içerisinde yaptılar. Mekke'de üç gün kalarak bütün menasiki ile hacc ziyaret1erini ifa ettiler. (Draz, En Mühim Mesaj, 62. Bu husustaki hadîsler için bkz. Buhari, Megazi, 35; Ebu Davud, Menasik, 79)

7. Burada son özellik olarak, Kur’ân-ı Kerim'in meydan okumasına yer vermek istiyoruz. Cenab-ı Hak, Bakara suresi 23-24. âyetlerde şöyle buyurmaktadır: "Eğer kulumuza ceste ceste indirdiğimiz Kur'ân'dan şüphede iseniz haydi onun surelerinden birine benzer bir sure meydana getirin ve Allah'tan başka güvendiklerinizin hepsini çağırın, iddianızda haklı iseniz! Bunu yapamazsanız ki hiçbir zaman yapamayacaksınız, çırası insanlarla taşlar olan o ateşten sakınınız. Bu ateş inanmayanlar için hazırlandı." Hud suresi onüçüncü âyette ise şunu görürüz: Yoksa Kur'ân'ı kendisi uydurmuş mu diyorlar! De ki: İddianızda tutarlı iseniz, haydi Kur'ân'a benzer on sure getirin, isterse kendi uydurmanız olsun ve Allah'tan başka çağırabileceğiniz herkesi de yardımınıza çağırın." Bediüzzaman hazretleri bu hususu İşaratu'l-İ'caz adlı eserinde oldukça güzel izah ve ispat ettiğinden dolayı burada bu kadarla yetinmiş oluyoruz.

Bu kısa çalışmamızda elbette Kur’ân-ı Kerim'in özelliklerinin ne tamamını ne de büyük bir kısmını göstermiş oluyoruz. Çünkü Kur'ân, vahyedilmiş bir kitaptır. O, inen bir tenzildir. Bu sebeple onun kıyamete kadar izahları yapılacaktır. Selefimiz (Allah hepsinden razı olsun) bu Yüce Kitab'ı ilgilendiren her hususa büyük bir aşkla sarılmışlar; âyet ve harf1erini, noktalarını bile saymışlardır. Bu, Rabbanî bir hikmettir. Kendi madeninde sonsuz bir durumdadır. Kur'ân, insanı kendisine öyle bağlar ki, muhatabın kulağına anlayacağı şekilde açıktan açığa fısıldar. Fakat muhatap, ondan ve tadından, Allah'a yakınlığı nisbetinde haberdar olur. Ama yine de herkes Kur'ân'dan bir şekilde tad alır ve sütünden gıdalanır. Yalnız, olgunlar için, Kur'ân'ın mânâsında ayrı bir zevk vardır. Ve onlar daha büyük ve yüksek mana platformlarına Allah'ın izni ve kudreti sayesinde çıkabilir, orada da Allah sevgisi ve aşkı ile gerçek insanlığa ulaşabilirler. İşin doğrusunu en iyi O bilir.

Kaynaklar

1) Kur’ân-ı Kerim ve Mealleri.

2) Buhari, Sahih, Beyrut.

3) Muhammed A. Draz, En Mühim Mesaj Kur'ân, Terc. Suat Yıldırım, Akçağ Yayınları Ankara.

4) Ebu Abdillah Muhammed b. Ahmed el-Ensari el-Kurtubi, el-Camiu li Ahkami'l-Kur'ân, Daru İhyai't-Türasi'l-Arabi, Beyrut.

5) es-Suyuti, İ'cazu'l-Kur'ân, Beyrut.

6) Celaluddin Abdurrahman es-Suyuti, el-İtkan fi Ulumi'l-Kur'ân, el-Halebi, Mısır.

7) Fethullah Gülen, Fasıldan Fasıla, Nil Yayınları, İzmir, 1996.

İbn Sa'd, Tabakat, Beyrut.

9) İbrahim Enis, Mu'cemu'l-Vasit, Mektebetü'l-İslami, İstanbul.

10) Mahluf, Abdurrauf, el-Bakıllani, Beyrut.

11) Müslim, Sahih, Beyrut.